Book Title: Dravya Gun Paryayno Ras Dravyanuyog Paramarsh Part 03
Author(s): Yashovijay
Publisher: Shreyaskar Andheri Gujarati Jain Sangh
Catalog link: https://jainqq.org/explore/022380/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'dravyaguNa paryAyanorAsa - mahAmahopAdhyAya zrI yazovijayajI ma.sA. 'TravyAnuyogaparAmarza - paMnyAsa yazovijaya Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - tirmaLa parizcaMta bAhyanarapekSa NAma... .fjama-pAvA sAmae.. hadayanI je ni pariNati saMtazakitamaya para, navaNATa ghara ellaan boleh mAyA, Abha | krayA Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ te paNi nizcayanayano artha jANavo. ...AvA sAmADI (bhagavate | suNAka 1/9/24) (Asa : 8/22 svopaNa Tabo) bAhya koI paNa paribaLathI nirapekSa je samacvasvabhAva te ja sAmAM A rIte AmAnI nirmaLa paraNatane paThanAra nizcayanaya che. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samarpaNam tvadIyaM tubhyaM samarpayAmi spya gula paryAyano rAsa parama pUjya sakala saMgha hitaciMtaka AcAryadeveza zrImad vijaya bhuvanabhAnu sUrIzvarajI mahArAjA aSTottarazatazreNitapobhUtyA prbhaasvrm| bhuvanabhAnusUrIzam, bhIme bhAvAdbhaje bhave // 3 // guNa to saMsa vAyano Calen Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramane pAmavAnuM paripUrNa paribaLa dravya guNa paryAyano rAsa Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vikalpo ane vibhAvothI banAve udAsa zuddha abhadravyano rAtre batabha AnaMdaghAstramAM je kaTale livara evo che A dravya-guNa-dhyayana TeTasa vagha vyartha vAto kare takathAono vyAsa mATe ja tene kamano anahada traNa dave ghaTI che vaTamavadanI vAvana vyAsa thI ja vAMcavo che dravya-guNa Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // zrI AdinAthAya namaH | / / Namotthu NaM samaNassa bhagavao mahAvIrassa / / paMnyAsa yazovijaya racita dravyAnuyogaparAmarza-dravyAnuyogaparAmarzakarNikA-karNikA suvAsathI vibhUSita mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma.sA. dvArA viracita svopallaTabAthe yukta dravya-guNa-paryAyano rAsa (bhAga-3) * divyAziSa * parama pUjya nyAyavizArada sva.AcAryadeva zrImad visiM bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjA * zubhAziSa che parama pUjya siddhAntadivAkara gacchAdhipati AcAryadeveza zrImad vijaya jayaghoSasUrIzvarajI mahArAjA * dravyAnuyogaparAmarzAdikAra + gurjaravivecanakAra + saMpAdaka parama pUjya pUnA jillA uddhAraka paMnyAsa pravara zrIvizvakalyANavijayajI mahArAjanA ziSyANa paMnyAsa yazovijaya * prakAzaka che zreyaskara zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha IrlAbrIja, 106, esa.vI.roDa, vilepArlA (vesTa), muMbaI-4000pa6, phona : (022) 26719357 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ C * granthanuM nAma : dravya-guNa-paryAyano rAsa * mULakAra + svopajJa TabAkAra : mahAmahopAdhyAya zrIyazovijayajI ma.sA. * dravyAnuyogaparAmarza : navanirmita saMskRta pagho * dravyAnuyogaparAmarzakarNikA : svopanna TabArtha anusA2I vistRta saMskRtavyAkhyA * dravyAnuyogaparAmarzakarNikAsuvAsa / karNikAsuvAsa : gurjara vivecana * saMzodhaka : pa.pU.AcAryadeveza zrImad vijaya puNyaratnasUrIzvarajI ma.sA. Adi * AvRtti : prathama * kula bhAga : sAta * mUlya : saMpUrNa seTanA 6 5000/ * prakAzana varSa : vi.saM.2069 0 vI.saM.2539 0 I.sa.2013 * * (c) sarva hakka zramaNa pradhAna jaina saMghane AdhIna che * prApti sthAna : (1) prakAzaka (2) zrI divyadarzana TrasTa 39 kalikuMDa sosAyaTI, dhoLakA-387810. ji.amadAvAda.phona : 02714-225482 (3) zrI satISabhAI bI. zAha 5, maulika phaleTsa, operA phaleTsanI sAme, sukhIpurA, pAlaDI, amadAvAda-380006. mo. : 9825412402 (4) DaoN. hemantabhAI parIkha 21, tejapAla sosAyaTI, phatehanagara basa sTenDa pAse, pAlaDI, amadAvAda-380007. mo. : 9427803265 (5) zrI mahendrabhAI jhaverI 502, saMskRti komplekSa, atithi cokanI pAse, kAlAvADa roDa, rAjakoTa-360005. mo.9825168834 * mudraka : zrI pArzva kompyuTarsa, amadAvAda. phona : (079) 25460295, mo.9909424860 * O Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha kyAM zuM nihALazo ? ja prakAzakIya nivedana ........... * zruta anumodanA * prastAvanA : pUjya AcAryadeva zrImunicaMdrasUrIzvarajI ma.sA.. * tRtIya bhAganI viSayamArgadarzikA.. ja DhALa-6 ... 8-15 .............16-32 ....... 6 76 - 824 ....... 866 - 104 905 - 1104 ja DhALa-7 ... DhALa-8 .. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | IrlAmaMDana zrIAdinAthAya namaH | prakAzakIya nivedana mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja viracita 'dravya-guNa-paryAyano rAsa" tathA te upara vidvadvarya paMnyAsa zrIyazovijayajI mahArAja dvArA viracita vistRta nUtana racanA vagerene 7 bhAgamAM prakAzita karI zrIsaMghanA caraNomAM samarpita karatA anahada AnaMda anubhavIe chIe. A navalA graMthanA prakAzanano lAbha amArA zrIsaMghane prApta thayAno amone anero AnaMda che. bhagavAnanA vacano sAMbhaLavA, tenA upara gahana vicAra karavo, niraMtara vAgoLavA, satata ghUMTavA jethI AtmA tarUpa banI jAya te zubha pravRtti che. arthAt jIva azubhathI dUra thaI zubhamAM joDAya che ane jIvane puNya baMdhAya che. A puNyabaMdha evA prakArano paDe che ke jenA phaLa svarUpe jIvane mokSa ( zAzvata sukha) prApta thAya che. vaLI, zAzvata sukha prApta thatAM jeTalA bhavo lAge te daramyAna jIvane anukULa sAmagrI ane saMyogo prApta thatA rahe che - A pramANe parama zraddheya gurubhagavaMto pAsethI jANyuM che. A prastuta graMtha jinavacana sApekSa che. tema ja A graMthanuM udgama sthAna paNa jinavacana ja che. tethI A saMpUrNa graMthanuM zravaNa, manana, nididhyAsana vagere zubha pravRtti rUpa ja che. A kAraNe amArA zrIsaMghane prakAzanano lAbha prApta thayAno viziSTa AnaMda hoya e svAbhAvika che. ( saMskRta bhASAmAM racAyelA aneka graMthonA gujarAtI bhASAmAM anuvAda thayela che. paraMtu A graMthanI vizeSatA e che ke tenI racanA gujarAtI bhASAmAM thayela che ane tenA upara ekathI vadhu saMskRta bhASAmAM anuvAda thayela che. prAcIna 300 varSa jUnI bhASAnA bhale Apa jANakAra ho, tema chatAM gurugama tema ja zAstranA ucca kakSAnA abhyAsa vinA, prastuta graMthano samyak bodha thavo saraLa nathI. kema ke A graMthano viSaya dravyAnuyoga che. jaina-jainetara darzananA aneka graMthonuM vizada vAMcana, gahana ciMtana ane adbhuta upasthiti jeozrIne prApta che evA viziSTa kSayopazamathI yukta vidvadvarya parama pUjya paMnyAsa zrIyazovijayajI mahArAje eka mAtra paramArthanA hetuthI, sarve jijJAsu yogya jIvone bodha sugama banI rahe te mATe 7 varSathI adhika samayano parizrama laI A pramANe graMthanuM AMtarika svarUpa goThavela che :- (1) dravya-guNa-paryAyano rAsa - mULa graMtha . (2) te upara svopajJa (upA.kUta) vyAkhyA - Tabo. (3) tenA upara dravya-guNa-paryAya rAsane anusarato blokabaddha dravyAnuyoga parAmarza. (4) tathA svopajJa TabAne anusaratI dravyAnuyoga-parAmarzakarNikA nAmanI saMskRta vyAkhyA. (5) kaNikA suvAsa nAmaka gujarAtI vivecana (AdhyAtmika upanaya vagere sahita). 5.pU.paMnyAsajI mahArAje athAga prayatnathI 36 hastaprato dvArA mULa graMtha tathA svopajJa TabAnuM saMzodhana karela che. je atyaMta stutine pAtra che. amAro zrIsaMgha teozrIno sadAya RNI raheze. paramazraddheya siddhAntamahodadhi AcAryadeva zrI premasUrIzvarajI mahArAja, paramArAthyapAda sakalasaMghahitaciMtaka AcAryadeva zrIbhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjanI divyakupA amArA zrIsaMgha upara sadaiva varasatI rahe che. parama pUjya siddhAMtadivAkara AcAryadeva zrIjayaghoSasUrIzvarajI mahArAja amArA zrIsaMghanuM sadaiva yogakSema karI rahyA che. parama pUjya tarkanipuNamati AcAryadeva zrIjayasuMdarasUrIzvarajI mahArAjanuM maMgala mArgadarzana amArA zrIsaMghane satata maLatuM rahe che. parama pUjya paMnyAsapravara zrIvizvakalyANavijayajI mahArAjanuM paNa A avasare ame atyaMta AdarabhAve smaraNa karIe chIe. A graMthanA mudraNa-prakAzana vagere kAryomAM sAkSAt ke parokSa sahakAra ApanArA nAmI-anAmI sauno amAro zrIsaMgha AbhAra mAne che. sarve vAcakone A graMtha kalyANakArI banI rahe tevA prakAranI maMgala kAmanA. tathA vadhune vadhu AvA aNamola lAbha amArA zrIsaMghane maLatA rahe tevI zAsanadevane prArthanA. 4 zreyaskara zrIaMdherI gujarAtI jaina saMgha, IrlA-muMbaI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kraSya-guNa-gyayiLo zasa. bhAga - 1 thI 7 * saMpUrNa lAbhArthI * zreyakara zrI aMgherI gujarAtI jaina saMgha IrlA, muMbaI dhanya yutabhakti ! dhanya, zrutaprebha ! dhanya dhRtalaganI ! bhUri - bhUri anumodanA.... noMdha :- A sAteya pustako jJAnadravyamAMthI chapAyela hovAthI mUlya cUkavyA vinA gRhastha mAlikI karavI nahI. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che prastAvanA che $....... zrImad vijaya municandrasUrIzvarajI ma.sA. mahopAdhyAya zrIyazovijaya gaNivaranI "dravya-guNa-paryAyano rAsa" nAme prakhyAta kRti che. svopajJa Tabo, gaNivara zrIyazovijayajI ma. kRta rAsanuM saMskRta rUpAMtara, TabAnusArI vistRta saMskRta TIkA ane gujarAtI vivecana sAthe te kRti Aje prasiddha thaI rahI che. te ghaNA AnaMdano viSaya che. * nAmakaraNa : A kRtinI Adya kaDI A pramANe che :- "zrIguru jItavijaya mana dharI zrI vijaya suguru AdarI; Atama-arthinaI upagAra, karuM dravyaanuyoga vicAra." A pramANe A kRtinuM 'dravyAnuyoga vicAra' evuM nAma graMthakArane abhipreta hoya ema jaNAya che. graMthanA aMte ke samagra graMthamAM kyAMya 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' evuM nAma sUcita nathI. chatAM A ja nAma sarvatra pracalita banyuM che e vAta cokkasa che. tathA A nAma mahopAdhyAyajIe pote ja pracalita karyuM hoya tema jaNAya che. mahopAdhyAyajIe lakhelA traNa patro maLe che. eka saMskRtamAM ane be gujarAtI bhASAmAM lakhAyelA che. gujarAtImAM lakhAyela prathama kAgaLa vi.sa. 1731 ke te pachI lakhAyelo che. zA. hararAja ane zA. devarAja upara praznanA uttara tarIke lakhAyelA A vistRta kAgaLamAM pR. 101 upara 'dravya-guNa -paryAyano rAsa' no ullekha che. upAdhyAyajInA jIvana ane kavana viSe aneka graMtho draSTavya che. "yazovaMdanA", "zrutAMjalI', 'maho. yazovijaya smRtigraMtha', "mahopAdhyAya yazovijaya svAdhyAyagraMtha', "amara upAdhyAya", "yazovijaya pravacanamALA', "yazobhAratI Adi. mAnavijayakRta nayavicAra - sAta nayano rAsa, hemarAjakRta saM. 1726 mAM nayacaMdrarAsa prastuta rAsa pachI racAyA che. evI rIte upadeza ane adhyAtma viSayaka upadezAtmakoza, dhyAnadIpikA, adhyAtmakalpadruma copAI vagere racAyA che. AvI ghaNI kRtio para A rAsanI chAyA ke asara joI zakAya che. prastuta rAsanI cothI DhALanuM vivecana karatAM thayela vizeSa phuraNAone saMkalita karavA A. abhayazekharasUrijIe "saptabhaMgI viMzikA svIpajJa TIkA sAthe racI che. * mahopAdhyAyajI ane teozrInI kRtio che. mahopAdhyAya yazovijayajI gaNivaranA nAma-kAma jaina jagatamAM jANItA che. "yazodohana' vagere pustakonA lekhomAM zrIhIrAlAla 2. kApaDiyA vageree upAdhyAyajInA jIvana ane graMtho viSe vigate lakhyuM che. ahIM e badhAnA AdhAre upayogI thoDIka vigato joIe. mahopAdhyAyazrInI saMskRtamAM 130 jeTalI, prAkRtamAM 10, gujarAtImAM 100 jeTalI, hindImAM 15 jeTalI racanAonI nAmAvali yazodohana pustakamAM (pR.404 thI) apAyelI che. AmAM pragaTa, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 prastAvanA 7 9 apragaTa, anupalabdha, upalabdha badhI racanAonA nAma che. hindImAM mAtra padyaracanAo ja maLe che. bAkI traNeya bhASAmAM gadya-padya bannemAM racanAo che. dravya-guNa-paryAyano rAsa - mahopAdhyAyajInI A kRti aneka rIte anokhI che. sAmAnya rIte rAsa sAhityamAM koIne koI kathAnI gUMthaNI hoya che. jyAre A rAsamAM dArzanika bAbato AvarI levAI che. prAkRta ane saMskRta graMtho upara gujarAtImAM TabA vagere sAhitya puSkaLa pramANamAM racAyuM che. paraMtu gujarAtI kRti uparathI saMskRtamAM rUpAMtara thayuM hoya evo A ekamAtra graMtha che. tapAgacchanA vinItasAgaranA ziSya bhojasAgare dravya-guNa-paryAya rAsanA AdhAre 'dravyAnuyoga tarkaNA' nI racanA vi.saM. 1785-1809 daramyAna karI che. A rAsanI 17 mI DhALanI 9 mI ane 10 mI kaDImAM guru nayavijaya ma. e svasamaya -parasamayanA abhyAsa mATe potAne kAzI mokalyAnI ane gurukRpAthI ciMtAmaNi graMtha bhaNyAnI vAta jaNAvI che. vi.saM. 1711 nA siddhapuramAM racAyelA A graMthano prathamAdarza kartAnA (mahopAdhyAyajInA) guru pU. nayavijayajI ma.sA.e karyo che. temAM aMta bhAge teoe jaNAvyuM che ke "zveta zyamArArajoDaya pragnyaH" ziSyoe gurunA graMthanA prathamAdarza lakhyA hoya evA ghaNAM graMtho che. paNa ziSyanA graMthanI nakala guru kare e virala ghaTanA che. prastuta rAsamAM prasaMge prasaMge naiyAyika, yogAcAra Adi anya darzanIonI samAlocanA sAthe digaMbara jainonA matanI paNa samAlocanA, khaMDana ane maMDana che. eTaluM ja nahIM, zvetAMbara paraMparAnA mahAna diggaja AcAryo siddhasenadivAkarasUri ane jinabhadragaNi kSamAzramaNa jevAnA nayonI saMkhyA bAbatanA matabhedonI paNa carcA che. SadravyanI carcA prasaMge kALadravya viSe be bhinna vicAradhArAnI vAta vicArI che. digambara mAnyatAno yogazAstranA AMtarazlokamAM svIkAra thayo che. tathA dharmasaMgrahaNimAM ubhayamatano ullekha thayo che vagere bAbato spaSTa karI che. rAsamAM nAmollekha karAyelA 20 jeTalA graMthonI akArAdi sUci yazodohanamAM apAI che. navamI DhALanA pAMcamI kaDInA TabAmAM navyanyAyanI chAMTa jovA maLe che. dravyAnuyoganuM mahattva * "vinA dravya anuyoga vicAra, caraNa-karaNano ko nahIM sAra" dravyAnuyogano mahimA jina-pravacanamAM ghaNo badho varNavyo che. mahopAdhyAyajIe uparokta paMktimAM A mahimAne sarasa vAcA ApI che. SadravyanuM vivecana Agama ane prakaraNa sAhityamAM aneka sthaLe jovA maLe che. paraMtu Sadravyane dArzanika dRSTikoNathI carcI anya darzanonA matanuM nirUpaNa ane tenA khaMDana pUrvaka SadravyanuM vivecana Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10. prastAvanA 0 kalikAlasarvajJa zrI hemacandrasUri ma.sA. nA ziSya A. zrIrAmacandrasUrijI e "dravyAlaMkAra' mAM karyuM che. ane navI bhAta pADI che. (AnuM saMpAdana pU. jaMbUvijaya ma.sA. e karyuM che.) tema gujarAtI bhASAmAM prastuta rAsa jevI dravyAnuyoganI gahana carcA karatI kRti mahopAdhyAyajIe sahu prathama racI che, te apUrva ghaTanA che. enA uparano svopajJa Tabo paNa gujarAtI bhASAmAM che e paNa AvI ja eka virala ghaTanA che. A Tabo (= bAlAvabodha) mULa gAthAnuM vivaraNa hovAnI sAthe mULanA arthano vistAra paNa che. ema kahevAya che ke rAsa-sAhitya pratye keTaloka varga tiraskAra vyakta karato hato. "rAsaDA to phAsaDA' jevA zabdo te varga vAparato hato. tyAre mahopAdhyAyajIe A rAsa racI paDakAra pheMkyo ke A rAsane vAMco, bhaNo, artha karo. jo ke A daMtakathA paNa hoya. * grantha viSaya che. dravya ane guNa be zabdo anya darzanomAM paNa jANItA che. paraMtu paryAya zabdanI carcA jaina graMthomAM ja maLe che. kaho ke e jainono pAribhASika zabda che. paM. sukhalAlajIe vividha dArzanika bAbatonI carcA karI che. ahIM "rzana saura ciMtana' (pR.350351) nA AdhAre keTalIka bAbato TUMkamAM A pramANe che. bhAratIya darzanonI mukhya be dhArA che. eka vAstavavAdI, bIjI avAstavavAdI. vAstavavAdInA mate bAhya dazya jagata satya che. ane vANI dvArA varNavI zakAya che. nyAya-vaizeSika, pUrvamImAMsA, sAMkhyayoga, vaibhASika-sautrAMtika bauddha, madhvAdi vedAMta vagere vAstavavAdI darzano che. avAstavavAdInI mAnyatA che ke - "laukika pramANothI gamya, vANI dvArA prakAzana yogya bAhya jagata mithyA che. pAramArthika satya nathI." zUnyavAdI-vijJAnavAdI bauddha ane zAMkara vedAMta vagere avAstavavAdI darzano che. paNa jaina darzana vAstavavAdI darzana che. jaina mate kevalajJAna dvArA sarva dravyanA sarva paryAyo jANI zakAya che. tathA matijJAna ke je Indriyajanya che, tenA dvArA keTalAka dravyonA keTalAka paryAyo to jANI zakAya ja che. aneka sUkSma bhAvo anirvacanIya hovA chatAM je nirvacanIya bhAvo che, tene yathArtha mAnavAnA kAraNe jainadarzana vAstavavAdI darzana che. khUbInI vAta e che ke anya darzanoe kyAMka potAnI vicAradhArAne ulaTAvI nAMkhI che. jyAre jaina darzana haMmezA vAstavavAdI darzana rahyuM che. jyAre bauddhaparaMparAe prAraMbhamAM vAstavavAda mAnya rAkhyo. paraMtu mahAyAnanI vijJAnavAdI ane zUnyavAdI zAkhAe dharamULathI vicArapalaTo karyo. evI ja rIte upaniSado, brahmasUtra AdimAM vAstavavAdI mAnyatAnA spaSTa sUcano chatAM zaMkarAcArye vedAMtamAM "jagatuM mithyA' kahI avAstavavAdane ja pramANa mAnyo che. satata vAstavavAdI jainadarzanamAM dravya-guNa-paryAyanI carcA hoya te svAbhAvika che. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA 11 * dravya-guNa-paryAya - dravya zabda taddhita pratyayothI ane kRta pratyayothI paNa bane che. tu = jhADa. jhADano vikAra ke avayava arthamAM + ya = dravya. + ya = bhAvi guNonA AdhAra arthamAM paNa 'dravya zabda vaparAya che. gatyarthaka 8 + karmArthaka ya = dravya kRdaMta zabda bane che. = prApti yogya. kalikAla sarvajJa zrI hemacandrasUrijIe pramANa mImAMsA (pR.24) mAM vRt pratyayathI "dravya zabdasiddhi karI che. dravyanI vyAkhyA tattvArtha bhASya (a.5 | sUtra 29, 30, 37) ane vizeSAvazyakabhASya (gA.28) mAM jovA maLe che. tevI vyAkhyA pAtaMjala mahAbhASya (pR.58), yogasUtranA vyAsabhASya (3.11), zlokavArtika (va.nA zlo.21,22) vageremAM paNa jovA maLe che. siddhasena divAkarajIe guNa ane paryAyane abhinna mAnyA che. emaNe dalIla karI che ke guNa ane paryAya jo bhinna hoya to bhagavAnanI dezanA dravyArthika ane paryAyArthika ema be ja prakAranI nahIM paNa guNArthika evA trIjA prakAranI paNa hovI joIe. kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUrijI paNa divAkarajIne anusaryA che. jo ke - uttarAdhyayana (28/13), tattvArthasUtra (5/37) pramANanayatattAloka 5/7-8) vageremAM guNa-paryAya vacce bheda batAvAyo che. digaMbara paraMparAmAM paNa kuMdakuMdAcArya, pUjyapAda, vidyAnaMda vagere paNa banne vacce bheda svIkAre che. jyAre zvetAMbara paraMparAmAM A. haribhadrasUrijI, tattvArthasUtranA TIkAkAra siddhasenagaNIjI, digaMbara paraMparAnA akalaMka, amRtacandra Adi vidvAnoe guNa-paryAya vacce bhedabheda mAnyo che. (A bAbate saMdarbha sAthe vadhu jANavA paM. sukhalAlajI saMpAdita sanmatiTIkA pR.631 Ti.4 jovuM.) upA. yazovijayajI guNa-paryAya vacce abheda matanA puraskartA rahyA che. dravya ane guNa paraspara bhinna ke abhinna e carcAmAM vividha darzanakAroe potapotAnA abhiprAyo batAvelA che. nyAya, vaizeSika vagere darzano bheda pakSane svIkAre che. sAMkhya, vedAMta vagere abheda svIkAranArA che. pAtaMjala mahAbhASya (pa.1, pR.119) mAM paNa dravya-guNanA bhedabhedanI vizada carcA maLe che. * 'kALa-dravya che. kALa svataMtra dravya che ke nahIM e prazna vaidika ane (zvetAMbara) jaina darzanamAM be vicAradhArA cAle che. vaizeSika darzana (a.2, A.2, sUtra 6-10) ane nyAyadarzana kALane sarvavyApI svataMtra dravya mAne che. digaMbara jaino paNa kALane svataMtra dravya tarIke ja mAne che. jyAre zvetAMbara paraMparAmAM banne mato jovA maLe che. 1. AdhAra : "na saura ciMtana' (pR.143-146.) 2. AdhAra : "varNana mora ciMtana' (pR.331-4) Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 prastAvanA . jIvAbhigamasUtramAM kALane svataMtra dravya tarIke svIkArela nathI. paraMtu jIva ane ajIva dravyanA paryAyano pravAha te kALa che - evuM nirUpaNa che. bhagavatIsUtramAM kALane svataMtra dravya tarIke paNa jaNAvAyuM che. 12 pachInA prakaraNa-Adi graMthomAM uparokta banne mAnyatAono ullekha jovA maLe che. ubhayamatano ullekha karanArA graMthomAM tattvArthasUtra, dvAtriMzikA (siddhasena divAkarasUrikRta), vizeSAvazyaka bhASya, dharmasaMgrahaNi (haribhadrasUrikRta), yogazAstra, dravya-guNa-paryAyano rAsa, lokaprakAza, nayacakrasAra ane AgamasAra (devacandrajIkRta) vagere graMtho mukhya che. kALane svataMtra dravya na mAnanAra vidvAnonuM kahevuM che ke - paryAya e jIva-ajIvanI kriyA che. emAM koI anya tattva preraka nathI. jIva-ajIva ApoApa paryAyomAM pariNAma pAmatAM rahe che. eTale kALa e svataMtra dravya nathI paNa jIva-ajIvano paryAyapuMja che. kALane svataMtra dravya mAnanArAonI dalIla e che ke jIva ane pudgalano gati ane sthiti karavAno svabhAva che. chatAM emAM sahAyaka banatAM nimittakAraNa dharmAstikAya ane adharmAstikAyane svataMtra dravya tarIke svIkAryA che to paryAyapariNamana svabhAvavALA jIva-ajIvanA paryAyapariNamanamAM nimittakAraNa banatA kALane paNa svataMtra dravya tarIke svIkAravo joIe. - kALane svataMtra dravya mAnanArAomAM paNa be alaga-alaga mAnyatAo che. AcArya haribhadrasUrijI vagere (dharmasaMgrahaNimAM) jaNAve che ke - aDhI dvIpamAM jyAM jyotipcakra gatimAna che, tyAM ja kALadravya vartamAna che. kALa bIjo mata je moTA bhAganA digaMbara paraMparAnA jaina graMthomAM jovA maLe che te pramANe lokavyApI che. paraMtu te skaMdha nahIM paNa aNusvarUpa che. lokAkAzanA pradeza jeTalA ja kAlANuo che. kAlANu gatihIna hoya che. te je te AkAzapradeza para sthira rahe che. eno skaMdha banato nathI. A kAlANumAM satata paryAya pragaTa thatA rahe che. A paryAya te ja samaya. A samaya-paryAyo jIva-ajIvanA paryAyonuM nimittakAraNa che. eka samaya-paryAyamAM eka paramANu eka AkAzapradezathI bIjA AkAzapradeza upara atyaMta maMdagatithI pahoMce che. zvetAMbarAcArya kalikAlasarvajJa hemacandrasUri ma.e paNa kAlANuno svIkAra karI mukhya kALa ene ja batAvyo che. samaya-AvalikA-mAsa-varSa vagerene vyavahA2 kALa batAvAyo che. A vAta jaNAvatAM yogazAstravRttinA AMtara zloko A pramANe che. lokAkAzapradezasthA bhinnA: kAlANavastu 1 bhAvAnAM parivartAya mukhyaH kAlaH sa ucyate / / (yo . zA. 1 / 16 vR. 52 ) - jyotiHzAstre yasya mAnamucyate samayAdikam / sa vyAvahArikaH kAlaH kAlavedibhirAmataH / / (yo . zA. 1 / 16 vR. 53) Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA 0 * mahopAdhyAyajInuM anya sAhitya 0 prastuta rAsamAM carcAyelA viSayo jo ke mahopAdhyAyajIe potAnA saMskRta-prAkRta graMthamAM anyatra gUMthyA paNa che. jema ke nayanI carcA saptabhaMgInayapradIpa, nayarahasya, nayopadeza ane tenI TIkA nayAmRtataraMgiNImAM karI che. utpAdAdi siddhi' nAmano graMtha AcArya candrasUrijIe svopajJaTIkA sAthe racyo che. (RSabhadeva kezaramala je. saMsthA dvArA ratalAmathI I.sa. 1936 mAM prakAzita thayo che.) A graMtha upara mahopAdhyAyajIe TIkA racI che. paraMtu kamabhAgye eno bahu ja thoDo aMza maLe che. enA trIjA padyanA vivaraNano aMza jotA A TIkAmAM paNa vizada dArzanika carcA haze - e pramANe anumAna karI zakAya. upAdhyAyajInA anupalabdha graMthomAM 'dravyAloka' nAmanI racanAno ullekha jovA maLe che. jo ke upAdhyAyajI ma.e svayaM pote A graMthane TAMkyo na hovAthI AnuM kartutva upAdhyAyajI joDe sAMkaLatA pahelAM anya pramANo tapAsavA joIe evuM hI..kApaDiyAnuM mAnavuM che. (yazodohana pR.179). jo ke yazodohana (pR. 179 Ti.1) mAM enA saMpAdaka A. yazodevasUri ma. sA. umere che ke - "A kRti (dravyAloka - TIkA) upAdhyAyajInI ja che. eno purAvo maLyo che. upAdhyAyajInA jIvanakavana upara huM kaMIka lakhavA dhAruM chuM tyAre te purAvo rajU thaze" trisUTyAloka jemAM tattvArthanA traNa sUtro para vivecana haze te paNa anupalabdha che. eTale upAdhyAyajIe dravyaloka nAmanI kadAca svapajJa TIkA sahitanI racanA karI hoya to paNa e viSe atyAre amane kazI jANakArI nathI. mohanalAla da. desAI lakhe che ke - "upAdhyAya yazovijaye mallavAdInA nayacakrane barAbara goThavI karela. saM. 1714 no lakhelo pATaNanA hAlAbhAI bhaMDAra dA. 59 mAM vidyamAna che." (jaina sAhityano saMkSipta ItihAsa pR.433, pArA 970) gaNivara yazovijayajIne vinaMtI karIe ke upAdhyAyajI ma.nA A graMthane sarasa rIte sajAvI saMghane arpaNa kare. tattvArthasUtra upara eka bAlAvabodha maLe che. paM.sukhalAlajInA mate AnA kartA anya yazovijayajI che. jyAre hIrAlAla kApaDiyAnA mate A bAlAvabodha upAdhyAya zrIyazovijaya kRta che. (yazodohana pR.177-8) mahopAdhyAyajIe digaMbara jaina sAhityanuM paNa UMDu parizIlana karyuM che. emanI daSTi haMmezA sAragrAhI rahI che. digaMbaromAM paNa sAruM hoya to enAthI AbhaDacheTa zA mATe rAkhavI ? eno svIkAra kema na karavo ? A teozrInuM valaNa che. eTale ja nayanA upabhedonuM varNana digaMbaragraMthomAMthI rAsamAM lIdhuM che. aSTasahastrI jevA digaMbara graMtha upara vivaraNa lakhavAnuM kArya paNa upAdhyAyajI jevA ja karI zake. tattvArthasUtra zvetAMbara-digaMbara banne paraMparAne mAnya graMtha che. thoDAka sUtromAM pharaka Ave che. upAdhyAyajIe digaMbara paraMparA mAnya sUtrano pATha svIkArIne eno artha zvetAMbara paraMparAmAM pracalita paddhati mujabano tattvArtha uparanA bAlAvabodhamAM karyo che. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA * rAsanA vividha prazano . yazomaMgala prazasti saMgraha' nuM A. yazodevasUrijIe saMpAdana karyuM che. yazobhAratI jaina prakAzana samiti (pAlItANA) dvArA prakAzita A graMthamAM prastuta rAsano paricaya ane prakAzanonI vigata A pramANe ApI che. "dravya-guNa-paryAyano rAsa * svopajJa TabArtha saha (aparanAma - dravyaanuyoga vicAra) mUlagrantha TabArthagrantha bhASA - gujarAtI bhASA - gujarAtI padyasaMkhyA - 284, DhAla - 17 zlokamAna - 1200 racanAsamaya - 1711 racanAsamaya - 1711 dharmasAmrAjya - vijayadevasUri ane dharmasAmrAjya - vijayadevasUri ane vijayasiMhasUri (?) vijayasiMhasUri (?) viSaya : tattvajJAna prakAzita : (1) prakaraNaratnAkara bhA.1, zrAvaka bhImasiMha mANeka, muMbaI, I.sa.1876 (mUla tathA ttbaarth)| (2) dravya, guNa ne paryAyano rAsa, prakA. zrI jaina vijaya presa, saM.1964 (saaraaNsh)| (3) prAcIna stavanAdi saMgraha, prakA. jaina graMtha prakAzaka sabhA, amadAvAda, vi.saM.1996 (muulmaatr)| (4) gurjara sAhitya saMgraha bhA.2, saMzo. zrI jaina zreyaskara maMDala, mahesANA, prakA. upAdhyAya zrIyazovijayajI gurjara sAhitya saMgraha samiti, muMbaI, I.sa. 1938 (mUla tathA ttbaarth)| (5) dravya-guNa-paryAyano rAsa, vijayadharmadhuraMdharasUrinA vivecana sahita, prakA. jaina sAhitya vardhaka sabhA, amadAvAda saM.2020 (mUla, svopajJa tathA dhuraMdharavijayagaNInA vivaraNa shit)| (6) dravya-guNa-paryAyano rAsa, prakA. tathA vivecanakAra paM.zAMtilAla kezavalAla, amadAvAda, I.sa.1989 (mUla tathA ttbaarth)|" A pachI paNa keTalAka prakAzano thayA che. temAM A. abhayazekharasUri ma.sA. nA vivecana sAthe divyadarzana TrasTa dvArA prakAzita rAsano prathama bhAga ane paM. dhIrubhAInA vivecanapUrvakanuM prakAzana (mA.1-2 | ya. * prastuta prAzana . rAsa ane enA vivecananA aneka prakAzano thayA hovA chatAM prastuta prakAzana e badhAmAM vizeSa bhAtavALuM kahI zakAya. mahopAdhyAya yazovijayajI gaNivaranI A kRtinA rUpAMtarakAra, TIkAkAra, vivecaka muni yazovijayajI gaNivara che. nAmanA sAmya uparAMta gaNivarano gahana abhyAsa ane UMDuM ciMtana temane AvA kAryanA adhikArI banAve che. A pUrve gaNIzrIe SoDazaka, dhAtrizat kAtrizikA vagere graMtho upara ativistAravALI Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prastAvanA 0 15 ane seMkaDo graMthasaMdarbhothI khacita TIkA racIne abhyAsI vidvAnone eka sthaLe aneka graMthono arka prApta karAvI prasanna karyA che. enA gujarAtI vivecanoe sAmAnya abhyAsIone paNa graMthanA hArdane samajavAmAM ghaNI sahAya karI che. A uparAMta "bhASArahasya", "syAdvAdarahasya" (bhAga 1-2-3), "vAdamAlA', nyAyAloka' jevA graMtha upara navyanyAyanI chAMTathI bharapUra TIkA racavA dvArA TIkAkArazrInuM navyanyAyanuM gahana adhyayana paNa jANItuM banyuM ja che. prastuta prakAzanamAM rAsanI pratyeka kaDInuM saMskRta-rUpAMtara padyamAM apAyuM che. eka kaDI upara vivecana karavuM apekSAe saraLa che. paNa eka padyamAM kaDInA hArdane pUrepUruM samAvavuM e kaThina kArya che. lekhakazrI mATe paNa AvuM kArya karavAnuM prAyaH prathamavAra AvyuM haze. chatAM ApaNe kaDI ane padyane vAMcIe tyAre "racanAkAra ahIM saphaLa thayA che' - evI khAtarI thAya che. saMskRta TIkA racatI vakhate TIkAkArazrI vAcakone te te viSayanI gahanatAmAM laI javA mATe viSayasaMbaMdhita aneka granthasaMdarbho rajU karI rAsa ane TabAnA hArda sudhI pahoMcADe che. mahopAdhyAyajIe je je graMthono ullekha karIne ke je je saMdarbhone najara sAme rAkhIne viSayanI rajUAta karI che, khaMDana-maMDana karyA che te te saMdarbho ane enI carcA AmAM thaI hovAnA kAraNe viSayanA eka-eka tANAvANAne spaSTa rIte samajavAmAM ghaNI sahAya maLe che. - rAsa ane TabAnA pAThanirNaya mATe gaNIzrIe 36 hastalikhita prationo ane anya mudrita rAsanA traNa pustakono upayoga karyo che. gaNIzrIe karelI pAThazuddhino lAbha A abhayazekharasUrijIne paNa maLyo che. gaNivarazrI gujarAtI vivecana dvArA rAsa ane TabAnA arthane sarasa kholI Ape che. TIkAno saraLa bhAvavAhI anuvAda pUrvapakSa-uttarapakSanI spaSTa samaja to Ape ja che ane chelle carcAnA aMte AdhyAtmika upanaya ApI sarasa upasaMhAra kare che. je vAMcatAM AvI lAMbI carcA dvArA je tAraNa nIkaLyuM te keTaluM mahattvanuM ane lAbhadAyI che ? e samajAI jAya che. muni yazovijayajIe bhagavatIsUtranA joga karyA che. padastha banyA che. varSothI teo moTA kSetromAM cAturmAsa-vyAkhyAna Adi javAbadArIo saMbhALe ja che. ziSyAdine adhyApanAdi karAve che. vardhamAnatapanI 94 oLIo karI che ane sAthe sAthe utkRSTa prakAranI sAhityika pravRtti, saMzodhana, saMpAdana, TIkA racanA, anuvAdAdi dvArA abhyAsIo upara khUba khUba upakAra karela che. gaNivarazrIne lAkha lAkha abhinaMdana. emanA A sAhityano abhyAsIo khUba upayoga karI sva-paranuM kalyANa kare eja maMgaLakAmanA. mauna agiyArasa, siddhapura, vi.saM. 2063, bhAbhara-tAraMgA charIpAlitasaMghano paDAva. A. vijaya bhadrasUrIzvarajI ma.sA.nA ziSyaratna munirAja zrIjinacandra vijaya ma.nA ziSya A. vijaya municandrasUri Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayamArgadarzikA 687 ph ...... ........... 678 "A ..... viSaya | pRSTha | viSaya pRSTha zAkhA-6 | udezyatAavacchedakabheda niravakAza ............... digambarasammatanayanirUpaNam.........675-814 ratnaprabhAnityatAmImAMsA ............ 687 pudgalavRddhinahAnithI kRtatva aprasakta .......... TUMkasAra (zAkhA - da) ................... zazi-sUryAdinityatAvimarzaH . ........................... 688 analinityaparyAyArthivananirUpaNam ....... 677 caMdra-sUryanI nityatA aMge vicAraNA. . 688 avasara saMgatinI oLakhANa ......... ....... 677 vizeSAvazyakavRttimAM prathamaparyAyArthika daSTigocara .... 688 paryAyArthikanayanuM nirUpaNa ........ ..... 677 prathamaparyAyArthivanAmavimarza ............ 689 paryAyArthikavyAkhyA abhavyano asiddhatva paryAya nitya ................ 686 paryAyArthikanayanA prathama bhedane samajIe............ 678 pAThabheda vicAraNA ...... **************..681 meruparvatAdiH anAdiH . manuSyatAvivinazvaraparyAyItaH rihArthatA ........... 610 meruparvatanI anAdi-nityatA vize zaMkA-samAdhAna ... nitya paryAyane nihALIe ... pudgalasthiti asaMkhyakALa . .......... 671 | revanazamere parIvavaneSu devaH ja kArya .......... 617 saMsthAnanityatAvimarza .................... ............ 680 | arthadhara pramANabhUta : nizItha bhASya ............... ? pagalasthiti anitya, AkAra nitya ........ daSTisaMmoha doSathI bacIe .... ............ ?? anAvinityaparyAyI pAramArthivatI ................... 686 parakIyasadvacanasamanvayaH kAryaH.. .......................... .... 622 anAdinityaparyAya pAramArthika ................... 686 bIjAnI sAcI vAta AdaraNIya ....... 692 ratnaprabhA pRthvInI nityatA aMge vicAraNA ........ vInapalosanna thuta karyasama .......... ratnaprabhA dravyArthathI nitya, paryAyArthathI bIjAnI sAcI vAtanA khaMDanamAM jinamatanuM khaMDana .... 622 anitya : pUrvapakSa . .................. 686 artha eTale gaNadhara bhagavaMta : dhavalA ............... 613 ratnamAnityatAmImAMsA ............................ 682 sAmrAvitAvi tyAga"................................... 664 virodhaparihAra aMge zaMkA | samAdhAna - pUrvapakSa cAlu 682 | sAMpradAyika jhanUnane dezavaTo ApIe .............. 664 vIvAnIvAImAmasUtrAvivirodhavimarza ................ 683 siddhaparyAyaH sattA ... ......... 666 udezyatAavacchedakabhedanuM ApAdana ................ 683 paryAyArthikanayano dvitIya bheda jANIe ..... 626 anAdinityaparyAyaparAmarzaH ................................. 684 rAjaparyAyadvayopadarzanam .. *........... . 666 ratnaprabhA dravya - saMsthAnathI nitya, siddhaparyAya paryAyomAM rAjA ....... - 626 varNAdithI anitya : uttarapakSa ......... 684] dravya-bhAvakarma vikRtijanaka ........... .696 nityatva paNa aneka apekSAe saMbhave ... siddhamAM uttara koTi sApekSa nityatva ................. 666 anAdinityaparyAyavirodhaparihAra .......... 686 | dvitIyaparyAyArthihanAmavimarza ........... nitya paryAyanuM samarthana.. ................ ....... .. 685 siddha bhagavaMto zAzvata zyAmAcAryajI ............ 617 saMsthAnApekSA ratnamAnityata ....... kevaliparyAya paryAyomAM rAjA ....................... 617 saMsthAnasApekSa nityatA......... . 686 | pAThabheda vicAraNA ....... ......... 667 693 ......... S. ' * MA banavAba sababa .............. ( 4 ...... 697 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cha cha ka 0 bsm ly che 0 ..... ke 0 llh 72g * viSayamArgadarzikA - 17 viSaya viSaya pRSTha siddhatvaparyAyaveTaraLameva paramajhonanam ...... 618 varmA nityAgazuddhaparyAyArthiva ................... paryAyArthikanayanA trIjA bhedane samajIe ............ 668 paryAyArthikanA chaThThA bhedanuM vivaraNa ................. avinazvara paryAyane pragaTAvIe ................... mokSatipasthipayA nAththA ............................ nityazuddhaparyAyArthivananirNanam ................ 666 | deha sAthe AtmAnA paNa janma-maraNa ............... 772 utpAda-vyaya-dhrauvya samakAlIna .................. 699 janma-marAya mAtmAnoHzuddhAnityaparyAyA...... 763 nityAgaddhaparyArthivanayapratipAddhanam ............... 700 ..to ajanmA thavAnI sAdhanA prANavaMtI bane........ 723 paryAyArthikanayanA cothA bhedanuM pratipAdana. 700 naigamasya nAnApramANagrAhakatA ........................ caturthaparyAyArthikanaye sattAyAH zabdato naigamanayanuM nirUpaNa ......... .......... 764 gaumAna pradAm . ama-niyAmanirUpaNam ........... ............... 766 trIjA-cothA paryAyArthikanI bhedarekhA jANIe ........ 70 ? sAmAnya-vizeSagrAhI naigama ...................... 765 dhrauvya yAvana ........................... 702 naigama pAse vividha padArthaprakAzapaMtha ................ 729 saptabhaMgInayapradIpano saMvAda ......................70 2 nAnAsampradAyAnusAreNa naigamanayasvarUpavaividhyama ..... 716 nayAnA vivAda- nayAtamazuddhatvam ............. naigamanayanA traNa viSaya ......... ..........766 cothA paryAyArthikanuM navuM udAharaNa | jayadhavalAdimataprakAzanam ....... 727 pAThabheda vicAraNA naigamanayanA traNa bheda, jJAnAtimalA cAnya ........... .............. 704 anya rIte naigamanA traNa bheda............... 717 tRtIya paryAyArthikanaya vairAgyajanaka ........ nAnAsaRAyAnusAreja taiyAmanayaviSyam ..... tatIya paryAyArthikanaya sahAyaka ....... ...... 704 | devasenamatadarzana ................. 728 hatotsAhatA tyAkhyA .............. ............. 706 | aneka prakAre naigamanayanA traNa bheda .............. zuddhapayAnAM nityatA ...................... ............. 706 naigamanA be bheda : haribhadrasUrijI ............... paryAyArthikano pAMcamo bheda oLakhIe ... ........... pamaCvRtta: variTAryatA ..................... ................ 726 saMsAriNaH siddhasadRzAH | deza-sarvaparikSepI naigama : umAsvAtijI ........... upAdhi karmajanya ...to samanvayadRSTi ane samatvadRSTi pragaTe pAMcamA paryAyArthikanA nAma aMge vivAda . atIte vartamAnatA''ropaNam ............................... viSayadharmastha vidhi 3panArA ....... 708 | bhUtanaigamanayanI oLakhANa .................... digaMbara - zvetAMbara kathanabhedanuM samAdhAna ........... 708 prathama prakAre AropaH bhUtanaigamanAya .......... zuddha paryAyo nitya ............... ........... 708 | vartamAne atItADanAropaNam ............................. vimitranAmarajIsamarthanam ................................ | bIjA prakAre Aropa : bhUtanaigamanaya ............... mahopAdhyAyajInI kalamanI kamAla .................. trIjA prakAre Aropa : bhUtanaigamanaya............ 721 ziSTakartavyanuM pAlana ....... vAne vattAntarIyAdhuvAra................. 722 nayazuddhi svarUpasApekSa ane viSayasApekSa ........ 701 nimitta ane prayojana hoya to lakSaNA mAnya........ 722 malinaparyAyopasarjanam lakSaNAmUlakavyaJjanAvarNanam ............. ............ 723 karmajanya paryAya pratye madhyasthatA keLavIe ................. 760 | lakSaNAmUlaka zAbdI vyaMjanAnI vicAraNA ..... 722 cha cha *........ 9 cha cha cha 9 9 9 ...... 72 0 Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamArgadarzikA 0 viSaya pRSTha viSaya pRSTha llh llh cha sh lh 0 lh ............................. 7ra8 *..... 729 AlaMkArikamatanuM tAtparya ............. ...722 | naigamanayanA trIjA bhedanuM udAharaNa ................. 737 sAghane mijhonanapavarNanama ............................. 724 | bhUta-bhAvI paNa vartamAna......... ...................... 737 bhakti mATe zAbdI vyaMjanA Avazyaka vartamAnane namanayatatiryapravezanam ...................... 738 vartamAna divALImAM vIramuktigamananI pratIti ...... 724) parva-pakSyamALAnA pravaklena pamAnatvam............. 731 pablIza saMvAloparzanam .................................. 7ra6 | deza-sAkalyathI pAkavicAra ........................ 726 upacAranI saphaLatAne samajIe.. ............. 7ra1 | 'pati" nA sthAne "apakSI" prayoga vicAra ..... 731 sarvaguNaprasAdhaka tapanI vicAraNA .. ............ 726 | Fcamane pacamatvamasaMmata ....................... 740 dravya-kSetrAdyanuvedhena AropavicAraH 726 AropasAmagrI mujaba Aropa thAya ................ 740 dravya-kSetra-kALa-bhAvanA anuvedhathI vividha upacAra... 726 kriyamANatvasvarUpavidyotanam .. AropanA cAra nimitta : pataMjali ..... ............ .726 aMzabhedathI traNa kALano saMsparza mAnya ............. 741 taiyArImahAmArthaprakRtisaMvAda .......... ............. 727 sthUla-sUkSma kALa mujaba saikAlyasparza mAnya .......... 74 cAyasUtrAtisaMvAda .............. 728 vartamAnakriyAyAM traikAlyasparzaH. .............. 742 upacAranA pAMca nimitta nAgezabhaTTa ............. pAkakriyAmAM pAMca prakAranI virakSA .742 AropanA daza nimitta : akSapAda 728 nizcayanayamataprakAzanam ............................ 743 vAsthAnamAthasaMvAdviH... .......... vartamAnakAlIna vastu paNa kathaMcita atIta .......... 74rU 35vArasAcavInavivAra ........... 73 0 bhagavatIsUtraprabaMdhano parAmarza ......... .......... 74rU bhUta naigamanayano upayoga. kriyAbheda asiddha ........ ..... 743 tIrtha sfpa siddha ........................ ................ vartamAne'tItatvAdikaM sammatam naigamanayanA bIjA bhedane samajIe .... kAlabheda asiddha ........ 744 vizeSAvathamAdhyamanadhAravRttvanusaraNa ............... Azrayabheda asiddha ......... .744 prasthaka udAharaNa bhAvI naigamano viSaya ............ navamena vAcakomevivAra .................... 746 bhAvine ripitaparyAyavimarza ......................... pamAna ane pUrva dhAnyAMzamAM bheda asiddha ........ 746 bhAvinaigamamAM aneka prakAre Aropa ........... kAlAntarano vyavaccheda bAdhita................... 746 Aje sImaMdharasvAmInuM nirvANa kalyANaka!. pUnavAna vyAni atItAtivyavachevADyo ........ 746 vartamAne'nAgatA''ropaH . atItavAdi aMge naiyAyikamata. ................. 746 sAdhu paNa AcArya ! .......... sAmuhityavimarza ........... ............ 747 naigamanA trIjA bhedanuM pratipAdana................. niyAyikamatamAM skUla vyavahArano ekAMta ............ 747 saMza-vaticaMkhya samAropadA .................... niMgamanA traNeya bhedanI bhedarekhA samajIe ........ ekIsAthe saikAlyasaMbaMdha saMmata ..................... 747 pacyamAneSu pakvatvasvIkAraH . zubhacaMdramatanI samAlocanA ....................... 7 36 .. 748 mAvinAmaropitayaH sAMskRti nAsti ............... | 'vizvita parva, vizva prIte prayoga vicAra ... 748 bhAvinaigama hatAzAne dUra kare .. ................. 7rUdra karajoreja taimanasya trividhatvam............. 746 nAmatRtIyamedranirUpaNama ........ harU7 | siddha-asiddhasAdhAraNa vartamAnatA ............... 746 ***......... 7 cha cha 744 cha ja cha ja cha je cha ja ja cha ja cha ja cha ja ..... cha cha cha cha cha Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 + 752 * viSayamAhA. viSaya pRSTha viSaya pRSTha naigamana sArI5-za-saM4852535 29 me .......749 | SaDulUkatantraparAmarzaH ....764 kAlAropanaigamasya ............ .............. 750 vaizeSitantra bhu45 trividhasAmAnyavimarza..........764 samAro5 naigamanA 7 me........................750 vividhasAmAnyavimarzaH ......... ............. 765 naigamasya trayodaza avAntarabhedAH .......... jI zata trivi5 sAmAnyana viy29|| ...........765 nayayasA2no saMvAha ......... .........751 | hinarabhate vividha sattA ........... .............765 caturvidhanaigamasvarUpavicAraH .............................. 752 mahAsattA-avAntarasatA maMge prabhAnamata ..........765 yAra 1re bhArIpanAma ......................... saGgrahanayasya 'vasudhaiva kuTumbakami'ti naigamanayanA navame.. ...................... 752 bhAvanAprApakatvam naigamanayasya navavidhatvam ........ 753 sAMdhya saMyanayAnuyAyI : zrIzIdaistyArtha ..........766 naigamameha aMge vAhivasaribhataprazana ............753 saMgrahanaya samatvabhAvane pragaTAve vartamAna rAma sApanAne AtA banAve......... saGgrahanayasammatasiddhasukhasandarzanam ................ sAdhanAsAphalyasunizcAyakaH tRtIyanaigamaH ............. 754 saGgrahArthabhedako vyavahAraH ............768 sAdhanAsAityano sunizcaya .... 754 vyavahAra nayanI vyAdhyA...... .........768 saGgrahanayaparAmarzaH ................ ............. 755 vyavahAre vidhipUrvaM vibhajanam ...................... saMDanayanI sm49| ........ ...755 vyavahAranayanA cAra svarUpa ..........769 sagRhIta-piNDitArthavicAra, .... 756 vyavahAranaya vidhipUrvaka vibhAjana kare 769 saMgrahanayanA be bheda sthAnAGgavRttisaMvAdaH. vizeSasaGgrahopadarzanam ....................... ..............757 vizeSa 4 5|2maarth : vyavahA2naya.............. aparasaGgrahanayasya vyavahAratvApattinivAraNam ....... bhagavatIsUtrasaMvAdopadarzanam ............................ vizeSadharma 59 // saMsA......... ...............758 | vyavahAranayanA prA2nI 79 // 42 ...............771 vyavache manisAyasApekSa ....................... 758 pUrvAparavivakSayA sAmAnya-vizeSAtmakatA vakSayA sAmAnya-vizaSAtmakatA..............772 sattvaM na dravyatvam ............................ 759 sAmAnya-vizeSa35tA vivakSAza : vyavahAranaya.....772 GtyA guma 5 sAbita .............. vyavahAranayama sAmAnya-vizeSa35tA sApekSa ........772 devasenamatAnusAreNa saGgrahopadarzanam .................. 760 / vyavahAragatazuddhatvAdibIjopadarzanam ................... 773 zuddhasaMgrahanayavacana pradarzana .....760 sAlApaddhati aMthano saMvAha......... 773 vAdidevasUrimataprakAzanam ................................ 761 vyavahAranayanI mAvazyatA......... ..........773 dvivi5 saMAs so sAmpasUrinu bhaMtavya........... sUtrakRtAGgavRttisaMvAdaH ................................... 52-52saMhamataviyAra ...... vyavahA2naya vize. zAkhaisyArthabhata .................774 saGgrahavaividhyopadarzanam ................................ 762 vastugata-sAdhanazuddhavyavahAranayavicAraH ................. 775 saMnaya zrIdevayandranISTime ....... .......... vividha zuddha vyavahAranaya : zrIvayandra ............775 nayacakrasArasaMvAdaH ................................... vivi5 azuddha vyavahAra naya : zrIviyandra ..........775 bhUkhasAmAnya avaSizanAyi .................. 763 | vibhajana-pravRttivyavahAranayavimarzaH ...................... 776 saMgrahanayanA cAra bheda zrIdevacandrajI | anya pr||2 vyavahA2nayavimA samame ..........776 999999999999999 .756 758 ........ 9999 99999 774 9 9 3 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayamArgadarzikA : viSaya pRSTha viSaya ......... 792 *****. 778 s s 781 bhajIe lokottara sAdhanapravRtti vyavahArane ..... 776 | prakRtiprasiddhazadra zabdanI ..... bImArInusAreka pUvidhavadAravimanana ....... 777| zabda-samabhirUDha nayanuM pratipAdana .................... anya prakAre cha vyavahAra ............. 777 | arthabhedaka pAMca tattvanI prarUpaNAM ................. 76 0 vyavahAra viSayavimA/pUrvapratipAvanamuvatam........ 778 | | liGga-vacanAdibhedena arthabhedaH ......... 791 devasenamatasamIkSA 778 zabdanayanI traNa vizeSatA . 791 spaSTa vaktA bano ....... trividhavaiziSTyazAlI zabdanayaH . vastumativatratvacAthAnam ................................. 776 RjusUtra-zabdanaya-pramANanA viSayanI vicAraNA..... 762 RjusUtranayanI oLakhANa ........... .......... 776 zadranaviSayavidyotana".... ............ 763 niyananamasat ........... .............. 780 sthAnAMgavRttikAranuM vaktavya ....... 793 atIta-anAgata-parakIya vastu asat RjusUtra.... 780 zabdanayano RjusUtrane Thapako ...... .......... 763 tavIrthasnovAtimatAvatanama ...................... 786 | yAdRza dvAna: tAdRzaTStha: ........... ................ 764 digaMbaramata mujaba RjusUtranayano paricaya......... vizeSAvazyakabhASyano saMvAda .......... manuSyatvaparyAyAbietvavimarza ......... | upasargAdibhedathI arthabheda zabdanayasaMmata : RjusUtranayanA be bhedanuM nirUpaNa 782 | zrIlabdhisUrijI .......... ........... 764 astitva nazvaratAnuM nimitta ....... .......... 782 upagrahAdibhedathI arthabheda zabdanayasaMmata : dhRtavartamAnArthavivAra ........... ............. 783 zrIzIlAMkAcAryajI . lAlajI **************...... 714 sthUla RjusUtranayanuM nirUpaNa ..................... 783 dhavanA-dhavanAthanusArekha zadranaprajJApanA ......... 726 sthirAIiirapanirUpaNama ........... 784 digaMbaramata mujaba zabdanayanI prajJApanA ............ 726 sthUla RjusUtra ane vyavahAranaya asaMkIrNa ......... hityavizadra vyavahA2TSbhAva: ....................... paryAya paNa sthira hoya che - zAMtisUrijI ........ 784] zabdanaya aMge be maMtavya........ ......... 726 trAnusUtre brovyA tvamImAMsA ................. zabdanaya mithyASTi ......... ........ 766 zUlaparyAya dIrghakAlIna.. 786 | samaDhaca saMsAttaravimulatvam...................... dvividha RjusUtranayamAM zuddhi-azuddhi . samabhirUDhanayanuM prakAzana .. ......... 767 RjusUtranaye dhruvatvamapi kSaNikam . . 786 zadvArUDha: artha, arUDhakza za .................. .798 RjusUtramAM asaviSayakatva Apattino parihAra.....786 samabhirUDha : arvAcIna digaMbarasampradAyanI dRSTie ... 768 vyaMjanaparyAya - arthaparyAyano vicAra ............... 786 samabhirUDhanayanI be vizeSatA ..................... 768 nayadhavanArate tragusUtrasUtram..................... 787 yurimeke vAcame ........ .............. 766 'pamAna: pavava:' - RjusUtranaya ................. 787 samabhirUDhanaya : prAcIna digaMbarasaMpradAyanI dRSTie ... 712 trAnusUtrano rahyamAnatva vachephena dhatvam ........ 788 niyasaMvAva .... .................. 800 vadyamAna dham RjusUtraspaSTIkaraNa .. ........ 788 samabhirUDhano zabdanayane upAlaMbha .................800 RjusUtrane anukULa uktio .................... 788 paryAyavAcI zabda gerahAjara samabhirUDha ............800 mAtmakendritavivAradhArA mammasanIyA .. ........... 781 dhvanimeTeDamera samafmadana ...................... 802 RjusUtranayano AdhyAtmika upayoga ................. 781 mithyAsaMskAravaza enArthaka zabdanI prasiddhi ..........801 5 785 - 780 6 6 o Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamAhA. 21 viSaya pRSTha viSaya pRSTha .....818 0 0 802 0 .820 0 V V ....... V V V samabhirUDha mithyAdaSTi : zrIzIlAMkAcArya upanayasya nayazAkhA-prazAkhAtmakatA ...................818 kSamAzramaNa-muni-dAntAdipadArtha digaMbarasaMpradAyamAM upanayano uddabhava pariNamanodyama AvazyakaH ........... 802 jJAnacauryadoSopadarzanam 819 samami3nayano mAdhyAtmiheza..... nivedanamA pramaelsdu jAye ..................819 zabdavAcyakriyAyuktameva vastu sat ...................... 803 sadbhUtavyavahAropanayaH dvividhaH ........................ mevabhUtanayana pratipAina ... ........803 sahabhUta vyavahArnu ni359 ..... .......... caramanayA'naGgIkAre saMzaya-viparyayAdiprasaGgaH ..... 804 zuddha sahabhUta vyavahAra upanayane me ...........820 mevabhUtamatamA yAra hoSanI tyA.................804 AlApapaddhatisaMvAdapradarzanam . 821 bhAvanikSepa eva evambhUtanayasammataH .................. 805 | azuddha samUta vyavahAra upanayane samajhe ........821 evaMbhUtanuM maMtavya .805 sahabhUta vyavahAranAme .......... .821 evaMbhUtanaya : digaMbaramatanI daSTimAM. ............ .805 azuddhakathana-mananAdityAgopadezaH ..................... .822 cAntaraparAGmu kha evambhUtaH ........................... 806 sahabhUta vyavahAra 64nayana prayozana ............. 822 45vatA--savArthasiddhi yorebhA mevabhUtanaya..806 zuddha guNa-paryAyono paricaya karIe 822 sarva zahA yAvAya : mevabhUta ................ 806 Atma-kevalajJAnayoH bhedaprarUpaNA ...................... 823 navanayanirUpaNopasaMhAraH .................. 807 zuddha-azuddha sahabhUta vyavahAna 425 / ..........823 abhUtanaya mithyAiSTi : zAsaistyArya .............807 Atma-matijJAnAdInAM bhedaH ......... ........... 824 sadhIyastraya saMvAha ........ ............ gu-guno me vAstavis ......................824 bhudhya 9 naya, bhavAnta2. 28 naya : hina2 ....... sahabhUta vyavahAra kI mehanI mogama..........824 navanayAnAm aSTAviMzatiH avAntarabhedAH . taramadAH ............808 vyavahAramA sahabhUtapayana bI4 me ...........824 29 nayAbhe : anya vikSauthI......... cA....................808 'Atmano jJAnam' iti vAkyavimarzaH ............... 825 viratidharAdipadArtharUpeNa pariNamanamAvazyakam ......809 | 'zAna mAtmAno nae' pazyaviyAra........ mevabhUtanayano mAdhyAtmiA paheza .... 809 zuddhasadabhUtavyavahAre pArthasArathimizroktisamAvezaH ... 826 zrutArthaparIkSaNopadezaH ....................... bhImAMsa.bhaMtavya vize viyaa29|| ................... .826 digambarasammatanayAvAntarabhedakoSThakam ................. 811 11 | guNazodhanavimarzaH ....................... ............. 827 digaMbara saMmata mULanaya ane avAntara sahabhUtavya1982 upanayana prayo4na ................ 827 nayonuM koSTaka 811 bhedadRSTiH guNalAbhaprerikA ............................. 828 paroktaM samIcInaM grAhyam .......... .. 812 | zuddha-azuddha zubha sAdhya-sAdhanamA zApa - 6 anuprekSA..... 813 guNa-guNyAdibhedaH sadbhUtavyavahAraviSayaH ............ 829 satbhUta vyavahArana viSayo ......................829 zAkhA - 7 : upanayaparAmarzaH ......815 nAnAkArakopadarzanam ..................................... DhUMsA2. (- 7) tadravya-atadravya // 29 // 3 // 2.45.42] .........830 upanayavibhAgapradarzanama 817 6 me tatpanu ni359........................830 upanayamImAMsA 817 | guNa-guNyAdibhedasiddhiH ................................... 831 V V 7 V V V V 810 Y Y Y V Y 904 T V 830 816 V Y V Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AL l l s *.848 *.848 46 835 ............... 851 40 ... 82 * viSayamArgadarzikA - ' viSaya pRSTha viSaya pRSTha dravya-kuLamenimittaviSyam .............................. 83ra | gametopavArataH parapIDa parArAviyatna ... 847 saMbhUta zuddha vyavahAranA udAharaNa abheda upacAranuM prayojana.......................... 847 bhedanayasya AdhyAtmikodyamaprerakatvam | muLApavAsa: ............................ ............... 848 saddabhUta vyavahArano upayoga........ asadbhuta vyavahArano bIjo bheda ............... dvitIyapanoparzanama.................. bhAvalezyA arUpI. asadbhuta vyavahAranuM pratipAdana .............. AtmapariNAma lezyA. 848 samUtavyavahAravInajharzanam ........... asadbhUtavyavahAroktiprayojanopadarzanama anyatra upacAra asabhUta vyavahAra .............. AtmaguNamAM pugalaguNano upacAra . 'upacAra" zabdanA 40 artha ............... "kRSNa lezyA' - asadbhuta vyavahAra.......... nAnAzAstrAnusAraNa upavAravijhanam ... 836 gammadasArasamIkSA ....... ......................86 0 nipurA risaMvAvena 35vAraviSyavarNanam .......... 837 guNazabda paramArthathI paryAyavAcaka ............ 35vArI epratItitirodatvam ................... 838 yogAntargatadravyAtmaka lezyA audAyikabhAva che....... 860 mAvatIsUtra risaMvAna 35vAviSyavana ......... 832 AtmavizvanuM tyAgam ..................... ............. 86 svamate upacArapadArthapradarzanam . lezyAno varNa dekhADavAnuM prayojana ........... graMthakArasaMmata 'upacAra' padArtha ....... paryAye paryAyopavAra ........... 3pavArasya bhavisatyasAdhatA ........... asabhUta vyavahArano trIjo bheda........... ..... 812 dravya-asatyatva paNa bhAvasatyasAdhaka ... anuyogadvArasUtravirmazaH dravya dravyo vAra?........... sacitta dravyaskaMdhanI vicAraNA ................ asabhUta vyavahArano prathama bheda .............. paripUrNa dravyaskaMdhanI samajaNa ......................853 jIvamAM zarIrano upacAra ........... samUtavyavahAravAsanA tyAkhyA ............... dravye vijAtIyadravyopacAraH unmArganivAraNano Azaya ********* ....... 864 jIvane pudgala kahevAya : bhagavatIsUtra dravya guNopavAraH ............ .................... 866 zarIramAM jIvano upacAra ......... | asabhUta vyavahArano cotho-pAMcamo bheda ..... zarIramAM caitanya nathI ................. dravya paryAyAro .............. melAtIta satyama elopavAra: ....... AtmA mUrta che !. zarIramAM jIvano asabhUta vyavahAra........... jIva "kAma"svarUpa - bhagavatIsUtra .................. 866 lokavyavahAra baLavAna ......... asadbhuta vyavahAranA pAMcamA bhedanuM dRSTAnta .........816 prabhAkaramizramatadyotanam hatyiopArI cAmodarutvam... ........... 867 bhinnamAM abhedabuddhi .. ........................ | asadbhuta vyavahAramAM sAvadhAnI ................ AtmA vibhu nathI. mune dravyo vAra: ............ ..................... 858 yo yatra kudaguNa: sa tatreva......................... | asadbhuta vyavahArano chaThTho-sAtamo bheda ...........818 dehamAtravyApI AtmA .... .846 zabdabhedasamAdhAnam ... ............. 8 6 karmane choDI AtmAne pakaDIe ..................... 846 | 'goro huM - upacAravicAra ....................... 866 ja ka kara ................ .867 ..................... Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamArgadarzikA * viSaya viSaya ...........* .....876 ....... 874 *,,,,,,, 862 udezya-vidheyabhAvamAM pheraphAra ......... 862 | vibhAva paryAyamAM sajAtIya dravyano Aropa ......... 870 udezya-vidheyabhAva svaicchika ............ ......... | 'uttama rUpam' nyuvAravivAra: ................ 'jJAnam AtmA' iti vAkyavimarzaH paryAyamAM sajAtIya guNano Aropa................. bhagavatIsUtra saMdarbhanI vicAraNA .86 0 | svajAtIya-vijAtIya udAharaNomAM bheda .....872 siMhAvalokana nyAyathI vicAraNA ...... 860 asabhUta vyavahAranuM umadA prayojana. ........... paryAye dravyopacAraH upacAraprayojanavimarzaH ....... 876 Aropa naigama bhalo ........ ...... 862 | vinAtIyADasamUtavyavahAravivAra .. .......... 87rU asaddabhUta vyavahAranA sAtamA bhedanuM udAharaNa ... asaddabhUta vyavahArano bIjo bheda ............. ..........87rU pAMcamo ane sAtamo prakAra vilakSaNa ...............862 sthAmRtta vyApAtatA ........................... samUtavyavadAraprayoganaprAzana ...... ............ 8dara matijJAna mUrti che............ lokavyavahAramAM sAvadhAna bano ....... sAdhuguNa kathaMcit mUrta H vizeSAvazyakavRtti......... ane yAropa: ............................ matijJAnotsarSamaH cA ............................. asadbhuta vyavahArano AThamo-navamo bheda karma vedanA che ! .... matijJAna zarIra ja che. .............. 863 matijJAna upara mustAka na bano .. ......876 asabhUta vyavahAranA navamA bhedanuM udAharaNa ..... 863 AiTSbhUtavyavahAra pratipAvanam .............. paryAye guNAropaH ........ 864 asabhUta vyavahAra upanayano trIjo bheda.......... AThamA-navamo vyavahAra vilakSaNa ................. jIvAjIvAtmaka jJAna ..... bhedavijJAnane bhUlIe nahi ........ ********** 864 nIvAnI jJAna' rUtyuparavimarza .............. pravaIRAntarekha samUtavyavahAropavanam.............. 866 viSayatAsabhyastha vRniyAmavatvam.......... ............ 878 asabhUta vyavahAranA traNa bheda................ 865 viSayatAsaMbaMdha upacarita ...... tathA vyavahA2TSbhUtatvopayogazAvatA ......... 866 upacarita saMbaMdhano vicAra ... ............ abhUtapaNuM khyAlamAM rAkhIe . ...........866 viSayatAsabhyopAniyAmaetva ................. 876 svagAtIya samUtavyavahAravarNanam ........... ....... jIvAjIvAtmaka darzana : sajAtIya-vijAtIya Aropa ..876 asabhUta vyavahArano prathama bheda .................867 zeyamAM jJAnano upacAra saprayojana .................876 asaMkhyakALamAM paramANu avazya skaMdha bane .......... 867 viSayatAsaMbaMdhathI jJAnano upacAra ................ 876 vibhAvaparyAyavavAra ....... ......... 868 vItarA jJAne vItarA pariNatiH ........................ 880 paramANu bahupradezI ! .......... zeya-jJAna-jJAtAno saMbaMdha samajIe ............... svajAtIya paryAyamAM svajAtIya paryAyano Aropa .... 35ritaSHbhUtavyavadAravanam ...................... 882 pratibimbe mukhAropA. upacarita asabhUta vyavahAra trIjo upanaya ....... 88 pratibiMba pudgalasajAtIyaparyAya. ............ .862 Aropa paraMparA na vadhArIe ......................882 guNamAM dravyano upacAra ........ mamatA samArovA na vA ........................... 882 vadha ghaTAvara' rUtyuvAravivAra: ....... .......... 35ritaISHbhUtavyavahAra medraprajJApanam ............. 88rU guNamAM paryAyano upacAra ....... 70 | trIjA upanayanA traNa bheda .... .88rU 864 .........8 78 .........868 * * 866 870 Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamArgadarzikA * viSaya pRSTha viSaya pRSTha ......... ja " 0 anya prakAre trIjA upanayanA traNa bheda ............88 | zuM mAlikIne oLakhIe chIe kharA? ............ satyA'satya-mizrAropavimarzaH .. | mizropacaritA'sadbhUtavyavahAropayogaH trIjA upanayano prathama bheda samajIe sAvadhAna tathA vA ...... ...... 868 marIyA putra ' tyAra vimarza ....... | photarA choDo, dhAnya svIkAro.................... eka upacAra pachI bIjo upacAra ................. vyavahAra satyatvati vinam........................... 'putraH aham' ityupacAramImAMsA | parIkSA karavAmAM madhyasthatA jarUrI. ......866 pitA putra vacce bheda-abheda aupacArika. vizeSa dRSTikoNathI dareka upacAra satya. ............8 putrAdiparyAyAH kalpitAH navavidhanayaparibhASAyAH parIkSaNIyatA ............. 600 nitya AtmAmAM putratva kAlpanika ..... .......... 8 parIkSA karavAnI traNa zaratane oLakhIe svazarIrajanyatva putra-niyAmaka nathI .............. pravacanaprabhAvanAkAmikartavyopadezaH rAgAdi pariNAmone tajIe........... ....to yaza ane vijaya maLe ....... ........10 kakSAntarAvastha tyAgaMtA ............... ............... zAkhA - 7 - anuprekSA....... ............. 102 vijAtIyopacaritA'sadbhUtavyavahAraprajJApanam zAkhA - 8 AdhyAtmikanayanirUpaNaM trIjA upanayanA bIjA bhedane samajIe ...... AtmA svaguNa-paryAyano ja svAmI sevananA 6 samIkSA ....201-7104 mithyAtvadAyavicAraH TUMkasAra (zAkhA - 8) .........................106 vastra kevala pagalaparyAyasvarUpa nathI. zuddha zuddha menTena nizvayaviSyam......................... 107 vastranikSepavimarza .... AdhyAtmika paribhASA mujaba na vicAra ...........10 7 nAma-sthApanAdi vastro prastutamAM anupayogI ... amedra-eviSayatvena navame nirUpaNam ............. 108 vastrAH tnitvam.......... AtmalakSI vicAraNA karIe .......... 908 zarIraAcchAdakane paNa vastra na kahevAya........... AdhyAtmiJDya-caya avanavanIyo .................202 nikSepatuSTayasvarUpa prajJApanA ........... ............. vanajJAnAtmanoda tAlAsthisthApanA .......... cAra nikSepano paricaya.. AdhyAtmika nizcayanA be bheda ....................160 trIjA upanayanA trIjA bhedane samajIe . | AdhyAtmikanizcayanaye guNa-guNyabhedavidhAyakatA .... 911 rAjagRhasvarUpavimarzaH ****************** vizeSAvazyakabhASyanI spaSTatA .... ..........??? rAjagaha nagara sajIva-nirjIvaubhayasvarUpa...........864 | anvayadravyArthika ane zaddha-azaddhanizcaya vacce bheda...??? thAnA sUtrAtiza: .................................... 826 | jJAnanA itathanki nIvADanAza: .................. 162 svajAti-vijAti upacarita asabhUta eka paryAyarUpe nAza chatAM anyaparyAyarUpe vyavahArano mata .....................826 dhrauvyAdi avyAhata . ........12 35Araprasana sanyavaiviSyavimarza ................. zuddha-azuddha nizcaya vicAraNA ................... upacAraniyAmaka anekavidha saMbaMdha nipAdhivALa-gukhyame ......................... svAmitvavyAmoha tyAkhyA ................................ 867 | matijJAnAdi zuddha chatAM azuddha . .................. .. 263 mAruM gAma-nagara' - AvI buddhi e mUDhatA .........867 | bhagavatIsUtra AdinA saMdarbhano vimarza...........12 ..... 160 894 ja 1 tba6..... ja Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * viSayamAhA. 25 | viSaya viSaya pRSTha 917 m m m ........919 / ....920 s jJAnopayogakAle jJAnA'bhinnaH jJAnI ...... ............. 914 | saMzleSazUnyamA 75yarita asAbhUta vyavahAra .......927 nirupAdhi-sopapi gurAnI sama%9 .......... ....914 so vyavahAramA nabanIme................927 vikRtajJAnadazA vibhAvaguNaparyAyaH ................. viparItabhAvanAnAzyatvamupacaritabhAvasya ............... 928 vibhAgupayAyane ogAjI ............... asahabhUta vyavahAnA bI mehane sabhame .......928 vibhAvagu tu57-nazvara ....................... anupacaritA'sadbhUtavyavahArasya zuddhajJAne AtmAstitvAnusandhAnam ...................... saMzliSTagocaratAvimarzaH ..... ... 929 svabhAvaguNaparyAyanI vicAraNA ........... ....916 | dehAtmasaMbaMdha vAstavicha......... .....929 valyayotispa35 mAmAne mogajAye ...........916 | nimata samarthana .............. .........929 vyavahArasya bhedagrAhitvam ... nayaya mAtA5paddhatina Gaas....... AdhyAtmi, vyavahAranayanAmenu pratipAdana ....917 | anupacaritA'sadbhUtavyavahArapravRttI sadbhUtA'sadbhUtavyavahAranayopayogAtidezaH ............ sAvadhAnatayA bhAvyam ..................... 930 gue!-gumA mezananuM prayo4na .............. he saMzleSanaTe to 59 heDAdhyAsane to choDo 4.930 'jIvasya matijJAnamiti vyavahAravicAra ............. 919 | paribhASAviparyAsavimarzaH. .......... ...............931 satbhUta vyavahAna prathama menu ni359 ... digaMbaramata samAlocanA 'khalu' zahanA vividha artho ......... asamaJjasadarzanataH sajjanacittasantApaH ............ sopAdhikaguNa-guNibhedopadarzanaprayojanam ............ | anuthita pravRtti mehana ......... ....... sopAdhika guNa upara madAra na bAMdhavo . utsUtrabhASaNAdeH dAruNavipAkaH ......................... upAdhirAhityaM nirupacAratvam ...................... zrutanI bhAzAtanA satyaMta 25 // ........... .......933 sahabhUta vyavahAra nAlI menuM pratipAna ...... paradoSadarzane sajjanAnAM karuNAvirbhAvaH ............... 934 guNa-guNibhedavyavahAraprayojanopadarzanam ........ huDIta kha-zakha svanAza : 52saMhitA.........934 meha 65yArarnu prayo4na .......... hoSazana rAvAnu tAtparya sabhame .............934 anaMta guNapiMDasvarUpa AtmA mUlanayavibhAgadvaividhyapradarzanam ........................... AdhArAdheyabhAvaH pAramArthikaH ......... ...923 sAta mane pAMya nayanA vibhAga ne sabhame ..... bhApArAdheyAmA vAstavi cha : syAdvAseued ... 23 | sthAnAGgavRttispaSTIkaraNam . .............936 kSAyopathamika guNano bharoso na karavo 923 zanayanAtra meha......... nirupAdhikaguNopalabdhaye yatitavyam .................... 924 nayanA 900, 500, 400 vagaire ho ...........936 sabhya dhamathI mokSaprAti ..................... 924 maladhAravyAkhyopadarzanam ........... ........... 937 asaMzliSTagocaro'sadbhUtopacaritavyavahAraH ........ 925 vivakSAmethI nayameha ........ ........937 asahabhUta vyavahAna prathama menuM prAzana ....... .925 ekadharmaparyavasitAbhiprAyasya nayarUpatA ................938 'devadattasya dhanamiti vyavahAravicAraH ................ 926 nayanA 500 bhedanuM samarthana 938 devadatta-dhana vacce aupacArika saMbaMdha madhyamavivakSAthI navibhAgapradarzana vitta-dhana vayye mesiddhi .......... 926 vistAra vivakSAthI nayo anantA che .............. nizcayadRSTyA vyavahArapAlanam ..... 927 | gommaTasArAdisaMvAdaH ........ ....... 939 s 922 22 0 0 926 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ........ ..... 941 nam............ .... 956 26 * viSayamAhA. viSaya pRSTha viSaya anantanayatuM samarthana ............. .........939 AdhyAtminayavibhAgamA 59 nyUnatA hoSa ........951 vayanapaddhatitulya nayasaMdhyA ........ .........939 pramANathI dUra na jaIe ..........951 mativizeSANAM zrutarUpatA ........................ 940 | vimRzyakAritvaM zreyaH ............................. 952 zrutAnusArI nayavAha zrutazanispa35... nayasaptake dravyArthikAdisamAvezaucityam ............. 953 prAcIna Agamika zailI na choDIe. .....940 marpita-anarSitanayanA aNtrbhaavnaaviyaa29||.......953 navanayanirUpaNamanyAyyam saptavidhanayavibhAgasamarthanam ............954 5pAna 162 ne vyatirI ............941 | habaramata pratijasti ........................954 arpitAnarpitanayApAdanam ............942 | 22mi 525rAno do5 na rIjhe ...............954 havasenamata ghoSasta ............................942 | dravyArthAdinayAntarbhAvaprakriyApradarzanam ..................955 dravyArthi:-paryAyArthi nayanI sbh049| ..............942 dravyArthi:-paryAyArthinI sAta nayama maMta ......955 arpitAdinayapradarzanam ........... ..............943 | | Rjasatre dravyArthikatvasamarthanam ..........................956 bharpitA nayana bhASAhana nirAdhAra : Epi42 ......943 | sUtra dravyArthi cha - anuyogadvAra ......... arpitA'narpitanayayoH ubhayasampradAyasammatatA ........ 944 siddhAntamate RjusUtra dravyArthika marpita nayana sApAna zAkhasApekSa : zvetAMbara ...944 | zrInimadrAbhite sUtra. dravyArthi ...........956 sarpita-anarpitanayanI spaSTatA ...... .........944 parimita-pathya-pavitrapadAni prayoktavyAni ............. 957 arpitatvAderzeyagatvasAdhanam ........................... 945 zrIvicaMdramatAnusAra nayavima4na..................957 ...to bhUvanaya sAta 4 thaze, na nA .............945 mAMdhAta thI bhAgamaSTino 52mava nathAya ......957 arpitatvAhi vAstavicha ............... ..........945 vyartha vistAra jIme........ 957 devasenasya caturdazamUlanayApattiH .................... 946 | RjusUtre paryAyArthatvanirUpaNam ................... 958 hina2mata bhu4 marpita-anarpitaviyAra ..........946 | *sUtra pAyaniya cha : 6 mata .......... yauha nayanI mApatti .. ............946 RjusUtre paryAyArthikatvasamarthanam ....................... 959 artha-vyaJjana-zuddhA'zuddhanayavicAraNam ................ 947 Agamika TIkAkArAdinA mate paNa arthanaya ta mate , siddhAMtamate yA2 ..........947 ___ *sUtra 5yAyArthi naya.............. 959 hevasena ne soca bhUlanayanI Apatti ..............947 | AgamaTIkAkRtAm RjusUtraH paryAyArthikatayA nAma-sthApanAdinayavimarzaH ............................... 948 sammataH...... ....... 960 zuddha-azuddhanayanI anya viyaa25|| .... .......948 | sUtra vize. zAMtisUrinu bhaMtavya ...............960 20 bhUjanaya thavAnI mApatti .....................948 | sUtra maMge ubhayaMdrasUrino abhiprAya..........960 nAnAprakAreNa mUlanayadvaividhyadyotanam ................ 949 dravyArthikalakSaNam ........ ............961 27 bhUganayanI patti .... ............ 949 | sUtranaya 5yAyArthi cha : 652 mata ..........961 devasenasya catuzcatvAriMzanmUlanayApattiH .............. 950 dravyArthinayanuM bhaMtavya............................961 atItAdinaya avazya svIkArya ...........950 RjusUtrasya zuddhA'rthaparyAyagrAhakatvam ................ 962 DhagalAbaMdha mULanayonI Apatti . ................950 paryAyArthikanayanuM maMtavya. vimarzapUrvA yogasAdhanA saphalA .................... 951 | [61 / 72 | hi||42|| AzayanI spaSTatA .................. mAzayanA spaSTatA .. 062 ............962 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 64 967 *viSayamA viSaya viSaya anuyogadvArasUtravirodhamImAMsA ... 963 | RjusUtraH paryAyArthikalakSaNAnvitaH .977 hivAramata asaMgata : nibhadrI ...............963 sUtramA paryAyArthinayana dakSa vidyamAna .......977 nayeSu nikSepacatuSTayagrAhakatvavimarzaH ................. 964 cUrNikArAdimate RjusUtraH paryAyArthikaH .............. 978 siddhAntathI ta bhatanI samIkSA.............9 AgamacUrNi-TIkAkAranA mate paNa saiddhAntimatathI bhitanI samAloyanA.......... sUtra paryAyAthi...................978 RjusUtramate'tiriktAdhArasya kalpitatvam .............. 965 RjusUtre anvayadravyArthikasthAnIyatvavimarzaH ........... 979 trivissdrvyaaNshniiviyaa29|| ........ zrInimadrAnA matanuM samarthana .................979 zrIjinabhadragaNimatadyotanam dravyAvazya: me-ane: sUtranaya..............979 paryAyArthikanayamAM dravyAMza asvIkArya kartRbhede kAryabhedaH RjusUtrasammataH ..................... 980 anupayogalakSaNadravyAMzapratipAdanam ...............967 vyavahAra- sUtra pathye me.......................980 sUtravyAyAma pariyAra ........ yathAsvamAvazyakabhajanAparAmarzaH ......................... 981 yothA drvyaaNshnuni359| ............ ..........967 RjusUtramAnya dravyanipapRthakatva - droNAcArya. ......981 RjusUtre dravyanikSepagrAhakatvasamarthanam ................ RjusUtramAnya eka dravyAvazyakanI saMgati. saiddhAntimatanuM samarthana ........ .........968 RjusUtra ubhayAtmakanayaH ................................. 982 nayopadezavRttisaMvAdapradarzanam ............................969 sUtra-saMAs qthya meM pradarzana..................982 dulmatanu ni2||4255 : nayopadezavRtti ........... sUtra dravyArthi:-5yAyArthi: mayas135 ......... 982 tArkikamate uddezya-vidheyabhAvasamarthanam ............... 970 sarvathAzuddhadravyArthikAdiH nAsti ....................... 983 tArkikamatanuM samarthana : nayopadezavRtti 15 59 naya 18 dravyArthi : paryAyArthi nathI ....983 udezya-vidheyabhAvanI vicAraNA. 970 sUtra mAtra dravyArthi: nathI .....................983 nayopadezavRttikalpAntaravimarzaH ......... bhAva anuThAnanA sAta prAzane samame ...........983 'viva29'nI sm45| ........... bhAvAnuSThAnopalabdhaye yatitavyam ....................... 984 sabhya kSayopazamana vividhatA ........ ......... siddhisukhane samajIne anubhavIe .................984 anekavidhaprarUpaNAbIjaprakAzanam .............. navanayanirUpaNaM niSprayojanam ........................... 985 zuddhA'zuddhabhedena RjusUtradvaividhyadyotanam ........... sAta nayathA dravyArthi:-5yAyArthi bhinna nathI........985 dravyA1256 2) zrImadayagarisUrino mabhiprAya .. 973 sAmpratAdinaye'tiriktArthagrAhakatA ...................... 986 paryAyanaye guNasamUhAtmakadravyagrAhakatvam ... dravyArthihasvatantra naya:hina2 ...............986 sUtrasaMmata dravyAvazya aMge navA viyaa29|| .....974 sAta nayathA bhinna viSaya dravyArthihama asaMbhava ...986 zabdanaye tadavyatiriktadravyanikSepasvIkArasa .............9 atiriktArthagrAhakatA dravyArthikAdau nAsti ........... 987 paryAyArthikanayamAM dranilepa mAnya - 578 5 / nayama meha-sabhena siddhi ...........987 anuyogadvAracUrNi .................. .975 dravyArthimA viSayame cha : pUrva56 .............987 paryAyArthanaye dravyanikSepagrAhakatvaM dhavalAkArasammatam 976 dravyArthikabhedAnAM saGgrahAdinaye samAvezaH ............ 988 dravyAvazya: paryAya135......... .........976 | dravyArthihimA viSayamehanathI: uttarapakSa ..........988 ghaqavyAyA2nu bhaMtavya........................976 vyAvRttiparadravyArthasya vyavahAre nivezaH ................ 989 0 9 r 970 0 ................. 971 0 0 0 0 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 viSaya paryayArthikabhedAnAm RjusUtrAdau samAvezaH devasenadarzita paryAyArthikavibhAga paNa anucita . tera paryAyArthikanayanI Apatti SaTparyAyArthikakalpanA'nucitA. sarva paryAyono cAra paryAyamAM samAveza devasenasya nyUnatAdoSaH . paryAyArthikanA sattara bhedanI samasyA nikSepa paNa vastuparyAya che SaDvidhaparyAyArthike'tiriktaviSayagrAhakatvA'bhAvaH sattara paryAyArthikanayano nirdeza paryAyArthikANAm RjusUtrAdau samavatAraH paryAyArthikanayanA cha bheda paNa svataMtra nathI navadhA mUlanayavibhAgo'nucitaH navanayakalpanA ayogya devasenamate koTibhaGgIprasaGgaH 'go-balivarda' nyAyanI spaSTatA digaMbaramatamAM saptamUlanayaprakriyAbhaMgano prasaMga go-balivardanyAyena nAnAbhaGgA''pAdanam dravyasApekSa astitva karatAM kSetrAdisApekSa * viSayabhArgadRrziA * pRSTha astitva pRthak prathama bhaMganA sthAnamAM aneka bhaMganI Apatti AgamAnusArataH tattvaM vicAraNIyam go-balivardanyAya koTibhaMgIApAdaka dezanApaddhati aMge kAMIka sUcana vyAmohakAriNI dezanApaddhatiH tyAjyA siddhasvarUpanI nikaTa pahoMcIe naigamanayasvAtantryamImAMsA naigamanayano saMgraha-vyavahAramAM aMtarbhAva vizeSAvazyakabhASyAdisaMvAdaH cha nayamatadarzananuM rahasya saMgrahAdimAM naigamanayano samAveza prasthakAdyudAharaNeSu naigamAbhiprAyabhedaH 990 990 990 991 991 992 992 992 993 993 994 994 995 995 996 996 996 viSaya pradeza udAharaNamAM naigama-saMgrahanayanuM maMtavya vibhinna pradeza dRSTAMtamAM vyavahAranayanuM pratipAdhana.... pradezadRSTAntavimarzaH. prAcIna zAstrasaMdarbhanI spaSTatA deza - dezibheda: samabhirUDhA'sammataH prasthakodAharaNavicAraH prasthaka deSTAMtamAM maigamanayanuM maMtavya saGagrahanaye kAryopacArAnaGgIkAraH prasthaka dRSTAMtamAM vyavahAranayano abhiprAya 'vasati' dRSTAMtathI sAta nayano viyAra vasatidRSTAntavimarzaH tara-tamabhAvathI zuddhi-azuddhivicAra saMgrahanayamAM upacAra amAnya 'svAtmani vasAmi' naigamasammatavikalpaH vasati dRSTAMtamAM maigamamaMtavya : vizeSAvazyakabhASyavyAkhyA vasatidRSTAntamAM zuddha naya 997 naigamanayanI saMgraha-vyavahArathI ahirbhAva vAdidevasUrimataprakAzanam . saMgraha-vyavahAra karatAM naigama svataMtranaya : zrIvAdidevasUri 997 997 998 trividha narakapratiSThAna vicAra 998 |sAmAyikAdhikaraNAdau naigama 998 saGgrahAdyabhiprAyabhedavidyotanam 999 | sAmAyinA adhikarAne vize nayamataleha 999 | sAmAyikakaraNakAle nayamatabhedanirUpaNam . 1000 sAmAyiANamAM nayamataleha. 1000 naigamanI svataMtratA ajAdhita 1001 naigamadvitIyabhedasvAtantryavicAraH. 1001 |sAmAnya-vizeSagrAhI naigamanaya svataMtra. 1001 higaMja ramate paNa naigamanaya svataMtra .... 1002 dravyArthikAdau naigamAdisamAvezaH pRSTha 1002 1002 1003 1003 1004 1005 1005 1006 1006 1006 1007 1007 1007 1008 1008 1008 1008 1009 1009 1009 1010 1010 1011 1011 1011 1012 1012 1012 1013 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 s *viSayamArgadarzist. viSaya viSaya pRSTha sAta nayathA. dravyArthi pRtha6 nathI ............. 1013 | 23 3 44 bhUNa nayanI Apatti ................. 1026 nizcayAdinayeSu naigamAdisamavatAraH .................1014 devasenasya bAdhA'siddhiprasaGgaH ........................1027 zAna-dhyAnayama sAta nayano samavatAra..........1014 | 6vasenamatamA mAya, sva35masiddhibhane jayadhavalAsaMvAdena devasenamatasamIkSA ................1015 satpratipakSa ....... ........ 1027 dravyArthi:-paryAyArthizthI nairAmahi svataMtra nathI .... 1015 devasenamatasamIkSA ............. ..............1028 hevasenamatamA viropAhihoSa ........ .........1015 asaMhI dharma vimAnyatAmache bane .........1028 sAta nayono samavatAra : zAsaistyArtha ...........1015 tattvavibhAgavaividhyaM saprayojanam ....................... 1029 svamatikalpanA-matAvezAdeH tyAjyatA .................101 tatvavibhAgavaividhya saprayo4nache................ 1029 nityaae| rIne 524tyaa| urtavya nathI ......1016 | tattvavibhAgavicAraH ..................1030 svA'kalyANataH parakalyANam akartavyam ............1017 sva sahita bho bhATe 43rI tattvIya .......... 1030 siddhasujano bhaDimA pragaTAvI........ ......... 1017 nvttvni35| ....... ........ 1030 navanayanirUpaNaM niSprayojanam ......... ...........1018 navatattvaprakAzaH.......... ...............1031 hevasenamatabhA vimatavibhAgoSa..... ........1018 bhagavatIsUtrama nava tattvanA nirdeza ........... ekAdazadhA nayavibhAgA''pAdanama ..... ..........1019 navatattvaprakAzaka granthaprakAzanam ...... ...........1032 navanaya vibhAgamA panI spaSTatA ...... ........1019 navatattvapradarzaka graMthonI jhalaka .. .....1032 vibhAgapramiyaprahazana .......... .........1019 jayadhavalAmAM ATha tattvano nirdeza ............1032 jIva-nayavibhAgapradarzanasAmyam ............ .............1020 aSTadhA tattvavibhAgakalpanA niSprayojanA ...........1033 hevasenane para- 4 sAthe virodha ........1020 aSTatattvanirdeza niSpayojana .......1033 nayabAhulyavicAraH ............. .............1021 6za tattvavibhAga......... ....... 1033 vIrasenAyAryasaMmata navibhAga....... ........ 1021 nava nayana ni359| nirartha....... ........ 1033 zuddhi-azuddhi dvArA nayabAhulya ........1021 sUtrA''zAtanAyAH tyAjyatA ...........1034 navanayavibhAgavyavacchedaH . ..........1022 mAgamamAzAtanAneANI....... ........1034 navanayasamarthana : pUrva56 ................. ........1022 OMThoratAne choDA........... .......1034 nvnyni2|729 : utta25kSa......... ........... 1022 kaThorapariNAmatyAgaH .......... ......1035 tattvavibhAganAnAtvaprayojanA''vedanam ................ 10 saMsArasukha biMdu, siddhasukha siMdhu. ............... 1035 bhUganayavimAna paddhatine sabhAse...... navanayavibhAgamImAMsA ......1036 vibhAjyatAvacchedakavyApyadharmANAma bhUNa naya sAta : manuyogadAra ...................1036 ___asamAnAdhikaraNatvam Avazyakam .... 1024 devasenasyotsUtrabhASitA ........... ..............1037 satanayavibhAganuM samarthana ....... 1024 nirasaMhAyama 59 sAta naya mAnya che........1037 devasenamate vyApyatvAsiddhiH .......... ........1025 utsatrabhASaNasya mahAnarthakAritA .....................1038 ....to vibhAgavAdhya nirartha bane ..............1025 utsuutr359|| moToghoSa ......... ..........1038 vyavizeSAghaTita tuthI nisthAna mApatti .... 1025 potAna zAstra-zastra potAnA 15 bhATe ............. trayoviMzatinayavibhAgApAdanam ........................ 1026 | bolatA pUrve sAvadhAnI ............ .......1038 ............ 0 0 Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 *viSayamArgadarzist. viSaya pRSTha viSaya .... ..........1058 vimRzya bhASaNaM zreyaH.......... ........1039 | pramANalakSaNaparAmarzaH ...................................1055 dravyArthikadazabhedAdInAmupalakSaNatvam .............1040 | mUlanayamArgacchidrakaraNam anucitam .................1056 prArthanaya viyaa29|| ...................... 1040 upanayonI vividha vyavahAranayobhA samAveza ...... 1056 pradezArthanayavimarzaH ................. 1041 bhUlanaya sAta deg4 vyApIche .................... 1056 navanayavibhAgamA 59 nyUnatA.... 1041 | niSprayojanAGgIkAro nirarthakaH ..................... 1057 somita tavyatAviyAra... 1041 | binamapita yeSTA chome .. .. 1057 somilavaktavyatAvimarzaH. .......1042 | nizcayasyopacAragrAhakatA pradezArthanayavicAra. .....1042 nizcaya-vyavahAra bhannemA 75yA2 saMmata cha ........ 1058 aparamabhAvagrAhakAdidravyArthikApAdanam ..............1043 | RjusUtra-zabdAdinayeSu api upacArAvalambanam ...1059 havasenIya navibhAgamA nyUnatA................1043 | mAvazya niyuktivayana spssttii29|| .............. 1059 devasenamate naigamabhedA'saGgrahaH ........... | sarva nayomA 75yA2 bhAnya .... .......... 1059 prasthaka udAharaNamAM naigamanayanA vividha abhiprAyo 2044 ardhajaratIyanyAyApAdanam ............ ..............1060 raNapradarzanam ................................1045 | banne naya gaue| banecha .......... ........1060 'sI' dRSTAMtathI naigamanayanu ni359 ........... 1045 nizcayanayama payAranI sApatti ................1060 anuyogadvArasUtrAnusAreNa vasatidRSTAntopadarzanam .. 1046 syAdvAdaratnAkarAtidezaH ........... .......1061 vasatidRSTAnte saGgrahAdimatopadarzanam ...............1047 nayavAdhya 59 sadAza sva35................. 1061 vasati dRSTaitathA saMgrahAniyana pratipAina......... 1047 nizcayanayama 55 5yAra bhAnya................1061 pradeza dRSTAMtathA naigamAhinayanuM pratipAina........1047 / nizcaye'pi lakSaNA sammatA ...... ..............1062 pradezodAharaNe anuyogadvArasaMvAdaH ................. 1048 | nizcayanayamA samehagoyara 75yAravRtti ..........1062 pradezodAharaNe RjusUtrAdinayamatadyotanam .......... 1049 nizcayanayamAM paNa lakSaNA mAnya. ..........1062 pradeza dRSTAMtathI sUtranayana ni355 ........... 1049 sarvanayeSu svArthasatyatvAbhimAnasAmyam ............... 1063 pradeza dRSTAMtathI 206nayanu ni355 .............. 1049 habaramata pratimahAasta ...................... 1063 pradezodAharaNe zabdanayAbhiprAyaprakAzanam ...........1050 | sarvanayabhAsvaviSaya satyatvana abhimAna........1063 'no' zabdaprayoganA tAtparyanI spaSTatA. .......1050 anyanayotkhanane nayAnAM mithyAtvam .................1064 rohaguptamatapravezaparihAraH rAhaguptamatapravaMzaparihAra..............................1051 svaviSayabhujyatA mithyAtvaprayo4 nathI .......... 1064 naigamAhinA ho upanayanAla, nayacha ..........1051 hunayana zAkhasaMmata .........................1064 svAtmavAsaH kartavyaH .....................................1052 | sarva nayo mithyA : pravAhavizeSa ................. 1064 nisvabhAvamA savATa za..................1052 phalataH nayavAdAnAM satyatvamImAMsA ..................1065 atiriktopanayanirAkaraNam ............ ............1053 | sabhya rzana dvArA nayavAha prmaa| ................1065 nairAmA inayama 75yA2 viyA2 ................ 1053 asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate.......1066 atiriktopapramANApAdanam | mithyAnaya 59 avasthAvizeSamA upayogI ........1066 vyavahAranayamAM upacAra vaividhya. ..........1054 | ziSyativi6125bhATenayavAhAvArtha.......1066 upanayanI ma 75prmaa9|| 59 // svIrya janaze ..... 1054 | nayavAdapravRttiH ApavAdikI ...................... 1067 .......... .........1054 / mithyAnya paDAmapatyArA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSaya pRSTha 1068 069 * viSayamArgadarzikA - 31 viSaya pRSTha utsargathI syAdvAdadezanA, apavAdathI nayadezanA .... 2067 | lokAtikrAMta tattva dvArA lokottarasvataMtra nizcaya-vyavahArapradarzana anucita ........ 2067 bhAvanA pragaTe 1079 samyaktvayoga-kSemAdyabhiprAyeNa dravyAnuyogaH nizcayanayaviSayanA ATha prakAra 1079 rItanIya .............................2068 laukika-lokottara guNasauMdarya pragaTAvIe........... 2072 syAdvAda ane nayavAda vacce vizeSatA. ........20 68 zuddhaMAtmatAmavimarza ................................. 1080 graMthibhedano mArga apanAvIe ................ vyavahAro nAnA-nirUpa pravaUTE ........................ 1086 nizcaya-vyavahAratakSAghAtanam ........................ vyavahAranayanA viSayane oLakhIe . ...... 208 nizcaya-vyavahAra nayane oLakhIe....... nizcaya-vyavahArathI bhamarAnuM nirUpaNa ............ 2086 bi************... 6061 | svarUpauva nizcaya-vyavahAravicitame .......... 2070 camUtI anupasthi ... ........... ? 082 pramANa ane nizcayanaya vacce taphAvata ............ 2070 anupalabdhinA 21 kAraNo .. 1082 nizcaya-vyavahAranI bodhazailI vilakSaNa ........... 1070 anupasthira parAmarza ..... ........... 1083 nizcaya-vyavahArasvarUpAdivailakSaNyama .......... 6076 rAvadAranave to nizvayAnusAritA................... 2084 viSayatAbheda viSayitAbhedane sApekSa 2 07 vyavahAranaya utkaTaguNagrAhI .............. 1084 maNiprabhA-maNibuddhinyAyavimarzaH . ...........20 72 vivakSita yuvAsetAtparyam.................... 2086 tAttvika-atAttvika gocara vyavahAra .............. ? ' bhamarA vize ddhividhanaya : bhagavatIsUtra ...... 2086 mumukSupravRtti-ratiprazAzanam....................... 1 0 73 vyavahAranaya anubhUta varNAdino aniSedhaka ..... 1085 jJAnanI vividha viSayitA vilakSaNa che ............ 20 kRSNapada utkaTakRSNarUpaparaka ........ ......... 1086 mumukSu bAhya vyavahAramAM udAsIna, vyavahAranayatRtIyamevoparzanam ........................ 2086 nizcayamAM sulIna .......... ******** 2073 eka ja vAkya pramANa - apramANa ................ ? 086 niyastha vadhatattaravaraparzavatvam ......... 2074 kArya-kAraNamAM aikya vyavahAragamya.... ...... 1086 nizcaya nayanA traNa viSayano paricaya ............ 2074 | pAriyo nirdezaH ...................... *******************..... ? 087 sUtrakRtAGgasUtravizeSavibhAvanA.. abhedaupacAra anyadarzanasaMmata. ..... 1087 samatAno paricaya 1075 vividha aupacArika prayogono nirdeza ............ 1087 puMDarIka adhyayananuM tAtparya. ........2075 vinayarivyavahAra: mithya ......... ...........2 088 'ege AyA' sUtraparAmarzaH * 1076 vyAvahArika abheda naiRRyika bhedano avirodhI .... 1088 anekamAM ekatA nizcayanayagamya ......... ..........20 76 | nizcaya-vyavahAranI vilakSaNa vyAkhyA............. 2088 AtmA, daMDa, kriyA eka che : sammatitarka.......... 60 76 sattanathaBditvena nignathI prabhAtvinuM ......... 2086 zuddhasadana: nizvayAtma: ..... vyavahAra durnaya, nizcaya pramANAtmaka ............. 2086 vedAMtadarzana nizcayanayAnugAmI ........ ....... 60 77. sakalanayagrAhaka pramANa : zrIdevacandrajI ........... 2086 nirmalapariNatiH nizcayanayArthaH ..........? 078 vyavahAroDabhUtArtha paryAyAzritagna .................... 2010 AtmA ja sAmAyika : nizcayanaya. ........ 20 78 bhUtArtha nizcaya, asabhRtArtha vyavahAra ........... 2010 nottarArthabhAvanA navinIyA....... ...........? 076 dravyAzrita nizcaya, paryAyAzrita nirmaLa pariNati : nizcayaviSaya ...... vyavahAra harSavardhanajI .......... 2010 nizcaya ******.... ? Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 *viSayamAhA. viSaya 57 viSaya pRSTha aSTavidhavyavahAravicAraH ............. ..1091 | nindA nindyaM nindituM na prayujyate ................ 1097 nizcaya-vyavahAra ko zrIvahivasaribhata ........1091 | zuddhanayArtha zvetaparasaMhAyagabhya ..........1097 devasenamatasamIkSA .. 1092 niM 5 prazaMsA bhATe !!!! ...... ........1097 devasenamatamAM anya be doSa . ...to mauna vadhu zreya242 .. 1097 saGgrahaviSayabhede vyavahArazuddhiprakarSaH ................1093 | maunaM sarvArthasAdhanam ............ ...........1098 vyavahA2nayazuddhinA banA diyaa25|| ...........1093 bahuzrutane AdhIna DIje ......................1098 visenamatamA nyUnatA hoSa dupAra.................1093 garhAvirahavidyotanam ................................ 1099 nizcaya-vyavahAranI mAgavI moga.............1093 | madhyasthamAvasabhAvoyanA nirdoSa................1099 dravyadRSTiH svasamayaH, paryAyadRSTizca parasamayaH ....1094 | vastunaH traividhyasamarthanam ..... .............1100 mau5yAra prayogono AdhyAtmiheza.........1094 | poDa dvArA tttvmvdhaa29|| ........ 1100 vyavahAranayopayogopadarzanam ............ .............1095 | mAdhyAtmi: tRtinI mojapAe ....... ........1100 vizuddha puzyano saMyaya maa625||y................1095 tAmasika AnaMda choDIe .....1100 devasenamatasamIkSaNam . .................................1096 AdhyAtmikA''nanda AvirbhAvanIyaH ................. 1101 visenamata saMyopayasta ..................... 1096 | zANA - 8 - anuprekSA .. ....1102 Gre Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Prograh-Tale-healy ! f DhAchaLa * e mata pachI A digaMbara saMmata | nayanuM basa pA ja nirUpaNa yanuM pA nirUpAnarUpaNa. 1 digaMbarasaMmata nayanuM nirUpaNa dravyAsAparAmakhA -6 nayanagalabArasammaniyanistryaNam Page #38 -------------------------------------------------------------------------- Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -guNa-5ryAyano rAsa 20-9 dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-6 digambarasammatanayanispaNam Page #40 -------------------------------------------------------------------------- Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkhA - 6 : digambarasammata nayanirUpaNam SaDvidhaparyAyArthikanayanirUpaNam (6/1-6) (i) anAdinityagrAhakaH paryAyArthikanayaH (6/1) nityatvasvarUpavicAra (6/2) (ii) sAdinityaparyAyArthikanayaH (6/3) (iii) anityazuddhaparyAyArthikanayaH (6/4) (iv) anityA'zuddhaparyAyArthikanayaH (6/4) (v) karmopAdhinirapekSanityazuddhanayaH (6/5) (vi) karmopAdhisApekSAnityA'zuddhaparyAyArthikaH (6/6) naigamanayabhedadarzanam (6/7-10) (i) bhUtakAlInArthe vartamAnA''ropaH (6/7) upacArasya catvAri daza vA nimittAni (chATa) bhAvipadArthe bhUtakAlA''ropaH (6/9) (ii) vartamAnanaigamanayaH (6/10 ) (ii) saGgrahanayanirUpaNam (6/11) vyavahAranayasya vyAkhyA prakArAdidarzanam (6/12) sthUla sUkSmatvena dvidhA RjusUtranayaH (6/13 ) zabda- samabhirUDhanayopadarzanam (6/14) evambhUtanayapradarzanam (6/15) aSTAviMzatinayanigamanam (6/15) navamUlanayanirUpaNopasaMhAraH (6/16) Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - TUMkasAra - : zAkhA - 6 : ahIM paryAyArthikanayanuM nirUpaNa karela che. pahelo paryAyArthikanaya "anAdinitya svarUpe vastune svIkAre che. Atmatva paryAya anAdinitya che. tethI manuSyatva, zrImantatva vagerethI ApaNane bahAra kADhavAnuM te kAma kare che. (6/1-2) bIjo paryAyArthikanaya siddhatva svarUpa sAdi-nitya-zuddha paryAyane svIkAre che. te naya bhavasAgaramAM dIvAdAMDI samAna che. trIjo paryAyArthikanaya sattAne gauNa karI utpAda-vyayane mukhyarUpe grahaNa kare che. te jIvane puNyodaya, kSAyopathamika jJAna vageremAM mustAka na banavA cetavaNI Ape che. (63) cotho paryAyArthikanaya vastunA dhruvasvarUpane grahaNa kare che. "sattA dravyanuM zuddha svarUpa che, nahi ke paryAyo'- A tenuM mantavya che. te paryAyaviraktinI ane svarUpatinI dizA batAve che. (64) pAMcamo zuddha nitya paryAyArthikanaya karmopAdhithI nirapekSa che. te saMsArI jIvamAM siddhaparyAyane dekhADe che ane durgaNInA doSone joI teno tiraskAra karatA bacAve che. (6/5) - chaThTho karmopAdhisApekSa anitya-azuddha paryAyArthikanaya saMsArI jIvanA janma, vyAdhi, maraNa vagere paryAyone svIkAre che. te azuddha paryAyothI chUTavAnI preraNA Ape che. (6/6) mUla nava nayamAM trIjo naigamanaya traNa prakAre che. temAM pahelo naigama bhUtakALane vartamAna svarUpe jaNAve che. tenAthI sukRtonI anumodanA vagerenI preraNA maLe che. (6/7-8) bIjo naigamana bhaviSyakALane vartamAnarUpe jaNAve che. A naya hatAzA choDAve che. (9) trIjo naigamanaya cAlu kriyAmAM pUrNakriyAno upacAra kare che. A naya AdhyAtmika sAdhanAnI saphaLatA mATe abrAnta vizvAsa pragaTAve che. (6/10) saMgrahanAM vividha vastune samAnasvarUpe svIkAre che. manuSya, pazu, paMkhI vageremAM jIvatarUpe samAnatAne te juve che. te jIvamAtra pratye vAtsalya ane jaDamAtrano vairAgya rAkhavAnuM kahe che. (6/11) vyavahAranaya dareka jIva ane jaDa padArthane tenA nAmathI ane rUpathI oLakhe che. te doSonuM ane guNonuM vibhAjana karIne doSamukta banavAnI dizA dekhADe che. (6/12) vartamAna kALamAM potAnI pAse je hoya tene ja vAstavika mAnato RjusUtranaya "huM kAle dharma karIza' - AvA vicAro dvArA jIvane AtmavaMcanA karato aTakAve che. (6/13) zabdanaya paryAyavAcI zabdone svIkAre che. samabhirUDhanaya dareka zabdanA artha judA mAne che. je mauna hoya te muni. je Indriyone kAbumAM rAkhe te saMyamI. AthI ApaNane maLatA birUdo keTalA saMgata che ? te A nayathI vicAravuM. (da/14) evaMbhUtanaya vidyamAna kriyAne sApekSa rahI vastune vAcyArtharUpe svIkAre che. mATe jyAre dharmanA pariNAma ane dharmanI pravRtti hoya tyAre ApaNe dharme chIe - AvuM te jaNAve che. (6/15) A rIte nava nayanI vAta pUrNa thAya che. traNa upanaya AgaLa kahevAze. (6/16) Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anAdinityaparyAyArthikanayanirUpaNam 0 677 DhALa - 6 (taMgiyA giri sihara sohe - e dezI....) have Agali DhAla - cha bheda je paryAyArthikanA, te dekhADaI chaI - Sa bheda naya paryAyaartho, upahilo anAdika nitya re; pugalataNo paryAya kahiI, jima merugirimukha nitya re 6/1 (74). * dravyAnuyokAparAmarza: * zAkhA -6 devasenamatAnusAreNa dravyArthikanayo dazadhA vyaakhyaatH| adhunA'vasarasaGgatiprAptaM paryAyArthanayaM nirUpati - pArtha tA. paryAyArtho hi SaDbheda aadimo'naadinitygH| yathA pudgalaparyAyaH merurnaadinitykH||6/1|| # dravyAnuyogaparAmarzakarNikA suvAsa ruM avataraNikA :- digaMbara devasenajInA mata anusAra pAMcamI zAkhAmAM daza dravyArthikanayanI vyAkhyA karavAmAM AvI. have avasara saMgatithI prApta paryAyArthikanayanuM nirUpaNa graMthakArazrI kare che ke - 5 avasara saMgatinI oLakhANa , spaSTatA - dravyArthika, paryAyArthika, naigama vagere nayanA nava bheda che. AvuM jaNAvyA pachI sauprathama jo paryAyArthikanayanuM nirUpaNa karavAmAM Ave to ziSya ke zrotA tarata ja potAnI jijJAsAne pragaTa kare ke "dravyArthikanayanuM svarUpa, tenA bheda, udAharaNa vagere kevA prakAre che ? - A vAta to amane . samajAvo. pachI paryAyArthikanayane samajAvajo." AvI jijJAsA dravyArthikanayanuM nirUpaNa karyA vinA paryAyArthikanayanuM nirUpaNa karavAmAM pratibaMdhaka bane che. tethI guru ke vaktA sauprathama dravyArthikanayane samajAve che te jarUrI che. tenAthI uparokta jijJAsA ravAnA thAya che. tathA tyAra bAda krama prApta paryAyArthikanayanuM 53 pratipAdana karavuM Avazyaka banI jAya che. kAraNa ke pratibaMdhaka bhUta jijJAsA ravAnA thavAthI paryAyArthikanayane kahevAno suyogya avasara upasthita thavAthI paryAyArthikanaya avazya vaktavya bane che. tethI prativancImUzanajJAnivRtta avazyatvyatve avasarasaMgatatvam (= avasarasaMtiprAptitva)' - A pramANe avasara saMgatinuM lakSaNa ahIM paryAyArthikanayamAM saMgata thAya che. kAraNa ke pAMcamI zAkhAmAM dravyArthikanayanuM nirUpaNa thaI cUkeluM che. che pacacArjikanAcanuM nirUpaNa che zlokArtha - paryAyArthikanaya cha prakArano che. pahelo paryAyArthika anAdinityagrAhaka che. jema ke * "ekavAra darzana ApI gurujI. e dezI' pAli0 mAM pATha. 8. ma.mAM "aratho pATha. A.(1)no pATha lIdho che. pustakomAM "pahalo pATha. ko.(13)no pATha lIdho che. jema.mAM 'taNA' pATha. ko.(6++8+9+12+13) + A.(1) + si.no pATha lIdho che. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 0 paryAyArthikavyAkhyA 0 bahubhAMti phaIlI jene zaIlI, sAcaluM mani dhAri re; khoTaDuM je kAMI jANaI, tihAM citta nivAri re da/rA (75) bahu. (yu...) paryAyArthinaya cha bheda jANavo. tihAM pahilo anAdi nitya zuddhaparyAyArthika kahiche. jainI gIrbahudhA vyAptA, satyaM manasi dhaarytaam| jJAya yag mithyava, tatti nivAryatA da/rA (yuena) * dravyAnuyorAparamAi * ga prakRte daNDAnvayastvevam - paryAyArthaH SaDbhedaH hi / aadimo'naadinitygH| yathA 'pudgalaparyAyaH ma meruranAdinityakaH' (iti vacanam) / / 6/1 / / jainI gIrbahudhA vyaaptaa| satyaM manasi dhAryatAm / yattu ( mithyava jJAyate tazcitta nivAryatA 6/2T (yumama) HzanDarate thALe naya: parmavaH di=Ava joyaH | "di detAvavadhAra" (sa.H.pariziSTa-23) 1 rUtti pUrvo (2/9 + rU/8 + 1/1) aneIsakkadavaghanAtA "vahyuM vaktavana pannAkho" (vi.. Ni bhA.3588) iti vizeSAvazyakabhASyavacanam, "paryAyA eva vastutaH santi, na dravyamityabhyupagamaparaH paryAyAstikaH" kA (anu.sU. 97/pR.71) iti anuyogadvArasUtramaladhAravRttivacanam, "paryAyanayasya tu paryAyA eva vastu, na dravyam" (R.pa.40 vR.) iti RSabhapaJcAzikAvRttau prabhAnandasUrivacanam, "paryAya evArthaH = prayojanamasyeti paryAyArthiva:" (i.pusta-9/9/9/ 9.84 + 3.5.pU.78) rUti va ghavAgaDanA"paddhativavanamatra mUrtavya | 'pudgalaparyAyasvarUpa meru anAdi nitya che' - A pramANenuM vacana. (6/1) zlokAthI - A pramANe jaina vANI aneka prakAre phelAyelI che. temAMthI sAruM hoya te manamAM dhAravuM. je kAMI khoTuM ja jaNAya, tenAthI ApaNA cittane dUra karavuM. (dAra) (yuma). ja paryaMcAthikanayanA prathama bhedane samajIe che. vyAkhyArtha :- digaMbaramate paryAyArthikanaya che prakArano ja jANavo. "hetu, avadhAraNa arthamAM 'di' Gii vaparAya - Ama pUrve (2/1, 3/8, 59) anekArthasaMgrahanA saMdarbha dvArA jaNAvela che. te mujaba ahIM di' no "ja" artha karyo che. "paryAyArthikanayanA mate paryAya ja vastu che" - A vizeSAvazyakabhASyanuM e vacana ahIM yAda karavA yogya che. temaja "vAstavamAM paryAyo ja vidyamAna che, dravya nahi - Avo svIkAra karavAmAM tatpara paryAyAstika che" - A anuyogadvArasUtramaladhAravRttivacana paNa Artavya che. A aMge RSabhapaMcAzikAvRttimAM prabhAnaMdasUrijIno paNa A ja abhiprAya che. prastutamAM paryAyArthikanayanuM lakSaNa batAvanAra SakhaMDAgamanI dhavalA vyAkhyAnuM tathA AlApapaddhatinuM vacana paNa smaraNa karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "paryAya ja jenuM prayojana hoya, te paryAyArthikanaya kahevAya." * (lI) phaIlI = phelAI. AdhAragraMtha- narasiMha mahetAnI kAvyakRtio. prakA. sAhityasaMzodhana prakAzana, amadAvAda. ma.mAM naDana pATha. A.(1)+ ko.(2+12)no pATha ahIM lIdho che. - ko.(pa)mAM "dhAra... nivAra' pATha. 0 dha.mAM khoDaTUM' azuddha pATha. 8 pustakomAM "pahalo' pATha. ko.(13)no pATha lIdho che. 1. vastu parvavanayaca paryAyaH | Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/2 * meruparvatAdiH anAdiH / 679 jima pugalano paryAya meru(giri)pramukha, pravAhathI anAdi, naI nitya chaI. asaMkhyAta kAlaI acAnyapudgala saMkramai paNi saMsthAna teha ja chaI. tatra AdimaH anAdinityagaH = anAdyanantapadArthagrAhakaH zuddhaparyAyArthikaH / "anAdinityaparyAya eva arthaH = prayojanam asya iti anAdinityaparyAyArthikaH" (A.pa.pR.18) iti AlApapaddhatau devasenaH / yathA 'pudgalaparyAyaH meruH anAdinityakaH' iti vacanam / taduktam AlApapaddhatau kArtikeyAnuprekSAvRttau / "nAnityaparyArtha:, yathA putaparyAyo nityaH meDi" (sA.pa.pU.7 + . ..270/-9.964) rUtiA na ca paryAyArthikasya kSaNikaparyAyamAtraprekSitve meroH anAdinityatA katham? iti zaGkanIyam, . meruparvataparyAyasya prAtisvikasvarUpato'nityatve'pi laukikapramANApekSayA sadRzaparyAyapravAhato'nAdinityatA jainA''mnAyaprasiddhetyavadheyam / yadyapi pudgalasthiterutkRSTato'saGkhyAtakAlamAnatA bhagavatyAM pradarzitA, taduktaM bhagavatIvRttau kA (tatra.) cha prakAranA paryAyArthikanayamAM sau prathama prakAra anAdinitya-padArthagrAhaka zuddha paryAyArthikanaya che. devasenajIe AlApapaddhatimAM paryAyArthikanayanA prathama bhedanI vyutpattine darzAvatA kahela che ke "anAdinitya paryAya e ja jenuM prayojana che te anAdinityaparyAyArthikanaya kahevAya." jema ke pudgalaparyAyasvarUpa meru parvata anAdi nitya che' - A pramANenuM vacana paryAyArthikanayano prathama prakAra che. AlApapaddhati graMthamAM tathA kArtikeyAnuprekSAvRttimAM jaNAvela che ke "anAdinitya paryAyArthika prathama bheda che. jema ke "pudgalaparyAyasvarUpa meru parvata vagere nitya che' - A vacana." spaSTatA:- pudgala dravya che. ghaTa, kapaDuM, parvata vagere tenI avasthA = paryAya kahevAya che. e tethI meru parvata pudgaladravyanA paryAyasvarUpe jaNAvela che. Ama meru parvata paryAyarUpa hovAthI paryAyArthikanayano | viSaya bane che. meru parvata paryAya anAdianaMtakAlIna che. A pramANe prathama zuddha paryAyArthikanaya jaNAve ! che. tethI te anAdinityapadArthagrAhaka bane che. # meruparvatanI anAdi-nityatA vize zaMkA-samAdhAna * zaMka :- (na .) paryAyArthikanaya to kSaNika paryAyo upara ja potAnI dRSTine kendrita kare che. to tenI dRSTie meruparvata nAmano paryAya anAdi nitya kaI rIte saMbhave ? samAdhAna :- (1) vAta sAcI che. meru parvata paryAya vyaktigata svarUpathI anitya hovA chatAM laukika cAkSuSAdi pramANanI apekSAe ekasarakhA paryAya pravAhanI daSTie meru parvata anAdinitya che. Aje meru parvata jevo dekhAya che tevo ja bhUtakALamAM dekhAto hato ane bhaviSyakALamAM dekhAvAno che. jaina AmnAyamAM samAna paryAyapravAhane AzrayIne meru parvata anAdinitya che. ema khyAlamAM rAkhavuM. nahi pugalasthiti asaMkhyakALa che (vi.) jo ke koI paNa pudgala dravyanI sthiti utkRSTathI asaMkhyakALa pramANa ja che. A pramANe bhagavatIsUtramAM batAvela che. bhagavatIsUtranI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUri mahArAje jaNAvela che ke "koI Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 680 . saMsthAnanityatAvimarza: 0 zrIabhayadevasUribhiH "sthitisamayAnAM ca pudgalAnAzrityA'nantAnAmabhAvAda" (bha.sU.14/7/523 vR.) iti / tataH parataH pudgalAnAM paramANvAdInAm anyA'nyapudgaleSu saGkramo bhavatyeveti merugiri-devavimAnAdi'pudgalAnAM nA'nAdyanantakAlasthitiH sambhavati tathApi tatsaMsthAnasyA'nAdyanantakAlaM yAvadaparAvRtteH - merugiripramukhAnAmanAdyanantatvaM saGgacchata eva / idamevA'bhipretya jIvasamAsamaladhAravRttau "mervAdiskandhAnAM tu anAdikAlAt tena tena svabhAvena pariNAmAd" (jI.sa.270 vR.pR.289) ityuktam / paNa pugalanI sthitisamaya anaMta nathI." AnAthI phalita thAya che ke koI paNa pudgala dravya ekanI eka avasthAmAM vadhumAM vadhu asaMkhya kALacakra sudhI ja rahI zake che. tyAra bAda te skaMdhamAM rahelA tamAma paramANu vagere pudgala dravyano anya anya pudgala dravyamAM saMkrama thAya ja che. tethI meru parvata, devavimAna vagere avasthAmAM rahelA pudgala dravyonI anAdi anaMta kALa sudhInI sthiti saMbhavI zakatI nathI. tema chatAM paNa prathama zuddha paryAyArthikanayane prastutamAM meru parvata vagere pudgalaparyAyane anAdi nitya tarIke mAnya che. enuM kAraNa e che ke vartamAnamAM je meru parvata vagere dekhAya che, temAM rahelA paramANuonuM anaMtakALa pUrve ke anaMtakALa pachI meruparvatarUpe astitva na hovA chatAM paNa vartamAnamAM meru parvata je AkAre rahelo che te AkAra = saMsthAna anAdikAlIna che ane anaMtakALa sudhI te AkAra badalAvAno nathI. tethI "saMsthAnanI apekSAe meru parvata vagere paryAya anAdi nitya che' - AvuM zuddha paryAyArthikanayanuM tAtparya hovAthI "meru. parvata anAdi nitya che' - A pramANe zuddha paryAyArthikanayanI vAta saMgata ja che. A ja abhiprAyathI G, jIvasamAsavRttimAM mAladhArI zrI hemacandrasUrijIe jaNAvela che ke "meru vagere skaMdho to anAdi kALathI te te (saMsthAnAdi) svabhAvarUpe pariName che." ja pudgalasthiti anitya, AkAra nitya che spaSTatA - pugalasvarUpe pudgala dravya nitya che. paraMtu koI paNa pudgala dravya ekanI eka avasthAmAM anaMtakALa sudhI rahI zakatuM nathI. asaMkhya kALacakra pasAra thAya eTale tamAma pudgaloe potAnI avasthA choDavI ja paDe. asaMkhya kALacakra pUrA thAya eTale meru parvata vagere avasthAmAM rahelA pudgalaskaMdhe paNa judA-judA paramANu vagere rUpe banavuM ja paDe. anaMta kALa pasAra thAya tenI pUrve dareka pugalaskaMdhadravya avazya svataMtra paramANu bane. arthAta meru parvatamAM rahelA tamAma pudgaloe asaMkhya kALacakra pachI avazya svataMtra paramANu avasthAne dhAraNa karavI ja paDe. tethI anaMta kALacakra pUrve meruparvatamAM je paramANu vagere muddagala dravyo hatA, te tamAma vartamAnakAlIna meru parvatamAM hoya ja - tevuM to na ja bane. tema chatAM lAkha yojanano meru parvata je AkAre anaMta kALa pUrve hato, te ja AkAramAM vartamAna kALe che ane anaMta kALa pachI paNa te ja AkAre rahevAno che. meru parvatamAM rahelA pudgalo kALakrame ravAnA thatA jAya tathA meru parvatano je AkAra che te AkArarUpe navA-navA paramANu vagere pudgaladravyo pariNamatA jAya. Ama meru parvatamAM rahelA paramANu vagere pugala dravyo badalAya che paNa AkAra badalAto nathI. tethI AkAranI dRSTie meruparvata anAdi-anaMta che. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * anAdinityaparyAyasya pAramArthikatA 681 idaJcAtrA'vadheyam - anAdinityaparyAyArthikanayena paryAye nityatvaM na vidhIyate kintu yathA pu dravyArthikanayo nityadravyaM satsvarUpeNa abhyupagacchati pratipAdayati ca tathaiva paryAyArthikaprathamabhedo anAdinityaparyAyaM satsvarUpeNa abhyupaiti, prarUpayati ca / tatazcA'yaM merugiri - devavimAnAdilakSaNasya pudgalaparyAyasya anAdinityatayA paramArthasadrUpatAmabhyupaiti pratipAdayati ca / rA ma etena ratnaprabhAdipRthivIlakSaNAH pudgalaparyAyA api vyAkhyAtAH, pudgalasthityapekSayA'nityatve'pi zu tathAvidhasaMsthAnApekSayA nityatvena etannaye paramArthasadrUpatvAt / ka 'nanu ratnaprabhApRthivyA dravyArthikanayenaiva nityatvamuktam, na tu paryAyArthikanayena / taduktaM jIvA - anAdinityaparyAya pAramArthika jI (va.) prastutamAM eka vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che. te e che ke anAdinityaparyAyArthikanaya paryAyamAM nityatvanuM vidhAna nathI karato. paraMtu jema dravyArthikanaya nityadravyane sat svarUpe vAstavikarUpe anupacaritarUpe svIkAre che tathA anAdinityatvarUpe tenI prarUpaNA paNa kare che tema paryAyArthikanayano prathama bheda = prakAra anAdinitya evA paryAyane satsvarUpe svIkAre che tathA anAdinityatvarUpe tenuM pratipAdana paNa kare che. tethI meru parvata, devavimAna vagere svarUpa paudagalika paryAya anAdinitya hovAthI prastuta anAdinityaparyAyArthikanaya tene paramArthathI sat svarUpe svIkAre che, samajAve che. 'meru parvata vagere paryAyo 5ramArthataH anAdinityasvarUpe sat che' A pramANe paryAyArthikanayano prathama bheda prarUpaNA paNa kare che. * ratnaprabhA pRthvInI nityatA aMge vicAraNA (tena.) 'meru parvata vagere pudgalaparyAyo anAdi anaMta che' A bAbatanI chaNAvaTa karI tenAthI ratnaprabhA vagere pRthvI svarUpa pudgalaparyAyonI paNa chaNAvaTa thaI gaI tema samajI levuM. kAraNa ke ratnaprabhA vagere pRthvIo pudgalasthitinI apekSAe anitya hovA chatAM tathAvidha saMsthAnanI apekSAe to nitya ja che. tethI ratnaprabhApRthvI vagere paryAyo paryAyArthikanA prathama bhedanI dRSTie paramArthasat che. spaSTatA :- ratnaprabhA, zarkarAprabhA, vAlukAprabhA vagere sAta pRthvIo zAstramAM nitya kahevAyela che. hakIkata e che ke sAte pRthvImAM goThavAyelA pudgala dravyo asaMkhya kALacakra pachI badalAI jAya che. kAraNa ke dareka pudgala dravyo ekanI eka avasthAmAM asaMkhya kALacakro sudhI ja utkRSTathI rahI zake che. tethI sAte ya pRthvImAM rahelA pudgala dravyo anAdi anaMta kALa sudhI tenA te ja hoya tevuM zakya nathI. paraMtu sAte ya pRthvImAM rahelA tamAma pudgala dravyo potAno nivRtta thavAno samaya AvatA temAMthI nivRtta thAya che ane navA pudgala dravyo te ja AkAre sAteya pRthvImAM pariName che. tethI ratnaprabhA vagere pRthvIno AkAra badalAto nathI. Ama 'sAteya pRthvI potapotAnA saMsthAnanI apekSAe anAdi -anaMta che' - tema samajavuM. A pramANe anAdi-anaMta padArthane grahaNa karanAra zuddhaparyAyArthikanaya kahe che. che ratnaprabhA dravyArthathI nitya, parcAyArthathI anitya : pUrvapakSa cha dIrghapUrvapakSa (nanu.) 'ratnaprabhA pRthvI nitya che' A vAta AgamamAM dravyArthikanayanI dRSTithI 1. 'nanu' ityanena Arabdhasya pUrvapakSasya samAdhAnaM 'maivam' ityanena agre 684 tame pRSThe bodhyam / 6/ : - - = = = Ni Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 682 0 ratnaprabhAnityatAmImAMsA 0 ra ima ratnaprabhAdika pRthvIparyAya paNi jANavA. 6/15 pa jIvAbhigame "imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI kiM sAsayA asAsayA ? goyamA ! siya sAsayA siya - asaasyaa| se keNaTeNaM bhaMte ! evaM vuccai - siya sAsayA siya asAsayA ? goyamA ! davvaTThayAe sAsatA, vaNNapajjavehiM, gaMdhapajjavehiM, rasapajjavehiM, phAsapajjavehiM asaastaa| se teNaTeNaM goyamA ! evaM vuccati - siya sAsatA siya asAsatA" (jIvA. prati. 3/1/78) iti / atra tu paryAyArthikanayena ratnaprabhApRthivyA nityatvamucyata iti kathaM na virodhaH ? ___athaikasyaiva ghaTasya mRdravyApekSayA paryAyatvaM raktatvAdiguNApekSayA ca dravyatvamiva ekasyA eva ratnaprabhApRthivyA dravyArthikanayApekSayA dravyatvaM paryAyArthikanayApekSayA ca paryAyatvamityabhyupagame tu na ko'pyatra virodhaH pratibhAsate, jIvAbhigame dravyalakSaNAyA ratnaprabhApRthivyA nityatvokteH iha ca kA paryAyArthikaprathamabhedena paryAyalakSaNAyAH tasyA eva nityatvokteH / evaJca jIvAbhigame ratnaprabhApRthivI ja jaNAvela che, paryAyArthikanayanI dRSTithI nahi. jyAre tame to paryAyArthikanayanI dRSTithI ratnaprabhA pRthvIne nitya kaho cho. tethI tamArI vAtane AgamanI sAthe virodha Avaze. AgamanA pATho A pramANe che. jIvAjIvAbhigama nAmanA AgamamAM praznottarI svarUpe nIce mujaba jaNAvela che ke - prazna :- "he bhagavaMta ! A ratnaprabhA pRthvI zAzvata che ke azAzvata ?' uttara :- "he gautama ! ratnaprabhA pRthvI kathaMcit zAzvata che ane kathaMcit azAzvata che." prazna :- he bhagavaMta ! kaI apekSAe AvuM kahevAmAM Ave che ke "ratnaprabhA pRthvI kathaMcit zAzvata rasa che ane kathaMcit azAzvata che ?" uttara :- "he gautama ! ratnaprabhA pRthvI dravyArthikanayanI apekSAe zAzvata che. tathA varNaparyAyathI, Gii gaMdha paryAyathI, rasaparyAyathI ane sparzaparyAyathI azAzvata che. te apekSAe, he gautama ! evuM kahevAya che ke "ratnaprabhA pRthvI kathaMcit zAzvata che ane kathaMcit azAzvata che." ra A pramANe jIvAjIvAbhigamasUtramAM ratnaprabhA pRthvIne dravyArthikanayanI dRSTithI nitya tarIke jaNAvela che, paryAyArthikanayanI dRSTithI nahi. jyAre tame to paryAyArthikanayanI daSTithI ratnaprabhA pRthvIne nitya kaho cho. tethI tamArI vAtano Agama sAthe virodha kema na Ave? che virodhaparihAra aMge zaMkA | samAdhAna - pUrvapakSa cAlu che zaMkA :- (artha.) amane to ahIM virodha jevuM lAgatuM ja nathI. kAraNa ke jema eka ja ghaDo mATIdravyanI apekSAe paryAya che tathA lAla varNa vagere guNanI apekSAe dravya che; tema eka ja ratnaprabhA pRthvI dravyArthikanayanI apekSAe dravya che tathA paryAyArthikanayanI apekSAe paryAya che - AvuM svIkArIe to prastutamAM koI paNa prakAranA virodhane avakAza ja raheto nathI. juo, jIvAjIvAbhigama vagere zAstromAM 1. iyaM NaM bhadanta ! ratnaprabhA pRthvI kiM zAzvatI azAzvatI ? gautama ! syAt zAzvatI, syAd ashaashvtii| atha kenArthena mitta ! vaM cate - cAta zAzvatI, huM azAzvatI ? gautama ! thArthatA zAzvatI; vaparya, nyaparvaH, rasaparyaH, sparzaparyavaiH ashaashvtii| atha tenArthena gautama ! evam ucyate - syAt zAzvatI, syAd ashaashvtii| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/2 0 jIvAjIvAbhigamasUtrAdivirodhavimarzaH / 683 lakSaNadravyasya nityatvaM pratipAditaM tad dravyArthikanayApekSayA bodhyam, tannaye dravyasya nityatvAt / ya prakRtaparyAyArthikanayastu ratnaprabhApRthivIlakSaNaparyAyasya nityatvamAcaSTe / itthaJca dravyArthikanayena yad dravyaM tasyaiva paryAyArthikanayena paryAyatvam, ubhayanayatazca tannityatvameva / ratnaprabhA pRthivI tu varNAdiparyAyairanityetyatra ko virodha iti cet ? / na, uddeshytaavcchedkbhedaaptteH| tathAhi - 'ratnaprabhApRthivIlakSaNaM dravyaM dravyArthikanayato nityam, za ratnaprabhApRthivIlakSaNazca pudgalaparyAyaH paryAyArthikanayato nityaH, ratnaprabhA tu varNAdiparyAyato'nityA' ka ityevamabhyupagame paryanuyoga-pratyuttarayoH uddezyatAvacchedakabhedo durapahnavaH / na hi yasminneva nityatvamanityatvaJcA''zakyete tasminneva tau vidhIyate bhavatA kintu ekasmin nityatvaM vidhIyate'nyatra cA'nityatvamiti uddezyatAvacchedakabhedApattiH durnivAraiva bhavanmate / tatparihArAya ca jiivaa'jiivaabhigmaadravyasvarUpa ratnaprabhApRthvIne nitya jaNAvela che. tathA ahIM paryAyArthikanayanA prathama bhedanI dRSTie te ja ratnaprabhA pRthvIne paryAyasvarUpe nitya batAvela che. matalaba ke jIvAbhigama vageremAM je ratnaprabhA pRthvInI nityatA aMge vAta che te dravyArthikanayanI apekSAe ratnaprabhApRthvIsvarUpa dravyanI vAta jANavI. kema ke dravyArthikanayathI dravya nitya che. tathA ratnaprabhApRthvI ja pudgalano paryAya paNa che, jene ahIM paryAyArthikanA prathama bhedathI nitya jaNAvela che. Ama dravyArthikanayathI dravya kaho ke paryAyArthikanayathI pudgalano paryAya kaho - banne ahIM eka ja vastu che. tathA tene ja ahIM uparokta banne nayathI nitya batAvela che. tathA ratnaprabhA pRthvI to varNAdiparyAyathI anitya che. tethI ahIM paryAyArthikanayano prathama bheda je kahe che tene jIvAjIvAbhigama vagere AgamasUtro sAthe leza paNa virodha jaNAto nathI. ka udezyatAavacchedakabhedanuM ApAdana ane samAdhAna :- (ra, ta) nA, tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke te mujaba mAnavAmAM to udezyatAavacchedaka dharmamAM bheda AvI paDaze. te A rIte samajavuM. tame kaho cho te mujaba artha evo d! phalita thaze ke "ratnaprabhApRthvIsvarUpa dravya dravyArthikanayathI nitya che. tathA ratnaprabhApRthvIsvarUpa pudgalaparyAya paryAyArthikanayathI nitya che. jyAre ratnaprabhA pRthvI to varNAdi paryAyathI anitya che." jIvAjIvAbhigama- hA sUtrasaMdarbhanuM ane AlApapaddhati saMdarbhanuM uparokta rIte arthaghaTana tamArA kathana mujaba karavAmAM Ave to - udezyatAavacchedakabheda doSane tame chupAvI nahi zako. kAraNa ke "ratnaprabhA pRthvI zAzvata che ke azAzvata ?' A pramANe jIvAjIvAbhigamamAM jene uddezIne nityatvanI ane anityatvanI zaMkA praznArtharUpe karavAmAM Avela che, tene ja uddezIne te bannenuM vidhAna tamArA dvArA karavAmAM nathI AvatuM. paNa ekane udezIne nityatvanuM vidhAna thAya che tathA bIjAne uddezIne anityatvanuM vidhAna thAya che. "ratnaprabhA pRthvIsvarUpa dravya dravyArthikanayathI nitya che tathA ratnaprabhA pRthvI to varNAdiparyAyathI anitya che A rIte javAba ApavAmAM praznamAM ane pratyuttaramAM udezyatAavacchedaka badalAI jAya che. A vAta ekadama spaSTa che. udezyatAavacchedakabhedanI ApattinA nivAraNa mATe jIvAjIvAbhigama vagereno saMdarbha A pramANe yojavo joIe ke - "ratnaprabhApRthvI" evA zabdathI pratipAdya vastu dravyArthikanayathI nitya che Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 684 * anAdinityaparyAyaparAmarza 6/1 disandarbha itthaM yojya: yaduta ratnaprabhApRthivIzabdavAcyaM vastu dravyArthikato nityaM paryAyArthikanayatazcA'nityam / iha tu anAdinityaparyAyArthikanayato ratnaprabhApRthivIzabdavAcyaM vastu nityamucyate iti kathaM na jIvA'jIvAbhigamAdinA sAkaM virodhaH ? iti cet ? / ___maivam, jIvAjIvAbhigamAdau dravyArthatAsApekSanityatvaviziSTAyAH ratnaprabhApRthivyAH varNa-gandha-rasa ma -sparzaparyAyairevA'zAzvatatvamuktaM na tu saMsthAnaparyAyApekSayA'pi na vA srvpryaayaapekssyaa| iha tu ratnaprabhApRthivyAH paryAyArthAdezAt saMsthAnaparyAyApekSayaiva nityatvamuktaM na tu varNa-gandhAdiparyAyApekSayeti __na virodhAvakAzaH / na hyekaparyAyApekSayA'nityatvazAlinaH paryAyAntarApekSayA nityatve virodhaM prati yanti vidvAMsaH, apekSAbhedena virodhaparihArAt / 'ratnaprabhA dravyArthikanayena anityA' yadvA 'varNa Na -gandhAdiparyAyaiH nityA' ityevaM pratipAdana eva AgamavirodhaH sambhavet / na tu 'saMsthAnApekSayA kA ratnaprabhA nityA' ityevaM pratipAdane virodhaavkaashH| ekasyA'pi padArthasya nAnAvidhApekSayA nityatvaM sambhavatyeva / AtmanaH svapradezArthApekSayA tathA paryAyArthikanayathI anitya che. tathA A graMthamAM to "anAdinityaparyAyArthikanayathI "ratnaprabhApRthvI zabdathI pratipAdya vastu nitya che" - AvuM jaNAvela che. A rIte mAnavAmAM Ave to A graMthanI vAtano jIvAjIvAbhigama vagere sAthe virodha kema na Ave ? kAraNa ke jIvAjIvAbhigamasUtra jene varNAdiparyAyathI anitya kahe che, tene tame A graMthamAM paryAyArthikanayanI dRSTie nitya kaho cho. tethI virodha durvAra banaze. ka ratnaprabhA dravya - saMsthAnAthI nitya, vaNadithI anitya : uttarapakSa , | uttarapakSa :- (ma.) tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke jIvAjIvAbhigama vageremAM dravyArthatAnI A apekSAe nityatAne dhAraNa karanArI ratnaprabhA pRthvIne paryAyArthikanayanA abhiprAyathI varNa, gaMdha, rasa ane sparza paryAyanI apekSAe ja anityasvarUpe jaNAvela che. saMsthAna paryAyanI apekSAe ke sarva paryAyanI apekSAe ratnaprabhA pRthvI anitya che' - evuM tyAM jaNAvela nathI. A graMthamAM to ratnaprabhA che. pRthvIne paryAyArthikanayanA abhiprAyathI saMsthAna paryAyanI apekSAe ja nitya jaNAvela che, nahi ke varNa gaMdha vagere paryAyanI apekSAe. varNAdi amuka paryAyanI apekSAe anityatAne dhAraNa karanAra ratnaprabhA pRthvImAM saMsthAnAtmaka anya paryAyanI apekSAe nityatAnuM vidhAna karavAmAM Ave to vidvAno virodhanuM udubhAvana karatA nathI. apekSAbhedathI virodhano parihAra thaI jAya che. tethI amArI vAtane AgamanI sAthe virodha AvavAno avakAza nathI. "ratnaprabhA dravyArthikanayathI anitya che athavA "ratnaprabhA varNa Adi paryAyanI apekSAe nitya che' - A pramANe kahevAmAM Ave to Agamavirodha doSa avazya lAgu paDe. paraMtu prathama paryAyArthikanaya tema jaNAvato nathI. te to ema kahe che ke "saMsthAna paryAyanI apekSAe ratnaprabhA nitya che. tethI Agamavirodhane ahIM avakAza raheto nathI. ja nityatva paNa aneka apekSAe saMbhave che (.) koI eka vastu eka ja apekSAthI nitya hoya tevo niyama nathI. aneka apekSAe paNa Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 685 6/ * anAdinityaparyAyavirodhaparihAra: 0 dravyatvA''tmatva-caitanyA''dyapekSayA ca nityatvaM sammatameva / tatazca naa'traa''gmvirodhlesho'pi| pa na ca sarvaparyAyApekSayA ratnaprabhApRthivyA anityatvamAgamasammatam, anyathA 'rayaNappabhA puDhavI ga pajjayaTThayAe asAsatA' ityuktaM syAt, na tu "vaNNapajjavehiM, gaMdhapajjavehiM, rasapajjavehiM, phAsapajjavehiM asAsatA" (jIvA.pratipatti - 3/1/78) ityuktaM bhavet / tatazca paryAyatvAvacchinnApekSayA ratnaprabhApRthivyA / nA'zAzvatatvaM kintu varNAdikatipayaparyAyApekSayaiveti siddham / dravyArthikanayataH dravyApekSayeva / paryAyArthikanayataH saMsthAnApekSayA ratnaprabhApRthivIpadavAcyArthasya nityatve naivA''gamavirodhaH / na vA bAdhaH, saMsthAnavizeSasApekSanityatvasya ratnaprabhAyAM sattvAt / na hi vyavahArataH rtneka ja padArthamAM nityatva saMbhavI zake che. jema ke "AtmA svapradezArthanI apekSAe nitya che. dravyatva, Atmatva vagere jAtinI apekSAe nitya che. caitanya vagere guNonI apekSAe paNa nitya che' - A vAta AgamasaMmata ja che. AtmAnA asaMkhya pradezomAMthI eka paNa pradeza kyAreya ocho thato nathI. tethI AtmA AtmapradezanI apekSAe nitya che. dravyatva jAti, Atmatva jAti vagerenI apekSAe paNa AtmA nitya che. kAraNa ke dravyatvarUpe ke AtmasvarUpe AtmAno kyAreya nAza thato nathI. te ja rIte caitanya vagere guNanI apekSAe paNa AtmA nitya che. kAraNa ke caitanyano AtmAmAMthI kyAreya uccheda thato nathI. tethI jema AtmAne aneka apekSAe nitya kahI zakAya che, tema ratnaprabhA pRthvIne paNa dravyArthikanayanI apekSAe ane saMsthAnavizeSanI apekSAe nitya kahevAmAM koI Agamavirodha Avato nathI. ma nitya paryAnuM samarthana & (na .) "paryAyArthinayathI sarva paryAyanI apekSAe ratnaprabhA pRthvImAM anityatva mAnya che' - re A vAta AgamasaMmata nathI. kema ke paryAyArthikanayanA AdezathI ratnaprabhA pRthvImAM sarva paryAyonI dRSTie jo anityatva AgamamAnya hota to "ratnaprabhA pRthvI paryAyArthathI azAzvata che' - Ama jIvAjIvAbhigamasUtra vagere AgamomAM sAmAnya vidhAna jaNAvela hota. paraMtu evuM to jaNAvela nathI. tyAM to "ratnaprabhA pRthvI varNaparyAya, gaMdhaparyAya, rasaparyAya, sparzaparyAya - A cAra paryAyanI apekSAe azAzvata che' - Ama vizeSavidhAna ja karela che. jo sarva paryAyanI apekSAe ratnaprabhA pRthvImAM aniyatva AgamasaMmata hota to paryAya sAmAnya sApekSa anityatAnuM vidhAna karyuM hota, varNAdiparyAyavizeSasApekSa anityatAnuM vidhAna karyuM na hota. paraMtu hakIkata e che ke AgamanI aMdara ratnaprabhAdi pRthvImAM paryAyavizeSa sApekSa anityatAnuM vidhAna karavAmAM Avela che. tethI siddha thAya che ke ratnaprabhA pRthvImAM sarva paryAyanI apekSAe azAzvatatva mAnya nathI. paraMtu varNAdi amuka vizeSa paryAyanI dRSTie ja anityatA AgamasaMmata che. "ratnaprabhApRthvI zabdathI pratipAdana karavA yogya padArtha jema dravyArthikanayathI dravyanI apekSAe nitya che, tema paryAyArthikanayathI saMsthAnanI apekSAe paNa nitya che - AvuM pratipAdana karavAmAM koI Agamavirodha Avato nathI. (vA.) vaLI, vyavahArathI ratnaprabhA pRthvI vagerenuM saMsthAna kyAreya paNa badalAtuM nathI. tethI saMsthAnanI apekSAe ratnaprabhA pRthvIne nitya mAnavAnI vAtamAM koI bAdha Avato nathI. Ama 1. ranaama kRthivI vArthatA azvata 2. varSarthavai, nyaparva, rasa, sparva mAnyatA Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 686 0 saMsthAnApekSayA ratnaprabhAnityatA 0 ya prabhApRthivyAdeH saMsthAnaM kadAcidanIdRzaM bhavet / etena asaGkhyeyakAlAt parato ratnaprabhApRthivyAH paramANUnAM bhedAt kathaM dravyArthatayA zAzva- tatvam ? ityapi samAhitam, / ma ratnaprabhApRthivyavayavAnAM pudgalatvApekSayA dhvaMsA'pratiyogitvena dravyArthAdezataH tannityatvopapatteH, rza paramANubhede'pi saMsthAnA'bhedena anAdinityaparyAyArthAdezataH tadapekSayA tannityatvopapattezca / itthaJca 'ratnaprabhApRthivIpadavAcyArthaH dravyArthikanayataH dravyApekSayA paryAyArthikanayatazca saMsthAnA- 'pekSayA nityaH, paryAyArthikanayato varNAdyapekSayA tu anitya' ityabhyupagame uddezyatAvacchedakabhedApattiH * pa manusthAnavarahitI draSTA kA prakRte "tadAkAramAtratayaiva hi te'vatiSThamAnAH zAzvatA ucyante / pudgalAstu asaGkhyeyakAlAd UrdhvaM Agamavirodha na hovAthI tathA saMsthAnasApekSa nityatva ratnaprabhA pRthvImAM vidyamAna hovAthI paryAyArthikanayanI uparokta vAta vyAjabI che - tema siddha thAya che. prazna :- (rtina.) zAstrano eka niyama che ke asaMkhya kALacakra pachI tamAma bAdara-sUkSma skaMdhonA tamAma paramANuo avazya badalAya che. ratnaprabhA pRthvI paNa paugalika bAdara DhaMdhadravyasvarUpa che. tethI asaMkhya kALacakra pachI ratnaprabhA pRthvInA tamAma paramANuo badalAI javAnA che. ratnaprabhA pRthvImAM rahelA anaMtakALa pUrvenA tamAma paramANuo Aje ratnaprabhA pRthvImAM hotA nathI. to pachI ratnaprabhA pRthvIne dravyArthaAdezathI kaI rIte zAzvata kahevAmAM Ave che? sarva avayavo badalAya pachI dravyArthikanayanI dRSTie e avayavIne nityasthAyI kaI rIte kahI zakAya ? saMsthAnAsApekSa nityatA 4 va pratyuttara :- (ratna) bhAgyazALI ! tamArI vAta sAcI che. asaMkhya kALacakra pUrve ratnaprabhA pRthvImAM je paramANuo hatA te badhA Aje ratnaprabhA pRthvImAM nathI. A vAta AgamasaMmata ja che. paraMtu Dii ratnaprabhA pRthvInA avayavono pugalatvasvarUpe to kadApi nAza nathI ja thavAno. A apekSAe dravyArthikanayanI dRSTie ratnaprabhA pRthvImAM niyata saMgata thaI zake che. taduparAMta, ratnaprabhA pRthvInA paramANuo asaMkhyakALe badalAvA chatAM tenuM saMsthAna = AkAra badalAto nathI. tethI anAdinityaparyAyArthikanayanI dRSTithI saMsthAnanI apekSAe ratnaprabhA pRthvIne zAzvata kahevAnI vAta saMgata che. A udezyatAavacchedakabheda niravakAza che (lya.) A rIte "ratnaprabhApRthvI' zabdathI pratipAdana karavA yogya padArtha dravyArthikanayathI dravyanI apekSAe tathA paryAyArthikanayathI saMsthAnanI apekSAe nitya che. tathA te ja padArtha paryAyArthikanayathI varNa, gaMdha vagerenI apekSAe to anitya che - A mujaba svIkAravAmAM Ave to pUrve jaNAvelI uddezyatAavacchedakabhedanI Apatti anutthAnaparAhata ja bane che. kAraNa ke vidha nityatAnuM ane anityatAnuM udezyatAavacchedaka ratnaprabhApRthvIzabdavAcyatva ja che. ahIM judA-judA udezyatAavacchedaka nathI. (pra.) anuyogadvArasUtravRttimAM mAladhArI zrI hemacandrasUrijIe jaNAvela eka saMdarbha ahIM anusaMdhAna Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * ratnaprabhAnityatAmImAMsA 0 687 na teSu ta eva avatiSThante kintu aparA'pare tadbhAvena pariNamanti" (anu.dvA.sU.249/pR.298 he.vR.) iti / anuyogadvArasUtramaladhAravRttisandarbho'nusandheyaH / 'te = rtnprbhaadyH'| ziSTaM spaSTam / na ca ratnaprabhApRthivIgataparvatAdiSu cayApacayabhAvena saMsthAnApekSayA'pi ratnaprabhAyA anityatvameva / paryAyArthanayAdezAt syAditi zaGkanIyam, tathAvidhacayA'pacayasadbhAve'pi azItisahasrAdhikayojanalakSaparimANabAhalyaikarajjuparimANavartu- rza lAkAralakSaNasaMsthAnabhedavirahAt, tadIyavarNAdiSu tu SaTsthAnapatitavRddhi-hAnibhAvena varNAdyapekSayaiva ratnaprabhAyA anityatvaM paryAyArthanayAdezAd yujyate, na tu sNsthaanaapekssyaa| pudgalacayApacayamAtreNa kRtakatvApattyA ratnaprabhAdau anityatvApattistu anudghoSaNIyaiva, Na kRtakatvalakSaNasya tatra virahAt / taduktaM nyAyabindau dharmakIrtinA diGnAgapraNItanyAyapravezakazAstrasya ca kA karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "te ratnaprabhA pRthvI vagere (tenA te ja pudgalarUpe nahi, paNa phakta tenA) te ja AkAra svarUpe rahe che. tethI te zAzvata kahevAya che. tenA pudgalo to asaMkhyakALa pachI temAM tenA te ja rahetA nathI. paraMtu navA-navA pudgalo ratnaprabhAdi svarUpe pariName che." zaka:- (na 2) ratnaprabhA pRthvImAM to zatruMjaya, giranAra, himAlaya vagere aneka parvato AvelA che. tathA te parvato to nAnA-moTA thayA ja kare che. tethI ratnaprabhA pRthvIno AkAra paNa kALakrame badalAyA ja karaze. eTale paryAyArthinayanA AdezathI, saMsthAnanI apekSAe paNa, ratnaprabhA pRthvI anitya ja banaze. samAdhAna :- (taLAva) puNyazALI ! ratnaprabhA pRthvI upara AvelA parvatonI UMcAImAM vadhu -ghaTa thavAthI ratnaprabhA pRthvInA AkAramAM sAmAnya pheraphAra thAya. e vAta sAcI che. tema chatAM paNa A zAstramAM ratnaprabhA pRthvIno je AkAra batAvela che te AkAramAM laMbAI-pahoLAI-jADAImAM to pheraphAra nathI ja thato. ThANAMga-samavAyAMga vagere AgamomAM jaNAvela che ke ratnaprabhA pRthvI 1 rAjaloka lAMbI che. -pahoLI vartuLAkAra che. tathA madhyamAM tenI jADAI 1 lAkha, eMzI hajAra yojana che. ratnaprabhApRthvInA parvatonI UMcAImAM sAmAnya pheraphAra thavA chatAM paNa upara mujabanuM ratnaprabhApRthvInuM Agamokta saMsthAna che. badalAtuM nathI ja. himAlaya parvata vagerenI UMcAImAM pheraphAra thavAthI ratnaprabhAnA AkAramAM je pheraphAra thAya che, te zAstrIya dRSTie tadana nagaNya che. jyAre ratnaprabhApRthvInA varNa-gaMdha vageremAM to anaMtaguNa -asaMkhyaguNa-saMkhyAtaguNa vagere rUpe SasthAnapatita hAni-vRddhi thatI rahe che. tethI ratnaprabhA varNa-gaMdha vagere paryAyanI apekSAe ja anitya che, saMsthAnanI dRSTie nahi. pudgalavRddhi-hAnithI kRtakatva aprasakta che (pu) "pudgalanI vadha-ghaTa thavA mAtrathI ratnaprabhA vageremAM kRtakatva AvI paDe. temaja tenA lIdhe ratnaprabhA vageremAM anityatAnI Apatti Avaze" - AvI udghoSaNA to na ja karavI. kAraNa ke ratnaprabhA vageremAM kRtatvanuM lakSaNa ja rahetuM nathI. ApAdaka ja na hoya to ApAdana kaI rIte thaI zake? kRtakatvanuM lakSaNa batAvatA dharmakIrti nAmanA bauddha vidvAne nyAyabiMdu graMthamAM tathA dinnAgaracita nyAyapravezakazAstranI ziSyahitA vyAkhyAmAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "je padArtha potAnA Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 688 0 zazi-sUryAdinityatAvimarza: 0 ziSyahitAyAM vRttau zrIharibhadrasUribhiH "apekSitaparavyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka" (nyA.bi.3/14 pa + nyA.pra.zA.sU.4 vR.pR.24) iti| atra vyApArapadena prayatnajanyaceSTA bodhyaa| idamevAbhipretya rA pArzvadevagaNinA nyAyapravezakavRttipaJjikAyAM "apekSitaH pareSAM kulAlAdInAM vyApAro yena ghaTAdinA sa tathA" (cA.pra.pa.pU.74) rUtyun etena zazi-sUryAdivimAnalakSaNAH paryAyA api vyaakhyaataaH| taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze za ca "akkiTTiyA aNihaNA sasi-sUrAIya pajjayA gaahii| jo so aNAiNicco jiNabhaNio pajjayatthiNao / / " . (na.va.ra7, dra..pra.200) tA gi yadapi vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "yad anAdikAlasiddhaM tad nityaM dRSTam, yathA candrArkavimAnAdayaH" (vi.A.bhA.2818 vR.) ityuktaM tadapIha prathamaparyAyArthikanayAnupAti draSTavyam, candravimAnAdInAm anAdinityaparyAyarUpatvAt / pravacanasAre "pajjAeNa du keNavi aTTho khalu hodi sabbhUdo" (pra.sA.18) iti kundakundoktiratra smrtvyaa| tatra 'sadbhUtaH = sattAbhUtaH = zAzvata' ityarthaH vRttikRtoH sammataH / svarUpanI niSpatti mATe anya kAraNonA vyApAranI apekSA rAkhe te padArtha kRtaka kahevAya." ahIM "vyApAra zabdano artha prayatnajanya ceSTA samajavo. A ja AzayathI zrIpArzvadevagaNIe nyAyapravezakavRttipaMjikAmAM jaNAvela che ke "kuMbhAra vagere anya kartAnI pravRttinI apekSA rAkhanAra ghaTAdi paravyApArasApekSa kahevAya." - caMdra-sUryanI nityatA aMge vicAraNA ala-. (rtina.) "meru parvata ane ratnaprabhA pRthvI paryAya saMsthAnanI apekSAe nitya che' - evI chaNAvaTa karavA dvArA "caMdra-sUrya vagere vimAna svarUpa paryAya paNa saMsthAnanI apekSAe nitya che' - AvI chaNAvaTa che paNa thaI gaI tema samajI levuM. nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM A bAbatane jaNAvatA kahela che ke "caMdra ane sUrya svarUpa paryAyo akRtrima = anAdi ane anaMta che. A pramANe je naya grahaNa Cii kare che te paryAyArthikanaya anAdi nitya che. A pramANe jinezvara bhagavaMte kahela che." spaSTatA - caMdra, sUrya, cauda rAjaloka vagere paryAyo anAdi nitya che. tene koIe banAvela nathI. anAdi kALathI te vidyamAna che. tathA bhaviSyamAM sadA mATe te vidyamAna rahevAnA che. AvA anAdi nitya paryAyane grahaNa karanAra naya anAdi-nitya paryAyArthikanaya kahevAya che. vizeSAvazyakavRttimAM prathamaparyAyArthika dRSTigocara thI (caDha.) vizeSAvazyakabhASyavRttimAM mAladhArI zrI hemacaMdrasUrijIe je jaNAvela che ke "je anAdikALathI siddha = hAjara hoya te nitya dekhAya che. jema ke caMdra, sUryanA vimAna vagere' - te kathana paNa anAdinityaparyAyane grahaNa karanAra prastuta prathama paryAyArthikanayamAM aMtarbhAva pAme che - tema samajavuM. kema ke caMdravimAna vagere anAdi-nitya paryAya che. koIka paryAyathI paNa padArtha kharekhara sabhUta thAya che' - A mujaba pravacanasAramAM kuMdakuMdasvAmInuM vacana paNa ahIM yAda karavA yogya che. tyAM "sadbhuta 1. akRtrimAna anidhanAna zazi-sUryAdInAM paryAyAn gRhnnaati| yaH so'nAdinityo jinabhaNitaH pryaayaarthiknyH|| 2. cena tu nArtha bhavati samUta || Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamaparyAyArthikanAmavimarzaH 689 upalakSaNAd abhavyAnAmasiddhatvaparyAyo'pi anAdinityazuddhaparyAyArthaviSayatayA jJeyaH / prakRte 1 "kammANa vippamukko jAva na tAvadu asiddhattaM" (bhA. tri. 18) iti bhAvatribhaGgyuktiH, "karmamAtrodayAdevA' siddhatvaM praNigadyate" (ta. zlo. vA. 2/1/10) iti tattvArtha zlokavArttikoktizca smartavyA / atha nityaparyAyagrAhakatve paryAyArthikasyA'zuddhatvaM prasajyeta, nyaantrvissygraahktvaat| ataH na 'zuddhe 'ti vizeSaNaM na saGgacchate / kiJca digambaramatAnusAreNA'tra nayA nirUpyante / AlApapaddhati - nayacakrAdau 'zuddhe 'ti vizeSaNaM nopalabhyata ityanupadameva darzitam / kiJca zvetAmbaraziromaNimahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivarairapi anekAntavyavasthAprakaraNe saptabhaGgI - nayapradIpaprakaraNe ca digambaraprakriyayA paryAyArthikanayanirUpaNe "anAdinityaparyAyArthikaH, yathA pudgalaparyAyo mervAdirnityaH" (a.vya.bhA.2/pR.286 + sa.na.pra.pR.46) phatyAghuttam| tatazcAtra mamaH 'zuddheti vizeSAM smAvuttam ? ti zvetu ? [ = sattAbhUta = zAzvata' Avo artha pravacanasAravRttikAra amRtacandrane ane jayasenane saMmata che. OM abhavyano asiddhatva paryAya nitya cheM (upannakSA.) hamaNAM caMdra, sUrya vagerenI je vAta karI te upalakSaNa che. arthAt te sivAyanA anya paryAyo paNa anAdi nitya saMbhavI zake che. jema ke abhavyano asiddhatva paryAya. abhavya jIva kyAreya paNa siddha thavAno nathI. tethI abhavyano asiddhatva paryAya paNa anAdi nitya zuddhaparyAyArthikanayanA viSaya tarIke jANavo. prastuta bAbatamAM bhAvatribhaMgI graMthanuM vacana smaraNa karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "jIva jyAM sudhI karmothI pUrepUro mukta thAya nahi tyAM sudhI jIvamAM asiddhatva rahe che." tattvArthaslokavArnika graMthamAM digaMbara vidyAnaMdasvAmIe je vAta karI che te paNa ahIM yAda karavA yogya che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "koI paNa karmano jyAM sudhI udaya hoya tyAM sudhI te karmodayanA kAraNe ja jIvamAM asiddhatva kahevAya che." ']. 6/ " pAThabheda vicAraNA jijJAsA :- (tha.) prastuta prathama paryAyArthikanaya jo meru parvata vagerene nityaparyAya tarIke mAnato hoya to te azuddha paryAyArthika banI jaze. kAraNa ke nityatva e to dravyArthikanayano viSaya che. anya nayanA viSayane grahaNa karavuM e to nayanI azuddhi kahevAya. tethI prathama paryAyArthikanayamAM 'zuddha' evuM vizeSaNa saMgata thatuM nathI. vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke digaMbaramata mujaba ahIM nayanuM nirUpaNa cAlI rahyuM che. AlApapaddhati, nayacakra vagere digaMbarIya graMthomAM to 'zuddha' evuM vizeSaNa prathama paryAyArthika nayane lagADavAmAM nathI AvyuM. A bAbata to hamaNAM ja AlApapaddhati vagerenA saMvAda jaNAvyA temAM darzAvela ja che. jo tame badhuM ja nirUpaNa digaMbaraprakriyA pramANe karI rahyA ho to Avo pheraphAra ahIM kema karI zakAya ? vaLI, zvetAMbaraziromaNi mahopAdhyAyazrI zrIyazovijayajI gaNivare paNa anekAntavyavasthA tathA saptabhaMgI-nayapradIpa prakaraNamAM digaMbaraprakriyA mujaba paryAyArthikanayanuM nirUpaNa karavAnA avasare jaNAvela che ke 'prathama paryAyArthika anAdinityaparyAyArthikanaya che, jema ke pudgalaparyAya meru parvata vagere 1. varmanAM vipramu: yAvan na, tAvavuM asiddhatvam|| pa > v] Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ patA: 690 * manuSyatvAdivinazvaraparyAyaprIte: parihAryatA: 0 pa satyam, tathApi mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivaraviracitasya 'dravya-guNa-paryAyarAse'tyabhidhAnasya rA apabhraMzabhASAnibaddhagranthasya svopajJastabakavibhUSitasya SaTtriMzatprAcInahastAdarzeSu arvAcInamudritapustakeSu - ca prathamaparyAyArthikanayavizeSaNavidhayA 'zuddha'ti padaM dRzyata iti tadanusAriNi asmin granthe'smAbhiH / tathaivoktam / tattvanirNayaprAsAde'pyatra 'zuddhe'ti vizeSaNamupalabhyate / yadvA mahopAdhyAyazrIyazovijayakArite " dravya-guNa-paryAyarAsastabakamUlahastAdarza lipikRtpramAdAt 'zuddha'ti pAThanivezena taduttarakAlInahastapratiSu ka tadanuvRttyA bhAvyam / tattvaM tu bahuzrutA vidnti| Ni prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'manuSyatva-dhanikatvAdivinazvaraparyAyaprItiM vimucya Atmatva kA -caitanya-zuddhasattvAdyavinazvaraparyAyeSu prItyA nijadRSTiH sthApyA' ityupadezaM nayo'yaM dadAti / tdblenaanitya che. tame paNa digaMbaraprakriyA mujaba ahIM nayanuM nirUpaNa karo cho. to pachI "zuddha evuM vizeSaNa prathama paryAyArthikanayamAM zA mATe jaNAvela che? e amane samajAtuM nathI. samAdhAna :- (satya) eka dRSTie tamArI vAta sAcI che. chatAM ame "zuddha' vizeSaNa prathamaparyAyArthikamAM lagADela che. tenuM kAraNa e che ke dravya-guNa-paryAyano rAsa' ane teno svopajJa dabo - A bannene anusarIne dravyAnuyogaparAmarza ane parAmarzakarNikA graMtha racavAmAM Avela che. tathA mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNivare racela uparokta rAsa ane dabo - banne graMthanI prAcIna 36 hastapratomAM prathama paryAyArthikanayanA vizeSaNa tarIke "zuddha' evuM pada joDavAmAM Avela che. lahiyAnI bhUla hoya to ekAda >> hastapratamAM bhUla hoya. paraMtu khaMbhAta, dhAMgadhrA, surata, liMbaDI, AgrA, amadAvAda, rAdhanapura, pAlI, che mAMDala vagere judA-judA sthaLe, judA-judA samaye lakhAyelI amArI pAse rahelI badhI ja hastapratonI vA aMdara judA-judA lahiyAo ekasarakhI bhUla kare tevuM mAnavA dila taiyAra nathI. tethI prAcIna 35 hastapratomAM ane mudrita pustakomAM upalabdha dravya-guNa-paryAya rAsa stabaka graMthamAM prathama paryAyArthikanuM "zuddha sa vizeSaNa hovAthI ame tadanusArI prastuta graMthamAM te mujaba ullekha karelo che. tattvanirNayaprAsAdamAM paNa prastutamAM "zuddha' vizeSaNa jovA maLe che. ahIM ghaNA prazno uddabhave che ke mahopAdhyAyajI pAse dravya -guNa-paryAyano rAsa racatI vakhate nayacakra vagerenI je prata haze temAM zuM tevo pATha haze ? tathA anekAnta vyavasthA prakaraNa vagere racatI vakhate mahopAdhyAyajI mahArAja pAse nayacakra vagere graMthanI je prata haze temAM zuM "zuddha' vizeSaNa nahi hoya ? ke bIjuM koI kAraNa haze? athavA mahopAdhyAyazrI yazovijaya mahArAje lahiyA pAse lakhAvela dravya-guNa-paryAya rAsanA TabAnI mULa hastapratamAM lahiyAnI bhUlathI "zuddha Avo pATha noMdhAyo hoya ane tenI ja nakala uttarakAlIna hastapratomAM badhe thaI hovAthI temAM paNa tevo ja pATha Avyo hoya tevI paNa zakyatA jaNAya che. paraMtu ahIM rahasyabhUta tattva zuM che ? te to bahuzruta puruSo jANe. Adhunika ItihAsavid vidvAno mATe A saMzodhanano viSaya che. ja nitya paryAyane nihALIe . AdhyAtmika upanaya - Atmatva vagere paryAya paNa anAdi anaMta che. manuSyatva, zrImaMtatva vagere paryAyo kyAreka to nAza pAmavAnA ja che. tethI vinazvara paryAyonI prIti choDIne Atmatva, caitanya, Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/2+2 0 kevalazabdabhede parakIyavacaneSu dveSaH na kAryaH / 691 ghaNaI prakAraI (= bahubhAMti) jainazailI phailI chai. digambaramata paNi jainadarzana nAma dharAvI, ) ehavI nayanI aneka zailI pravartAvaI chaI. tehamAMhi vicAratAM je sAcuM hoI, tehi manamAMhi dhArii. tihAM jeha kAMI khoTaDu* jANaI, tehio ja cittamAMhi (nivArIe) na dharaI. paNi zabdapheramAtraI ''tmArthI "nirvANaM paramAnandaM" (pra.sAro.456 vR.) pravacanasAroddhAravRttidarzitaM labhate / / 6/1 / / / jainI gIH nayAdiviSayiNI kSIra-nIranyAyena bahudhA = nAnAprakAraiH zAstreSu vyAptA vartate, yataH digambaramatamapi jainadarzananAmnA svaprasiddhiM kRtvA 'atiparicayAdavajJA' iti nyAyena etAdRzIM nayAdisambandhinI nAnApaddhatiM prvrtyti| tatra ca ghuNAkSaranyAyena satyaM vacanaM kvacid vartate / ma tatazca guNagrAhitayA haMsakSIranyAyena jainasiddhAntAnusAreNa vicAravimarza kRtvA yat pUrvAparAnusandhAnena 0 satyaM vijJAyate tad manasi dhAryatAm; satyavacanasvIkAreNa zrutajJAnA'bhivRddheH, kadAgrahavimuktezca / - yattu tatra mithyaiva = jinoktarAddhAntaviruddhameva jJAyate = madhyasthadRSTyA nizcIyate tataH = / jinamataviruddhavacanAt svakIyaM cittaM nivAryatAm, kintu zabdamAtrabhede lezato'pi dveSo na kartavyaH, Na zuddha sattva Adi avinAzI paryAyo upara dRSTine rucipUrvaka sthApita karavAnI preraNA A naya kare che. tenA baLathI pravacanasAroddhAravRttimAM darzAvela paramAnaMdarUpa nirvANane AtmArthI meLave che. (61) noMdha-:- prastuta chaThThI zAkhAnA prathama ane dvitIya zloka yugmarUpe che. tethI te banne slokanA artha pUrve ekIsAthe jaNAvela che. AthI ahIM bIjA zlokanI vyAkhyAno artha jaNAvavAmAM Ave che. - arthaghara pramANabhUta : nizItha bhASya : vyAkhyArthI :- (genI.) naya vagere saMbaMdhI jaina vANI aneka prakAre zAstromAM phlAyelI che. kAraNa ke digaMbara mata paNa jainadarzana nAmane dhAraNa kare che. A rIte potAnI prasiddhi "jainadarzana' nAmathI karIne 25 pahelethI ja maLela zvetAMbara jainadarzananA siddhAntanI "atiparicayathI avajJA thAya' - A kahevata mujaba avahelanA kare che. tathA uparokta rIte naya vagere saMbaMdhI aneka prakAranI paddhatine teo pravartAve che. jema ke dUdhamAM pANI bhaLI jAya, tema jainadarzanamAM digaMbarazAstro bhaLI gayA che. AthI naya vagere bAbatamAM jaina zailI aneka prakAre vyApelI che. jema lAkaDAnA kIDA lAkaDAne khAtA-khAtAM sAcA akSara banAvI bese. tema che, digaMbaramatamAM kyAMka satya vacana paNa maLe che. tethI guNagrAhitAthI jema jalamizrita dUdhamAMthI haMsa pANI choDIne dUdhane grahaNa kare che, tema digaMbarakathita nayapaddhatimAM jaina siddhAMta anusAre vicAra-vimarza karIne, miththA bAbata choDI, pUrvApara anusaMdhAnathI je vAta satya lAge tene manamAM dhAraNa karavI joIe. kAraNa ke satya vAtane svIkAravAthI zrutajJAnanI vRddhi thAya che. tathA kadAgrahamAMthI ApaNo chUTakAro paNa thAya che. - duSTisaMmoha doSathI bacIe ja (yag) paraMtu madhyasthadaSTithI vicAratAM temAM je vAta jinakathita siddhAMtathI viruddha ja che - tevo nizcaya thaI jAya to jinamatathI viruddha evI vAtathI ApaNA cittane dUra rAkhavuM. paraMtu je bAbatamAM * ko.(7)mAM "dharAve che. pATha. * pustakomAM "khoTuM pATha. lA.(2)no pATha lIdho che. pustakomAM te pATha. lA.(2)no pATha lIdho che. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 692 / dveSa na karavo, artha ja pramANa chaI. // 6/2aa ma parakIyasadvacanasamanvayaH kAryaH pa arthasyaiva tIrthaGkaramukhodgatatvena prAdhAnyena pramANatvAt / ata eva nizIthabhASye " atthadharo pamANaM, titthagaramuhuggato tu so jamhA" (ni.bhA. 22) ityuktam / ata eva zabdamAtrato bhinne'pyarthato jinavacanA'bhinne parakIyavacane pradveSo dRSTisammohalakSaNo hi tIrthakarA''zAtanAyAM tatsammatadvAdazAGgyAzAtanAyAM ca paryavasyatIti samAmnAtam / etena 2"jaM atthao abhinnaM aNNatthA saddao vi taha ceva / tammi paoso moho visesao jiNamayaThiyANaM / / " (u.pa. 693) iti upadezapadavacanam, "guNataH tulye tattve saMjJAbhedAgamAnyathAdRSTiH / bhavati yato'sAvadhamo doSaH khalu dRSTisammohaH / / " ( SoDa. 4/11 ) iti SoDazakavacanam, rNi cast list sa 6/ra mAtra zabdano ja bheda hoya ane arthamAM kazoye pharaka paDato na hoya tevI bAbatamAM bilakula dveSa na karavo. kAraNa ke tIrthaMkara bhagavaMtanA mukhAraviMdamAMthI artha ja pragaTa thayela che. tethI jinaprarUpita artha ja mukhyatayA pramANabhUta che. tethI ja nizIthabhASyamAM jaNAvela che ke "arthane dhAraNa karanAra vyakti pramANabhUta che. kAraNa ke artha tIrthaMkara bhagavAnanA mukhethI nIkaLela che." AnAthI nizcita thAya che ke zabda alaga hovA chatAM jo arthanI STie digaMbaranI vAtamAM jinokta siddhAMtano virodha na Avato hoya to te vAta pramANabhUta ja che. paramArthathI te vAta bhagavAnanI vAtathI judI paDatI nathI. A ja kAraNasara mAtra zabdathI bheda dharAvavA chatAM paNa arthanI apekSAe tIrthaMkara bhagavAnanA vacanathI anya darzanakAronuM vacana bhinna na hoya to tenA upara dveSa karavo yogya nathI. tema chatAM jo tenA upara dveSa karavAmAM Ave to te dRSTisaMmoha nAmano doSa jANavo. tathA A dRSTisaMmoha doSa tIrthaMkara bhagavaMtanI AzAtanAmAM ane tIrthaMkarasaMmata dvAdazAMgInI AzAtanAmAM pariName che. A pramANe pUrvAcAryone mAnya che. bIjAnI sAcI vAta AdaraNIya (tena.) uparokta bAbatamAM saMvAda ApanArA zAstravacano paNa upalabdha thAya che. upadezapada graMthamAM haribhadrasUrijI mahArAje prastuta bAbata aMge bahu suMdara vAta karelI che. tyAM temaNe jaNAvela che ke "anya darzananI je vAta bhagavAne batAvelA arthathI bhinna na hoya tathA temanI bIjI je vAto zabdathI paNa bhagavAnanI vAtathI judI paDatI na hoya tenA upara dveSa karavo te mUDhatA che. jinamatamAM rahelA jIvo mATe to tevo dveSa vizeSa prakAranI mUDhatArUpa samajavo." zrIharibhadrasUri mahArAje SoDazaka graMthamAM jaNAvela che ke "paradarzanamAM jaNAvela je tattva = paramArtha guNanI apekSAe jinamatatulya hoya tema chatAM te tattvane darzAvanArA zabda jinAgamaprasiddha zabda karatAM judA hoya athavA to te zabda anyadarzananA zAstrano hoya eTalA mAtrathI tenA pratye aNagamAnI dRSTi je doSanA lIdhe thAya che, te doSa dRSTisaMmoha doSa kahevAya che. A doSa kharekhara, atyaMta adhama doSa che." ~ ko.(13)mAM 'chaI' nA badale 'jANavao' pATha. 1. garvadharastu pramALam, tIrthamuhota: tusa casmAt 2. yad arthato'bhinnam anyatra zabdato'pi tathA caiva / tasmin pradveSo moho vizeSato jinamatasthitAnAm / / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/2 ___* bIjapadotpannaM zrutam arthasamam 0 ___"avisaMvAdinaH arthasya dRSTivAdamUlakatvAt tannirAkaraNe dRSTivAdasyaiva tattvato nirAkaraNam" (dvA.dvA.2/ pa 14 vR.) iti dvAtriMzikAvRttivacanaM ca vyAkhyAtam, 'rAga-dveSau na kAryo, kasyA'pIrSyAdikaM na .. kAryam' ityAdiH arthaH jinezvarasammataH ghuNAkSaranyAyena anyadarzanakArairucyate tadA paroktatvamAtreNa tatkhaNDane jinezvara-gaNadhara-dvAdazAGgyAdyAzAtanA mUDhatA ca prasajyetAmiti bhaavniiym| prakRte "attho = gaNaharadevo, AgamasutteNa viNA sayalasudaNANapajjAeNa prinndttaato| teNa samaM za sudaNANaM atthasamaM / athavA attho bIjapadaM, tatto uppaNNaM sayalasudaNANaM atthasamaM" (dha.14/5, dha.11/8/8) + iti dhavalAvacanamapi anusandheyam / - Tu ) bIjAnI sAcI vAtanA khaMDanamAM jinamatanuM khaMDana ) ("vi.) dvAtrizaddhAtrizikA nAmanA graMthanI svopallavRttimAM mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke "anyadarzanamAM jaNAvelA je arthano jinavacana sAthe visaMvAda na Avato hoya te artha dRSTivAdamAMthI utpanna thayelo che - tema jANavuM. tethI jinavacananI sAthe visaMvAda na dharAvatA anyadarzananA padArthanuM nirAkaraNa karavAmAM Ave to paramArthathI te nirAkaraNa daSTivAdanuM = jinAgamanuM ja nirAkaraNa = khaMDana banI jAya che. kema ke te artha jinAgamamUlaka ja che." ame upara je bAbata jaNAvela che tenA dvArA prastuta upadezapada vagere traNe graMthanI vAtonI chaNAvaTa thaI jAya che - tema samajavuM. prastutamAM "rAga-dveSa na karavA." "koInI IrSyA ke niMdA na karavI' - A artha kahevAya. A artha jinezvara bhagavAnane saMmata che. A ja arthane ghuNAkSaranyAyathI anyadarzanakAra judA zabda dvArA jaNAve eTalA mAtrathI tenI vAtanuM khaMDana karavA besI javuM te jinezvara bhagavaMtanI ja AzAtanA 2 che, gaNadhara bhagavaMtanI paNa AzAtanA che, jinasaMmata dvAdazAMgInI paNa AzAtanA che. tathA A khaMDana che karavAnuM valaNa jIvanI mUDha manodazAne sUcave che. mATe tevuM na karavAnI ahIM sUcanA maLe che. vA a artha eTale gaNadhara bhagavaMta : dhavalA ja (pravRtta) prastuta bAbatamAM dhavalA graMthanuM vacana paNa anusaMdhAna karavA yogya che. tyAM jaNAvela che, che ke "artha to gaNadhara bhagavAna che. kAraNa ke AgamazAstra vinA ja gaNadhara bhagavaMta samasta zrutajJAnanA paryAyathI pariNamelA hoya che. tenA samAna je zrutajJAna hoya te arthasamAna zrutajJAna jANavuM. athavA bIjapadane artha kahevAya. tenAthI je samasta zrutajJAna utpanna thAya te arthasamAna zrutajJAna jANavuM." spaSTatA :- gaNadhara bhagavaMtane zabdAtmaka dvAdazAMgIno abhyAsa karavo paDato nathI. AgamazAstra vinA ja gaNadhara bhagavaMta samasta zrutajJAnanA paryAyathI pariName che. A vAta arthamAM paNa lAgu paDe che. "koInI IrSyA ke niMdA na karavI" Avo artha AgamazAstra vinA paNa zrutajJAnanA paryAyathI pariName che. matalaba ke zabdAtmaka AgamazAstra vinA zrutajJAnanA paryAyathI pariNamelA gaNadhara devo jema bhAvazruta svarUpa che, tema uparokta artha paNa zabdAtmaka AgamazAstra vinA zrutajJAnanA paryAyathI pariNata thayela hovAthI bhAvazruta svarUpa che. A artha eTale sAdhakanI tevA prakAranI aMtaraMga zrutajJAnIya pariNati. 1. arthaH = gaNadharadevaH, AgamasUtreNa vinA sakalazrutajJAnaparyAyeNa prinnttvaat| tena samaM zrutajJAnam arthsmm| athavA arthaH biijpdm| tata utpannaM sakalazrutajJAnam arthsmm| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 694 * sAmpradAyikatAdikaM tyAjyam / pa prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'satyaM manasi dhAryatAm' ityanenedaM bodhyaM yaduta rA tIrthaGkarasammatavastunaH tIrthAntarIyapratipAditatve'pi abhyupagama eva zreyAn, na tu apalApaH / avimRzya dRSTirAgAdinA tatkhaNDanaM na tIrthaGkarasammatam / 'asmaduktameva satyam, na tu paroktam' ityabhyupagamo matAgrahaM kadAgrahaM haThAgrahaJca darzayati / etAdRzo'bhyupagamaH tIrthaGkarA''zAtanAtvena pariNamya anantakAlaM yAvad bhavabhramaNahe tuH bhvti| etad vijJAya AtmArthinA ra sAmpradAyikA''vezA'bhinivezAdikaM dUrataH parihRtya yatra yat tIrthaGkarasammataM vastu dRzyate tataH Na tat samAdRtya yathocitanyAyena samanvayagocaratAmApAdanIyam / etAdRzaudAryamavazyamevorarIkartavyam / tatazca kA "tatra mahAnandaM sukhamadvaitamavyayam / rUpaJca zAzvataM jyotiH kevalAlokabhAskaram / / " (tri.za.pu.1/3/576) iti triSaSTizalAkApuruSacaritradarzitam udAraM siddhasukhaM prAdurbhavet / / 6/2 / / tene sUcavanArA anyadarzananA vacananuM khaMDana karavAmAM Ave to te pravRtti gaNadhara bhagavaMtanI AzAtanArUpa ja bane che. kAraNa ke te artha to gaNadhara bhagavaMtanI jema bhAvazruta svarUpa ja che. ka sAMpradAyika jhanUnane dezavaTo ApIe . AdhyAtmika upanaya - "sAcuM hoya te manamAM dhAravuM - A kathananuM tAtparya tyAM sudhI samajavuM ke tIrthakara bhagavAnane mAnya evI je bAbata anyadarzanakAro kahe to paNa teno AdarathI svIkAra karavo e ja kalyANakara che, teno tiraskAra nahi. vagara vicArye dRSTirAgathI ke dRSTiSathI ADedhaDa khaMDana tala karavAnI pravRtti tAraka tIrthaMkara paramAtmAne mAnya nathI. "ame kahela che te ja satya, bIjAe kahela che te mithyA'; "mArI vADImAM uge te ja gulAba, bIjAnI vADImAM uge te dhatUro'- AvI nAdIrazAhI to matAgrahane, kadAgrahane ane haThAgrahane sUcave che. AvuM valaNa tAraka tIrthakara bhagavaMtanI AzAtanAmAM pariNamIne jIvane anaMta kALa sudhI saMsAramAM rakhaDAve che. AvuM jANIne AtmArthI sAdhake sAMpradAyika jhanUna, abhiniveza vagerethI sadA dUra rahI, jyAM jyAM tIrthakarasaMmata je je bAbata jovA maLe teno Adara karI tene yathocita nyAya ApavAnI ane teno samanvaya karavAnI udAratA keLavavI ja rahI. tenAthI udAra evuM siddhasukha pragaTe. triSaSTizalAkApuruSacaritramAM siddhasukhane jaNAvatA kahela che ke siddhagatimAM mahAAnaMdayukta avinAzI anupama sukha che. tathA zAzvatajyoti svarUpa kevalajJAnasvarUpa sUrya tyAM jhaLahaLe che." (dAra) likhI rAkho DAyarImAM...) * bAlakakSAvALA jIvone kevaLa sAdhanAnuM AkarSaNa rahe che. uttamakakSAvALA jIvone upAsanAnuM AkarSaNa rahe che. * buddhi eka jAtano mAnasika bhAra-boja che. zraddhA bhAravihIna haLavAza che. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siddhaparyAya: sAdyanantaH sAdi-nityaparyAyaaratho, jima siddhano paryAya re; gahaI zuddha anitya sattA, gauNa vyaya-uppAya re / / 6/3aa (76) bahu. sAdi nitya zuddhaparyAyArthanaya bIjo bheda 2, jima siddhano paryAya. tehanI Adi chai, sarva karmakSaya thayo tivArai siddhaparyAya upano, te vatI. paNi tehano aMta nathI, je mATaiM siddhabhAva sadA kAla chaI. 6/ paryAyArthadvitIya-tRtIyabhedAvAvedayati - 'sAdiriti / = sAdirnityo dvitIye san paryAya: siddhatA yathA / gRhNAti sadanityo'stigauNatvenodaya-vyayau / / 6/3 / / rA prakRte daNDAnvayastvevam - dvitIye ( naye) sAdirnityaH san paryAya: (gRhyate), yathA siddhatA m (paryAyaH) / (tRtIyaH) sanityaH (nayaH) stioLatvena 3vaya-vyayau mRti||6/rU|| dvitIye paryAyArthikanaye sAdirnityaH san = zuddhaH paryAyaH gRhyate, "sAdinityaparyAya eva arthaH prayojanam asya iti sAdinityaparyAyArthikaH" (A.pa. pR.18) iti AlApapaddhativacanAt / yathA 'siddhatA ka 14 paryAyaH sAdiH nityaH' iti vacanaM sAdi-nityaparyAyArthikanaya ucyate / sarvakarmakSaye siddhaparyAyaH Ni utpannaH paraM tasyAnto nAsti, utpAdAnantaraM sArvadikatvAt / taduktaM bhagavatIsUtre "siddhA gatiM paDucca sAiyA apajjavasiyA" (bha.sU.6/3/234) iti / siddhaparyAyasya prAgabhAvapratiyogitve sati dhvaMsA'pratiyogitvAt tadgrAhakaH paryAyArthiko nayaH sAdinityaparyAyagocara ucyate / kA 695 avataraNikA :- paryAyArthikanayanA prathama bhedanuM nirUpaNa karyA bAda paryAyArthikanayanA bIjA ane trIjA bhedane graMthakArazrI jaNAve che : = paryAyArthikanayano dvitIya bheda jANIe zlokArtha :- bIjA paryAyArthikanayamAM sAdi nitya zuddha paryAya viSaya bane che. jema ke siddha paryAya. su saanitya paryAyArthikanaya astitvane gauNa karI utpAda-vyayane grahaNa kare che. (9/3) al vyAkhyArtha :- bIjA paryAyArthikanayamAM sAdi nitya zuddha paryAyane grahaNa karavAmAM Ave che. A aMge AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke 'sAdi-nitya avinAzI paryAya e ja jenuM prayojana che. te sAdi-nitya paryAyArthikanaya kahevAya.' jema ke 'siddhatA paryAya nitya che' - AvuM vacana sAdinitya paryAyArthikanaya kahevAya. sarva karmono kSaya thAya tyAre siddha paryAya utpanna thAya che. paraMtu teno aMta thato nathI. kAraNa ke utpatti pachI te sarvakAlIna che. tethI siddha paryAya sAdi anaMta kahevAya che. bhagavatIsUtramAM jaNAvela che ke 'gatinI apekSAe siddho sAdi aparyavasita anaMta che.' navyanyAyanI paribhASAmAM A bAbatane jaNAvavI hoya to kahI zakAya ke siddha paryAya prAgabhAvano pratiyogI che. pustakomAM 'niti' pATha.ko.(4+13)mAM 'nitya' pATha. I B (1)mAM 'sattA paryAya' pATha. ma.+zAM.mAM 'pajjAuM' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. ma.+zAM.mAM 'uppAu' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. cha ko.(9)mAM 'karmakSaya sarvathA' pATha. 1. siddhA gatiM pratItya sAviA arthavasiA:/ = st Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 696 0 rAjaparyAyadvayopadarzanam / | e rAjaparyAya sarakho siddha dravyaparyAya bhAvavo. sattAgauNatvaI utpAda-vyaya(gahaI=)grAhaka anitya zuddhaparyAyArthika kahiyai. I6/all siddhaparyAyasya rAjaparyAyatulyatA bhaavniiyaa| rAjadantavad rAjaparyAyazabdasya sAdhutvaM bodhyam / taduktam AlApapaddhatau "sAdinityaparyAyArthikaH, yathA siddhaparyAyo nityaH" (A.pa.pR.7) iti / taduktaM sa nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "kammakhayAdu patto aviNAsI jo hu kAraNAbhAve / idamevamuccaraMto bhaNNai so ma sAiNiccaNao / / " (na.ca.28, dra.sva.pra.201) iti / jJAnAvaraNAdibahiraGgadravyakarma-rAgAdyantaraGgabhAva- karmaviraheNa punarvikRtyutpAdA'sambhavAt siddhatvaparyAyasya sAditve'pi anantatvalakSaNaM nityatvamavaseyam / yattu nemicandrAcAryeNa gommaTasAre jIvakANDe "aTThavihakammaviyalA sIdIbhUdA NiraMjaNA NiccA / kaTTugu phiviSya noya nivAso siddhAMtA" (.sA.nI.vA.68) rUtyutyA siddhAnAM nityasvamum, | tattu uttarakoTyapekSayA bodhyam, na tu pUrvottarobhayakoTyapekSayA, sarvathA nityamuktAtmanaH anabhyupagamAt, paraMtu dhvasano pratiyogI nathI. mATe siddha paryAyane grahaNa karanAra paryAyArthikanaya sAdinityaparyAyaviSayaka kahevAya che. A siddhaparyAya paryAyomAM rAjA ja (siddhapa.) siddha paryAya rAjaparyAya = paryAyonA rAjA samAna che - A pramANe vicAravuM. jema rAjadaMta' zabda dAMtonA rAjAne jaNAve che, tema "rAjaparyAya' zabda paryAyonA rAjAne jaNAve che. mATe rAjadaMta' zabdanI jema "rAjaparyAya' zabda paNa samyapha che - tema samajavuM. dravya-bhAvakarma vikRtijanaka (aq) AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "sAdinitya paryAyArthikanaya bIjo bheda che. jema ke - "siddha paryAya nitya che' - AvuM vacana." nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "je A paryAya karmanA kSayathI utpanna thavAthI sAdi che tathA vinAzanuM kAraNa na hovAthI avinAzI che, tevA sAdi nitya paryAyane grahaNa karanAra sAdinitya paryAyArthikanaya che." jJAnAvaraNAdi bahiraMga dravyakarma 2 tathA rAga-dveSAdi aMtaraMga bhAvakarma na hovAthI siddha bhagavaMtamAM pharIthI koI vikRti utpanna thavAnI saMbhAvanA rahetI nathI. AthI siddhatvaparyAya sAdi hovA chatAM nitya che - ema jANavuM. che siddhamAM uttara koTi sApekSa nityatva che () digaMbarAcArya nemicandrajIe gommadasAra graMthanA jIvakAMDamAM "ATha prakAranA karmathI rahita, zAMtimaya, niraMjana, nitya, ATha guNavALA, kRtakRtya siddha bhagavaMto lokAgrabhAgamAM vasanArA che" - AvuM kahevA dvArA siddhomAM je nityatvanuM vidhAna kareluM che, te uttara koTinI apekSAe samajavuM, pUrvottaraubhayakoTinI apekSAe nahi. matalaba ke siddho sAdi-anaMtasvarUpe nitya che, nahi ke anAdi che lA.(2)mAM "rAjaparyAya'nA badale "paryAya' pATha. 1. naikSatriAnovinAzI thI di rAmA mevamuranuM mukhyatve sa saadinitynyH|| 2. aSTavidhakarmavikalAH zItIbhUtA nirajanAH nityaaH| aSTaguNAH kRtakRtyA lokAgranivAsinaH siddhaaH|| Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . dvitIyaparyAyArthikanAmavimarzaH / asambhavAcca / yathA caitat tathA vyAvarNitamasmAbhiH dvAtriMzikAvRttau nayalatAyAM (dvA.dvA. 4/7-8-9) . vistrtH| jijJAsubhiH adhikaM tato vijJeyam / idamevA'bhipretya prajJApanAyAM '"tattha siddhA..... sAsayamaNAgayaddhaM kAlaM ciTThati" (pra.pada 36/sU.349/ rA pR.608) ityuktam / pravAhA'pekSayA ubhayakoTinityatve'pi pratisvamuttarakoTinityatvaM siddheSu vijJeyam / ma siddhaparyAyasyopalakSaNatvAt kevaliparyAyasyA'pi rAjaparyAyatulyatA dRshyaa| taduktaM sammatitakeM / "rAyasariso u kevalipajjAo" (sa.ta. 2/41/pR.624) iti / sadehadazAyAM kevaliparyAyasya videhadazAyAM ca siddhaparyAyasya rAjaparyAyatulyatA bhaavniiyetybhipraayH| ___ yadyapi AlApapaddhati-nayacakra-kArtikeyAnuprekSAvRtti-dravyasvabhAvaprakAzA'nekAntavyavasthA-saptabhaGgI-Ni nayapradIpaprakaraNeSu dvitIyaparyAyArthike 'zuddhe'ti vizeSaNaM nAsti tathApi dravya-guNa-paryAyarAsastabakasatka- kA SaTtriMzatprAcInahastAdarzAdau tattvanirNayaprAsAde ca tadupalabdheH tthaivehoktmsmaabhiH| shuddhkssaayikbhaav-anaMtasvarUpe nitya. kAraNa ke anAdi-anaMtakALanI sthiti muktAtmAmAM to ja saMbhave jo AtmA sarvathA nitya mukta hoya. paraMtu sarvathA nitya mukta AtmAno to jainadarzanamAM svIkAra ja karavAmAM nathI Avyo. tathA tevuM saMbhavita paNa nathI. A bAbatanuM vistArathI varNana ame dvArnAizikAprakaraNanI nayalatA nAmanI vyAkhyAmAM karela che. jijJAsuvarge A bAbatamAM adhika jANakArI tyAMthI meLavI levI. siddha bhagavaMto zAzvata H zyAmAcAryajI ja (.) A ja abhiprAyathI zyAmAcAryajIe pannavaNAsUtramAM jaNAvela che ke "lokAnta rahelA siddha bhagavaMto.... zAzvata kALa sudhI samastabhaviSyakALaparyanta sthira rahe che." pravAhanI apekSAe siddhomAM ubhayakoTisApekSa (= bhUta-bhAvI ubhaya kALanI apekSAe) nityatA hovA chatAM paNa vyaktigata eka -eka siddhomAM uttarakoTisApekSa (= kevaLa bhAvI kALanI apekSAe) nityatA jANavI. 4 kevaliparyAya paryAyomAM rAjA 4 (siddha) "siddhaparyAya paryAyonA rAjA samAna che' - A pramANe je kahela che te upalakSaNa che. tethI kevaliparyAya paNa paryAyonA rAjA samAna samajI levo. sammatitarkamAM A aMge jaNAvela che ke zuM kevaliparyAya rAjaparyAya jevo che. matalaba ke sadehadazAmAM mukhya paryAya tarIke kevaliparyAya AdaraNIya che ane videhadazAmAM siddhaparyAya rAjaparyAya tarIke mAnya che, grAhya che, AdaraNIya che. 1 / pAThabheda vicAraNA / (1) jo ke AlApapaddhati, nayacakra, kArtikeyAnuprekSAvRtti, dravyasvabhAvaprakAza, anekAMtavyavasthA ane saptabhaMgInayapradIpa prakaraNa graMthamAM prastuta bIjA paryAyArthikanayanA vizeSaNa tarIke "zuddha' evuM pada nathI, chatAM paNa dravya-guNa-paryAyano rAsa ane tenA TabAnI prAcIna 36 hastapratomAM tathA arvAcIna mudrita pustakomAM temaja tattvanirNayaprAsAdamAM (pR.719) bIjA paryAyArthikanayanA vizeSaNa tarIke "zuddha evuM pada upalabdha thAya che. tathA prastuta dravyAnuyogaparAmarza graMtha tene anusaranAro hovAthI bIjA 1. tatra siddhA..... zAzvatama manAtAddha niM tiSThattio 2. raniza tu phevatriparyAya Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 698 * siddhatvaparyAyaprakaTIkaraNameva paramaprayojanam / viSayakatvenAtra zuddhiravaseyA manISibhiH / tRtIyaM paryAyArthikanayabhedamAha - 'gRhnnaatiiti| astigauNatvena = sattopasarjanabhAvena udaya rA -vyayau = utpAda-vinAzau gRhNAti yaH sa sadanityaH = zuddho'nityaH, anityazuddhaparyAyArthika iti ma yAvat / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - siddhaparyAyasya sAdhanantatayA tadutpattikRte bAhyA'bhyantara- stpurusskaarsyaa'tiivaa''vshyktaa| upalabdhyuttaraM yanna vyeti apaiti vA tadeva prAptavyam / siddha sukhamapi sAdyanantaM sarvAtizAyi ca / yadAhuH zivAryakRtA bhagavatI ArAdhanA, vIrabhadrasUrikRtA ArAdhanApatAkA, jinacandrasUrikRtA ca saMvegaraGgazAlA "paramiDDhiM pattANaM maNusANaM Natthi taM suhaM loe| avvaabaadhmnnovana-paramapuraM ta siddhAsaTI" (pa..2047//-ra/.984ra + .5.217 + saM. zA.1783) ataH siddhatvaparyAyaprakaTIkaraNameva asmadIyaM paramaprayojanamiti na vismartavyam / / 6/3 / / paryAyArthikanayanA vizeSaNa tarIke ahIM "zuddha' evuM pada ame jaNAveluM che. bIjA paryAyArthikanayanuM "zuddha evuM vizeSaNa sArthaka paNa che. kAraNa ke teno viSaya zuddha kSAyikabhAvasvarUpa siddha avasthA che. A rIte bIjA paryAyArthikanayamAM zuddhi rahelI che - tema paMDitoe vicAravuM. a paryAyArthikanayanA trIjA bhedane samajIe ja tRtIya) paryAyArthikanayanA trIjA bhedane graMthakArazrI zlokanA uttarArdha dvArA jaNAve che. sattAne = astitvane gauNa karIne utpAda-vyayane mukhyarUpe grahaNa kare, te naya zuddha anitya = anityazuddhaparyAyArthikanaya kahevAya. (AnuM udAharaNa AgaLanA zlokamAM batAvavAmAM Avaze.) ja avinazvara paryAyane pragaTAvIe che AdhyAtmika upanaya - siddhaparyAya sAdi-anaMta che. mATe tene utpanna karavA mATe bAhya-AMtarika samyapha puruSArtha karavAnI atyaMta AvazyaktA rahe che. je Ave pachI kadApi nAza na pAme ke na jAya te ja vastu meLavavA yogya kahevAya. siddha bhagavaMtanuM sukha paNa sAdi-ananta ane badhA sukha karatAM caDhiyAtuM che. A aMge digaMbarIya zivAryakRta bhagavatI ArAdhanA tathA zvetAMbarIya vIrabhadrasUrikRta ArAdhanApatAkA ane jinacaMdrasUrikRta saMvegaraMgazAlA graMtha jaNAve che ke "parama Rddhione prApta karanArA manuSyo pAse duniyAmAM je sukha nathI tevuM pIDArahita anupama paramasukha te siddha bhagavaMtane hoya che." tethI siddhatvaparyAyanuM pragaTIkaraNa e ja ApaNuM parama prayojana bane. A lakSya kadApi cUkAvuM na joIe.(dArU) (lakhI rAkho DAyarImAM &F * buddhi bAhya lAbha jue che. zraddhA AMtarika sthAyI lAbhone jue che. 1. paramarddhi prAptAnAM manuSyANAM nAsti tat sukhaM loke| avyAbAdhamanupama-paramasukhaM tasya siddhasya / / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/4 ___. anityazuddhaparyAyArthikanayanidarzanam . 699 jima samayamaI paryAya nAzI, chati gahata anitya azuddha re; eka samayaI yathA paryAya, tritayarUpa ruddha re 6/ja (77) bahu. - jima eka (samayamaI=) samayamadhya paryAya vinAzI chaI, Ima kahiyai.IhAM nAza kahatAM utpAdaI Avyo, paNi dhruvatA te gauNa karI, dekhADII nahIM. tRtIyaparyAyArthanayodAharaNamupadarzayati - 'samaya' iti / samaye pryydhvNso'nityo'shuddho'stibodhtH| ekadA tritayA''krAntaH svaparyAyo ythocyte||6/4|| prakRte daNDAnvayastvevam - samaye paryayadhvaMsaH (sadanityanaye udaahRtH)| astibodhataH anityo'zuddhaH (caturthaH jnyeyH)| yathA ekadA svaparyAyaH tritayA''krAnta ucyte||6/4 / / yathA samaye = ekasamayamadhye paryayadhvaMsaH = paryAyatvAvacchinnasya dhvaMso bhavati / 'dhvaMsa' iti ra utpAdasyopalakSakamavaseyam / tathA ca 'pratikSaNaM paryAyamAtrasya vinAzotpAdau' iti anityazuddhaparyAyArthika- ku nayo vkti| etannaye pratItau padaprayoge vA na sattAvAcakapadasyollekho bhavati / itthaJca atra Ni tRtIyabhede sattAyA anullekhena upasarjanIbhAvAt paryAyasya cAnupasarjanIbhAvAt zuddhatvaM jJeyam / taduktaM ... nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "sattAamukkharUve uppAda-vayaM hi giNhae jo hu| so hu sahAvA'Nicco avataraNikA - trIjA zlokanA uttarArdhamAM trIjA paryAyArthikanayanuM lakSaNa batAvyuM. have cothA zlokamAM graMthakArazrI tenA udAharaNane dekhADe che : utpAda-vyaya-dhrauvya samakAlIna : zlokAthI - eka samayamAM paryAyano dhvaMsa thAya che. sattAne grahaNa karavAthI anitya azuddhaparyAyArthika jANavo. jema ke "ekIsAthe svaparyAya utpAda-vyaya-dhrauvyathI vyApta hoya che' AvuM kathana. (64) sI. vyAkhyArtha:- trIjA paryAyArthikanayanuM udAharaNa A mujaba jANavuM. jema ke eka samayanI aMdara paryAyavAvacchinnano = sarva paryAyano nAza thAya che. dhvasa' zabda utpAdanuM upalakSaka = sUcaka che to - tema samajavuM. tethI artha evo phalita thaze ke "pratisamaya paryAyamAtrano = sarva paryAyano vinAza ane utpAda thAya che' - A pramANe anityazuddhaparyAyArthikanaya kahe che. prastuta tRtIya paryAyArthikanayanA rA mate pratItimAM ke zabdaprayogamAM = vyavahAramAM sattAvAcaka padano ullekha thato nathI. A rIte prastuta anityatvagrAhI zuddhaparyAyArthikanayasvarUpa paryAyArthikanA trIjA bhedamAM sattAno ullekha na thavAthI sattA gauNa bane che ane utpAda-vyayasvarUpa paryAya mukhya bane che. tethI paryAyArthikanayanA trIjA bhedane zuddha jANavo. A bAbatane jaNAvatA nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM kahela che ke "sattAne gauNa M(1)mAM "samayanaI pATha. 7 prastutamAM pustakomAM tathA aneka hasmatomAM nitya' pATha. phakta mo.(1) + pAla.mAM anitya pATha. A pustakomAM "samaI pATha. ko.(13)no pATha lIdho che. # ko.(1)mAM 'viruddha pATha. 1. sattAmurtharUpeNa utpAda-vyayau hi gRhNAti yaH tu| sa tu svabhAvAnityaH grAhI khalu shuddhpryaayH|| Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 0 0 0 anityA'zuddhaparyAyArthikanayapratipAdanam / chati kahatAM sattA, te grahato nitya*azuddhaparyAyArthika kahiyaI. jima (= yathA) eka (samayaI=) samayamadhya paryAya tritayarUpaI = utpAda-vyaya-dhrauvya lakSaNa che jaruddha chaI, ehavuM boliyaI. gAhI khalu suddhapajjAo / / " (na.ca. 29, dra.sva.pra.201) iti / yathoktam AlApapaddhatau api m "sattAgauNatvenotpAda-vyayagrAhakasvabhAvo'nityazuddhaparyAyArthikaH, yathA samayaM samayaM prati paryAyA vinAzinaH" IT (bA.5.pR.7) tiA "zuddhaparyAya parva artha = prayoganam ca rUti zuddha paryArthi " (sA.pa.pU.78) rUti AlApapaddhativacanamapyatrA'nusandheyam / utpAda-vyayavat sattAyA api mukhyatvena grahaNe tu pramANatvameva syAt, na nayatvam / ataH 'sattAgauNatvena' ityuktam / sattAvAcakapadAnullekhena na pramANatvApattirityAzayaH / za kevalam utpAda-vyayayoranupasarjanabhAvena grahaNAdasya paryAyArthikatvaM bhvti| yAvatAmeva paryAyANAM ku kSaNabhaGguratvapratipAdanAdasya anityazuddhaparyAyArthikatvamapi saGgacchate ityAdikaM svadhiyohanIyam / etannayopayogaH trayodazazAkhAyAM dvitIyazloke (13/2) vakSyata ityavadheyam / uktaH tRtIyaH paryAyArthikaH / adhunA tasya caturthaM prakAraM nirUpayati - 'anitya' iti / vastuni astibodhataH = sattAgrahaNAd anityo'zuddhaH = anityA'zuddhaparyAyArthikanayaH caturthaH jJeyaH / yathA ekadA = ekasmin samaye svaparyAyaH = svaviSayIbhUtaparyAyaH tritayA''krAntaH = utpAda-vyaya karIne utpAda-vyayane je naya mukhyarUpe grahaNa kare che tene anityasvabhAvagrAhI zuddha paryAyArthikanaya kahevAya che." AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke "sattAne gauNa karIne utpAda-vyayane grahaNa karavAnA svabhAvavALo naya anitya zuddha paryAyArthika kahevAya che. jema ke pratyeka samaye paryAyo nAza pAme che" - AvuM vacana." "zuddha paryAya e ja jenuM prayojana hoya te zuddhaparyAyArthikanaya kahevAya - A pramANe AlApapaddhati graMthanuM vacana paNa prastutamAM yAda karavA lAyaka che. utpAda-vyayanI jema sattAne = dhrauvyane paNa mukhyarUpe grahaNa karavAmAM Ave to A naya nayasvarUpe rahevAnA badale pramANa svarUpa Rii banI jAya. tethI sattAne gauNa karavAnI vAta ahIM jaNAvela che. matalaba ke sattAvAcaka padano ullekha na karavAthI A nayamAM pramANatvanI Apattine avakAza nathI. phakta utpAda-vyayane mukhyarUpe grahaNa Cii karavAnA lIdhe A naya paryAyArthika kahevAya che. badhA ja paryAyane kSaNabhaMgurarUpe jaNAvavAnA lIdhe trIjo paryAyArthikanaya zuddha bane che. anityarUpe paryAyane grahaNa karavAthI A naya anityatvagrAhaka paNa bane le che. Ama prastuta nayamAM anityazuddhaparyAyArthikapaNuM saMgata thAya che. ItyAdi bAbata vAcakavarge potAnI buddhithI vicAravI. prastuta tRtIya paryAyArthikanayano upayoga teramI zAkhAnA bIjA zlokamAM Avaze. E paryAyArthikanayanA cothA bhedanuM pratipAdana : (S:) trIjA paryAyArthikanayanuM pratipAdana karyuM. have paryAyArthika nayanA cothA bhedane graMthakArazrI batAve che. vastumAM rahelA astitvane = sattAne = prauvyane grahaNa karavAthI anityaazuddha paryAyArthika naya jANavo. jema ke prastuta cotho paryAyArthikanaya svaviSayabhUta paryAyane eka samayamAM utpAda-vyaya 1 prastutamAM 'anitya pATha joIe. na lA.(2)mAM nityazuddha pATha. ma.mAM 'rUddha pATha. ko.(7) + ko.(9) + si.+A.(1)no pATha lIdho che. 8 ma.mAM "boliI pATha. ko.(13)no pATha lIdho che Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/4 caturthaparyAyArthikanaye sattAyAH zabdato gauNabhAvena grahaNam 0 701 paryAyanuM zuddha rUpa, te je sattA na dekhADavI. ihAM sattA dekhAvI te mATaI azuddha bheda thayo. ll/4 -dhrauvyavyAptaH ucyate anena nayena / dhrauvyalakSaNA sattA hi dravyasya zuddhasvarUpam, na tu paryAyasya / iha svagocarIbhUtaparyAye zabdollekhapUrvaM sattAyA grahaNAdazuddhatvaM vijJeyam, zabdollekhato nayAntara-pa viSayagrAhakatvasyaiva tallakSaNatvAt / tRtIyaparyAyArthikanayena sattAyA ullekho na kriyata iti sA zuddhaH ayaJca sttollekhkaariityshuddhH| sattAyAzca zabdAd ullekhe'pi na mukhyatA kintu utpAda -vyayayoreva seti ayam anityA'zuddhaparyAyArthikanaya ucyate / nanvevaM tRtIya-caturthayorabhedaH, sattopasarjanabhAvasyobhayatra tulyatvAd iti cet ? na, ubhayatraiva sattAyA gauNatvA'vizeSe'pi tRtIyaparyAyArthikanaye sattAyAH zabdato'nullekhaH ka iha collekha iti vizeSAt / gauNarUpeNa sattAyA grahaNe'pi zabdataH tadanullekhAdeva tRtIyasya hai| zuddhatvam, asya ca zabdato gauNabhAvena sattAgrahaNAdazuddhatvamityAzayaH / iha sattAyA utpAda-vyayavat zabdollikhitatvena mukhyatve'bhyupagamyamAne'sya pramANatvApattyA nayatvamucchidyeteti / -dhrauvyathI vyAsarUpe jaNAve che. sattA = dhrauvya to dravyanuM zuddha svarUpa che. te paryAyanuM zuddha svarUpa nathI. tema chatAM prastuta cotho paryAyArthikanaya svaviSayabhUta paryAyamAM zabdollekhapUrvaka sattAnuM grahaNa kare che. tethI A paryAyArthikanaya azuddha jANavo. kAraNa ke nayAntaraviSayane zabdollekhapUrvaka grahaNa karavo te ja nayaniSTha azuddhinuM lakSaNa che. trIjo paryAyArthikanaya zabdathI sattAno ullekha karato nathI. AthI te zuddha che. prastuta cotho paryAyArthikanaya sattAno ullekha kare che. tethI te azuddha paryAyArthika che. cotho paryAyArthikana zabdathI sattAno ullekha kare che. tema chatAM tenI dRSTie vastumAM mukhyatA sattAnI = dhrauvyanI nathI paNa utpAda-vyayanI ja che. tethI A naya dravyArthika nahi paNa paryAyArthika kahevAya che. Ama 'anityaazuddha paryAyArthikanaya' nAma sArthaka samajavuM. zaMkA :- (nanya.) A rIte mAnavAmAM Avaze to trIjo ane cotho paryAyArthikanaya eka thaI javAnI ! Apatti Avaze. kAraNa ke te banne nayamAM sattAnuM gauNabhAve grahaNa thavAnI vAta to ekasarakhI ja che. ka trIjA-cothA paryAyArdikanI bhedarekhA jANIe . samAdhAna :- (ra, rUma) tamArI A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke trIjA ane cothA paryAyArthika nayamAM sattAnuM = dhrauvya gauNarUpe grahaNa thavA chatAM paNa trIjA paryAyArthikanayamAM sattAno zabdathI ullekha thato nathI. jyAre cothA paryAyArthikanayamAM sattAno zabdathI ullekha thAya che. ATalo te bannemAM taphAvata che. gauNarUpe sattAne grahaNa karavA chatAM paNa pratItimAM ke zabdaprayogamAM = vyavahAramAM zabdathI sattAno ullekha na karavAnA lIdhe ja trIjo paryAyArthikanaya zuddha kahevAya che. tathA cotho paryAyArthika naya sattAno zabdathI ullekha karIne sattAne gauNarUpe potAno viSaya banAve che. tethI cotho paryAyArthika naya azuddha kahevAya che. A pramANe prastutamAM tAtparya che. cotho paryAyArthikanaya sattAno zabdathI ullekha kare che. paraMtu utpAda-vyayanI jema sattAne te mukhyarUpe grahaNa karato nathI. bAkI to te pramANa thavAnI Apatti Ave ane temAMthI nayapaNuM uccheda pAmI jAya. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 702 * dhrauvyarUpeNa paryAyAvalokanam / ata eva devasenena AlApapaddhatau "sattAsApekSasvabhAvo'nityA'zuddhaparyAyArthikaH, yathA ekasmin samaye trayAtmakaH paryAyaH" (A.pa.pR.7) ityuktam / atra ca svabhAvapadasya 'svaviSaya' ityarthaH / sattAsApekSaH svabhAvaH = svaviSayaH = svArthaH utpAda-vyayalakSaNo yasya nayasya sa sattAsApekSasvabhAva iti " vyutpattyA vyayotpAdayoreva mukhyvissytaa'traa'bhipretaa| etena "sattAsApekSasvabhAvo'nityA'zuddhaparyAyArthikaH, yathA - ekasmin samaye utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakaH rza paryAyaH" (sa.na.pra.pR.50) iti saptabhaGgInayapradIpaprakaraNe mahopAdhyAyayazovijayagaNivacanaM vyAkhyAtam, eka samayAvacchinnaH paryAyaH uttaraparyAyotpAdena utpAdAtmakaH, pUrvaparyAyanAzena vyayAtmakaH anvayirUpeNa - dhruvAtmakazcetyevaM dhrauvysaapeksssvvissydrshko'ymnityaa'shuddhpryaayaarthikH| ekasamayAvacchinnadhrauvya" paryAyagrahaNAnnA'sya pramANatvApattiriti tadAzayAta / kA anenaiva abhiprAyeNa nayacakre dravyasvabhAvaprakAze cApi '"jo gahei egasamaye uppAda-vvaya-dhuvattasaMjuttaM / so sabbhAvA'Nicco asuddha pajjayatthio nneo||" (na.ca.30, dra.sva.pra.202) ityuktam / utpAda-vyayavad - (ma.) tethI ja devasenajIe AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "sattAsApekSasvabhAvavALo anityaazuddha paryAyArthikanaya cotho jANavo. jema ke "eka ja samaye paryAya utpAda-vyaya-dhrauvyasvarUpa che' - AvuM vacana." prastutamAM devasenajIe "sattAsApekSamAva:' A pramANe je ullekha karela che temAM svabhAva' zabda "svaviSaya' arthamAM prayojAyela che. tethI artha evo thaze ke sattA sApekSa che svabhAva = svaviSaya jeno te naya sattAsApekSasvabhAvavALo kahevAya. prastuta paryAyArthikanayano viSaya che utpAda ane vyaya. Ama sattAsApekSa utpAda-vyayaviSayaka cotho anitya azuddha paryAyArthikanaya samajavo. uparokta vyutpatti mujaba prastuta nayamAM utpAda ane vyaya ja mukhya viSayarUpe abhipreta che. 6 saptabhaMgInayapradIpano saMvAda che (ttera) hamaNA ahIM je vAta jaNAvI tenAthI saptabhaMgInayapradIpa prakaraNanA eka saMdarbhanI paNa nA spaSTatA thaI jAya che. tyAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare jaNAvela che ke "sattAsApekSa svabhAva 2 anitya azuddha paryAyArthika jANavo. jema ke "eka samayamAM paryAya utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che' - AvuM vacana." AnuM arthaghaTana A pramANe samajavuM ke "ekasamayaviziSTa paryAya e uttaraparyAyanA utpAdasvarUpa che, pUrvaparyAyanA nAzathI vyayasvarUpa che tathA anvayasvarUpe prauvyAtmaka che" - A pramANe dhrauvyasApekSa potAnA viSayanuM pradarzana karanAra paryAyArthikanaya e anitya-azuddha paryAyArthikanaya che. tathA ekasamayaviziSTa = ekasamayavartI dhrauvyaparyAyanuM grahaNa karavAnA lIdhe A paryAyArthikanayama pramANarUpatAnI Apattine avakAza nathI. A mujaba mahopAdhyAyajI mahArAjano Azaya samajavo. (ne) AvA ja AzayathI nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "eka samayamAM utpAda-vyaya-dhrauvyathI yukta paryAyane je naya grahaNa kare che, te svabhAvaanitya azuddha paryAyArthikanaya jANavo." ahIM utpAda-vyaya ja mukhya viSaya che - A vAta khAsa khyAlamAM rAkhavI. cotho paryAyArthikanaya 1. yo gRhNAti ekasamaye utpaad-vyy-dhruvtvsNyuktm| sa svabhAvA'nityo'zuddhaH paryAyArthiko jnyeyH|| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nayAntaraviSayagrAhakatvaM nayagatamazuddhatvam 0 703 dhrauvyarUpeNA'pi paryAyA'valokanAdasya paryAyArthikasyA'zuddhatvamavaseyam / zabdollekhapUrvaM nayAntaraviSayagrAhakatvalakSaNA azuddhirihA'parihAryeti bhAvanIyam / ___ 'dhruvamapi jJAyamAnaM vastu utpAda-vyayAtmakam' iti vAkyamapi anityA'zuddhaparyAyArthikanayavidhayA pa bodhyam, dhrauvyasya uddezyatAvacchedakatayA gauNatvAd utpAda-vyayayozca vidheyatayA mukhyatvAt / 'vastu gA utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakam' iti vAkyantu pramANameva, tritayasya vidheyatayA bhAnAditi bhaavniiym| ... yadyapi mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNiviracitasya 'dravya-guNa-paryAyarAse'tyabhidhAnasya apabhraMzabhASAnibaddhagranthasya svopajJastabakavibhUSitasya paJcatriMzatprAcInahastapratiSu arvAcInamudritapustakeSu za tattvanirNayaprAsAde (pR.719) ca caturthaparyAyArthikanayasya 'nityA'zuddhaparyAyArthikanaya' ityabhidhAnameva ka dRzyate tathApi amRtavijayajainajJAnakoza-morabIsatkadravya-guNa-paryAyarAsahastapratau AlApapaddhati-nayacakra -dravyasvabhAvaprakAzA'bhidhAneSu digambaragrantheSu, arvAcInanayacakravivaraNAdiSu saptabhaGgInayapradIpaprakaraNe ca . "anityA'zuddhaparyAyArthikanaya" ityabhidhAnopalabdheH asmAbhiH tathaivehollekhaH kRtaH, kSaNikotpAdAdiparyAyaprAdhAnyArpaNena 'anityA'zuddhaparyAyArthike'tyabhidhAnasya sArthakatvAcca / paryAyane utpAda-vyayanI jema prIvyarUpe paNa jue che. tethI A paryAyArthika azuddha banI jAya. zabdollekhapUrvaka nayAntaraviSayagrAhakatvasvarUpa azuddhi ahIM aparihArya che - A pramANe vicAravuM. 2 cothA paryAyArthikanuM navuM udAharaNa che ('dhruva.) dhruva evI paNa jaNAtI vastu utpAda-vyayasvarUpa che' A vAkya paNa anitya azuddha paryAyArthikanaya tarIke samajavuM. kema ke ahIM dhrauvya udezyatAavacchedaka hovAthI gauNa che. tathA utpAda -vyaya vidheya hovAthI mukhya che. "vastu utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che." A vAkya to pramANa ja che. kAraNa ke utpAdAdi traNeyanuM vidheya tarIke tyAM bhAna thAya che. traNeya mukhya banavAthI tene pramANa vAkya ja sa. mAnavuM paDe. A pramANe ahIM vibhAvanA karavI. pAThabheda vicAraNA (ca) mahopAdhyAya yazovijayajI gaNivarazrIe apabhraMza bhASAmAM 'dravya-guNa-paryAyano rAsa racelo che. temaja svopajJa TabAthI tene vibhUSita karela che. jo ke te graMthanI prAcIna 35 hastapratomAM, vartamAnakAlIna pustakomAM ane tattvanirNayaprAsAdamAM prastuta cothA paryAyArthikanayanuM "nityaazuddha paryAyArthikanaya' evuM ja nAma dekhAya che. chatAM amRtavijayajI jaina jJAnabhaMDAra morabImAM rahelI dravya -guNa-paryAyarAsanI (kramAMka-386) hastapratamAM, AlApapaddhati, nayacakra, dravyasvabhAvaprakAza graMthomAM, nayacakranA Adhunika vivaraNomAM tathA saptabhaMgInayapradIpa prakaraNamAM "anitya azuddha paryAyArthikanaya' A mujaba ja cothA paryAyArthikanuM nAma maLe che. tethI ame dravyAnuyogaparAmarza ane dravyAnuyogaparAmarzakarNikA graMthamAM "anitya azuddha' evuM cothA paryAyArthikanuM nAma darzAvela che. vaLI, cothA paryAyArthikamAM kSaNika utpAda vagere paryAyonI ja mukhyatA rahelI che. kSaNikaparyAyaviSayaka hovAthI prastuta nayanuM "anityaazuddha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * jJAnAdimadaH tyAjyaH 6/4 mahopAdhyAyazrIyazovijayakArite dravya-guNa-paryAyarAsastabakamUlahastAdarze lipikRtpramAdAd 'nitye'ti pAThanivezena taduttarakAlInahastapratiSu tadanuvRttyA bhAvyam / nirAlI 704 pa yadvA uttarakAlInahastapratiSu api akAraprazleSeNa 'anityA'zuddhe 'tyabhidhAnaM vAcyam / yattu kArttikeyAnuprekSAvRttau "sattAsApekSasvabhAvanityazuddhaparyAyArthikaH" (kA.a.270 vR.) iti tannAma nirdiSTaM tccintym| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - kSaNabhaGguraparyAyapratipAdakatRtIyaparyAyArthikanayaM cetasikRtya svakIyakSAyopazamikajJAna-puNyodayA''rogyAdyavalambanena na maditavyam, na vA vyAdhi-durbhAgyAku 'payazo'pakItrtyAdita udvejitavyam, teSAmapi kSaNabhaGguratvAt / traikAlikasAMsArikasukhaparyAyANAM Ni varttamAnasiddhasukhakSaNAt tucchatvena sAMsArikasukhatRSNA tyAjyA / idamevAbhipretyAha bhagavatI ArAdhanA "tIsu vi kAlesu suhANi jANi mANusa - tirikkha devANaM / savvANi tANi Na samANi tassa khaNamittasokkheNa / / " kA (ma.A.211/bhAga-2/pR.1844) kRti kiJca, iSTasaMyogakSaNikatvavicAro vairAgyaM janayati, aniSTasaMyogakSaNikatvavimarzaH samAdhiM paryAyArthika' AvuM nAma sArthaka hovAthI ame uparokta nAmollekha karela che. (mo.) athavA mahopAdhyAyajI mahArAje lahiyA pAse lakhAvela dravyaguNaparyAyarAsanA TabAnI mULa pratamAM lahiyAnI bhUlathI 'nitya' Avo pATha noMdhAyo hoya ane tenI ja nakala uttarakAlIna hastapratomAM badhe thaI hovAthI temAM paNa tevo pATha Avyo hoya tevI zakyatA vadhu jaNAya che. (yadA.) athavA uttarakAlIna te hastapratomAM paNa akArano prazleSa 'anitya azuddha paryAyArthikanaya' A mujaba nAma karI zakAya. umero karIne rAsamAM paNa (yattu.) kArtikeyAnuprekSAvRttimAM 'sattAsApekSa svabhAva nityazuddha paryAyArthika' paryAyArthikanuM nAma jaNAvela che, te vicAraNIya che. A mujaba cothA U tRtIya paryAyArthikanaya vairAgyajanaka U AdhyAtmika upanaya :- paryAyanI kSaNabhaMguratAne dekhADanAra trIjA paryAyArthikanayane lakSamAM rAkhIne potAnA kSAyopazamika jJAna, puNyodaya, Arogya vagerenA bharose mustAka banIne pharavuM na joIe. tathA roga, durbhAgya, apayaza, apakIrti vagerenI kSaNabhaMguratA vicArI tevA kALamAM atyaMta udvigna na thavuM. traNeya kALanA sAMsArika sukhaparyAyo vartamAna eka siddhasukhakSaNa karatAM atinimna che. tethI sAMsArika sukhanI tRSNA tyAjya che. A ja abhiprAyathI bhagavatI ArAdhanA graMthamAM jaNAvela che ke "manuSya,tiryaMca ane devo A traNeyanA traNeya kALamAM jeTalA sukho che te sarvane bhegA karIe to paNa siddha bhagavaMtanA mAtra eka kSaNanA sukhanI tulanAne traikAlika sAMsArika sukho karI zakatA nathI. * tRtIya paryAyArthikanaya sahAyaka (vijhya.) vaLI, ISTasaMyoganI kSaNikatAno vicAra vairAgyapreraka bane che. aniSTasaMyoganI kSaNikatAno 1. triSu api kAleSu sukhAni yAni mAnuSa - tiryag devAnAm / sarvANi tAni na samAni tasya kSaNamAtrasaukhyena / / - Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/4 * hatotsAhatA tyAjyA 0 705 sampAdayati / itthaM rAga-dveSAdisaGklezebhya AtmArthinaH saMrakSakaH tRtIyaH paryAyArthikanayaH sampadyate / pa 'jJAnanAze me kiM bhaviSyati?' ityevaM hatotsAhaM jIvaM caturthaH paryAyArthikaH saMrakSati / / 6/4 / / vicAra samAdhipreraka bane che. A rIte rAga-dveSanA tophAnamAMthI bacavA mATe trIjo paryAyArthikanaya sahAyaka 2 bane che. (jJAna.) "hAya ! mAruM jJAna nAza pAmaze to mAruM zuM thaze ?' A rIte hatAzAnA vamaLamAM phasAtA C ! jIvane gauNarUpe prauvyadarzaka cotho paryAyArthikanaya bacAve che. (64) ( lakhI rAkho DAyarImAM..... 4 - * vAsanA cetanAne lAgaNIhIna ane saMvedanazUnya karI mUke che. upAsanA cetanAne lAgaNIsabhara, saMvedanapUrNa ane paramAtmamaya banAve che. * potAnI IcchA UbhI rAkhIne sAdhanA zakya che. potAnI tamAma IcchAnA balidAna vinA upAsanA agharI che. buddhine levAmAM rasa che. zraddhAne ApavAmAM ruci hoya che. sAdhanA vinAzI che. upAsanA avinAzI rahevAne sarjAyelI che. buddhi bIjAnA sukhane joIne saLage che. zraddhA bIjAnA sukhane joIne rAjI thAya che. * sAdhanA mArganI hoya. upAsanA mArgadarzakanI hoya. * buddhi hakka bhogavavAnuM valaNa dharAve che. zraddhA ja bajAvavA baddhakakSa che. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 706 0 zuddhaparyAyANAM nityatA : *paryAyaartho nitya zuddha rahita karmopAdhi re; jima siddhanA paryAya sarakhA, bhavajaMtunA nirupAdhi re I6/pA (78) bahu. kapAdhirahita nityazuddhaparyAyArthika pAMcamo bheda. paJcamaM paryAyArthikaprakAraM pradarzayati - 'krme'ti| karmopAdhyanapekSe tu sannityaH pryyaarthikH| yathA saMsAriparyAye siddhpryaaytulytaa||6/5|| prakRte daNDAnvayastvevam - karmopAdhyanapekSe tu paryayArthikaH sannityaH (jJeyaH), yathA saMsAriparyAye " siddhaparyAyatulyatAvAda/bI. ze karmopAdhyanapekSe = karmajanyopAdhinirapekSatAyAM tu paryAyArthikaH nayaH sannityaH = zuddho nityo 4 zeya: "tu evadhArAyoH" (ve.ko.8/7/4/.ra91) rUtti vainayantIkozAnusArena vizeSArthe tu: se | - ayaM bhAvaH - upAdhIyate = vyapadizyate yeneti upAdhiH = vizeSaNamupalakSaNaM vaa| sa upAdhiH {rmA jJAnAvaraNIyarinA nAyatA tadun gAgAra "muLa savArI nAyaDu (bAvA.9/3/9/910) kA iti| nR-nArakAdIn karmajanyopAdhIn sato'pyupekSya zuddhaM svAbhAvikaM paryAyaM gRhNAti yaH sa zuddhanityaparyAyArthikanayaH / avataraNikA :- have pAMcamA paryAyArthikanayanuM graMthakArazrI nirUpaNa kare che : # paryAyArdikano pAMcamo bheda oLakhIe & zlokothI :- karmopAdhithI nirapekSa hoya te paryAyArthika zuddha nitya jANavo. jema ke "saMsArI paryAyamAM siddhaparyAyatulyatA che' - AvuM vacana. (6/5) vyAkhyArthI- karmajanya upAdhithI nirapekSatA Ave to te paryAyArthikanaya zuddha nitya jANavo. "bheda che = vizeSa = taphAvata tathA avadhAraNa arthamAM "tuM" vaparAya" - Ama vaijayaMtIkozamAM kahela che. te mujaba "" zabda ahIM cothA paryAyArthika karatAM taphAvata darzAvavAnA arthamAM vaparAyela che. Azaya e che ke "upAthI te = vyakti nena rUti upAdhi" - A vyutpatti evuM kahe che ke jenA dvArA vyavahAra thAya te upAdhi rasa kahevAya. vastuno vyavahAra vizeSaNa ke upalakSaNa dvArA thAya. tethI vizeSaNane ane upalakSaNane upAdhi tarIke samajavA. sthAyI guNadharma hoya te vizeSaNa kahevAya. alpakAlIna guNadharma hoya te upalakSaNa kahevAya. jIvamAM vizeSaNa ke upalakSaNa svarUpa upAdhi jJAnAvaraNa vagere karma dvArA utpanna thAya che. kAraNa ke AcArAMgasUtramAM jaNAvela che ke "karmathI upAdhi utpanna thAya che." AtmAnA manuSya-naraka vagere paryAyo karmajanya upAdhi che. saMsArI jIvamAM karmajanya upAdhi = aupAdhikabhAvo hovA chatAM tenI upekSA karIne je zuddha svAbhAvika paryAyane grahaNa kare te zuddha nitya paryAyArthikanaya kahevAya che. lA.(2)+ma.mAM "aratho' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. je lA.(2)+ma.mAM "sarikhA' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. je ko.(3)mAM "paryAya re pATha. 1. varmA 3pAdhi: nayatA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da/4 . saMsAriNa: siddhasadRzAH / 7 07 jima bhavajaMtunA = saMsArIjIvanA paryAya te siddha jIvanA sarakhA kahiI. (nirupAdhi=) karmopAdhibhAvarI chatA jaI tehanI vivakSA na karI, jJAna-darzana-cAritra zuddhaparyAyanI ja vivakSA karI. II6/pA udAharaNamupadarzayati - yathA saMsAriparyAye = bhavasthaprANiparyAye siddhaparyAyatulyatA = siddhaparyAyeNa / sAkaM samAnatA 'prAdhAnyena vyapadezA bhavantIti nyAyAd anenA'bhyupagamyate, nR-nArakAdiparyAyeSu / sato'pi karmajanyopAdhitvasyA'vivakSaNena svAbhAvikajJAna-darzana-cAritrAdilakSaNazuddhaparyAyANAM vivkssnnaat| / zuddhaparyAyANAM svAbhAvikatvena nityatvAt tadgrAhiNo'sya nityazuddhaparyAyArthikatvaM snggcchte| ma nanu devasenena AlApapaddhatau "karmopAdhinirapekSasvabhAvo'nityazuddhaparyAyArthikaH, yathA siddhaparyAyasadRzAH OM zuddhAH saMsAriNAM paryAyAH" (A.pa.pR.7) ityevamasya anityazuddhaparyAyArthikanAma darzitam / taduktaM nayacakre ... dravyasvabhAvaprakAze cA'pi "dehINaM pajjAyA suddhA siddhANa bhaNai saaritthaa| jo iha aNicca suddho pajjayagAhI have sa Nao / / " (na.ca.31, dra.sva.pra.203) iti / atra ca nayanirUpaNaM devasenamatAnusAreNaiva Na # upAdhi karmajanya ja (uvAda) zlokanA uttarArdhamAM graMthakArazrI pAMcamA paryAyArthikanayanuM udAharaNa batAve che. jema ke "saMsArI jIvanA paryAya siddha bhagavaMtanA paryAya jevA che' - AvuM vacana zuddha nitya paryAyArthikanaya che. saMsArI jIvanA manuSya-naraka vagere paryAyo karmajanya upAdhi svarUpa che. A hakIkata che. tema chatAM te paryAyo tuccha, nimUlya ane nirmAlya che. paraMtu vyavahAra to mukhya svarUpane lakSamAM rAkhIne ja thAya' - A nyAya mujaba prastuta naya saMsArIparyAyomAM rahela karmajanyaupAdhipaNAnI upekSA kare che. pAdhika bhAvomAM rahela aupAlikapaNAnI virakSA karyA vinA jIvamAM rahela svAbhAvika jJAna-darzana-cAritra vagere zuddha paryAyone ja A naya jue che. A rIte saMsArI jIvamAM sattArUpe rahelA zuddha paryAyonI vivakSA karIne pAMcamo paryAyArthikanaya saMsArI jIvanA paryAyane siddha bhagavaMtanA paryAya jevA kahe che. zuddha paryAyo che svAbhAvika hovAthI nitya che. nitya zuddha paryAyone grahaNa karavAthI prastuta naya nityazuddhaparyAyArthika vA che - A vAta saMgata thAya che. # pAMcamA paryAyArdikanA nAma aMge vivAda che zika :- (na.) ApanI uparokta vAtano devasenajInI vAta sAthe virodha Ave che. AnuM kAraNa e che ke AlApapaddhati graMthamAM temaNe jaNAvela che ke "karmopAdhinirapekSasvabhAvavALo anitya zuddha paryAyArthika naya pAMcamo che. jema ke "saMsArI jIvanA paryAyo siddhaparyAya jevA zuddha che'- AvuM vacana." AvuM kahevA dvArA temaNe pAMcamA paryAyArthikanuM "anitya-zuddha paryAyArthika A pramANe nAma darzAvela che. nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza nAmanA graMthamAM paNa kahevAmAM Avela che ke "dehadhArI jIvonA paryAyo siddhonA paryAya jevA zuddha che - A pramANe je naya kahe te anitya zuddha paryAyagrAhakanaya thAya che. matalaba nayacakra vageremAM paNa pAMcamA paryAyArthikanayanuM nAma anityazuddha paryAyArthika che. tathA 8 lI.(3)mAM "bhAva jIva chatA" pATha. * ko.(12)mAM "karavI" pATha. 1 ko. (7)mAM "karavI? pATha. 1. dehinAM paryAyAH zuddhAH siddhAnAM bhaNati sdRshaaH| ya ihA'nityaH zuddhaH paryayagrAhI bhavet sa nyH|| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 708 0 viSayadharmasya viSayiNi upacAraH / kriyate / tato'syAbhidhAnaM kiM 'nityazuddhaparyAyArthikanaya' iti saGgacchate 'anityazuddhaparyAyArthikanaya' iti vA ? iti saMzaya upatiSThate iti cet ? atrocyate - asya paJcamasya paryAyArthikanayasya zuddhatvena kSaNabhidelimaparyAyagrAhakatvAd 'anityazuddhara paryAyArthikanaya' ityabhidhAnamiti devasenAbhiprAyaH smbhaavyte| kintu mahopAdhyAyayazovijayagaNivaraiH ma 'dravya-guNa-paryAyarAsa'nAmni apabhraMzabhASAnibaddhe prabandhe paJcamasya paryAyArthikanayasya 'nityazuddha paryAyArthikanaya' ityabhidhAnaM darzitamiti tadanusAreNa racite dravyAnuyogaparAmarzaprakaraNe'smAbhiH ... paJcamaparyAyArthikapratipAdanAvasare 'sannityaH paryayArthikaH' ityuktaM tathaiva ceha yathAzrutagranthasaGgatikRte - dravyAnuyogaparAmarzakarNikAyAM vivRtam / devasenAnuyAyinA zubhacandreNa racitAyAM kArtikeyAnuprekSAvRttI " (gA.270/vR.pR.194) vijayAnandasUrikRte ca tattvanirNayaprAsAde (pR.719) "nityazuddhe"tyupalabhyata ityavadheyam / kA zuddhaparyAyANAM jJAna-darzanAdilakSaNAnAM sahajatayA nityatvAd viSayagataM nityatvalakSaNaM dharma viSayiNi upacarya tasya nityazuddhaparyAyArthikatvaM mahopAdhyAyayazovijayairabhihitam / devasenena tu tame ahIM je paryAyArthikanayanuM nirUpaNa karI rahyA cho te digaMbara devasenajInA mata mujaba ja karI rahyA cho. tethI pAMcamA paryAyArthikanuM nAma "anitya zuddha paryAyArthika che ke "nitya zuddhaparyAyArthika'? AvA prakArano saMzaya ahIM upasthita thAya che. # digaMbara - zvetAMbara kathanabhedanuM samAdhAna 8 samAdhAna :- (kSatro.) tamArI vAta sAcI che. "anitya-zuddha paryAyArthika' Ama AnuM nAma rAkhavAnI pAchaLa devasenajIno Azaya evo jaNAya che ke - prastuta naya zuddha paryAyArthika che. tethI te kSaNabhaMgura paryAyano ja grAhaka che. Ama anitya zuddha paryAyano grAhaka hovAthI devasenajIne prastuta nayanuM "anitya nuM zuddhaparyAyArthikanaya" AvuM nAma vyAjabI jaNAya che. paraMtu mahopAdhyAya zrIyazovijayajIe 'dravya-guNa -paryAyano rAsa' nAmanA prabaMdha graMthamAM prastuta pAMcamA nayanuM nAma "nityazuddhaparyAyArthika naya" A pramANe Tii jaNAvela hovAthI tene anusarIne racAyela prastuta dravyAnuyogaparAmarza prakaraNamAM amArA dvArA (muni yazovijaya gaNI dvArA) pAMcamA paryAyArthikanayanuM pratipAdana karavAnA avasare "nitya zuddha paryAyArthikanaya' ( A pramANe ullekha karAyela che. tema ja prastutamAM yathAzruta dravyAnuyogaparAmarza' graMthanI saMgati karavA mATe "dravyAnuyogaparAmarzakarNikA vyAkhyAmAM te rIte ja ame vivaraNa = nityazuddhaparyAyArthikana' nAmanuM samarthana karela che. vaLI, devasenanA anuyAyI zubhacandra dvArA racAyela kArtikeyAnuprekSAvRttimAM tathA vijayAnaMdasUri dvArA racAyela tattvanirNayaprAsAdamAM paNa 'nitya zuddha' AvuM vizeSaNa maLe che - A dhyAnamAM rAkhavuM. ja zuddha paryAyo nitya (zuddha) jJAna-darzana vagere paryAyo zuddha che. te paryAyo sahaja hovAnA lIdhe nitya che. te pAMcamA paryAyArthikanayano viSaya che. tethI viSayagata nityatva nAmanA guNadharmano viSayImAM = pAMcamAM paryAyArthikanayamAM Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vibhinnanAmakaraNasamarthanam / 709 nityaparyAyagrAhitve zuddhaparyAyArthikatvA'sambhavAt zuddhajJAnAdiparyAyANAmapi kSaNikatvenaiva grahaNAdasyA- pa nityazuddhaparyAyArthikatvaM vivakSitamiti sambhAvyate / ____ mahopAdhyAyayazovijayaiH tu nirupAdhikaparyAyANAmeva zuddhaparyAyatvAt teSAJca nityatvAdeva paJcamaparyAyArthikasya nityaparyAyagrAhitve'pi viSayagatAM zuddhiM viSayiNi upacarya tasya zuddhatvaM vivakSi- ma tamiti 'nityazuddhaparyAyArthika' ityabhidhAnaM saGgacchatetarAm / itthaJca paJcame paryAyArthike nijazuddha- za svarUpasApekSamanityatvaM svaviSayasvarUpasApekSaM tu nityatvamityatrA'pi bhagavAn syAdvAda eva vijayatetarAm / itthamabhidhAnabhedabIjopadarzanena ubhayatra yathArthAbhidhAnatA 'siddhasya gatiH cintanIyA' iti nyAyataH / sammarthitA . upacAra = Aropa karIne "dravya-guNa-paryAyarAsa' graMthamAM pAMcamA paryAyArthikanayanuM "nityazuddha paryAyArthikanaye AvuM nAma mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela hoya tema jaNAya che. tathA devasenajIe to "nitya paryAyane grahaNa kare to pAMcamo paryAyArthika vAstavamAM zuddhaparyAyArthika na banI zake. tethI pAMcamo paryAyArthika jJAnAdi zuddha paryAyone paNa kSaNikatvarUpe ja grahaNa kare' - AvA AzayathI pAMcamA paryAyArthikamAM anityazuddhaparyAyArthikatvanI vivakSA karIne "anityazuddhaparyAyArthikana' AvuM nAma prastuta nayanuM rAkhela hoya tevI saMbhAvanA jaNAya che. GIR mahopAdhyAyajInI kalamanI kamAla che (mo) mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAjano abhiprAya evo jaNAya che ke nirupAdhika paryAyo ja zuddha paryAya kahevAya. tathA karma vagere upAdhithI janya na hovAnA kAraNe nirupAdhika paryAyono uccheda | thavAne koI avakAza nathI. Ama AtmAnA nirupAdhika = svAbhAvika kevalajJAnAdi paryAyo nitya che. tathA pAMcamo paryAyArthikanaya nityaparyAyano grAhaka hovA chatAM paNa viSayagata zuddhino viSayamAM 11 = pAMcamA paryAyArthikanayamAM upacAra karIne temaNe pAMcamA paryAyArthikamAM zuddhatvanI vivakSA karI hovAthI "nityazuddhaparyAyArthika AvuM nAma saMgata ja che - AvuM jaNAya che. Ama pAMcamAM paryAyArthikanayamAM rasa potAnA zuddha svarUpanI apekSAe anityatva ane potAnA viSayanA svarUpanI apekSAe nityatva mAnI zakAya che. tethI sarvatra vijayI bhagavAna syAdvAda ja prastutamAM atyaMta vijaya pAme che. hI ziSTakartavyanuM pAlana karIne (lya.) mahopAdhyAyajIe ane devasenajIe pAMcamA paryAyArthikanayanA je vibhinna nAmo darzAvelA che, tenuM 'siddhaca tiH vintanIyA' - nyAyathI uparokta rIte samarthana ahIM ame nAmabhedanuM kAraNa darzAvavA dvArA karela che. je bAbata prasiddha hoya teno vivekadaSTithI samanvaya thAya to tenuM yogya samarthana karavuM e ziSTa puruSanuM kartavya che. te rIte prasiddha nAmabhedanuM ahIM samarthana karela che. nayazuddhi svarUpasApekSa ane viSayasApekSa che. spaSTatA - paryAyArthikanaya zuddha to ja kahevAya jo te kSaNika paryAyane grahaNa kare. Ama paryAyArthikanayanA zuddha svarUpanI apekSAe pAMcamA paryAyArthikamAM anityatA Ave. Ama devasenajInuM Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 0 0 malinaparyAyopasarjanam / 6/5 e "savve siddhasahAvA suddhaNayA saMsidI jIvA" (ni.sA.49) iti niyamasAroktiH, "saMsAriNAJca - siddhAnAM ne zuddhanayato mitA(ga.sA.18/014) ti pUrvo. (5/10) udhyAtmasAra9i:, "svarUpaISvasthitaH zuddhaH siddhaH zive bhave'pyaho" (a.gI.23/2) iti ca arhadgItoktizca smartavyAH / ma prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'saMsAriparyAyaH siddhaparyAyasama' iti paJcamaparyAyArthikanayAbhiprAya rza cetasikRtya kasyacit karmajanyamalinaparyAyANAM darzane tAn upasarjanIkRtya upekSya ca tadAtmagatazuddhA- ''vRtaparyAyAn prakRtanayadRSTyA prekSya jIvadveSAdibhAvAH prtirodhyaaH| itthaJcendriyasukhAtizAyi / svakIyasiddhadazAsukhaM praadurbhvti| siddhasukhaJca bhagavatI ArAdhanA "avvAbAdhaM ca suhaM siddhA jaM davaMti to jo tAsa hu tamAre rUMDhiyasouM taryA Tonga II" (ma.sA.2746/mA-ra/pR.984rU) kA ityevamupadarzayati / / 6/5 / / tAtparya jaNAya che. mahopAdhyAyajInuM tAtparya evuM lAge che ke "nirupAyika paryAyo ja zuddha kahevAya. nirupAdhika paryAyo to nitya ja hoya. Ama prastutanayaviSayIbhUta zuddhaparyAyanA svarUpanI apekSAe prastuta nayamAM nityatva Ave che. AthI svaviSayasvarUpanI apekSAe pAMcamA paryAyArthikanayamAM nityatva Ave che. tethI tenuM 'nityazuddhaparyAyArthikanaya' nAma vyAjabI che." Ama svazuddhasvarUpasApekSa anityatva ane svaviSayasvarUpasApekSa nityatva - banne guNadharmo temAM saMgata thAya che. R (sa.) "zuddhanayathI saMsAramAM sarve jIvo siddhasvabhAvI che' - AvI niyamasAranI gAthA paNa prastutamAM yAda karavA yogya che. pUrvokta (5/10) adhyAtmasAra zlokamAM tathA ahiMgItAmAM paNa A prakAranI ja vAta karelI che. nA karmajanya paryAya pratye madhyasthatA keLavIe ane AdhyAtmika upanaya - "saMsArI paryAya siddhaparyAya samAna che - pAMcamA paryAyArthikanayanI A vAta hRdayagata karIne koI paNa vyaktinA karmajanya nabaLA paryAya jovA maLe tyAre tene gauNa karI, tenI upekSA karI, Atmagata zuddha AvRta paryAyone prastuta nayadRSTithI nihALI te vyakti pratye manamAM UbhA thatA dhikkAra-tiraskAra Adi bhAvone aTakAvavA. Ama karavAthI Indriyajanya sukho karatAM caDhiyAtuM potAnI siddhadazAnuM sukha pragaTa thAya che. siddha bhagavaMtanA sukhane bhagavatI ArAdhanA graMtha A rIte jaNAve che ke "lokAgra bhAgamAM rahelA siddha bhagavaMto je avyAbAdha sukhane anubhave che teno anaMtamo bhAga indriyajanya sukha bane.' A siddhasukhane pragaTa karavAnI hitazikSA ahIM maLe che. (5) lakhI rAkho DAyarImAM.......) * buddhi e baMdhana tarakkI AMdhaLI doTa che. zraddhA e mukti tara virATa uDDayana che. 1. sarve siddhasvamAvI: zuddhanA saMskRta nIvaE/ 2. avyAbAdhaJca sukhaM siddhA yad anubhavanti lokaagre| tasya hi anantabhAga indriyasaukhyaM tada bhaveta / / Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 711 * karmApekSA anityA'zuddhaparyAyArthikA 0 paryAyaartho, anityaazuddho, sApekSa karmopAdhi re; saMsAravAsI jIvanaI jima, janama-maraNaha-vyAdhi re 6/6 (79) bahu. kapAdhisApekSa anitya azuddha paryAyArthika eha chaTho bheda *jANavo. jima "saMsAravAsI jIvanaI za janama-maraNa-vyAdhi chaI" - Ima kahiyaI. IhAM janmAdika paryAya jIvanA karmasaMyogajanita anitya azuddha SaSThaM paryAyArthikabhedaM pratipAdayati - 'anityeti / anityA'zuddhaparyAyanaya upaadhypeksskH| saMsArano yathA banma-marA-vyAdhiparyAdA 6/6 prakRte daNDAnvayastvevam - upAdhyapekSakaH anityA'zuddhaparyAyanayaH, yathA 'saMsAriNaH janma -marA-vyAdhiparyA?'pada/dA. ___ upAdhyapekSakaH = karmajanyopAdhisApekSaH anityA'zuddhaparyAyanayaH = anityA'zuddhaviSayagrAhakaH / paryAyArthiko naya ucyate / yathA 'saMsAriNo jIvasya janma-maraNa-vyAdhiparyayAH bhavanti' iti anenocyte|| taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "bhaNai aNiccA'suddhA caugaijIvANa pajjayA jo hu| hoi vibhAva- Na aNicco asuddhao pajjayatthiNao / / " (na.ca. 32, dra.sva.pra. 204) iti / yathoktam AlApapaddhatau api kA "varSodhasApekSasvamavoDanityAgazuddhaparyAyArthi, kathA saMsAribAputpatti-karo taH(...7) tA janma-maraNaprabhRtilakSaNAnAM karmajanyopAdhInAmanityatvAdazuddhatvAccA'sya anityA'zuddhaparyAyArthikatvaM mAvatarariAH - devasenasaMmata paryAyArthikanayanA chaThThA bhedane graMthakArazrI chaThThA zlokamAM darzAve che : paryAyArthikanA chaThThA bhedanuM vivaraNa ja zlokAthI - karmopAdhisApekSa anityaazuddha paryAyArthikanaya kahevAya che. jema ke "saMsArI jIvanA , janma-maraNa-vyAdhi vagere paryAyo hoya che' - AvuM vAkya. (6/6) vyAkhyA) :- karmajanya upAdhinI apekSAthI potAnuM maMtavya raju karanAra naya anitya-azuddha 1 viSayagrAhaka paryAyArthikanaya kahevAya che. jema ke "saMsArI jIvanA janma, maraNa, roga vagere paryAyo hoya che' - AvuM karmopAdhisApekSa anityaazuddha-paryAyArthikanaya kahe che. nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza . graMthamAM jaNAvela che ke "cAreya gatimAM rahelA jIvonA anitya ane azuddha paryAyone je naya kahe te vibhAva anitya azuddha paryAyArthikanaya jANavo." AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke "karmopAdhisApekSasvabhAvavALo anitya-azuddha paryAyArthikanaya chaThTho bheda che. jema ke "saMsArI jIvonA janma ane maraNa thAya che' - AvuM vacana." janma, maraNa vagere avasthAo karmajanya upAdhisvarUpa * ma.mAM "artha pATha. zAM.mAM "aratho pATha. A.(1)no pATha lIdho che. 8 mo.(1)mAM "nitya' azuddha pATha. je pustakomAM aniti' pATha. ko.(13)no pATha lIdho che. * pustakomAM "jANavo' pATha nathI. ko.(13)mAM che. je pustakomAM "anitya' pATha nathI. ko.(7+13)+ lI.(2+3)mAM che. 1. maLatyanityAMzuddhAMgjhatutinIvAnAM pAna yo hi mavati vibhAvA'nityo'zuddhaparyAyArthiko nayaH / / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 712 mokSapratipanthiparyAyAH nAzyA: 0 rI chai, te kahiyA. te janmAdika paryAya chaI, to temanA nAzanaI arthaI mokSArthaI jIva pravartaI chaI. Dga ItyAdika Ima e bhAvArtha jANavo. Iti 79 gAthAno artha pUrNa. 6/6 - saGgacchata eva / mokSapratipanthinAM janmAdyazuddhA'nityaparyAyANAM tajjanakakarmaNAJca nAzyatvaM jJAtvA mokSArthI tannAzArthaM pravartate / na hi mokSapratipanthivigamavirahe zuddhaparyAyaH paJcamaparyAyArthikanayenopadiSTo " jIvAtmani praadurbhvti| tatazca taducchede yatnaH zreyAn / .. -- ma yadapi pauSkarAgame pazupaTale "na dehasyaiva janmAdyAH, dehAdyaiH saha cAtmanAm" (pau.pa.pa.79) ityuktam, zaM tadapyatrAnuyojyaM ythaanym| rUtthamatra (1) vi-nitya: paryAyarthanA:, (2) sAvi-nitya: paryArthinayA, (rU) sattAtveinotpaad-vyygraahksvbhaavo'nityshuddhpryaayaarthiknyH, (4) sattAsApekSotpAda-vyayagrAhakaH anityANa 'zuddhaparyAyArthikanayaH, (5) karmopAdhinirapekSasvabhAvo nityazuddhaparyAyArthikanayaH (6) karmopAdhisApekSo kA vibhAvA'nityA'zuddhaparyAyArthikanayaH iti SaDvidhaH paryAyArthikanayaH sodAharaNaM vyAkhyAtaH / che. mATe ja te anitya ane azuddha che. tene chaThTho paryAyArthikanaya potAno viSaya banAve che. tethI tenuM anityaazuddha paryAyArthika nAma sArthaka ja che. janma-maraNa vagere paryAyo anitya che, azuddha che. tathA te mokSanA pratibaMdhaka che. janma-maraNa vagere jyAM sudhI thayA kare tyAM sudhI mokSa thavo zakya nathI. vaLI, te janma-maraNAdi upAdhiono tathA tene utpanna karanAra karmono nAza thavo zakya che. te nAza karavA yogya che. A pramANe jANIne mokSArthI jIva tenA nAza mATe pravarte che. AvuM thavuM vyAjabI ja che. kAraNa ke jyAM sudhI mokSanA virodhI tattvano viccheda na thAya tyAM sudhI pAMcamA nityazuddha paryAyArthika za naya dvArA darzAvAyela zuddha paryAya AtmAmAM pragaTa thaI zakato nathI. tethI mokSapratibaMdhaka tattvonA uccheda mATe prayatna karavo te zreyaskara che. Kii. I deha sAthe AtmAnA paNa janma-maraNa che | (ca) pazupaTala nAmanA pauSkaraAgamamAM je jaNAvela che ke "phakta zarIranA ja janma-maraNa rana vagere thatA nathI paraMtu zarIra vagerenI sAthe AtmAnA paNa janma-maraNa vagere thAya che' - te vAta paNa ahIM chaThThA paryAyArthikanaya anusAra saMgata karavI. spaSTatA :- anityaazuddha paryAyArthikanaya AtmAmAM janma-maraNa vagere anitya-azuddha paryAyone svIkAre che. pazupaTala graMthanuM uparokta vacana anitya-azuddha paryAyArthikanayanA abhiprAyane anusaranAruM che. (tya.) A rIte prastuta chaThThI zAkhAmAM (1) anAdi-nitya paryAyArthikanaya, (2) sAdi-nitya paryAyArthikanaya, (3) sattAne gauNa karIne utpAda-vyayagrAhakasvabhAva anitya zuddha paryAyArthikanaya, (4) sattAsApekSa utpAda-vyayagrAhaka anityaazuddha paryAyArthikanaya, (5) karmopAdhinirapekSasvabhAva nityazuddha paryAyArthikanaya, (6) karmopAdhisApekSa vibhAva anitya azuddha paryAyArthikanaya - Ama cha prakAranA che. cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ janma-maraNAdaya Atmano'zuddhA'nityaparyAyAH 713 devasenAnuyAyinA zubhacandreNa kArttikeyAnuprekSAvRttI (gA. 270 ) itthameva sodAharaNaM SaDvidhaH paryAyArthikaH kathaJcinnAmabhedena nirUpitaH / devacandravAcakena AgamasAre (pR. 16) buddhisAgarasUribhizca SaDdravyavicAre pa (pR.21) kathaJcinnAmabhedena kvacidarthabhedena ca SaDvidhaH paryAyArthika upadarzita ityavadheyam / rA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - ( 1 ) ' janma- jarA - maraNa - rogopadravAdayaH aupAdhikaparyAyA vinazvarA' ityabhyupagamo nirutsAhatA''vartAdAtmArthinam uddharati, (2) AzAmodakatRptinyAyena ca ma svajanmamahotsavAdiparAyaNam AtmAnaM nivArayati / (3) 'aupAdhikaparyAyakAraNaM karma' iti kRtvA rzu karmocchedenaiva aupAdhikaparyAyA ucchettumarhanti, nAnyathA tanmokSasambhavaH / itthamaupAdhikaparyAyajanakakarmocchedakA''rAdhanotsAhaH prAdurbhavati / tadarthamAdau ajanmana AtmanaH janma kalaGkatayA prtyetvym| 'naikamapi abhinavaM janma mayA dhAraNIyam' iti praNidhAtavyam / itthama'jA'jarA'-rNi marAtmasvarUpasAdhanA vegavatI saMvegavatI ca saJjAyate iti SaSThaparyAyArthikanayopadezaH iha grAhyaH / kA tatazca "upAdhijanitA bhAvA ye ye janma- jarAdikAH / teSAM teSAM niSedhena siddhaM rUpaM parAtmanaH / / " ( pa. pa. 18) ityevaM paramAtmapaJcaviMzatikApradarzitaM siddhasvarUpamAvirbhavati / / 6/6 / / 6/6 paryAyArthikanayanI udAharaNasahita chaNAvaTa thaI. (Teva.) devasenanA (vi.saM.990) anuyAyI zubhacandrajIe (vi.saM. 1573 thI 1613) kArtikeyAnuprekSAvyAkhyAmAM A ja mujaba udAharaNasahita cha prakAranA paryAyArthikanuM AMzika nAmabhedathI nirUpaNa karela che. paraMtu devacandrajI upAdhyAye AgamasAra prakaraNamAM tathA zrIbuddhisAgarasUrijIe SaddhavyavicAra graMthamAM AMzika nAmabhedathI tathA kyAMka arthabhedathI cha prakAranA paryAyArthikanayanuM pratipAdana karela che. teno khyAla rAkhavo. che ...to ajanmA thavAnI sAdhanA prANavaMtI bane cha al AdhyAtmika upanaya :- (1) janma-maraNa-roga-upadravo vagere paryAyo vinAzI che' - A svIkAra hatAzAnA vamaLamAM phasAtA sAdhakane bacAve che. (2) temaja kalpanAnA lADu khAvAmAM mazagUla zekhacallInI jema potAnA janmadinanI ujavaNI (Birthday Party) vageremAM gaLADUba jIvane temAMthI aTakAvavAnuM kAma paNa A svIkAra kare che. (3) te aupAdhika paryAyonuM kAraNa karma che. tethI karmane haTAvavA dvArA ja janma-maraNa vagere paryAyone haTAvI zakAya. anyathA tenAthI AtmAno chUTakAro mokSa thaI na zake. A vAta aupAdhika janma-maraNAdi paryAyane utpanna karanArA karmono nAza karanArI sAdhanA karavA mATe utsAha pragaTAve che. A mATe sauprathama ajanmA AtmA mATe janma e kalaMka che AvI pratIti thavI joIe. 'have eka paNa navo janma levo mane poSAya tema nathI' Avo sUra aMtaramAMthI pragaTe to ajanmA thavAnI, ajara-amara AtmasvarUpane pragaTa karavAnI sAdhanA sArI rIte vegavaMtI ane saMvegavALI bane. Avo upadeza chaThThA paryAyArthikanaya dvArA meLavavA jevo che. tenAthI paramAtmapaMcaviMzatikAmAM varNavela siddhasvarUpa pragaTe che. tyAM jaNAvela che ke je je janma, ghaDapaNa vagere upAdhijanya bhAvo che te tamAmano niSedha karavAthI paramAtmAnuM svarUpa prasiddha bane che.' (6/6) - = - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/7 714 0 naigamasya nAnApramANagrAhakatA 0 bahumAnagrAhI naIkavio naIgama, bheda "tasa chaI tIna re; vartamAnAropa karavA, bhUta arthaI lIna re dazA (80) bahu. bahumAnagrAhI* kahetAM ghaNAM pramANa sAmAnya-vizeSajJAnarUpa tehano grAhI maigamanaya kahiI. avasarasaGgatiprAptaM tRtIyaM naigamanayaM nirUpayati - 'naane'ti| nAnAmAnagrahAdukto naigmstdvidhaastryH| bhUtArthe sAmpratA''ropakaraNe lIna aadimH||6/7 / / prakRte daNDAnvayastvevam - nAnAmAnagrahAd naigama uktH| tadvidhAH tryH| bhUtArthe sAmpratAze 'ropakaraNe lIna AdimaH / / 6/7 / / nAnAmAnagrahAd = bahuvidhAnAM sAmAnya-vizeSajJAnarUpANAM pramANAnAM grahaNAd nayo naigama uktaH zAstrakRbhiH / naikairgamairmAnarminoti iti naikgmH| kakAralopAt naigama iti vyutpttiH| taduktam * sAvacani "hiM mArdi miLa tti nesa niruttI" (sA.ni.716) tiA naimo di naiR: kA naikaparicchedaH kintu vicitraparicchedo bhavati, yataH sa sAmAnya-sAmAnyavizeSa-vizeSagrAhakajJAnaiH vastu avataraNikA :- pUrve "mUlanaya nava che' - A pramANe digaMbaramatAnusAra jaNAvela hatuM. temAMthI dravyArthika-paryAyArthika nayanuM nirUpaNa thaI gayuM. have trIjA mUlanayasvarUpa naigamanayanuM nirUpaNa karavAno avasara Avyo che. prastuta chaThThI zAkhAnA prathama zlokanI avataraNikAnI spaSTatAmAM je avasarasaMgatinuM lakSaNa batAvI gayA chIe, te avasarasaMgatithI prApta naigamanayanuM graMthakArazrI nirUpaNa kare che : 6 naigamanayanuM nirUpaNa che sa zlokAthI - aneka pramANane grahaNa karavAthI naigamanaya kahevAya che. tenA traNa bheda che. bhUtakAlIna arthamAM vartamAnakAlInatAno Aropa karavAmAM lIna naya e naigamanayano prathama prakAra che. (7) Cii vyAkhyAthI - sAmAnyajJAna, vizeSajJAna svarUpa aneka prakAranA pramANone grahaNa karavAnA lIdhe zAstrakAroe tevA dRSTikoNane naigamanaya kahela che. naika = na eka = aneka evA gamathI = pramANathI vastune jANe te "naikagama' kahevAya. vacce rahela "ka" varNano lopa karavAthI "naigama' zabda taiyAra thayo che. A pramANe "naigama" zabdanI vyutpatti che. Avazyaka niryukti graMthamAM "naigama' zabdanI vyutpatti darzAvatA jaNAvela che ke "naika = aneka evA mAnathI = pramANathI vastune jANe te naigama - A pramANe naigama' zabdanI nirukti = vyutpatti che." naigamanaya ekagamavALo = ekanizcayavALo nathI. paraMtu anekavidha nizcayavALo che. vastunA svarUpa aMge naigamanayano nirNaya = abhiprAya aneka prakArano che. kAraNa ke naigamanaya to sAmAnya grAhaka jJAna, sAmAnya-vizeSagrAhaka jJAna, vizeSagrAhaka jJAna dvArA 0 pustakomAM "naI? ( naya) pATha nathI. ko.(13)mAM che. 1 lI.(2) + lA. (2)mAM "tasa'nA badale "vasaI pATha. 4 pustakomAM "grAhI pada nathI. ko.(9)+si.mAM che. 1. naivai: mane minotIti taiyAmI ni : Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * gama-nigamanirUpaNam / 715 "naikairmAnaiminoti iti naikagamaH, kakAralopAt naigamaH iti vyutpttiH'| minoti, mimIte vaa| taduktaM vizeSAvazyakabhASye "NegAiM mANAiM saamnnobhyvisesnaannaaii| jaM tehiM phi to namo namo ne mALo riA" (vi.A.ma.ra186) tiA tene "naiyuM : = nai " (a.sa. 10/104) iti aSTasahasyAM vidyAnandavacanaM vyAkhyAtam / ata eva zrIvinayavijayavAcakaiH nayakarNikAyAM "naigamo manyate vastu tadetadubhayAtmakam / nirvizeSaM na sAmAnyaM vizeSo'pi na tad vinA / / " (na.ka.5) ityuktam / prakRte "naikena sAmAnya-sAmAnyavizeSa-vizeSagrAhakatvAt tasyA'nekena jJAnena minoti paricchinattIti / naikamaH = naigmH| athavA nigamA nishcitaarthbodhaaH| teSu kuzalo bhavo vA naigmH| athavA naiko gamaH = . arthamArgo yasya sa prAkRtatvena naigamaH" (sthA. 3/3/192 vR.pR.257) iti sthAnAGgasUtravRttivacanam anusandheyam / Na vastune mApe che, parakhe che, jANe che, nizcita kare che. tethI ja vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "sAmAnya viSayaka jJAna, sAmAnya-vizeSaviSayaka jJAna tathA vizeSaviSayaka jJAna ema anekavidha mAna = pramANa jANavA. tenA dvArA je naya vastuno nizcaya kare te naigamanaya kahevAya. kAraNa ke te nakagamavALo abhiprAya che." "anekagamavALo naya naigama kahevAya' - A pramANe vidyAnaMdasvAmIe aSTasahasrI graMthamAM jaNAvela che. tenI paNa chaNAvaTa uparokta vivaraNa dvArA thaI jAya che. 2 sAmAnya-vizeSagrAhI naigama che (kata va.) sAmAnya-vizeSagrAhaka jJAna dvArA naigamanaya vastunA svarUpano nirNaya kare che. A kAraNe ja zrIvinayavijayajI upAdhyAye nayakarNikA graMthamAM jaNAvela che ke "naigamanaya vastune sAmAnya sa -vizeSa ubhayAtmaka mAne che. kAraNa ke vizeSa dharma vinA sAmAnyadharma nathI hoto tathA sAmAnyadharma vinA vizeSadharma nathI raheto." ho naigama pAse vividha padArthaprakAzapaMtha (.) prastutamAM sthAnAMgasUtravRttimAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje jaNAvelI vAta yAda karavA yogya rI che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "aneka mAnathI = jJAnathI vastuno nirNaya kare te naikama (nagama) naya kahevAya. A nava vastunA sAmAnyasvarUpano, sAmAnya-vizeSasvarUpano ane vizeSasvarUpano grAhaka hovAthI anekavidha jJAnathI vastuno nirNaya kare che. athavA A nayanI bIjI vyutpatti A pramANe samajavI. nigama = nizcita evo arthabodha. tene vize nipuNa hoya te naigama kahevAya. athavA nizcita arthabodha vize je utpanna thAya te naigama kahevAya. athavA gama = arthabodhano mArga. arthabodha karavA mATenA aneka mArga = prakAra prastuta naya pAse hovAthI tene naigama kahevAya che. "naiH nama: yasya sa saikAma?' A pramANe vyutpatti mujaba "naikagama naya kahevAya. prAkRta bhASAmAM "ka" no lopa thavAthI naigama'naya jANavo." ja zAM.mAM naikarmonai" azuddha pATha. ma.+ko.(7)no pATha lIdho che. 1. naikAni mAnAni saamaanyobhy-vishessjnyaanaani| yat taiH minoti tato naigamo nayo naikmaanH|| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 716 0 nAnAsampradAyAnusAreNa naigamanayasvarUpavaividhyam / zrIzIlAGkAcAryastu sUtrakRtAGgasUtravRttau "sAmAnya-vizeSAtmakasya vastunaH naikena prakAreNa avagamaH = - paricchedaH nigmH| tatra bhavaH = naigmH| naikagamo vA naigamaH = mahAsAmAnyA'pAntarAlasAmAnya-vizeSANAM - pricchedkH| tatra (1) mahAsAmAnyaM = sarvapadArthAnuyAyinI sattA, (2) apAntarAlasAmAnyaM = dravyatva ga -jIvatvA'jIvatvAdikam, (3) vizeSAH = paramANvAdayaH tadgatA vA zuklAdayo gunnaaH| tadetattritayam api sI chati" (bhU.kR.yu.jI.ra/ma.7/dhU.81 pR.4ra6) rUAdevadheyam . _ "nigamo hi sngklpH| tatra bhavaH tatprayojano vA naigmH|" (pra.ka.mA.pR.676) iti prameyakamalamArtaNDe pramAvA partana "maithuM TcchatIti nima: nima: = vivasva tatra ma = nai(grA.pu.pU.76) ti + AlApapaddhatau devasenavacanaM vyAkhyAtam, vastuno'nutpAde'pi tatsaGkalpamAtramapi vastutayA'bhyupagacchan Na naigama ityarthaH / idamevA'bhipretya vidyAnandasvAminA tattvArthazlokavArtike nayavivaraNe "saGkalpo nigamaH ke tatra bhavo'yaM ttpryojnH| tathA prasthAdisaGkalpaH tadabhiprAya iSyate / / " (ta.zlo.1/35/32) ityuktam / ayameva kramazo vizudhyan vakSyamANe bhAvinaigame sAmpratanaigame ca samAvizatItyavadheyam / # naigamanacanA traNa viSaya # (zrIza.) zrIzIlAMkAcAryajI to sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM naigamanayano paricaya A rIte Ape che. ke "vastu sAmAnya-vizeSa ubhayasvarUpa che. AvI vastuno aneka prakAre nizcaya karavo te nigama kahevAya. AvA nizcayane vize pravartavAthI je abhiprAya utpanna thAya te naigama. athavA aneka prakArono = vastudharmono gama = nizcaya naigama kahevAya. (1) mahAsAmAnya, (2) avAntara sAmAnya ane (3) vizeSa - A vastugata traNa guNadharmono nizcaya naigamanaya kare che. A traNa guNadharmomAM (1) sarva padArthamAM rahenArI sattA te mahAsAmAnya kahevAya che. (2) sattAnA vyApya dravyatva, jIvatva, ajIvata vagere sAmAnyadharmo avAntarasAmAnya kahevAya che. (3) tathA paramANu vagere dravyo ke tenA zuklarUpa vagere guNo vizeSa kahevAya che. naigamanaya vastugata A traNeya guNadharmone mAnya kare che." tA ("ni.) prameyakamalamArtaDa graMthamAM prabhAcaMdra nAmanA digaMbara vidvAne jaNAvela che ke "nigama eTale saMkalpa. saMkalpane udezIne je pravarte athavA saMkalpa ja jenuM prayojana hoya te naigamanaya kahevAya. sa AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe jaNAvela che ke "je ekane na pAme te nigama kahevAya. nigamano artha che vikalpa. tenAthI je utpanna thAya te maigama kahevAya." matalaba ke je vastu haju utpanna na thaI hoya to paNa tenA saMkalpamAtrane je vastusvarUpe grahaNa kare te naigamanaya kahevAya che. A ja abhiprAyathI tattvArthokavArtikamAM nayavivaraNaprakaraNamAM vidyAnaMdasvAmIe jaNAvela che ke "nigamano artha saMkalpa che. saMkalpane uddezIne jenI utpatti thaI hoya te naigama kahevAya. athavA saMkalpa jenuM prayojana hoya te naigamanaya kahevAya. tethI "lAkaDA vageremAM prasthaka vagereno saMkalpa e paNa prasthaka ja che' - Avo abhiprAya naigamanayane mAnya che." prasthakanA saMkalpane prasthakasvarUpe svIkAranAra prastuta naigama kramazaH zuddha thato jAya che. tathA AgaLa batAvavAmAM Avaze te bhAvinaigamamAM ane vartamAnanaigamamAM te zuddha naigama samAI jAya che. te vAtane khyAlamAM rAkhavI. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 717 * jayadhavalAdimataprakAzanam / (tasatra) te naigama nayanA 3 bheda chaI. prathama naigama bhUtArthI vartamAnano Aropa karavAnI lIna ) kahatAM tatpara sAvadhAnapaNi chaS. II/ tadvidhAH = tasya naigamasya prakArAH trayo bhavanti, bhUta-bhAvi-vartamAnabhedAt / niyamasAravRttI (gA.19) padmaprabheNA'pi evaM naigamatraividhyamuktam / pramANanayatattvAloke tu "dharmayoH dharmiNoH dharma-dharmiNozca pradhAnopasarjanabhAvena yad vivakSaNaM sa naikagamo rA naigamaH" (pra.na.ta.7/7) ityevaM naigamanayatraividhyaM vAdidevasUribhirupadarzitam / taduktaM vidyAnandasvAminA'pi ... aSTasadasIvRtto "4 di 2dhA pravartatI (7) dravyayo, (2) paryAyayo, (3) dravya-paryAyo vA kuLa ' -pradhAnabhAvena vivakSAyAM naigamatvAt, 'naikaM gamaH = naigama' iti nirvacanAd" (A.mI.pari.10 zlo.104 za 3.sa.9) rUtA vaSayaprAkRtI nayadhavattAvRitta vIrasenAdhAryeLa tu "(9) dravyarthavarnAma:, (2) paryAyArthinerAma:, . (3) dravya-paryAyArthivarnAmazva rUcevuM 2: naiyAma (1) "sarvam cham, savizeSAt sarva tividham, jIvAjIvabhedAd' ityAdiyuktyavaSTambhabalena viSayIkRtasaGgraha-vyavahAranayaviSayaH drvyaarthiknaigmH| (2) kA RjusUtrAdinayacatuSTayaviSayaM yuktyavaSTambhabalena pratipannaH pryaayaarthiknyH| (3) dravyArthikanayaviSayaM paryAyArthika A naigamanayanA traNa bheda che (tadidhA.) bhUta, bhAvI ane vartamAna kALanA bhedathI naigamanayanA traNa prakAra che. niyamasAravRttimAM digaMbarAcArya padmaprabhe paNa A ja rIte naigamanA traNa bheda kahelA che. (pramA.) pramANanayatattvAlakAlaMkAramAM vAdidevasUrijIe to naigamanayanA nIce pramANe traNa bheda batAvela che. "(1) vastugata be guNadharmomAM mukhya-gauNabhAvathI je vivakSA thAya te naigamanAya che. (2) be vastumAM mukhya-gauNabhAvathI je vivakSA thAya te naigama che. (3) vastu ane tenA guNadharma | vacce mukhya-gauNabhAvathI je vivakSA thAya te naigama che. kAraNa ke naigamanayanA vastune jANavAnA mArga aneka che." vidyAnaMdasvAmIe paNa aSTasahastrIvyAkhyAmAM A mujaba naigamanA traNa bheda jaNAvela che. Cii para anya rIte naigamanA traNa bheda (4SA.) kaSAyaprAbhRtanI jayadhavalA vyAkhyAmAM digaMbarAcArya vIrasenajIe to judI ja rIte naigamanayanA che, traNa bheda darzAvela che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "(1) dravyArthikanaigama, (2) paryAyArthikanaigama ane (3) dravya-paryAyArthikanaigama. Ama naigamanA traNa prakAra che. A traNa bhedomAM (1) dravyArthikanaigama te che ke je (ka) "sarva padArtha eka che. kema ke sadgapatAnI apekSAe temAM koI taphAvata nathI" - A rIte yuktisvarUpa AdhAranA baLathI saMgrahanayanA viSayane svIkAranAra che. tathA (kha) "sarva padArtha be prakAre che. kAraNa ke jIva ane ajIva - Ama tenA be bheda paDe che' - A rIte yuktisvarUpa AdhAranA baLathI vyavahAranayanA viSayane mAnya karanAra paNa dravyArthikanaigama che. (2) RjusUtra vagere cAra nayanA viSayane yuktisvarUpa AdhAranA baLathI svIkAranAra paryAyArthikanaigama jANavo. (3) dravyArthikanayanA * pustakomAM te' nathI. ko.(12+13)mAM che. je pustakomAM "sAvadhAnapaNi nathI. phakta lA.(2)mAM che. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 718 0 nAnAsampradAyAnusAreNa naigamanayaprakAravaividhyam 6/7 naviSayaSya pratipanno dravya-paryArthinaiyAma" (.grA.pustaka-9/ T.72 na..pR.22) rUtyunatyavadheyam | atra tu devasenamatAnusAreNa naigamanayatraividhyamuktamityavadheyam / tatra AdimaH = bhUtanaigamaH hi 5 bhUtArthe = atItapadArthe sAmpratAropakaraNe = vartamAnatvasamAropavidhAne lInaH = tatparaH bhavati iti rA bhAvArtho jnyeyH| ma idaJcAtrAvadheyam - naigamanayatraividhyaM digambarasampradAye atItAdikAlabhedAt; dravyAdigauNa -mukhyabhAvA'rpaNAt, dravyArthikAdiviSayA'bhyupagamAd vA bodhyam / zvetAmbarasampradAye tu tad vizeSAva zyakabhASyakArAbhiprAyeNa sAmAnya-vizeSa-tadubhayagrAhakatvalakSaNaviSayabhedAt, zrIzIlAGkAcAryatAtparyAnusAreNa ka mahAsAmAnyA'pAntarAlasAmAnya-vizeSalakSaNaviSayabhedAt, vAdidevasUrimatena gauNamukhyAropaviSayabhedAt, rNa pramANamImAMsAyAM (2/2/2) hemacandrAcAryadRSTyA dravya-paryAya-tadubhayaprarUpaNabhedAt, kharataragacchIyadevacandrakA vAcakAzayena ca AropAMza-saGkalpabhedAd boddhavyam / haribhadrIyAvazyakavRttyanusAreNa (A.ni.gA.888) vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttyanusAreNa (vi.A. ma.2806) 2 nAma: dvimevaH - (1) sarvasAhI, (2) rezasAdI vA tatrISSghaH zuddha, viSayane tathA paryAyArthikanayanA viSayane svIkAranAra dravya-paryAyArthikanaigama jANavo." vIrasenAcAryanI A alaga zailIne paNa vijJa vAcakavarga khyAlamAM rAkhavI. | | devasenamatadarzana dI. (17) prastuta dravyAnuyogaparAmarza graMthamAM to devasenamata mujaba naigamanayanA traNa bheda batAvavAmAM Avela che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. digaMbaramataprasiddha trividha naigamamAM prathama naigama naya bhUtanaigama che. te atIta padArthamAM vartamAnapaNAno Aropa karavAmAM tatpara thAya che. A pramANe zlokano bhAvArtha jANavo. aneka prakAre naigamanayanA traNa bheda ja hA (rU.) ahIM eka vAta khyAlamAM rAkhavI ke (1) digaMbaramatamAM atItAdi kALabhedathI athavA dravyAdinI * gauNa-mukhyabhAve vivakSA karavAthI athavA dravyArthika vagereno viSaya svIkAravAthI naigamanayanA traNa bheda che. (2) zvetAMbaramatamAM vizeSAvazyakabhASyakAranA abhiprAya mujaba sAmAnya-vizeSatadubhayagrAhakatvalakSaNa " viSayabhedathI naigamanayanA traNa bheda paDI zake che. (3) zrI zIlAMkAcAryanA tAtparya mujaba mahAsAmAnya, apAntarAlasAmAnya ane vizeSa svarUpa viSayanA bhedathI naigamanA traNa bheda thAya che. (4) zrIvAdidevasUrijI mahArAjanA Azaya mujaba gauNa-mukhyabhAve dharma-dharmI vize AropaviSayabhedathI naigamanayanA traNa bheda che. (5) pramANamImAMsAmAM zrI hemacandrasUrijInI daSTie dravyaprarUpaNA, paryAyaprarUpaNA ane gauNa-mukhyabhAvathI dravya-paryAyaprarUpaNA - A rIte taigamanA traNa bheda che. tathA (6) kharataragacchanA zrIdevacaMdravAcakanA Azaya mujaba Aropa-aMza-saMkalpabhedathI naigamanayanA traNa bheda che. A pramANe jANavuM. hA naigamanA be bheda : haribhadrasUrijI , (dari) zrIharibhadrasUrijIe racela AvazyakaniyuktivyAkhyA tathA mAladhArI hemacaMdrasUrijIe racela vizeSAvazyakabhASyavyAkhyA mujaba naigamanayanA be bheda che (1) sarvasaMgrAhI ane (2) dezasaMgrAhI. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 719 * kUpamaNDUkavRtteH parihAryatA 0 sattAmAtrAvalambitvAt / dvitIyazca zuddhaH, vizeSagrAhitvAt / tatvArthasUtrasvopamANe "sa dvimeva - (1) rezaparikSevI, (2) sarvaparikSepI va" (tA.mA.9/rUba) rUtyupm | | "dezaparikSepI = vizeSagrAhI, sarvaparikSepI = sAmAnyagrAhI" (ta.sU.bhA.1/35 vR.) iti tadvRttau siddhasenagaNivarAH / ga "anyA'nyaguNa-pradhAnabhUtabhedA'bhedaprarUpaNo naigamaH" (syA.bhA.pR.3) iti syAdvAdabhASAyAM shubhvijyH| .. prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - nAnApaddhatyA vividhadRSTyA anekAlambanaizca vastu-vyakti / -siddhAntAdivicAraNe vyApakavastusvarUpAvabodhAd AtmArthI mAdhyasthyamApnoti, udArAzayena sakalavastu za -vyakti-siddhAntAdIn nyAyyatAmApAdayati, saGkucitakUpamaNDUkavRttiM parityajati, vyaktyantarAbhi- ka prAyAvagamA'bhyupagamAditaH vaicArikI sahiSNutAmApnoti, samanvayadRSTi-samatvadRSTiprabhRtikam cA''virbhAvayati / itthaM naigamanayAvalambanenA''dau sAdhakaH mokSamArge'bhisarpati / tatprakarSe ca "sadAnandamayaM. zuddhaM nirAkAraM nirAmayam / anantasukhasampannaM sarvasaGgavivarjitam / / " (pa.pa.13) iti paramAnandapaJcaviMzatipradarzitaM nijaparamAtmatattvamavilambenA''virbhavati / / 6/7 / / temAM prathama sarvasaMgrAhI nigama azuddha che. kAraNa ke te sattA mAtranuM (sAmAnyamAtranuM) grahaNa kare che. jyAre dezasaMgrAhI naigamanaya zuddha che. kema ke te vastumAM rahelA vizeSaguNadharmanuM grahaNa kare che. ! deza-sarvaparikSepI naigama : umAsvAtijI (tasvA.) umAsvAtijI mahArAje tattvArthasvopallabhASyamAM naigamanayanA dezaparikSepI ane sarvaparikSepI - Ama be bheda jaNAvela che. (1) dezaparikSepI = vizeSasaMgrAhaka naigama ane (2) sarvaparikSepI = sAmAnyasaMgrAhaka naigamanaya' - A mujaba tenI vyAkhyAmAM zrI siddhasenagaNivare jaNAvela che. ("kanyA.) "alaga-alaga rIte gauNa-mukhya banelA bheda ane abheda - A bannenI prarUpaNA karanAra naigama che." A mujaba syAdvAdabhASyamAM zubhavijayajI jaNAve che. ..to samanvayaSTi ane samatvaSTi pragaTe ? mAdhyAmika upanaya :- koI paNa vastune, vyaktine, siddhAntane ke vAtane phakta eka ja rIte, phakta eka ja mAdhyamathI, phakta eka ja daSTikoNathI jovAnA badale vividha paddhati, aneka mAdhyama che ane vibhinna dRSTikoNathI vicAravAthI vastu-vyakti-siddhAnta vagerenA bahumukhI svarUpano paricaya thavAthI madhyasthabhAva jAge che. tathA sarva vastu-vyakti-siddhAntane yathAyogya rIte nyAya ApavAnI udAratA Ave che. vastu, vyakti ke siddhAntanA vividha pAsAno paricaya thavAthI mananI saMkucitatA ane kUpamaMDUkavRtti ravAnA thAya che. anya vyaktinA vicArone samajavAthI ane svIkAravAthI vaicArika sahiSNutA pragaTe che. AnA mAdhyamathI samanvayadaSTino ane samatvadaSTino prAdurbhAva thAya che. A rIte naigamanayanA sahAre jIva prAthamika tabakkAmAM mokSamArge AgaLa vadhe che. tathA teno prakarSa thatAM paramAnaMdapaMcaviMzatimAM jaNAvela nijaparamAtmatattva vinA vilaMbe pragaTa thAya che. tyAM jaNAvela che ke "sadA AnaMdamaya, zuddha, nirAkAra, rogarahita, anaMtasukhayukta sarvasaMgazUnya paramAtmatattva hoya che.' (67) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 720 htt * atIte vartamAnatA''ropaNam te prathama bhedanuM udAharaNa dekhADaI chaI - bhUta naIgama kahiu pahilo, dIvAlI dina Aja re; yathA svAmI vIrajinavara, lahiA zivapurarAja re // 6/8 // (81) bahu. (bhUta naigama pahilo kahiu, yathA=) jima kahiIM - "Aja dIvAlI dinanaI viSaI zrImahAvIra bhUtanaigamodAharaNamAha - 'bhUte 'ti / bhUtanaigama AjJapto dIpAvalidine'dya re / yathA vIrajinezo hi zrIzivarAjyamApa re / / 6/8 // prakRte daNDAnvayastvevam - yathA 'adya dIpAvalidine vIrajinezaH hi zrIzivarAjyam Apa' (avaM) bhUtanainamaH AjJaptaH||6/8|| AropakaraNena bhUtakAlInArthapratipAdakatvAd naigamasya AdyabhedaH bhUtanaigama iti AjJaptaH / tacca (1) atIte vartamAnatvA''ropaNAd, (2) vartamAne'tItatvAropaNAd, (3) vartamAnakAle'tItaparyAyAropaNAdityAdinA nAnArUpeNa sambhavati / Ni atItakAle vartamAnatvAropaNamudAharati yathA ( 9 ) ' adya dIpAvalidine vIrajineza: zrImahAvIrajinezvaro hi zrIzivarAjyaM zrImuktipurarAjyam Apa = avAptavAn / ataH zrIvIra - nirvANakalyANakadinaH adya' iti yena kathyate sa bhUtanaigamaH = Adyanaigamabheda AjJaptaH zAstrakRdbhiH / atra 'adye 'ti zabdaH vartamAnadinavAcakaH tathApi mukhyArthAnvayabAdhena atItakAlInaprathamadIpotsavadine avataraNikA :- naigamanayanA traNa bhedamAMthI prathama bhedanuM udAharaNa graMthakArazrI batAve che ke :* bhUtanaigamanayanI oLakhANa kA zlokArtha :- jema ke Aje dIvALInA divase zrIvIra jinezvara zivapuranuM rAjya pAmyA' AvuM vacana bhUtanaigama naigamano pahelo bheda kahevAyela che. (6/8) su vyAkhyArtha :- naigamanayano prathama bheda Aropa karavA dvArA bhUtakAlIna arthanuM pratipAdana kare che. tethI !! te bhUtanaigamanaya kahevAyela che. atIta padArthanuM nirUpaNa to aneka rIte saMbhave che. jema ke (1) atItakALamAM vartamAnakAlatvano Aropa karavAthI, (2) vartamAnakALamAM atItakAlatvano Aropa karavAthI, (3) vartamAna|| kALamAM atItaparyAyano Aropa karavAthI.. vagere aneka prakAre bhUtakAlIna arthanuM pratipAdana saMbhave che. * prathama prakAre Aropa : bhUtanaigamanaya (tI.) atItakALamAM vartamAnatvano Aropa karavAnuM udAharaNa mULa graMthamAM A mujaba che. jema ke (1) 'Aje dIpAlikAnA divase tIrthaMkara zrImahAvIrasvAmI bhagavAne zrImokSapurInuM rAjya meLavyuM. tethI zrIvIranirvANakalyANakadivasa Aje che' - AvuM je kahevAya che, te naigamanayano bhUtanaigama svarUpa prathama bheda che. A pramANe zAstrakAra paramarSioe jaNAvela che. prastuta 'agha'zabda = 'Aje'zabda 'vartamAna ko.(2)mAM 'kahiMyo' pATha. Th ko.(4)mAM 'lahyA' pATha. = 6/8 = = Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/8 vartamAne atItA''ropaNam 721 (jinavara) zivapuranuM rAjya (lahiA=) pAmyA." IhAM atIta dIvAlI dinanaI viSayaI vartamAna dIvAlI dinano Aropa kariU chaIM. sa sngklpyte| atIte vartamAnatvAropaNAdasya nayasya bhUtanaigamatvaM kathyate / idamevAbhipretyoktam pa AlApapaddhatau "atIte vartamAnAropaNaM yatra sa bhUtanaigamaH, yathA - adya dIpotsavadine zrIvardhamAnasvAmI mokSaM rA gataH" (A.pa. pR. 8) iti / prakRte kArttikeyAnuprekSAvRttI (gA. 271) zubhacandrasyA'pyabhiprAyaH samAnaH / yathA atIte vartamAnopacAro bhavati tathA vartamAne'pi atItAropo bhavati bhUtanaigamAbhiprAyeNa / tathAhi - (2) 'adya zrIvIranirvANakalyANakadinaH' ityatra varttamAnadine'tItavIranirvANakalyANakadinatvamupacarya varttamAnadIpotsavadinaH vIranirvANakalyANakadinatvena vyavahiyate bhUtanaigamanayena / yathoktaM nayacakre "" NivvittadavvakiriyA vaTTaNakAle du jaM samAcaraNaM / taM bhUyaNaigamaNayaM jaha ajja NivvuidiNaM vIre / / " (na.ca. 33) iti / prakRte varttamAnadIpotsavadine'tItadIpAvalidinatvaM smaaropyte| varttamAnakAle'tItatvAropavad atItakAlInakriyAdyAropo'pi bhUtanaigamasammataH, kAle kAlAnta- kA divasa' arthano vAcaka che. paraMtu vartamAna dIvALIdivase to mahAvIrasvAmI bhagavAna mokSamAM nathI gayA. te prabhu to 2536 varSa pUrve mokSamAM gayA che. tethI 'Aja' zabdanA mukhyArthamAM vIramuktigamananA anvayano bAdha thavAthI tenI lakSaNA karavI jarUrI che. 2536 varSa pUrve thayelI prathama dIvALInA divasamAM 'Aja' zabdanA arthano saMkalpa = Aropa karIne 'Aje zrIvIranirvANakalyANakadivasa che' - Ama bolavAmAM Ave che. atIta dIpAlikAparvamAM vartamAnatvano Aropa karavAnA lIdhe A naya bhUtanaigama kahevAya che. A ja abhiprAyathI AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe jaNAvela che ke "atItakALamAM vartamAnano Aropa je nayamAM karAya te bhUtanaigama jANavo. jema ke 'Aje dIpotsava- divase zrIvardhamAnasvAmI mokSamAM gayA' - A pramANenuM vAkya bhUtanaigama kahevAya." kArtikeyAnuprekSAvRttimAM zubhacandrajIno paNa abhiprAya A aMge samAna ja che. * bIjA prakAre Aropa : bhUtanaigamanaya CI (pA.) jema atItakALamAM vartamAnano upacAra Aropa saMkalpa = lakSaNA bhUtanaigamanA abhiprAya mujaba thAya che tema vartamAnakALamAM paNa atItatvano upacAra bhUtanaigamanayane abhipreta che. te A mujaba - (2) 'Aje zrIvIranirvANakalyANakano divasa che' - A vAkyamAM vartamAna divasamAM atItakAlIna vIranirvANakalyANaka divasa tarIkeno upacAra Aropa karIne vartamAnakAlIna dIvALInA divasano zrIvIraprabhunA nirvANakalyANakanA divasa tarIke vyavahAra thAya che. bhUtanaigamanayane A vyavahAra mAnya che. A aMge nayacakra graMthamAM jaNAvela che ke ''dravyanI je kriyA thaI cUkI hoya teno vartamAna kALamAM samyag Aropa karavo te bhUtanaigamanaya che. jema ke Aje zrIvIrasvAmIno mokSa divasa che' - AvuM vAkya." prastutamAM vartamAna dIpAvali divasamAM atItadIpAvalidinatva = vIranirvANakalyANakadinatva nAmanA guNadharmano Aropa thAya che. A rIte bIjA prakArano Aropa bhUtanaigamanaya kare che. OM trIjA prakAre Aropa : bhUtanaigamanaya = = (vartta.) jema vartamAnakALamAM bhUtakALatva atItatva Aropita thAya che tema vartamAnakALamAM 1. nirvRttadravyakriyAyA vartanakAle tu yat samAcaraNam / sa bhUtanaigamanayo yathA adya nirvRttidina: vIre / / = = Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 722 0 kAle kAlAntarIyakriyAdyupacAraH / 6/8 21 vartamAna dinanaI viSayaI bhUtadinano Aropa kariI, devAgamanAdi-mahAkalyANabhAjana-pratIti - prayojananaI arthi. jima "nAthAM ghoSa:" IhAM gaMgAtaTanaI viSayaI gaMgAno Aropa kariI chaI, A zaitya-pAvanatvAdipratyAyana prayojana bhaNI. pa ropacAravat kAlAntarIyakriyAdhupacArasyApi prayojanavizeSaprayuktasya nyaayytvaat| tathAhi - (3) ___ 'adya zrIvIraH nirvRtta' iti vAkyam / atra vartamAnadIpAvalidine'tItakAlInazrIvIramuktigamanakriyA samAropyate / prakRtatRtIyopacAraM darzayatA mAilladhavalena dravyasvabhAvaprakAze "NivvattaatthakiriyA vaTTaNakAle tu jaM samAyaraNaM / taM bhUdaNaigamaNayaM jaha ajjadiNaM Nivvuo vIro / / " (dra.sva.pra.206) ityuktam / 0 itthamatItanaigame sAmAnyatayA trividha upacAro jnyeyH| ka prakRte devAgamanAdi-mahAkalyANabhAjanatvAdipratItiprayojanavazAd bhUtanaigamanayena (1) atIta dIpAvalidine vartamAnadIpAvalidinatvam, (2) vartamAnadIpAvalidine'tItadIpAvalidinatvam, (3) vartamAnakAle vA'tItakAlInakriyAdikamupacaryate, yathA zaitya-pAvanatvAdipratyAyanaprayojanavazAd 'gaGgAyAM ghoSa' ityAdau gaGgAtaTe gaGgAtvamAropyate / atItakAlIna kriyA vagereno upacAra paNa bhUtanaigamanayane mAnya che. eka kALamAM anyakALanA upacAranI jema kAlAntarIya kriyA vagereno prayojanavizeSathI Aropa karavAmAM Ave to te paNa samAna yuktithI nyAyasaMgata ja che. jema ke (3) "Aje zrIvIrasvAmI muktigAmI thayA' - AvuM vacana. ahIM vartamAnadIpAvali divasamAM atItakAlIna zrIvIramuktigamana kriyAno Aropa karavAmAM Ave che. prastuta trIjA upacArane darzAvatA mAIladhavale dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "je kAma thaI cUkeluM hoya teno vartamAna kALe Aropa karavo te bhUtanaigamanAya che. jema ke "AjanA divase zrImahAvIrasvAmI bhagavAnanuM nirvANa ja thayuM hatuM - AvuM vacana." A rIte sAmAnyathI traNa prakAre upacAra bhUtanaigamamAM samajavA. Cl| 5 nimitta ane prayojana hoya to lakSaNA mAnya . (prazna.) "bhUtakAlIna dIvALInA divase (1) svargamAMthI devonuM pRthvI upara avataraNa thayuM hatuM. DJ (2) mahAvIra svAmI bhagavAna mahAkalyANanA bhAgI banyA hatA. (3) prabhu vIranI bhaktithI pauSadha vagere karanArA 18 gaNarAjA vagere paNa mahAkalyANanA bhAjana banyA hatA. (4) Aje paNa dIvALIe chaTTa-pauSadha-jApa-bhakti vagere karanArA sAdhako mahAkalyANanA bhAjana bane che" - ItyAdi pratIti zrotAne karAvavAnA prayojanathI (1) atIta dIvALInA divasamAM vartamAna dIpAvalidinatva dharmano Aropa karIne athavA (2) vartamAna dIvALInA divasamAM bhUtakAlIna dIvALIdinatva dharmano Aropa karIne athavA (3) vartamAna dIpotsava dinamAM atItakAlIna vIranirvANagamanakriyA vagereno vividha prakAre Aropa karIne prastutamAM bhUtanaigamanaya dvArA vividha prakAre ema kahevAmAM Ave che ke "Aje divALI dine prabhu vIra mokSe padhAryA ItyAdi. jema ghoSamAM zItaLatA, pavitratA vagere guNadharmonI zrotAne pratIti karAvavAnA prayojanathI gaMgA nadInA kinArAmAM gaMgApaNAno Aropa karIne "riyAM ghoSa' - A pramANe je pustakomAM "kIjaI pATha. ko.(9)no pATha lIdho che. 1. nivRttArthakriyAyA vartanakAle yat smaacrnnm| sa bhUtanaigamanayo yathA'dyadine nivRttaH vIraH / / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/8 * lakSaNAmUlakavyaJjanAvarNanam / 723 ___iha lakSaNAmUlA zAbdI vyaJjanA labdhAvasarA, abhidhA-lakSaNayoH prakRtArthapratyAyanA'samarthatvAt / pa taduktaM sAhityadarpaNe vizvanAthakavinA "lakSaNopAsyate yasya kRte tattu pryojnm| yayA pratyAyyate sA syAd rA vyaJjanA lakSaNA''zrayA / / " (sA.da.2/15) iti / tadvRttistvevam "gaGgAyAM ghoSaH - ityAdau jalamayAdyarthabodhanAd abhidhAyAM taTAdyarthabodhanAcca lakSaNAyAM viratAyAM yayA zItatva-pAvanatvAdyatizayAdiH bodhyate sA lakSaNamUlA znanA(tA.8.2/16 pR.) rUti. AlaGkArikANAmidamAkUtam - 'tIre ghoSaH' iti prayoge svAdhIne sambhavatyapi 'gaGgAyAM ka ghoSaH' ityananvitaprayogakaraNaM ghoSagatazaitya-pAvanatvAdivyaJjanArtham / tatra gaGgApadena jahallakSaNayA : kahevAmAM Ave che, tema uparokta vAta samajavI. lakSaNAmUlaka zAdI vyaMjanAnI vicAraNA ja (da.) ahIM jaNAvela arthane darzAvavA mATe prastutamAM lakSaNAmUlaka zAbdI vyaMjanAne avasara maLe che. kAraNa ke zabdanI abhidhAzakti ke lakSaNAzakti ahIM uparokta arthane jaNAvavA mATe asamartha che. vizvanAthakavirAje sAhityadarpaNa graMthamAM A aMge jaNAvela che ke "jenA mATe lakSaNAno Azraya karavAmAM Ave che te prayojana zabdanI je zakti dvArA pratIta thAya te zabdazakti ahIM vyaMjanA = lakSaNAmUlaka vyaMjanA kahevAya che." "prastuta bAMya ghoSa' ItyAdi sthaLomAM zabdanI abhidhA nAmanI prathama mukhya zakti "gaMgA' padathI jalamaya pravAhavizeSa svarUpa mukhArthano bodha karAvIne aTakI jAya che. tathA zabdanI lakSaNA nAmanI dvitIya gauNa (upacarita) zakti "gaMgA' padathI kinArA svarUpa lakSyArthIne jaNAvIne zAnta thaI jAya che. A avasare gaMgAtaTavartI ghoSamAM zItalatA ane pavitratA vagere svarUpa che atizaya = Adhikya = adhikArtha = arthAntara jaNAvavA mATe zabdanI vyaMjanA nAmanI trIjI zakti kAma kare che. prastutamAM zItalatA vagere adhika arthanI pratIti zabdanI je zakti dvArA thAya che te ! lakSaNAmUlaka vyaMjanA kahevAya che." A pramANe sAhityadarpaNavRttimAM jaNAvela che. 0 AlaMkArikamatanuM tAtparya | (.) alaMkArazAstranA niSNAtono ahIM evo abhiprAya che ke "tIre ghoSa' A pramANe vAkyaprayoga karavo e vaktAne AdhIna che. te mujaba bolavA mATe vaktA svataMtra hovA chatAM te " yAM ghoSa Avo prayoga kare che. vAstavamAM ghoSa gaMgAmAM nathI. paNa tenA kinAre che. tethI ghoSano jemAM anvaya thAya tevA prakAranuM A vAkya nathI. anvita vAkyaprayoganA badale ananvita vAkyaprayoga karavAnI pAchaLa AryajanonuM koIka prayojana hovuM joIe. niSThayojana ananvita vAkyaprayoga ziSTa puruSo na kare. prastutamAM " TyAM ghoSa' AvA ananvita vAkyaprayogane karavAnuM prayojana che gaMgAtaTavartI ghoSamAM zaitya, pAvanatva Adi atizayonI abhivyakti. "gaMgAnA kinAre ghoSa hovAthI temAM zaitya, pAvanatva vagere che' - A bAbatanuM zrotAne bhAna karAvavA mATe vaktA " TyAM ghoSa?' Avo vAkyaprayoga kare che. jo ke "gaMgA' zabda jahad lakSaNA (= mukhya arthane choDIne tAtparyArthane jaNAvanArI lakSaNA) dvArA kinArAno bodha karAvI zake che. tema chatAM paNa ghoSagata zItalatA, pavitratA vagere guNadharmonI zrotAne Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 724 * Adyanaigamaprayojanopadarzanam / 6/8 che to I ghaTamAna chaI, jo vIrasiddhigamanano anvaya bhakti bhaNI pratItika mAniI. e alaMkAranA pa tIrabodhe satyapi zItatvAdipratItyarthaM prakRte lakSaNAmUlA zAbdI vyaJjanA avazyam aGgIkartavyA / ... tadvat prakRte yojyamiti bhuutnaigmnyaabhipraayH| yadi zrIvIrasvAmisiddhigamanAnvayo'dyadine'tItadIpAvalitvamAropya kriyamANaH tIrthakarabhakti-tapaH - -pauSadhaprabhRtikRte prAtItika iti manyate tarhi sa upacAro ghaTamAnaka evA'vagantavyaH kAvyAnuzAsana ze -kAvyaprakAza-kAvyAdarza-kAvyAlaGkArasUtra-kAvyavilAsa-sarasvatIkaNThAbharaNa-kavikaNThAbharaNa-candrAloka-pratAparudrIya pratIti karAvavA mATe prastutamAM lakSaNAmUlaka zAbdI vyaMjanAne avazya svIkAravI joIe. te rIte "Aje vIraprabhuno nirvANakalyANaka divasa che' - A sthaLamAM paNa lakSaNAmUlaka zAbdI vyaMjanAnI saMgati karIne bhUtanaigamanaya dvArA arthabodha karavAnI vAcakavargane dravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM bhalAmaNa karela che. che bhakti mATe zAdI vyaMjanA Avazyaka che spaSTatA :- alaMkArazAstranA mate zabdamAM traNa prakAranI zakti che - (1) abhidhA, (2) lakSaNA ane (3) vyaMjanA. jo "Te ghoSa' ATaluM ja kahevAmAM Ave to ghoSamAM ThaMDaka che, pavitratA che... vagere bAbatano bodha na thAya. tevo bodha karAvavA "jayAM poSa" AvuM bolavAmAM Ave che. AthI ahIM kinArAmAM gaMgApaNAno Aropa sarva lokone mAnya che. "gaMgA' padathI abhidhA zakti dvArA 3. jalapravAhavizeSano bodha thAya che. tenI lakSaNA dvArA gaMgAtaTano bodha thAya che. tathA ghoSagata ThaMDaka, che. pavitratA vagereno bodha vyaMjanA dvArA thAya che. barAbara A ja rIte 2536 varSa pUrvenI dIvALInA vA divase prabhu mahAvIra mokSe padhAryA hatA. te ja divase devI svargathI nIce utaryA hatA. nirvANa kalyANakanI ujavaNI karI hatI. tethI "prabhu vIra pratyenA bhaktibhAvathI ApaNe paNa Aje nirvANa kalyANakanI ujavaNI karavI joIe." A bAbatanI zrotAne vizeSarUpe pratIti thAya te mATe "2536 varSa pUrve zramaNa bhagavAna mahAvIra mokSe padhAryA hatA' - AvuM kahevAnA badale lakSaNAno Azraya karIne "Aje mahAvIrasvAmI bhagavAnano nirvANadina che' - Ama kahevAya che. AvuM sAMbhaLavAthI lakSaNAmUlaka zAbdI vyaMjanA dvArA nirvANa kalyANakano citAra khaDo thatAM zrotAne "oha ! Aje vIraprabhuno nirvANadivasa che. huM bhagavadbhakti karuM, chaThTha karuM, pauSadha karuM, jinavANIzravaNa karuM...." ItyAdi manoratho jAge che. A prayojanathI vartamAna divALImAM atIta dIpAvalitvano Aropa karIne "Aje vIraprabhuno nirvANadina che' - AvuM kahevAmAM Ave che. A pramANe bhUtanaigamanayano abhiprAya che. zabdanI abhidhAzakti, lakSaNA, vyaMjanA, zAbdI vyaMjanA, ArthI vyaMjanA vagerenuM nirUpaNa pUrve (5/1) karela che. che vartamAna dIvALImAM vIramunigamananI pratIti che (ra.) tIrthakara bhagavaMtanI bhakti, tapazcaryA, pauSadha vagere ArAdhanA mATe AjanI dIvALImAM atItadIpAvalitvano Aropa = upacAra karIne AjanI divALImAM zrImahAvIrasvAmI bhagavAnanA mokSagamanano anvaya Aryajanone pratItimAM bhAsato (= pratItisiddha = prAtItika) hoya che - tevuM svIkAravAmAM Ave to atyaMta prasiddha ane hRdayaMgama evA kAvyAnuzAsana, kAvyaprakAza, kAvyAdarza, kAvyAlaMkArasUtra, kAvyavilAsa, sarasvatIkaMThAbharaNa, kavikaMThAbharaNa, candraloka, pratAparudrIya, Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/8 paJcAzakasaMvAdopadarzanam jANa paMDita hoI, te vicArajo. *bahuzruto zAstronA jANa samajyo.* 56/85 -rasagaGgAdhara-rasataraGgiNI- vRttAlaGkAra- sAhityadarpaNa-dhvanyAlokAdyalaGkArazAstrajJaiH paNDitaiH, dIpAvalitva- pa bhagavadbhaktilakSaNayoH upacAranimitta-prayojanayoH sadbhAvAt / 1. etAvatA sarvaguNaprasAdhakaM tapaH samarthitam, yanmAsa - tithiSu RSabhasvAmyAdInAM niSkramaNa-kevalajJAna-nirvANAkhyAni kalyANakAni yattapasA sampannAni tanmAsa - tithiSu tanniSkramaNAdismaraNataH tattapaHkaraNAt, matAntareNetthaM paJcAzake etttpHprdrshnaat| taduktaM paJcAzake 'aNNe tammAsa - diNesu liGgaM imassa" (paJcA. 19/9) iti / sAmpratakAle'tItakalyANakatithyupacArasya sammatatvAdevaitasya ka rasagaMgAdhara, rasataraMgiNI, vRttAlaMkAra sAhityadarpaNa, dhvanyAloka vagere alaMkArazAstranA jANakAra evA paMDitoe 'te upacAra = Aropa saMgata che' - tema mAnavuM ja joIe. kAraNa ke Aropa karavAnuM nimitta ane prayojana tyAM vidyamAna ja che. nimitta che dIpAvalitva ane prayojana che bhagavadbhakti Adi. upacAranI saphaLatAne samajIe spaSTatA :- jo ke zramaNa bhagavAna mahAvIra to 2536 varSa pUrve mokSamAM gayA che. tema chatAM prativarSa dIvALInA divase ziSTa puruSo kahe che ke 'Aje bhagavAna mahAvIrano nirvANa divasa che.' A vyavahAra jaNAve che ke AjanI dIvALImAM atIta dIpAvalitvano Aropa upacAra karIne (arthAt AjanI dIvALIne atIta dIvALI mAnIne) A dIvALIno divasa zramaNa bhagavAna mahAvIrano su nirvANagamanadina che' - A pramANe thatI pratIti ziSTa puruSone mAnya che. AthI ja alaMkAravettA paMDitoe uparokta Aropane asaMgata kahevAnuM koI kAraNa rahetuM nathI. game te divase 'Aje vIranirvANadina ( che' - tevuM bolAtuM nathI. kAraNa ke dIpAvalitvasvarUpa Aropanimitta anya divasomAM nathI hotuM. paNa dIvALInA divase ja tevuM bolAya che. tathA Aje dIvALIno chaThTha, jApa, pauSadha, jinavANIzravaNa vagere karavA dvArA bhagavAnanI bhakti karavI te A upacAranuM prayojana che. bhagavadbhaktinA prayojanathI upacAra thato hovAthI temaja tenA dvArA lokone tathAvidha pratIti thatI hovAthI lakSaNA yogya che, saphaLa che. - sarvaguNaprasAdhaka tapanI vicAraNA > (tAvatA.) AvuM kahevA dvArA sarvaguNaprasAdhaka tapanuM samarthana thAya che. sarvaguNaprasAdhaka tapa e rIte karavAmAM Ave che ke je mahinAnI je tithie RSabhadeva bhagavAna vagerenA dIkSA-kevalajJAna -nirvANa kalyANako je tapathI thayA hoya te mahinAnI te tithie te te tIrthaMkara bhagavaMtonA dIkSAkalyANaka vagerene yAda karIne te te chaTTha-aThThama vagere tapa karavAmAM Ave te sarvaguNaprasAdhaka tapa kahevAya che. A pramANe paMcAzaka graMthamAM matAMtarathI sarvaguNaprasAdhaka tapa batAvela che. paMcAzakajImAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "anya AcArya bhagavaMto ema kahe che ke - te te mahinAnI te te tithie dIkSAdiprasaMge bhagavAne karelo tapa karavo te sarvaguNaprasAdhaka tapanI siddhinuM lakSaNa che." AjanA divase atIta I ko.(13)mAM 'to' pATha. ...* cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. 1. anya tanmAsa-vineSu vrutti niAm asyA - 725 = EASIS Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 726 . dravya-kSetrAdyanuvedhena AropavicAraH / shaastrvihittvmityaashyH| idaJcAtrAvadheyam - kAle kAlAntara-kAlAntarIyaparyAyA''ropakaraNena yA trividha upacAraH atropadarzitaH tasya upalakSaNatvAd dravye atItaparyAyopacAro'pi bhUtanaigamasammataH draSTavyaH, kAle iva dravye'pi kAlAntarIyaparyAyAropasya shissttloke'vigaanenoplbdheH| tathAhi - 'kutra mama ghaTaH ?' iti paryanuyoge sati ghaTAnveSakA lokA ghaTabhaGgottarakAlInakapAlAdyavasthApannamRttikAdravyaM dRSTvA za 'atrA'yaM bhavadIyo ghaTaH' iti pratyuttarayantIti dRzyata eva / vartamAnakAlInamRdravye'tItaghaTaparyAyAroka paNena bhUtakAlInArthapratipAdakatvAdasya vyavahArasya bhUtanaigamanaye'ntarbhAvo nyaayyH| itthaM dravya-kSetra --kAla-bhAvAnuvedhena atItAropaNaM bhUtanaigamanaye yathAzAstraM prasiddhalokavyavahArAnusArato bhAvanIyam / idamapyatrA'vadheyam - yadutopacAraH nimitte prayojane ca sati sammataH, nAnyathA / ataH sAmprataM prasaGgato nimittAni yathAzAstraM drshyaamH| tathAhi - sakSepataH catvAri upcaarnimittaani| taduktaM vaiyAkaraNamahAbhASye pataJjalinA "caturbhiH prakAraistasmin sa ityetad bhavati - tAtsthyAt, tAddhAt, kalyANakatithino upacAra mAnya hovAthI ja A tapa zAstravihita che. A mujaba ahIM abhiprAya che. maka dravya-kSetra-kALa-bhAvanA anuvedhathI vividha upacAra che (phaDyA.) ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke kAlamAM kAlAntarano ane kAlAntarIya paryAyano Aropa karIne bhUtanaigamanamAM traNa prakAre je upacAra dekhADela che te upalakSaNa che, te prakArAntaranuM sUcaka che. tethI dravyamAM atIta paryAyano upacAra = Aropa paNa bhUtanaigamanayane mAnya che - tema samajavuM. AnuM kAraNa e che ke kALanI jema dravyamAM paNa kAlAntarIya paryAyano Aropa nirvivAdarUpe ziSTa lokomAM jovA maLe che. te A rIte - potAno ghaDo zodhanAra mANasa lokone prazna pUche che ke "mAro ghaDo kyAM che ? to ghaDAnI tapAsa karanArA loko ghaDo bhAMgI gayA pachI kapAla avasthAmAM rahela mATI dravyane joIne "A ahIM rahyo Apano ghaDo' - A pramANe javAba Ape che. A mujaba vyavahAramAM te jovA maLe ja che. ahIM vartamAnakAlIna mATIdravyamAM bhUtakAlIna ghaTaparyAyano Aropa karavA dvArA bhUtakAlIna arthanuM pratipAdana thatuM hovAthI A vyavahArano prastuta bhUtanaigamanayamAM samAveza thavo che nyAyasaMgata ja che. A rIte prasiddha lokavyavahArane anusarIne zAstra mujaba dravya, kSetra, kALa, bhAvano saMvedha karIne atItanA AropanI bhUtanaigamamAM UMDANathI vicAraNA prAjJa puruSoe karavI. 0 AropanA cAra nimitta H pataMjali che. (Dhama9) prastutamAM eka vAta e paNa dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke upacAranuM nimitta hoya ane upacAra karavAnuM koI prayojana hoya to ja te upacAra zAstrakArone mAnya che. tethI have prAsaMgika rIte upacAranA nimittone zAstra mujaba ame dekhADIe chIe. te A rIte - saMkSepathI vicArIe to upacAra = Aropa karavAnA nimitto cAra che. A bAbatane jaNAvatA pataMjali RSie vaiyAkaraNamahAbhASyamAM kahela che ke "cAra prakAre eka padArthamAM bIjA padArthano upacAra thAya che. tANya, tAddharma, tatsAmIpya, tatsAhacarya - A cAra nimittathI upacAra thAya che. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/8 * vaiyAkaraNamahAbhASyaprabhRtisaMvAdaH 727 tatsAmIpyAt, tatsAhacaryAditi / (1) tAtsthyAt tAvavuM 'magvA hanti', 'zirirvadyute'| (2) tAddharthAt - jaTinaM yAntaM 'brahmadatta' ityAha / brahmadatte yAni kAryANi jaTinyapi tAni kriyanta ityato 'jaTI brahmadatta' rUtyucyate| (3) tatlAmIpyAr - 'kyAM ghova:', 'pe garvanam'| (4) tatsAhavarthAt - 'ttAnuM pravezaya', 'yalTI: pravezaya' (vai.ma.vA.mU.4/7/48, vArti 4)" kRti te A rIte samajavA (1) sauprathama tAtmya eTale temAM rahevuM. te sthAnamAM rahevAnA lIdhe AdheyabhUta padArthamAM AdhArano je abheda Aropa thAya te tAntyanimittaka Aropa kahevAya. jema ke 'mAMcaDAo hase che', 'parvata baLe che' vagere upacAra. prastutamAM mAMcaDAo hasatA nathI. paNa mAMcaDA upara rahelA mANaso hase che. tema chatAM AdhArabhUta mAMcaDAno AdheyabhUta puruSomAM abheda upacAra karIne mANasono mAMcaDA tarIke ullekha karIne 'mAMcaDAo hase che' - Ama kahevAya che. teno matalaba e che ke 'mAMcaDA u52 rahelA puruSo hase che.' te ja rIte parvata upara rahelA vRkSa-parNa-tRNa vagere baLatA hoya tyAre parvata ane vRkSAdi vacce abheda upacAra karIne 'parvata baLe che' - AvuM kahevAmAM Ave che. eno artha e che ke 'parvata upara rahela vRkSAdi baLe che.' A rIte AdheyamAM je abhedasaMbaMdhathI Aropa thAya te tAntyanimittaka Aropa kahevAya che. - (2) tAddharma eTale tenA guNadharma kArya. eka vyakti viSe bIjI vyaktinA kAryo karAya tyAre bIjI vyakti tarIkeno abheda Aropa prathama vyaktimAM karavAmAM Ave te tAddhamyUnimittaka Aropa kahevAya. jema ke jaTI - jaTAdhArI tApasa jato hoya to tene joIne 'brahmadatta' kahevAmAM Ave to te tAddhamyUnimittaka Aropa kahevAya. A upacAra thavAnuM kAraNa e che ke je je kAryo brahmadattane vize karavAnA hoya te te kAryo (bahumAna-satkAra Adi) jaTIne vize karAya che. tethI jaTImAM brahmadattano abheda upacAra karIne jaTAdhara vyaktine brahmadatta kahevAya che. (atyaMta udAra mANasane uddezIne A karNa che', 'A jagaDuzA che' - Avo vyavahAra paNa tAddhamyUnimittaka Aropa samajavo.) = - (3) tatsAmIpTa eTale tenI samIpamAM vidyamAnatA. be padArtho najIka hoya tevA sthaLe sAmIppanA lIdhe eka padArthano bIjA padArthamAM abheda upacAra Aropa = lakSaNA thAya che. jema ke 'gaMgAmAM ghoSa', 'kUvAmAM gargakuLa' vagere. gaMgA ane gaMgAno kinAro najIka hovAthI gaMgAnA kinArAmAM gaMgAno abheda upacAra karIne 'gaMgA' zabdathI gaMgAtaTane jaNAvavAmAM Ave che. te ja rIte garganuM kuLa kUvAnA kAMThe rahetuM hovA chatAM kUvo ane kUvAno kAMTho samIpa hovAthI kAMThAmAM kUvAno abheda upacAra karIne 'kUvAmAM garganuM kuLa rahe che' A pramANe bolavAmAM Ave che. (4) tatsAhacarya eTale tenI sAthe pharavuM. amuka padArthane laIne koI vyakti badhe pharatI hoya tyAre te padArthamAM te vyaktino abheda upacAra karavAmAM Ave che. dA.ta. 'bhAlAone AvavA do', 'daMDAone AvavA do' - A pramANe thato vAkyaprayoga tatsAhacaryanimittaka Aropa kahevAya che. cokIdAra vagere mANaso kAyama bhAlA ke daMDa laIne pharatA hoya che. tethI bhAlAdhArImAM ke daMDadhArImAM kramazaH bhAlAno ane daMDano abheda upacAra karIne uparokta vAkyaprayoga karavAmAM Ave che." A pramANe pataMjali RSie saMkSepathI cAra prakAranA upacAranI vAta vaiyAkaraNa mahAbhASya graMthamAM jaNAvela che. rA ma Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 728 0 nyAyasUtrAdisaMvAdaH / 6/8 nAgezamate paJcavidhAni lakSaNAnimittAni / taduktaM tena paramalaghumaJjUSAyAm uddharaNarUpeNa "(1) tAtsthyAt tathaiva (2) tAdAt (3) tatsAmIpyAt tathaiva c| (4) tatsAhacaryAt (5) tAdAd vijJeyA lakSaNA budhaiH / / " (pa.la.ma. lakSaNAvicAraH pR.17) ityAdikaM pUrvoktaM (5/1) prakRte'nusandheyam / prasthakArthaM * kASThaM chindan 'prasthakaM chinadmI'ti yat prayuGkte tat pUrvoktaM (4/13 pRSTha-493) vakSyamANaM of (6/9,8/18) ca naigamanayavAkyaM prakRte tAdopacAravidhayA vijJeyam / ____ nyAyasUtre tu "saMhacaraNa-sthAna-tAdarthya-vRtta-mAna-dhAraNa-sAmIpya-yoga-sAdhanA-3'dhipatyebhyo brAhmaNa-maJca __kaTa-rAja-saktu-candana-gaGgA-zATaka-anna-puruSeSu atadbhAve'pi tadupacAraH" (nyA.sU.2/2/61) iti vistarataH Na daza upacAranimittAni uktAni / kA tadvivaraNaM tu vAtsyAyanabhASye "(1) sahacaraNAd - 'yaSTikAM bhojayeH' iti yaSTikAsahacarito brAhmaNo'bhidhIyata iti / I upacAranA pAMca nimitta : nAgezabhaTTa che (rA.) nAgezabhaTTa nAmanA vaiyAkaraNanA mate lakSaNAnA pAMca nimitto che. temaNe uddharaNarUpe paramalaghumaMjUSAmAM jaNAvela che ke '(1) tANya, (2) tAddharma, (3) tatsAmIpya, (4) tatsAhacarya temaja (5) tAdarthya - A pAMca nimittanA lIdhe lakSaNA paMDitoe jANavI.' ahIM cAra bheda to pataMjalimatamAM upara jaNAvyA mujaba samajavA. tathA pAMcamo bheda tAdarthya eTale tenA mATe hovApaNuM. pUrve pAMcamI zAkhAnA prathama zlokanI vyAkhyAmAM A bAbata vistArathI darzAvela che. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. prastutamAM prasthaka (dhAnyamApavizeSa) banAvavA mATe lAkaDAne koI mANasa chedI rahyo hoya tyAre 1. tene pUchavAmAM Ave ke "tuM zuM chedI rahyo che ?" to te "huM kASThane cheduM chuM - Ama bolavAnA badale huM prathakane cheduM chuM' - Ama bole che. pUrve (4/13) jaNAvela ane AgaLa (69, 818) je | jaNAvavAmAM Avaze, te naigamamAnya uparokta vAkya ahIM tAdarthyaupacAra tarIke jANavuM. che AropanA daza nimitta H akSapAda che (cA.) nyAyasUtra graMthamAM to akSapAda RSie vistArathI 10 prakAranA Aropanimitto jaNAvelA che. te A pramANe "(1) sahacaraNathI (= tatsAhacaryathI) brAhmaNamAM, (2) sthAnathI (= tANyathI) mAMcaDAmAM, (3) tAdarthyathI kaTamAM, (4) vRttathI (= AcaraNathI) rAjAmAM, (5) mApathI sAthavAmAM, (6) dhAraNathI caMdanamAM, (7) sAmIpyathI gaMgAmAM, (8) yogathI zATakamAM, (9) sAdhanathI annamAM, (10) AdhipatyathI puruSamAM te te vastu na hovA chatAM te te vastuno abhedasaMbaMdhathI upacAra thAya che." (ta) uparokta nyAyasUtranuM vivecana vAtsyAyanabhASyamAM (= vAsyAyana RSie racelA nyAyasUtrabhASyamAM) nIce mujaba upalabdha thAya che. "(1) sahacaraNathI = tatsAhacaryathI Aropa thAya che. jema ke lAkaDIne laIne kAyama pharanArA brAhmaNane bhojana karAvavAnuM hoya tevA avasare lAkaDI sahacarita brAhmaNamAM lAkaDIno upacAra karIne "lAkaDIne jamADo' - A pramANe sAhacaryanimittaka Aropa karavAmAM Ave che. ahIM "lAkaDI' zabdathI lAkaDInA sAhacaryavALA brAhmaNane jaNAvavAmAM Ave che. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/8 0 vAtsyAyanabhASyasaMvAdaH / 729 (2) sthAnAd - 'maJcAH krozanti' iti maJcasthAH puruSA abhidhIyante / (3) tAdarthyAt - kaTArtheSu vIraNeSu vyUhyamAneSu 'kaTaM karoti' iti bhavati / (4) vRtta - "yamo rAnA', 'vero rAnA' ti tad vartata tiA (6) manAt - kADhana mitA: save 'sAhaRsava' tiA. (6) dhAraVIt - tyAM dhRtaM vandane "tunAvandanam' rUti (7) sAnIdhyA - " yAM vizvatti' ti phezasfmathI te sanniSTa: (8) yor - Mona rA yu: zITeja: "" rUtyamathIyA (2) sthAnathI = tANyathI "mAMcaDAo cIsAcIsa kare che. mAMcaDA kolAhala kare che' - AvA prakArano Aropa thAya che. ahIM mAMcaDo kolAhala nathI karato. paraMtu mAMcaDA upara caDhelA - rahelA mANaso avAja kare che. tethI "mAMcaDo' zabdathI mAMcaDA upara rahelA puruSone jaNAvavAmAM Ave che. (vyAkhyAna samaye gelerImAM rahelA mANaso zora-bakora macAvatA hoya tyAre "A gelerI kema avAja kare che ?' A pramANe vAkyaprayoga thAya che te prastuta tAcyanimittaka Aropa samajavo.) (3) tAdarthya eTale tenA mATe potAnuM hovApaNuM. kaTa = sAdaDI (ke caTAI) mATe varaNa (taMtu ke saLIo) vaNavAmAM Ave tyAre "A mANasa kaTane kare che' - A pramANe bolavAmAM Ave che. ahIM kaTa mATe vIraNa vaNAtA hovAthI vIraNamAM kaTano abheda upacAra karIne A vAkyaprayoga thAya che. (4) vRtta eTale AcaraNa. rAjA yama jevuM krUra AcaraNa kare tyAre rAjAne "yama" kahevAmAM Ave che. tathA rAjA jyAre kubera jevuM udAra AcaraNa kare tyAre rAjAne "kubera' kahevAmAM Ave che. A vRttanimittaka upacAra jANavo. (5) mAna eTale mApa. ADhakathI mApelA sAthavAne ADhaka kahevAya che. (ADhaka jUnA kALanuM eka mApa che. jema vartamAnamAM kIlo, aDadho kIlo, 100 grAma vagere mApathI anAja mapAya che. A tema pUrvanA kALamAM ADhaka, droNa vagere mApathI dhAnyane mApavAnuM kAma thatuM hatuM.) ADhakapramANa sAthavAmAM ADhakano abheda Aropa karIne te sAthavAne (= caNAnA sekelA loTane) ADhaka kahevAya che. (6) dhAraNanimittaka paNa Aropa thAya che. jema ke tulAmAM = trAjavAmAM dhAraNa karAyelA caMdanane lAvavuM hoya to trAjavAno caMdanamAM Aropa karIne "trAjavuM lAva" A pramANe je vyavahAra thAya che. te dhAraNanimittaka Aropa kahevAya che. ahIM "trAjavuM' zabdathI 'trAjavAmAM dhAraNa karAyelA caMdana' - evo artha grahaNa karavo abhipreta che. (7) sAmIpyathI "gaMgAmAM gAyo care che' - A pramANe upacAra thAya che. prastutamAM gaMgA nadInI aMdara gAyo caratI nathI. paraMtu gaMgAnadInI bAjumAM rahela medAnamAM gAyo care che. tema chatAM te medAna gaMgAnI bAjumAM hovAthI temAM gaMgAno upacAra karIne uparokta vAkyaprayoga karavAmAM Ave che. ahIM gaMgA' zabdathI gaMgAsamIpavartI medAna artha abhipreta che. (8) yoganI apekSAe paNa upacAra thAya. jema ke kALA raMgathI raMgelA kapaDAne "zyAma' kahevAya. te yoganimittaka upacAra samajavo. vAstavamAM to raMga = varNa kALo che, vastra nahi. chatAM zyAmarUpanA yogathI vastrane zyAma kahevAya che. ahIM "zyAma" zabdanI zyAmarUpavAna vastramAM lakSaNA karavI abhimata che. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/8 730 0 upacArasAphalyabIjavicAraH . (2) sAdhanAm - 'banne prA' tiA. (10) dhapAt - 'artha puruSa: 3ttam', 'jotram (co.phU.ra/ra/67)" rUtyevaM vartatA / tatazcopacAranimittasattve sati ca prayojane upacArasya sArthakatvaM tatra tatra bahuzrutaiH bodhyam / ma prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - tIrthaGkarakalyANakaparvArAdhanayA bhUtanaigama AtmAnaM bhagavadza bhaktinirbharaM kroti| 'adya me dIkSAdinaH' iti smRtvA dazAdicArSikasaMyamaparyAyavanto mahAtmAna upavAsa-vaiyAvRttyAdyArAdhanAyAm ullasanto dRzyanta eva / itthaM svasya pUrvamahApuruSAdeH vA atItakAlInaprazastodantAdikaM tattattithisaMlagnaM smRtvA vartamAnatithau tattithyabhedamupacarya yathAvasaraM viziSTArAdhanAmArge sotsAhatayA gantavyam / itthamatItanaigamaH pryoktvyH| tato "niraJjanaM nirAkAraM sahajAnandananditam" (ku.pra.pra.534/pR.207) iti kumArapAlaprabodhaprabandhoktaM siddhasvarUpaM sadyaH sampadyeta / / 6/8 / / (9) sAdhananI dRSTie Aropa thAya che. jema ke prANane TakAvavAnuM sAdhana hovAthI annane prANa kahevAya che. (lobhIyAnA dhanane enA prANa kahevAya che. te paNa sAdhananimittaka upacAra che.) (10) AdhipatyathI paNa Aropa thAya che. jema ke koI mANasanuM kulamAM ke gotramAM Adhipatya = varcasva hoya to te mANasane kula ke gotrarUpe jaNAvAya che. dA.ta. Thakkara kulano mukhya mANasa lagnaprasaMgamAM Ave tyAre 'Thakkara kula AvI gayuM" - A pramANe je upacAra thAya te Adhipatyanimittaka Aropa kahevAya"- A pramANe daza upacAra nyAyasUtrabhASyamAM vAtsyAyana RSie samajAvelA che. tethI | upacAranuM nimitta hAjara hoya tathA upacAra karavAnuM prayojana vidyamAna hoya tyAre upacArane te te sthaLe sArthaka mAnavAmAM Ave che. A pramANe sva-paradarzananA jANakAra bahuzruta puruSoe jANavuM. spaSTatA:- upacAranuM nimitta hoya eTale upacAra karI devo - eTaluM paryApta nathI. paraMtu upacAra karavAnuM koIka umadA prayojana hoya tyAre uparoktamAMthI koI paNa eka nimittane zodhIne, pakaDIne upacAra karAya che. to ja upacAra ziSTasaMmata bane, anyathA nahi. je bhUta naigamanayano upayoga che | AdhyAtmika upanaya :- kalyANakaparvanI ArAdhanA dvArA bhUtanaigama AtmAne prabhubhaktimaya banAve che. dIkSAnA 10 varSa pachI paNa "Aje mAro dIkSAdivasa che' - Avo vyavahAra dIkSAtithinA divase thato jovA maLe che. A upacArathI mahAtmA potAno bhUtakAlIna dIkSAdivasa yAda karIne upavAsa, vaiyAvacca Adi ArAdhanA karavA mATe ullasita thatA hoya che. A rIte ApaNA ke mahApuruSonA jIvananA bhUtakAlIna sArA prasaMgone te te tithinA divase yAda karI, vartamAna viziSTa tithiomAM jUnI suMdara ghaTanAvALA divasano abheda upacAra karI vartamAna kALe paNa viziSTa ArAdhanAnA mArge ullAsathI AgekUca karIe - A mujaba bhUtanaigamano upayoga karavo. tenAthI kumArapALaprabodhaprabaMdhamAM darzAvela niraMjana, nirAkAra, paramAnaMdathI pramudita siddhasvarUpa jhaDapathI maLe. (68) Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 731 0 tIrthaGkaro'pi siddhaH / bhUtavata kahaI bhAvi naigama, bhAvi jima jina siddha re; siddhavat cha vartamAna kAMI siddha asiddha re dalA (82) bahu. (bhAvi bhUtavata kahaI=) bhAvani mUtavAra e bIjo (=bhAvi) naigama. jima (bhAvi siddha) 5 jinanaI siddha kahiI, kevalInaI siddhapaNuM avazyabhAvI jaI te mATaiM. naigamanayasya dvitIyabhedaM tRtIyabhedaJca nirUpayati - 'bhAvya' iti / bhAvye bhUtopacArokteH dvitIyaH siddhvjjinH| siddhA'siddhe'styupArope sAmprato naigamaH smRtH||6/9 / / prakRte daNDAnvayastvevam - bhAvye bhUtopacArokteH dvitIyaH (naigamaH jnyeyH)| 'jinaH siddhavat' m (iti vcnm)| siddhA'siddhe astyupArope (tRtIyaH) sAmprataH naigamaH smRtaH / / 6/9 / / ___bhAvye = bhAvini bhUtopacArokteH = sadbhUtatvA''ropavacanAd dvitIyo = naigamanayadvitIyabhedaH / = bhAvinaigamaH smRtaH, AropakaraNena bhAviparyAyapratipAdakatvAt / yathA jinaH = bhavasthakevalI 2 siddhavat kathyate / atra hi bhavasthakevalinaH siddhatvaM niyamena AsannAnAgatakAle iha bhave bhaviSyatIti Ni kRtvA bhAvini niSpannavadupacAraH kRtH| taduktam - AlApapaddhatau api "bhAvini bhUtavatkathanaM yatra sa kA mavignAma:, yathA - In siddha gva" (sA.pa.pU.8) ktiA avataraNikA - naigamanayanA prathama bhedanuM nirUpaNa karyA bAda have graMthakArazrI naigamanayanA bIjA bhedanuM ane trIjA bhedanuM nirUpaNa kare che : naigamanayanA bIjA bhedane samajIe che zlokArca - bhaviSyakAlIna padArthane vize sabhUtapaNAno Aropa karanAra vANInI apekSAe bIjo naigama samajavo. jema ke "jinezvara bhagavaMtane "siddha' tarIke jaNAvanAra vacana." niSpanna ane aniSpannamAM vidyamAnatAno Aropa karavAmAM Ave to trIjo = sAMprata naigama kahevAya che. (69) vyAkhyArthI :- bhaviSyakAlIna padArthane vize saddabhUtapaNAno Aropa karanAra vANInI apekSAe , naigamano bIjo bheda = bhAvI naigama samajavo. kAraNa ke te naya Aropa karavA dvArA bhaviSyakAlIna paryAyanuM pratipAdana kare che. jema ke 13mA - 14mA guNasthAnake rahelA kevalajJAnI bhagavaMtane "siddha | bhagavaMta' tarIke jaNAvanAra vacana bhAvI naigamanaya kahevAya. prastutamAM kevalajJAnI bhavastha che, mana -vacana-kAyA-aghAtikarmodaya vagere svarUpavALA saMsAramAM kevalajJAnI rahelA che. haju sudhI siddhazilAe pahoMcelA nathI, siddha thayA nathI. tema chatAM najIkanA bhaviSyakALamAM A bhavamAM teo avazya siddha thavAnA che. tethI bhaviSyakAlIna vastumAM niSpanna = hAjara = sabhUta vastunI jema upacAra karavAmAM Ave che. AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke "bhAvI vastumAM niSpanna = hAjara = sabhUta vastunI jema kathana je nayamAM karavAmAM Ave te naya bhAvinaMgama kahevAya che. jema ke "arihaMta paramAtmA siddha ja che' - AvuM vacana." (arihaMtadazA pUrNa thayA pachI ja siddha dazA Ave che. arihaMtadazA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttyanusaraNam 6/1 "bhAvini bhUtavadupacAraH" (nyA. sa. 1 / 9) iti hemahaMsagaNinA nyAyasaGgrahe darzitaH nyAyo'pi etadanukUla e evetyavadheyam / evameva prasthe'niSpanne'pi niSpannamivA'yaM darzayati, acirakAlabhAvitvAt / T yathoktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "nippaNNamiva payaMpadi bhAvipayatthaM Naro aNippaNNaM / appatthe naha patyuM mArU to mAviLAmutti no||" (1.6.rU, 6.sva.pra.206) kRtiA prasthakaH kASThaghaTito dhAnyamAnavizeSaH / tadyogyaM kASThamaTavyAM chindAnastakSA 'kiM karoSi ?' iti pRSTaH san prAha 'prastha chidri / ' mArge cADaDAcchanuM pRSTa: - 'vimitraMnthe tvayADaDaropitam' sa bAda - 'prsthkH'| evamaprasthake'pi naigamaH prasthakavyapadezaM manyata iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttyanusAreNa (gA. 2188 vR.) iha bhAvinaigamAbhiprAye prasthakaparyAyasiddhipUrvaM prasthakaprayogo kA yathAsambhavaM bahuzrutaiH vimRzya yojanIyaH / taduktaM pramANamImAMsAyAmapi " aniSpannaparyAyasya saGkalpamAtragrAhI Tr namaH" (pra.mI.2/2/3) tiA ja 732 vidyamAna hoya tyAre nahi. chatAM uparokta kathanamAM bhAvI siddhaparyAyane niSpannasvarUpe batAvavAmAM Ave che. tethI te kathana bhAvI naigamanaya kahevAya che.) ("vi.) nyAyasaMgraha graMthanA prathama vakSaskAramAM zrIhemahaMsagaNIe 'bhAvi kAryane niSpanna mAnIne teno upacAra karavo' A arthane sUcavavA mATe 'vini bhUtavat upacAra' Avo nyAya jaNAvela che. te nyAya paNa prastuta naigamanayanA bIjA bhedane anukULa ja che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. (meva.) A ja rIte prasthaka niSpanna na thayo hoya tema chatAM niSpanna thayelo hoya te pramANe bhAvI naigamanaya batAve che. kAraNa ke najIkanA bhaviSyakALamAM prasthaka utpanna thavAno che. (thon.) nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke niSpannavat je naya jaNAve che te bhAvI naigamanaya kahevAya che. jema ke * prasthaka udAharaNa bhAvI naigamano viSaya 'aniSpanna bhAvI padArthane ]] aprasthakane prasthaka kahevuM.' (prastha.) jUnA kALamAM kASThathI banAveluM dhAnyane mApavAnuM sAdhana prasthaka (pAlI) kahevAtuM hatuM. jaMgalamAM prasthaka banAvavAnuM lAkaDuM cholatA suthArane koI pUche ke 'zuM karo cho ?' to te javAba Ape che ke 'huM prasthakane choluM chuM.' prasthakayogya lAkaDAne laIne AvatA suthArane koI pUche ke 'tame khabhe zuM caDhAvela che ?' to te javAba Ape che ke 'prasthaka.' A rIte prasthakasvarUpe vartamAnamAM taiyAra na thayelA kASThamAM paNa prasthaka tarIkeno vyavahAra naigamanayane saMmata che. A pramANe vizeSAvazyakabhASyanI zrImaladhArI-hemacaMdrasUriracita vRttimAM jaNAvela che. te mujaba bahuzruta puruSoe vicArIne prasthakaparyAyanI utpattinI pUrve bhAvI naigamanayanA abhiprAyamAM yathAsaMbhava rIte te prasthakavyavahAranI vAta lAgu pADavI. pramANamImAMsAmAM paNa jaNAvela che ke 'je paryAya niSpanna thayela na hoya tema chatAM tene utpanna karavAno 1. niSpannamiva prajalpati bhAvipadArthaM naro'niSpannam / aprasthe yathA prastho bhaNyate sa bhAvinaigama iti nayaH / / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 733 0 bhAvinaigamAropitaparyAyavimarza: 0 idaJcA'trAvadheyaM yaduta sAmpratakAle bhAviparyAyaprarUpaNA dravye iva kAlAdAvapi anAgataparyAyAropaNena smbhvti| tathAhi - zrAvaNazuklatRtIyAyAM tithau viharamAnajinakalyANakArAdhakAH paThanti yaduta 'adya sImandharajinaH nirvANagAmI' iti / prakRte 'adye'tizabdavAcye idAnIntanazrAvaNazuklatRtIyAdine sImandharajinanirvANagamanA'rthAnvayabAdhena anAgatotsarpiNIkAlInodaya-peDhAlA'bhidhAnayoH saptamA'STamatIrthakarayoH antarAle zrAvaNazuklatRtIyAdinavizeSe 'adye'tizabdaH saGkalpyate / 'maJcAH krozantI'tyatra puruSeSu maJcAropavat prakRte anAgate vartamAnatvA''ropaNAdasya bhAvinaigamatvaM samarthanIyam / ka ___ evaM vartamAne'pi anAgatAropo bhvti| tathAhi - 'adya sImandharajinanirvANakalyANakadinaH' ityatra vivakSAvizeSavazataH 'adya'zabdavAcye vartamAnakAlInazrAvaNazuklatRtIyAdine anAgatasImandharajinanirvANakalyANakadinatvamupacarya vartamAnadinaH sImandharajinanirvANakalyANakadinatvena vyavahriyate saMkalpa karavAmAM Ave to tenA mAtra saMkalpane paNa vastu tarIke naigamanaya grahaNa kare che.' A bhAvirnagamamAM aneka prakAre Aropa che. (rU.) ahIM A vAta dhyAnamAM rAkhavI ke - vartamAnakALe bhAvI paryAyanI prarUpaNA jema arihaMtadravyamAM ke kASThadravyamAM bhaviSyakAlIna siddha ke prasthaka paryAyano Aropa karavAthI saMbhave che, tema kALa vageremAM paNa bhAvI paryAyanuM AropaNa karavAthI bhAvIparyAyaprarUpaNA saMbhave che. te A rIte samajavuM - zrAvaNa suda trIjanI tithi Ave tyAre viharamAna jinezvara bhagavaMtanA kalyANakanI ArAdhanA karanArAo bole che ke "Aje sImaMdhara jina mokSamAM jaze.' prastutamAM "Aje' zabdano artha che vartamAnakAlIna zrAvaNa zukla trIja dina. temAM to sImaMdharasvAmInA mokSagamanano anvaya bAdhita thAya che. sImaMdhara jina kAMI hamaNAM mokSe javAnA nathI. teo to AvatI utsarpiNIkAlanI covIsImAM thanArA udaya nAmanA sAtamA tIrthakara ane peDhAla nAmanA AThamA tIrthaMkaranA AMtarAmAM mokSe javAnA che. mukhyArthano anvaya bAdhita thavAthI prastutamAM lakSaNA mAnavI jarUrI che. tethI 'Aje' zabdano bhaviSyakAlIna zrAvaNa zukla tRtIyAdinavizeSamAM saMkalpa = Aropa karavAmAM Ave che. "mAMcaDAo avAja kare che - A vAkya dvArA jema puruSomAM mAMcaDAno Aropa karavAmAM Ave che, tema prastutamAM anAgatamAM vartamAnapaNAno Aropa karIne "Aje sImaMdharajina mokSamAM jaze' - AvuM bolavAmAM Ave che. tethI A vyavahAra bhAvinaigamanayasvarUpa che - AvuM samarthana karavA yogya che. ja Aje sImaMdharasvAmInuM nirvANa kalyANaka ! ja (.) e ja rIte vartamAna kALamAM paNa bhaviSyakAlatvano Aropa thAya che. te A rIte - "Aje zrI sImaMdharasvAmI viharamAna bhagavAnano nirvANakalyANakadivasa che' - A vAkyamAM "Aje' zabdano artha che vartamAnakAlIna zrAvaNa suda trIjano divasa. temAM sImaMdharasvAmInA anAgatanirvANakalyANakadinatva nAmanA guNadharmano vivakSAvizeSavaza upacAra karIne prastuta bhAvinaigamanaya jinabhakti-tapa vagere ArAdhanA mATe Aje je zrAvaNa suda trIja che, teno sImaMdharasvAmI bhagavAnanA nirvANakalyANakadivasa Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 734 * varttamAne'nAgatA''ropaH 6/ kAMi siddha, anaIM kAMi asiddhanaI vartamAna(I siddhavat) kahaI (chaI) tehanaI vartamAnanaigama bhAkhiIM. bhAvinaigamanayena jinabhaktyAdikRte / atra hi varttamAnadinamuddizya sImandharajinasya anAgatanirvANadinatvaM vidhIyate / evaM sAdhumuddizya 'ayam AcAryaH', 'ayaM devaH' ityAdayaH prasiddhavyavahArA api prakRtabhAvinaigamanayavidhayA vijJeyAH / bhAvasAdhau AcAryAdiparyAyAH yadyapi zaktirUpeNaiva tiSThanti tathApi bhAvinaigamanayApekSayA tu tatra te vyaktirUpeNa santIti bRhadravyasaGgrahavyAkhyAnusAreNa (gA. 14) bodhyam / arhadgItAyAM "baddhadevAyuSo devo vAcyaH sati nRjanmani " ( a.gI. 10/18) iti meghavijayopAdhyAyavacanamapi bhAvinaigamasaMmataM dRshym| itthaM bhUtanaigamavad yathAzAstraM prasiddhalokavyavahArAnusArato dravya-kSetra-kAla -bhAvAnuvedhena bhAvinaigame'nAgatAropaNaM bahuzrutaiH bhAvanIyam / rNi kA tRtIyaM varttamAnanaigamanayaM nirUpayati - 'siddhe 'ti / siddhA'siddhe = kathaJcid niSpanne kathaJciccA'niSpanne arthe astyupArope = kArtsnyena astitvasamAropakaraNe hi sAmprato naigamaH smRtaH / kathaJcidasiddhatvaparyAye satyapi tadupekSayA kathaJcinniSpannatvaparyAyameva vartamAnaM sampUrNe vastuni samAropyate tarIke vyavahAra kare che. prastuta vAkya vartamAna divasane uddezIne anAgatanirvANadinatvanuM vidhAna kare che. arthAt vartamAnakAlIna zrAvaNasuda trIjano divasa sImaMdharasvAmInA bhaviSyakAlIna mokSakalyANakadivasa rUpe jaNAvAya che. A che vartamAnakAlamAM bhAviparyAyano ke anAgata kALano Aropa. * sAdhu paNa AcArya ! (i.) A rIte sAdhune uddezIne thatA 'A AcArya che', 'A deva che' - ItyAdi zAstraprasiddha vyavahAro paNa prastuta bhAvinaigamanayarUpe samajavA. jo ke bhAvasAdhumAM AcAryAdi paryAyo zaktisvarUpe ja rahe che. to paNa bhAvinaigamanayanI apekSAe to temAM te paryAyo vyaktisvarUpe = abhivyaktisvarUpe rahe che. A vAta bRhadravyasaMgrahavyAkhyA mujaba samajavI. arhadgItAmAM meghavijayaupAdhyAyajIe 'manuSya bhava hAjara hoya tyAre devAyuSya bAMdhanArane deva kahevo' Ama jaNAvela che. te bhAvI naigamanayane saMmata che. Ama bhUtanaigamanayanI jema zAstra mujaba, prasiddha lokavyavahArane anusarIne, dravya-kSetra-kALa -bhAvano saMvedha = anuvedha karIne bhAvI paryAyano ke anAgata kALano Aropa bhAvinaigamanI vicAraNAmAM bahuzruta puruSoe UMDANathI vicAravo. naigamanA trIjA bhedanuM pratipAdana (tRtIya.) naigamanayanA trIjA bhedane graMthakArazrI zlokanA uttarArdha dvArA samajAve che. kathaMcit taiyAra thayelA ane kathaMcit taiyAra na thayelA padArthamAM saMpUrNatayA astitvano Aropa karavAmAM Ave to te vacana sAMpratanaigama vartamAnanaigama naya kahevAyela che. matalaba ke kathaMcit aniSpannatva paryAya hovA chatAM paNa tenI upekSA karIne padArthanA amuka bhAgamAM vidyamAna evA kathaMcit niSpannatva paryAyane ja saMpUrNa padArthamAM Aropita karavAnuM kAma je naya kare che te sAMpratanaigamanaya kahevAya - tyAM sudhInuM = Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/9 * aMza - kAtsyabhyAM samAropasyAdvAdaH *bahuzruta ima vicArInaI tumhe joyau.* 56/95 iti yAvat tAtparyam atra bahuzrutaiH vijJeyam / = nanu naigamanayatritayabhedamadhye ko bhedaH ? iti cet ? rA ma zruNu, bhUtanaigame AropyamANaH paryAyaH dezataH kArtsnyena vA prakaTarUpeNa vastuni sAmpratakAle nAsti eva kintu atItakAle AsIt / bhAvinaigame tu samAropyamANaH paryAyaH sAmpratakAle dezataH kArtsnyena vA prakaTarUpeNa vastuni nAsti eva kintu anAgatakAle bhaviSyati / sAmpratanaigame tu samAropyamANaH paryAyaH yadyapi sAmpratakAle dravyasamUhAtmake vastuni aMzataH asti kintu kArtsnyena za kRtsnAvayavApekSayA nAsti, tathApi prayojanavazAt sa tatra kArtsnyena samAropyate / ayamAzayaH :- ka sAmpratanaigame samAropyamANaH paryAyaH sAmprataM rAzigatAnAM sarvadravyANAM keSucid avayaveSu siddhaH keSucicca avayaveSu sAdhyamAnaH tathApi prayojanavazataH sa tatra kArtsnyena samAropyate iti trayANAM naigamabhedAnAM mitho na sAGkaryamityavadheyam / []] kA yattu zubhacandreNa kArttikeyA'nuprekSAvRttI (gA. 271) prasthakodAharaNaM varttamAnanaigame darzitam, tavAta, tAtparya prastutamAM bahuzruta vidvAnoe samajavuM. zaMkA :- (nu.) naigamanayanA traNa bhedamAM paraspara zuM taphAvata che ? naigamanA traNeya bhedanI bhedarekhA samajIe 735 samAdhAna :- (zrugu.) sAMbhaLo. naigamanayanA prathamabheda svarUpa bhUtanaigamanA mate vastumAM je paryAyano Aropa thAya che te paryAya AMzika rIte ke saMpUrNatayA pragaTapaNe vastumAM vartamAnakALe raheto nathI ja. paraMtu 'bhUtakALamAM te paryAya hato' eTaluM ja te sUcana kare che. vIranirvANakalyANakadinatva guNadharma bhUtakAlIna dIpAlidinamAM hato. naigamanayanA bIjA bheda svarUpa bhAvI naigamanayanA Azaya mujaba, vastumAM je paryAyano Aropa karavAmAM Ave che, te paryAya vartamAnakALe AMzika rIte ke saMpUrNapaNe pragaTapaNe vastumAM raheto nathI ja. paraMtu bhaviSyakALamAM te paryAya te vastumAM pragaTa thavAno che. kevalajJAnI bhaviSyamAM avazya siddha QI thavAnA che. prasthaka paryAya paNa bhaviSyamAM vivakSita prasthakayogya kASThamAM avazya niSpanna thavAno che. jyAre sAMpratanaigamasvarUpa trIjA bhedanA abhiprAya mujaba to vastumAM = dravyasamUhamAM je paryAyano Aropa karavAmAM Ave che te paryAya yadyapi sAMpratakALe vartamAnakALe sAmUhika vastumAM AMzika rIte rahelo che, keTalAka avayavonI apekSAe rahelo che. paraMtu saMpUrNatayA sarva avayavonI apekSAe raheto nathI. arthAt samUhagata dareka dravyanA keTalAka avayavomAM te paryAya siddha che tathA keTalAka avayavomAM te paryAya sAdhyamAna che. tema chatAM te paryAyano te sAmUhika vastumAM = dravyasamUhamAM prayojanavizeSanA lIdhe saMpUrNatayA Aropa thAya che. Ama naigamanA traNeya prakAromAM paraspara sAMkarya nathI AvatuM. A vAta khyAlamAM rAkhavI. OM zubhacaMdramatanI samAlocanA ) (yattu.) digaMbara zubhacaMdrajIe kArtikeyAnuprekSAvRttimAM prasthakadaSTAnta vartamAnanaigamamAM batAvela che. * cihnaddhayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. = Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 736 * bhAvinaigamAropitaparyAyaH sAmprataM nAsti 6/2 pa kASThA''nayanAya vanagamanakAle bAhyaprasthakasya lezato'pyaniSpannatayA tatra varttamAnanaigamagocaratAyAH virahAt, tadAnIM prasthakasya bhaviSyatkAlInatvena bhAvinaigamaviSayatAyA eva tatra nyAyyatvAditi dik / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - hatotsAhatA''vartanimagnasAdhakoddhArakRte AsannabhAvisamyagdRSTi -dezavirati-sarvavirati-kSapakazreNi-kevalitvAdiparyAyeSu sAdhakadRSTiM dIrghakAlaM yAvat sthApayati bhaavinaigmnyH| tatazcA''rAdhanotsAhaprAbalyamupajAyate, aticArAzca hIyante / AsannabhAvinIM sarvadoSamukta -sakalaguNayukta-svakIyakSAyikadazAmAdareNa Akalayan AtmArthI kathaM dambhAdidoSA''vartanimagnaH syAt ? Ni itthaM bhAvinaigamanayasahAyena AtmArthI niHzalyaniraticArA''rAdhanAmArge sotsAhatayA drutam abhisarpati apavargaJcA''sAdayati kRtsnAtmasvarUpalAbhalakSaNam / yathoktam akalaGkasvAminA siddhivinizcaye "AtmattAmaM vidurmokSa nIvahyADantarnanakSayA" (si.vi.7/11)ti||6/. / / ***Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * naigamatRtIyabhedanirUpaNam / 737 bhAkhiI jima "bhakta paciI" vartamAnAropa re; karaI kiriyA bhUta lai, bhUtavacana vilopa re /6/17nA (83) bahu. jima (bhAkhiI=) kahiyaruM "bhakta (paciI=) rAMdhiyaI chaI." IhAM bhaktanA ketalAIka avayava siddha thayA chai, anaI ketalAIka sAdhyamAna chaI, paNi pUrvAparIbhUtAvayavakriyAsaMtAna eka buddhi AropInaI tehanaIM vartamAna kahiyaruM (= vartamAnAropa karaI) chaI. vartamAnanaigamanayodAharaNamAha - 'prayoga' iti| prayogaH 'pacati vrIhIn' sAmpratA''ropato ythaa| kriyate bhUtakAryAddhi bhUtoktistu vilIyate / / 6/10 / / prakRte daNDAnvayastvevam - yathA sAmpratA''ropataH 'vrIhIn pacati' (iti) prayogaH kriyate (saH / , sAmprataH naigmH)| bhUtakAryAddhi bhUtoktistu vilIyate / / 6/10 / / yathA 'vrIhIna pacati' iti prayogaH kriyate saamprtnaigmnyen| prakRte 'bhAjanagatAH kiyanto ka vrIhayaH sarvathA pakvAH kiyantazca na tathA' ityarthaH na bodhyaH kintu 'pratyekaM vrIhiSu kiyanto'vayavAH pakvAH kiyantazca apakvAH pacyamAnAH santi' ityartho bodhyaH / tathApi pUrvAparIbhUtAvayavakriyAsantAnaM varttamAnatvA'vagAhinyAM buddhAvAropya tatra vartamAnatvaM prakRtaprayogena kathyate / avatarapikA - navamA zlokanA uttarArdhamAM naigamanayanA trIjA bhedanuM lakSaNa batAvela hatuM. dazamA zlokamAM graMthakArazrI tenA udAharaNane darzAve che : naigamanayanA trIjA bhedanuM udAharaNa A blokANa :- jema ke vartamAnatAnA AropathI te cokhAone pakAve che - Avo zabdaprayoga karavAmAM Ave che. (te sAMprata naigamanAya che. tenA abhiprAyathI) atIta kriyAthI bhUtakALanA pratyayathI ghaTita vacana vilIna thAya che. (6/10) - 6 bhUta-bhAvI paNa vartamAna ka yAkhyArtha:- jema ke te cokhAone pakAve che'- A pramANe zabdaprayoga sAmpratanaigamanaya kare che che. prastutamAM tapelImAM rahelA amuka cokhA pUrepUrA raMdhAI gayA che ane amuka cokhA bilakula raMdhAyA nathI - A artha samajavAno nathI. paraMtu e artha samajavAno che ke pratyeka cokhAnA keTalAka avayavo sa pAkI gayA che, keTalAka apakva avayavo pAkI rahyA che. tema chatAM AgaLa-pAchaLanI taMdulAtmaka aMzomAM rahelI aneka kriyAonA samUhano vartamAnatvanuM avagAhana karanArI eka buddhimAM Aropa karIne kriyAsamUhamAM uparokta vAkyaprayoga vartamAnatAne jaNAve che. Azaya e che ke tapelImAM rahela cokhAnA keTalAka avayavo pAkI gayA che, keTalAka apakva avayavo pAkI rahelA che, keTalAka apakva avayavomAM pAkakriyA thavAnI bAkI che. kriyA kSaNabhaMgura che. AthI aneka cokhAomAM aneka pAkakriyA thAya. tema * ko.(12+13)mAM 'payaI pATha. je pustakomAM "rAMdhiI pATha. ko.(13)mAM pATha. ko.(8)no pATha lIdho che. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/10 738 / vartamAnanaigamanayatAtparyaprakAzanam / "vartamAnasAmIpye vartamAnavad vA" (a.sU.3/3/131) iti pANinipraNItA'STAdhyAyIsUtradarzitena nyAyena - yadvI "satyAmINe sadA" (si.ke.za.1/4/1) rUti siddhahemazabdAnuzAsanakarItena jAye vartamAnAraa ''sannatamA'tItA'nAgatakAlavyApakapAkakriyAsantatiM vartamAnakAlAvacchinnapAkakriyAviSayiNyAM buddhau varttamAnatvarUpeNa samAropya tAdRzA'tItAdikAlavyApakapAkakriyAsantatau varttamAnatvamiha vartamAnanaigamanayena ( pratipAdyata rUtyazayA idamevAbhipretya nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "pAraddhA jA kiriyA pacaNavihANAdi kahai jo + siddhaa| loesu pucchamANo bhaNNai taM vaTTamANaNayaM / / " (na.ca.34, dra.sva.pra.207) iti darzitam / taduktam Ni AlApapaddhatau kArtikeyAnuprekSAvRttau ca "kartumArabdhamISanniSpannamaniSpannaM vA vastu niSpannavat kathyate yatra sa vartamAnanAmo yathA - monaH padhyate" (sA.pa.pR.8 + I.T.I.279/..984) tiA satra niSpannatve vidyamAnakriyatvaM bodhyam / aniSpannatvaJca avidyamAnakriyatvam, tatkriyAyA anutpannatvAd vinaSTatvAd chatAM vartamAnakALe pAka cAlu ja che. paraMtu vartamAnakALanI atyaMta najIkanA bhUtakALamAM tathA bhaviSyakALamAM paNa niraMtarapaNe cokhAnA vividha avayavomAM pAkakriyAo goThavAyelI ja che. vartamAnakALanI AgaLa - pAchaLa phelAyela te kriyAsamUhane be vibhAgamAM goThavI zakAya. atIta pAkakriyA ane anAgata pAkakriyA. AgaLanI kriyA = thaI cUkelI pAkakriyA = atIta pAkakriyA. pAchaLanI pAkakriyA = thanArI pAkakriyA = bhAvI pAkakriyA. jene pakAvavA mATe rasoIyAnuM lakSa che, te taMdularAzinA amuka aMzomAM rahelI aneka atIta pAkakriyAnA ane amuka aMzomAM thanArI aneka bhAvI pAkakriyAnA samUhane vartamAnakAlInache pAkagocara eka ja buddhimAM vartamAnatvasvarUpe Aropita karIne te ddhivadhapAkakriyAsamUhamAM vartamAnapaNAno d, vyavahAra karavA sAMpratanaigamanaya kahe che ke "cokhA pAkI rahyA che." | ("varta) uparokta vidha pAkakriyAsamUhamAM vartamAnatvanuM AropaNa karavA mATe, pANinivyAkaraNamAM za = aSTAdhyAyasUtramAM vartamAnanAmINe vartamAnava vA' - A nyAya batAvela che, te upayogI bane che. athavA siddhahemazabdAnuzAsanamAM "satkAmINe sad vA' - A nyAya batAvela che, te upayogI bane che. teno artha e che ke vartamAnakALanI najIka hoya tevA atIta-anAgata padArthamAM vartamAna kALano paNa prayoga karI zakAya. tethI A nyAya mujaba vartamAnakALanI atyaMta nikaTavartI evA atIta-anAgata kALamAM niraMtara vyApta evI pAkakriyAnA samUhamAM vartamAnatvano Aropa vartamAnanaigamanaya kare che. () A ja abhiprAyathI nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "pAka vagere prArabdha kriyAne udezIne lokomAM pUchAto je naya pakAvuM chuM' - Ama kahe te vartamAnanaigama kahevAya." AlApapaddhatimAM tathA kArtikeyAnuprekSAvyAkhyAmAM jaNAvela che ke "je kArya karavAnuM zarU karyuM hoya temAMthI amuka aMzamAM kArya taiyAra thaI gayuM hoya, amuka aMzamAM aniSpanna hoya chatAM niSpannanI jema je naya vyavahAra kare te vartamAnanaigama kahevAya. jema ke 'bhAta pakAvAya che' - A vacana." ahIM niSpanna = vidyamAna kiyAthI viziSTa evI vastu. temAM niSpannatva rahe. tathA aniSpannatva eTale kriyAzUnyatA. 1. prArabdhAM yAM kriyAM pacanavidhAnAdi kathayati yaH siddhaam| lokeSu pRcchyamAnaH sa bhaNyate vrtmaannyH|| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 739 6/20 * pakva-pakSyamANAnAM prabandhena pacyamAnatvam / vaa| niSpannapadasya atItakriyArthaparatve tu 'odanaH apacyata' iti prayogApatteH durvaartvmev| pa pacyamAnAnAmapi vrIhINAM dezena pakvatvAd dezena ca pakSyamANatvAt kintu prabandhena = . sAkalyena pacyamAnatvAd 'vrIhIn pacati' iti prayogasya samIcInatA syAdvAdakalpalatoktadizA (syA. .ta.ta.9/1.9/9.96) bhAvanIyA | etena katipayavrIyaMzAnAM pakvatvena 'vrIhIn apAkSId' iti prayogo bhavatu tatreti nirastam, ze katipayavrIvaMzAnAM pakSyamANatvena tatra 'vrIhIna pakSyati, na tu pacati' iti prayogasyApi ka vastumAM kriyAzUnyatA be rIte saMbhave. (1) kriyA utpanna na thaI hovAthI athavA (2) kriyA vinaSTa thaI hovAthI. A abhiprAyathI AlApapaddhatimAM kAMIka niSpanna ke aniSpanna vastune niSpannanI jema batAvavAnuM jaNAvela che. tathA "onaH pravyate' - A udAharaNa darzAvela che. jemAM kriyA vinaSTa thaI hoya tevI vastune batAvavAnI IcchAthI jo "niSpanna' zabda AlApapaddhatimAM devasene jaNAvela hoya to "konaH padhyate' nA sthAnamAM "konaH upasthata' AvA prayoganI Apatti durvAra bane. kema ke te vAkyaprayogamAM vinaSTa kriyAvALA ja bhAta jaNAvAya che. - A deza-sAkalyathI pAkavicAra 8 (pagamA.) cUlA upara pakAvAI rahelA cokhAo amuka aMze pAkI cUkelA che tathA amuka aMze pAkavAnA bAkI che. paraMtu prabaMdhathI = sAkalyathI = tamAma cokhAonI apekSAthI pUchavAmAM Ave to cokhAo pakAvAI rahelA che. tethI te cokhAone pakAvI rahyo che' - Avo vAkyaprayoga vyAjabI che - A pramANe syAdvAdakalpalatA graMthamAM darzAvelI paddhati mujaba UMDANathI vicAravuM. e spaSTatA :- dezabhedathI = dezavizeSathI tathA sAkalyabhedathI kriyA vibhinnakAlIna banI jAya che. amuka aMzanI apekSA = dezavizeSa apekSA kahevAya. samUhanI apekSA sAkalyavivakSA kahevAya. cokhAnA { } amuka aMzomAM pAkakriyA bhUtakAlIna che. amuka aMzomAM pAkakriyA bhaviSyakAlIna che. samUhanI apekSAe joIe to pAkakriyA vartamAnakAlIna che. AthI te cokhAne pakAvI rahyo che A pramANe vartamAnanaigamananI vAta saMgata ja che - tema siddha thAya che. syAdvAdakalpalatAnA sAtamA stabakamAM "utpannam satvalyamAnam utpamAnam' vagerenI ekIsAthe ekatra siddhi karavA mATe je paddhati jaNAvela che, te paddhati mujaba upara vartamAna naigamanayanA matanuM pratipAdana karela che. a "prati' nA rathAne "pakSI' prayoga vicAra , prazna :- (rtana) uparokta sthaLe tapelImAM rahelA cokhAnA keTalAka aMzo pAkI gayA che. tathA keTalAka pAkI rahyA che. tame pAkI rahelA aMzanI apekSAe jema "pati' padano prayoga karo cho, tema pAkI gayelA aMzanI apekSAe "pakSI' arthAt "cokhAne pakAvI dIdhA' A pramANeno prayoga paNa thavo joIe. Avo prayoga trIjo naigamanaya kema karato nathI ? pratyuttara :- (ni.) rasoIo cokhAne pakAvI rahelo hoya tevA sthaLe cokhAnA keTalAka avayavo pAkI gayA hovAthI jo "pakSI' arthAta "cokhA pAkI gayA' - Avo prayoga thaI zakato hoya to Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 740 0 pacyamAne pakSyamANatvamasaMmatam / 6/20 2 e Aropa sAmagrI mahimAruM koI avayavanI bhUtakriyA leI, "patti" e ThAI (bhUtavacana=) sa "sAkSI" e prayoga (vilopa karaIs) nathI karatA. durvaartvaaptteH| tasmAd bhUtakAryAd = atItakriyAto hi cikIrSitA bhUtoktiH = 'apAkSIda' ' ityatItoktiH tu 'pakSyati, na tu pacati' iti prayogApattibhiyA anutthAnaparAhatA vilIyate iti rA svIkartavyam / "tu vizeSe'vadhAraNe" (a.sa.pariziSTa-13) iti anekArthasaGgrahataH tuH vizeSe bodhyaH / ma na ca 'pakSyatI'tISTApattiH kartuM zakyA, lokavyavahAravirodhAt / na hi pAcake vrIhIn pacati sati 'pAcako vrIhIn apAkSId' iti, 'pAcako vrIhIn pakSyatIti vA loke prayujyate / ___ itthaJca kSudhA''turanarasannidhAnAdilakSaNA''ropasAmagrImahimnaiva tatra na bhUtakriyAmAdAya 'apAkSId' 1. iti prayogaH, bubhukSumanuSyA''gamanApatteH / na vA'nAgatakriyAmupAdAya 'pakSyatIti prayogaH, kSutprapIDitasya Ni aakultvaaptteH| kintu atItAnAgatakriyayorubhayatraiva sAmpratAropataH = vartamAnatvasamAropataH kriyamANaH keTalAka avayavo pAkavAnA bAkI che. tethI tenI apekSAe tevA sthaLe te rasoIo cokhAne pakavaze, atyAre pakavI rahela nathI' - A pramANe paNa vAkyaprayoga thavAnI Apatti durvAra banaze. paraMtu A pramANe vAkyaprayoga thato nathI. tethI mAnavuM joIe ke atIta pAkakriyAnI apekSAe tame "lapAkSI A pramANe adyatanabhUtakALanA pratyayathI ghaTita je vAkyano prayoga karavA Iccho cho te vAkya to puti, na tu pati' AvA vyavahAranI ApattinA bhayathI anutthAnaparAhata (utthAna = utpatti thayA vinA ja bhagna) thaIne ravAnA thaI jaze - ema svIkAravuM joIe. vizeSa, avadhAraNa arthamAM tu' anekArthasaMgrahamAM jaNAvela che. te mujaba ahIM vizeSa arthamAM "tu jANavo nuM spaSTatA:- goLIbAranA-boMbadhaDAkAnA avAjane sAMbhaLIne, AganA bhaDakA dekhIne siMha jyAM AvyA vinA ja ravAnA thaI jAya, tyAM "siMhaAgamana anutthAnaparAhata' kahevAya. te rIte "pati' nA nA sthAne 'sAkSI prayoganI kalpanA "pasthati' prayoganI ApattinA bhayathI anutthAnaparAhata che. (gha.) rasoIo cokhAne rAMdhato hoya tevA sthaLe lokavyavahAramAM "pAvaH vrIhIna pati" Avo " zabdaprayoga thato jovA maLe che. paraMtu 'pavAH trIdIna kapAkSI' Avo prayoga ke 'pavAH trIdIna pakSyati' Avo prayoga thato nathI. tethI uparokta sthaLe "pati' AvA zabdaprayoganI Apattine ISTApattisvarUpe mAnI na zakAya. kAraNa ke tema karavAthI lokavyavahArano virodha upasthita thAya. AropasAmagrI mujaba Aropa thAya ka (phatya.) A rIte bhUkhyA mANasanI hAjarI vagere svarUpa AropasAmagrInA prabhAve uparokta sthaLamAM atIta pAkakriyAne laIne "pakSI" Avo zabdaprayoga nathI thato. bAkI to bhUkhyo mANasa rasoI thaI gaI che' - ema jANIne jamavA mATe AvI jAya. tathA anAgata pAkakriyAne laIne "pakSyati' Avo padaprayoga paNa nathI thato. bAkI to bhUkhathI atyaMta pIDita thayelo mANasa "rAMdhavAnuM bAkI che' - ema jANIne AkuLa-vyAkuLa thaI jAya. tethI bhUkhyo mANasa prazna pUche ke "rasoI thaI gaI 1 ko.(13)mAM "avayavInI' pATha. Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 741 da/20 0 kriyamANatvasvarUpavidyotanam . 'vrIhIna pacatI'tyeva prayogaH darzitarItyA samIcInaH, tathaiva iSTasAdhanAt / prakRte "kriyamANatA nAma saGkalpAdeH kArakaprayatnAt prabhRti AsamApteH" (ta.vA.3/8/22) iti / tantravArtike kumArilabhaTTavacanamapi smartavyam / / vastutastu prakRte vrIhINAM (1) bahirbhAgaH pakvaH, (2) madhyabhAgaH pacyamAnaH, (3) antarbhAgazca pakSyamANa iti dezabhedagrAhisUkSmekSikayA kAlatrayagarbhapAkakriyAyAsaMsparzaH anAvila eva / evameva tAdRzasthale vartamAnakriyAkAle kAlasya sthUlatva-sUkSmatvAbhyAM traikAlyaM nayavizeSeNa ka ke nahi ?' - tyAre atIta ane anAgata banne pAka kriyAmAM vartamAnatvano Aropa karIne "pati' Avo vAkyaprayoga thAya che. A pramANe thato zabdaprayoga upara jaNAvelI paddhati mujaba saMgata ja che. kAraNa ke "rAMdhavAnuM cAlu che' - ema jANIne bhUkhyo mANasa jamavA mATe rasoDAmAM ghUsI nathI jato tathA tene AkuLatA-vyAkuLatA paNa nathI thatI. Ama vaktAnA ISTa prayojananI tevA vAkyaprayogathI ja siddhi thAya che. mATe vartamAna naigamanaya te sthaLe tevo vAkyaprayoga kare che. () prastuta bAbata aMge mImAMsakamUrdhanya kumArilabhaTTanuM vacana paNa yAda karavA yogya che. temaNe taMtravArtika graMthamAM jaNAvela che ke "kArakanA = kartA vagerenA saMkalpa vagere prayatnathI mAMDIne kAryasamApti sudhI vivakSita kArya kriyamANa kahevAya che." spaSTatA :- kumArilabhaTTe jaNAvela che ke kartA vagere kArakanA prayatnathI mAMDIne kArya samApta na thAya tyAM sudhI te kArya kriyamANa ja kahevAya. matalaba ke kArya pUrNa na thAya tyAM sudhI kriyA vartamAnakAlIna rahI ja kahevAya. tethI rasoIo cokhAne pakAvavAno saMkalpa-prayatna-sAvadhAnI choDe nahi, cUlo baMdha kare nahi ke bhAtanI tapelI culA uparathI nIce utAre nahi tyAM sudhI "vIdInuM pravatti vAkyano prayoga paNa yogya ja che. AvuM kumArilabhaTTanA vacanathI paNa siddha thAya che. A rIte yathAzruta graMthanI saMgati karI zakAya che. A aMzabhedathI traNa kALano saMsparza mAnya NR (vastuta.) "rasoIo cokhAne rAMdhato hoya tyAre "cokhA raMdhAI gayA - Avo zabdaprayoga nathI ja thato. paraMtu "rasoIo cokhAne rAMdhe che', "cokhA raMdhAya che' - A pramANe ja vAkyaprayoga thAya che" - A pramANe graMthakArazrIe je kahyuM che, te vartamAnanaigamanayanI dRSTie jANavuM. vAstavamAM to cokhAne pakavavAnI kriyA cAlI rahI hoya tyAre (1) cokhAono bAhya bhAga pakva che. (2) madhyabhAga pAkI rahela che. tathA (3) aMdarano bhAga pakAvavAno bAkI che. te bhaviSyamAM pakAvAze. Ama aMzabhedane grahaNa karanArI sUkSmadaSTithI cokhAmAM kAlatrayagarbhita pAkakriyAno dezabhedathI saMsparza nirAbAdha ja che, mAnya ja che. ja skUla-sUkSma kALa mujaba saikAvyasparza mAnya che | (a) je rIte uparokta sthaLe dezabhedathI pAkakriyAmAM saikAlyasparza mAnya che, te ja rIte sUkSma kALabhedathI pAkakriyAmAM saikAlyasparza mAnya ja che. prastutamAM "kALanI sthUlatA ane sUkSmatA dvArA judA Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 742 * vartamAnakriyAyAM traikAlyasparzaH 0 6/20 yauktikameva / ataH tAdRzasthale kAlasaukSmyamapekSyA'tItakriyAmAdAya 'apAkSIt', anAgatakriyAmupAdAya 'pakSyati', varttamAnakriyAmuddizya 'pacati' iti sthUlakAlamapekSya tu vartamAnapAkakriyAM samupAdAya kevalaM 'pacati' iti prayogaH sambhavatyeva, tathaiva anAropitasya prAjJalokavyavahArasyA'pyavigAnenopalabdheH iti zvetAmbaramatam / idamatrAkUtam - (A) varttamAnanaigamanayo dazakSaNavyApake pAkakriyAsantAne vartamAnatvamAropya sthUlakAlApekSayA 'pacati' ityeva vyavaharati / dazakSaNavyApini pAkakriyAprabandhe sati (B) kAlasaukSmyagrAhI nayastu (1) paJcamakSaNAvacchedena AdyakSaNacatuSTayA'pekSayA 'apAkSId' iti prayogam, (2) Na paJcamakSaNavivakSayA 'pacati' iti prayogam, (3) antyakSaNapaJcakA'rpaNayA ca 'pakSyati' iti vyavahAraM karoti / (C) vakSyamANazrIbhagavatIsUtrasandarbhAnusAreNa tu paJcamakSaNAvacchedena paJcamakSaNamuddizya 'pacatI'tivad 'apAkSId' iti vyavahAro'pyanAvila eva, 'pacyamAnaM pakvamiti nyAyena / -judA nayanI apekSAe traNeya kALa sAthe te kriyA saMkaLAyelI che' - Ama mAnavuM yuktisaMgata ja che. tethI cokhAne pakavavAno prayatna rasoIo karI rahyo hoya tevA sthaLe (A) kALanI sUkSmatAnI apekSAe atIta pAkakriyAne laIne "pakSI" Avo vacanaprayoga tathA anAgata pAkakriyAne laIne 'sthati' A mujaba zabdaprayoga temaja vartamAna pAkakriyAne uddezIne "pati' Avo vAkyaprayoga saMbhavI zake che. tathA (B) sthULakALanI apekSAe vartamAna pAkakriyAne laIne phakta "patti' A pramANe padaprayoga saMbhavI zake ja che. kAraNa ke te pramANe ja nirvivAdapaNe nirupacarita prAjJajanavyavahAra paNa upalabdha thAya | che. tethI sthUla ane sUkSma kALanI apekSAe traNeya prakAranA uparokta vAkyaprayoga sAcA TharI zake che. A pramANe zvetAMbarono mata che. ja pAkakriyAmAM pAMca prakAranI vivekSA che. ) ahIM Azaya e che ke (A) daza kSaNa sudhI satata cokhAne rAMdhavAnI kriyA je sthaLe thatI na hoya te sthaLe vartamAnanaigamanaya dazakSaNavyApaka pAkakriyAsamUhamAM vartamAnapaNAno Aropa karIne sthUlakALanI apekSAe "pati' A pramANe ja vAkyaprayoga kare che. paraMtu dazakSaNavyApaka pAkakriyAsamUha hoya tyAre (B) kAlagata sUkSmatAne pakaDanAro naya to (1) prathama cAra kSaNanI apekSAe pAMcamI kSaNe "pakSI" - Avo vAkyaprayoga karaze. tathA (2) pAMcamI kSaNanI apekSAe "patti' - AvA prayogane tyAre karaze. tathA (3) chellI pAMca kSaNonI apekSAe "pasthati' - AvA vAkyaprayogane paNa tyAre te karaze. A pramANe kAlasUkSmatAgrAhaka naya kAlabhedane sApekSa rahIne kAlatrayagarbhita pAkakriyAne jaNAvanAra vividha vyavahAra kare che. (C) hamaNAM darzAvavAmAM Avaze te bhagavatIsUtranA saMdarbha mujaba to, uparokta sthaLe pAMcamI kSaNe pAMcamI kSaNane udezIne "patiA vAkyaprayoganI jema "pakSI" Avo vAkyaprayoga paNa nirdoSa ja che. kema ke pakAvAI rahelA cokhA pAkI gayA che' - A mujabano niyama bhagavatIsUtrasaMmata che. A rIte (A) (B) ane (C) vacce sUkSma bhedarekhA rahelI che. Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 nizcayanayamataprakAzanam // 743 rUtyameva "jo mA ! (1) vartamAne ghani, (2) kIribdhamAne karIripu, (3) vephannamALe vepa, (4) U padanganA paTTIne, (2) chinnamane chinne, (6) miSpamALe mitre, (7) unnAne varlDa, (8) ninjanane mag, () ninjarinnamALe niSninne" (pa.pU.7/1/2) rUti AvatIsUtravavanasAte... tatazca 'pacatI'tyatra 'apAkSId' iti vyavahAraH nizcayadRSTyA Agamasammata eveti sidhyati / ma nizcayanayataH kriyAprArambhakAla eva kriyaasmaaptikaalH| tena nizcayAbhiprAyataH vartamAnakAlInA rza kriyA atItocyate, na tvanAgatA / nizcayataH kRtaM tu kRtamevocyate, kriyamANamapi kRtamucyate kintu + kriyamANaM kariSyamANaM nocyate / na ca kriyAbhedAt kriyamANaM kRtatvena vaktuM nArhatIti zaGkanIyam, prakRte kriyAyA abhedAt / 69 vartamAnakAlIna vastu paNa kathaMcit atIta che (phalvameva.) A pramANe mAnavAmAM Ave to ja bhagavatIsUtrano prabaMdha saMgata thaI zake. te prabaMdha tyAM A pramANe jaNAvela che. "he gautama ! (1) cAlatI vastu "cAlI gaI - ema kahevAya. te ja rIte (2) udIraNA thatA karmanI udIraNA thaI gaI. (3) vedAtI vastu vedAI gaI. (4) prakRSTa rIte ghaTI rahelI vastu ghaTI gaI. (5) chedAtI vastu chedAI gaI. (6) bhedAtI vastu bhUdAI gaI. (7) baLI rahelI vastu baLI gaI. (8) marI rahelI vyakti marI gaI. (9) nirjarI rahelA karmo nirjarI (= kharI) gayA. A pramANe vyavahAra karavA yogya che." che bhagavatIsUlaprabaMdhano parAmarza che (tA.) bhagavatIsUtrano uparokta prabaMdha siddha kare che ke je kriyA cAlI rahelI hoya te kriyA nizcayanayanI dRSTithI thaI gaI = atItakAlIna kahevAya. matalaba ke vartamAnakAlIna kriyAmAM nizcayanayanI ]]. dRSTithI atItapaNuM saMbhavI zake che. tethI "pati' nA sthAne kapakSI' A pramANeno vyavahAra nizcayanayanA abhiprAyathI AgamasaMmata che - tevuM siddha thAya che. nizcayanayathI je kALa kriyAno prAraMbhakALa che, te sa ja kriyAnI samAptino kALa che. tethI vartamAnakAlIna kriyA e bhUtakAlIna che" Avo vAkyaprayoga thaI zake. paraMtu te bhaviSyakAlIna che' - Avo vyavahAra nizcayanayanA abhiprAyathI na thAya. nizcayanayathI je atItakAlIna che, te to atIta kahevAya che ja. paraMtu kriyamANa paNa kRta kahevAya che. paraMtu je karAya che, te karAze A mujaba nizcayanayanA abhiprAyathI kahevAtuM nathI. prazna :- ( 2) "kriyAmAM prayoga vartamAnakAlIna kriyAne jaNAve che tathA "kRta pada atItakriyAne darzAve che. vartamAnakriyA ane atItakriyA judI hovAthI kriyA ne kRta kaI rIte kahI zakAya ? A kriyAbheda asiddha it pratyuttara :- (ka.) tamAro prazna asthAne che. kAraNa ke nizcayanayasaMmata "zciyamAM kRtam' AvA 1. nautama ! (2) ratana sitama, (2) vIryamAM 3rita, (2) vedanAne kritama, (4) pradImAnuM pradIm, (6) chidyamAnaM chinnama, (6) umAmAnaM mitra, (7) sAmAnaM Dhadha, (8) zriyamA kRta, (2) nirvIryanA nirnI Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 744 0 vartamAne'tItatvAdikaM sammatam / e na ca pAkAdikriyAyA dIrghakAlavyApitayA kriyAbhedasyA'napalapanIyatvamiti vAcyam, nizcayanayataH pratisamayaM tattadavayavAvacchedena jAyamAnAyAH pAkAdikriyAyAH kAtsnyena parisamAptatayA pacyamAnAnAM vrIhyazAnAM pakvatvA'bAdhAt / etena kAlabhedAt kriyAbhedo'pi pratyAkhyAtaH, pacyamAnasamaye eva pakvatvA'bhidhAnAt / na ca AzrayabhedAt 'kriyamANaM kRtami'ti vaktuM na yujyata iti ArekaNIyam, yataH atra hi ya eva kriyamANatvAzrayaH sa eva kRtatvAzrayatayoktaH / vAkyaprayogamAM kriyAbheda che ja nahi. be kriyA hoya to kriyAbheda saMbhave. ahIM to kriyA eka ja che. tethI kriyAbhedano prazna ja uddabhavato nathI. Athopa :- ( ra ) are ! tame kevI vAta karo cho ? pAkAdi kriyA to dIrghakALavyApI che. tathA kriyA to kSaNabhaMgura che. tethI dIrghakAlIna pAkAdi kriyAmAM anekapaNAno apalopa thaI zake tema nathI. samAdhAna :- (nizvaya.) nA, tamAro A AkSepa paNa vyAjabI nathI. kema ke nizcayanayanI apekSAe to pratyeka samaye te te avayavomAM utpanna thatI pAkakriyA pratyeka samaye paripUrNatayA samApta thAya che. tethI pAkI rahelA cokhAnA aMzomAM tyAre pakvatva (= samApta pAkakriyA = atItakAlIna pAkakriyA) abAdhita ja che. tethI nizcayanayano 'zciyanA kRtam - A siddhAnta avyAhata ja rahe che. dalIla :- (tena) "padhyamAna prayogamAM vartamAnakALa jaNAvAya che. tathA "pava' zabdamAM bhUtakALa dekhADAya che. Ama kALabheda hovAthI banne sthaLe kriyA judI che - tema siddha thAya che. kAlabheda asiddha : 2 nirAkaraNa :- (pa.) bhAgyazALI ! ame nizcayanayavAdI je samaye "prasthamAnA drIya bolIe chIe, te ja samaye "pI thrIhayara" - Ama bolIe chIe. judA-judA samaye "pravyamAna' ane 'va' - AvA be prayoga karatA nathI. matalaba ke prayogamAM kALabheda na hovAthI kAlabhedanimittaka kriyAbhedanI siddhi karI zakAtI nathI. tathA je samaye cokhAmAM "prasthAnatva' mAnya che, te ja samaye pavavatva temAM mAnya che. mATe "parAmAnaM parvam', 'ziyamai kRta" A nizcayasaMmata siddhAnta vyAjabI ja che. Ama viyamAM kRtam' Avo prayoga karavAmAM koI doSa nathI. jijJAsA :- (na .) tamArI vAta sAcI lAge che. paraMtu "yikALatva'no Azraya ane "kRtatva' no Azraya judA-judA hovAthI "kriyamA' ne "kta kaI rIte kahI zakAya ? A jijJAsA saMtoSAtI nathI. A Azrayabheda asiddha . zamana :- (yatA.) tamArI jijJAsAne A rIte saMtoSI zakAya ke nizcayanayanI dRSTie prastutamAM je vastu kriyamANatvano AdhAra che, te ja kRtatvano AdhAra che' - A mujaba jaNAvAyela che. tethI AdhArabhedanimittaka kriyAbhedanI vAta paNa asiddha ja bane che. Ama paLamAna ja pakva bane che. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/20 0 nayabhedena vAkyaprayogabhedavicAraH / 745 na caivaM pacyamAna-pakvavrIhyabhede'pi pacyamAnAnAM vrIhyaMzAnAM pakvebhyo vrIAzebhyaH sUkSmekSikayA bhinnatvAnna pacyamAnAnAM pakvatvaM vaktuM yujyate iti zakyam, prakRtanizcayanayamatAnusAreNa yadA ye vrIyaMzAH pacyamAnAH tadaiva teSAmeva pakvatvA'bhyupagamAt, gA kriyAkAla-niSThAkAlayoH aikyAt / adhikam atratyaM tattvaM vakSyate navamyAM zAkhAyAm (9/11- _ 12) / ataH kriyAbhedAt, kAlabhedAt, AzrayabhedAt, avayavabhedAdvA darzitaprayogAsiddhirna ApAdayituM / zakyA, kriyAbhedAdyasiddheH / itthaM nizcayanayataH 'pacyamAnA vrIhyaMzAH pakvAH' iti prayogo niraabaadhH| za varttamAnanaigamanayastu prathamakSaNata Arabhya AsamApteH 'vrIhIn pacati' ityeva kevalaM prayukte / ka sUkSmakAlabhedagrAhakanayamate tu kAlagatasaukSyApekSayA 'pacati', 'apAkSId' itiprayogau yugapat smbhvtH| kAlasaukSmyApekSayaivA'nAgatapAkakriyAmupAdAya ca 'pakSyatIti prayogo'pi tadA tatra na virudhyate, prayojanavizeSasadbhAve ityavadheyam / paraM tAdRzasthane (1) "pakSIta, na tu pati', (2) "puti , na tu pati', (3) "pasthati, zaMkA :- (ra vaiva.) A rIte prasthAna ane pakva cokhA vacce bhale abheda siddha thAya. paraMtu pakva cokhAnA aMzo karatAM pravyamAna evA cokhAnA aMzo sUkSmadaSTithI judA ja che. tethI prathama aMzone pakva to na ja kahI zakAya. AthI "pAkI rahelA dhAnyAMzo pAkI gayA che' - tevuM to na ja bolI zakAya. - pravyamAna ane pavitra dhAnyAMzamAM bheda asiddha che samAdhAna :- (ka.) tamArI vAta vyAjabI nathI. kema ke bhagavatIsUtramAM jaNAvela prastuta nizcayanayanA mata mujaba to "je samaye je dhAnyAzo = cokhAnA avayavo pAkI rahelA che, te ja samaye te ja avayavo pAkI gayelA che'- AvuM saMmata che. kema ke nizcayamate kriyAkAla ane niSThAkALa vacce abheda sa che. A bAbata navamI zAkhAmAM vistArathI jaNAvavAmAM Avaze. tethI kriyAbhedathI ke kALabhedathI ke AzrayabhedathI ke avayavabhedathI "pravyamAnuM parva - A vAkyaprayoganI asiddhinI Apatti ApI va zakAya tema nathI. kema ke kriyAbheda vagere hetu ja svayaM asiddha che. matalaba ke 'kriyAI kRtam ahIM 'ziyama' mAM je kriyA che, te "zrata dvArA sUcita kriyAthI bhinna nathI. tethI ja utpattikriyAnA prathama samaye je utpadyamAna che, te ja nizcayanayathI utpanna che. A rIte (1) nizcayanayamate raMdhAtA cokhAnA je avayavo "pravyana' che, te ja nirAbAdhapaNe "pa" che. (2) vartamAna naigamanaya to rAMdhavAnI kriyAnI prathama kSaNathI mAMDIne rAMdhavAnI kriyA samApta thAya, tyAM sudhI mAtra "cokhAne rasoIo pakAve che' - Avo ja vyavahAra karaze. (3) sUkSmakALabhedagrAhaka nayamate to kAlagata sUkSmatAnI daSTie "pati' Avo vyavahAra ane "pakSI" Avo vyavahAra ekIsAthe saMbhavI zake che. temaja (4) vizeSa prakAranuM prayojana hoya to kAlagata sUkSmatAnI dRSTie ja bhaviSyakAlIna pAkakriyAne laIne tyAre tyAM "pakavaze Avo vAkyaprayoga karavAmAM paNa virodha nathI. A khyAlamAM rAkhavuM. A kAlAntarano vyavaccheda bAdhita che (1) paraMtu ahIM eka bAbata khAsa dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke rasoIo cokhAne cUlA upara Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 746 * sthUlakAlavyApini atItAdivyavacchedA'yoga: 1 je niyAyikAdika ima kahaI chaI "caramakriyAnvesa atItapratyayaviSaya" na tu sAkSIta', (4) "puti, na tu pati', (1) pAlIta, tu pati', (6) "puti, na - tu apAkSId' iti prayogAH na sambhavanti, pAkakriyAyAH sUkSmA'tItatvA'nAgatatvagumphita' vivakSitasthUlavarttamAnakAlavyApitvenA'tItAdivyavacchedasya bAdhitatvAt / tatazcedaM phalitaM yaduta 'pacati, na apAkSId' ityAdayo vyavahArA na kevalaM dravyavartiparyAyA'pekSayA bhavanti, kintu kAlagatasthUlatva 0 -suukssmtvaadypekssyaa'piiti| yattu AdyakriyAprAgabhAvaM caramakriyAdhvaMsaM cAdAya bhaviSyattvamatItatvaJca vAcyamiti na vartamAnakriyAkAle kAlatrayavAcipratyayaprayogasambhavaH / ata eva prakRte 'pacati, na tu apAkSIt, na vA pakSyati' iti vAkyaprayogaH saGagacchate iti naiyAyikAdInAM matama, pakavI rahelo hoya tevA sthaLe sthULa kALanI dRSTie "pravRtti tathA sUkSma kALanI dRSTie sAkSI ke "pati" prayoga saMbhavita hovA chatAM paNa (1) "pakSIta, na tu pati' - Avo prayoga, (2) Usthati, na tu pati' - Avo prayoga, (3) "puti, na tu sAkSI' - Avo prayoga, (4) pati, na tu paryAti' - Avo prayoga, (5) sAkSIta, na tu pakSyati' - Avo prayoga, (6) pati, na tu kapAkSI' - Avo prayoga saMbhavato nathI. kAraNa ke pAkakriyA sUkSma atItatvathI ane sUkSma anAgatatvathI viziSTa evA vivakSita sthaLa vartamAna kALamAM lAyelI che. pAkakriyAnA kALamAM sUkSmadaSTithI atItatva-anAgatatva tathA pUladaSTithI vartamAnatva hAjara ja hovAthI atIta Adi A kALano vyavaccheda (= bAdabAkI ke niSedha) bAdhita thAya che. matalaba e che ke tapelInA cokhA koIka aMze pAkI gayA che, koIka aMze pAkavAnA bAkI che, koIka aMze pAkI rahyA che. tethI (1) "teNe ( cokhAne pakAvI dIdhA. paraMtu te pakAvI rahyo nathI' - AvuM bolavuM ke (2) "te pakavaze, paNa pakAvI rahyo nathI' - AvuM bolavuM ke (3) "te cokhAne pakavaze, paraMtu pakAvI dIdhA nathI" - AvuM bolavuM ke (4) "te pakave che, paNa pakAvavAno nathI - AvuM bolavuM ke (5) "teNe cokhAne pakAvI dIdhA, paNa pakavavAno nathI' - AvuM bolavuM ke (6) " te cokhAne pakAve che, paNa pakAvI dIdhA nathI" - AvuM bolavuM yogya nathI. kAraNa ke niSedha aMza tyAM bAdhita thAya che. AthI ahIM phalita thAya che ke "pati, pAlI' vagere vyavahAro phakta dravyagata paryAyanI apekSAe nathI thatA, paraMtu kALanI sthUlatA-sUkSmatA vagerenI apekSAe paNa thAya che. atItatvAdi aMge taiyAcikamata che naiyAyika :- (g) je kriyA zarU thaI na hoya paraMtu bhaviSyamAM thavAnI hoya tevI Adya kriyAnA prAgabhAvane laIne anAgatatva kahevAya. tathA carama kriyAnA dhvaMsane laIne atItatva kahevAya. tethI vartamAna kALamAM cAlu hoya tevI kriyAne darzAvanAra kriyApadanI pAchaLa atIta-anAgata-vartamAna traNeya kALanA vAcaka pratyayono prayoga saMbhavita nathI. AthI ja prastutamAM "rasoIo cokhAne pakAve che. paNa pakAvI dIdhA nathI ke pakAvavAno nathI' - A vAkyaprayoga saMgata thaI zake che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/20 * sAmudayikotpAdavimarza: 0 747 tattu sthUlavyavahAraikAntAbhinivezavijRmbhitam, nayavizeSeNaikadA ekatra kAlyasparzasya sarva-pa ziSTasammatatvAt, ____ anyathotpattikAle utpannatvapratyayasya bhrAntatvApatteH, sAmudayikotpAde sthUlakAlabhAvini aikatvikotpAdAnAM sUkSmakAlasparzinAM traikAlyasparza tu na kAcidanupapattiriti vakSyate navamyAM zAkhAyAm / (9/20) / na cotpattikAle vastuni utpannatvamasti vartamAnapAkakAle ca tanduleSu pakvatvaM nAstItyatra za spaSTatA - kriyAno prAraMbha thayo na hoya paraMtu kriyA thavAnI hoya to te kriyAne bhaviSyakAlIna eTalA mATe kahevAmAM Ave che ke prathama kriyAno prAgabhAva tyAM vidyamAna che. kriyAnI utpatti pUrve teno je abhAva hoya tene te kriyAno prAgabhAva kahevAya. tathA kriyA saMpUrNa thaI jAya eTale te kriyAne atIta kriyA eTalA mATe kahevAmAM Ave che ke carama kriyAno dhvaMsa tyAM vidyamAna che. rasoIyo jyAre cokhAne pakAvI rahyo hoya tyAre Adya pAka kriyAno prAgabhAva naSTa thaI cUkela hovAthI pAkakriyAmAM bhaviSyakAlInatva vidyamAna nathI. tethI tevA sthaLe "pati' A pramANe anAgatakALavAcaka pratyayathI ghaTita vAkyaprayoga thaI zakato nathI. tema ja cokhAne pakAvavAnI kriyA cAlu hovAthI carama pAkakriyAno dhvasa tyAM utpanna thayela nathI. tethI caramapAkakriyAdhvasa svarUpa atItatva paNa tyAM vidyamAna nathI. A kAraNasara "sAkSI" A pramANe atItakALavAcaka pratyayathI ghaTita vAkyaprayoga paNa tevA sthaLe thaI zakato nathI. paraMtu "pati' ATalo ja vAkyaprayoga tevA sthaLe thaI zake che. Ama "pati, na tu kapAlItu, na vA pakSyati' - A pramANeno vAkyaprayoga tevA sthaLe yogya mAnavo jarUrI che. A A pramANe naiyAyikonuM maMtavya che. ja naiyAyikamatamAM skUla vyavahArano ekAMta . jaina :- (tA.) naiyAyike upara je vAta jaNAvI che te sthULa vyavahAranA ekAMta Agrahano vilAsa 1 che. kAraNa ke vizeSa prakAranA nayanI apekSAe eka ja samaye eka ja kriyAmAM traNeya kALano saMbaMdha sarva ziSTa puruSone saMmata che. matalaba ke sthULa kALanI apekSAe je kriyA vartamAnakAlIna che, te kriyAnuM sUkSmakALanI apekSAe vibhAjana karavAmAM Ave to te kriyAno pUrva aMza atIta che ane uttara aMza anAgata che. tethI kALagata sUkSmatAnI ane sthUlatAnI apekSAe vicAra karavAmAM Ave to eka ja kriyAmAM atIta-anAgata-vartamAna traNeya kALano saMbaMdha mAnya bane che. tethI tevA sthaLe uparokta vividha apekSAthI pati, sAkSIt tathA pati Avo vacanaprayoga vyAjabI ja che - tevuM siddha thAya che. ekIsAthe aikAvyasaMbaMdha saMmata para (saco.) jo kriyAno saMbaMdha ekIsAthe aneka kALanI sAthe mAnya karavAne badale phakta eka ja kALa sAthe kriyAno saMbaMdha mAnya karavAmAM Ave to vastu jyAre utpadyamAna hoya tyAre tene udezIne utpannapaNAnI je buddhi thAya che tene bhrAnta mAnavAnI Apatti Avaze. "utpamAnam utpannam, chidyamAna chinna", madyamAnaM mitra....' ityAdi pratIti ane vyavahAra prAmANika che. A vAta ApaNe hamaNAM ja bhagavatIsUtranA saMdarbha dvArA samajI gayA chIe. tethI tevI pratItine brAnta mAnavAnI Apatti ISTApattirUpe mAnya karavI vyAjabI nathI. sthUlakALabhAvI sAmudAyika utpattikriyAmAM sUkSmakALasparzI Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 748 * pacyamAneSu pakvatvasvIkAraH / 6/20 { tehanaI "krizcitya, zizvitaMte" e prayoga na thayo joiI. te mATai e vartamAnAropanagama re bheda ja bhalo jANavo phucartha^ lh6/10 pa vizeSakAraNaM pazyAmaH, yukterubhayatra tulyatvAt / . pratyutaivaM caramakriyAdhvaMsasyaivA'tItakriyAviSayatvA'bhyupagame tu 'kiJcit pakvaM kiJcicca pacyate' ___ iti nirdhAraNAnupapattiH, caramapAkakriyAdhvaMsasyA'nutpAdAt / tasmAt 'pacati, na tu apAkSId' iti meM svAbhipretavyavahArasamarthanArthaM 'caramapAkakriyAdhvaMsaH = pAkagatam atItatvam' iti siddhAntAzrayaNaM na za yuktaM kintu vartamAnatvAropakArakanaigamanayasiddhAntasamAzrayaNameva shreyH| pradhAnamallanibarhaNanyAyenedam ka avseym| aikatvika utpatti kriyAono trikALa saMbaMdha mAnavAmAM koI paNa samasyA AvatI nathI. A vAta navamI zAkhAnA vIsamA zlokamAM vistArathI samajAvavAmAM Avaze. zaMkA :- utpattisamaye kriyAmAM utpannapaNuM raheluM che. tethI "utpadhamAnam utpanna' - Avo prayoga karI zakAya. paraMtu pAka kriyA jyAre cAlI rahelI hoya tyAre cokhAmAM paphavatva rahela nathI. tethI padhyamanA taDuttAka parva:' - Avo prayoga kaI rIte karI zakAya ? samAdhAna :- "utpattikALe vastumAM utpannatva che ane pAkakALe cokhAmAM pakvatva nathI'- A pramANe mAnavAmAM amane vizeSa kAraNa dekhAtuM nathI. tethI 'utpamAna vastu utpanna AvA vAkyaprayoganI jema "pRthyamAnI tADunA vivA?' - Avo vAkyaprayoga paNa samAna rIte ja mAnya karavo joIe. yukti to ubhayatra tulya che. tethI ekano svIkAra ane bIjAno asvIkAra asaMgata che. # "vizvita parva, vizva pravyate" prayoga vicAra # (pratyutte.) UlaTuM, caramakriyAnvesane ja atIta kriyAno viSaya mAnavAmAM Ave to "vivi parva, Cii viMcit 2 pradhyate' - A prakAre nirdhAraNa karavuM asaMgata thaze. kAraNa ke carama pAka kriyAno dhvasa tyAre utpanna thayela nathI. (rasoIyo daza miniTathI cokhAne pakAvavAno prayatna karI rahyo hoya, haju paMdara miniTa pakAvavAnI kriyA cAlavAnI hoya tyAre koI prazna pUche ke "cokhA pAkI gayA ?" to javAba ApavAmAM Ave che ke "kaMIka aMze cokhA pAkI gayA che ane kaMIka aMze cokhA pAkI rahyA che." A javAba sarvajanaprasiddha che. tethI tene prAmANika mAnavo vyAjabI che. paraMtu "caramakriyAasa = atItatva' - AvuM mAnavAmAM Ave to 'kiMcit parva, vivit va padhyate" - Ama avadhAraNa karavuM asaMgata banI jaze. kAraNa ke carama pAkakriyAno dhvaMsa tyAre utpanna thayela nathI.) tethI "pati, ne tu sAkSI' evA svasaMmata vyavahAranA samarthana mATe "carama pAkakriyAno dhvaMsa = pAkakriyAgata atItatva' - AvA siddhAMtano naiyAyike Azraya karavo vyAjabI nathI. paraMtu tevA prayoganA samarthana mATe vartamAnapaNAno Aropa karanAra trIjA naigamanayanA siddhAMtano Azraya karavo te ja zreyaskara che. mukhya mallane pahelAM harAvavo' - A nyAye ahIM naiyAyikamatanuM nirAkaraNa karyuM che - tema jANavuM. * "ItyarthaH pATha phakta ko.(13)mAM che. Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/20 * prakArAntareNa naigamanayasya trividhatvam / 749 "siddhA'siddhasAdhAraNakramAzrayaNaparityAgena kriyAvivekasya kriyaavtyaikaalysprshpksspaatitvaat| tasmAd vartamAnakriyAkAle kAlasya sthUlatva-sUkSmatvAbhyAM traikAlyaM nayavizeSeNa yauktikameveti" (a.sa.pari.1/kA.11/pR.168) adhikam aSTasahasrItAtparyavivaraNe anusndheym| prakArAntareNApi naigamanayasya traividhyaM bodhyam / tathAhi - (ka) AropanaigamaH, (kha) aMzanaigamaH, ma () satpanAma: | tatrAropanAmaH () turvidhaH - (1) dravyAropanAma:, guII dravya ropArI, S yathA " pukha niyama kAyA" (pa.pU.12/10/.468) rUti bhavatIsUtravanam' (2) TUropanAma:, dravya TdyAropArI, kathA "kayA liya nAge" (pa.pU.7ra/10/pU.468) rUti mavatIsUtravana (3) kAlAropanaigamaH, kAle kaalaantraaropkaarii| (4) kAryAdhAropanaigamaH, kAraNAdau kAryAdyAropakArI, Na siddha-asiddhasAdhAraNa vartamAnatA rahyuM ("siddhA.) "cUlA upara caDhAvela cokhAno je aMza sIjhI gayela che tathA je aMza sIjhI gayela nathI - tevA banne aMzomAM anugata evA bhUlakALakramano Azraya karavAmAM Ave to pati' AvA prakArano prayoga yuktisaMgata bane che. paraMtu sIjhelA ane na sIjhelA cokhAnA aMzomAM anugata evA sthUla kALanA saMbaMdhano tyAga karIne sIjhavAnI kriyAne ane na sIjhavAnI kriyAne judI pADavAmAM Ave to tevo kriyAsaMbaMdhI viveka (bhedajJAna) kALanI sUkSmatAne abhimukha bane che. tethI Avo kriyAviveka atIta-anAgata-vartamAna traNeya kALano pAka kriyAmAM saMbaMdha karanArA pakSano himAyatI bane che. tethI sUkSmakALanI dRSTie cokhAnA je aMzo sIjhI gayA che tenI apekSAe (1) "vicit parva' ke 'pakSI che - Avo vAkyaprayoga tathA cokhAnA je aMzo sIjhI rahyA che tenI apekSAe (2) "viMcit payyate" che ? ke "pati' - Avo vAkyaprayoga temaja cokhAnA je aMzo sIjhavAnA bAkI che tenI apekSAe (3) pati' - Avo vAkyaprayoga thavo vyAjabI ja che. tethI "kriyA je samaye cAlI rahI hoya tyAre e kALanI sthUlatA ane sUkSmatA dvArA kriyA traNeya kALane sparze che' - tevuM nathavizeSanA abhiprAyathI mAnavuM yuktisaMgata ja che." A bAbatamAM adhika jANakArI mATe aSTasahasrotAtparyavivaraNanuM anusaMdhAna vAcakavarge karavuM. che naigamanA Aropa-aMza-saMkalpavarUpa traNa bheda che (prajA.) bIjI rIte paNa naigamanayanA traNa bheda jANavA. te A rIte - (ka) Aropa naigama, (kha) aMzanaigama (ga) saMkalpanaigama. (ka) Aropa naigamanayanA cAra bheda che. te A mujaba (1) dravyAropa naigama. guNAdimAM dravyano Aropa kare te dravyAropa naigamaya jANavo. jema ke "vaLI, jJAna niyamA AtmA che' - AvuM bhagavatIsUtravacana (2) guNAropa naigamana. dravyamAM guNa vagereno Aropa kare tene guNAropa naigamanaya samajavo. jema ke AtmA apekSAe jJAna che' - AvuM bhagavatIsUtravacana (3) kALAropa naigama. kALamAM kAlAntarano Aropa kare te kAlAropa naigama tarIke oLakhavo. (4) kAryAdiAropa naigama. kAraNa vageremAM kArya vagereno Aropa 1, jJAnuM punaH niyamana mAtmA 2. mAtmA thAt jJAnam Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlAropanaigamasya SaDbhedAH * 750 'vAhyAnuSThAnuM dharma'rUtyAvi / pa taMtra vhAlAropane masya (-3) paN mevAH| tathAdi - (1) vartamAneDatItAropa, 'jhagha zrIvIraraa nirvANakalyANakadina' iti / ( 2 ) varttamAne'nAgatAropaH, 'adya zrIsImandharajinanirvANakalyANakadina' ma iti| (3) atIte vartamAnAropaH, ' adya dIpotsave zrIvIrajinaH mokSaM gata' iti| prakRte varttamAnarza dIpotsavadine vIramuktigamanAnvayabAdhena vivakSAvizeSavazataH vIramuktigamanAnvayini atItadIpotsavadine adyapadasaGketaH kakSIkriyate / ittham iha atItakAle varttamAnatvA''ropo bhAvanIyaH pUrvoktarItyA (6/8) / evamagre'pi svayamUhanIyam / (4) atIte'nAgatAropaH, 'hyaH zrIsImandharajinanirvANakalyANakadina Ni aasiidi'ti| (5) anAgate'tItAropaH, 'zvaH zrIvIrajinanirvANakalyANakadina' iti| (6) anAgate vartamAnAropaH, 'adya zrIsImandharajinaH nirvANagAmI' iti / (3) vaMzanemaH dvividhaH jJeyaH (1) mitrAMzovara:, yathA 'paTa-tatttanAvimAna'rUti| kare tene kAryAdiAropaviSayaka naigamanaya mAnavo. jema ke bAhya kriyAne dharma kahevo vagere. kAlAropa naigamanA cha bheda - (taMtra.) AropamaigamanA A rIte je cAra bheda batAvyA temAMthI kAlAropa nAmanA trIjA Aropa naigamanayanA cha bheda paDe che. te A rIte - (1) vartamAnakALamAM bhUtakALano Aropa, jema ke 'Aje zrImahAvIra svAmIno nirvANakalyANakadivasa che' - AvuM vacana. (2) vartamAnakALamAM bhaviSyakALano Aropa, jema ke 'Aje zrIsImaMdharasvAmIno mokSakalyANakadivasa che' - AvuM vAkya. (3) bhUtakALamAM vartamAnakALano Aropa, jema ke 'Aje dIvALInA divase zrImahAvIrasvAmI bhagavAna mokSe gayA' OM AvuM kathana. prastutamAM vartamAnakAlIna dIpotsavadivasamAM vIramuktigamanakriyAno anvaya bAdhita thAya che. tethI vizeSa prakAranI vivakSAnA AdhAre prabhu vIranI muktigamanakriyAno jemAM anvaya nirvivAdapaNe karI zakAya che, tevA atItakAlIna prathama dIpotsavadivasamAM 'Aje' padano saMketa svIkAravAmAM Ave che. A rIte ahIM atItakALamAM vartamAnakAlatvano Aropa spaSTa che. pUrve A ja chaThThI zAkhAnA AThamA zlokamAM bhUtanaigamamAM traNa prakAre Aropa batAvyA hatA. temAM je prathama prakAra jaNAvela te mujaba prastutamAM vibhAvanA karavI. A ja rIte AgaLa vAcakavarge svayameva vicAraNA karI levI. (4) bhUtakALamAM bhaviSyakALano Aropa, jema ke 'gaIkAle zrIsImaMdharasvAmIno mokSakalyANakadivasa hato' - A pramANenuM vacana. kaLiyugamAM zrAvaNa suda cothanA divase A pramANe bolAtuM vacana atItakALamAM anAgatakALano Aropa kare che. (5) bhaviSyakALamAM bhUtakALano Aropa, jema ke 'AvatIkAle mahAvIrasvAmIno nirvANa kalyANaka divasa che' - AvuM vacana. kALI caudasanA divase bolAtuM uparokta vAkya bhaviSyakALamAM bhUtakALano Aropa sUcave che. tathA (6) bhaviSyakALamAM vartamAnakALano Aropa, jema ke 'Aje sImaMdharasvAmI mokSe javAnA che' - AvuM vacana. kaLiyugamAM zrAvaNasuda trIjanA divase upara mujaba bolavuM, te bhaviSyakALamAM vartamAnakALano Aropa jANavo. (kha) aMzanaigamanayanA be bheda jANavA. te A rIte (1) bhinnAMzaviSayaka naigamanaya. jema ke 6/0 Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/0 * naigamasya trayodaza avAntarabhedAH (2) amitrAMzovarazva, yathA 'JAtma-tatraveza-jJAnAvInAmapravimAna' kRti| (1) sattvanemopi dvidhA - (1) svaparagAmanovara, yathA 'madrIya jJAnam' ti salpaH, (2) hAryAntararAmottarazva yathA 'maDIyo vehaH, putra, paTo vA' rUti sattvaH, jJAnAvijJakSA- pa nijapariNAmasvarUpakAryAd bhinne dehaputrAdilakSaNe kArye svtvsngklpnaaditi| rA tatsthApanA ceyam naigamaH | AropaH | V dravyAropaH guNAropaH kAlAropaH kAryAdyAropaH aMzaH - bhinnAMza: abhinnAMza: - v vartamAne vartamAne atIte atIte anAgate anAgate atItAropaH anAgatAropaH vartamAnAropaH anAgatAropaH atItAropaH vartamAnAropaH 751 saGkalpaH rza v svapariNAmaH kAryAntara prakRte devacandravAcakena nayacakrasAre yaduktaM tadanusandheyam / taduktaM tatra " naigamaH triprakAraH aaropaaNshpaTa ane taMtuo vacce avibhAga che' A vAkya bhinnAMzagocara naigama che. kAraNa ke paTamAMthI taMtuo chUTA paDI zake tema hovA chatAM AtAna-vitAnasvarUpa saMyoganA lIdhe te banne vacce avibhAga jaNAya che. avayavImAMthI bhinna karI zakAya tevA aMzone potAno viSaya karavAnA lIdhe A vAkya bhinnAMzagocara naigama kahevAya che. (2) abhinnAMzaviSayaka naigamanaya. jema ke 'AtmA ane tenA pradezo, jJAna vagere vacce avibhAga che' A vAkya abhinnAMzaviSayaka naigama che. AtmAmAMthI Atmapradezo ke jJAnAdi guNo kyAreya chUTA karI zakAtA nathI, bhinna karI zakAtA nathI. tethI tadviSayaka A vAkyane abhinnAMzagocara naigamanaya tarIke oLakhavuM. (ga) saMkalpanaigamanayanA paNa bheda che. (1) svapariNAmaviSayaka. 'mAruM jJAna' - Avo saMkalpa e svapariNAmagocara saMkalpanaigamanaya che. kAraNa ke jJAna e AtmAno ja pariNAma che. tathA (2) kAryAntarapariNAmaviSayaka. 'mAro deha, putra ke vastra' Avo saMkalpa e kAryAntarapariNAmaviSayaka saMkalpanaigamanaya che. kAraNa ke jJAnAdisvarUpa svapariNAmAtmaka kAryathI bhinna evA deha, putra vagere kAryane vize (= kAryAntarane vize) svatvano = mamatvano saMkalpa ahIM karavAmAM Ave che. A rIte naigamanayanA Aropa-aMza-saMkalpa svarUpa traNa bheda paNa vAcakavarge vicAravA. (tattvA.) A bheda-prabhedonI sthApanA parAmarzakarNikAmAM spaSTa che. tethI tene ahIM darzAvatA nathI. * nayacakrasArano saMvAda (prate.) bIjI rIte naigamanA je traNa bhedanuM nirUpaNa karyuM te aMge devacandrajI vAcakavarye nayacakrasAramAM je kahela che, tenuM anusaMdhAna karavuM. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "(ka) Aropa, (kha) aMza ane pariNAmaH TET kA Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 752 * caturvidhanaigamasvarUpavicAraH 6/20 rA pu saGkalpabhedAt / vizeSAvazyake tUpacArasya bhinnagrahaNAt caturvidhaH / naike gamA AzayavizeSA yasya sa naigamaH / tatra catuHprakArA AropAH dravyAropa - guNAropa- kAlAropa- kAryA( kAraNA ? ) dyAropabhedAt / tatra ( 1 ) guNe dravyAropaH, paJcAstikAyavartanAguNasya kAlasya dravya (tva) kathanam / etad guNe dravyAropaH / ( 2 ) Atmaiva jJAnam mu (jJAnamevAtmA ?) atra dravye guNAropaH / (3) vartamAnakAle atItakAlAropaH 'adya dIpotsave vIranirvANam' / vartamAnakAle anAgatakAlAropaH 'adya padmanAbhanirvANam' / evaM SaD bhedAH / (4) kAraNe kAryAropaH, 'bAhyakriyAyA dharmatvaM' dharmakAraNasya dharmatvena kathanam / aMzo dvividhaH - bhinno'bhinnazca / saGkalpo'pi dvividhaH svapariNAmarUpaH kAryAntarapariNAmazcetyAdiH / zatamelo naima" (1.6.sA. pR.100) tiA kA tridhA naigama ityupalakSaNam, anyathA'pi naigamabhedAnAM zAstre upalambhAt / tathAhi - tttvaarth(ga) saMkalpanA bhedathI naigamanA traNa bheda che. vizeSAvazyakabhASyamAM to upacArane Aropa vagerethI bhinna batAvela che. temAM upacAra umerIe to naigamanA cAra bheda thAya. na eka aneka gama = abhiprAyavizeSa jemAM hoya te naigama. matalaba ke naigamanaya anekaAzayI che. cAra prakAre AroparnaMgama (taMtra.) temAM (ka) AroparnaMgamanA cAra bheda che. (1) dravyAropa, (2) guNAropa, (3) kAlAropa, (4) kAryAdi Aropa . (1) temAMthI guNane vize je dravyAropa karavo te dravyAropa. jema ke paMcAstikAyano je vartanApariNAma guNadharma che, te ja kALa che. AvA guNadharmasvarUpa kALane dravya kahevuM te Aropita kathana che. paraMtu vastutaH kALa e kAMI svataMtra dravya nathI. tethI uparokta Aropita kathanane dravyAropa naigamanaya svarUpe jANavuM. (2) 'AtmA e ja jJAna che' A vAkyamAM AtmadravyamAM tAdAtmyasaMbaMdhathI jJAnaguNano Aropa thAya che. tethI A guNAropa naigamanaya kahevAya. (3) kAlAropa. tenA cha bheda // che. sauprathama che vartamAnakALamAM atItakALano Aropa. jema ke 'A dIpotsava mahAvIra mahArAjAno nirvANakalyANakadivasa che' - A vAkya vartamAnakALamAM atItakALano Aropa kare che. tathA 'Aje padmanAbha maiM tIrthaMkarano nirvANakalyANakadivasa che' - AvuM kathana te vartamAnakALamAM bhaviSyakALano Aropa kare che. tethI e kAlA2opano bIjo bheda kahevAya. padmanAbha tIrthaMkara AvatI covIzImAM thavAnA che. tethI temanuM nirvANa paNa bhaviSyakAlIna che. ahIM temanA bhAvI nirvANakalyANakadivasano vartamAnamAM upacAra karyo che. A rIte bhUtakALa, vartamAnakALa, bhaviSyakALanA be - be bheda karavAthI kAlAropanA cha bheda thAya. (4) 'bAhyakriyA e dharma che' AvuM kathana karavuM te dharmanA kAraNane dharma tarIke jaNAvavAnA lIdhe kAraNamAM kAryano Aropa karanAra AroparnaMgamano cotho bheda che. htt - = (aMzo.) tathA (kha) aMzanA be prakAra che - bhinna ane abhinna. temaja (ga) saMkalpanA paNa be bheda che - svapariNAmarUpa ane kAryAntarapariNAma svarUpa. A rIte aneka bheda-prabheda paDavAthI naigamanayanA seMkaDo bheda che." A rIte nayacakrasAra graMthamAM kharataragacchIya zrIdevacandra upAdhyAyajIe jaNAvela che. * naigamanayanA nava bheda (triyA.) naigamanayanA anya je traNa bheda ahIM jaNAvela che, te paNa upalakSaNa samajavuM. matalaba Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 753 * naigamanayasya navavidhatvam / znavavarti vidAnandasvAminA "(1) zuddhadravyarnama:, (2) azuddhadravyanAma:, (3) arthaparyAyanAma:, (4) vyagnanaparyAyAma, (1) artha-vyagnanaparyAyarnama:, (6) zuddhadravyarthapatharnAma:, (7) azuddhadravyarthayaneTH, (8) zuddhadravyavyagnanaparyAyAma:, (2) azuddhadravyavyambanaparyAyAmazthati navaghA nAma(ta.sno.vA.9/ 1 33/37) ityuktamityavadheyam / cIdAdarasnAre zrIvavibhUmi pi tavanusArekha "(1) paryAyarnama:, (2) dravyarnAma:, (3) dravya-paryAyane ma" (pra.na.ta.7/10. cA.ra.pu.1010) rUtyevaM tridhA naima!padrazya prathamI trayo evA, dvitIyasya dvau bhedau, tRtIyasya ca catvAro bhedA ityevaM naigamasya nava prabhedAH sodAharaNamupadarzitA za ityadhikaM tato'vaseyam / ___prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'kathaJcinniSpannA'niSpannavastu samagratayA niSpadyamAnamiti .. jJApakaM vartamAnanaigamanayamavalambya tapastyAga-titikSAmayArAdhanayA jAyamAnAM katipayakliSTakarmanirjarAmAMzikamokSalakSaNAmavagamya 'madIyaH mokSaH sAmprataM samagratayA sajAyate' ityantaHsphuraNataH sAdhanAmArge kA apUrvotsAhasambhRtahRdayatayA sAdhakaH drutamabhisarpati / ke naigamanayanA phakta uparokta rIte traNa ja bheda nathI. naigamanayanA bIjA bhedo paNa zAstromAM upalabdha thAya che. te A rIte - tattvArthazlokavArtika graMthamAM zrIvidyAnaMdasvAmIjIe naigamanayanA nava bhedo darzAvela che. "(1) zuddha dravyanaigama, (2) azuddha dravyanaigama, (3) arthaparyAya naigama, (4) vyaMjanaparyAya naigama, (5) arthavyaMjanaparyAya naigama, (6) zuddhadravyArthaparyAya naigama, (7) azuddha dravyAWparyAya naigama, (8) zuddha dravyabhaMjanaparyAya naigama ane (9) azuddha dravyavyaMjanaparyAya naigama." A vAta dhyAnamAM rAkhavI. naigamabheda aMge vAdidevasUrimatapradarzana (codava.) syAdvAdaratnAkaramAM vAdidevasUrijIe paNa tene anusarIne naigamanayanA traNa mULabhedo darzAvela che. (1) paryAyanaigama, (2) dravyanaigama ane (3) dravya-paryAyanaigama. paryAyanaigamanA traNa bheda, dravyanaigamanayanA be bheda ane dravya-paryAyarnagamanA cAra bheda Ama mULa traNa naigamanayanA kula nava ! prabheda tyAM udAharaNasahita darzAvela che. vAcakavarge adhika jANakArI tyAMthI meLavavI. che vartamAnanagama sAdhanAne prANavaMtI banAve che AdhyAtmika upanaya :- keTalAka aMzamAM niSpanna ane keTalAka aMzamAM aniSpanna vastune samagratayA niSpadyamAna tarIke jaNAvanAra vartamAnagrAhI naigamanayano abhiprAya AdhyAtmika jagatamAM e rIte upayogI che ke tapa-tyAga-titikSAmaya sAdhanAmArganA AlaMbane amuka kliSTa karmonI nirjarA thavAthI sAdhakane "mAro mokSa samagratayA thaI rahyo che' - AvA prakArano AMtarika sUra uThavAthI sAdhanAmArge haraNaphALa bharavAmAM ullAsa ane umaMga pragaTe che. nirjarA eTale AMzika mokSa. tethI jeTalA aMzamAM nirjarA thaI hoya teTalA aMzamAM sAdhakane karmamukti maLI kahevAya. tethI vartamAnatAno Aropa karanAra trIjA naigamanayanA abhiprAyathI tevA samaye "samagratayA mAro mokSa thaI rahyo che'- AvI pratIti thavAmAM zAstrIya daSTie koI bAdha nathI. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 754 sAdhanAsAphalyasunizcAyakA tRtIyanaigamaH 0 6 /10 pa itthaM nayasApekSazAstrA'bAdhitapratItyA sAdhanAsAphalyasunizcayaM sAdhakaH samavApnoti / tatazca ___tatrA'bhrAntavizvAsaH sampadyate / evaM varttamAnanaigamanayo'dhyAtmamArge'tyantamupayujyate / tatazca "yadbodhA" 'nantabhAge'pi dravya-paryAyasambhRtam / lokA'lokaM sthitiM dhatte sa syaalloktryiiguruH||" (jJA.31/34) iti ma jJAnArNave zrIzubhacandrAcAryeNa darzitaM paramAtmasvarUpaM jhaTiti prApnuyAt pravrajitaH / / 6/10 / / 4 sAdhanAsAphalyano sunizvaya 4 (ghaM.) A rIte nayasApekSa zAstraabAdhita pratItinA mAdhyamathI sAdhakane sAdhanAnI sArthakatAno samyapha nizcaya thAya che. Ama AdhyAtmika sAdhanAnI saphaLatA aMge abhrAnta AtmavizvAsa pragaTAvavA , dvArA trIjo naigamanaya sAdhaka upara mahAna upakAra kare che. tenA lIdhe jJAnArNavamAM dekhADela paramAtmasvarUpane " mahAmuni zIghratAthI saMprApta kare che. tyAM zrI zubhacaMdrAcAryajIe jaNAvela che ke "jemanA kevaLajJAnanA 2 anaMtamA bhAga mAtramAM paNa anaMta dravya-paryAyathI paripUrNa evo samagra loka ane aloka vyavasthita che, pratibiMbita che, te paramAtmA ja traNa lokanA guru che." (6/10) (lakhI rAkho DAyarImAM....4) * jAtanuM samarpaNa karIne paNa ghaNuM meLavI levAnuM, bhogavI levAnuM, nIcovI levAnuM vAsanAnuM valaNa che. binazaratI AtmasamarpaNa karavA tatpara upAsanAnuM valaNa svArthanI durgadha vagaranuM che. ghaNI sAdhanA haThIlI che, potAnuM dhAryuM karavA tatpara che. dhAraNAmukta upAsanA AjJAMkita che. * sAdhanAne bAhya kriyAnA nirIkSaNanI abhilASA che. upAsanAne Atma-saMzodhananI jhaMkhanA che. * sAdhanAmAM kriyAyoganI mukhyatA che. dA.ta. pratimAdhArI sAdhu upAsanAmAM bhaktiyoganI mukhyatA che. dA.ta. AnaMdaghanajI. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 755 0 saGgrahanayaparAmarza: 0 saMgrahaI naya saMgraho, te vividha - ogha visesa re; "dravya sarva avirodhiyA" jima, tathA "jIva asesa re" 9/11 (84) bahu. je saMgrahaI,te saMgrahanaya kahiyai. sAmpratamavasaraprAptaM saGgrahanayaM nirUpayati - 'saGgraha' iti / sagRhNan saGgrahaH prokta ogha-vizeSato dvidhaa| dravyANi hyavirodhIni yathA jIvAstathA smaa:||6/11|| prakRte daNDAnvayastvevam - saGgRhNan saGgrahaH proktH| (sa ca) ogha-vizeSataH dvidhA / yathA / - (1) dravyApi hi virodhIni tathA (2) nIvAra samA6/11TI saGgrahaNan = sAmAnyarUpatayA sarvaM saGgrahNAtIti saGgrahaH proktH| taduktaM tattvArthasUtravRttau rza zrIsiddhasenagaNivaraiH "abhedena saGgrahaNAt sarvasya saGgrahNAti iti saGgrahaH" (ta.sU.1/34) iti / devacandravAcakaiH / nayacakrasAre "(1) saGgrahaNaM = sAmAnyarUpatayA sarvavastUnAm AkroDanaM = saGgrahaH / (2) athavA sAmAnyarUpatayA / sarvaM gRhNAtIti snggrhH| (3) athavA sarve'pi bhedAH sAmAnyarUpatayA saGgRhyante aneneti saGgrahaH" Na (na.va.sa.pU.782) rUtyevaM trividhA sahavyutpattiH zatA/ yathoktaM pramANamImAMsAyAm "abhedarUpatayA vastujAtasya saGgrAhakaH saGgrahaH" (pra.mI.2/2/4) iti / taduktam AlApapaddhatau api "abhedarUpatayA vastujAtaM sagRhNAtIti saGgrahaH" (A.pa.pR.22) iti / sa vitarariko:- have graMthakArazrI avasarasaMgatithI prApta saMgrahAyanuM nirUpaNa kare che : - saMgrahanayanI samajaNa - homa - badhI vastuno saMgraha karanAra saMgrahanaya be prakArano kahevAya che. (1) sAmAnyarUpe ane (2) vizeSarUpe. jema ke (1) 'dravyo paraspara avirodhI che.' tathA (2) "jIvo paraspara samAna (= avirodhI) che.' (6/11) vyAkhyAtha :- sAmAnyarUpe sarva vastuno saMgraha karavAnA lIdhe cotho naya saMgrahanaya kahevAya che. A tattvArthasUtravyAkhyAmAM zrI siddhasenagaNivare jaNAvela che ke "badhAno abhedasvarUpe = abhinnatvarUpe saMgraha karavAnA lIdhe saMgrahanaya kahevAya che. kAraNa ke "samyapha grahaNa = saMgraha kare te saMgraha' - AvI vyutpatti che." kharataragacchIya upAdhyAyazrI devacandrajIe nayacakrasAramAM saMgrahanI traNa prakAre vyutpatti jaNAvelI che ke "(1) saMgrahaNa = ekaThuM karavuM. eka upayogamAM sAmAnyasvarUpe sarva vastuonuM AkroDA = 1 grahaNa karavuM te saMgraha. (2) athavA sAmAnyarUpe sarvane eka ja adhyavasAyamAM grahaNa kare tene saMgraha samajavo. 3) athavA tamAma bhedo = vizeSo jenA dvArA sAmAnyarUpe jaNAya te saMgraha." | (co.) pramANamImAMsAmAM tathA AlApapaddhatimAM paNa jaNAvela che ke "abhedasvarUpe vastusamUhano je saMgraha kare te saMgrahanaya kahevAya che." te saMgrahanayanA be prakAra zAstramAM jaNAvela che. (1) ogharUpe * ko. (4)mAM "savi' pATha ma.mAM "saba pATha. ko.(2) + ko(7)no pATha lIdho che. Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 756 sagRhIta-piNDitArthavicAraH / 6/12 ii tehanA be bheda (kavidhaogha-vizeSathI. ogha kahiI sAmAnya. etalaI eka sAmAnya saMgraha, eka Na vizeSa saMgraha - evaM 2 bheda jANavA. (jima) "vyALi safja virodhIni" e prathama bhedanuM udAharaNa ca ogha-vizeSataH = sAmAnya-vizeSaprakArataH yadvA saGgrahIta-piNDitArthasvarUpataH dvidhA = dviprakAraH proktH| taduktam Avazyakaniyuktau "saMgahiya-piMDiyatthaM saMgahavayaNaM" (A.ni.756) iti / tadvivaraNaM tu vizeSAvazyakabhASye "saMgahaNaM saMgiNhai saMgijhaMte va teNa jaM bheyA / to saMgaho tti saMgahiya-piMDiyatthaM vao nA" (vi.kI.mI.rara03) tiA "sattAkarNa mahIsAmAnya saMgRhItam, nIvatyAtivamavAntarasAmAnya tu ma pinndditaarthmucyte| tataH saGgrahItapiNDitArthaM = parA'parasAmAnyArthaM saGgrahavacaH" (vi.A.bhA.2205 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyavRttau zrIhemacandrasUrayaH / yathoktaM pramANanayatattvAloke syAdvAdabhASAyAJca "sAmAnyamAtragrAhI parAmarzaH saGgrahaH" (pra.na.ta.7/13, cA..pU.rU) 1 2 9 pramAniyatAno "jayakumayavihattvaH paroDapazci" (pra.na.ta.7/14) tiA Na parasAmAnyArthakaH saGgrahaH parasaGgrahanayaH sAmAnyasaGgrahanayo'pi vA kathyate, aparasAmAnyArthakaH kA saGgrahaH aparasaGgrahanayaH vizeSasaGgrahanayo vaa'pyucyte| sAmAnyasaGgrahAparAbhidhAnasya parasAmAnya vAcakasaGgrahanayasyodAharaNamAha - yathA 'dravyANi sarvANi hi = eva avirodhIni' iti / dravyatvena = sAmAnyarUpe ane (2) vizeSarUpe. athavA to (1) saMgRhIta artha svarUpe tathA (2) piDita artha svarUpe. A bAbatane jaNAvatA AvazyakaniyuktimAM jaNAvela che ke "saMgRhIta-piMDita arthane saMgraha vacana batAve che. AnuM vivaraNa karatAM vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "vastuno saMgraha kare che te mATe saMgrahanaya kahevAya che. athavA to je kAraNasara te naya dvArA bhedono (vizeSono) saMgraha thAya che, tethI saMgrahanaya kahevAya che. tethI saMgrahanayanA vacanano artha saMgRhIta ane piDita kahevAya 1 che." zrI hemacaMdrasUrie vizeSAvazyakabhASyanI vyAkhyAmAM jaNAve che ke "sattA nAme mahAsAmAnya = parasAmAnya = vyApaka jAti saMgRhIta artha kahevAya. tathA jIvatva vagere avAntara sAmAnya = aparasAmAnya = vyApya jAti piDita artha kahevAya che. tethI "saMgrahanayanuM vacana saMgRhIta-piMDitArthaka che' - Ano artha e thaze ke saMgrahanayanuM vacana para-aparasAmAnyArthaka = vyApaka-vyApyajAtiviSayaka che." I saMgrahanacanA be bheda che (co.) pramANanayatattAlokAlaMkAramAM vAdidevasUrie tathA syAdvAdabhASAmAM zubhavijayajIe jaNAvyuM che ke "sAmAnya mAtrane grahaNa karanAro parAmarza saMgrahanaya kahevAya." pramANanayatattvAlokamAM AgaLa jaNAvela che ke "saMgrahanA be bheda che - para ane apara." parasAmAnyaviSayaka saMgrahane "parasaMgrahanaya' athavA "sAmAnya saMgrahanaya' kahevAya che. tathA aparasAmAnyaviSayaka saMgraha e "apasaMgrahanaya' athavA 'vizeSasaMgrahanaya' tarIke oLakhAya che. sAmAnyasaMgraha jenuM bIjuM nAma che evA parasAmAnyavAcaka # zAM.mAM jANavA" pATha nathI. ma.lI.(2)+ko.(2+7+9)si.mAM che. 1. saMgRhIta-cchitA saMdaravanam 2. saGgrahaNaM sagRhNAti saGgRhyante vA tena yad bhedaaH| tataH saGgraha iti saGgrahIta-piNDitArthaM vaco yasya / / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/12 0 vizeSasaGgrahopadarzanam / 757 tathA "nIvAra saDavirodhanA" e dvitIya bhedanuM udAharaNa. bahuzruta ima vicArInaI tuhe joyo. rA. I6/11/ rUpeNa sarveSAmeva jIvA'jIvAdidravyANAmavirodhamevA'yaM prtipaadyti| atra hi kroDIkRtasarvavizeSaM / sAmAnyameva sarvaiH prakAraiH sAmAnyasaGgrahavacanAbhidheyatayA bhaNitamiti yAvat tAtparyam / asya zuddhasaGgraha ityapi nAmAntaramavaseyam, dvitIyasya cA'zuddhasaGgraha iti / yattu sthAnAGgasUtravRttau zrIabhayadevasUribhiH "saGgrahaNaM bhedAnAM saGgrahNAti vA tAn saGgRhyante vA te ma yena sa saGgraho mahAsAmAnyamAtrAbhyupagamapara iti" (sthA.3/3/192, vR.pR.258) ityuktaM tattu parasaGgraha- rza nayA'pekSayA avagantavyam / tathA 'jIvAH sarve samAH = avirodhinaH' iti vizeSasaGgrahanayaH pratipAdayati, jIvatvena / rUpeNa avAntarasAmAnyena nR-nAraka-nAkiprabhRtInAmavirodhamevA'yaM darzayati / na ca jIvatvasya vizeSarUpatayA saGgrahatvaM vyAhanyeta, vizeSasya vyAvartakatvAditi zaGkanIyam, kA saMgrahanayanA udAharaNane graMthakArazrI zlokanA uttarArdha dvArA jaNAve che - jema ke "badhA ja dravya avirodhI che' - AvuM vacana parasAmAnyasaMgraha kahevAya. dravyatvarUpe jIva-ajIva vagere tamAma dravyomAM prastuta sAmAnya saMgrahanaya avirodhanuM pratipAdana kare che. prastutamAM jIvAdi dravyamAM rahela tamAma vizeSa guNadharmone potAnAmAM samAvI denArA evA sAmAnya dharmane ja tamAma prakAre potAnA viSaya tarIke sAmAnya saMgrahanayanuM vacana jaNAve che. dravyatva jAtinI apekSAe sarva dravyonuM ekarUpe grahaNa karavuM te sAmAnya saMgrahanayanuM kArya che - tyAM sudhI tAtparya samajavuM. sAmAnya saMgrahanayanuM bIjuM nAma "zuddha saMgrahanaya' jANavuM. tathA vizeSasaMgraha svarUpa bIjA bhedanuM nAmAntara "azuddha saMgrahanaya' jANavuM. | (g.) sthAnAMgasUtranI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje "(1) bhedono saMgraha te saMgrahanaya kahevAya. athavA (2) bhedono saMgraha kare te saMgrahanaya kahevAya. athavA (3) jenA vaDe bhedono saMgraha = samAveza karavAmAM Ave te saMgrahanaya kahevAya. arthAtu phakta mahAsAmAnyano = astitvamAtrano CT svIkAra karavAmAM parAyaNa hoya te saMgrahanaya kahevAya." A pramANe je nirUpaNa karela che te saMgrahAyanI apekSAe nahi paNa parasaMgrahanayanI = sAmAnyasaMgrahanayanI apekSAe nirUpaNa karela che - tema jANavuM. | (tathA.) tathA saMgrahanayanA bIjA bhedanuM udAharaNa A pramANe che - "sarve jIvo paraspara avirodhI = samAna che." dravyatva dharmanI apekSAe jIvatva dharma avAntarasAmAnya = vyApyajAtivizeSa kahevAya che. manuSya, nAraka, deva vagere jIvomAM jIvatvarUpe avirodhane ja vizeSasaMgrahanaya jaNAve che. dravyatvanI apekSAe jIvatva dharma vizeSarUpa hovAthI prastuta saMgrahanaya vizeSa saMgrahanaya tarIke oLakhAya che. zakA :- (na gha.) saMgrahanaya to sAmAnyadharmarUpe vastuone grahaNa kare che. tethI ja to te saMgrahanaya kahevAya che. dravyatvanI apekSAe jIvatva to vizeSa prakArano dharma che. tethI dravyatvarUpa sAmAnyadharmane choDI, jIvatvarUpa vizeSaguNadharmarUpe jo saMgrahanaya jIvone grahaNa kare to te naya saMgrahanaya kaI rIte ...* cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI.phakta lA.(2)mAM che. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 758 * aparasaGgrahanayasya vyavahAratvApattinivAraNam . pa dravyatvApekSayA jIvatvasya sAmAnyarUpatvA'bhAve'pi nR-nArakatvAdyapekSayA sAmAnyarUpatAnatikramAt / yA ata evAsyA'vAntarasAmAnyaviSayatvamucyate / avAntarasAmAnyatayA jIvatvasya vizeSarUpatve'pi prakRte - sarveSAM jIvAnAM jIvatvena rUpeNa anvaya eva abhipretaH, na tu vyaavRttiH| ato nAtra saGgrahatvocche- dApattiH na vA vyavahAratvaprasaktirityavadheyam / idamevAbhipretyoktam AlApapaddhatau api "saGgraho dvividhH| sAmAnyasaGgrahaH, yathA 'sarvANi dravyANi prsprmvirodhiini'| vizeSasaGgrahaH, yathA - sarve jIvAH parasparamavirodhinaH" (A.pa.pR.8) iti / itthaJca Ni nAvAntarasAmAnyagrAhakatvamAtrAdeva vizeSasaGgrahanaye saGgrahatvocchedApattiH, anyathA 'sarvANi dravyANi kA dravyatvena rUpeNa avirodhIni', iti vAkye'pi saGgrahatvamucchidyate; sattvApekSayA tu dravyatvasyApya kahI zakAya? vizeSa dharmanA puraskArathI vastunuM grahaNa karavAmAM to saMgrahapaNAno uccheda thaI jaze. kema ke vizeSa guNadharma to vyAvartaka che, saMgrAhaka nahi. # vizeSadharma paNa saMgrAhaka ja samAdhAna :- (rA.) dravyatvanI apekSAe jIvatva dharma sAmAnyarUpa nathI, paraMtu vizeSasvarUpa che - A tamArI vAta sAcI che. tema chatAM manuSyatva, nArakatva vagere avAntaravizeSa guNadharmonI apekSAe jIvatva dharma sAmAnya ja kahevAya, vizeSa dharma nahi. Ama dravyatvanI apekSAe jIvatvamAM sAmAnyarUpatA na hovA chatAM paNa manuSyatva, nArakatva vagere vizeSa guNadharmonI apekSAe to jIvatvamAM sAmAnyarUpatA abAdhita ja rahe che. tethI ja prastuta bIjA saMgrahanayano viSaya mahAsAmAnya nahi, paraMtu avAttarae sAmAnya kahevAya che. jIvatva dharma avAjorasAmAnya hovAthI vizeSarUpa che. tema chatAM prastutamAM tamAma jIvono jIvatarUpe anvaya = anugama = samanvaya = saMgraha karavo ja abhipreta che. jIvomAM paraspara || vyAvRtti = vyavaccheda = bAdabAkI = bheda karavAnuM ahIM abhipreta nathI. tethI ja prastuta nayamAM na to saMgrahapaNAno uccheda thavAnI Apatti nahi AvI zake ke na to prastuta vAkya vyavahAranayasvarUpa banavAnI Apatti AvI zake. A vAta dhyAnamAM rAkhavI. ja vyavaccheda abhiprAyasApekSa % (mevA.) AvA abhiprAyathI ja AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "saMgrahanayanA be prakAra che. (1) sAmAnya saMgrahanaya, jema ke "sarva dravyo paraspara virodharahita che' - AvuM vacana. (2) vizeSa saMgrahanaya, jema ke "sarva jIvo paraspara virodharahita che' - AvuM vacana." Ama dravyatvanI jema jIvatva nAmanA avAjorasAmAnya dharmanI apekSAe anvaya karavAnI vAta ahIM abhipreta che, nahi ke vyavacchedanI vAta. tethI dravyatvanI apekSAe jIvatva avAntarasAmAnya dharma hovA chatAM paNa jIvatvane potAno viSaya banAvavA mAtrathI prastuta vizeSasaMgrahanayamAM (= saMgrahanayanA bIjA bhedamAM) saMgrahapaNAno vyavaccheda thavAnI vAta vyAjabI nathI. avAkhsarasAmAnya dharmane grahaNa karavA mAtrathI jo saMgrahapaNAno uccheda thaI jato hoya to "sarvAga dravyApa virodhI"i AvI vAta karanAra parasaMgrahanamAM paNa saMgrahapaNAno uccheda thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke sattva (= sattA = astitva = vidyamAnatA) Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 sattvaM na dravyatvam / 759 vAntarasAmAnyarUpatvAt / na hi sattvameva dravyatvam, dravyatvasya sattvanyUnavRttitvAt, dravyatva-guNatva-paryAyatvAnAM sattAvyApyatvena pa sammatatvAditi bhaavH| na ca "utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sad" (ta.sU.5/29) iti tattvArthasUtreNa dravyatvalakSaNameva sattvamabhihitamiti vAcyam, tasya utpAdAditritayayuktatvarUpeNa vastusattvapratipAdanaparatvAt, dravya iva guNAdau api / utpAdAdibhAvAt, dravyatvaM vinA'pi sattvabhAvAcca na dravyatva-sattvayoH aikyamiti siddhm| ka ___ etAvatA "zuddhadravyaM sanmAtram abhimanyamAnaH parasaGgrahaH" (pra.na.ta.7/15) iti pramANanayatattvA- rNi lokAlaGkArasUtramapi vyAkhyAtam, tatra dravyapadasya vastuparatvAt / ata eva tatra "vizvamekaM sadavizeSAt" .. (pra.na.ta.7/16) ityevaM sAmAnyasaGgrahA'parA'bhidhAnaparasaGgrahanayodAharaNamupadarzitam, na tu 'dravyamekaM nAmanA dharmanI apekSAe dravyatva nAmano guNadharma paNa avAjorasAmAnya ja che. tethI avAntarasAmAnyaviSayaka hovA mAtrathI nayamAM saMgrahapaNAno uccheda mAnavo vyAjabI nathI. ( di.) prastutamAM sattva = sattA e ja dravyatva nathI. kAraNa ke sattA karatAM dravyatva e nyUnavRtti = vyApya che. zAstramAM dravyatva, guNatva ane paryAyatva sattAnA vyApyasvarUpe mAnya che. zaMkA :- (ra gha) tattvArthasUtramAM umAsvAtijI mahArAje "utpAda-vyaya-dhrauvyayukta hoya te sat kahevAya - AvuM kahevA dvArA dravyatvanuM lakSaNa ja sUcita karela hoya tema jaNAya che. kAraNa ke dravyamAM ja utpAdAdi traNa thatA hoya che. tethI utpAdAdi traNathI yuktatA e ja sattva = dravyatva che - ema phalita thAya che. ja utpAdAdi guNAdimAM paNa abAdhita 8 samAdhAna :- (tarA) nA. tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke "utpAdra-vyaya-dhrauvyayuC/ sa" AvuM ! tattvArthAdhigamasUtra "vastunI sattA utpAdAdi traNathI yukta hovA svarUpe che' - A mujaba pratipAdana karavAmAM tatpara che. utpAdAdi traNa jemAM na hoya te sat na hoya. utpAdAdi traNa jemAM hoya te sa ja sat hoya. AthI "vastunuM astitva = sattva utpAda-vyaya-dhrauvyaviziSTatasvarUpe ja hoya che' - AvuM jaNAvavAnuM te sUtranuM tAtparya che. kAraNa ke mAtra dravyamAM ja utpAdAdi thAya che - tema nathI. dravyanI jema guNamAM ane paryAyamAM paNa utpAda-vyayAdi thAya ja che. jyAM dravyatva nathI, tyAM paNa sattva rahe che. mATe 'dravyatva ane sattva - A banne eka nathI paNa alaga che' - tema siddha thAya che. (ttAvA.) uparokta vicAra-vimarzanA AdhAre pramANanayatattAlokAlaMkAra nAmanA graMthanA eka sUtranI paNa vyAkhyA thaI jAya che. te graMthamAM jaNAvela che ke "zuddha dravyane kevaLa sat svarUpe mAnanAra abhiprAyavizeSane parasaMgrahanaya tarIke jANavo." ahIM 'dravya' pada vastubodhaka che. eTale te sUtrano artha ema thaze ke "zuddha vastune kevaLa svarUpe mAnanAra abhiprAyavizeSane parasaMgrahanaya tarIke jANavo." tethI uparokta sUtrathI "zuddha dravyatva = sattva' AvuM phalita thatuM nathI. tethI ja te graMthamAM parasaMgraha Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/12 760 0 devasenamatAnusAreNa saGgrahopadarzanam / pa sadavizeSAdi'ti / sattAyAH parasAmAnyatvam, dravyatvAdInAJcA'parasAmAnyatvamiti ratnAkarAvatArikAbhiga dhAnatadvRttivilokanAdavasIyate / vastutastu zuddhaparasaGgrahanayavAkyaM 'sarvaM sad' ityevA'vagantavyam, sattAyAH parasAmAnyamAtrarUpatvAt / / ata eva devasenena nayacakre "avare paramavirohe sab atthitti suddhsNghnno| hoi tameva asuddho igjaai| visesagahaNeNa / / " (na.ca.36) ityevam astitvA'parAbhidhAnasattvalakSaNamahAsAmAnyapuraskAreNa 'sarvam 9 asti' iti zuddhaparasaGgrahanayavAkyamudAhRtamiti / Na iha tu AlApapaddhatimanusRtya mahopAdhyAyayazovijayagaNivaraiH dravya-guNa-paryAyarAsastabake satsAmAnyakA grAhakasaGgrahanayamupekSya yadudAhRtaM tadanusAreNoktamasmAbhirityavadheyaM manISibhiH / nayanA udAharaNa tarIke "vyam ghava, savizeSA" - AvuM kahevAnA badale "vizvam cham, savizeSA' - AvuM jaNAvela che. parasaMgrahanuM bIjuM nAma sAmAnyasaMgrahanaya che. tenuM udAharaNa darzAvanAra prastuta sUtrano artha A pramANe che - samasta vizva ekarUpe che. kAraNa ke sasvarUpe te samAna che. arthAta sattAthI abhinna hovAthI samagra vizva ekarUpa che. prastuta sUtranI ratnAkarAvatArikA nAmanI vyAkhyA jovAthI khyAla Ave che ke sattA = sattva = astitva e parasAmAnya che tathA dravyatva vagere aparasAmAnya che. tethI dravyatva eTale sattva evo artha zAstrasaMmata nathI. paraMtu dravyatva e sattAnuM vyApya = nyUnavRtti = avAttara sAmAnya che. ja zuddhasaMgrahanayavacana pradarzana . (vastu) sattA dharmanI apekSAe dravyatva paNa avAntarasAmAnya hovAthI vAstavamAM to zuddha para saMgrahanayanuM vAkya "sarva sa" - A pramANe jANavuM. kAraNa ke sattA dharma kevala parasAmAnyasvarUpa = la phakta vyApaka jAti svarUpa che. tethI nayacakra graMthamAM devasenajIe jaNAvela che ke "saMgrahanayanA be bheda che - zuddha ane azuddha. zuddha saMgraha para sAmAnyaviSayaka che. azuddha saMgraha aparasAmAnyaviSayaka che. e "virodhena sarvam " arthAt "sarva vastu paraspara avirodhathI vidyamAna che' - A pramANe zuddha saMgrahanayanuM vacana che. eka avAjora jAtine grahaNa karavA dvArA viSayane grahaNa karavAthI te naya azuddha saMgrahanaya bane che." matalaba ke astitva jenuM bIjuM nAma che te sattA svarUpa mahAsAmAnya dharmane AgaLa karIne "sarvam ti' - A pramANe zuddha parasaMgrahanayanuM vAkya udAharaNarUpe nayacakramAM jaNAvela che. (rU.) AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe sAmAnyasaMgraha nayanA viSayarUpe "sarva dravyo paraspara avirodhI che' - A pramANe jaNAvela che. tathA mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare AlApapaddhati graMthane anusarIne dravyaguNaparyAyarAsanA TabAmAM te pramANe sAmAnyasaMgrahanayano viSaya jaNAvela che. tathA sat sAmAnya grAhI zuddhasaMgrahanayanI upekSA karela che. tethI ame dravyAnuyogaparAmarza + karNikA vyAkhyAmAM dravyaguNaparyAyarAsane anusarIne te mujaba nirUpaNa karela che. A vAtane vijJa vAcakavarge khAsa dhyAnamAM rAkhavI. mahopAdhyAyajI mahArAje dravya-guNa-paryAyarAsamAM devasenasaMmata nava nayanI ane traNa upanayanI 1. apare paramavirodhe sarvam asti iti shuddhsnggrhnnm| bhavati sa evA'zuddhaH ekjaativishessgrhnnen|| Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/12 * vAdidevasUrimataprakAzanam / 761 prakRte tattvanyAyavibhAkare labdhisUribhiH nayaprastAve "svavyApyayAvadvizeSeSu audAsInyapUrvakaM sAmAnyaviSayakAbhiprAyavizeSaH snggrhH| sa dvividhaH parAparabhedAt / / parasAmAnyam avalambya, vidhAya audAsInyaM tadvizeSeSu arthAnAm ekatayA grahaNAbhiprAyaH parasaGgrahaH / ga yathA - vizvam ekam, sdvishessaaditi| anena vaktrabhiprAyeNa sattvarUpasAmAnyena vizvasya ekatvaM gRhyte| evaM zabdAnAm aprayogAcca vizeSeSu udAsInatA pratIyate / aparasAmAnyam avalambya tathAbhiprAyaH aprsnggrhH| yathA - dharmAdharmAkAzakAlapudgalajIvAnAm aikyam, rza drvytvaavishessaaditi| anena api abhiprAyeNa dravyatvarUpAparasAmAnyena dharmAdInAm ekatvaM tadvizeSeSu udaasiinvazva gRhyate" (ta.cA.vi.pu.10/22) rUti thayu ta imartavyam vAdidevasUribhiH tu pramANanayatattvAloke "azeSavizeSeSvaudAsInyaM bhajamAnaH zuddhadravyaM sanmAtramabhimanyamAnaH Na parasaGgrahaH" (pr.n.t.7/15)| "vizvamekaM sadavizeSAditi yathA" (pra.na.ta.7/16) / "dravyatvAdIni avAntarasAmAnyAni kA manvAnaH tadbhedeSu gajanimIlikAmavalambamAnaH punaraparasaGgrahaH" (pr.n.t.7/19)| "dharmA'dharmA''kAza-kAla vAta karela che. tenuM nirUpaNa ahIM prastuta che. A vAta to vAcakavargane khyAlamAM ja haze. astu! dvividha saMgraha aMge ladhisUrijInuM maMtavya / (pra.) prastutamAM tattvanyAyavibhAkara graMthano prabaMdha paNa yAda karavA yogya che. tyAM kavikulakIriTa zrIlabdhisUrijI mahArAje jaNAvela che ke "svavyApya = sAmAnyavyApya evA tamAma vizeSa guNadharmone vize udAsInatA rAkhIne sAmAnyaviSayaka je vizeSa prakArano adhyavasAya pravarte che te saMgrahAya che. te be prakAre che. parasaMgraha ane aparasaMgraha. (ra.) parasAmAnyane = vyApakasAmAnyadharmane pakaDIne, tenA vyApya evA vizeSa guNadharmone vize udAsInatA = upekSA rAkhIne padArthono ekasvarUpe grahaNa karavAno abhiprAya te parasaMgrahanaya jANavo. . jema ke "vizva eka che. kAraNa ke sasvarUpe temAM koI taphAvata nathI." vaktAnA prastuta abhiprAyathI . sattvarUpa sAmAnya guNadharmanI apekSAe ekarUpatAnuM bhAna thAya che. tathA A rIte vizeSavAcaka zabdono prayoga na karavAthI vizeSa guNadharmo pratye udAsInatA ahIM jaNAya che. (para.) aparasAmAnyane AzrayIne tevA prakArano abhiprAya e aparasaMgrahanaya jANavo. jema ke "dharma-adharma-AkAza-kAla-pugala-jIvomAM ekatA che. kAraNa te tamAmamAM rahenAra dravyatvamAM koI taphAvata nathI." A abhiprAyathI paNa dravyatvAtmaka aparasAmAnyarUpe dharmAstikAya vageremAM aikya jaNAya che tathA dharmAstikAya vagerenA vizeSa guNadharmo pratye udAsInatA jaNAya che." ga para-aparasaMgrahamatavicAra ka (vAdi.) vAdidevasUrijIe to pramANanayatattAlokamAM zvetAMbara AAyane anusarIne saMgrahAyanI chaNAvaTa karatAM jaNAvela che ke "tamAma vizeSa guNadharmomAM udAsInatAne dhAraNa karanAra tathA zuddha dravyane sanmAtrarUpe mAnanAra parasaMgrahanaya che. jema ke samagra vizva eka che. kAraNa ke vizvaghaTakIbhUta tamAma vastu sat rUpe samAna che. dravyatva vagere avAntarasAmAnya dharmone svIkAranAra aparasaMgrahanaya che. te Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/ 762 0 saGgrahavaividhyopadarzanam 0 pa -pudgala-jIvadravyANAmaikyaM dravyatvAbhedAdityAdiryathA" (pra.na.ta.7/20) ityuktaM zvetAmbarAmnAyamanusRtyetyavadheyam / devacandravAcakaistu nayacakrasAre nAnAbhiprAyataH "sAmAnyavastusattAsaGgrAhakaH snggrhH| sa dvividhaH - () sAmAnyasaMpradara (ra) vizeSasahasthA sAmAnya dvividhA - (1-2) mUtaH (1-g) uttaraDyA ma (1-ka) mUlataH astitvAdibhedataH ssddvidhH| (1-kha) uttarataH jaati-smudaaybhedruupH| (1-kha-1) jAtitaH gavi / gotvam, ghaTe ghaTatvam, vanaspatau vanaspatitvam / (1-kha-2) samudAyataH sahakArAtmake vane 'sahakAravanam', " manuSyasamUhe 'manuSyavRnda' ityaadismudaayruupH| athavA (1) 'dravyamiti saamaanysnggrhH| (2) 'jIva' iti vizeSazradA" (na.2.sA.pR.986) phatyevaM sadanavamananam Homri . T phuda stitvamevAH (1) stitvam, (2) vastRtvam, (3) dravyatva, (4) prameyam, () ra sattvam, (6) agurulaghutvaJca' ityevaM SaDvidhA jnyeyaaH| astitvAdInAM svarUpam agre (11/1) vA . dravyavAdinA avAntara sAmAnyabhedomAM (jIvatva, pudgalatva, manuSyatva, ghaTava vageremAM) AMkha mIcAmaNA kare che. jema ke dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, kALa, pudgala ane jIvadravya eka che. kAraNa ke tamAmamAM dravyatva samAnarUpe rahela che." A rIte vAdidevasUrijIe parasaMgrahanayamAM sattA svarUpa mahAsAmAnya dharmane ja AgaLa karIne parasaMgrahanayanuM udAharaNa batAvela che. te dhyAnamAM rAkhavuM. - saMgrahanaya zrIdevacandrajInI daSTie . (va.) kharataragacchIya upAdhyAyazrI devacandrajI mahArAje judA-judA abhiprAyathI nayacakrasAra graMthamAM , saMgrahanayanuM vyAkhyAsahita vibhAjana nimnokta svarUpe karela che. "sAmAnyasvarUpe vastunI sattAno saMgraha kare te saMgrahanaya kahevAya. tenA be bheda che. (1) sAmAnyasaMgraha ane (2) vizeSasaMgraha. vaLI, sAmAnyasaMgrahanayanA be bheda che.(1-ka) mUlasAmAnyasaMgraha ane (1-kha) uttarasAmAnyasaMgraha. (1-ka) mUlasAmAnyasaMgraha astitva vagerene grahaNa karavAthI cha bhedavALo che. tathA (1-kha) uttarasAmAnyasaMgrahanayanA sa be bheda che - (1-kha-1) jAtisAmAnyagrAhaka ane (1-kha-2) samudAyasAmAnyagrAhaka. (1-kha-1) sarva gAyamAM gotvasAmAnyane, tamAma ghaDAmAM ghaTatvasAmAnyane tathA saghaLI vanaspatiomAM vanaspatitvasAmAnyane grahaNa kare te jAtisAmAnyagrAhaka saMgrahanaya. tathA (1-kha-2) AMbAonA samUhane vize "A Amravana che' - AvuM je kahe ane mANasonA ToLAne udezIne "A manuSyavRMda che' - Ama je kahe te samudAyasAmAnyagrAhaka saMgrahanaya kahevAya. athavA sarva dravyane sAmAnyarUpe grahaNa kare te sAmAnyasaMgrahanaya tathA sarva jIvone jIva tarIke svIkArIne ajIvathI tene judo pADe te vizeSasaMgrahanaya kahevAya." (4) ahIM mUlasAmAnyasaMgraha dvArA grAhya astitvAdi cha guNadharmone A mujaba jANavA - (1) astitva, (2) vastRtva,(3) dravyatva, (4) prameyatva, (5) sattva ane (6) agurulaghutva. astitvAdinuM svarUpa AgaLa (11/1) jaNAvAze. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/11 * nayacakrasArasaMvAdaH zrIdevacandradarzitasaGgrahavibhAgaH koSThakarUpeNa evaM bodhyaH | sAmAnyasaGgrahaH mUlasAmAnyasaGgrahaH | (1) astitvagrAhaka: saGgrahaH uttarasAmAnyasaGgrahaH jAtisAmAnyagrAhakaH vizeSasaGgrahaH samudAyasAmAnyagrAhakaH 763 (2) vastutvagrAhakaH (3) dravyatvagrAhakaH (4) prameyatvagrAhakaH (5) sattvagrAhakaH (6) agurulaghutvagrAhakaH tatra mUlasAmAnyam avadhidarzana-kevaladarzanagrAhyam, uttarasAmAnyaJca cakSurdarzanA'cakSurdarzanagrAhyam iti taireva nayacakrasArasvopajJavivaraNe darzitam / ( zrIde.) upAdhyAya zrIhevayandraka mahArASThe saMgrahanayano ke vibhAga hejAusa che, te oThAsva3ye parAmarzakarNikAmAM batAvela che. te sugama hovAthI gujarAtI vivaraNamAM darzAvavAmAM nathI Avato. che mUlasAmAnya avadhidarzanAdigamya za (taMtra.) tyAM zrIdevacandrajI mahArAje nayacakrasArasvopajJavivaraNamAM jaNAvela che ke 'astitva vagere cha mUla sAmAnyasvabhAva avadhidarzana ane kevaladarzana vaDe jovAya che. tathA gotvAdi uttarasAmAnyasvabhAva cakSudarzana ane acakSudarzana vaDe dekhAya che.' * saMgrahanayanA cAra bheda - zrIdevacandrajI rA For ki g to hi nayacakrasAre evA'gre taiH " (1) sAmAnyA''bhimukhyena grahaNaM saGgRhItasaGgraha ucyate / (2) piNDitaM tu ekajAtim AnItam abhidhIyate piNDitasaGgrahaH / ( 3 ) atha sarvavyaktiSu anugatasya sAmAnyasya pratipAdanam anugamasaGgraho'bhidhIyate / ( 4 ) vyatirekastu taditaradharmaniSedhAd grAhyadharmasaGgrahakArakaM vyatirekasaGgraho bhaNyate / pa ka fur al (naya.) nayayasAra graMthamAM upAdhyAyazrI hevayandraka mahArA 4 bhAgaNa upara saMgrahanayanA yAra sa bheda nIce mujaba jaNAvela che. "(1) vibhAga karyA vinA sAmAnyasvarUpanI ja sanmukha rahIne vastunuM grahaNa = jJAna thAya te saMgRhItasaMgrahanaya kahevAya. (2) AtmA vagere vastu anaMtI hovA chatAM paae| sAtmatvAhi kheDa atithI sarvano 'eMge AyA', 'ege puggale' ityAhisva3ye saMgraha thAya te piMDitasaMgraha jANavo. (3) sarva vyaktiomAM anugata evA sAmAnyanuM pratipAdana karavuM te anugamasaMgraha kahevAya che. (4) vivakSita guNadharmathI anya guNadharmano niSedha karavAthI vivakSita guNadharmano sarvasaMgrahasvarUpe Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 764 0 SaDulUkatantraparAmarzaH 6/12 yathA ajIve 'ajIva (na jIvaH)' iti niSedhe (sati) jIvasaGgraha eva jaatH| ataH saGgraha-piNDitArthA'nugama - -vyatirekamevAt turvidA(.sa.pR.910) rUtyavimuchuM tatoDavayam idamapyatrAvadheyam - SaDulUkatantrAnusAreNa sAmAnyaM trividham / taduktaM zrIzAntisUribhiH uttarAdhyayanabRhadvRttI airAzivamanirUpaUvasare "sAmaur tiviheM- () madInAmanna, (2) sattAsImanna, (3) sAmavilesamannA * tatra (1) mahAsAmAnyaM SaTsvapi padArtheSu pdaarthtvbuddhikaari| (2) sattAsAmAnyaM tripadArthasabuddhividhAyi / ne (3) sAmAnyavizeSasAmAnca = dravyatvo jo tu vyAvakSate (1) tripakvArthasarI sattA, (2) sAmAnya = dravyatvari, (3) sAmAnyavizeSAmAnya = puthivItva"i (utta....rU/ni. TI.974/9.972) ti Na prAcIna-navInavaizeSikatantrAnusAreNa bhAvanIyam / antyasAmAnyadvayagrahaNaM tu saGgrahanayadvitIyabhede'ntakA bhvniiym| jJAna karAve te vyatireka saMgraha kahevAya che. jema ke ajIvane uddezIne "A ajIva che, jIva nathI" evo niSedha karavAmAM Ave to "koIka padArtha jIva che' - ema vyatireka vacanathI nakkI thaI ja jAya che. pratiSedhAtmaka upayogathI sarva jIvanuM grahaNa karAvavAnA lIdhe te vyatireka saMgrahanaya kahevAya che. Ama saMgRhIta, piMDita,anugama ane vyatireka - A cAra bhedathI saMgrahanaya cAra prakAre jANavo." A aMge haju ghaNI vigato tyAM zrIdevacandrajIe jaNAvela che. adhika jANakArI tyAMthI meLavavI. ') vaizeSikatatra mujaba trividhasAmAnyavimarza ) () prastutamAM eka vAta e paNa dhyAnamAM rAkhavI ke SaDulUkatastra (= prAcInavaizeSikadarzana) te mujaba sAmAnyanA be nahi paNa traNa bheda che. A aMge vAdivetAla zrI zAMtisUrijI mahArAje uttarAdhyayanasUtranI bRhadruttimAM rohaguptanA rAzikamatanuM nirUpaNa karavAnA avasare jaNAvela che ke "sAmAnyanA traNa bheda che. (1) mahAsAmAnya, (2) sattA sAmAnya ane (3) sAmAnya vizeSasAmAnya. A traNamAMthI (1) mahAsAmAnya che te dravya, guNa, karma, sAmAnya, vizeSa ane samavAya - A cha padArthomAM "sarSa pavArtha' - A pramANe padArtha-prakAraka buddhine utpanna kare che. (2) tathA dravya, guNa ane karmamAM (= kriyAmAM) varSa sa A mujaba sat buddhine = sattvaprakAraka bodhane janmAve te sattA sAmAnya kahevAya. (3) tathA dravyatva, guNatva vagere jAtio "sAmAnyavizeSAtmaka sAmAnya" tarIke jANavA yogya che. anya navIna vidvAno to trividha sAmAnya vize ema kahe che ke - (1) dravya, guNa ane karma - A traNa padArthane sat karanArI sattA jAti e mahAsAmAnya che. (2) dravyatva, guNatva vagere sAmAnya che. tathA (3) pRthvItva, jalatva vagere jAtio e sAmAnyavizeSAtmaka sAmAnya che." zrI zAMtisUrijI mahArAje A mujaba je kahela che tene prAcIna vaizeSikataMtra ane navIna vaizeSikataMtra mujaba UMDANathI vicAravuM. tathA dravyatvAdi ane pRthvItyAdi svarUpa chellA be sAmAnyane grahaNa karanAra vacana saMgrahanayanA bIjA bhedamAM = vizeSasaMgrahanayamAM = aparasaMgrahanayama aMtarbhAva karavA yogya che. 1. sAmAnya trividha - (2) mahAsAmAnyam, (2) sattA sAmAnyam, (2) sAmAnya-vizeSasAmAnyam Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 vividhasAmAnyavimarza: 0 765 vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUribhistu SaDulUkasammatasAmAnyanirUpaNam itthaM darzitaM yaduta "sAmAnyaM trividham, tadyathA - sattA, sAmAnyam, sAmAnyavizeSazceti / tatra dravya-guNa-karmalakSaNeSu triSu padArtheSu / sabuddhihetuH sattA, sAmAnyaM dravyatva-guNatvAdi, sAmAnyavizeSastu pRthivItva-jalatva-kRSNatva-nIlatvAdyavAntara- rA sAmAnyarUpa iti| anye tu itthaM sAmAnyasya traividhyam upavarNayanti - avikalpaM mahAsAmAnyam, ... tripadArthasabuddhihetubhUtA sattA, sAmAnyavizeSo drvytvaadi| mahAsAmAnya-sattayoH vizeSaNavyatyaya iti anye / " dravya-guNa-karmapadArthatrayasabuddhihetuH sAmAnyam, avikalpA sattA iti arthH| sAmAnyavizeSastu dravyatvAdirUpa za va(vi.kA..2413 ) tiA . paJcAstikAyasaGgrahavRttau amRtacandramate tu "dvividhA hi sattA - mahAsattA avAntarasattA c| (1) tatra / sarvapadArthasArthavyApinI sAdRzyAstitvasUcikA mahAsattA proktaiv| (2) anyA tu pratiniyatavastuvartinI svarUpastitvamUvivA kavantarasattA" (T...8) rUktiA ___ "samastavastuvistaravyApinI mahAsattA, pratiniyatavastuvistaravyApinI hyvaantrsttaa| samastavyApakarUpa hI. bIjI rIte trividha sAmAnyanI vicAraNA (vize.) vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM zrI hemacandrasUrijIe to SaDulUkasaMmata sAmAnyanuM nirUpaNa A mujaba darzAvela che ke "sAmAnya traNa prakAre che. te A mujaba - sattA, sAmAnya ane sAmAnyavizeSa. temAM (1) sattA te kahevAya che ke je dravya, guNa ane karma svarUpa traNa padArthomAM "A sat che' - AvI buddhinuM kAraNa hoya. (2) dravyatva, guNatva vagere sAmAnya kahevAya che. (3) sAmAnyavizeSa to pRthvItva, jalatva, kRSNatva, nIlatva vagere avAntarasAmAnya svarUpa che. anya vidvAno to traNa prakAranA sAmAnyanuM nirUpaNa Ama kare che ke - (1) mahAsAmAnya avikalpa che. (2) dravya-guNa -karmasvarUpa traNa padArthamAM "A sat che' - AvI buddhinuM kAraNa hoya te sattA. tathA (3) dravyatva vagere sAmAnyavizeSAtmaka sAmAnya che. amuka vidvAno mahAsAmAnya ane sattAnA svarUpamAM viparItapaNuM che? jaNAve che. matalaba ke dravya, guNa ane karma - A traNa padArthamAM "A sat che' - AvI buddhi karAve te sAmAnya (= mahAsAmAnya) che. tathA avikalpa hoya te sattA - A mujaba amuka vidvAnonuM tAtparya che. jyAre sAmAnyavizeSa nAmanuM trIjuM sAmAnya (jAti) to dravyatyAdi (avAntarajAti) svarUpa ja che." hama digaMbaramate dvividha sattA che (pakvA.) paMcAstikAyasaMgrahavyAkhyAmAM digaMbarAcArya amRtacandrano mata ahIM thoDoka judo paDe che. tenA mate to "be prakAranI sattA che. mahAsattA ane avAntarasattA. temAM (1) sarva padArthanA samUhamAM vyApanArI, sAdaDyuastitvane sUcavanArI mahAsattA (sattA sAmAnya) to pUrve kahevAI gayela ja che. (2) pratiniyata eka-eka vastumAM rahenArI, svarUpaastitvanI sUcaka avAntarasattA che." mahAsattA-avAntarasattA aMge pradmaprabhamata : ("sama.) niyamasAravyAkhyAmAM digaMbara padmaprabhajI A aMge jaNAve che ke "(1) samasta vastunA vistAramAM vyApelI mahAsattA che. (2) pratiniyata vastunA vistArane vyApanArI avAntara sattA che. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 766 saGgrahanayasya 'vasudhaiva kuTumbakamiti bhAvanAprApakatvam 0 6/11 vyApinI mahAsattA, pratiniyataikarUpavyApinI hyvaantrsttaa| anantaparyAyavyApinI mahAsattA pratiniyataikaparyAyavyApinI hyavAntarasattA" (ni.sA.34) iti niyamasAravRttau padmaprabhaH / evaM nAnAtantrAnusAreNa bhAvanIyam / zrIzIlAGkAcAryastu sUtrakRtAGgasUtravyAkhyAyAm "samyak = padArthAnAM sAmAnyAkAratayA grahaNaM = ga saGgrahaH / tathAhi - apracyutAnutpannasthiraikasvabhAvameva sattArUpaM vastu asau abhyupagacchati / sattAto vyatiriktasya avastutvam, kharaviSANasyeva / sa ca saGgrahaH sAmAnya-vizeSAtmakasya vastunaH sAmAnyAMzasyaiva AzrayaNAd * mithyASTi, tanmazritasAdhya" (lU ..2/3.7/q.89/y.4ra6) tyAdI kArtikeyAnuprekSAvRttikRt zubhacandro'pi saGgrahanayaprakArodAharaNAdau devasenamatAnupAtI evetyavadheyam / ka prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - sakalajIvadravyaikyagrAhakaH saGgraho nayaH bhedabhAvagarbhasaGkucita4. sImataH sAdhakaM bahiH niSkAzayati, 'vasudhaiva kuTumbakami'tyamRtabhAvanArasaM pAyayati / itthaM zuddhasaGgraha_nayAbhiprAyapariNAmane 'idaM madIyam, tat tvadIyam, etat parakIyam, ayaM suhRd, sa zatruH, ayam uccataraH, sa tu nIcaH, mamA'nukUlo'yam, sa tu pratikUlavyavahArakArI' ityAdiH ratyaratidvandvajanako vyAmohaH naiva sAdhakaM bAdhate / itthaM zuddhasaGgrahaH jIvadravyeSu bhedabuddhimapAkRtya abhedabuddhimAdhAya (A) samasta vyApaka svarUpamAM phlAnArI mahAsattA che. (B) pratiniyata eka svarUpamAM vyApanArI kharekhara avAntara sattA che. (A) ananta paryAyomAM vyApanArI mahAsattA che. I) pratiniyata eka paryAyamAM vyApanArI avAntara sattA che." alaga-alaga darzanazAstra siddhAMta mujaba A viSayanI vibhAvanA vidvAnoe karavI. ja sAMkhya saMgrahanayAnuyAyI : zrIzIlAMkAcArya ja (zrIzI) zrI zIlAMkAcAryajI to sUyagaDAMgasUtravyAkhyAnA aMte saMgrahAyanuM nirUpaNa A rIte kare che ke "padArthone samyapha = sAmAnyaAkArarUpe grahaNa kare te saMgraha kahevAya. te A rIte - saMgrahanaya vastune avinaSTa-anutpanna kevalasthira svabhAvavALI sattA svarUpa ja mAne che. sattAthI bhinna je hoya te gadheDAnA zIMgaDAnI jema avastu = mithyA che. vastu sAmAnya-vizeSasvarUpa che. tema chatAM vastunA vA sAmAnya aMzane ja grahaNa karavAnA lIdhe saMgrahanaya mithyAdRSTi che. jema saMgrahanayane AzrayIne rahela sAMkhya mithyAdRSTi che tema saMgrahanaya mithyAdaSTi che." sa (4) kArtikeyAnuprekSAvyAkhyAkAra zubhacandrajI paNa prastuta saMgrahanayanA prakAra-daSTAnta vagere bAbatamAM devasenanA matane ja anusare che. A vAta vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. ha saMgrahanaya samatvabhAvane pragaTAve che AdhyAtmika upanaya - sarva dravyomAM ane sarva jIvomAM avirodhanuM, ekarUpatAnuM bhAna karAvanAra saMgrahanaya bhedabhAvanA saMkucita sImADAmAMthI ApaNane bahAra kADhI, "vasudhaiva kuTumbakam' AvI amRta bhAvanAnuM rasapAna karAve che. mArA-tamArApaNAno vikalpa, pArakApaNAno vikalpa, mitra-zatru tarIkenI buddhi, ucca-nIcapaNAnI buddhi, gamA-aNagamAnA vamaLa, rati-aratinA dvandrane utpanna karanAra anukULatApratikULatAno vyAmoha vagere kyAreya paNa zuddhasaMgrahanayanA abhiprAyane AtmasAta karanAra vyaktine naDatA nathI. A rIte zuddha saMgrahanaya bhedabhAvanI buddhine dUra karavA dvArA tathA abhedabuddhinuM AdhAna Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/12 0 saGgrahanayasammatasiddhasukhasandarzanam / 767 sAdhakaM smtvbhaavshikhrmaarohyti| tatazca sakalA''varaNocchedena vyaGgya saGgrahanayasammataM pa dvAtriMzikAprakaraNe (dvA.pra.31/19) darzitaM nayalatAyAM ca vyAvarNitaM janma-jarA-maraNa-rogAdivyAbAdhApetaM ga muktirUpaM siddhasukham anuttaraM prAdurbhavati / siddhasukhaJca bhagavatI ArAdhanA '"jaM savve devagaNA accharasahiyA ... suhaM annuhvNti| tatto vi aNaMtaguNaM avvAbAhaM suhaM tassa / / " (bha.A.2150/bhAga-2/pR.1843) ityevaM vati sAda/997 karavA dvArA sAdhakane samatva bhAvanA zikhara sudhI pahoMcADe che. te mujaba karavAthI sakala AvaraNano uccheda thAya che. tenAthI saMgrahanayasaMmata, dvatrizikA prakaraNamAM nirdiSTa, tenI nayelatA vyAkhyAmAM varNita che evuM janma-jarA-maraNa-roga vagere pIDAothI rahita muktisvarUpa sarvotkRSTa siddhasukha pragaTa thAya che. tva siddhasukhanuM varNana bhagavatI ArAdhanA graMtha A mujaba kare che ke "apsarAonI sAthe sarva devono samUha je sukhane mANe che, tenA karatAM eka siddha bhagavaMtanuM sukha anaMtaguNa caDhiyAtuM che tathA tamAma sa pIDAothI rahita che.' (6/11) lakhI rAkho DAyarImAM.... samajaNanA abhAvamAM sAdhanA vedanA pedA kare, saMvedanA khatama kare. dA.ta. kuruTa-utkaTa muni bAhya vedanA vacce paNa upAsanA saMvedanA pragaTAve. dA.ta. arNikAputra AcArya. vAsanA zakti khatama karIne kSaNika majAne meLave che. upAsanA anaMtazakti meLavIne avinazvara AnaMdanA mahAsAgarane mANe che. vAsanA svapramAM paNa vijAtIyanA rUpa-sauMdaryamAM AthaDe che. upAsanA sapanAmAM ya paramAtmAnA guNasauMdaryamAM mahAle che. * vAsanAnuM kAraNa lAlasA che. upAsanAnuM udbhavasthAna samarpaNavRtti che. * pravRttinI alpatA ugra sAdhanAne khUMce che. pariNAmanI alpatA zuddha upAsanAne DaMkhe che. 1. yat sarve devagaNA apsarasahitAH sukhmnubhvnti| tato'pi anantaguNam avyAbAdhaM sukhaM tasya / / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 768 0 saGgrahArthabhedako vyavahAraH / da/12 vyavahAra saMgrahaviSayabhedaka, timaja dvividha prasiddha re; dravya jIvAjIva bhAkhaI, jIva bhaviyA siddha re //6/1ra (85) bahu. saMgrahanayano je viSaya tehanA bhedano dekhADaNahAra (=bhedaka) te vyavahAranaya (bhAkhaI=) kahiI. adhunA'vasarasaGgatikaM vyavahAranayaM pratipAdayati - 'saGgraheti / saGgrahArthavibhedI ca vyavahAro dvidhA bhvet| jIvA'jIvau yathA dravyaM jIvAH saMsAriNaH zivAH / / 6/12 / / __ prakRte daNDAnvayastvevam - saGgrahArthavibhedI vyavahAro dvidhA bhavet / yathA (1) dravyaM dvidhA - za jIvA'jIvau, (2) jIvAH dvidhA - saMsAriNaH zivAzca / / 6/12 / / / ka sadAdirUpatayA saGgrahanayena viSayIkRtasya vastunaH prAtisvikArthakriyAsampAdanAyA'vizeSeNa grahaNA'yogAt pratiniyataprasiddhalokavyavahAranirvAhAya saGgrahArthavibhedI = kroDIkRtasarvavizeSasya puraskRtasAmAnyadharmAvacchinnasya saGgrahanayaviSayasya vizeSeNa = vizeSadharmapuraskAreNa vibhAjanakArI = bhedagrAhI vyavahAraH = vyavahAranayo bhavati / avataraNikA :- have avasarasaMgatithI prApta vyavahAranayanuM graMthakArazrI nirUpaNa kare che : je vyavahAra nacanI vyAkhyA ja zlokArdha - saMgrahanayanA viSayanuM vibhAjana karanAra vyavahAranaya be prakAre che. jema ke (1) jIva ane ajIva dravya che. (2) saMsArI ane mukta - A rIte jIvo be prakAranA che. (6/12) vyAkhyAthI :- sat vagere svarUpe saMgrahanaya dvArA grahaNa karAyela vastu alaga-alaga kriyAo kare che. paraMtu cokkasa prakAranI kriyAnuM saMpAdana karavA mATe saMgrahaviSayIbhUta tamAma vastune samAna rIte ja levAnI pravRtti koI karatuM nathI. (matalaba e che ke ghaTa-paTa vagere sat svarUpe samAna hovA chatAM jene 1, pANI pIvAnI kriyA karavI che te mANasa ghaTane levAnI pravRtti kare che. tathA jene ThaMDI lAge che te vyakti paTane levAnI pravRtti kare che. tethI sanmAtrarUpe ke dravyatvarUpe ghaTa-paTa vagere eka sarakhA hovA chatAM meM te tamAmanI kriyA ekasarakhI nathI hotI. eka vastunuM kArya bIjI vastu karatI nathI.) tethI saMgrahAya tamAma vizeSa guNadharmone gauNa karIne sAmAnya dharmane mukhya karI je padArthane potAno viSaya banAve che, te padArthamAM vizeSa dharmane AgaLa karavAnuM kArya vyavahAranaya kare che. cokkasa prakAranI lokaprasiddha kriyAnuM saMpAdana karavA mATe saMgrahanayanA viSayanuM uparokta rIte vizeSa guNadharmanA puraskArathI vibhAjana karanAro naya vyavahAranaya bane che. TUMkamAM, saMgrahanaya je padArthomAM abhedanuM jJAna karAve che, te ja viSayamAM vyavahAranaya bhedanuM jJAna karAve che. (saMgrahanaya badhA padArthone samAna rIte jue che. vyavahAranaya tamAma padArthone vilakSaNarUpe jue che. tethI saMgrahanaya anvaya karavAmAM parAyaNa che. jyAre vyavahAranaya vyavaccheda = vyatireka = bAdabAkI karavAmAM kuzaLa che.) A gAthA ane teno TabI ko.(13)mAM nathI. Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/12 * vyavahAre vidhipUrvaM vibhajanam : 769 taduktaM vizeSAvazyakabhASye "vavaharaNaM vavaharae sa teNa va'vahIrae va sAmannaM / vavahAraparo va jao vilesako tena vavadAro pA" (vi...2272) rUktiA tatazya prayoganavazataH (1) "ghaTa:, te paTaH' iti vizeSasApekSaM vyavaharaNaM vyavahAranaya ucyte| (2) tAdRzavyavahArakAri vAkyaM jJAnaM vA / vyavahAranaya ucyte| (3) 'ghaTa-paTa-maThAH na samAnA' iti sAmAnyavyavacchedakArI vyavahAro hi vyavahAranaya ucyate / (4) 'ghaTa-paTa-maThAH mitho vibhinnA' iti bhedavyavahAraparo nayo hi vyavahAranaya ucyate, vishesspraadhaanyaaditi| yathoktaM pramANanayatattvAloke "saGgraheNa gocarIkRtAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM yenA'bhisandhinA kriyate na vyavahAra (pra.na.ta.7/23) vathA 'vat sat tat dravyaM paryAyo ve'tyAH(pra.na.ta.7/ra4) tirA idamevAbhipretya pramANamImAMsAyAM hemacandrasUribhiH "saGgrahagRhItArthAnAM bhedarUpatayA vidhipUrvakaM vyavaharaNaM = " vyavahAra" (.mI.ra/ra/1) rUtyun cAkamAvAyAM zumavinayena "zivaprakAro vyavahAra?" (cI.ma.pR.) nuM ityuktaM sksseptH| labdhisUribhiH api tattvanyAyavibhAkare "pratiSedhaparihAreNa snggrhvissyiibhuutaa'rthvissykvimA priyo nAgamiprAyaH vyavahAranayA" (tA.cA.vi.pR.22) rUtyum | 3 vyavahAranayanA cAra varUpa jUpha (taku.) vizeSAvazyakabhASyamAM vyavahAranayanI oLakhANa ApatA jaNAvela che ke "(1) vastuno vyavahAra karavo te vyavahAranaya jANavo, (2) je vastuono vyavahAra kare tene vyavahAranaya jANavo, (3) jenAthI sAmAnya dharmanI bAdabAkI thAya tene vyavahAra jANavo, (4) vyavahAra karavAmAM tatpara hoya tene vyavahAra jANavo. je kAraNe vizeSarUpe vyavahAra karavAmAM A naya tatpara che te kAraNe te vyavahAranaya kahevAya che." tethI tevuM phalita thAya che ke (1) "A ghaTa che, te paTa che' - A pramANe prayojanavaza vizeSa sApekSa thato vyavahAra te vyavahAranaya. (2) Avo vyavahAra karanAra vAkya ke jJAna eTale vyavahAranaya. (3) "ghaTa-paTa-maTha samAna nathI" - Avo sAmAnyavyavacchedakArI vyavahAra te vyavahAranaya. (4) "ghaTa-paTa vagere paraspara judA che' - A rIte bhedavyavahAra karavAmAM tatpara nayI eTale vyavahAranaya. A cAreyane vyavahAranaya kahevAnuM kAraNa e che ke te vizeSa dharmane mukhya banAve che. hama vyavahAranaya vidhipUrvaka vibhAjana kare che, | (co.) vAdidevasUrijIe pramANanayatattAlokamAM jaNAvela che ke "saMgrahanayanA viSayabhUta padArthonuM vidhipUrvaka avataraNa (= vibhajana) je abhiprAya kare che tene vyavahAranaya jANavo. jema ke "je sat che te dravya ke paryAya hoya' - ItyAdi." A ja abhiprAyathI hemacandrasUrijIe pramANamImAMsAmAM jaNAvela che ke "saMgrahanaya vaDe grahaNa karAyela padArthono bhinnarUpe vidhAna karavA pUrvaka vyavahAra kare te vyavahAranaya che." zubhavijayajIe syAdvAdabhASAmAM saMkSepathI jaNAvela che ke "sad vastunA bhedane prakAze te vyavahAranaya." labdhisUrijIe paNa tattvanyAyavibhAkaramAM kahela che ke "niSedha karyA vinA saMgrahaviSayabhUta arthagocara vibhAga karavAmAM prayojaka abhiprAya = vyavahAranaya." 1. vyavaharaNaM vyavaharati sa tena vA'vahriyate vA saamaanym| vyavahAraparo vA yato vizeSataH tena vyvhaarH|| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 0 * sthAnAGgavRttisaMvAdaH 0 6/12 taduktaM sarvArthasiddhau api "saGgraheNa gRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakamavaharaNaM = vyavahAraH" (tattvArthasUtra - 1/33 sa.si.vRtti) iti / dhavalAbhidhAnAyAM SaTkhaNDAgamavRttau vIrasenAcAryeNA'pi "saGgrahanayA''kSiptAnAm rA arthAnAM vidhipUrvakam avaharaNaM = bhedanaM = vyavahAraH, vyavahAraparatantro vyavahAranaya ityarthaH" (Sa.kha.pustaka ma 1/1-1-1/pR.84) ityuktam / tattvArthazlokavArtike vidyAnandasvAminA'pi "saGgraheNa gRhItAnAmarthAnAM vidhipUrvakaH / of yo'vahAro vibhAgaH syAd vyavahAro nayaH smRtaH / / " (ta.zlo.1/33/58) ityuktam / tanmate vizeSa eva taattvikH| anena sAmAnyaM nirAkriyate, arthakriyAkAritvavirahAt / taduktaM vinayavijayavAcakaiH nayakarNikAyAM "vizeSAtmakamevA'rthaM vyavahArazca mnyte| vizeSabhinnaM sAmAnyamasat Ni kharaviSANavat / / " (na.ka.8) iti / taduktaM sthAnAGgavRttau api "vyavaharaNaM vyavahriyate vA sa vyavahriyate vA tena vizeSeNa vA sAmAnyamavahriyate nirAkriyate'neneti lokavyavahAraparo vA vyavahAro vizeSamAtrA'bhyupagamaparaH" (sthA./3/012, .pu.ra18) tiA vizeSArthakriyAvichAritrAt tadapa ratADaca vizleyA (taq.) tattvArthasUtra upara digaMbarasaMpradAyamAM sarvArthasiddhi nAmanI vyAkhyA upalabdha thAya che. tyAM paNa jaNAvela che ke "saMgrahanaya dvArA grahaNa karAyela viSayonuM vidhipUrvaka avataraNa = vibhajana kare te vyavahAranaya." pakhaMDAgamanI dhavalA vyAkhyAmAM zrIvIrasenAcAryae paNa jaNAvela che ke "saMgrahanayathI grahaNa karAyelA padArthomAM vidhipUrvaka bheda karavo te vyavahAra kahevAya. te vyavahArane AdhIne cAlavAvALo naya eTale vyavahAranaya." tattvArthazlokavArtikamAM zrIvidyAnaMdasvAmIe paNa A ja vAta karela che. spaSTatA - vidhipUrvaka eTale niSedha karyA vinA vidhAna karavA pUrvaka. matalaba ke saMgrahanayanA viSayanuM vidhAna karavA pUrvaka vibhajana karavAnuM kArya vyavahAranaya kare che. ( vizeSa ja pAramArthika vyavahAranaya che (tana.) vyavahAranayanA mate vizeSa padArtha ja tAttvika che. te sAmAnyanuM nirAkaraNa kare che. kAraNa ja ke sAmAnya arthakriyAne karatuM nathI. tethI nayakarNikAmAM vinayavijayajI upAdhyAye jaNAvela che ke vA "vyavahAranaya vizeSasvarUpa padArthane mAne che. vizeSathI svataMtra = judo sAmAnya dharma gadheDAnA zIMgaDAnI jema asat che." tethI ja sthAnAMgasUtravyAkhyAmAM paNa jaNAvela che ke "(1) vyavahAra karavo te vyavahAranaya sa kahevAya. athavA (2) jeno vyavahAra thAya te vyavahAra. athavA (3) jenA vaDe vyavahAra thAya te vyavahAranaya. (4) je vizeSa vaDe sAmAnyanuM nirAkaraNa thAya te vizeSa eTale vyavahAra. athavA (5) lokavyavahAramAM parAyaNa hoya te naya vyavahAranaya kahevAya. prastuta vyavahAranaya mAtra vizeSano svIkAra karavAmAM parAyaNa che." vizeSa padArtha arthakriyAkArI che, kAryasAdhaka che. tethI vyavahAranaya vizeSane ja pAramArthika sat svarUpe svIkAre che - tema jANavuM. pANI lAvavAnuM kAma dravyasAmAnya nathI karatuM paNa dravyavizeSa = ghaDo ja kare che. tethI vizeSa sat che, sAmAnya nahi - ema vyavahAranayanuM tAtparya che. spaSTatA :- vizeSa dharma karatAM sAmAnya dharma judo hoya to te kAlpanika che. sAmAnya jo vizeSAtmaka hoya to te vAstavika che. pachI sAmAnya kaho ke vizeSa kaho. arthamAM koI pharaka nathI. phakta zabdamAM taphAvata che. Ama vyavahAranayanA mate maulika svarUpe vizeSa padArtha ja paramArtha satu che. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 771 6/12 0 bhagavatIsUtrasaMvAdopadarzanam // te timaja = saMgrahanayanI pariM dvividha (prasiddha) kahiche. eka sAmAnyasaMgrahabhedaka vyavahAra 1, eka re vizeSasaMgrahabhedaka vyavahAra 2. evaM 2 bheda jANavA. "dravya nIvAnIvo" e sAmAnyasaMgrahabhedaka vyavahAra. A sa hi dvidhA = dviprakAro bhavet / tathAhi - (1) sAmAnyasaGgrahaviSayabhedako vyavahAranayaH, (2) vizeSasaGgrahaviSayabhedakArI vyavahAranaya iti / AdyaM vyavahAranayamudAharati - yathA 'dravyaM pa dvidhA jIvA'jIvau' iti / 'sarvANi dravyANi avirodhIni' ityevaM sAmAnyasaGgraheNa dravyatvapuraskArataH gA pradarzitaM viSayaM vicArya dravyatvavyApyajIvatvA'jIvatvalakSaNavizeSadharmArpaNayA tadAzrayau vibhinnatayA .. gRhItvA 'dravyaM dvidhA - jIvA'jIvau' iti yo vyavahAranayo darzayati sa sAmAnyasaGgrahaviSayabhedako , vijnyeyH| vizeSasaGgrahaviSayabhedakArI vyavahAranayastu brUte 'jIvAH dvidhA saMsAriNaH zivA: c'| za etena "goyamA ! jIvA duvihA paNNattA, taM jahA - saMsArasamAvannagA ya asaMsArasamAvannagA ya" ka (ma.pU.za.9, tU.96, pR.rU9, .5.22/q.280) rUti mavatIsUtra-prajJApanAhUtra vanamAM vyathAta, A tasya vizeSasaGgrahaviSayabhedakavyavahAranayAbhiprAyaprasUtatvAt / dravyatvA'vAntarasAmAnyAtmakaM jIvatvaM puraskRtya 'jIvAH sarve'virodhinaH' ityevaM bruvato vizeSasaGgrahasya viSayaM vicArya jIvatvavyApyasaMsAritva ja vyavahAranayanA be prakAranI chaNAvaTa che (ta di.) te vyavahAranaya be prakAre che. te A pramANe - (1) sAmAnyasaMgrahanayanA viSayanI bheda karanAra vyavahAranaya, (2) avAntarasAmAnyagrAhaka vizeSasaMgrahanayanA viSayano bheda karanAra vyavahAranaya. bAramA zlokanA uttarArdhamAM vyavahAranayanA udAharaNane jaNAvela che. jema ke dravyanA be prakAra che - jIva ane ajIva." sAmAnyadharmagrAhaka saMgrahAye dravyatvane mukhya karIne "sarva dravyo paraspara avirodhI che' - A pramANe potAno viSaya darzAvela hato. saMgrahanayadarzita prastuta viSayane vicArIne, dravyatvavyApya jIvatva ane ajIvatva nAmanA be vizeSa guNadharmone mukhya karIne jIvatvaAzraya ane e ajIvatvaAzraya dravyane bhinnarUpe prathama (=para) vyavahAranaya grahaNa kare che. tathA tyAra bAda 'dravya be prakAranA che - jIva ane ajIva' - A pramANe dravyano vibhAga vyavahAranaya dekhADe che. A vyavahArane | sAmAnya grAhaka saMgrahanayanA viSayano bhedaka jANavo. vizeSasaMgrahanayanA viSayano bheda karanAra dvitIya (=apara) vyavahAranaya jaNAve che ke "jIvonA be prakAra che - saMsArI ane mukta." (ktina) AvuM kahevA dvArA bhagavatIsUtranI tathA prajJApanA sUtranI eka vAtanI paNa chaNAvaTa thaI jAya che. tyAM jaNAvela che ke "he gautama ! jIvo be prakAranA kahevAyela che. te A rIte - saMsAramAM rahelA ane mokSamAM gayelA." upara jaNAvyA mujaba bhagavatIsUtra-prajJApanAsUtranuM prastuta vacana paNa avAkhsarasAmAnyagrAhI vizeSasaMgrahanayanA viSayano bheda karanArA dvitIya (=apara) vyavahAranayanA abhiprAyamAMthI pragaTa thayeluM che - ema jANavuM. dravyatvanA avAjorasAmAnyasvarUpa jIvatvane AgaLa karIne "sarve jIvo paraspara avirodhI = samAna che' - A pramANe bolanAra vizeSasaMgrahanayanA viSayano 1. zItama ! nIvA: dvividhA: prajJatA, taH yathA - saMsArasamApannA: asaMsArasamApannA: dA Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 772 * pUrvAparavivakSayA sAmAnya-vizeSAtmakatA 0 2 "nIvAra saMsAribaE (= maviIE = mavinA) siddhAzva" e vizeSasaMgrahabhedaka vyavahAra (bhAkhaI). 1 Ima uttarottaravivakSAi sAmAnya-vizeSapaNuM bhAvavuM 6/1ra. 7 -siddhatvalakSaNavizeSadharmArpaNayA tadAzrayau vibhinnatayA gRhItvA 'jIvAH dvidhA - saMsAriNaH siddhAzce'tyevaM ___ yo vyavahAranayaH pradarzayati sa vizeSasaGgrahaviSayabhedagrAhI vyvhaarnyo'vseyH| sa evaM saMsAritvavyApyasthAvaratva-trasatvapuraskAreNa 'saMsAriNo jIvA dvidhA - sthAvarAH trasAzca' m ityevam, punaH sthAvaratvavyApyapRthivIkAyatva-jalakAyatva-vahnitva-vAyutva-vanaspatitvalakSaNavizeSadharmapurarza skAreNa 'sthAvarAH paJcadhA - pRthivI-jala-vahni-vAyu-vanaspatayaH' ityevam, trasatvavyApyadevatva-manujatva -tiryaktva-nArakatvalakSaNavizeSadharmapuraskAreNa ca 'trasAH caturdhA - deva-manuja-tiryag-nArakAH' ityevamuttarottaraM pUrvAparavivakSayA sAmAnya-vizeSAtmakatAmAlambya dvitIyavyavahAranayaviSayo vicAraNIyaH / vicAra karIne jIvatvavyApya saMsAritva ane siddhatva nAmanA be vizeSaguNadharmane svIkArI tenI mukhyatvarUpe vivakSA karI saMsAritva ane siddhatva guNadharmanA Azrayane judA svarUpe bIjo vyavahAranaya mAne che. tathA AvuM mAnIne "jIvo be prakAranA che - saMsArI ane siddha' - A pramANe je vyavahAranaya jIvavibhAga dekhADe che te vizeSasaMgrahanayanA viSayane vibhinnarUpe grahaNa karanAra bIjo vyavahAranaya jANavo. ja sAmAnya-vizeSarUpatA vivaphAvazaH vyavahAranaya 3 (d) A rIte uttarottara vizeSa guNadharmonI vivakSAthI prastuta vyavahAranayamAM sAmAnya-vizeSapaNuM vicAravuM. te A rIte - saMsArI jIvanA be bheda paDe, trasa ane sthAvara. kema ke saMsAritvavyApya sthAvaratva ane trasatva nAmanA be guNadharmo upalabdha thAya che. tethI te banne dharmane AgaLa karavAthI saMsArI jIvanA trasa ane sthAvara evA be bheda karavA vyAjabI che. vaLI, sthAvaratvavyApya pRthvIkAyatva, 0 jalakAyatva, vahnitva, vAyutva ane vanaspatitva svarUpa vizeSaguNadharmane AgaLa karavAthI sthAvara jIvanA fa, pRthvI, jala, agni, vAyu ane vanaspatikAya - A pramANe pAMca prakAre vibhAga prApta thAya che. tathA trasatvavyApya devatva, manuSyatva, tiryakta ane nArakatva svarUpa vizeSaguNadharmane AgaLa karavAthI deva, ke manuSya, tiryaMca ane nAraka - ema cAra prakAre trasa jIvono vibhAga prApta thAya che. A rIte uttarottara AgaLa-pAchaLanA vibhAganI apekSAe sAmAnyarUpatA ane vizeSarUpatA te te guNadharmomAM prApta thAya che. AvA sAmAnya-vizeSa guNadharmanuM AlaMbana laI bIjA (apara) vyavahAranayano viSaya vicAravo. ka vyavahAranayamAM sAmAnya-vizeSarUpatA sApekSa che. spaSTatA :- 'dravya jIvAjIvasvarUpe dvividha che' - A vAkya sAmAnyasaMgrahabhedaka vyavahAranaya che. tathA "jIva saMsArI ane mukta" - A vAkya vizeSasaMgrahabhedaka vyavahAranaya che. paraMtu saMsArI jIvanA trasa ane sthAvara rUpe bheda pADavAmAM Ave to jIvanA saMsArI ane mukta evA bhedane darzAvanAra vyavahAra prathama prakArano vyavahAra banI jAya ane traNa-sthAvara bheda batAvanAra vyavahAra bIjA prakArano vyavahAra banI jAya. A rIte alaga alaga apekSAe vyavahAranaya prathamapaNAne ane dvitIyapaNAne pAme che. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/12 0 vyavahAragatazuddhatvAdibIjopadarzanam / 773 taduktam AlApapaddhatau "vyavahAro'pi dvedhaa| sAmAnyasaGgrahabhedako vyavahAraH, yathA 'dravyANi jIvA- pa SnIvA' vizeSasadakhevo vyavahAra , kathA - nIvAH saMsAranI muzke 'tti" (sa.va.pR.8) tiA kArtikeyAnuprekSAvRttikRto'pi (gA.273) evmevaa'traa'bhipraayH| prathamo vyavahAranayaH zuddhasaGgrahanayA'parA'bhidhAnasAmAnyasaGgrahanayaviSayabhUtazuddhArthabhedakaraH dvitiiyshcaa'shuddhsnggrhaa'praa'bhidhaanvishesssnggrhnyvissybhuutaa'shuddhaarthbhedkrH| taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "jaM saMgaheNa gahiyaM za bheyai atthaM asuddhaM suddhaM vaa| so vavahAro duviho asuddha-suddhatthabheyakaro / / " (na.ca. 37, dra.sva.pra.209) rUti dravya ajIva [A prathama (para) vyavahAra mukta saMsArI [B dvitIya (apara) vyavahAra - . sthAvara - sthAvara 7 , pRthvI jaLa agni vAyu vanaspati deva manuSya tiryaMca naraka ) AlApapaddhati graMthano saMvAda che, () AlApapaddhatimAM jaNAvela che ke "vyavahAranayanA paNa be bheda che. (1) sAmAnyasaMgrahano CL, bhedaka vyavahAra. jema ke "jIva ane ajIva - A pramANe dravyanA be bheda che." (2) vizeSasaMgrahano bhedaka vyavahAra. jema ke "jIva be prakAre che - saMsArI ane mukta' - A pramANe vyavahAra paNa be sa prakAre che." kArtikeyAnuprekSAvRttikArano paNa vyavahAranaya aMge Avo ja abhiprAya che. prathama vyavahAranaya zuddhasaMgraha = sAmAnyasaMgrahanayanA viSayabhUta zuddha arthanA bhedone dekhADe che ane bIjo vyavahAranaya azuddhasaMgraha = vizeSasaMgrahanayanA viSayabhUta azuddha padArthonuM vibhAjana kare che. A aMge nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "saMgrahanaya dvArA grahaNa karAyela zuddha ke azuddha arthano je naya vibhAga kare che te naya vyavahAranaya che. tenA paNa be bheda che. (1) zuddha arthanA vibhAgane karavAvALo ane (2) azuddha arthanA vibhAgane karavAvALo." A vyavahAranayanI AvazyakatA che spaSTatA :- sata ke dravya ATaluM kahevAthI lokavyavahAra cAlI zakato nathI. tethI saMgrahanaya 1. yaH saGgraheNa gRhItaM bhinatti artham azuddhaM zuddhaM vaa| sa vyavahAro dvividho'shuddh-shuddhaarthbhedkrH|| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 774 0 sUtrakRtAGgavRttisaMvAdaH / 6/12 pa prakRte "vyavahAranayasya tu svarUpam idam / tad yathA - yathAlokagrAham eva vastu / yathA ca zuSkatArkikaiH - svAbhiprAyakRtalakSaNAnugataM tathAbhUtaM vastu na bhavati eva / na hi pratikSaNam arthAnAm Atmabhedo bhvti| kiM tarhi ? yathA yathA lokena viziSTabhUyiSThatayA arthakriyAkAri vastu vyavahriyate tathaiva vastu iti, + AgopAlA'GganAdiprasiddhatvAd vstusvruupsyeti| ayam api utpAda-vyaya-dhrauvyayuktasya vastunaH anabhyupagamAd za mithyAdRSTiH, tathAvidharathyApuruSavad" (sU.kR.zru.ska.2/a.7/sU.81/pR.426) iti sUtrakRtAGgasUtravyAkhyAyAM ka zrIzIlAGkAcAryavacanamapi bhAvanIyam / lokavyavahAra calAvavA mATe asamartha che. AthI ja vyavahAranayanI AvazyakatA ubhI thAya che. vyavahAranaya dvArA ja lokavyavahAra cAlI zake che. kAraNa ke saMgrahanayanA viSayanuM yathAvasthita vibhajana = vibhAga = bheda karavAnuM kArya vyavahAranaya kare che. jema ke je sat hoya te dravya hoya ke paryAya hoya. je dravya hoya te paNa jIva ke ajIva hoya. paraMtu phakta jIva ke ajIva kahevAthI tamAma lokavyavahAra cAlI zakatA nathI. tethI tenA paNa trasa, sthAvara, deva, manuSya vagere tathA ghaTa, paTa vagere bheda karavA jarUrI banI jAya che. A rIte prasiddha lokavyavahAranA samarthana mATe prastuta vyavahAranaya tyAM sudhI bhedane = vibhAgane darzAve che ke jenAthI AgaLa bheda ke vibhAga darzAvavo lokavyavahAramAM upayogI na hoya. vyavahAranaya vize zIlAMkAcAryamata (I. (pra.) prastutamAM zrIzIlAMkAcAryajIe sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM vyavahAranaya vize jaNAvela che ke che, "vyavahAranayanuM svarUpa A pramANe che. je rIte loko vastunA svarUpane grahaNa kare che te mujaba ja te vastu hoya che. paraMtu je rIte zuSkatArkika lokoe potAnA abhiprAyathI je rIte vastunA lakSaNo banAvelA che tevA lakSaNavALI tevI vastu nathI ja hotI. jema ke bauddha loko "pratikSaNa vastunuM svarUpa pUrNapaNe badalAI jAya che' - tema mAne che. paNa hakIkta tevI nathI. "to vastu kevA prakAranI hoya che ?" sAMbhaLo. jevA kevA prakAre sAmAnya loko viziSTa AkAravALI vastune ghaNA samaya sudhI rahenArI mAnIne cokkasa prakAranA kAryane karanArI vastune mAne che, tevA prakArano vyavahAra kare che te ja prakAre vastu vidyamAna hoya che. ghaDo kharIdI karIne lAvyA pachI 4/6 mahinA sudhI ghaDA tarIke TakIne ghaDo jaladhAraNAdi kAryane kare che - ItyAdirUpe vastunuM svarUpa nAnA bALaka, govALa, strI vagere svIkAre ja che. tethI ghaTAdi vastu bIjI ja kSaNe sarvathA nAza pAmI javAnI vAta vyAjabI nathI. A pramANe vyahAranaya mAne che. A vyavahAranaya paNa mithyASTi che. kAraNa ke utpAda-vyaya-dhrauvyayukta vastuno te svIkAra karato nathI. jema zerImAM pharanAro mUDha mANasa sUkSmabuddhigamya vastusvarUpano svIkAra na karavAthI mithyAdaSTi che tema phakta sthUla lokavyavahAragrAhya evI ja vastune mAnavAnA lIdhe A vyavahAranaya paNa mithyASTi che." zrIzIlAMkAcAryajInuM A kathana vAcakavarge vicAravuM. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 775 6/12 0 vastugata-sAdhanazuddhavyavahAranayavicAraH nayacakrasAre zrIdevacandravAcakaistu "saGgrahagRhItavastubhedAntareNa vibhajanaM vyavaharaNaM pravarttanaM vA vyvhaarH| / sa dvividhaH zuddho'zuddhazca / (ka) zuddho dvividhaH - (1) vastugatavyavahAraH dharmAstikAyAdidravyANAM sva -svacalanasahakArAdiH jIvasya lokaa'lokaadijnyaanaadiruupH| (2) svasampUrNaparamAtmabhAvasAdhanarUpaH guNasAdhakA- za 'vasthArUpa: guNazreNyArohAdiH sAdhanazuddhavyavahAraH / (kha) azuddho'pi dvividhaH sadbhUtA'sadbhUtabhedAt / (kha-1) sadbhUtavyavahAro jJAnAdiguNaH parasparaM / mitra | (g-2) samUtavyavahAra: vAvAbhAviDa, manuSyoSham', 'tevoSham'soDapi trividha | (g-2/1) 25 saMzleSitA'zuddhavyavahAraH 'zarIraM mama', 'ahaM shriirii'| (kha-2/2) asaMzleSitA'sadbhUtavyavahAraH putr-kltraadiH| ka tau copacaritA'nupacaritavyavahArabhedAd dvividhau" (nayaca.sA.pR.194) ityAdirUpeNa vyavahAranayaH vyabhAji / ihaivA'gre saptamyAm aSTamyAJca zAkhAyAM sadbhUtA'sadbhUta-saMzleSitA'saMzleSitopacaritA'nupacaritatvAdikaM spssttiibhvissyti| 8 dvividha zuddha vyavahAranaya : zrIdevacandrajI che (na.) nayacakrasAra graMthamAM upAdhyAyazrI devacandrajIe to vividha graMthonA AdhAre judA-judA svarUpe vyavahAranayanuM vibhAjana karela che. te A mujaba samajavuM - "saMgrahanaye grahaNa karelI vastune vize alaga-alaga bhedathI = prakArathI vibhAga karavo, vaheMcaNI karavI ke pravartana karavuM te vyavahAranaya jANavo. enA be bheda che - (ka) zuddha ane (kha) azuddha. zuddha vyavahAranayanA be prakAra che - (ka1) vastugata zuddhavyavahAra ane (ka-2) sAdhanazuddhavyavahAra. (ka-1) dharmAstikAya dravyamAM calanasahAyakatA, adharmAstikAyamAM sthitisahakAra, AkAzamAM avagAhasahAyatA, jIvamAM lokAloka vagerenI jJApakatA vagere zuddhapravRttine vastugata zuddhavyavahAranaya kahevAya. (ka-2) Atmadravyano zuddha utsarga (=autsargika svabhAva) su. pragaTAvavA mATe, potAnA saMpUrNa paramAtmabhAvane sAdhavA mATe, ratnatrayIzuddhatA svarUpa guNasAdhaka avasthA, guNasthAnaka zreNIArohaNa vagere svarUpa sAdhanazuddhavyavahAra jANavo. dvividha azuddha vyavahAranaya : zrIdevacandrajI . (sa.) azuddha vyavahAranaya paNa be prakAre che (kha-1) sadUbhUta azuddha vyavahAranaya ane (kha- 12 2) asabhUta azuddha vyavahAranaya. (kha-1) eka ja kSetramAM avasthAna karavAthI abhinna banI jatA evA jJAnAdi guNone paraspara bhinna kahe te sadbhuta azuddha vyavahAranaya. (kha-2) "huM krodhI chuM, manuSya chuM, "deva huM chuM - ItyAdi kathanane asadbhuta azuddha vyavahAranaya jANavo. karmodayasvarUpa parabhAvane yathArthabhedajJAnazUnya jIva potAnuM svarUpa mAne che. tethI uparokta kathana azuddha che, asabhUta che. asaddabhUta azuddha vyavahAranayanA paNa be prakAra che - (kha-2/1) saMzleSita asabhUta azuddha vyavahAranaya te che ke je - "zarIra mAruM che', "huM zarIrI chuM' - ItyAdi kathana kare che. (kha-2/2) "A putra mAro, patnI mArI" ItyAdi kathana karavuM te asaMzleSita asabhUta azuddha vyavahAranaya che. vaLI,tenA upacarita ane anupacarita ema be bheda jANavA." (rU.) A ja graMthamAM AgaLa sAtamI ane AThamI zAkhAmAM sabhUtatva, asabhUtatva, saMzleSitatva, asaMzleSitatva, upacaritatva, anupacaritatva vagerenI vistArathI chaNAvaTa karavAmAM Avaze. devacandrajIe Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 776 6/12 0 vibhajana-pravRttivyavahAranayavimarza: 0 devacandravAcakadarzitavyavahAranayavibhAgaH koSThakarUpeNaivaM jnyeyH| vyavahAranayaH zuddhavyavahAraH __ azuddhavyavahAraH zA vastugatazuddhavyavahAraH sAdhanazuddhavyavahAraH sadbhUtA'zuddhavyavahAraH asadbhUtA'zuddhavyavahAraH saMzleSitA'sadbhUtA'zuddhavyavahAraH asaMzleSitA'sadbhUtA'zuddhavyavahAraH upacaritasaMzleSitA'sadbhUtAzuddhaH anupacaritasaMzleSitA'sadbhUtAzuddhaH upacaritA'saMzleSitA'sadbhUtA'zuddhaH anupacaritA'saMzleSitA'sadbhUtA'zuddhaH ___tatra cA'gre taireva prakArAntareNa vyavahAranayamuddizya "sa dvividhaH - vibhajana-pravRttibhedAt / pravRttivyavahAraH trividhaH - (1) vastupravRttiH, (2) sAdhanapravRttiH, (3) laukikprvRttishc| sAdhanapravRttiH 2dhA - nokora-knovija-kupravinimedrAviti vyavahAranayaH zrIvizeSAvaramANe" (na.ra.sa.pU.764) ityuktamityavadheyam / koSThakarUpeNaitadvibhAga evaM bodhyH| darzAvela vyavahAranayano vibhAga koThAsvarUpe "parAmarzakarNikA' vyAkhyAmAM darzAvela che te spaSTa hovAthI gujarAtI vivaraNamAM te koTho darzAvela nathI. eka anya prakAre vyavahAranayavibhAga samajIe to (tatra.) nayacakrasAra graMthamAM AgaLa upara upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAje bIjI rIte vyavahAranayane uddezIne nIce mujaba vAta karela che ke "vyavahAranayanA be prakAra che. (ka) vibhajanavyavahAranaya ane (kha) pravRttivyavahAranaya. (jIvanA 2, 5 ke 563 bheda pADIne jIvavibhAga darzAve te vibhajanavyavahAranaya.) pravRttivyavahAranA traNa bheda che. (kha-1) vastupravRtti vyavahAra, (kha-2) sAdhanapravRtti vyavahAra ane (kha3) laukikapravRtti vyavahAra. temAM sAdhanapravRtti vyavahAranA traNa bheda che. (kha/2-A) lokottara sAdhanapravRtti vyavahAra. (khara-B) laukika sAdhanapravRtti vyavahAra ane (khara-c) kukAvacanika sAdhanapravRtti vyavahAra. A bhedo zrIvizeSAvazyaka bhASya graMthamAM jaNAvela che." koThArUpe uparokta vyavahAravibhAga "parAmarzakarNikA vyAkhyAmAM darzAvela che. te spaSTa hovAthI prastuta gujarAtIvivaraNamAM jaNAvavAmAM nathI Avato. ja bhajIe lokottara sAdhanApravRtti vyavahArane . spaSTatA :- (khIra-A) jinokta zuddha sAdhanAmArgamAM, niyANuM karyA vagara, parabhAvatyAgasahita ratnatrayInI pravRttine lokottara sAdhanapravRtti vyavahAranaya tarIke samajavI.(khara-B) potapotAnA deza, kuLa, samAja, jJAti vagerenI maryAdA-paddhati mujaba lokavyavahAranI je pravRtti hoya tene laukika sAdhanapravRtti vyavahAranaya tarIke jANavI. (khara-c) syAdvAdanI pariNati vinA mithyA abhinivezathI tapa-tyAgAdi Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/12 o AgamasArAnusAreNa SaDvidhavyavahAravibhajanam / 777 vyavahAranayaH vibhajanavyavahAra pravRttivyavahAraH vastupravRttivyavahAraH sAdhanapravRttivyavahAraH laukikapravRttivyavahAraH lokottarasAdhanapravRttivyavahAraH laukikasAdhanapravRttivyavahAraH kuprAvacanikasAdhanapravRttivyavahAraH ke AgamasAre tu devacandravAcakaiH "(1) zuddhavyavahAraH = nimnataraguNasthAnakatyAgena uccataraguNasthAnakA''rohaNam, yadvA abhinnAnAmapi jJAna-darzana-cAritrAdiguNAnAM lokapratipAdanAya mitho bhinnatvakathanam / (2) azuddhavyavahAraH = uccataraguNasthAnakAd nimnaguNasthAnakaprAptiH = rAga-dveSA'jJAnAdiyoga-kSema-vRddhizca / (3) gumavyavahAra: = puNevanthananI pravRttiHA (4) samavyavahAra: pApavizvananA kriyA | (2) upacaritavyavahAraH = nijAtmabhinne dhana-gRha-kuTumbAdau paudgalikapadArthe ajJAnavazataH mamatvabhAvanam / (6) anupacaritavyavahAraH = svAtmA'nyatve'pi kSIra-nIranyAyena nijAtmamilite deha-karmAdau ajJAnavazataH svatvabhAvanam" (sA.sA.pu.20) rUtyevaM prajArAntare pakvo vyavahAro rAmanA sAdhanAmArgamAM thatI pravRttine kubAvacanika sAdhanapravRtti vyavahAranaya tarIke mAnavI. &9 anya prakAre cha vyavahAra (9 (jJAna) AgamasAramAM to upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAje bIjA prakAre vyavahAranayanuM nIce mujaba cha bhedathI vibhAjana karela che. "(1) zuddha vyavahAra :- nIcenA guNasthAnakane choDIne uparanA guNasthAnaka upara caDhavuM te zuddha vyavahAra. athavA jJAna, darzana, cAritra vagere guNo paraspara abhinna-ekarUpa hovA chatAM paNa lokone A samajAvavA mATe tene paraspara judA-judA kahevA te zuddha vyavahAra. (2) azuddha vyavahAra :- uparanA guNasthAnakamAMthI nIcenA guNasthAnake AvavuM te azuddha vyavahAra. UMcI AtmadazAmAMthI nIce AvI javuM te azuddha vyavahAra. tathA rAga, dveSa, ajJAna vagerenI prApti -rakSA-vRddhi thAya te azuddha vyavahAra. (3) zubha vyavahAra :- je kriyA karavAthI puNyano baMdha thAya te kriyA eTale zubha vyavahAra. (4) azubha vyavahAra :- je kriyA karavAthI pApakarma baMdhAya te kriyA eTale azubha vyavahAra. (5) upacarita vyavahAra :- dhana, ghara, kuTuMba vagere paugalika padArtho potAnA AtmAthI judA che. tema chatAM paNa ajJAnanA lIdhe jIva temAM mamatvane dhAraNa kare che. te upacarita vyavahAra samajavo. (6) anupacarita vyavahAra :- zarIra, karma vagere vastuo ApaNA AtmAthI bhinna che. tema chatAM kSIra-nIranyAyathI te AtmAnI sAthe maLela che. tethI te zarIra vageremAM jIva ajJAnavaza "huM'paNAnI buddhi kare che. A anupacarita vyavahAra samajavo." Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyavahAre viSayavibhAgapUrvakapratipAdanamucitam 6/2 vastutaH azuddhA'nekadravyAbhyupagamAd naigama-vyavahArau azuddhadravyArthikatayA jJeyau, saGgrahazca pa zuddhadravyArthikatayA jJeyaH, zuddhA'khaNDadravyAbhyupagamaparatvAt / idamabhipretya anuyogadvAravRttau zrIhemacandrasUribhiH " dravyAstiko'pi sAmAnyato dvividhaH (1) vizuddha:, (2) vizuddhazva| tatra naiAma-vyavahArarUpo'vishuddhH, saGgraharUpastu vizuddhaH" (anu.yo.sU.97 vR.) ityuktam / tatazca navadhA mUlanayakalpanA na ma yuktA / adhikantu aSTamazAkhAyAM (8 / 9-17) devasenamatasamIkSAyAM vakSyAmaH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - prasiddhalokavyavahArasamarthanAnukUlajIvadravyAdivibhAgadarzakavyavahAranayAbhiprAyamavagamya yathA paraiH spaSTam avabudhyeta tathA viSayavibhAgapUrvaM sarvatra vaktavyam / durgamA'spaSTasandigdhaughakathanaM tu spaSTatayA'navagamataH anyAn saGklezAvartte nimajjayati, yathAvasthitarItyA Ni anyaiH kAryA'sampAdanAccA'smAn api saGklezAvartte nimajjayati / ata etAdRzaM na vktvym| yad kA yatra yadA yAvat spaSTatayA kathayitumarhati tat tatra tadA tAvat spaSTatayA vaktavyamiti vyvhaarnyopdeshH| tadanusaraNena sva-parasaGklezA'nutpAdAd vyavahAranayasammataH prayatnasAdhyaH sakalakarmakSayalakSaNo mokSaH dvAtriMzikAprakaraNoktaH (dvA.pra. 31/20) nayalatAyAM ca vyAvarNitaH aJjasA labhyeta / / 6/ 12 / / 778 devasenamatasamIkSA (vastu.) vAstavamAM to naigama ane vyavahAra azuddha-aneka dravyane svIkAratA hovAthI azuddhadravyArthikarUpe jANavA. tathA zuddha-akhaMDa dravyane svIkAravAmAM tatpara hovAthI saMgrahane zuddhadravyArthika tarIke jANavo. A ja abhiprAyathI zrIhemacaMdrasUrijIe anuyogadvAravRttimAM jaNAvela che ke 'dravyAstika paNa sAmAnyathI be prakAre che. (1) avizuddha ane (2) vizuddha. temAM naigama-vyavahArasvarUpa dravyArthika avizuddha che. tathA saMgrahasvarUpa dravyArthika to vizuddha che.' tethI mULanayanA nava bhedanI kalpanA yogya nathI. A aMge vizeSa bAbata ame AThamI zAkhAmAM devasenamatanI samIkSAnA avasare jaNAvazuM. * spaSTa vaktA bano s al AdhyAtmika upanaya :- vyavahAranaya prasiddha lokavyavahAranA samarthana mATe jIvadravya vagerenA vibhAga darzAve che. A bAbata AdhyAtmika jagatamAM e rIte upayogI che ke ApaNe paNa sAmenI vyakti ApaNI vAtane spaSTapaNe samajI zake te rIte viSayavibhAgapUrvaka vyavahAramAM pratipAdana karavuM joIe. sAmenI vyaktine samajAya nahi te pramANe goLa-goLa rIte aspaSTapaNe, moghama kahevuM ucita na kahevAya. kAraNa ke tenAthI sAmenI vyaktine samajaNa na paDavAthI saMkleza thAya che. dA.ta. 'tame badhA jamazo ke nahi ?' A praznanA uttaramAM 'ame jamIe to jamIe, bAkI nakkI nahi' Ama bolavAthI sAmenI vyaktine vyAmoha-saMklezAdi thAya. tathA vyavasthita rIte kAma na thaI zakavAthI ApaNane paNa saMkaleza thAya che. tethI jyAre jyAM jeTaluM je spaSTapaNe kahevuM jarUrI hoya tyAre, tyAM, teTaluM te kathana spaSTapaNe karavuM joIe. A rIte vyavahAranayano upadeza che. tene anusaravAthI sva-52ne saMkleza thato nathI. tenA lIdhe vyavahAranayasaMmata mokSa jhaDapathI maLe. vyavahAranayamate prayatnasAdhya sarvakarmakSaya e ja mokSa che. A vAta mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje dvAtriMzikAprakaraNamAM karela che. tathA tenI nayalatA vyAkhyAmAM ame tenuM vivecana paNa karela che. (6/12) - Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/ * vastugatavakratvavyAkhyAnam 0 779 vartato RjusUtra bhAkhaI, artha nijaanukUla re; "kSaNika paryAya kahaI sUma', manuSyAdika zUla re /6/13 (86) bahu. RjusUtranaya vartato artha bhAkhaI, paNi atIta anAgata artha na mAnaI. vartamAna paNi nija sa avasarasaGgatikam RjusUtraM lakSayati - 'sAmpratami'ti / sAmprataM svAnukUlaJcarjusUtrastu prbhaasste| kSaNikaparyayaM sUkSmaH, sthUlazca manujAdikam / / 6/13 / / prakRte daNDAnvayastvevam - RjusUtraH tu sAmprataM svAnukUlaJca prabhASate / sUkSmaH (RjusUtraH) kSaNikaparyayaM, sthUlazca manujAdikaM (prbhaasste)||6/13|| RjusUtro nayaH tu sAmprataM = varttamAnam, na tvatItamanAgataM vA, svAnukUlaJca, na tu parakIyaM, vastu manyate prabhASate c| atItA'nAgataparakIyavastUnAmasattvenAkiJcitkaratvena ca vakratvAdanabhyupagamo'tra / ka ata eva AvazyakaniyuktI bhadrabAhusvAmipAdaiH '"paccuppannaggAhI ujjusuo nayavihI muNeyavyo" (A.ni. pUrNa 757) iti drshitm| enamevArthaM vivRNvadbhiH zrIjinabhadragaNikSamAzramaNaiH vizeSAvazyakabhASye "paccuppannaM / saMpayamuppannaM jaM ca jassa patteyaM / taM ruju, tadeva tassa tthi u vakkamannaM ti jamasaMtaM / / na vigayamaNAgayaM avatarapikA - have digaMbaramatamAM prasiddha nava nayanI apekSAe chaThThA RjusUtranayane samajAvavAno avasara Avela che. mATe avasarasaMgatithI prApta RjusUtranayane graMthakArazrI samajAve che : ho jusUtranayanI oLakhANa karo zlokAthI - RjusUtranaya to vartamAnakAlIna ane potAne anukUla evA viSayane kahe che. sUkSma RjusUtranaya kSaNika paryAyane kahe che. tathA skUla RjusUtranaya manuSya vagere paryAyane kahe che.(6/13) rA vyAkhyArtha:- RjusUtranaya to vartamAna vastune mAne che tathA kahe che. atIta ke anAgata vastune RjusUtranaya svIkArato nathI. potAne anukUla evI vastune RjusUtranaya svIkAre che tathA tenuM pratipAdana dhI kare che. atIta, anAgata ane pArakI vastu asat che tathA akiMcikara che. tethI te vastu Rju nahi paraMtu vakra kahevAya. tethI RjusUtranaya teno svIkAra karato nathI. tethI ja AvazyakaniyuktimAM rama zrIbhadrabAhusvAmIjI mahArAje paNa jaNAvela che ke "pratyutpanna = vartamAnakAlIna vastune grahaNa karanAra nayavAkya RjusUtra rUpe jANavuM." A bAbatanuM vivaraNa karatAM zrIjinabhadramaNikSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "pratyutpanna = vartamAnasamaye je utpanna thayela hoya tathA je jenuM pratyeka = svakIya hoya te vastu Rju (= sarala) kahevAya. A Rju vastu je nayamAM rahela hoya * lA.(2)+ma.mAM "dhyaNika.. sUSimaH pATha. ko.(2+4+12)no pATha lIdho che. je pustakomAM "paryaya' pATha. ko. (9)no pATha lIdho che. je mAmo "sUSima' pATha che. ko.(1)+(7)no pATha lIdho che. 1. pratyutpannazAdI nusUtra: navidhi jJAtivyA 2. pratyutpannaM sAmpratamutpannaM yacca yasya pratyekam / tad Rju tadeva tasyA'sti tu vakramanyaditi ydst|| 3. na vigatamanAgataM vA bhAvo'nupalambhataH khapuSpamiva / na ca niSprayojanAt parakIyaM paradhanamivA'sti / / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 780 0 niSprayojanamasat : 6/13 anukUla" = ApaNA kAmano artha mAnaI, paNi parakIya na mAnaI. pa vA bhAvo'NuvalaMbhao khapuSpaM v| na ya nippaoyaNAo parakIyaM paradhaNamiva tthi||" (vi.A.bhA.2223-24) ityuktm| pramANamImAMsAyAmapi "vartamAnamAtraparyAyagrAhI RjusUtraH" (pra.mI.2/2/6) ityuktam / taduktaM pramANanayatattvAloke'pi "Rju = vartamAnakSaNasthAyi paryAyamAtraM prAdhAnyataH sUtrayannabhiprAyaH = A nusUtra" (prana.ta.7/28) / "thA 'suvivaH samrati rUtyaviH" (ta.7/ra1) / "nuM = savakramamimuhUM zaM zrutaM = zrutajJAnaM yasyeti RjuzrutaH, Rju vA atItAnAgatavakraparityAgAdvartamAnaM vastu sUtrayati = gamayati ke iti RjusUtraH, svakIyaM sAmprataM ca vastu, nAnyadityabhyupagamaparaH" (sthA.3/3/192, vR.pR.258) iti sthaanaanggsuutrvRttikaarH| taduktaM nayakarNikAyAm api "RjusUtranayo vastu nA'tItaM nApyanAgatam / manyate kevalaM kintu vartamAnaM tathA nijam / / atItenA'nAgatena parakIyena vstunaa| na kAryasiddhirityetadasad 6) napAvA" (na.va.99-92) ti te RjusUtra kahevAya. je Rju na hoya te vakra kahevAya. atIta, anAgata ane parakIya vastu vakra hovAthI asat che. te A rIte - atIta ke anAgata bhAva vidyamAna nathI. kAraNa ke tenI kyAMya upalabdhi thatI nathI. tethI AkAzapuSpanI jema te asat che. tathA parakIya vastu potAnA mATe asat che. jema pArakA dhanathI potAnuM kazuM kAma thaI zakatuM nathI, tema pArakI vastuthI potAnuM koI prayojana siddha thaI zakatuM nathI. Ama niprayojana hovAthI pArakA dhananI jema pArakI vastu asat che - Ama RjusUtra mAne che." pramANamImAMsAmAM paNa RjusUtrane mAtra vartamAnaparyAyano grAhaka darzAvela che. haS atIta-anAgata-parakIya vastu asat H RjusUga haS () pramANanayatattvAlaka graMthamAM paNa jaNAvela che ke "Rju = vartamAnakSaNasthAyI kevala paryAyane [ ja mukhyarUpe jaNAvanAro abhiprAya RjusUtranaya kahevAya che. jema ke "sukhavivarta (= AnaMdaparyAya) vartamAnakALe che.'... ItyAdi vacana." sthAnAMgasUtravRttimAM abhayadevasUrijIe "Rjuzruta" ane "RjusUtra' A pramANe prastuta nayanA be nAma darzAvI be vyAkhyA jaNAvela che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "Rju = avakra = abhimukha evuM zrata = zrutajJAna je naya dhAraNa kare te naya Rjuzrutanaya kahevAya. athavA atIta ane anAgata vastu vakra kahevAya. teno tyAga karIne Rju = avakra = vartamAna vastu jaNAve te naya RjusUtranaya kahevAya. je padArtha potAno hoya tathA vartamAna kALe vidyamAna hoya te ja padArtha sat = vAstavika che. pArakI cIja ke atIta-anAgata vastu upayogI nathI. A pramANenI mAnyatA dharAvavAmAM parAyaNa evo naya RjusUtra kahevAya." nayakarNikA graMthamAM paNa jaNAvela che ke "RjusUtranaya atIta ke anAgata vastune mAnato nathI. paraMtu phakta vartamAnakAlIna tathA potAnI vastune RjusUtranaya svIkAre che. atIta, anAgata ke parakIya vastuthI potAnA kAryanI siddhi thatI nathI. tethI atIta Adi vastu AkAzakamalanI jema asat che." * pustakomAM "anukula' pATha azuddha. ko. (13)no pATha lIdho che. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 781 6/2 0 tattvArthazlokavArtikamatavidyotanam / yathoktaM sarvArthasiddhau api "Rju = praguNaM sUtrayati = tantrayate iti RjusuutrH| pUrvAn pa parAMstrikAlaviSayAnatizayya vartamAnakAlaviSayAnAdatte, atItAnAgatayorvinaSTAnutpannatvena vyvhaaraabhaavaat| .. tacca vartamAna samayamAtram / tadviSayaparyAyamAtragrAhI ayamRjusUtraH" (ta.sU.1/33 sa.si.vR.) iti| taduktaM vidyAnandasvAminA api tattvArthazlokavArttike nayavivaraNe "RjusUtraM kSaNadhvaMsi vastu sat sUtrayed Rju / ma prAdhAnyana kuLamAvAn dravyasthAnat satta:(ta.zno.vA.na.vi.76) tA # digaMbaramata mujaba RjusUtranayano paricaya : (co.) digaMbaronA graMthamAM paNa RjusUtranayanuM nirUpaNa upalabdha thAya che. tattvArthasUtranI sarvArthasiddhi nAmanI vyAkhyAmAM paNa jaNAvela che ke "Rju = prakRSTaguNavALI = arthakriyAkArI vastune sarUpe darzAve, niyaMtrita kare te RjusUtranaya kahevAya. pUrvAparakAlIna viSayone choDI kevala vartamAnakAlIna viSayone RjusUtranaya grahaNa kare che. atIta vastu vinaSTa thaI cUkela che tathA anAgatakAlIna vastu haju sudhI utpanna thaI nathI. tethI atIta, anAgata vastuthI koI paNa levaDa-devaDa vagere vyavahAra thaI zakato nathI. tethI vartamAnakAlIna ja vastu sat che. vartamAna vastunI sthiti kevala eka samayanI ja che. tethI ekasamayasthitika paryAya mAtrane A RjusUtranaya grahaNa kare che." digaMbara AcArya vidyAnaMdasvAmIjIe paNa tattvArthazlokavArtikamAM niyavivaraNa nAmanA prakaraNamAM jaNAvela che ke "kSaNadhvaMsI = kSaNika vastu Rju kahevAya. Rju vastune sat rUpe je naya jaNAve te RjusUtranaya kahevAya. dravya vidyamAna hovA chatAM paNa RjusUtranaya tenI vivakSA karato nathI. Ama dravyane gauNa banAvI kSaNika paryAyane mukhyatayA darzAvanAra RjusUtranaya jANavo." spaSTatA - moTu : tArI pAse 100 rUpiyA che ? pindu : hA. moTu : mane 50 rUpiyA ApIza ? pindu : paNa A rUpiyA mArA mitranA che, mArA nathI. moTu : tame mIThAIvALA cho ne ? pinTa : hA. moTu : mane mIThAI ApIza ? pinTa : mArI pAse gaI kAle mIThAI hatI. atyAre nathI. moTu : tuM cazmIza che ne ? --- pinTa : hA. moTu : mane tArA cazmA ApIza ? pinTa : mArA jUnA cazmA tUTI gayA che. navA cazmA kharIdavAnA bAkI che. uparokta saMvAdamAM ApaNe joI zakIe chIe ke pinTenA javAbamAM vakratA rahelI che. pArakI, atIta ane anAgata vastuno sarUpe svIkAra karavo te RjutA nathI, paNa vakratA che. RjusUtranaya AvI vakratA karato nathI. te vartamAnakAlIna ane potAnI mAlikInI vastune ja sat mAne che. kAraNa Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 782 0 manuSyatvaparyAyakSaNikatvavimarza: 5 teha RjusUtranaya vibheda kahavo - eka sUkSma, bIjo sthUla. sUkSma teha kSaNika paryAya mAnaI (+kahaI). sthUla te manuSyAdi paryAya mAnai (+kahaI). paNi kAlatrayavartI paryAya na mAnai. vyavahAranaya te trikAla e paryAya mAnaI. te mATaI skUla RjusUtra, vyavahAranayanaI saMkara na jANavo.I6/13 na so'pi dvedhA - sUkSma-sthUlabhedAt / tathAhi - sUkSmo hi AdhaH RjusUtro nayaH kSaNikaparyayaM = ____ samayamAtrasthitikaM paryAyaM sadrUpeNa manyate prabhASate c| sthUlazca RjusUtro manujAdikaM dIrghakAlInaM " sthUlaM paryAyaM sadrUpeNa manyate prabhASate c| sUkSmaNusUtranayamatAnusAreNa paryAyatvAvacchinnasya kSaNikatvAd m manujAdikaH paryAyaH paramArthataH samayamAtrasthitikaH, na tu dIrghakAlIno na vA kaaltrityvyaapii| rza etena manuSyatvasya paryAyatve kSaNikatvaM kathaM sUkSma sUtranayamatena ? iti pratyAkhyAtam, hA sattvena tatsiddheH, 'yat sat tat kSaNikamiti vyaapteH| tathAhi - vakSyamANazabdanayamate - liGga-kArakAdibhedena padArthabhedavad RjusUtranayamate kAlabhedena vastubhedasya sammatatvam / pratikSaNaM kAlaH bhidyate iti pratikSaNaM vastu bhidyate / vastunaH sattvameva pratikSaNaM nazvaratve nimittam / tatazca kA manuSyatvaparyAyo'pi pratikSaNaM bhidyate sUkSmaNusUtranayamate / ke tenAthI ja potAnuM kAma kAyadesara rIte thaI zake che. # jusUtranayanA be bhedanuM nirUpaNa | (soDani.) te RjusUtranaya paNa saMgraha ane vyavahAranayanI jema be prakAre che - (1) sUkSma RjusUtranaya ane (2) sthUla RjusUtranaya. te A pramANe - prathama sUkSma RjusUtranaya mAtra eka samayanI sthitivALA kSaNabhaMgura paryAyane sarUpe mAne che ane kahe che. bIjo sthUla jusUtranaya manuSya vagere dIrghakAlIna sthUla paryAyone sarUpe mAne che ane kahe che. sUkSma RjusUtranayanA abhiprAya mujaba, sarva paryAyo kSaNika che. manuSyatva vagere paNa paryAyasvarUpa ja che. tethI manuSya vagere paryAyo paramArthathI che mAtra eka samayanI sthitivALA che. eka ja manuSya vagere paryAya traNeya kALamAM vyApIne raheto nathI. vA zaMkA :- (rtana.) jo manuSyatva e paryAya hoya to te sUkSma RjusUtranayanI dRSTie kSaNika kevI rIte ghaTI zake ? 50, 60 varSa sudhI manuSyatva avasthA to sthAyI dekhAya che. ja astitva nazvaratAnuM nimitta che samAdhAna :- (savaeNna.) manuSya paryAya sat = vAstavika hovAthI temAM kSaNikatva sUkSma RjusUtranayanI daSTie siddha thaze. kAraNa ke sUkSma RjusUtranaya evuM mAne che ke je je padArtha sat = vAstavika hoya te te kSaNika hoya - Avo niyama che. kahevAno Azaya e che ke AgaLa zabdanaya batAvavAmAM Avaze te jema liMga, kAraka vagerenA bhedathI vastubheda mAne che, tema RjusUtranayanA abhiprAyathI kAlabhedathI vastubheda mAnya che. pratikSaNa kALa badalAya che. tethI pratikSaNa vastu paNa badalAya che. matalaba ke vastunuM astitva = sattva e ja vastune pratikSaNa nazvara = vinAzI banavAmAM nimitta che. manuSyatva paryAya paNa sat che, vAstavika che, kAlpanika nahi. tethI manuSyatva paryAya paNa pratikSaNa badalAya che. ATalI T ko.(13)mAM "to pATha. 8 B(2)mAM "saMketa pATha. Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 783 6/13 0 sthUlavartamAnArthavicAraH / anena prathamasya RjusUtrabhedasya manuSyaparyAyagrAhakatve sUkSmatvaM katham ? sUkSmatvaM cet, pa manuSyaparyAyagrAhakatvaM katham ? iti pratyAkhyAtam, zuddhavarttamAnakSaNamAtrasthitikatayA manuSyaparyAyagrAhakatvena tadupapatteH / prakRte sthUla sUtranayastu sajAtIyaparyAyasantatikAlaM yAvat tadantaHpAtiparyAyaM vartamAnakAlInatayA * abhyupagacchati / ata eva manuSyAyuHpramANakAlaM yAvad manuSyaparyAyasantAnagataikatvaM pratisandhAya 'ayaM za manuSyaH, ayaM manuSya' iti brUte sthUla sUtraH / itthaM sthUla sUtraH sthUlavartamAnakAlInaparyAyaM sattvena ka na ca kSaNamAtrasthitikAtiriktArthagrahaNena RjusUtrasImA'tikramaNAt sthUlarjusUtra-vyavahAranayayoH sAGkae~ prasajyeteti zakanIyama, vAta sUkSma RjusUtranayanI dRSTimAM sunizcita che. samasyA :- (.) RjusUtrano prathama bheda manuSyaparyAyane mAne to te sUkSma kaI rIte kahI zakAya? kAraNa ke manuSyaparyAya to dIrghakAlIna che. jo RjusUtrano prathama bheda sUkSma hoya to dIrghakAlIna evA manuSyaparyAyane kaI rIte grahaNa karI zake ? sAmAmAna :- (zuddha) jusUtrano prathamabheda sarva paryAyanI sthitine mAtra zuddha vartamAnakSaNa pUratI ja mAne che. A vAta hamaNAM ja batAvI gayA chIe. tethI prathama RjusUtra manuSyaparyAyane paNa phakta zuddha vartamAna kSaNamAM ja vidyamAna hovA svarUpe grahaNa karaze. A kAraNasara tene sUkSma kahevo yuktiyukta ja che. sthUla jusUtranayanuM nirUpaNa kare (7) sUkSma RjusUtranaya je manuSya paryAyane kSaNika mAne che, te manuSya paryAya bIjI kSaNe A nAza pAme che ane nUtana manuSya paryAya utpanna thAya che. Ama manuSyaAyuSyakALa paryanta manuSya paryAyano pravAha cAle che. pravAha, paraMparA, dhArA, srota, saMtAna, saMtati vagere samAnArthaka zabdo che. manuSya- CRI AyuSyapramANa kALa sudhI ekasarakhI manuSyaparyAyasaMtati cAle che. te sajAtIya saMtati kahevAya che. tathA manuSya AyuSyanI samApti thatAM vijAtIya paryAyanI dhArA cAle che. prastutamAM sthUla RjusUtranaya sajAtIyaparyAyasaMtAnakALa sudhI te saMtAnamAM rahelA paryAyane vartamAnakAlInarUpe grahaNa kare che. tethI ja manuSyaAyuSyapramANa kALa sudhI manuSyaparyAyapravAhagata ekatvanuM anusaMdhAna karIne "A mANasa che, A mANasa che' - A pramANe sthUla RjusUtranaya bole che. Ama sthUla RjusUtranaya je vartamAnakAlane mAne che te sUkSma = 1 kSaNa nathI paraMtu sthUla = manuSyaAyuSyapramANa 80-90 varSa svarUpa che. AvA skUlavartamAnakAlIna paryAyane sthUla RjusUtranaya sat = vAstavika svarUpe mAne che. zaMkA :- (1 2.) RjusUtranayano viSaya to kSaNika paryAya che. jo upara jaNAvyA mujaba jIvanaparyanta sthAyI manuSyaparyAyane pUla RjusUtranaya mAne to RjusUtranayanI viSayamaryAdAnuM atikramaNa thaI jaze. AvuM thavAthI sthUla RjusUtranaya ane vyavahAranA saMkIrNa = ekameka banavAnI Apatti Avaze. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sthirA'sthiraparyAyanirUpaNam 6/13 T sthUlarjusUtrasya sthUlavartamAnakAlInaparyAyagrAhakatve'pi kAlatrayavartiparyAyA'grAhakatvAt, vyavahArasya tu traikAlikaparyAyagrAhakatvAnnAnayoH sAGkaryam / tathAvidhalakSaNa-jJAnipuruSavacanAdinA vyavahAranayavAdI tu 'asmin Atmani atItabhavAvacchedena pazuparyAyAH, vartamAnabhavAvacchedena manuSyaparyAyaH, anAgatama bhavAvacchedena ca nArakaparyAya' iti vyavaharatyapi, na tvevaM sthUlarjusUtranaya ityvdheym| rA rza nanu manuSyatvAdiH paryAyazcet, sthiraH katham ? sthirazcet, paryAyaH kathaM sambhavet ? paryAyatvAvacchinnasya anityatvAd iti cet ? na, sthiraparyAyasyA'pi zAstrakRtAM sammatatvAt / taduktam uttarAdhyayanasUtrabRhadvRttau vAdivetAlaNi zrIzAntisUribhiH "ubhaye paryAyAH - sthirAH asthirAzca / yaduktam " sthiraH kAlAntarasthAyI pryaayo'kssnnra. maghuraH| kSagivazva kSaLAvUmatiosthiro mataH||" [ ] kRti" (utta. vR.vR.2/niyuM.170-6.164)| tatazva manuSyatvAdeH paryAyatve'pi manuSyAyuHpramANakAlaparyantaM sthiratve'pi na ko'pi doSa iti / 784 * skUla RjusUtra ane vyavahAranaya asaMkIrNa samAdhAna :- (sthata.) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke sthUla RjusUtranaya upara jaNAvyA mujaba sthUlavartamAnakAlavyApI paryAyane mAnavA chatAM kAlatrayavyApI paryAyane mAnato nathI. jyAre vyavahAranaya to atIta-anAgata-vartamAnakAlavartI evA paryAyane mAne che. mATe sthUla RjusUtranaya ane vyavahAranaya vacce sAMkarya saMkIrNatA mizraNa thavAnI Apattine ahIM avakAza nathI. tathAvidha lakSaNa dvArA ke viziSTajJAnI puruSanA vacana vagere dvArA nirNaya karIne vyavahAranayavAdI to evo vyavahAra paNa kare che ke 'A AtmA gayA bhavamAM pazu hato, vartamAnakALe manuSya che, bhaviSyamAM narakamAM jaze. atIta-vartamAna-anAgatakALanI apekSAe eka ja AtmAmAM AvA paryAyane vyavahAranaya mAnaze tathA OM bolaze. jema ke 'marIci mahAvIra thayA. zreNika padmanAbha tIrthaMkara thaze. mahAvIra prabhu tripRSThavAsudeva AvuM pratipAdana vyavahAranaya karaze. jyAre sthUlaRjusUtranaya A pramANe mAnaze paNa nahi ane bolaze paNa nahi. A vAta vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. hatA' CII zaMkA :- (nanu.) manuSyapaNuM vagere jo paryAya hoya to sthira kaI rIte hoI zake ? tathA jo te sthira hoya to tene paryAya kaI rIte kahI zakAya ? kAraNa ke tamAma paryAya anitya ja hoya che. che paryAya paNa sthira hoya che - zAMtisUrijI che samAdhAna :- (F, svi.) nA. tamArI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke sthiraparyAya paNa zAstrakArone mAnya che. uttarAdhyayanasUtra bRhavRttimAM vAdivetAlazrI zAMtisUrIzvarajI mahArAje prAcIna saMdarbha TAMkavApUrvaka jaNAvela che ke "paryAya be prakAranA hoya che - (1) sthira ane (2) asthira. tethI ja pUrvAcAryoe A bAbatamAM kahela che ke 'kAlAntaramAM rahenAro paryAya sthira kahevAya che. te kSaNabhaMgura nathI hoto. tathA je paryAya kSaNika hoya, utpatti kSaNa pachI Take nahi, te paryAya asthira paryAya tarIke mAnya che' A pramANe jANavuM." zrIzAMtisUrijI mahArAje A pramANe je jaNAvela che tenAthI siddha thAya che ke manuSyatva vagere paryAya hovA chatAM te manuSyaAyuSyakALa paryanta rahe - Take to paNa koI doSa nathI. - = = = Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/13 * RjusUtre dhrauvyagrAhakatvamImAMsA etena prAg (6/1) merupramukhANAM yannityatvamuktaM tadapi samarthitam, tadIyasaMsthAnaparyAyasya sthiratvAdityavadheyam / 785 pa atra AlApapaddhatau "RjusUtro dvividhaH / sUkSmarjusUtraH, yathA - ekasamayAvasthAyI paryAyaH / sthUlarjusUtraH, rA yathA - manuSyAdiparyAyAH tadAyuHpramANakAlaM tiSThanti" (A.pa. pR. 8) iti devasenoktirapi smartavyA, sUkSmarjusUtra - nayataH pratikSaNaM paryAyaviparivartane'pi sthUlarjusUtramate tatsantAnApekSayA tAvantaM kAlaM teSAM sthAyitvokteH / kArttikeyAnuprekSAvyAkhyAkRto'pi (gA. 274) atraivamevA'bhiprAyaH / ST idaJcAtrAvadheyam - RjusUtraH arthanayaH / arthanayatve'pi vyaJjanaparyAyagrAhakatvAt sthUlarjusUtrasyA- ka 'zuddhatvam, arthaparyAyamAtragrAhakatvAt sUkSmarjusUtrasya tu zuddhatvamiti / rNi kA na ca dhrauvyaparyAyagrAhakatve RjusUtrasyA'dhruvaparyAyagrAhakatvarAddhAntavyAkopaH tadagrAhakatve cA'sadviSayakatvApattiH, utpAda - vyaya - dhrauvyayuktasyaiva sallakSaNatvAditi vyAghra-taTInyAyApAta iti vAcyam, (te.) ahIM paryAyane sthira paNa jaNAvela che. tethI A ja chaThThI zAkhAnA prathama zlokamAM meru parvata vagerene nitya kahela hatA tenuM paNa samarthana thaI jAya che. kAraNa ke meru parvata vagerenA saMsthAna paryAya sthira che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. * skUlaparyAya dIrghakAlIna (satra.) prastutamAM AlApapaddhatinuM RjusUtrasaMbaMdhI vacana paNa yAda karavA yogya che. tyAM devasenajI jaNAve che ke "RjusUtranayanA be prakAra che. (1) sUkSma RjusUtra; jema ke 'paryAya eka samaya rahe che.' (2) sthUla RjusUtra; jema ke 'manuSya paryAya manuSyanA AyuSya sudhI rahe che' - A pramANe RjusUtranA be bheda che." sUkSma dRSTie pratikSaNa sarva paryAya badalAvA chatAM manuSyaparyAyanA pravAhanI apekSAe, sthUla RjusUtranayanA mate, teTalA kALa sudhI (=manuSya jIvana paryanta) manuSyaparyAya sthAyI kahevAya che. A aMge kArtikeyAnuprekSAvRttikArano paNa abhiprAya samAna ja che. * dvividha RjusUtranayamAM zuddhi-azuddhi (rUvagyA.) ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke RjusUtranaya e arthanaya che, vyaMjananaya nathI. tethI sthUla ane sUkSma banne RjusUtrano viSaya arthaparyAya banavA joIe. paraMtu sthUla RjusUtra to arthanaya hovA chatAM vyaMjanaparyAyano dIrghakAlasthAyI paryAyano grAhaka che. tethI sthUla RjusUtra azuddha arthanaya kahevAya. tathA sUkSma RjusUtranaya to mAtra arthaparyAyane = kSaNikaparyAyane mAne che. tethI te zuddha arthanaya che. :- (na haiM.) sat padArtha utpAda-vyaya-dhrauvyayukta hoya che. tethI utpAda-vyaya paryAyanI jema dhrauvya nAmanA paryAyane paNa RjusUtranaye svIkAravo joIe. anyathA RjusUtraviSayamAM sattnuM lakSaNa saMgata thaI na zake. jo RjusUtranaya dhrauvya paryAyane svIkAre to kSaNabhaMgura paryAyane svIkA2vAnI potAnI AgavI mAnyatAne teNe tilAMjali ApavI paDe. tathA tene na svIkAravAmAM Ave to utpAda-vyaya-dhrauvyayukta padArtha sat hovAthI RjusUtranA viSayamAM sattnuM lakSaNa na javAthI RjusUtranayane asadviSayaka mAnavAnI Apatti Ave. Ama 'eka bAju gaMgA nadI ane bIjI bAju vAgha' AvI jaTila paristhitinuM nirmANa thaze. = Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 786 * RjusUtranaye dhruvatvamapi kSaNikam / pa dhrauvyagrAhakatve'pi dvividhasyA'pi RjusUtrasya sAmprataparyAyagrAhakatvarAddhAntA'vyAkopAt / dravye sadhruvatvaparyAyo'pi sUkSmaNusUtrataH samayamAtrasthitikaH san, sthUlarjusUtratazca dhruvatvaparyAyasantAnaM - vyAvahArikaghaTAdisthitikAlaM yAvat sadityapyanayoH nayayoH vizeSo drssttvyH| itthaJca 'jo egasamayavaTTI giNhai davve dhuvttpjjaayN| so riusutto suhumo sav pi sadaM jahA (?jamhA) khaNiyaM / / "maNujAiyapajjAo maNusutti sagaTThidIsu vttuNto| jo bhaNai tAvakAlaM so thUlo hoi ka riusutto||" (na.ca.38-39, dra.sva.pra.210-211) iti nayacakra-dravyasvabhAvaprakAzagAthe'pi vyAkhyAte, sUkSma Ni -sthUlarjusUtranayayoH krameNa kSaNikArthaparyAyalakSaNasantAni-dIrghakAlInavyaJjanaparyAyalakSaNasantAnagocaratva # hajusUtramAM asaviSayakatva Apattino parihAra # samAdhAna :- (brovya.) uparokta Apattine prastutamAM avakAza nathI. kAraNa ke skUla-sUkSma banne ya RjusUtra dhrauvyane grahaNa karavA chatAM paNa vartamAnakAlInasvarUpe ja teno svIkAra kare che. tethI temAM vartamAnaparyAyagrAhakatvano siddhAMta bhAMgI paDato nathI. sUkSma RjusUtranayanA mate dravyamAM rahenAra dhRvatva paryAya paNa phakta vartamAnakAlIna eka samayanI sthitivALo che. arthAt dhruvatva paryAya paNa kSaNabhaMgura hovAthI ja sat svarUpe sUkSma RjusUtranayane mAnya che. jyAre sthUla RjusUtranayanI apekSAe ghaTAdimAM rahenAra yuvatva paryAyanI saMtati amuka kALa sudhI cAlu raheze. jyAM sudhI vyAvahArika ghaTAdi padArthanuM astitva hoya tyAM sudhI te dhRvatva paryAyanI saMtati cAlu raheze. tethI tenI daSTie vyAvahArika ghaTAdinI sthiti jeTalo samaya rahe teTalA skUla vartamAnakALa sudhI te dhRvatvaparyAyasaMtAna sat che. A rIte dhRvatva paryAyano svIkAra karavA chatAM paNa banne prakAranA RjusUtranaya potAnA siddhAntathI parAkSukha banatA sa nathI. tathA RjusUtranA viSayamAM satanuM lakSaNa javAthI RjusUtranayane asaviSayaka mAnavAnI Apattine avakAza raheto nathI. tema ja sUkSma RjusUtranaya ane sthUla RjusUtranaya - A banne vacce bheda paNa 01 jaLavAI rahe che. vyaMjanaparyAya - arthaparyAyano vicAra - sa (kSya.) "dravyamAM dhRvatva paryAyane (paNa) je naya ekasamayavartI tarIke grahaNa kare che, te sUkSma RjusUtranaya jANavo. jema ke (? kAraNa ke, "badhuM ja sata kSaNika che.' tathA potAnI sthiti paryanta (= AyuSya paryanta) rahevAvALA manuSya Adi paryAyane teTalA samaya sudhI, je naya, manuSyarUpe grahaNa kare che te sthUla RjusUtranaya bane che" - A pramANe nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM je be gAthA jaNAvela che tenI chaNAvaTa amArA uparokta kathana dvArA thaI jAya che. kAraNa ke "sUkSma RjusUtranaya saMtAnigocara = kSaNikaparyAyaviSayaka che. kSaNika paryAya arthaparyAya kahevAya che. tathA sthUla RjusUtranaya to saMtAnagocara = kSaNikaparyAyapravAhaviSayaka che. kSaNika evA paryAyono dIrghakAlIna pravAha vyaMjanaparyAya svarUpa che' - AvuM kahevA dvArA "sUkSma RjusUtranaya zuddha che, jyAre skUla RjusUtranaya azuddha che' - A pramANe pratipAdana karavAmAM te banne gAthA tatpara che. haju A viSayamAM ghaNuM vicArI zakAya 1. ya ekasamayavartinaM gRhNAti dravye dhruvtvpryaaym| sa RjusUtraH sUkSmaH sarvamapi sad yathA (? yasmAt) kSaNikam / / 2. manujAdikaparyAyo manuSya iti svakasthitiSu vrtmaanH| yo bhaNati tAvatkAlaM sa sthUlo bhavati RjusUtraH / / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 787 0 jayadhavalAkAramate RjusUtrasUtraNam 0 prakAzanadvArA tacchuddhA'zuddhatvapratipAdanaparatvAt tadgAthayoriti dik / prakRte "Rju = praguNaM sUtrayati = sUcayati iti RjusuutrH| asya viSayaH pacyamAnaH pkvH| pakvastu syAt pacyamAnaH, syAduparatapAka iti / 'pacyamAna iti vartamAnaH, pakva iti atiitH| tayoH ekasmin avarodhaH viruddhaH' iti cet ? na, pAkaprArambhaprathamakSaNe niSpannAMzena pakvatvA'virodhAt / na ca tatra pAkasya ma sarvAMzaiH aniSpattiH eva, caramAvasthAyAm api pAkaniSpatteH abhAvaprasaGgAt / tataH pacyamAna eva pakva iti siddham / tAvanmAtrakriyAphalaniSpattyuparamA'pekSayA sa eva pakvaH syAduparatapAkaH iti, antyapAkApekSayA niSpatteH che. ahIM je kaMI kahevAyela che, te to eka digadarzana mAtra che. A dizAsUcana mujaba vijJavAcakavarge tattvamImAMsAnA mArge AgaLa vadhavuM. spaSTatA:- pratyeka vastu pratisamaya pariNamanazIla che. tethI vAstavamAM to eka paryAya eka samaya sudhI ja rahe che. te eka samayavartI paryAya arthaparyAya kahevAya che. te arthaparyAya sUkSma RjusUtranayano viSaya che. paraMtu te arthaparyAyanA AdhAre lokavyavahAra cAlI zakato nathI. vyavahAramAM to jyAM sudhI eka sthUla paryAya rahe, tyAM sudhI loko tene vartamAna paryAya kahe che. jema ke manuSya paryAya AyuSya paryanta rahe che. AvA sthUla paryAyane skUla RjusUtranaya grahaNa kare che. prastuta sthUla paryAya vyaMjana paryAya kahevAya che. RjusUtranaya arthAya che. tema chatAM skUla RjusUtranaya vyaMjanaparyAyane grahaNa kare che, te tenI azuddhi che. jyAre sUkSma RjusUtranaya kevala arthaparyAyano grAhaka hovAthI zuddha che. Ama sUkSma RjusUtranaya zuddha che ane skUla RjusUtranaya azuddha che' - tevuM phalita thAya che. * "dhyAna pavAra - jusUtranaya & (pra.) prastutamAM kaSAyaprAbhRtanI jayadhavalA vyAkhyAno eka prabaMdha paNa anusaMdhAna karavA yogya che. tyAM digaMbarAcArya vIrasenajIe jaNAvela che ke "Rju = praguNa = ekasamayavartI paryAyane je sUtrita kare = sUcita kare te RjusUtranaya che. teno viSaya "padyamAnaH pava' che. arthAt pAkI rahela che hoya te pAkI cUkela che. jyAre pakva to kathaMcit pAkI rahela che, kathaMcit uparata pAka = vizrAnsapAka (= pAkI cUkela) che. dalIla :- "padhyamana' zabda vartamAnakAlIna pAkakriyAne jaNAve che. jyAre va' zabda to atIta pAkakriyAne darzAve che. tethI bannenuM eka padArthamAM rahevuM e virodhagrasta che. tethI pravyamAna ne parva kahI na zakAya. nirAkaraNa :- nA, tamArI vAta barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke pAkaprAraMbhanI prathama kSaNe pAkelA aMzanI apekSAe padArthane pakva hovAmAM koI virodha nathI. pAkaprAraMbhanI prathama kSaNe pAka bilakula thayo ja nathI' - evuM to mAnI zakAtuM nathI. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM to pAkanI aMtima dazAmAM paNa pAkanI niSpatti thaI nahi zake. tethI ja pravyamAna = pAkI rahela che te ja vavava = pAkI cUkela paNa che - Ama siddha thAya che. tathA jeTalA aMzamAM pAkakriyAnA phaLanI utpatti samApta thaI cUkela che. arthAt cUlA upara caDhelA cokhA vagere jeTalA aMzamAM pAkI cUkela = pakva che te aMzanI apekSAe cokhA pakva che, kathaMcita uparapAka che. tathA aMtima pAkakriyAnI samAptino abhAva Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 788 0 RjusUtranaye dahyamAnatvA'vacchedena dagdhatvam / ... abhAvAt sa eva pacyamAna iti siddham" (kaSA.prA.pejjadosavihattI ja.dha.pustaka 1/gA.14/pR.204) iti * kaSAyaprAbhRtajayadhavalAvRttiprabandho'pi anusndheyH| rAetena "niyameNa DajjhamANaM daDDhaM, daDDhaM tu hoi bhynniijjN| kiMcidiha DajjhamANaM uvarayadAhaM ca ma hojjAhi / / " (vi.A.bhA.2331) ityAdivizeSAvazyakabhASyaprabandho'pi vyAkhyAtaH, dahyamAnatvA'vacchedena digdhatvAt, dagdhatvasAmAnAdhikaraNyena kathaJcid dahyamAnatvAt kathaJcicca uparatadAhatvAt / agre ___ navamyAM zAkhAyAM (9/11) cemau upayokSyete ityavadheyam / 1) "yuvatInaM tavatIta, vini nAme gha nAsti vahumAna" (..644) ti nI totti, Na (2) "hyo bhuktaM nA'dya tRptikaram" (sa.mA.8/134) iti samayamAtRkoktiH, (3) "varamadya kapotaH, zvo | mayUra"i (A.mU.7/2) rUti vAnasUtrom:, (4) "kSari avi yatravatAmuti, tava rUpaM ramaNIyatAyA?" (zi.pA.va.4/11) iti zizupAlavadhoktizca RjusUtranayAnukUlA ityavadheyaM nrmmrmjnyaiH| hovAthI arthAt pAkakriyA saMpUrNa thaI na hovAthI te ja cokhA vagere padArtha cimana = pAkI rahelA paNa che - tevuM siddha thAya che. Ama RjusUtranayathI "pamAna para che. jyAre pakva kathaMcit pathyamAna tathA kathaMcit uparatapAka = vizrAnsapAka che." 4 vayamAna thaH RjusUtraspaSTIkaraNa 4 () jayadhavalAprabaMdhanI chaNAvaTa dvArA vizeSAvazyakabhASyanA eka prabaMdhanI paNa chaNAvaTa thaI jAya che. tyAM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNe jamAlinilavamatanirAsa prasaMge jaNAvela che ke "je baLI rahela hoya te niyamo banI cUkela che. paraMtu je baLI cukela che, te amuka baLatuM hoya tathA amuka baLI gayela hoya- AvI bhajanA che. matalaba ke baLI rahela sarva padArthamAM avazya dagdhatva rahe che. paraMtu dagdhatvanA amuka Azraya baLatA hoya che tathA amuka Azraya vizrAntadAhavALA = atItadAhavALA . = atItakAlAvacchedena dAhayukta hoya che. AgaLa navamI zAkhAnA agiyAramA zlokamAM uparokta banne dha graMthaprabaMdho upayogamAM AvavAnA che. A vAtano vijJa vAcakavarge khyAla rAkhavo. & RjusUtrane anukULa uktio che ("ya.) RjusUtranaya mAtra vartamAnakAlIna potAnI cIjane ja pAramArthika mAne che. tethI tene tevA prakAranI uktio, kahevato, zAstravacano anukULa lAge che. dA.ta.(1) "je vastu atItakAlIna che, te naSTa thaI cUkela che. tathA bhaviSyakAlIna lAbha asat hovAthI tenA vize bahumAna nathI' - A pramANe kuTTanImata kAvyamAM AvatuM dAmodaraguptanuM vacana. (2) "gaIkAle khAdheluM anna Aje tRptine karatuM nathI" - A mujaba samayamAtRkA graMthanuM vacana. (3) "kAle mora Apo te karatAM Aje kabUtara Apo te sAruM che' - AvI kAmasUtramAM vAtsyAyananI ukti. (4) "kSaNe kSaNe je navInatAne dhAraNa kare te ja ramaNIyatAnuM svarUpa che' - A mujaba zizupAlavadhamAM mAgha kavinI ukti. krIDArahasyavettAoe uparokta vacano RjusUtranayane anusaranArA che' - A vAta khyAlamAM rAkhavI. 1. niyamena dahyamAnaM dagdham, dagdhaM tu bhavati bhjniiym| kiJcidiha dahyamAnamuparatadAhaJca bhavet / / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * AtmakendritavicAradhArA abhyasanIyA 0 789 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'sAmpratakAlIna-svakIyamekaM vastu eva paramArthasat, svakArya karaNAdi'tyabhiprAyavAn RjusUtranaya evamupadizati - satyAmapi ArAdhanAzaktau vartamAnakAle ArAdhanAmakRtvA pa anyasakAze atItakAlInasvIyArAdhanAvikatthane anAgatabhavakAlInadIkSAgrahaNAdibhAvanAprakAzane zuSka-mA bhAvataH parakIyA''rAdhanAprazaMsane vA nA''dhyAtmikadrAridryavigamasambhavaH, atItA'nAgata-parakIyA- . rAdhanAyAH sAmprataM svakAryA'karaNena asattvAt / na hyatItAnAgataparakIyArAdhanAtaH svakIyamokSaH sambhavati, anyathA idAnIm atiitaa'naagt-tiirthngkraadhaaraadhnaato'smdiiyaapvrgaaptteH| ato'tItA-za 'nAgatakAlInArAdhanAvicArAvarte na nimajjanIyam kintu sAmpratakAle svazaktim anigRhya svabhUmi- ke kocitayogasAdhanAyAM nimajjanIyam / evaM parakendritavicAradhArAmapahAya sAmpratakAlInasvakendritamImAMsA-Ni paddhatirabhyupagantavyA, yataH sAmprataM svakIyameva paramArthasat / etAdRzaH RjusUtropadezaH samAdaraNIyaH ... smaacrnniiyshcaa''tmaarthibhiH| tatazca RjusUtranayasammatA vizuddhajJAna-sukhAdiparamparAlakSaNA muktiH dvAtriMzikAprakaraNoktA (dvA.pra.31/19) nayalatAyAM ca vivecitA pratyAsannA syAdityavadheyam / / 6/13 / / che jusUtranayano AdhyAtmika upayoga che AdhyAtmika upanaya :- 'vartamAnakAlIna svakIya vastu ja kAyadesara rIte potAnuM kArya karavAthI vAstavika che' - AvI RjusUtranayanI vAta AdhyAtmika dRSTie e rIte vicAravI ke vartamAnakALamAM tapa-tyAga-svAdhyAya-sevA karavAnI puSkaLa zakti hovA chatAM utsAhapUrvaka sAdhanA karavAnA badale kevaLa potAnI bhUtakALanI sAdhanAnI baDAI hAMkavAmAM Ave athavA "AvatA bhavamAM dIkSA laIza" - tevI lakhI bhAvanA vyakta karavAmAM Ave ke bIjAnI ArAdhanAnI phakta hoThathI prazaMsA karavAmAM Ave to e tenAthI AtmAnI AdhyAtmika daridratA ravAnA thaI zakatI nathI. kema ke atIta, anAgata ane parakIya sAdhanA vartamAnakALe ApaNuM kAma na karavAthI asat che. asat evI atIta-anAgata-parakIya sAdhanAthI CT ApaNo mokSa kevI rIte thaI zake? anyathA atIta sAdhanAthI, anAgata sAdhanAthI ke tIrthakara bhagavaMtonI ( parakIya) sAdhanAthI paNa hamaNAM ja ApaNo mokSa thaI jAya. tethI bhUtakALamAM ke bhaviSyakALamAM khovAI javAne badale vartamAnakALamAM zakti chUpAvyA vinA svabhUmikAne yogya sAdhanAmAM gaLADUba rahevuM. tathA paralakSI vicAradhArAne khaseDI AtmalakSI vicAradhArAne apanAvavI. A ja vastu paramArtha sat che. RjusUtranayano A upadeza AdaravA lAyaka ane apanAvavA lAyaka che. tenAthI RjusUtranayasaMmata mukti najIka Ave. RjusUtranayamate vizuddha jJAna-sukha vagere paryAyonI paraMparA = pravAha e ja mokSa che. A vAta dhAtrizikA prakaraNamAM mahopAdhyAyajIe darzAvela che. tathA tenI nalatA vyAkhyAmAM ame tenuM vivecana paNa karela che. (6/13) Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/4 0 prakRtipratyayasiddhazabdaH zabdanaya: 0 zabda prakRti-pratyayAdikasiddha mAnaI zabda re; samabhirUDha vibhinna arthaka, kahaI bhinna ja zabda re I6/14 (87) bahu zabdanaya te prakRti-pratyayAdika vyAkaraNavyutpatti siddha zabda mAnaI. paNi liMga-vacanAdibhedaI arthano sAmprataM zabda-samabhirUDhanayAvAha - 'prakRtyavayavairiti / prakRtyavayavaissiddhaM zabdaM zabdo hi mnyte| zabdabhede'rthabhedaM tu smbhiruuddhsNjnykH||6/14|| prakRte daNDAnvayastvevam - prakRtyavayavaissiddhaM zabdaM hi zabdaH (=zabdanayaH) manyate / samabhirUDha- saMjJA (na:) tu zamenTe karthame (manyate) /14l. 2 prakRtyavayavaiH = nAma-dhAtulakSaNayoH prakRtyoH syAdi-tivAdilakSaNaiH avayavaiH = pratyayaiH vyAkaraNavyutpattipuraskAreNa siddhaM = niSpannaM vibhaktyantaM zabdaM = padaM hi = eva zabdo nayo " manyate / yathoktam AlApapaddhatau kArtikeyAnuprekSAvRttau ca "zabdAd = vyAkaraNAt prakRti-pratyayadvAreNa siddha: zabda = zadvanayA(sA.pa.pU.18, T.sa./.271/.pR.918) tiA ___ etannaye paryAyazabdabhede'rthabhedo naa'numtH| taduktaM vinayavijayavAcakaiH nayakarNikAyAM "arthaM zabdanayo'nekaiH paryAyairekameva c| manyate kumbha-kalaza-ghaTAghekArthavAcakAH / / " (na.ka.14) iti| paraM liGga avataraNikA :- have graMthakArazrI zabdanayane ane samabhirUDhanayane jaNAve che - * zabda-samabhirUTa nayanuM pratipAdana * zlokArtha :- prakRtinA avayavothI siddha thayelA zabdane zabdanaya mAne che. samabhirUDha nAmano naya to zabdabhede arthabheda mAne che. (6/14) vyAkhyArtha :- nAma ane dhAtu prakRti kahevAya che. siddhahemazabdAnuzAsana vyAkaraNa mujaba nAmane a 'tti', "o', 'na' vagere pratyayo lAge che. tathA dhAtusvarUpa prakRtine 'ti', 'tam' vagere pratyayo ne lAge che. A pratyayo prakRtinA avayava tarIke paNa oLakhAya che. vyAkaraNazAstramAM darzAvela vyutpattine | AgaLa karIne prakRtinA pratyayothI niSpanna thayela vibhaktivALA padane ja zabdanaya svIkAre che. AlApapaddhati graMthamAM tathA kArtikeyAnuprekSAvyAkhyAmAM jaNAvela che ke "zabdathI arthAt vyAkaraNathI prakRti che -pratyaya dvArA siddha = niSpanna thayela zabdane (grahaNa karavAvALA nayane) zabdanaya samajavo." arthabhedaka pAMca tatvanI prarUpaNA ja (tatra.) zabdanayanA mate paryAyazabda badalAya to artha badalAya ja - tevuM mAnya nathI. tethI to vinayavijayajI vAcake nayakarNikA graMthamAM jaNAvela che ke "aneka paryAyavAcI zabdothI zabdanaya eka ja arthane mAne che. jema ke kuMbha-kalaza-ghaTa vagere zabdo eka ja arthanA vAcaka che." paraMtu zabdanA zAM.+ma.mAM 'pratyAdika truTaka pATha. lI.(1+2+3+4) + ko.(1+13) + P(3)no pATha lIdho che. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 791 6/24 0 liGga-vacanAdibhedena arthabhedaH / bheda mAnaI. jima "tI, tarI, taTa" e 3 liMgabhedaI arthabheda, tathA "nA, nA" IhAM ekavacana rI. -bahuvacanabhedaI arthabheda. -vacana-kAla-kAraka-puruSabhedaiH niyamenA'rthabhedamasau manyate, yathA (1) 'taTaH, taTI, taTamiti puM -strI-napuMsanirumenTeDarthamevA, (2) sApa, na'icAvI vadhaivavanabeDarthamevaTa, (3) chati, agacchat, gamiSyati' ityAdau kAlabhede'rthabhedaH, (4) 'ghaTaH, ghaTaM, ghaTena, ghaTAya' ityAdau rA kArakabhede'rthabhedaH, (5) 'gacchAmi, gacchasi, gacchati' ityAdau puruSabhede'rthabheda itysyaa'bhyupgmH| ma taduktaM pramANanayatattvAloke syAdvAdabhASAyAJca "kAlAdibhedena dhvanerarthabhedaM pratipadyamAnaH zabdaH" (pra.na.ta... 7/32) / pramANanayatattvAloke cAgre "yathA babhUva, bhavati, bhaviSyati sumerurityAdiH" (pra.na.ta.7/33) ityuktam / / pramANamImAMsAkRto'pi (2/2/7) evamAzayaH / etena 1"icchai visesiyataraM paccuppaNNaM Nao saddo" (anu.dvA.sU.145, A.ni.757) iti rNi anuyogadvArasUtrA''vazyakaniyuktivacanaM vyAkhyAtam, RjusUtrataH zabdanaye vizeSitataratvasya liGga kA -vacana-kAla-kAraka-puruSabhedaniyatArthabhedakatvA'pekSayA, kevalabhAvanikSepA'bhyupagamApekSayA, svaparyAyasadbhAva (1) liMga, (2) vacana, (3) kALa, (4) kAraka ane (5) puruSa badalAI jAya to avazya artha paNa badalAI jAya. arthAt liMgAdinA bhedathI avazya arthabheda thAya - tevuM zabdanaya mAne che. jema ke (1) "taTa:, tarI, TaM' pulliga, strIliMga ane napuMsakaliMga badalAvAthI artha badalAI jAya che. (2) "kApa: narta' ItyAdi sthaLamAM bahuvacana ane ekavacana rUpe vacanabheda hovAthI arthabheda thAya che. (3) "jAya che, gayo, jaze..." ItyAdi sthaLamAM kALabheda hovAthI arthabheda thAya che. (4) "ghaDo, ghaDAne, ghaDAthI, ghaDA mATe" vagere sthaLamAM kArakabheda hovAthI arthabheda thAya che. (5) "huM jAuM chuM, te jAya che" vageremAM puruSabhedathI arthabheda thAya che. A pramANe zabdanayano siddhAnta che. A (taku.) pramANanayatattAlokAlaMkAramAM tathA syAdvAdabhASAmAM jaNAvela che ke "kAla vagerenA bhedathI zabdanA arthamAM bhedane svIkAranArA nayane zabdanaya kahevAmAM Ave che." pramANanayatattAlokamAM AgaLa tenA udAharaNarUpe jaNAvela che ke "jema ke '(1) sumeru parvata hato. (2) sumeru parvata che. (3) e sumeru parvata raheze......" ItyAdi vAkyano artha judo che - tevuM zabdanaya mAne che." pramANamImAMsAkArano paNa zabdanaya aMge A ja abhiprAya che. xx zabdanayanI traNa vizeSatA 4 (kta.) anuyogakArasUtramAM tathA AvazyakaniryuktimAM "vizeSitatara pratyutpanna = vartamAnakAlIna vastune zabdanaya mAne che' - A pramANe je jaNAvela che tenI paNa spaSTatA amArA uparokta vivaraNathI thaI jAya che. matalaba ke RjusUtra jema vartamAnakAlIna vastune mAne che tema zabdanaya paNa amuka vizeSatAthI yukta hoya tevI vartamAnakAlIna vastune mAne che. te vizeSatA traNa prakAre che. (1) "liMga, vacana, kAla, kAraka, puruSa - A pAMcano bheda thAya eTale arthamAM avazya bheda thaI ja jAya' - AvI zabdanayanI 1. chati viSitatare pratyutpanna nathazA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * trividhavaiziSTyazAlI zabdanayaH 792 puM -paraparyAyA'sadbhAvAdyapekSayA caa'bhyupgmaat| rA 2 yathoktaM vizeSAvazyakabhASye zabdanayanirUpaNAvasare 1" taM ciya riusuttamayaM paccuppannaM visesiyayaraM so| jIrU bhAvadhavuM ciya khaM na 3 nAmAvatinni||" (vi.A.mA.2228), " ahavA paccuppanno riusuttassA'visesio ceva / kumbho visesiyayaro sabbhAvAIhiM sahassa / / " ( vi. A. bhA. 2231) iti / "syAdvAdadRSTaM saptabhedaM ghaTAdikam arthaM yathAvivakSam ekena kenA'pi bhaGgakena vizeSitataram asau zabdanayaH pratipadyate, nayatvAt, RjusUtrAd vizeSitataravastugrAhitvAcca / syAdvAdinastu sampUrNasaptabhaGgyAtmakamapi pratipadyante" (vi.A.bhA.2232 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUrayaH / tatazca RjusUtranayagocarasya Ni sAmpratakAlIna-svakIyArthasya samAnaliGga-vacana-kAla-kArakAdizabdapratipAdyatve bhAvanikSepAtmakatve kA saptabhaGgAnyatarayuktatve ca zabdanayagrAhyatvamityAzayaH / 6/24 je mAnyatA che te RjusUtranayanI mAnyatA karatAM tenI vizeSatA che. (2) RjusUtranaya nAma-sthApanA -dravya-bhAva cAreya nikSepane mAne che. jyAre zabdanaya mAtra bhAvanikSepane svIkAre che. A apekSAe zabdanayamAM vizeSatA che. tathA (3) svaparyAyathI astitvanI vivakSA, paraparyAyathI nAstitvanI vivakSA vagerenI dRSTie paNa zabdanayamAM RjusUtraviSaya karatAM vizeSatA = taphAvata rahela che. * jusUtra-zabdanaya-pramANanA viSayanI vicAraNA CI (thayo.) zabdanayanuM nirUpaNa karavAnA avasare vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe jaNAvela che ke 'RjusUtrasaMmata te ja pratyutpanna vartamAnakAlIna vastune te zabdanaya vizeSasvarUpe icche che. kema ke zabdanaya bhAvaghaTane ja icche che. nAmaghaTa, sthApanAghaTa, dravyaghaTa - A traNa nikSepane te icchato nathI. athavA vartamAnakAlIna ghaTa padArthane RjusUtranaya sAmAnyarUpe ja Icche che. jyAre svadravyathI sadbhAva vagerethI vivakSita viziSTa ghaTa zabdanayano viSaya bane che.' A aMge vadhu spaSTatA maladhArI zrIhemacandrasUrijIe vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM A pramANe jaNAvela che ke "syAdvAdamAM prasiddha samabhaMgImAM darzAvela sAta prakAravALA ghaTAdi padArtha che.vivakSA mujaba saptabhaMgInA koI paNa eka bhAMgAthI viziSTasvarUpe ghaTAdi padArthane zabdanaya svIkAre che. kAraNa ke te naya che. (tethI ekIsAthe sAteya prakArothI yukta hovA svarUpe vastuno aMgIkAra zabdanaya karato nathI.) tathA RjusUtra karatAM vadhu viziSTatvavALI vastune te svIkAre che. (tethI samabhaMgazUnya arthane nahi, paraMtu samabhaMgInA koI paNa eka bhAMgAthI yukta evA padArthane zabdanaya mAnya kare che. jyAre RjusUtranaya te sAta bhAMgAnI upekSA karIne sAmAnyarUpe cAreya nikSepamAM rahelA arthane svIkAre che.) syAdvAdIo to saMpUrNa saptabhaMgIsvarUpa padArthane paNa potAnA viSaya tarIke svIkAre che." tethI uparokta vicAravimarzathI evuM phalita thAya che ke RjusUtranayano viSaya vartamAnakAlIna svakIya padArtha che. te jo samAna liMga-vacana-kAla-kArakAdi yukta evA zabdathI vAcya hoya, bhAvanikSepasvarUpa hoya tathA saptabhaMgImAMthI koI paNa eka bhAMgAmAM = 1. taccaiva RjusUtramataM pratyutpannaM vizeSitataraM saH / icchati bhAvaghaTameva yad na tu nAmAdIn trIn / 2. athavA pratyutpannaH RjusUtrasyA'vizeSita eva / kumbho vizeSitataraH sadbhAvAdibhiH zabdasya / / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2/4 0 zabdanayaviSayavidyotanam / 793 RjusUtranayanaI e Ima kahAM je "kAlabhedaI arthabheda tuM mAnaI chaI, to liMgAdibhedaI bheda kAM re na mAnaI ?" prakRte "zapathamabhidhAnaM zapyate vA yaH zapyate vA yena vastu sa zabdaH, tadabhidheyavimarzaparo nayo'pi zabda eveti, sa ca bhAvanikSeparUpaM vartamAnamabhinnaliGgavAcakaM bahuparyAyamapi ca vastvabhyupagacchati" (sthA.3/1 3/192, vR.pR.258) iti sthAnAGgavRttikRdvacanamanusandheyam / ___RjusUtranayavAdinaM zabdanayo hyevaM vakti - 'he RjusUtranayavAdin ! yadi tava mate vigatA'nutpanna- ma vartamAnAH ghaTAdayo bhinnAH, kAlabhedAt; tarhi 'taTaH taTI taTam, Apo jalami'tyAdau liGga-vacana -kAraka-puruSabhedAt kathaM nA'rthabhedaH sammataH ? tatazca yasya zabdasya liGga-vacanAdayaH abhinnAH / tasyaivA'bhinnArthakatvam / na punarekasyaivArthasya liGgatrayavRttizabdavAcyatvam, vacanatrikavRttizabdavAcyatvam, / kAlatritayaviziSTazabdAbhidheyatvam, kArakaSaTakAnvitapadArthatvam, puruSatrikopetapadapratipAdyatvaM ve'ti / shbdnyaabhipraayH| rahela hoya to zabdanayano te viSaya bane evo ahIM Azaya che. ja sthAnAMgavRttikAranuM vaktavya che (ka.) prastutamAM sthAnAMgavRttinuM vacana paNa yAda karavA yogya che. tyAM vyAkhyAkArazrI abhayadevasUrijI mahArAje jaNAvela che ke "zapatha eTale zabda = nAma. (1) zabda eTale ja zabdanaya. athavA (2) je kahevAya te zabda. athavA (3) jenA vaDe vastu kahevAya te zabda. tethI zabdathI pratipAdana karavA yogya evA arthanI vicAraNA karavAmAM parAyaNa evo naya paNa zabda ja kahevAya che. te zabdanaya bhAvanikSepasvarUpa vastune svIkAre che. zabdanayaviSayabhUta vastu vartamAnakAlIna hoya che. tathA vartamAnakAlIna eka ja vastunA vAcaka evA zabdanA liMga (pulliga-strIliMga vagere) judA-judA nathI hotA. zabdanAma liMga vagere badale eTale artha badalAI jAya. tathA te eka ja arthanA vAcaka aneka paryAyazabdo paNa che hoI zake che." A vAtanuM ahIM anusaMdhAna karavuM. * zabdanacano hajusutrane Thapako ja (gusUtra.) zabdanaya RjusUtranayavAdIne A pramANe kahe che ke "he RjusUtranayavAdI ! jo atIta, se. anAgata ane vartamAna evA ghaTAdi padArtha kALano bheda thavAthI tamArA mate bhinna hoya to "taTa:, tarI, ta8', 'bApa , narta,' vagere sthaLamAM liMga, vacana, kAraka ane puruSanA bhedathI zA mATe arthabheda tamane saMmata nathI ? arthAt kALa badalAya tyAre jema artha badalAI jAya che tema liMga vagere badalAI jAya tyAre arthamAM bheda svIkAravo nyAyasaMgata che. kema ke eka vAtano svIkAra ane bIjI vAtano asvIkAra karavAmAM koI niyAmaka nathI. tethI je zabdanA liMga, vacana vagere abhinna hoya te ja zabdano artha abhinna che - tevuM mAnavuM joIe. eka ja arthane traNa liMgavALA zabdathI vAcya mAnavo ke ekavacana, dvivacana ke bahuvacanavALA zabdathI vAcya mAnavo ke atIta-anAgata-vartamAnakALathI viziSTa evA zabdano viSaya mAnavo ke cha kArakavALA zabdathI vAcya mAnavo ke prathama puruSa, dvitIya puruSa, tRtIya puruSavALA Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAdRzo dhvaniH tAdRzo'rthaH 6/4 pa rA taduktaM vizeSAvazyakabhASye " dhaNibheyAo bheo tthI-puMliGgAbhihANavaccANaM / paDa-kuMbhANaM va jao teNa bhinnatthamiTTaM tN||" (vi.A.bhA. 2234) iti / yAdRzo dhvanistAdRza evArtho'syeSTaH / anyaliGga -vacana-kAlAdivRttestu zabdasya nA'nyaliGgAdiyuktamarthaM vAcyamicchatyasAviti bhAvaH / liGgAdipaJcakasyopalakSaNAt 'santiSThate, avatiSThate' ityAdau upasargabhedena arthabhedaH, 'pacati, pacate, kathayati, kathayate' ityAdau copagrahabhedena arthabhedaH zabdanayasammata iti draSTavyam / taduktaM k zrIlabdhisUriNA tattvanyAyavibhAkare "kAla - kAraka-liGga-saGkhyA-puruSopasargANAM bhedena santam api abhedam Ni upekSya arthabhedasya zabdaprAdhAnyAt pradarzako'bhiprAyavizeSaH zabdanayaH" (ta.nyA.vi.pR.93) iti / kA taduktaM zrIzIlAGkAcAryeNa api sUtrakRtAGgasUtravRttau " zabdanayasvarUpaM tu idam, tad yathA - zabdadvAreNaiva zabdathI pratipAdya mAnavo A vAta vyAjabI nathI.' A pramANe zabdanayano abhiprAya che. * vizeSAvazyakabhASyano saMvAda che. (tavrutta vize.) vizeSAvazyakabhASya graMthamAM jaNAvela che ke "zabdanA bhedathI paTa ane kuMbha vacce bheda che tema strIliMga, puliMga vagere vibhinna liMgavALA zabdathI vAcya evA arthamAM paNa bheda che. tethI bhinna liMgavALA zabdonA artha bhinna che - tevuM zabdanayane saMmata che." matalaba ke zabdanaya zabdapradhAna che. jevA prakArano zabda hoya tevA prakArano ja artha zabdanayane mAnya che. anyavidha liMga, vacana ane kALa vagerenI sAthe saMkaLAyela zabdano artha tenAthI judA liMga, vacana AdithI yukta hoya tevuM zabdanaya svIkArato nathI. A pramANe zrIjinabhadragaNikSamAzramaNajInuM tAtparya che. * upasargAdibhedathI arthabheda zabdanayasaMmata : zrIlabdhisUrijI rim = (ni.) 'liMga vagere pAMca tattva arthabhedaka che' - AvuM je zabdanayanA abhiprAyathI jaNAvela { che te upalakSaNa hovAthI upasarga vagerenA bhedathI paNa zabdanaya arthabhedane mAne che tema samajI levuM. 'ntite' sArI rIte rahe che, 'atite' te nIce tarapha rahe che - A mujaba upasargabhedathI " avazya arthabheda zabdanayane mAnya che. te ja rIte upagrahabheda Atmanepada-52smaipadabheda hoya to paNa zabdanaya arthabhedane avazya svIkAre che. pati bIjA mATe rAMdhe che. te = potAnA mATe rAMdhe che. A rIte 'thati, thayate' vagere sthaLe samajI levuM. nimnokta be zAstranA saMdarbhano uparokta bAbatamAM Teko maLe che. jema ke zrIlabdhisUrijIe tattvanyAyavibhAkara graMthamAM jaNAvela che ke 'kAla, kAraka,liMga, saMkhyA, puruSa, upasarga - A cha mAM bheda thavAthI pheraphAra thavAthI, arthamAM vidyamAna evA paNa abhedanI upekSA karIne, zabdane mukhya banAvIne arthamAM bhedane jaNAvanAra vizeSa prakArano adhyavasAya eTale zabdanaya.' ahIM upasargano ullekha karavAmAM Avela che. 3 t 794 = = = TujI upagrahAdibhedathI arthabheda zabdanayasaMmata : zrIzIlAMkAcAryajI (tavu.) zrIzIlAMkAcAryajIe paNa sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM aMte jaNAvela che ke "zabdanayanuM svarUpa A che. te A mujaba samajavuM. zabdanaya zabda dvArA zabdane mukhya banAvavA dvArA ja arthanI pratItino 1. dhvanibhedAd bhedaH strI-puMliGgAbhidhAnavAcyAnAm / paTa- kumbhAnAmiva yatastena bhinnArthamiSTaM tat / / = Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/14 dhavalA-jayadhavalAdyanusAreNa zabdanayaprajJApanA 0 795 asya arthapratItyabhyupagamAd liGga-vacana-sAdhanopagraha-kAlabhedAbhihitaM vastu bhinnameva icchati" (sU.kR.zru.ska. ra/ka.7/pU.80/pR.426) phatyAtim | SaTkhaNDAgamadhavalAvRttau vIrasenAcAryeNa "zabdapRSThataH arthagrahaNapravaNaH zabdanayaH liGga-saGkhyA-kAla kAra-puruSopapradarthomavAranivRttiparavA" (pa.va.nIvasthAna. pustaka-9/9-9-9 pa..87) rUti vyArathatim tenaiva kaSAyaprAbhRtasya jayadhavalAvRttau "zapati = artham Ahvayati = pratyAyayati iti shbdH| liGga ma -saMdhyA-Rtti-kArazna-puruSopagrahemivAranavRttiparIyaM nayaH" (va.pra.pustaka-1/T.94 na.pa.pU.203) rUtyum! yathoktaM sarvArthasiddhau api "liGga-saGkhyA-sAdhanAdivyabhicAranivRttiparaH zabdanayaH" (ta.sU.1/33 sa.si.) iti| laghIyastrayakArikAyAmapi akalaGkasvAminA "kAla-kAraka-liGgAnAM bhedAcchabdo'rthabhedakRd" (la.tra.. kA.44) iti darzitam / taduktaM vidyAnandasvAminA api tattvArthazlokavArtike nayavivaraNe "kAlAdibhedato'rthasya // meTuM yaH pratipaviyet toDatra zatrunaH zadhrapradhAnatvaduhaMtA(ta.zno.vA.na.vi.pu.272) tiA , prameyakamalamArtaNDe prabhAcandrAcAryeNA'pi "kAla-kAraka-liGga-saGkhyA-sAdhanopagrahabhedAd bhinnam arthaM zapatIti svIkAra kare che. tethI (1) liMga, (2) vacana, (3) sAdhana, (4) upagraha ane (5) kALa - A pAMcamAMthI koI ekano paNa bheda thAya to tenA dvArA jaNAvela vastu judI ja hoya che - Ama zabdanaya mAne che." ahIM liMgAdibhedathI arthabheda to pUrve jaNAvI ja gayela chIe. tethI pharIthI tenuM vizleSaNa karavAmAM nathI AvatuM. phakta sAdhanabheda eTale prathamapuruSa, dvitIya puruSa ane tRtIyapuruSano bheda samajavo. ni, , ti pratyaya badalAya eTale artha badalAya. AvuM zabdanayanuM tAtparya che. _) digaMbaramata mujaba zabdanayanI prajJApanA ). () digaMbara saMpradAyamAM paNa uparokta vAta zabdanaya aMge darzAvela che. digaMbarAcArya virasenajIe pakhaMDAgamanI dhavalA vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "zabdane grahaNa karyA pachI tadanusAra arthane grahaNa karavAmAM kuzaLa zabdanAya che. kAraNa ke te (1) liMga, (2) saMkhyA, (3) kALa, (4) kAraka, (5) che puruSa, (6) upagraha - A chanA visaMvAdanI nivRtti karavAmAM parAyaNa che." matalaba ke liMgAdinA (1) bhedathI arthabhedane zabdanaya mAne che. kaSAyaprAbhRtanI jayadhavalA vyAkhyAmAM paNa virasenAcAryae ja jaNAvela che ke "je padArthane bolAve = kahe = jaNAve te zabdanAya che. te (1) liMga, (2) saMkhyA, (3) kAla,(4) kAraka, (5) puruSa ane (6) upagraha - A cha nA vyabhicArane = visaMvAdane = pheraphArane dUra karavAmAM parAyaNa che. Ano artha pUrvavata samajavo. | (co.) digaMbarIya sarvArthasiddhi graMthamAM jaNAvela che ke "liMga, saMkhyA, sAdhana vagerenA vyabhicArane ravAnA karavAmAM zabdanaya tatpara che." vyabhicAra = pheraphAra. matalaba ke eka ja arthanA vAcaka evA zabdanA liMga vageremAM thato pheraphAra zabdanayane mAnya nathI. laghIyalsayakArikAmAM paNa digaMbara AcArya akalaMkasvAmIe jaNAvela che ke "kALa, kAraka, liMganA bhedathI zabdanaya arthamAM bheda kare che." tattvArthazlokavArtikamAM niyavivaraNa prakaraNamAM digaMbara AcArya vidyAnaMdasvAmIe jaNAvela che ke "kALa vagerenA bhedathI arthanA bhedanuM je naya pratipAdana kare te naya ahIM zabdanaya tarIke kahevAyela che. kAraNa ke te naya zabdane mukhya banAve che." prameyakamalamArtaDa graMthamAM digaMbarAcArya prabhAcaMdra paNa jaNAve Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DitthAdizabdaiH vyavahArA'bhAvaH / 6/24 zo na" (pra....206) rUtyun yadyapi zabdanayasya na zabdapradhAnatvam, anyathA paryAyazabdabhede'pi tanmate arthabheda Apadyeta sa tathApi zabdagatakAlAdau zabdopacArAdatra shbdprdhaantvmudaahRtmityvdheym|| nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "'jo vaTTaNaM Na maNNai eyatthe bhinnaliMgaAiNaM / so saddaNao bhaNio Neo puMsAiyANa jahA / / ahavA siddhe sadde kIrai jaM kiMpi atthavavahAraM / taM khalu sadde visayaM devo saddeNa A nada levo TI" (na.2.40-41, du:sva.pra.232-223) rUtyu patra vajjAntare zatre siddha = vyAkaraNak vyutpattisiddhe sati tena arthavyavahAraM zabdanayaH karotItyuktyA Dittha-DavitthAdizabdairarthavyavahAraM Ni zabdanayo nA'bhyupaitIti sUcitaM devasena-mAilladhavalAbhyAmityavadheyam / _ "ayam api artha-vyaJjanaparyAyobhayarUpasya vastunaH vyaJjanaparyAyasya eva samAzrayaNAd mithyAdRSTiH" (phU.kR.4.2/3.7.89/g.4ra7) rUti sUtrakRtavRtto zrIzInAvAryA che ke "(1) kAla, (2) kAraka, (3) liMga, (4) saMkhyA, (5) sAdhana, (6) upagraha - A che nA bhedathI arthane bhinna jaNAve te zabdanaya kahevAya che." (aa.) jo ke zabdanaya zabdane mukhya nathI banAvato. bAkI to paryAyavAcI zabda badalAya to paNa zabdanayanA mate artha badalAI javAnI Apatti Ave. paraMtu zabdanA kALa, liMga vagerene ja te mukhya banAve che. tema chatAM paNa zabdagata kALa, liMga vageremAM zabdano abheda upacAra karIne prastutamAM zabdanayane zabdapradhAna kahevAmAM Avela che. ra zanaya aMge be maMtavya che (na.ya.) nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM paNa jaNAvela che ke "je naya eka ja arthamAM bhinna liMgavALA zabdonI pravRttino svIkAra karato nathI te zabdanaya tarIke kahevAya che. jema ke pulligavALo 'tarata' zabda ane strIliMgavALo "tarI' zabda ane napuMsakaliMgavALo taraM" zabda - A traNeyanA arthamAM bheda che. athavA vyAkaraNa AdithI siddha evA zabdamAM je kAMI arthano vyavahAra thAya te kharekhara, zabdanayano viSaya bane. jema ke deva' zabdathI divyakriyA karanAra vyakti oLakhAvAya che." uparokta banne graMthamAM athavA kahevA dvArA zabdanaya aMge je bIjo vikalpa darzAvela che tenuM tAtparya e che ke jo zabda vyAkaraNanI vyutpattithI siddha thayelo hoya to ja tevA zabda dvArA arthano vyavahAra zabdanaya kare che. ahIM devasenajIe mAIla dhavalajIe evuM sUcita karela che ke Diltha, pavitya vagere zabdo dvArA koI paNa arthano vyavahAra zabdanaya svIkArato nathI. A vAtane dhyAnamAM rAkhavI. # zavadana mithyASTi , ("sA.) "A zabdanaya paNa mithyASTi che. kAraNa ke arthaparyAya ane vyaMjanaparyAya ubhayasvarUpa vastu hovA chatAM te vastunA vyaMjanaparyAyane = zabdavAcya pariNAmane ja grahaNa kare che' - A pramANe 1. yo vartanaM na manyate ekArthe bhinnlinggaadiinaam| sa zabdanayo bhaNitaH jJeyaH pumAdikAnAM yathA / / 2. athavA siddhe zabde kriyate yat kimapi arthvyvhrnnm| sa khalu zabde viSayaH (devA?) devazabdena yathA devH|| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/24 0 samabhirUDhasya saMjJAntaravimukhatvam 0 797 samabhirUDhanaya ima kahaI je "bhinna zabda bhinnArthaka ja hoI." aSTamamAha - samabhirUDhasaMjJako nayaH tu zabdavRttiliGga-vacanAdibhede iva zabdabhede satyapi pa arthabhedam eva manyate, saMjJAntaravaimukhyena tattacchabdavAcyArthavizeSasamabhirohaNAt / "tu vizeSe'vadhAraNe" ... (a.sa.pariziSTa-13) iti pUrvokta(1/3 + 6/10)rItyA anekArthasaGgrahAnusAreNa tuH zabdanayA'pekSayA / vizeSadyotanArtham / taduktaM vizeSAvazyakabhASye '"jaM jaM saNNaM bhAsai taM taM ciya samabhirohae jamhA / saNNaMtaravimuho tao tao samabhirUDho tti / / " (vi.A.bhA.2236) iti| taduktaM pramANanayatattvAloke za "paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnamarthaM samabhirohana samabhirUDhaH (pr.n.t.7/36)| indanAdindraH, zakanAcchakraH, - pUrdAraNAt purandara ityAdiSu yathA" (pra.na.ta.7/37) iti / tatazca zabdanayamate kalatra-patnIpramukhazabdAnAmiva / indra-zakra-purandarAdizabdAnAmapi vAcyArthI bhinna evaitnmte| taduktaM sthAnAGgasUtravRttau "vAcakaM vAcakaM prati vAcyabhedaM samabhirohati Azrayati yaH sa smbhiruuddhH| kA sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajI pharamAve che. gra samabhirUTanacanuM prakAzana (kaSTa.) graMthakArazrI samabhirUDhanayanuM pratipAdana kare che. digaMbara saMpradAya mujaba samabhirUDhanaya AThamo che. jema zabdanaya zabdanA liMga, vacana vagere badalAI jAya to arthabheda mAne che, tema zabda badalAI jAya to paNa samabhirUDhanaya arthane judo ja mAne che. kAraNa ke eka arthanI eka ja saMjJA samabhirUDhanaya svIkAre che. eka ja arthanI bIjI saMjJA (= paryAya zabda) svIkAravA mATe samabhirUDha taiyAra nathI. A rIte paryAyazabdathI parAmukha thaIne te te zabdanA vizeSa prakAranA vAcyArthamAM samyapha rIte (= sam) sAme cAlIne (= mi) ArUDha (= jja) thavAthI samabhirUDhanaya zabdabhede arthabhedane mAne che. vizeSa, avadhAraNa vagere "tu nA artha anekArthasaMgrahamAM jaNAvela che. pUrve (1/3 + 6/10) jaNAvela che prastuta saMdarbha mujaba zabdanaya karatAM samabhirUDhamAM vizeSatA jaNAvavA mATe "tuM" mULa zlokamAM jaNAvela che. A vizeSatAne darzAvatA vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "vaktA je je zabdane bole te tI, ja zabda upara je naya anya-paryAyazabdathI vimukha thaIne ArUDha thAya che te kAraNe te naya samabhirUDha kahevAya che." pramANanayatattvAlIkAlaMkAramAM jaNAvela che ke "nirukti = vyutpatti badalAI javAthI paryAyazabdonA artha badalAya che - tevuM svIkAranAra naya samabhirUDhanaya kahevAya che. jema ke Indra, zukra ane puraMdara vagere zabdanA artha judA ja che. aizvaryanA bhogavaTA svarUpa Idana kriyAnA lIdhe Indra kahevAya. navI-navI zaktithI yukta hovAthI zakra kahevAya. pura nAmanA rAkSasane phADela hovAthI puraMdara kahevAya che. A rIte zabdanI vyutpatti badalAI javAthI paryAyavAcI zabdonA artha badalAya che." tethI jema zabdanayanA mate kalatra, patnI vagere zabdanA artha judA judA hoya che tema Indra, zakra, puraMdara vagere zabdanA paNa artha samabhirUDhanayanA mate bhinna ja hoya che. (ta6) sthAnAMgasUtravRttimAM A ja bAbatane spaSTa karatAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje jaNAvela 1. yAM yAM saMjJAM bhASate tAmeva samabhirohati ysmaat| saMjJAntaravimukhastataH sakaH samabhirUDhaH / / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 798 0 zabdArUDhaH arthaH, arthArUDhazca zabda: 0 6/14 pa sa hyanantaroktavizeSaNasyApi vastunaH zakra-purandarAdivAcakabhedena bhedamabhyupagacchati ghaTa-paTAdivad" (sthA.3/3/ 192, vR.pR.258) iti / "niruktibhedajanyabhinnaparyAyavAcakazabdAt padArthanAnAtvanirUpakaH samabhirUDhaH" (pra.mI. 2/2/8) iti pramANamImAMsAkRtaH / "paryAyadhvanibhedAd arthanAnAtvanirUpakaH samabhirUDhaH" (syA.bhA.pR.3) iti - syaadvaadbhaassaakaarH| jainatarkabhASAyAM mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNivarairapi "paryAyazabdeSu niruktibhedena bhinnam para kartha samapirodanuM samafmahe:" (nai.ta.mA.pR.22) rUtyun taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "saddArUDho attho atthArUDho taheva puNa sddo| bhaNai iha : samaDhI nada phaMdra puraMdaro to II" (na..41, dra..pra.274) rUtiA. prakRte samabhirUDhasya dvau svarUpavizeSau labhyete / tathAhi - (1) anekArthakazabdasthale mukhyatayA kA rUDhamekamarthamaGgIkRtya zeSAn arthAn parityajya rUDhArthe zabdasamabhirohaNAd arthArUDhaH samabhirUDha che ke "pratyeka zabdanA judA-judA arthano Azraya je naya kare te samabhirUDhanaya kahevAya. tenuM maMtavya evuM che ke liMga-vacana-vibhakti vagere samAna hoya tevA ja zabda dvArA oLakhAvI zakAya tevI vastu eka hoya - tevI zabdanayanI vAta sAcI che. paraMtu te vastune darzAvanAra zabda jo badalAI jAya to paNa te zabda dvArA jaNAvAto padArtha avazya badalAI jAya che. jema ghaTa, paTa vagere zabdo judA che to tenA artha paNa judA che. tema zakra, purandara vagere zabdo judA che. tethI tenA artha paNa judA ja hoya." matalaba ke koI paNa be zabdanA artha samAna na ja hoya. pramANamImAMsAmAM zrI hemacandrasUrijIe jaNAvela che ke "nirukti = zabdavyutpatti badalavAthI alaga-alaga paryAyanA vAcaka evA zabdonI niSpatti thAya che. tevA zabdanA AdhAre padArtha paNa badalAya che. AvuM nirUpaNa samabhirUDhanaya kare e che." syAdvAdabhASAmAM zubhavijayajIe paNa darzAvela che ke "paryAyadhvaninA bhedathI arthamAM bhedanI prarUpaNA kare te samabhirUDhanaya." mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNivare paNa jainatarkabhASAmAM jaNAvela che ke "paryAyavAcI A zabdomAM vyutpatti badalAya eTale judA artha upara savAra thAya, ArUDha thAya te samabhirUDha." matalaba ke paryAyavAcaka zabda samabhirUDhanayane mAnya nathI. ala- samabhirUDhaH arvAcIna digaMbarasampradAyanI draSTie ala(talu natha.) nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "zabda upara artha ArUDha thAya che. te ja rIte artha upara zabda ArUDha thAya che. A pramANe je kahe te samabhirUDhanaya che. jema ke Indra, puraMdara, zakra - A traNeya zabdanA artha judA che." I. samabhirUDhanayanI be vizeSatA thI () prastutamAM samabhirUDhanayanI be vizeSatA nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMtha dvArA jANavA maLe che. te A rIte (1) anekArthakazabdasthaLe zabdanA anya aneka arthone choDI koI eka arthamAM mukhyapaNe rUDha svarUpe zabdano svIkAra kare che te samabhirUDhanaya kahevAya che. jema ke "jo' zabdanA gAya, vANI, bhUmi, kiraNa vagere aneka artha zabdakoSamAM prasiddha che. paraMtu samabhirUDhanaya vANI, bhUmi vagere 1. zabdArUDho'rtho'rthArUDhastathaiva punaH shbdH| bhaNati iha samabhirUDho yathA indraH purandara shkrH|| Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/24 * vyutpattibhede vAcyabheda: 0 799 ucyate, yathA bhASA-bhUmi-bhAnuprabhRtinAnArthAn vihAya sAsnAdimantaM pazuvizeSa prakaraNAdyanusAreNa gozabdavAcyatayA'yamaGgIkaroti / (2) nAnAparyAyazabdasthale ca vivakSitakriyAvAcakaM zabdam abhi-pa matArthavizeSe'GgIkRtyA'vaziSTazabdAn abhimatArthavAcakatayA parityajya prAtisvikazabde'bhimatArtha-gA samabhirohaNAt zabdArUDhaH samabhirUDha ucyate, yathA indra-zakra-purandarAdizabdAnAM svargasvAmivAcakatayA prasiddhatve'pi zakrAdizabdAn vihAya indanakriyopetasvargasvAmivAcakatayA indrazabdamevAyamabhyupagacchatIti / " ___ taduktaM jayadhavalAyAm api "nAnA'rthasamabhirohaNAt samabhirUDhaH, indanAdindraH, zakanAcchakraH, pUraNAt ze purandaraH" (ja.dha.bhAga-1 pRSTha-217) iti| taduktaM sarvArthasiddhau api "nAnArthasamabhirohaNAt samabhirUDhaH" ka (sa.si.1/33) iti / yathoktaM tattvArtharAjavArtike'pi "yato nAnArthAn samatItya ekamarthaM Abhimukhyena rUDhaH . = samabhirUDhaH" (ta.sU.1/33 rA.vA.) iti| taduktam akalaGkenaiva laghIyastrayakArikAyAmapi "pryaaybhedaadbirUDhoDarthameva" (na.tra.kA.72) tiA yatho viniHsvAminA pi tasvArthambrokti nathaviro | "paryAyazabdabhedena bhinnArthasyAdhirohaNAt / nayaH samabhirUDhaH syAt pUrvavaccAsya nizcayaH / / " (ta.zlo.vA.1/33 arthone choDI, prakaraNa vagere mujaba gAya svarUpa rUDha = prasiddha arthamAM ja "jo' zabdane sArI rIte ArUDha kare che. A udAharaNa zabdane arthArUDha mAnanAra samabhirUDhanayanuM che. (2) eka arthanA aneka paryAyavAcI zabdo zabdakoSamAM prasiddha hoya tevA sthaLe aneka paryAyavAcI zabdomAMthI vivakSita kriyAne batAvanAra cokkasa zabdamAM te arthane rUDha karavAnuM svIkArI, bAkInA zabdono vivakSitakriyAyukta arthanA vAcaka tarIke tyAga karI, cokkasa zabdamAM abhimata arthane sArI rIte ArUDha karanAra hovAthI A bIjo bheda zabdaArUDha samabhirUDhanaya kahevAya. samabhirUDhanayanI A bIjI vizeSatA che. jema ke Indra, zakra, puraMdara - A traNa zabda svarganA svAmInA vAcaka che. tathA traNeya zabda pulligavALA ja che. tema chatAM traNeya zabda, tenA mate, vibhinna arthanA vAcaka che. tethI aizvarya bhogavanAra tarIke svarganA ra, svAmIno ullekha karavAnuM jyAM abhipreta hoya tyAM te phakta "Indra' zabdano ja prayoga kare che. svarganA svAmIne darzAvanArA zakra, puraMdara, zatakratu, AkhaNDala vagere zabdano tevA sthaLe prayoga karavo samabhirUDhane CT mAnya nathI. A rIte arthane cokkasa zabdamAM ArUDha karavAnuM kAma te kare che. samabhirUDhanaya : prAcIna digaMbarasaMpradAyanI draSTie (ta, naya.) jayadhavalA graMthamAM paNa jaNAvela che ke "(judA judA zabdane) judA judA arthamAM ArUDha karavAnA kAraNe samabhirUDhanaya kahevAya che. jema ke IMdana kriyA kare te Indra, samartha hoya te zakra, pura nAmanA rAkSasane phADe te puraMdara. A rIte zabdabhede bhinna artha upara ArUDha thavAthI samabhirUDhanaya kahevAya che." sarvArthasiddhi graMthamAM paNa jaNAvela che ke "zabdabhede bhinna artha upara ArUDha thavAthI samabhirUDha naya kahevAya che." tattvArtharAjavArtika graMthamAM paNa jaNAvela che ke "zabdanA aneka arthone choDIne prasiddha eka arthane abhimukha thavA dvArA rUDha hovAthI samabhirUDhanaya kahevAya." akalaMkasvAmIe ja laghIyasrayakArikAmAM paNa jaNAvela che ke "paryAyazabdanA bhedathI arthabheda karanAro naya abhirUDha = samabhirUDhanaya che." vidyAnaMdasvAmIe paNa tattvArthazlokavArtikamAM niyavivaraNamAM jaNAvela che ke "paryAyazabda badalAya eTale Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 0 0 nayakarNikAsaMvAda / "zabdanayanaI e Ima kahaI, je- "jo tuM *liMgAdibhedaI arthabheda mAnaI chaI, to zabdabhedaI arthabheda kAM na mAnaIM ?" te mATaIM ghaTazabdArtha bhinna kuMbhazabdArtha bhinna Ima e mAnaI. na.vi. 20) rUttiA sAnniyAnuprekSAvyAdhyaIiRca (T.ra76) athaavamevADamiprAya | pa samabhirUDhanayo hi zabdanayamevaM vakti - 'he zabdanayavAdin ! yadi liGga-vacana-kAlAdibhinnAnAM rA patnI-kalatrAdizabdavAcyAnAmivA'rthAnAM dhvanibhedAt tava bhedo'numataH tarhi ghaTa-kuTa-kumbhAdi - zabdavAcyAnAmarthAnAM bhedaH kimiti neSTaH ? dhvanibhedasyobhayatra tulyatvAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "dhaNibheyAo bheo'Numao jai liMga-vayaNabhinnA / ghaDa-paDavaccANaM piva ghaDa-kuDavaccANa kimaNiTTho ? / / " 2T (vi.A.mA.2240) tiA ka paryAyazabdabhede'pyarthA'bhede liGgAdibhede'pi arthabhedo na syAt / taduktaM vinayavijayopAdhyAyena , nayakarNikAyAM "brUte samabhirUDho'rthaM bhinnaM pryaaybhedtH| bhinnArthAH kumbha-kalaza-ghaTA ghaTa-paTAdivat / / (na.ka.15) 'yadi paryAyabhede'pi na bhedo vastuno bhavet / bhinnaparyAyayorna syAt sa kumbha-paTayorapi / / " (na.ka.16) iti / kI tasmAd ghaTazabdAbhidheyArthabhinna eva kumbha-kuTa-kalazAdizabdavAcyArthaH svIkartavyaH / tatazca samabhirUDhanayamate judA arthamAM ArUDha thavAnA kAraNe A naya samabhirUDhanaya bane che. kALAdibhedathI arthabheda mAnanAra zabdanayanI jema paryAyazabdabhedathI artha badalAya ja che - Avo nizcaya samabhirUDhanaya svarUpa che." kArtikeyAnuprekSAvyAkhyAkAra zubhacandrajIno paNa prastutamAM samabhirUDha mATe A mujaba ja abhiprAya che. ja samabhirUDhano zabdanayane upAlaMbha ja (samamikTa.) samabhirUDhanaya zabdanayane A pramANe kahe che ke "he zabdanayavAdI ! liMga, vacana, kALa vagere badalAvAthI patnI, kalatra vagere zabdonA artha tamArA mate badalAI jAya che, to ghaTa, kuTa, kuMbha vagere zabdonA vAcyArthamAM bheda zA mATe tame nathI mAnatA? kAraNa ke patnI, kalatra vagere zabdo jema ( judA che, tema ghaTa, kuTa, kuMbha vagere zabdo paNa judA ja che. zabdabheda banne sthaLe samAna hovAthI banne A sthaLe arthabheda svIkAravo vyAjabI che.' vizeSAvazyakabhASyamAM paNa jaNAvela che ke "jo bhinna liMgavALA ane bhinna vacanavALA zabdanA bhedathI arthamAM bheda (zabdanayane) abhimata hoya to ghaTa, vastra vagere A zabdanA arthanI jema ghaTa ane kuTa vagere zabdanA arthamAM bheda zA mATe ISTa na hoya ?" paryAyavAcI zabda gerahAjara H samabhirUTa 9 (paryA.) jo paryAyazabda badalAya tema chatAM artha badalAto na hoya to zabdanA liMga vagere badalAya chatAM arthamAM bheda thaI na zake. tethI upAdhyAya zrIvinayavijayajIe nayakarNikA graMthamAM jaNAvela che ke "paryAyazabdanA bhedathI artha paNa bhinna banI jAya che. A pramANe samabhirUDhanaya kahe che. jema ghaTa ane paTa zabdanA artha judA che, tema kuMbha, kalaza ane ghaTa zabdanA artha paNa bhinna ja che. jo paryAyazabdo badalAvA chatAM vastuno bheda na thato hoya to bhinnazabdavAo evA kuMbha ane paTa vacce paNa bheda nahIM 4 A.(1)mAM "samabhirUDha naigamane pATha. 8 lI.(1)mAM 'puli..." pATha. 1. dhvanibhedAd bhedo'numato yadi lingg-vcnbhinnaanaam| ghaTa-paTavAcyAnAmiva ghaTa-kuTavAcyAnAM kimnissttH?|| Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/24 * dhvanibhede'rthabhedaH samabhirUDhanaye . ekArthapaNuM prasiddha chaI, te zabdAdinayanI vAsanA thakI.6/14o. na kazcit paryAyazabdo jagati vidyata iti siddham / taduktaM vizeSAvazyakabhASye '"ghaDa-kuDasaddatthANaM nutto mevo mihAnagALo ghauM-ghaTasaddasthAna va to na pannAthavA tiA" (vi..mA.2231) tiA - na caivaM paryAyavacanasyaivA'sattve kathaM jagati ghaTa-kumbhAdizabdAnAmekArthatAyAH prasiddhiriti zaGkanIyam, / zabdAdinayA''hitavitathavAsanAvilAsavazAdeva tasyAH prasiddheriti naikArthavAcakA anekAH zabdAH, na na vaikazabdavAcyA nAnA arthAH iti samabhirUDhanayamantavyamUhanIyamAgamAnusAreNa mniissibhiH| za __ "ayam api mithyAdRSTiH, paryAyA'bhihitadharmavadvastunaH anAzrayaNAt, gRhItapratyekAvayavAndhahastijJAna- ka va" (lU..2/7/89/9.427) rUti sUtrakRtAvRtta thazIttAvArtha. thaI zake." tethI ghaTa zabdanA vArtha karatAM kuTa, kalaza vagere zabdano vAcyArtha bhinna ja che - tevuM svIkAravuM joIe, evuM samabhirUDhanuM mAnavuM che. A kAraNasara samabhirUDhanayanA mate duniyAmAM koI paNa paryAyavAcI zabda hoto nathI - tevuM siddha thAya che. A bAbatane darzAvavA mATe vizeSAvazyakabhASya graMthamAM jaNAvela che ke "ghaTa ane kuTa zabdanA arthamAM bheda mAnavo yuktisaMgata che. kAraNa ke ghaTa ane kuTa zabda judA che. jema ghaTa ane paTa zabda judA hovAthI tenA artha judA che, tema ghaTa ane kuTa zabdo judA hovAthI tenA artha judA che - evuM siddha thAya che. tethI eka paNa paryAyavAcI zabda vizvamAM vidyamAna nathI." zaMka - (2.) jo tamArA jaNAvyA mujaba paryAyavAcI zabda duniyAmAM hoya ja nahi to "ghaTa, kuMbha, kuTa, kalaza vagere zabdonA artha eka ja che' - AvI prasiddhi jagatamAM kaI rIte saMbhave ? che [2 mithyAsaMskAravaza ekAIka zadanI prasiddhi / samAdhAna :- (zA) vAstavamAM eka ja arthane jaNAvanArA be judA judA zabdo vizvamAM vidyamAna nathI. tema chatAM zabdanaya, RjusUtranaya vagere dvArA ubhA karAyelA khoTA saMskAronA prabhAvathI ja "ghaTa, * kuTa, kuMbha, kalaza vagere zabdo ekArthaka che' - AvI prasiddhi vizvamAM phelAyelI che. A pramANe samabhirUDha nayanA mate koI paNa eka arthanA vAcaka aneka zabda nathI. tathA koI paNa eka zabdanA aneka vAcyArtha nathI. paMDitoe Agama anusAra samabhirUDhanA maMtavya upara UhApoha karavo. che samabhirUDha mithyASTi : zrIzIlAMkAcArya che (".) "A samabhirUDhanaya paNa mithyASTi che. kAraNa ke eka ja vastumAM rahelA paryAyazabdavAcya guNadharmono te svIkAra karato nathI. aneka AMdhaLA mANaso hAthInA eka-eka avayavane pakaDIne hAthI sUpaDA jevo ja che', 'hAthI thAMbhalA jevo ja che' - ItyAdi vAkya bole to hAthInA anyasvarUpano apalApa karavAnA lIdhe te aMdhajanonI vAta jema mithyA che, tema samabhirUDhanaya IndrazadvAcya guNadharmathI viziSTa vyaktimAM zakra-puraMdarAdizadvAcya guNadharmono apalopa karavAthI mithyAdRSTi che' - A pramANe ja zabdanayanI. pA0 + si. + ko.(9)mAM pATha. 1. ghaTa-kuTazabdArthAnAM yukto bhedo'bhidhaanbhedaat| ghaTa-paTazabdArthAnAmiva tato na paryAyavacanamiti / / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSamAzramaNa-muni-dAntAdipadArthapariNamanodyama AvazyakaH 6/4 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam- 'jinavANIM zRNomItyahaM zrAvakaH saJjAtaH / zrAvakatvAdeva cA'haM dezavirataH zramaNopAsakaH paJcamaguNasthAnakavartI ca saJjAtaH' ityevaM na jAtu mantavyamiti pa samabhirUDhanaya upadizati / yo jinavANIM zRNoti sa zrAvakaH, zrAvakANuvratAni dhArayati sa rA dezaviratidharaH, zramaNAn upAste sa zramaNopAsakaH / itthaM jJAnagarbhitapravRttyA apratyAkhyAnAvaraNakaSAyakSayopazame saJjAte sa paJcamaguNasthAnakavartI iti vyapadizyate iti samabhirUDhanayamatamavagamya 802 ma rza sadgRhasthaiH kevalAM jinavANIM zrutvA noparantavyam, api tu dezavirata-zramaNopAsakAdizabdavAcyArthatA sampattaye yatitavyamAdareNa / Bu Ke evameva dIkSAgrahaNamAtreNa 'ahaM dIkSita' iti kRtvA 'ahaM kSamAzramaNa - muni-dAnta-yati-mahAtma Ni -yogi-nirgranthA'nagAra- vAcaMyamAditayA saMvRtaH' iti na mantavyaM dIkSitaiH kintu kSamA- mauna - hRSikadamanAdiguNapariprAptiparAyaNatayA bhavitavyam / etAdRzasamabhirUDhanayopadezagrahaNataH "tanukaraNAdivirahitaM taccA'cintyaguNasamudayaM sUkSmam / trailokyamastakasthaM nivRttajanmAdisaGkalezam / / " ( So. pra. 15/13) iti SoDazakaprakaraNe zrIharibhadrasUrivyAvarNitaM mokSaM zIghraM dIkSito labhate / / 6 /14 / / zrIzIlAMkAcAryajIe sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM aMte je jaNAvela che tenuM ahIM vAcakavarge anusaMdhAna karavuM. * samabhirUDhanayano AdhyAtmika upadeza AdhyAtmika upanaya :- 'huM jinavANI sAMbhaLuM chuM. mATe zrAvaka chuM. tathA zrAvaka hovAthI ja huM dezaviratidhara, zramaNopAsaka, paMcamaguNasthAnavartI thaI gayo' - AvuM mAnavAnI kadApi bhUla na karavI. Avo bodhapATha samabhirUDhanaya Ape che. jinavANI sAMbhaLe tene zrAvaka kahevAya. zrAvakanA aNuvrata Adi svIkAre tene dezaviratidhara kahevAya. sAdhu bhagavaMtonI upAsanA kare te zramaNopAsaka kahevAya. Ama jJAnagarbhita sAdhanA karatAM karatAM apratyAkhyAnAvaraNa kaSAyano kSayopazama thatAM pAMcamA guNasthAnake pahoMce tene paMcamaguNasthAnakavartI kahevAya. tethI mAtra jinavANI sAMbhaLIne aTakI na javuM. paNa dezaviratidhara vagere zabdanA vAcyArtharUpe pariNamavA mATe paNa sakriya rahevuM joIe. .. (a.) A ja rIte sAdhu bhagavaMtoe paNa samajI levuM ke 'meM dIkSA lIdhI. mATe huM dIkSita thayo. paraMtu eTalA mAtrathI ja huM kSamAzramaNa, muni, dAMta, yati, mahAtmA, yogI, nirdhantha, aNagAra, vAceMyama, saMyata, SaSTha-saptamaguNasthAnavartI banI nathI gayo. kSamAzramaNa vagere zabdanA vAcyArthasvarUpe pariNamavA mATe mAre kSamA, mauna, Indriyadamana vagere guNone AtmasAt karavAno dRDha prayatna karavo jarUrI che' Avo samabhirUDhanayano upadeza je grahaNa kare, te jhaDapathI mokSe pahoMce. SoDazakaprakaraNamAM zrIharibhadrasUrijIe mokSanA svarUpane jaNAvatAM kahela che ke 'te muktAtmasvarUpa zarIra-IndriyAdirahita, aciMtyaguNasamudAyAtmaka, sUkSma, trailokyamastakabhAgavartI janmAdisaMklezazUnya hoya che.' (6/14) = Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zabdavAcyakriyAyuktameva vastu sat / 803 kriyApariNata artha ja mAnaI sarva evaMbhUta re; navaI nayanA bheda iNi pari, aThAvIsa prabhUta re I6/1paNA (88) bahu. evaMbhUtanaya sarva artha, kriyApariNata (ja) kriyAvelAI mAnaI, anaI anyadA na mAnaI. jima rAjai = chatra-cAmarAdikaI zobhai, te rAjA. te parSadAmAMhi bAMThAM cAmara DhalAI, tivAraI. snAnAdika velAI te artha vinA rAjA na kahiyaI. varamanapratiSiviSayaTSE - "za tiA zabdavAcyakriyAyuktamevambhUto'khilaM nyH| nava nayaprakArA hi prabhUtA gjnetrgaaH||6/15 / / prakRte daNDAnvayastvevam - evambhUtaH nayaH zabdavAcyakriyAyuktamevA'khilaM (mnyte)| (evaM) nava hi gajanetragAH prabhUtAH nayaprakArAH (bhvnti)||6/15|| evambhUto nayA akhilaM = sarvam arthaM zabdavAcyakriyAyuktaM hi = tattatpadapratipAdyArthakriyApariNatameva / sadrUpatayA 'manyate' iti pUrvato'trA'pyanvIyate / "hi hetAvavadhAraNe" (a.ko.3/257) iti pUrvoktAd / (3/2) amarakozavacanAd avadhAraNArthakena hizabdena zabdavAcya-kriyAzUnyakAle'yamarthamasadrUpatayA'bhimanyata Na iti labhyate / yathA chatra-cAmarAdivibhUtyA rAjate = zobhata iti rAjapadavyutpattyA sabhAyAM siMhAsanArUDhaM kA chatra-cAmarAdito rAjamAnameva rAjazabdavAcyatayA evambhUtanayo manyate, na tu snAnAdikAle, vArika :- chellA = navamA nayanuM pratipAdana karavAnI IcchAthI graMthakArazrI jaNAve che ke - to evaMbhUtanacanuM pratipAdana : thoDAI :- evaMbhUtanaya tamAma vastune zabdathI pratipAdya evI kriyAthI yukta mAne che. A rIte nava nayanA (avAntara) ghaNAM = aThThAvIsa bheda thAya che. (6/15) - vyAkhyALa - evaMbhUtanaya tamAma vastune te te zabda dvArA pratipAdya evI arthakriyAthI pariNamela sa hoya to ja sat svarUpe mAne che. mULa zlokamAM "manyate" zabda rahelo nathI. paraMtu AgaLanA caudamAM zlokamAMthI teno ahIM paNa anvaye thAya che. tethI uparokta artha prApta thAya che. "hetu ane avadhAraNa | arthamAM "di' vaparAya" - A mujaba pUrvokta (3(2) amarakoza saMdarbhamAM jaNAvela che. te mujaba mULa zlokamAM darzAvela di' avadhAraNa arthamAM ahIM darzAvela che. tethI prastutamAM evo artha prApta karI thAya che ke zabdathI pratipAdya kriyA gerahAjara hoya tevA samaye, evaMbhUtanaya te arthane asat svarUpe mAne che. jema ke "chatra, cAmara vagere vibhUtithI rAje = zobhe te rAjA' - A pramANe "rAjA" zabdanI vyutpatti che. tethI sabhAmAM siMhAsana upara beselA, chatra, cAmara, vagere vibhUtithI zobhatAM mANasane ja evaMbhUtanaya rAjA kaheze. snAna vagere samaye te mANasane, evaMbhUtanaya rAjA mAnavA taiyAra nathI. * pustakomAM "ja" nathI. ko.(13) + A.(1)mAM che. je phakta ko. (13)mAM "anaI pATha che. # ma.mAM 'rti pATha. ahIM si.+ ko.(+9) + A.(1)no pATha lIdho che. * ko.(13)mAM 'DhAlaI" pATha. Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8040 caramanayA'naGgIkAre saMzaya-viparyayAdiprasaGgaH 2 6 /15 rAjazabdavAcyakriyA'nAviSTatvAt / tathApi tasya rAjatve bhikSukAdInAmapi rAjatvaM syAt, avizeSAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "evaM jaha saddattho saMto bhUo tdnnhaa'bhuuo| teNevaMbhUyanao saddatthaparo viseseNaM / / " * (vi.kA.mA.2213) tiA __ ayamasyAbhiprAyaH - yadi rAjanakriyAvikalo'pi rAjA syAt tarhi (1) rAjazabde samuccArite ze kimanena rAjanakriyA''viSTo'rtho'bhihitaH yaduta bhikSukAdiH ? iti saMzayaH prasajyeta / (2) yadvA - bhikSukAdistenA'bhihito na rAjA iti viparyayaH syAt / (3) tathA 'bhikSuH' ityukte rAjani 'rAjA' ityukte ca bhikSuke pratyayAt padArthAnAmekatvam, (4) sAGkaryaM vA bhavet / tataH zabdAbhidheyakriyA''viSTameva vastu tacchabdAbhidheyatayA sadityabhyupagantavyam / kAraNa ke "rAjA' zabdathI jaNAvAtI kriyA tyAre tenAmAM nathI. jo chatra, cAmara vagere vibhUtithI je vyakti zobhatI na hoya tene paNa rAjA kahevAmAM Ave to bhikhArI vagere paNa rAjA thaI jaze. kAraNa ke te paNa chatra, cAmara vagere vibhUtinI zobhAthI rahita che. vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "parva = je pramANe zabdano vAcyArtha bhUta = hAjara hoya te pramANe te zabdanA vAcyArtharUpe vastu sat kahevAya. anyathA asat kahevAya. AvI mAnyatA aMtima naya dharAve che. tethI tene evaMbhUtanaya kahevAya che. A rIte evaMbhUtanaya zabdavAo kriyAne vastumAM jovA mATe vizeSarUpe tatpara che." haS ebhUtamatamAM cAra doSano tyAga 69. (ni.) evaMbhUtanayano abhiprAya evo che ke chatra, cAmara Adi nimittaka zobhA svarUpa rAjana - kriyAthI rahita vyakti paNa jo rAjA tarIke mAnya hoya to amuka vyaktine udezIne rAjA zabdano che prayoga karavAmAM Ave tyAre (1) zrotAne evo saMzaya paDaze ke "A vaktA rAjana kriyAthI yukta llA evA padArthane kahe che (jaNAve che) ke tevI kriyAthI zUnya bhikhArI vagerene ?' kAraNa ke "rAjana kriyAthI rahita vyaktine paNa rAjA tarIke oLakhAvI zakAya' - Avu tamAruM maMtavya che. (2) athavA to 'vaktAe sa bhikhArIne jaNAvela che, rAjAne nahi- A pramANe viparyaya = gerasamaja zrotAne thaI zake che. kAraNa ke "rAjanakriyAzUnya vyaktine rAjA tarIke oLakhAvI zakAya' - Avo tamAro abhigama zrotAne khabara che. (3) athavA to "bhikSu' zabda kahevAmAM Avaze tyAre rAjAnI buddhi ane "rAjA' kahevAmAM Avaze tyAre bhikhArInI buddhi thavAthI "rAjA' zabdano artha ane "bhikhArI' zabdano artha eka = abhinna thavAnI Apatti Avaze. (4) athavA te banne zabdanA artha paraspara saMkIrNa thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke "rAjana kriyAthI yukta hoya ke na hoya tevI avasthAmAM paNa (zreNika, kRSNa, rAmacaMdrajI vagere) vyaktine rAjA tarIke oLakhAvI zakAya' - Avo tamAro abhiprAya zrotAne khyAlamAM che. matalaba ke rAjana kriyA vinAnI vyaktine paNa jo rAjA kahI zakAya to rAjA ane bhikhArImAM pharaka zuM paDe ? te banne eka ja thaI jaze. athavA rAjAnuM svarUpa bhikhArImAM paNa rahevuM joIe. tevuM bane to rAjAnuM ane bhikhArInuM svarUpa saMkIrNa ja banI jAya. Ama uparokta cAra doSa AvavAnA kAraNe, te te 1. evaM yathA zabdArthaH san bhUtaH tdnythaa'bhuutH| tenaivambhUtanayaH zabdArthaparo vizeSeNa / / Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dIpa 0 bhAvanikSepa eva evambhUtanayasammata: 0 805 taduktaM pramANanayatattvAloke'pi "zabdAnAM svapravRttinimittabhUtakriyA''viSTamarthaM vAcyatvenA'bhyupagacchanne-pa vambhUtaH" (pr.n.t.7/40)| "yathendanamanubhavannindraH, zakanakriyApariNataH zakraH, pUraNapravRttaH purandaraH ityucyate" yA (pra.na.ta.7/41) iti / "ayaM hi bhAvanikSepAdivizeSaNopetaM vyutpattyarthAviSTamevArthamicchati, jlaahrnnaadicessttaavanta ghaniva" (thA./3/022, yu.pU.ra18) rUti thAnAvRttivAra: "zapravRttinimittabhUtakriyApuNya arthasya tacchabdavAcyatvena prarUpaka evambhUtaH" (pra.mI.2/2/9) iti pramANamImAMsAkRtaH / "kriyAzrayeNa bhedaprarUpaNam za avamUta?(cA.ma..3) rUti yAdavamASaRTI evambhUtanayo hi samabhirUDhanayamevaM zikSayati - 'he samabhirUDhanayavAdin ! yadi zabdabhedAt rNi tavA'rthabhedapratipattiH tarhi kuto na kriyAbhedAt tthaa| tatazca yAM yAM kriyAM yo jIvaH kurute kA zabdathI vAcya evI kriyAthI yukta hoya te ja vastune te te zabdanA vAcyArtharUpe sat mAnavI joIe. (zabdapratipAdya kriyAthI rahita vastune te zabdanA vAcyArtharUpe sat na kahI zakAya. bhikhArIne rAjArUpe sat na kahevAya.) A evaMbhUtanuM maMtavya che (taku.) A bAbatane jaNAvatA pramANanayatattvAlakAlaMkAra graMthamAM paNa jaNAvela che ke "zabdanI pravRttinimittabhUta kriyAthI yukta evA arthane ja te zabdanA vAcyArtharUpe svIkAranAra naya evaMbhUta kahevAya che. jema ke Indana kriyAno anubhava karato hoya tene Indra kahevAya. zakana kriyAmAM pariNata thayelo hoya tene zakra kahevAya. pura nAmanA daityano nAza karavAmAM pravRtta thayelo hoya tene puraMdara kahevAya." sthAnAMgasUtravRttimAM paNa jaNAvela che ke "bhAvanikSepa vagere vizeSaNathI yukta hoya tevA vyutpattiarthayukta evA ja padArthane evaMbhUtanaya svIkAre che. jema ke jalAharaNa Adi pravRttivALA kaMbugrIvAdimAna padArthane ja ghaDo kahevAya." pramANamImAMsAkAra zrI hemacaMdrasUrijI kahe che ke "zabdanI pravRtti thavAmAM nimitta sa bananArI kriyAthI yukta hoya evA ja padArthane te zabdanA vATyarUpe darzAve che evaMbhUtanaya." syAdvAdabhASAkAra zrI zubhacaMdrajI kahe che ke "kriyAne AzrayIne arthabhedanI prarUpaNA kare te evaMbhUtanaya." [ spaSTatA - "je vastumAM je prakAranI kriyA vidyamAna hoya te kriyAne darzAvanAra zabdano te vastumAM prayoga karavo' - evuM evaMbhUtanayanuM maMtavya che. rasoI karato hoya tene rasoIyo kahevo vyAjabI che. jo kema ke tyAre te vyakti "rasoIo' zabdano bhAvanikSepa che. paisA kharcIne je mANasane rasoI karavA mATe lAvavAmAM Ave te jo rasoI na kare to tene rasoIyA tarIke mAnavAno artha zuM ? A pramANe evaMbhUtanayanuM tAtparya che. tethI rasoI na kare tene rasoIo kahevA te taiyAra nathI. - evaMbhUtanaya : digaMbaramatanI draSTimAM (a.) evaMbhUtanaya prastutamAM samabhirUDhanayane A pramANe hita zikSA Ape che ke "he samabhirUDhanayavAdI ! jo zabdanA bhedathI arthano bheda tame mAnatA ho, to kriyAbhedathI arthano bheda zA mATe tame nathI svIkAratA?' matalaba ke "zabdabhedathI jema vastu badalAI jAya che, tema kriyAbhedathI paNa vastu badalAI jAya che' - tevuM mAnavuM vyAjabI che. tethI "je jIva je je kriyAne kare che te kriyAnuM pratipAdana karanArA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 806 * kriyAntaraparAGmukha evambhUtaH 6/15 tattatkriyAvAcakaM nAma tasmin prayoktumarhatIti siddham / taduktaM nayacakre api "jaM jaM karei kammaM dehI maLa-vaya-hAyavikArdi| taM taM vu gAmanutto vaMmUbo ve so||" (1.6.4rU) kRtiA pa ma = rA "evambhavanAd evambhUtaH" (ka. prA. pustaka - 1 / gA. 14 ja.dha. pR. 219) iti kaSAyaprAbhRtasya jayadhavalAvRttI vIrasenAcAryaH / tenaiva SaTkhaNDAgamasya dhavalAvRttau " evaM bhede bhavanAd evambhUtaH" (Sa.kha.bhAga-1/1-1-1/ ( dha. pR. 90 ) ityuktam / sarvArthasiddhau tattvArtharAjavArttike ca "yena AtmanA bhUtaH tenaiva adhyavasyatIti vabhUtaH" (sa.si.1/rUrU, ta.rA.vA.1/33)tyuttam| "vam = rUtyaM vikSitakriyApariAmaprajAre mUrta ka pariNatam arthaM yo'bhipraiti sa evambhUto nayaH" (pra.ka. mA. pR. 206 ) iti prameyakamalamArttaNDe prabhAcandrAcAryaH / Ni "jAti-guNa-sambandha-yadRcchAbalena pravarttamAnAH api adha-zukla - daNDi - devadattAdizabdAH kriyAmeva darzayanti, antato gatvA sarvatra asti- bhUprabhRtikriyAsAmAnyasaulabhyAd " (ta.ni.prA.stambha-36/pR.736) iti evambhUtanayamatapradarzanAvasare tattvanirNayaprAsAde vijayAnandasUrayaH / kA zabdano te jIvamAM prayoga karavo vyAjabI che' - tevuM siddha thAya che. tethI nayacakramAM paNa jaNAvela che ke "dehadhArI jIva mana-vacana-kAyAnI ceSTAthI je je kriyAne kare che te te kriyAnA vAcaka evA zabdathI oLakhAvA yogya che. A pramANe je naya kahe te evaMbhUtanaya bane." che jayadhavalA-dhavalA-sarvArthasiddhi vageremAM evaMbhUtanaya che ("va.) kaSAyaprAbhUtanI jayadhavalA vyAkhyAmAM vIrasenAcAryae jaNAvela che ke 'zabdanA artha mujaba padArthanA pariNamanane mukhya banAvavAnA lIdhe evaMbhUtanaya kahevAya che.' temaNe ja SakhaMDAgamanI dhavalA vyAkhyAmAM jaNAvela che ke 'zabdavAcya kriyAthI viziSTarUpe arthapariNAmane mukhya banAvavAthI evaMbhUtanaya jANavo.' tattvArthasUtranI sarvArthasiddhi vyAkhyA ane rAjavArtikavyAkhyAmAM paNa jaNAvela che ke 'je svarUpe padArtha hAjara hoya te ja svarUpe teno nizcaya kare te evaMbhUtanaya kahevAya.' A ja bAbatane ! prameyakamalamArtaMDa graMthamAM prabhAcaMdrAcAryae vadhu spaSTa karatAM jaNAvela che ke 'vaM amuka cokkasa prakAranI kriyAnA pariNAmasvarUpe mUta = pariNata evA arthane je naya svIkAre che, te evaMbhUtanaya kahevAya che.' = * sarva zabdo kriyAvAcaka : evaMbhUta ("nAti.) tattvanirNayaprAsAda graMthamAM vijayAnaMdasUrijIe (= AtmArAmajI mahArAje) evaMbhUtanayano mata jaNAvavAnA avasare kahela che ke "(1) jAtinA baLathI pravartatA azva vagere zabdo, (2) guNanA yoge pravartatA zukla, nIla Adi zabdo, (3) saMbaMdhanA prabhAve pravartatA daMDI, kuMDalI, zikhI vagere zabdo, (4) yadacchAvaza prayojAtA devadatta vagere zabdo paNa kriyAne ja jaNAve che. chevaTe 'sti, mati vagere sAmAnya kriyA to dareka zabdonI vyutpattimAM maLavI sulabha ja che. (1) AzuAmitvAr azva, (2) viH mavatIti jIvantaH, (3) vaDoDascA'stIti laDDI, (4) teva naM veyAt = TevavattaH A rIte uparokta cAreya prakAranA zabdo kriyAne ja jaNAve che. A mujaba evaMbhUtanaya mAne che." 1. yad yat karoti karma dehI mano-vacana-kAyaceSTAbhiH / tat tat khalu nAmayukta evambhUto bhavet sa nayaH / / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 807 0 navanayanirUpaNopasaMhAraH 0 dravyArthika-10, paryAyArthika-6, nigama-3, saMgraha-2, vyavahAra-2, RjusUtra-2, zabda-1, samabhirUDha1, evaMbhUta-11 (INi paritra) Ima navAI nayanA aThAvIsa bheda prabhUta kahatAM ghaNA thayA. Iti bhAvArtha. A Ima bahuzrutavaMta hathiI te samajI levo.* I6/1po. taduktaM tattvArthazlokavArtike api nayavivaraNe "tatkriyApariNAmo'rthastathaiveti vinizcayAt / evambhUtena nIyeta kriyAntaraparakva I" (na.vi.22) tiA. "ayam api anantadharmAdhyAsitasya vastunaH anAzrayaNAd mithyAdRSTiH, ratnAvalyavayave padmarAgAdau rA kRtaratnAvalIvyapadezapuruSavad" (sU.kR.2/7/81/pR.427) iti sUtrakRtAGgavRttau shriishiilaangkaacaaryH| ma caramanayatrikalakSaNaM tu laghIyastraye akalaGkasvAminA "kAla-kAraka-liGgAnAM bhedAcchabdo'rthabhedakRt / f abhirUDhastu paryAyaritthambhUtaH kriyAzrayaH / / " (la.tra.44) itthamupadarzitam / itthamatra mukhyarUpeNa devasenoktapaddhatyA mUlabhUtA nava nayaprakArAH prtipaaditaaH| avAntarabhedena (6) tattvArthazlokavArtika graMthamAM paNa nayavivaraNa prakaraNamAM jaNAvela che ke "vivalita kriyAnA pariNAmavALI vastu vivakSita kriyAne jaNAvanAra zabdathI ja vAcya che. A ja rIte vizeSa prakArano nizcaya karavAnA kAraNe aMtima naya evaMbhUta kahevAya che. zabdAntaravAcya kriyAthI parAmukha banelI vastu evaMbhUtanaya dvArA vivakSita zabdathI vArUpe zrotAnA kAna sudhI pahoMcADAya che." spaSTatA :- rAjA snAna karato hoya, uMghato hoya tyAre rAjA sivAyanA zabdanI kriyAthI te parAmukha nathI. "rAjA" zabdathI pratipAdya evI kriyAmAM te pariNata nathI. tethI tyAre tene rAjA na kahevAya. evaMbhUtanaya mithyASTi: zIlAMkAcArya ja ("sA.) "A evaMbhUtanaya paNa mithyAdRSTi che. kAraNa ke ananta guNadharmathI yukta vastuno te Azraya karato nathI. ratnamALAnA eka avayavabhUta padmarAga vagere ekAda ratnamAM ja "A ratnanI che mALA che' - evo vyavahAra karanAra mANasa jema mithyAdaSTi che, tema vastunA ekAda cokkasa paryAyamAM ja samagra vastuno Aropa karIne anya paryAyomAM rahela vivakSita vastutvano apalopa karanAra evaMbhUtanayane ane mithyAdaSTi jANavo" - A mujaba sUyagaDAMgasUtravyAkhyAnA aMte zrIzIlAMkAcAryajIe jaNAvela che. sa ja laghIyatraya saMvAda che (garama) chellA traNa nayanuM lakSaNa akalaMkasvAmIe laghayaDhayamAM A pramANe jaNAvela che ke "zabdanaya kAla-kAraka-liMganA bhedathI arthabhedane kare che. paryAya zabdothI abhirUDha = samabhirUDhanaya arthabhedane kare che. tathA ItyaMbhUta = evaMbhUtanaya kriyAnA AdhAre arthabhedane kare che. mukhya 9 naya, avAktara 28 naya : digaMbara ja (tya.) A rIte A graMthamAM digaMbara devasenajIe jaNAvelI paddhati mujaba mULabhUta nava prakAranA nayanuM ahIM mukhyarUpe pratipAdana karavAmAM AvyuM che. jo mULa nayanA avAntara bhedonI gaNatarI karavAmAM Ave to te badhA bhegA thaIne ghaNA badhA thaI jAya. ghaNA eTale aThThAvIsa bheda samajavA. mULa zlokanA ...citadvayamadhyavartI pATha phakta lI.(1)mAM che. ... cihnayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 808 * navanayAnAm aSTAviMzatiH avAntarabhedAH / sammIlitAstu te prabhUtAH = bahavaH gajanetragAH = aSTAviMzatibhedAH bhavanti, yataH gajapadena _ aSTatvasaGkhyA, netrapadena ca dvitvasaGkhyA bodhyate / tathAhi - (1) dravyArthikanayasya daza bhedAH, " (2) paryAyArthikanayasya SaDbhedAH, (3) naigamanayasya trayo bhedAH, (4-5-6) saGgraha-vyavahArarjusUtranayAnAM pratyekaM dvau dvau bhedau, (8-9-10) zabda-samabhirUdvaivambhUtanayAnAM ca pratyekamekaikaH prakAraH iti za sarvasaGkhyayA aSTAviMzatiH bhedAH nayAnAmavAntarabhedato hyatra pratipAditA avseyaaH| ka taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca '"davvatthaM dahabheyaM chanbheyaM pajjayatthiyaM nneyN| tivihaM ca NegamaM of taha duvihaM puNa saMgahaM tattha / / vavahAraM riusuttaM duviyappaM sesamAhu ekkekkaa| uttA iha NayabheyA...." e (na.va.9rU-14, sva.pra.28-086) rUDhiA samabhirUDhasya arthArUDha-zabdArUDhabhedakaraNe ekonatriMzad avAntaranayabhedA ityavadheyam / cothA pAdamAM rahela "gaja' zabdathI ATha saMkhyA ane "netra' zabdathI dvitva saMkhyA jANavI. kAraNa ke gaja = digagaja ATha che tathA netra = AMkha be che. (saMskRta bhASAmAM saMkhyAne jaNAvavA mATe AMkaDAne badale A rIte alaga alaga zabdano prayoga karavAnI praNAlikA prasiddha che. paraMtu te zabdathI pratipAdya saMkhyAne UlaTA kramathI samajavAnI praNAlikA saMskRta sAhityamAM prasiddha che. tethI "na-netra kahevAthI 82 nahi paNa 28 saMkhyA samajavI.) prastutamAM nayanA avAntara bhedo kula aThThAvIsa thAya che. uparokta rIte avAntara bhedanI apekSAe kula aThThAvIsa nayanuM ahIM pratipAdana thayeluM che - tema samajavuM. (ta6) nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza mULa naya | avAjora bheda | che graMthamAM jaNAvela che ke "dravyArthika nayanA daza (1) dravyArthika bheda, paryAyArthika nayanA cha bheda, naigamanA traNa (2) paryAyArthika Cii bheda, saMgraha-vyavahAra-RjusUtranA be-be bheda ane (3) naigama chellA traNa nayanA eka-eka bheda jANavA. A (4) saMgraha rIte nava nayanA kula aThThAvIsa avAntara bheda (5) vyavahAra kahelA che." (6) RjusUtra (7) zabda (8) samabhirUDha (9) evaMbhUta kula = 9 kula = 28 4 29 nayabheda : anya vivalAthI ja (sa.) pUrve (6/14) jaNAvyA mujaba samabhirUDhanayanA arthArUDha ane zabdArUDha - ema be bheda karavAmAM Ave to avAntaranayanA kula 29 bhedo paDe - A vAta khyAlamAM rAkhavI. 1. dravyArthI dazabhedaH SaDbhedA paryAyArthiko jnyeyH| trividhazca naigamastathA dvividhaH punaH saGgrahastatra / / vyavahArarjusUtrau dvivikalpau zeSAnAhuH ekaikaan| uktA iha nybhedaaH....|| = = = 0 0 0 aa | Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6/15 0 viratidharAdipadArtharUpeNa pariNamanamAvazyakam 0 809 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - vyaJjanapratipAdyakriyopetArthapratipAdakaivambhUtanayAbhiprAyataH pa virAdhanA-virAdhakabhAvaviramaNapariNatisattve viratidharaH, mokSamArgasAdhanapravRttiparAyaNatve sAdhuH, mA pudgaleSvaudAsInyAdhyavasAye sati muniH, durgatigamanapravRttaM svAtmAnaM dhArayan dharmAtmA ityevaM jJAtvA / tattatpariNAmA'pariNatatvadazAyAM svAtmAnaM viratatva-sAdhutvAdibuddhyA na mantavyaM rjohrnnaadidhaarinnaa| " ayamevambhUtanayopadezaH grAhyaH diikssitaiH| tAdRzopadezA'nusaraNatazca "sarvathA kRtakRtyazca sUkSmo'vyakto za nirnyjnH| sarvakarmaphalAbhAvAt saMsiddhaH siddha ucyate / / " (bra.si.sa. 27) iti brahmasiddhAntasamuccaye ka zrIharibhadrasUribhiH darzitaM siddhasvarUpaM pratyAsannaM syAt / / 6/15 / / # evaMbhUtanayano AdhyAtmika upadeza riNAma maya : evaMbhUtanaya zabdapratipAdya kriyAthI yukta vastune ja te zabdanA vAcyArtharUpe sat mAne che. A bAbata e rIte upayogI che ke virAdhanAthI ane virAdhakabhAvathI aTakavAnI pariNatithI pariNata hoIe tyAre ja ApaNe viratidhara chIe. mokSamArgane sAdhI rahyA hoIe tyAre ja ApaNe ApaNane sAdhaka ke sAdhu mAnavA. sAdhujIvanamAM aMtaraMga pariNAmanA stare pugalone vize udAsInatA che - mauna Ave to ja ApaNe muni sAcA. durgati tarapha jatI ApaNI jAtane aTakAvI sadgatinA vA mArge AtmAne AgaLa dhapAvI rahyA hoIe to ja ApaNe dharmAtmA kahevAIe. tevI kriyAthI ke pariNAmathI pariNata thayA na hoIe tyAre ApaNane viratidhara-sAdhaka-sAdhu-muni-dharmAtmA mAnavAnI bhUla na karavI. sa A pramANe evaMbhUtanayano upadeza rajoharaNAdidhArake grahaNa karavA yogya che. tevA upadezane anusaravAthI brahmasiddhAMta samuccayamAM darzAvela siddhasvarUpa najIka Ave che. tyAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "(1) sarvathA kRtakRtya, (2) sUkSma, (3) avyakta, (4) niraMjana, (5) sarva karmanA phaLathI rahita thavAnA lIdhe sArI rIte je siddha thayA hoya, saMsAramAMthI sIjhI gayA hoya te siddha kahevAya che." (6/15) lakhI rAkho DAyarImAM... / * tAvanI garamIne haTAvavA buddhi prayatnazIla che. magajanI garamIne dUra karavA zraddhA sakriya che. * AMkhano aMdhApo buddhine khUMce che. AMkhano vikAra zraddhAne DaMkhe che. * paramAtmAnI vAtamAM buddhi How & WHY kare che. Blesal se sd - O.K., ALL RIGHT, DON'T WORRY, THANKS. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zrutArthaparIkSaNopadeza: 0 navAI naya Ima kahiyA, upanaya tIna kahiI sAra re; sAcalo zrata artha parakhI, lAho jasa vistAra re II6/16ll (89) bahu. Ima SNI paraI navAI naya kahiyA. hivaI 3 upanaya (sAra) kahaI chaItihAM paNi digaMbara e prakriyAI kahii chaI. nava nayanA aThThAvIsa bheda prabhUta kahaItA. ehamAMhi sAco zrutano artha te parakhI samyagu paNa* karIinaI, bahuzrutapaNAnA yazano vistAra tiha prataI* *pAmo (= laho). Phive 3 upanaya digaMbaraprakriyAI lakhiI chaI. " nayAnAM samIpe upanayaE" I6/16ll. - upasaMharati - "pro' tiA proktA nava nayA vakSye'dhunA hyupanayatrikam / __suzrutArthaM parIkSyA'tra yaza:zrIvistaraM ny||6/16|| prakRte daNDAnvayastvevam - nava nayAH proktaaH| adhunA upanayatrikaM vkssye| atra suzrutArthaM za parIkSya yaza:zrIvistaraM naya / / 6/16 / / ka evaM nava nayA devasenoktarItyA proktAH kathaJciccA'smAkaM prakriyayA smrthitaashcaagmyuktynusaartH| . adhunA = sAmprataM hi upanayatrikam avasarasaGgatiprAptaM digambaraprakriyayA vkssye| nayAnAM samIpe = upanayAH ucyante / atra suzrutArthaM = samIcInam AgamapadArthaM kaSaccheda-tApa-tADanaparIkSAbhiH parIkSya bhoH ! bhavya ! yazAzrIvistaraM = bahuzrutayazolakSmIvitAnaM ny| 'yaza'padena granthakRtA 'yazovijaye'ti svanAmanirdezo'kArItyavadheyam / aivataraNikA:- graMthakArazrI prastuta chaThThI zAkhAno upasaMhAra kare che ke : bliokathI:- nava nayo kahyA. have traNa upanayane kahIza. suMdara Agamika padArthanI ahIM parIkSA A karIne yazolakSmInA vistArane laI jAva (=pAmo). (6/16) vyAkhyAthI - A rIte nava niyonuM devasenajIe jaNAvelI paddhati mujaba pratipAdana karyuM. tathA va, kathaMcit amArI zvetAMbaronI prakriyA mujaba Agamane ane yuktine anusarIne ahIM tenuM samarthana paNa karyuM che. nava nayanuM nirUpaNa samApta thayA bAda have digaMbaraprakriyA mujaba traNa upanayanA nirUpaNano 31 avasara Avyo che. tethI avasarasaMgatithI prApta traNa upanayane jaNAvIzuM. nayonI samIpa rahe tene upanaya kahevAya. ahIM samyagu evA AgamanA arthane sArI rIte vicArI, UhApoha karI, kaSa-cheda -tApa-tADana parIkSAthI parIkSA karIne he bhavyAtmA ! tame bahuzrutapaNAnA yazarUpI lakSmInA vistArane pAmo. zlokamAM "za zabda dvArA graMthakArazrIe "yazovijaya' A pramANe potAnA nAmano nirdeza karelo che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. digaMbarasaMmata nava nayanA prabhedonuM koika pAchaLa darzAvela che. 8 ko.(13)mAM "saMsAra' pATha. mi.mAM "aratha pATha. A.(1)no pATha lIdho che. A ko.(13)mAM "sana pATha. lI.(2)mAM 'nistAra' pATha. ...* cihnayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. * dravyArthika, paryAyArthika, naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha, evaMbhUta. * ko.(13)mAM "parakhyA' pATha1 A.(1)mAM "pAmyo' pATha. ko.(7)mAM pAmyo' pATha....( cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ # digaMbara saMmata mULanayonuM ane avAjora nayonuM koSTaka # mULanayana (1) | (2) | (3) (4) | (5) | (6) | (7) | (8) | (9) dravyArthikanaya | paryAyArthikanaya naigamanaya saMgrahanaya | vyavahAranaya | RjusUtranaya | zabdanaya | samabhirUDha| evaMbhata (1)karmopAdhi- (1)anAdi- | (1)bhUta naigama | (1) ogha saMgraha (1) sAmAnya- (1) pUla- (1) | (1) | (1) nirapekSa zuddha | nitya zuddha (2)bhAvI naigama (para saMgraha) | saMgrahabhedaka | paryAyagrAhI (2)sattA- | (2)sAdi- (3)vartamAna naigama | (zuddha saMgraha)| (2) vizeSa- | (2)sUkSmagrAhaka zuddha | nitya zuddha (2)vizeSa saMgraha | saMgrahabhedaka | paryAyagrAhI (3)bhedakalpa-| (3)anitya (apara saMgraha) nAzUnya zuddha zuddha (azuddha saMgraha) (4)karmopAdhi- (4)anitya sApekSa zuddha | azuddha (5)utpAda- (5) karmovyayasApekSa pAdhirahita sattAgrAhaka nitya zuddha azuddha (6) karmo(6)bheda- pAdhi sApekSA kalpanA anitya sApekSa azuddha azuddha (7)anvaya dravyArthika (8)svadravyAdigrAhaka (9)pAradravyAdigrAhaka (10)paramabhAvagrAhaka 10 + 6 + 3 + 2 + 2 + 2 + 1 + 1 + 1 = 24 - digambarasammatanayAvAntarabhedakoSThakam / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 812 0 paroktaM samIcInaM grAhyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - zvetAmbarasampradAye mUlanayAH sapta, digambarasampradAye ca naveti AzAmbarasampradAyAnusAreNa navanayanirUpaNe yatra yatra zvetAmbarazAstra-yuktibhyAM tatsamarthanamarhati pa tatsamarthanamapi grnthkRtaa'kaari| tataH ayamupadezaH grAhyaH yaduta (1) anyadIyAbhiprAyopadarzane rA samucitarItyA tatsamarthanasambhave tatsamarthanaudAryamasmAbhiH darzayitavyam / (2) 'maduktameva satyam, anyoktaM __ mithyaiveti saGkucitA'bhiniviSTAbhiprAyaH na jAtucid anggiikaaryH| (3) pUrvagrahaM vinaiva anyavaktavyaM " zrotavyam, yena anyasmai nyAyo dAtuM zakyeta / (4) anyavaktavyaM sUkSmekSikayA vimRzyam, yena za tatparIkSA kartuM zakyeta / (5) madhyasthavRttiH parIkSakavRttiH samanvayavRttizca AtmasAt kartavyA, yena ka tattvArthasUtroktaH "kRtsnakarmakSayo mokSaH" (ta.sU.10/3) makSu upatiSTheta / / 6/16 / / * iti zrIvardhamAnataponidhi-nyAyavizArada-svargasthagacchAdhipatizrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratna padmamaNitIrthoddhAraka-pArzvaprajJAlayatIrthapreraka-paMnyAsapravarazrIvizvakalyANavijayagaNivara ziSyamuniyazovijayagaNiracitasya dravya-guNa-paryAyarAsAnusAriNo dravyAnuyogaparAmarzasya parAmarzakarNikA'bhidhAnAyAM svaracitavRttau SaSThazAkhAyAM digambarasammatanayanirUpaNanAmakaH jhoDadhijAra nAddA AdhyAtmika upanaya - zvetAMbarasaMpradAya mujaba mUla naya sAta che. digaMbarasaMpradAya mujaba mUla naya nava che. digaMbaramatAnusAra nava nayanuM nirUpaNa karatAM-karatAM jyAM zvetAMbara zAstro ane yukti dvArA tenuM samarthana thaI zake tema hoya tyAM te pramANe tenuM samarthana paNa graMthakArazrIe TabAmAM karela che. AnA uparathI eTalo bodhapATha levA jevo che ke (1) bIjAnI vAtane jaNAvatI vakhate tenuM yogya rIte samarthana thaI zake che tema hoya to te rIte tenuM samarthana karavAnI udAratA ApaNe dAkhavavI joIe. (2) "mArI ja vAta sAcI. bIjAnI vAta khoTI ja' - Avo saMkucita ane kadAgrahI abhiprAya kadApi apanAvavA jevo nathI. (3) koI paNa prakArano pUrvagraha bAMdhyA vinA ja sAmenI vyaktinI vAtane ApaNe sAMbhaLavI joIe. to ja sAmenI tra vyaktine ApaNe sAco nyAya ApI zakIe. (4) bIjAnI vAta sUkSma dRSTithI vicAravI joIe. to ja tenI yogya parIkSA karI zakAya. (5) madhyasthavRtti, parIkSAvRtti ane samanvayavRtti - A traNa prakAranI vRttine AtmasAt karavAthI tattvArthasUtramAM darzAvela saMpUrNakarmakSayasvarUpa mokSa jhaDapathI upasthita thAya.(/16) pUjyapAda vardhamAnataponidhi sva. gacchAdhipati zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjyavarya pAmaNitIrthoddhAraka paMnyAsapravara zrIvizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSyANa muni yazovijaya gaNI dvArA svaracita dravyAnuyogaparAmarza' (dravya-guNa-paryAyarAsa anusArI) graMthanI parAmarzakarNikA' nAmanI svaracita vRttinI chaThThI zAkhAnA karNikA suvAsa" nAmanA gujarAtI vivaraNamAM 'digaMbara saMmata navanirUpaNa" nAmano chaThTho adhikAra pUrNa thayo. ja chaThThI zAkhA samApta Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 zAkhA pra.1 nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. - 6 anuprekSA # 1. azuddha paryAyArthikanayanuM svarUpa jaNAvo. 2. samabhirUDhanayanuM svarUpa, vizeSatA tathA zabdanaya karatAM tenI bhinnatA jaNAvo. 3. eka padArthano bIjA padArthamAM upacAra kayA cAra prakAre thAya che ? 4. evaMbhUtanaya kayA cAra doSono tyAga kare che ? 5. naigamanayanA traNa prakAra udAharaNa sahita samajAvo. 6. zabdanayanuM svarUpa ane RjusUtranaya karatAM tenI bhinnatAne jaNAvo. A zAkhAmAM batAvela nayonA prabheda sahita cArTa banAvo. 7. 8. zuddha paryAyArthikanayanuM svarUpa tathA tene zuddha kahevAnuM kAraNa jaNAvo. vAtsyAyana bhASyane anusAre dasa prakAranA upacAra 9. pra.2 nIcenA praznonA saMkSepathI javAba Apo. = Aropa vize mAhitI Apo. 1. karmopAdhinirapekSa svabhAvanityazuddha paryAyArthikanayanI mAhIti Apo. vyavahAranayanA cAra prakAra udAharaNa sAthe jaNAvo. 2. 3. dRSTisaMmoha doSa kone kahevAya ? 4. evaMbhUtanayanI vyAkhyA jaNAvo. 5. chaThThI zAkhAmAM zenuM nirUpaNa karAyela che ? 6. saMgrahanayanA be bheda udAharaNa sahita jaNAvo. 7. upanaya kone kahevAya ? 8. trIjA ane cothA paryAyAstikanaya vacce bheda jaNAvo. 9. RjusUtranayanuM svarUpa jaNAvo. tathA tenA prakAra samajAvo. 10. avasarasaMgati eTale zuM ? pra.3 vAkya sAcuM che ke khoTuM ? khoTuM hoya to sudhArIne lakho. 1. mAMcaDA cIsAcIsa kare che. ahIM mAMcaDAno upacAra puruSamAM karela che. siddhaparyAya dhvaMsano pratiyogI che. 2. 3. artha eTale gaNadhara bhagavaMta. 4. 5. 6. 7. sthUlaRjusUtranaya ane vyavahAranaya eka ja che. kALabhedathI arthabhedane zabdanaya mAne che. rAjakumAramAM rAjAno Aropa vyavahAranaya kare che. sAmAnya saMgrahanayane azuddha saMgrahanaya paNa kahevAya. 813 Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meru 814 8. vartamAnamAM cAlatI kriyAne bhUtakAlIna kahI zakAya. 9. paryAyazabdanA bhedathI arthabheda karanAro naya abhirUDhanaya che. 10. vizeSAvazyakabhASyavRttikAranA mate sAmAnyanA traNa bheda che. pra.4 yogya joDANa karo. 1. pratyutpanna (1) cha prakAra 2. naigamanaya (2) vyApyajAtigocara saMgrahanaya 3. abhirUDha (3) vartamAnakAlIna 4. siddha (4) anAdi-nitya 5. aparasAmAnyaviSayaka saMgrahanaya (5) traNa prakAra (6) be prakAra 7. vyavahAranaya (7) sAdi-anaMta 8. parasAmAnyaviSayaka saMgrahanaya (8) vastra 9. paryAyAstikanaya (9) samabhirUDha 10. zATaka (10) vyApakajAtigocara saMgrahAya pra.5 khAlI jagyA pUro. 1. pura nAmano rAkSasane phADe te ----- (Indra, zaka, puraMdara) 2. ----- lokavyavahAra calAvavA mATe asamartha che. (naigamanaya, vyavahAranaya, saMgrahanaya) 3. digaMbara devasenamate naya ----- prakAre che. (pAMca, sAta, nava) 4. zuddha RjusUtranaya ---- paryAyano grAhaka che. (artha, vyaMjana, ubhaya) 5. pudgaladravyanI sthiti utkRSTathI ----- kALa pramANa che. (saMkhyAta, asaMkhyAta, anaMta) 6. Indra, zaka, puraMdara ne ----- naya eka mAne che, ----- naya bhinna mAne che. (zabda, samabhirUDha, evaMbhUta) 7. sat kSaNika dhruvatva paryAyane ----- naya svIkAre che. (RjusUtra, zabda, samabhirUDha) 8. chedatI vastu chedAI gaI evuM ----- graMthamAM Ave che. (bhagavatIsUtra, AlApapaddhati, nayacakra) 9. saMgrahanaya ----- karavAmAM kuzaLa che. (anvaya, vyatireka, ubhaya) noMdha :- prastuta anuprekSAnA uttaro mATe juo - bhAga 7, pariziSTa-17. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upanaya parAmarza upanaya parAmarza upanaya parAmarza upanaya parAmaza Z&#!&ba%b(r) 948naya pu. aiq upAya parAmarza upanaya parAmarza upanaya parAmarza upanaya parAmarza 1008 rare {tokeJterhe-key Page #182 -------------------------------------------------------------------------- Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upanayaparAmarza: dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-7 8-DIO Hareyren-sale-leoy Page #184 -------------------------------------------------------------------------- Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkhA - 7 : upanayaparAmarza upanayabhedanirUpaNam (7/1) sodAharaNamadbhUtanayadarzanam (7/2-3) adbhUtavyavahAranayasya viSayaH (7/3) saMjJAdidvAreNa bhedasya dazavidhatvam (7/4) asadbhUtavyavahAranayasya vyAkhyA prakArAzca (7/5) ekaviMzatiH upacArAH (7/5) asadbhUtavyavahAranayasya bhedAH (i) dravye dravyopacAra (7/6) (ii) guNe guNopacAra (7/7) (iii) paryAye paryAyA''ropaH (7/8) (iv) dravye guNopacAsa (7/9) (v) dravye paryAyA''ropaH (7/9) (vi) guNe dravyA''ropaH (7/10) (vii) paryAye dravyA''ropaH (7/10) (viii) guNe paryAyAropaH (7/11) (ix) paryAye guNopacArara (7/11) vidhA asadbhUtavyavahAranayaH (7/12) (i) svajAtIyaH asadbhUtavyavahAranayA (7/13) (ii) vijAtIyaH asadbhUtavyavahAranayaH (7/14) (iii) svajAtIya-vijAtIyaH amadbhUtavyavahAranayaH (7/15) vidhA upacaritA'sadbhUtavyavahAranayaH (7/16) (i) svajAtIyaH upacaritA'sadbhUtanayaH (7/17) (ii) vijAtIyaH upacantiA'sadbhUtanayaH (7/18) (iii) svajAtIya-vijAtIyaH upacaritA'sadbhUtanayaH (7/18) upanayanirUpaNopasaMhAraH (7/19) Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 816 H zAkhA - 7 : ahIM upanayanI vicAraNA karela che. upanaya traNa che. prathama sadbhUta vyavahAra upanaya dharma ane dharmI vacce bheda mAne che. zuddha sadbhUta vyavahAra upanaya ane azuddha sadbhUta vyavahAra upanaya azuddha guNone zuddha guNamAM rUpAMtara karavAnI preraNA kare che. (7/1-2-3-4) * TUMkasAra bIjo asadbhUta vyavahAra upanaya dravya-guNa-paryAyano ekabIjAmAM upacAra kare che. AdhyAtmika dRSTie upakArI evA upacAro zAsrakArone paNa mAnya che. te AnA parathI jaNAya che. (7/5) sau prathama dravyano dravyamAM (= jIvano pudgalamAM) upacAra karIne 'jIva ja zarIra che' - ema jaNAvela che. A dRSTi prANIhiMsA vagerethI aTakavAmAM sahAyaka che. (7/6) guNamAM guNano upacAra (bhAvalezyAmAM kRSNa, nIla vagere pudgalonA varNano upacAra) karIne bhAvalezyAne kRSNalezyA vagere kahela che. jIva kaSAya kare tyAre kASAyika bhAvothI bhAvita thAya che. (7/7) azvaparyAyamAM skaMdhaparyAyano upacAra karI 'ghoDo skaMdha che' - Ama bolavuM te trIjo upacAra. (7/8) 'huM goro chuM - ahIM dravyamAM guNano upacAra che. temaja 'huM zarIra chuM' - ahIM dravyamAM paryAyano Aropa che. ahIM zuddhAtmAne lakSamAM rAkhavA jaNAvela che. (7/9) 'goro huM chuM' ahIM guNamAM dravyano upacAra che. 'zarIra e huM chuM - ahIM paryAyamAM dravyano upacAra che. A aupacArika bhASA bolatI vakhate 'siddha e ja huM chuM' - A vAstavikatAne lakSamAM rAkhavI. (7/10) - 'matijJAna zarIra che' - A buddhi guNamAM paryAyanA AropathI thAya. 'zarIra ja matijJAna che' A buddhi paryAyamAM guNanA AropathI thAya. Avo vyavahAra karatI vakhate bhedajJAnane TakAvavuM. (7/11) Ama nava prakAre asadbhUta vyavahAra upanaya che. bIjI rIte tenA traNa prakAra che. (7/12) svajAti asadbhUta vyavahAra upanaya niraMza paramANune bahupradezI jaNAve che. A upanaya pApa karatI vakhate 'huM pazutulya chuM' - AvI dRSTi ApI pApatyAganuM baLa Ape che tathA pApI vyaktimAM 'te siddha che' - evA vicAra dvArA dveSatyAganuM baLa Ape che. (7/13) - vijAtIya asadbhUta vyavahAra upanayanA mate 'rUpI dravyathI utpanna matijJAna rUpI che.' (7/14) sva-parajAtinI apekSAvALo trIjo asadbhUta vyavahAra upanaya jJAnane jIva-ajIvasvarUpa mAne che. AnAthI jevuM jJAna tevo jIva' - A vAta siddha thAya che ane potAnA jJAnane nirmaLa karavAnuM sUcana maLe che. (7/15) upanayano trIjo bheda uparita asadbhUta vyavahAra eka upacAramAM bIjo upacAra kare che. (7/16) tenA traNa prakAra che. svajAtithI, parajAtithI ane ubhayajAtithI. svajAtithI upacarita asadbhUta vyavahAranaya bole che ke 'huM putra chuM, putra vagere mArA che' - ahIM eka upacAramAM (= putratvamAM) bIjo upacAra (= huMpaNuM ke mArApaNuM) jaNAvela che. mumukSue AvA upacAronA vamaLomAM phasAI na javuM. (7/17) 'A mArAM vasa' - AvuM vAkya vijAtithI upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya bole che. 'killo, deza vagere mArA che' - A vAkya svajAti-vijAtithI upacarata asadbhUta vyavahAra upanaya bole che. Ama aneka upacAravALA jIvanavyavahAra mahAmithyAtvamAM kheMcI na jAya tenuM lakSa rAkhavuM. (7/18) A rIte nava naya pachI traNa upanayanI vAta pUrI thAya che. (7/19) Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * upanayavibhAgapradarzanam DhALa - 7 (rAga - goDI eNI pira rAji karata e dezI) - hivai - sadbhUtapramukhabheda varNana dvAre karIneM varNavaI chaI . sadbhUta vyavahAra kare, bheda prathama tihAM; dharma-dharminA bhedathI e 57/15 (90) digaMbara prakriyAI lakhAI che. yasamIpe upanayAH / '* 7/2 * dravyAnuyogaparAmarzaH zAkhA - 7 sadbhUtapramukhabhedAn upanayanatrA''caSTe - * 'upanayA'kRti / upanayAstrayastatra, dharma-dharmaviSetaH| sadbhUtavyavahAro hi, prathamo bheda ucyate / / 7 / 1 // 817 * dravyAnuyogaparAmarzakarNikA suvAsa avataraNikA :- nava nayonuM varNana thaI gayuM. have graMthakArazrI ahIM sadbhUta vagere jenA prakAro che tevA upanayonuM varNana kare che : dravyAnuyogaparAmarzakarNikA prakRte daNDAnvayastvevam - upanayAH trayaH / tatra prathamo bhedaH hi sadbhUtavyavahAraH ucyate / ka dharmadharmivimevataH (ayaMjJeyaH)||7/1|| Ni nayAnAM samIpe upanayAH / te = trayaH| tathAdi - (1) satavyavahAra:, (2) asadbhutavyavahAraH, kA (3) upacaritA'sadbhUtavyavahArazceti / atra Ayo dvibhedaH, dvitIyo navavidhaH prakArAntareNa trividhazca, tRtIyazca trividha iti vakSyate / * upanayamImAMsA zlokArtha :- upanaya traNa che. temAM prathama bheda sadbhUta vyavahAra kahevAya che. dharma-dharmI vacce bhedane grahaNa karavAnI apekSAe A sadbhUta vyavahAra samajavo. (7/1) vyAkhyArtha :- nayonI samIpavartI hoya te upanaya kahevAya che. te upanaya traNa che. te A pramANe (1) sadbhUta vyavahAra, (2) asadbhUta vyavahAra, (3) uparita asadbhUta vyavahAra. prathama upanayanA be bheda che. bIjA upanayanA nava bheda che. anya rIte bIjA upanayanA traNa bheda che. trIjA upanayanA traNa bheda che. A vAta A ja zAkhAmAM AgaLa kahevAmAM Avaze. 21 * cakra upajyuM sAra re - e dezI pAli0 + ko.(12)mAM pATha. -...* cihnandvayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM che. x A.(1) 'vivahAra re' pATha. 4 phakta ko.(12)mAM 're' pATha che. . cihnadrayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9+12)mAM che. pa Publ Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 818 0 upanayasya nayazAkhA-prazAkhAtmakatA 7/1 tihAM - sadbhuta vyavahAra prathama upanayano bheda jANavo. te dharma anaI dharmI tehanA bheda dekhADavAthI sa hoI. ll/1I taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "sabbhUyamasabbhUyaM uvayariyaM ceva duvihaM sabbhUyaM / tivihaM pi pa asabbhUyaM uvayariyaM jANa tivihaM pi||" (na.ca.15, dra.sva.pra.187) iti, "sabbhUyA'sabbhUe uvayarie ca du 1 nava tiyathA" (na.2.16, z...988) ti gha. tatra = triSu upanayabhedeSu madhye prathamo bhedaH hi sadbhUtavyavahAraH = sadbhUtavyavahAropanaya 7 ucyate / sa ca dharma-dharmivibhedataH = dharma-dharmiNoH vizeSarUpeNa bhedamavalambya bhavati / idaJcAtrAvadheyam - upanayavicAraH zvetAmbaraparamparAyAM nopalabhyate kintu digambarasampradAye ka ev| tatrA'pi tAvat samantabhadrAcAryeNa AptamImAMsAyAM "nayopanayaikAntAnAm" (A.mI.pari.17/kA.107) 4. ityevam upanayollekho'kAri / tadupari aSTazatIbhASye akalaGkasvAminA "saGgrahAdiH nayaH, 'tAvAjhazAvAtmApana(3.mI.707, ga.za.bhA.kR.688) rUtyevaM vivara" tam | amRtAndrAvAmi kA svakRtau na kutrA'pi upanayavimarzaH kRtH| devasenena AlApapaddhati-nayacakrayoH upanayAH vivecitAH / taduttarakAlInaizca digambaraiH jayasenAcAryAdibhiH svakRtau upanayavivekaH kRtaH / devasenAnuyAyinA zubhacandreNa () nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM upanayane jaNAvatAM kahela che ke "(1) sadUbhUta, (2) asabhUta ane (3) upacarita - Ama traNa prakAranA upanaya che. sadbhuta upanayanA be bheda che. asaddabhUta upanayanA traNa bheda che. tathA upacarita upanayanA paNa traNa bheda che." te banne graMthomAM AgaLa evuM jaNAvela che ke "sadbhUtanA be bheda che. asabhUtanA nava bheda che. tathA upacaritanA traNa bheda che." (tatra.) te traNa upanayanA prakAronI aMdara prathama bheda sabhUta vyavahAra upanaya kahevAya che. dharma ' ane dharmI vacce vizeSarUpe bhedanI vivakSAthI sabhUta vyavahAra upanaya prApta thAya che. pta digaMbarasaMpradAyamAM upanayano uddabhava (rUchyuM.) ahIM A vAta dhyAnamAM rAkhavI ke "upanayanI carcA zvetAMbara paraMparAmAM upalabdha nathI. ra digaMbara saMpradAyamAM sauprathama upanayano ullekha "AptamImAMsA' graMthanI 107 mI kArikAmAM samantabhadrAcAryajIe karela che. akalaMka svAmIe AptamImAMsA upara "aSTazatI' nAmanI vyAkhyA racela che. temAM saMgrahAdine naya tathA tenI zAkhA-prazAkhAo bheda-prabhedo upanaya tarIke darzAvela che. paraMtu upanayanA bhedonI koI carcA tyAM upalabdha nathI. amRtacaMdrAcArya vagere digaMbara vidvAnoe paNa potAnA graMthomAM upanaya aMge vicAra-vimarza karela nathI. AlApapaddhati ane nayacakra graMthamAM devasenajIe sauprathama upanayanA bhedonI carcA karela che. devasenanA uttarakAlIna digaMbara jayasenAcArya vageree potAnA graMthomAM upanayanA bhedonI carcA karela che. devasenanA anuyAyI zubhacaMdrajIe kArtikeyAnuprekSAvyAkhyAmAM upanayo * phakta lA.(2)mAM "jANavo pATha che. 1. samUtamatamuparita vaiva diviSe samUtam triviSamacasamUtamuparata jAnIhi trividhmpi|| 2. sadbhUtA'sadbhate upacarite ca dvi-nava-trikAH / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/2 * jJAnacauryadoSopadarzanam 819 4. kArttikeyAnuprekSAvRttI " upanayaizca jIvAdivastu vyavaharati " ( kA. a. 278/vR.pR.200) ityevaM kevalaM tannirdezo'kAri / tatazcAtra digambarA''mnAyA'nusAreNa upanayA vivriyante / rA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - zvetAmbarA''mnAye upanayamImAMsAyA asattve'pi AzAmbarasampradAye tadupalabdheH tadanusAreNa nirUpaNaM granthakRtA kriyate / etAvatA'yamupadeza iha grAhyo yaduta ( 1 ) m anyavaktavyasya anyadIyazabdadvArA yathAvannirUpaNaM niSkapaTabhAvena kartavyam / (2) anyadIyamImAMsA anyoktatvena darzanIyA na tvasmaduktatvena, anyathA jJAnacauryadoSApatteH / (3) kena kadA kutra granthe kiM kathitaM ? tadanveSaNIyaM prayatnataH asmAbhiH, yena zrotRRNAM yathAvat tattadgocarA'vabodhaH syAt / itthaJca "kRtsnakarmakSayAnmuktiH bhogasaGklezavarjitA " ( yo. bi. 136) iti yogabindA haribhadrasUrivarNitA muktiH sulabhA syAt / / 7/1 / / rNi kA vaDe jIvAdi vastuono vyavahAra prAjJa kare che' - ATalo ja phakta nirdeza karelo che. tethI ahIM digaMbara AmnAya mujaba upanayanuM vivecana karavAmAM Ave che. spaSTatA :- upanayanA bheda-prabhedo nIce mujaba samajavA. upanaya | (2) asadbhUtavyavahAra (1) sadbhUta vyavahAra zuddha sadbhUta | azuddha sadbhUta | (1) dravyamAM (2) guNamAM (3) paryAyamAM (4) dravyamAM dravyopacAra guNopacAra paryAyopacAra guNopacAra (3) uparita asadbhUta vyavahAra svajAtIya vijAtIyasvajAtIya-vijAtIya | | | (5) dravyamAM (6) guNamAM (7) paryAyamAM (8) guNamAM (9) paryAyamAM paryAyopacAra dravyopacAra dravyopacAra paryAyopacA guNopacAra svajAti vijAti svajAti-vijAti A ja zAkhAmAM AgaLa upanayanA uparokta bheda-prabhedonI kramazaH chaNAvaTa karavAmAM Avaze. * nivedanamAM prAmANikatA rAkhIe AdhyAtmika upanaya :- zvetAMbara paraMparAmAM 'upanaya'nI vicAraNA na hovA chatAM digaMbara saMpradAyamAM te upalabdha thAya che. tethI te mujaba tenI vicAraNA graMthakAra zrImahopAdhyAyajI mahArAja ahIM karI rahyA che. tenAthI eTalo bodhapATha levA jevo che ke (1) bIjAnI vAta tenA zabdomAM yathAvat rIte 2jU karavAnI prAmANikatA ApaNe rAkhavI joIe. (2) bIjAnA vicAro ApaNA nAmathI koInI pAse 2jU ka2vA na joIe paraMtu tenA nAmathI ja rajU karavA joIe. anyathA jJAnanI corIno doSa lAgu paDe. (3) koNe kyAre kayA graMthamAM kaI vAta kahI che ? tenI tapAsa karavAnI mahenata ApaNe ka2vI joIe. jethI bIjAne te-te bAbatamAM sAcI mAhitI maLI zake. A rIte prAmANikatA rAkhavAthI yogabiMdumAM jaNAvela mokSa sulabha bane. tyAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke 'sarva karmano kSaya thavAthI je mukti thAya che, te bhoganA saMklezathI rahita hoya che. (7/1) ja CL Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 . sadbhUtavyavahAropanayaH dvividhaH / 7/2 | zuddha azuddha dvibheda re, zuddha-azuddhanA; teha "arthanA bhedathI e IcharA (91) te valI (dvibheda=) be prakAra hoI - 1 zuddha anaI bIjo azuddha 2. zuddha (arthanA=) dharmadharminA na bhedathI zuddha sadabhUta vyavahAra. samUtavyavahAramadhAnATrimoniyamevAvAvaTe - 'zuddha ti, zukhA'zuddhadvibhedaH sa vishukhdhrm-dhrminnoH| bhedAcchuddhaH sa vijJeyo'zuddha itarataH khalu / / 7/2 / / - prakRte daNDAnvayastvevam - saH (=AdyaH upanayaH) zuddhA'zuddhadvibhedaH vijnyeyH| vizuddhadharma m -dharmiNoH bhedAt saH zuddhaH, itarataH khalu azuddhaH / / 7/2 / / zaM sa: = sadbhUtavyavahArAkhya Adya upanayaH zuddhA'zuddhadvibhedaH = zuddhasadbhUtavyavahAropanayaH ra azuddhasadbhUtavyavahAropanaya ityevaM dviprakAro vijJeyaH / vizuddhadharma-dharmiNoH bhedAd = bhedopadarzanAt sa sadbhUtavyavahAropanayaH zuddho vijnyeyH| atra hi ekasmin eva dravye dharmabhedo gRhyate, bhinnadravyasaMyogAnapekSaNAt / ata evA'sya sadbhUtatvamucyate / kA zuddhadharmapuraskAreNa pravRttezcA'sya zuddhatvamavaseyam / itthaJcA'tra sadbhUtatvaM svarUpasApekSam, zuddhatvaJca vissysaapekssm| viSayagataM zuddhatvamasmin upacaryata ityaashyH| dharma-dharmiNoH bhedasya grahaNAdasya avataraNika - sadbhUtavyavahAra nAmanA prathama upanayanA be bhedone graMthakArazrI jaNAve che : ja saddabhUta vyavahAranuM nirUpaNa A zlokAthI:- prathama upanaya zuddha ane azuddha - be prakAre che. vizuddha dharma-dharmImAM bhedane grahaNa karavAthI zuddha sadbhUta jANavo. azuddha dharma-dharmImAM bhedane grahaNa karavAthI azuddha sabhUta jANavo. (2) ga vyAkhyArtha:- saddabhUta vyavahAra nAmanA prathama upanayanA be bheda jANavA - (1) zuddha sabhUta vyavahAra upanaya ane (2) azuddha sadbhuta vyavahAra upanaya. che zuddha sadbhuta vyavahAra upanayane jANIe che (vizuddha) vizuddha evA dharma ane dharmI vacce bhedane dekhADavAnA lIdhe te sadabhUtavyavahAra upanaya ja zuddha jANavo. zuddha sadbhUtavyavahAranI vicAraNA karavAmAM Ave to eka ja dravyamAM dharmanA bhedane grahaNa karavAmAM Ave che. A upanaya bhinna dravyanA saMyoganI apekSA rAkhato nathI. paradravyanA saMyogathI utpanna thayelA azuddha, sAMyogika, aupAdhika ke aupacArika guNadharmonI vicAraNA prastuta upanaya karato na hovAthI ja A upanaya sabhUta kahevAya che. nirupAdhika, svAbhAvika, vAstavika zuddha evA guNadharmane AgaLa karIne prastuta upanaya pravRtti kare che. tethI ja tene zuddha jANavo. A rIte A upanayamAM sabhUtatva svarUpasApekSa che jyAre zuddhatva viSayasApekSa che. viSayagata zuddhatvano prastuta upanayamAM upacAra karavAmAM Ave che. AvuM ahIM tAtparya samajavuM. dharma-dharmI vacce bhedanuM grahaNa karavAthI A upanayane phakta ko.(12)mAM kare che. je ko.(13)mAM 'tehanA' pATha. * ma.mAM "arathanA' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/2 * AlApapaddhatisaMvAdapradarzanam 0 821 azuddha (arthanA=) dharma-dharminA bhedathI azuddha sadbhuta vyavahAra. sadbhUta te mATaiM che je eka ra. ja dravya chai, bhinna dravya saMyogApekSA nathI. vyavahAra te mATai je bheda dekhADiMI chaI. l7/rA 21 vyavahAratvaM jJeyam, vyavahArasya bhedakatvAt / itarataH = azuddhadharma-dharmiNoH bhedAzrayaNAt khalu azuddhaH = azuddhasadbhUtavyavahAropanayo pa vijnyeyH| azuddhadharmapuraskAreNa bhedagrAhakatvAdasyA'zuddhavyavahAratvamavagantavyam / atrApi anyadravyasaMyoganarapekSyeNa ekatraiva dharmiNi dharmabhedagrahAt sadbhUtatvaM yojyam / atra "upanayabhedA ucynte| sadbhUtavyavahAro dvidhA / zuddhasadbhUtavyavahAro yathA - zuddhaguNa-zuddhaguNinoH, na zuddhaparyAya-zuddhaparyAyiNoH bhedakathanam / azuddhasadbhUtavyavahAro yathA - azuddhaguNA'zuddhaguNinoH azuddhaparyAyA- za 'zuddhaparyAyiNoH bhedakathanam / iti sadbhUtavyavahAro'pi dvidhA" (A.pa.pR.9) iti AlApapaddhativacanaM ke smrtvym| ayamAzayaH - guNa-guNinoH paryAya-paryAyiNoH ca bhedapratipAdanaM sadbhUtavyavahAropanayaH, ekasmin dharmiNi bhedagrahaNapravaNatvAt / tadviSayasya zuddhatvA'zuddhatvAbhyAM tasya dvaividhymaamnaatm| taccA'gre kA udAharaNataH spaSTIbhaviSyati / vyavahAra kahevAmAM Ave che. kAraNa ke vyavahAra bhedakArI che. ja azuddha sadbhuta vyavahAra upanayane samajIe : (phatarata.) azuddha evA dharma ane dharmI vacce bhedano Azraya kare te azuddha saddabhUta vyavahAra upanaya jANavo. azuddha dharmane AgaLa karIne dharmImAM bhedanuM jJAna karavAnA lIdhe A upanayane azuddha vyavahArarUpe jANavo. prastuta upanayamAM paNa anya dravyanA saMyoganI apekSA nathI rahetI. paradravyasaMyoga pratye te udAsIna che. anya dravyanA saMyogathI nirapekSa rahIne eka ja dravyamAM = dharmImAM dharmanA bhedane A upanaya grahaNa kare che. tethI ja temAM sadbhUtapaNuM yojavA lAyaka bane che. ja sadbhuta vyavahAranA be bheda ja (satra) prastuta bAbatamAM AlApapaddhatino prabaMdha paNa yAda karavA lAyaka che. tyAM devasenajIe jaNAvela ghI che ke "upanayanA bheda kahevAya che. sadabhUta vyavahAra upanayanA be bheda che. (1) zuddha sadbhuta vyavahAra upanaya. jema ke zuddha guNa ane zuddha guNI vacce tathA zuddha paryAya ane zuddhaparyAyavALA padArtha (= zuddhaparyAyI) rA. vacce bhedane kahevo te zuddha sabhUta vyavahAra upanaya kahevAya. (2) azuddha sadUbhUta vyavahAra upanaya. jema ke azuddha guNa ane azuddha guNI vacce tathA azuddha paryAya ane azuddha paryAyI vacce bhedane kahevo te azuddha saddabhUta vyavahAra upanaya kahevAya. A rIte sadbhuta vyavahAra upanayanA be prakAra che." (mayamA.) guNa-guNI vacce tathA paryAya-paryAyI vacce bhedanuM kathana karavuM te saddabhUta vyavahAra upanaya kahevAya. kAraNa ke te eka ja dharmImAM bhedagrahaNa karavAmAM parAyaNa che. teno viSaya zuddha paNa hoya che tathA azuddha paNa hoya che. tethI saddabhUta vyavahAra upanayanA be bheda thAya che. AgaLanA zlokamAM phakta ko.(13)mAM "che pATha che. je pustakomAM "eka dravya ja pATha. ko.(13)no pATha lIdho che. ma.mAM "deSAMDi pATha. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 822 * azukhakathana-mananAdityAgopadezaH / 7/2 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - ayaM sadbhUtavyavahAropanayo hi AdhyAtmikopAsanA''rambhe pazarIra-svajana-sampadAdiSu asadbhUtasvAmitvaM zithilIkRtya svakIyakevalajJAnAdikSAyikaguNavaibhave rA svAmitvamupadarzayati, zraddhAM janayati, tanmAhAtmyamAvirbhAvayati, tadAvirbhAvacikIrSAJcopajanayati / tatazca - puNyodayaprApyapaudgalikasamRddhisamAdaro vilIyate, kSAyikaguNavaibhavasvAmini arhadAdau bhUyAn bhakti - -bahumAnAdibhAvaH sampravardhate, kSAyikaguNa-vaibhavAvirbhAvasAdhanIbhUtakSAyopazamikA'zuddhaguNeSvapi 2 svakIyasadbhUtasvAmitvabuddhimupajanayati, tadyoga-kSema-zuddhi-vRddhi-prakarSagocaraprayatnaJcopasthApayati / tatazca ka AdhyAtmikopAsako mokSamArge eva sampravartate / etaddhi sadbhUtavyavahAropanayaprayojanamatrA'vasAtavyam / ma kiJca, kathana-mananayoH viSayo yadi zuddhaH syAt, tarhi vAgvicArayoH zuddhiH prAdurbhavet, anyathA tayorazuddhiH syAt / ataH paracintA-vikathAdikaM parihRtya svakIyazuddhaguNa-paryAyA eva svvaagvicaarvissytaamaadrennaa''paadniiyaaH| tatazca jJAnamaJjayA~ devacandravAcakoktaM "nirAvaraNAtyantikaikAntika-nirdvandva-nirAmayA'vinAzi siddhasvarUpam" (jJA.sA.11/8 vR.) AsannaM syAt / / 7/2 / / AnA udAharaNa dekhADavAmAM Avaze. tenA dvArA uparokta bAbata ekadama spaSTa thaI jaze. | sabhUta vyavahAra upanayanuM prayojana che AdhyAtmika upanaya :- prastuta sabhUtavyavahAra upanaya AdhyAtmika upAsanAnA prAraMbhamAM zarIra, svajana, saMpatti vagere vize rahelA adbhUta svAmitvane zithila kare che. tyAra bAda te sAdhakane potAnA kevalajJAna vagere kSAyikaguNavaibhavane vize svAmitva = mAlikI dekhADe che. "kSAyika guNavaibhava e ja pragaTa karavA yogya che. mAre tene jhaDapathI pragaTa karavo che' - AvI ruci-zraddhAne sadbhUtavyavahAra upanaya jagADe che. kSAyikaguNavaibhavano mahimA pragaTAve che. temaja tene pragaTa karavA mATenI IcchA | ubhI kare che. tethI puNyodayathI prApya-prApta evI bhautika Rddhi-siddhi-samRddhi pratyeno AdarabhAva aMdarathI tUTe che. temaja kSAyikaguNavaibhavanA svAmI evA arihaMta paramAtmA, siddha bhagavaMta, kevalI bhagavaMta C1 upara puSkaLa bhakti-bahumAna-AdarabhAva samyapha rIte prakRSTapaNe vadhato jAya che. taduparAMta, kSAyika guNavaibhavane pragaTa karavAnA upAyabhUta kSAyopathamika azuddha guNone vize paNa svakIya sadbhuta mAlikIpaNAno bhAva-bodha sAdhakamAM A upanaya jagADe che. tathA kSAyopathamika guNonI prApti surakSA -zuddhi-vRddhine vize paNa te prayatna karAve che. tenAthI AdhyAtmika upAsaka mokSamArge ja sArI rIte pravarte che. A ja prastuta sadbhuta vyavahAra upanayanuM ahIM tAttvika prayojana samajavuM. che zuddha guNa-paryAyono paricaya karIe che (vi.) vaLI, kathanano ke mananano viSaya zuddha hoya to vacanazuddhi ane vicArazuddhi pragaTe. te azuddha hoya to vacana ane mana azuddha bane. tethI pArakI paMcAta, vikathA vagerethI dUra rahI, potAnA zuddha guNa -paryAyone ja AdarathI potAnI vANIno ane vicArano viSaya banAvavA. tenA lIdhe jJAnasAranI jJAnamaMjarI vRttimAM upAdhyAya zrIdevacandrajIe batAvela nirAvaraNa AtyaMtika aikAMtika nirkanda nirAmaya avinAzI siddhasvarUpa najIka Ave. (2) Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * Atma-kevalajJAnayoH bhedaprarUpaNA 823 jima jagi kevalajJAna , "AtmadravyanuM, "maInANAdika tehanuM e II/3 (92) mA jima (jagika) jagamAMhi "AtmadravyanuM kevalajJAna" - Ima SaSThIi prayoga kIjai. zuddhA'zuddhasadbhUtavyavahAropanayodAharaNaM darzayati - 'Atmana' iti / AtmanaH kevalajJAnaM bhUtavyavahRtiH stii| matijJAnAdi tasyaivA'zuddhA sA jagati smRtaa||7/3|| prakRte daNDAnvayastvevam - (yathA) jagati 'AtmanaH kevalajJAnam' (iti) bhUtavyavahRtiH satI ma mRtA | 'tI (=AtmanaH) gva matijJAnAti" sA (vyavatiH) zuddha (mRtA) I7/rU II of ___ yathA jagati 'AtmanaH = Atmadravyasya kevalajJAnam' iti uktiH bhUtavyavahRtiH = sadbhUtavyavahRtiH / satI = zuddhA smRtaa| atra hi vyavahAre kevalajJAnAtmakazuddhaguNa-zuddhAtmadravyayoH SaSThyA bhedasyopadarzanAt zuddhasadbhUtavyavahAropanayatvamavyAhatam / na cAtma-kevalajJAnayorabhedAd bhedagrAhakasyA'sadbhUtatvameva syAt, aupAdhikasyeva avidyamAnasya kA grahaNe asadbhUtatvA'vizeSAditi vAcyam, avataraNikA - bIjA zlokamAM jaNAvela zuddha ane azuddha sadbhuta vyavahAra upanayanA udAharaNane graMthakArazrI trIjA zlokamAM jaNAve che : zuddha-azuddha sadbhuta vyavahAranA udAharaNa che zlokartha:- jema ke A jagatamAM "AtmAnuM kevalajJAna" -- A vacana zuddha sabhUta vyavahAra tarIke mAnya che. "AtmAnuM matijJAna vagere" - A vacana azuddha sabhUta vyavahAra tarIke mAnya che. (73) vyAkhyArtha:- jema ke jagatamAM "AtmadravyanuM kevalajJAna" - A vacana zuddha sadbhuta vyavahAra upanaya kahevAyela che. kevalajJAna AtmAno zuddha guNa che. kevalajJAnavALo AtmA zuddha dravya che. kevalajJAnAtmaka che zuddha guNa ane AtmadravyAtmaka zuddha guNI - A banne vacce bhedane darzAvanAra chaThThI vibhakti ("nuM 1 pratyaya) no uparokta vyavahAramAM = vacanaprayogamAM ullekha jovA maLe che. AthI zuddha saddabhUta vyavahAra tarIke prastuta upanayane jaNAvavAmAM koI bAdha nathI. spaSTatA :- jema "catranuM ghara' AvA chaThThI vibhaktithI garbhita vAkyaprayoga dvArA caitra ane ghara vacce bhedanuM kathana thAya che, tema "AtmAnuM kevalajJAna' AvA chaThThI vibhaktithI garbhita vAkyaprayoga dvArA AtmA ane kevalajJAna vacce bhedanuM kathana thAya che. jijJAAsA:- (na cA.) vAstavamAM to AtmA ane kevalajJAna vacce abheda ja rahela che, bheda nahi. tema chatAM prastuta vyavahAra te banne vacce bhedane grahaNa kare che. tethI A vyavahAra asadUbhUta * pustakomAM "gyAna' pATha. ko.(4)no pATha lIdho che. je pustakomAM "Atama pATha. ko.(9)+si.no pATha lIdho che. ja ma.+dhamAM 'laI pATha. ko.(2+12+13)mAM "mada' pATha. mo.(2)mAM "Ima" pATha, P(2+3) +ko.(5+6+13) + B(1+2) + P(1) no pATha lIdho che. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3D 824 Atma- matijJAnAdInAM bhedaH 7/3 tathA "matijJAnAdika (tehanuM=) AtmadravyanA guNa" ima bolAviyaIM, dharma-dharmInA 2 bhedathI(e).` 57/3aa anyadravyasaMyogA'napekSaNena prakRtavyavahAre' sadbhUtatvA'yogAt saMjJAdibhedena tayoH bhedasya vyavahArataH sadbhUtatvAt / azuddhasadbhUtavyavahArAbhidhAnopanayodAharaNamAha - ' matijJAnAdi tasyaiva Atmana' iti yA bhUtavyavahRtiH sA azuddhA smRtA zAstrAdau / atra hi sadbhUtavyavahAre matijJAnAdilakSaNA'zuddhaguNAtmadravyayoH rza SaSThyA bhedopadarzanAdazuddhatvaM vijnyeym| darzitayoH ubhayoH zuddhA'zuddhavyavahArayorekasminnevAtmadravye pravRtteH dravyAntarasaMyogAnapekSaNAt ja banI jaze. jema sAMyogika-aupAdhika guNadharmane grahaNa karanAra upanaya asadbhUta kahevAya, tema vastumAM avidyamAna guNadharmano Aropa karanAra upanayane paNa asadbhUta ja kahevo joIe. tethI AtmA ane kevalajJAna vacce bhedane jaNAvanAra prastuta upanayane 'asadbhuta' kahevo vyAjabI jaNAya che. * guNa-guNIno bheda vAstavika zamana :- (anya.) 'AtmAnuM kevalajJAna' - AvA vAkyaprayogamAM paradravyasaMyoganI apekSA na hovAthI teno asadbhUtavyavahAra tarIke kahI zakAya tema nathI. vaLI, nizcayathI AtmA ane kevalajJAna vacce abheda hovA chatAM paNa vyavahAranayathI te banne vacce rahelo bheda paNa vAstavika che. AnuM kAraNa e che ke AtmA ane kevalajJAna - A bannenA vAcaka zabda judA judA che. bannenA kArya vagere paNa judA che. jo AtmA ane kevalajJAna vacce sarvathA abheda hoya to badhA ja AtmA kevalajJAnI kahevAvA joIe. paNa vyavahAramAM tevuM thatuM nathI. temaja te bannenA nAma, kArya vageremAM paNa bheda na hovo joIe. paNa te bheda to sarvajanavidita ja che. tethI vyavahAranayanA dRSTikoNathI, AtmA ane kevalajJAna vacce bheda sadbhUta = vAstavika che. sadbhUta bhedane jaNAvanAra hovAthI uparokta vyavahArane sadbhUta mAnavo vyAjabI ja che. jI sadbhUta vyavahAranA bIjA bhedanI oLakha 5 (zudgha.) prathama upanayano bIjo bheda azuddha sadbhUta vyavahAra che. tenA udAharaNane graMthakArazrI zlokanA uttarArdha dvArA jaNAve che. 'AtmAnA ja matijJAnAdi guNo che' - A pramANe SaSThI vibhaktithI garbhita je sadbhUta vyavahAra thAya che, tene zAstra vageremAM azuddha jaNAvela che. 'matijJAnAdi AtmAnA guNa che' - A sadbhUta vyavahAra upanaya matijJAnAdi ane AtmA vacce bhedane sUcave che. A vyavahAra azuddha hovAnuM kAraNa e che ke matijJAnAdi guNo azuddha che. matijJAnI AtmA paNa azuddha dravya che. azuddha guNa ane azuddha guNI vacce SaSThI vibhakti bhedane jaNAvanAra hovAthI prastuta sadbhUta vyavahAra azuddha che A pramANe jANavuM. - * vyavahAramAM sadbhUtapaNAnuM bIja jANIe (zita.) 'kevalajJAna AtmAno guNa che', 'matijJAnAdi AtmAnA guNa che'- A pramANe jaNAvela .- cihnadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che.. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 825 * 'Atmano jJAnam' iti vAkyavimarza: 2 sadbhUtatvamavaseyam / na hyatrA'nyadravye'paradravyaguNaH Aropyate, yena dravyAntarasaMyogo'trA'pekSyeta, pa kevalajJAna-matijJAnAdInAmAtmana eva guNatvAt / / taduktaM bhagavatIsUtre '"kativihe NaM bhaMte ! nANe pannatte ? goyamA ! paMcavihe nANe pannatte, taM jahA- - maLavodiyanALe, suyanALe, sodinAne, mA5rksavanAne, vattanA(ma.pU.za. 8 3.2 sUtra-rU78) tiA ' paJcavidhajJAnasyAtmaguNatayA na tnniruupnnaarthmnydrvyollekhaavshyktetyaashyH| 'Atmano jJAnamiti vAkyaM tu guNa-guNibhedaviSayakatvena zuddhAzuddhatvanirapekSasadbhUtavyavahAropanayatayA avgntvym| na cAnyatarasminnasamAvezAd vibhAganyUnatA''pattiriti vAcyam, kramazaH zuddha ane azuddha vyavahAra eka ja AtmadravyamAM pravRtta thAya che. eka dravyamAM anya dravyanA guNane Aropita karIne tene batAvavAnuM kArya prastuta vyavahAra karato nathI. kevalajJAna ke matijJAna vagerene batAvavA mATe prastuta vyavahAra anya dravyanA saMyoganI apekSA rAkhato nathI. kema ke kevalajJAna ane matijJAnAdi AtmAnA ja guNo che, jaDa dravyanA nahi. tethI Atmabhinna dravyanA ullekhapUrvaka kevalajJAna ke matijJAnAdi guNono upanyAsa karavAnI AvazyakatA prastutamAM rahetI nathI. AthI A vyavahAra sabhUta samajavo. (du) bhagavatIsUtramAM praznottarasvarUpe kahela che ke "he bhagavaMta ! jJAna keTalA prakAranA batAvelA che? he gautama! jJAna pAMca prakAranA batAvelA che. te A rIte (1) Abhinibodhika (= mati) jJAna, (2) zrutajJAna, (3) avadhijJAna, (4) mana:paryavajJAna ane (5) kevalajJAna.' matalaba ke jJAna AtmAno guNa che tathA te pAMca prakAre che. tethI tenA nirUpaNa mATe Atmabhinna anya dravyano ullekha karavAnI AvazyakatA rahetI nathI. prama:- "kevalajJAna AtmAno guNa che' - A vAkya zuddha sabhUtavyavahAra che. "matijJAnAdi AtmAnA to guNa che' - A vacana azuddha sabhUtavyavahAra che. A samajAya che. paraMtu "jJAna AtmAno guNa che"A vAkya kayA vyavahArarUpe samajavuM ? kAraNa ke ahIM guNanI zuddhino ke azuddhino ullekha nathI. e 4 "jJAna AtmAno guNa" vAkyavicAra pratyutara ('nAtmano.) :- "jJAna AtmAno guNa che' - AvuM vAkya zuddhatvathI ke azuddhatvathI nirapekSa evA sabhUta vyavahAra sAmAnya tarIke samajavuM. kema ke tenA viSayabhUta jJAnamAM zuddhatvano ke azuddhatvano nirdeza karavAmAM Avela nathI. paraMtu guNa-guNInA bhedane te potAno viSaya banAve che. A vAkyamAM bhedabodhaka chaThThI vibhaktino nirdeza karavAmAM Avela che. tethI te vAkyane sabhUta vyavahAra sAmAnya tarIke oLakhavAmAM koI bAdha jaNAto nathI. zaMkA :- (vA.) jIvanA bheda batAvyA pachI koI jIvano te vibhAgamAM samAveza na thaI zake to jema te jIvavibhAga nyUnatAdoSavALo kahevAya. tema prastutamAM sadbhuta vyavahAra upanayanA be prakAra darzAvyA 1. katividhAni bhadanta ! jJAnAni prajJaptAni ? gautama! paJcavidhAni jJAnAni prajJaptAni, tad yathA - AbhinibodhikajJAnam, zrutajJAnam, avadhijJAnam, manAparyavajJAnam, kevalajJAnam / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 826 . zukhasadbhUtavyavahAre pArthasArathimizroktisamAvezaH 0 7 3 pa evaM sati azuddhatvAnullekhena azuddhasadbhUtavyavahAre'samAvezAt pArizeSanyAyataH zuddhasadbhUtayA vyavahAropanaye tanniveza ucitaH / "zuddhasadbhUtavyavahAraH yathA - zuddhaguNa-zuddhaguNinoH zuddhaparyAya-zuddhaparyAyiNoH bhedakathanam" (A.pa.pR.9) iti AlApapaddhativacanAd api zuddhasadbhUtavyavahAropanaye tatsamAveza ucitH| paraM jJAnapadasya azuddhajJAnaparatve zuddhA'zuddhobhayajJAnaparatve vA azuddhasadbhUtavyavahAropanaye tatpraveza ucita iti pratibhAtyasmAkama / ka etena "jJAnaM hi kathaJcidavasthArUpeNa Atmano bhinnatvAd 'mama' iti bhedena vyapadizyate" (mI. zlo. Ni vA.AtmavAda 130 nyA.ratnA.) iti mImAMsAzlokavArtikavivaraNe nyAyaratnAkarAbhidhAne pArthasArathimizravacanamapi bAda je je vAkya sabhUta vyavahAra tarIke mAnya hoya te te sarva vAkyano bemAMthI eka prakAramAM samAveza thavo ja joIe. anyathA saddabhUta vyavahAranA vibhAgamAM nyUnatA doSa upasthita thaze. jo AvuM na mAnavAmAM Ave to "jIvanA be bheda ekendriya ane paMcendriya' - A pramANe jIvavibhAga paNa samyaku banI jaze. vikalendriyane jIva sAmAnya tarIke oLakhAvI devAze. paNa AvuM koIne mAnya nathI. mATe "jJAna AtmAno guNa che' - A vAkyano sadbhuta vyavahAra sAmAnya tarIke nirdeza karavo vyAjabI nathI. samAdhAna :- (uM.) jo uparokta rIte sadbhuta vyavahAranA vibhAgamAM nyUnatA doSa jaNAto hoya to "jJAna AtmAno guNa che' - A vAkyano zuddha sadbhuta vyavahAramAM samAveza karI zakAya che. kAraNa ke uparokta vAkyamAM guNanI azuddhino ullekha thayela na hovAthI azuddha sadbhuta vyavahAra upanayamAM samAveza thaI zakato nathI. tema ja "saddabhUta vyavahAra' tarIke to te vAkya mAnya che ja. kAraNa ke bIjA dravyanA saMyoganI apekSA rAkhyA vinA eka ja dravyamAM dharma-dharmInA bhedano ullekha temAM karAya che. bhedagrAhatva hovAthI te upanaya vyavahAra tarIke mAnya che. temaja eka ja dravyamAM dharma-dharmInA bhedano ullekha karavAmAM bIjA dravyanI apekSA na hovAthI te upanaya sadUbhUta tarIke saMmata che. tethI " pArizeSa nyAyathI teno zuddha sabhUta vyavahAra upanayamAM samAveza karavo ucita jaNAya che. AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "zuddha guNa ane zuddha guNI vacce bhedanuM kathana karavuM te athavA zuddhaparyAya ane zuddhaparyAyI vacce bhedanuM pratipAdana karavuM te zuddhasadbhUtavyavahAra upanaya kahevAya." A pramANe je jaNAvela che tenAthI paNa evuM jaNAya che ke "jJAna AtmAno guNa che - A vAkyano zuddha bhUtavyavahAra upanayamAM samAveza karavo e ucita che. paraMtu vaktAno abhiprAya jo azuddhajJAnano hoya ke zuddhaazuddha banne jJAnano hoya to tevA vAkyano azuddha sadbhuta vyavahAra upanayamAM samAveza karavo. tevuM amane yogya jaNAya che. mImAMsakamaMtavya vize vicAraNA ja () kumArilabhaTTa nAmanA mImAMsaka vidvAne mImAMsAzlokavArtika graMtha banAvela che. tenA upara pArthasArathi mizra nAmanA mImAMsake vAyaratnAkara nAmanuM vivaraNa banAvela che. temAM teNe jaNAvela che ke "jJAna kathaMcit AtmAnI avasthAvizeSAtmaka che. tethI jJAna AtmAthI bhinna che. tethI "mAruM jJAna" A rIte chaThThI vibhaktithI garbhita vAkya dvArA AtmA ane jJAna vacce bhedano vyavahAra thAya che." pArthasArathinA A vAkyano paNa kyAM samAveza karavo ? tenI chaNAvaTa paNa uparokta vivecanathI Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 guNazodhanavimarzaH / 827 vyAkhyAtam, jJAnA'zuddhatvAnullekhena zuddhasadbhUtavyavahAropanaye tatsamAvezasambhavAt / / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - nazvarasaMsArA'sAratA'vabodhAd virakto bhavabhItazca mumukSuH zAzvatatattvAnveSaNaparo gurugamataH svakIya-zAzvata-zuddhakevalajJAnAdiguNavaibhavaM vijJAya zaktirUpeNa / svAtmani avasthitatayA sadbhUtAn kSAyikaguNAn prakaTayituM zAstravihitAtmanirIkSaNAdyabhyantaraprayogAdau / saMvegasAraM pravartate / azuddhatve'pi sadbhUtatayA svakIyamatijJAnAdilakSaNakSAyopazamikacetanA tAdRzaprayoga- za zAletyavagamya viraktatayA antarmukhIbhUya azuddhiprakSayAya prakRSTazuddhisamupalabdhaye ca sarvadA prayatate / ka itthaM mumukSuH guNAn zodhayati / thaI jAya che. sadabhUta vyavahAra sAmAnyamAM teno samAveza karavAmAM vibhAganyUnatA jaNAtI hoya to zuddha sadbhuta vyavahAra upanayamAM teno samAveza thaI zakaze. kAraNa ke pArthasArathi mizrajIe paNa jJAnaguNanI azuddhine darzAvanAra koI paNa zabdano tyAM ullekha karelo nathI. spaSTatA:- jainadarzana guNa-guNImAM bhedabheda mAne che. tema mImAMsakadarzana paNa guNa-guNImAM bhedabheda mAne che. nyAyaratnAkara vivaraNamAM "ithaSyi' zabdano prayoga thayela che. te paNa atyaMta noMdhapAtra bAbata che. sarvathA bhedano tenA dvArA vyavaccheda karavAmAM Ave che. jyAM guNanI zuddhi-azuddhino ullekha zabdata karavAmAM Avela na hoya tathA anya dravyanA ullekha vinA guNa-guNImAM bhedano nirdeza SaSThI vibhakti vagere dvArA karavAmAM Avela hoya te vAkyane pArizeSa nyAyathI "zuddha sadbhuta vyavahAra upanaya' tarIke svIkAravuM ucita jaNAya che. | sadbhuta vyavahAra upanayanuM prayojana - AdhyAtmika upanaya :- "saMsAra, sAMsArika padArtho anitya che, asAra che' - evuM jANIne sAdhaka che virakta bane che. bihAmaNA saMsArano tene bhaya lAge che. 'virATa saMsAramAM paramArthathI potAnuM koI ? paNa nathI" - A khyAlathI tene karmanA baMdhanamAMthI mukta thavAnI IcchA pragaTe che. te dizAmAM mumukSune zAzvata tattvanI paramArthathI garaja UbhI thAya che. zAzvata tattvanI khojamAM khovAyelo sAdhaka gurugamathI rI potAnA zAzvata ane zuddha evA kevalajJAnAdi guNavaibhavane jANe che. "zaktisvarUpe potAnA AtmAmAM rahelA hovAthI kSAyika guNo saddabhUta che, vAstavika che. phakta tene pragaTa karavAnI jarUra che, AvaraNane haTAvavAnI AvazyakatA che' - A pramANe jANIne zuddha AtmaguNo pragaTa karavA mATe te sAdhaka mumukSu AtmanirIkSaNa-tattvaparIkSaNa vagere zAstrokta abhyattara prayogone vize jhaLahaLatA saMvegathI pravarte che. matijJAna vagere kSAyopathamika guNo azuddha hovA chatAM paNa sabhUta che, vAstavika che. tethI ja "matijJAna Adi svarUpa potAnI cetanA e AtmanirIkSaNa vagere prayogo karavAnI zALA che' - evuM jANIne mumukSu matijJAnAdisvarUpa upayogAtmaka prayogazALAmAM, vairAgI hovAthI aMtarmukha banIne, potAnA upayoganI azuddhino pUrNatayA kSaya karavA mATe tathA prakRSTa zuddhinI samyak prApti mATe sarvadA prayAsa kare che. A rIte te guNone zuddha kare che. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/3 828 * bhedadRSTiH guNalAbhaprerikA 0 pa AtmazuddhaguNopalabdhereva paramaprayojanatvAt tatsAdhanavidhayA Adau azuddhaguNAH praapyaaH| - zuddhA'zuddhaguNopalabdhiH vinA udyamena azakyA, tayorAtmabhinnatvAt / sadbhUtavyavahAropanayAbhipretA _ adhikRtA guNa-guNibhedadRSTiH guNopalabdhaye AtmArthinaM prerayati / itthameva krameNa "amUrttAH ne sarvamAvajJAstranovoparirtina: kSILasa mahAtmAnarta savA suvamAnatA" (zA.ta.99/14 + 35.5.pra. ze 236) iti zAstravArtAsamuccaye upamitibhavaprapaJcAyAM ca kathAyAM pradarzitaM muktAtmasvarUpamAvirbhavet TI7/rUA # zuddha-azuddha guNomAM sArtha-sAdhanabhAva ke (sAtma.) AtmAnA zuddha guNonI upalabdhi e ja dharmasAdhanAnuM mukhya lakSya che. tethI prAraMbhamAM tenA A sAdhanarUpe azuddha AtmaguNonI upalabdhi karavI joIe. matalaba ke zuddha guNa sAdhya che tathA azuddha guNa vA sAdhana che. tathA zuddha ke azuddha guNonI prApti, udyama vinA zakya nathI. kAraNa ke te guNo AtmAthI bhinna che. AvA prakArano Azaya sabhUta vyavahAra upanayano che. guNa-guNInA bhedanI dRSTi AtmArthI sAdhakane sa guNone meLavavA sAdhanAmArge AgaLa vadhavAnI preraNA kare che. A rIte ja kramazaH mokSamArge AgaLa vadhatAM muktAtmasvarUpa pragaTa thAya che. A aMge zAstravArtAsamuccayamAM tathA upamitibhavaprapaMcA kathAmAM jaNAvela che ke "traNa lokanI upara rahenArA te mahAna AtmAo (= siddha bhagavaMto) amUrta che, sarva bhAvone jANe che, teoe sarva saMgone kSaya karela che. teo sadA sukhethI rahe che." (73) lakhI rAkho DAyarImAM... ) durmati, durgati, duSTatA, duguNa - A badhA vAsanAnA vikRta pariNAma che. upAsanAnuM madhura phaLa che - sanmati, sadgati, saujanyatA, saguNa ane siddhi. buddhi to karmanI jelamAM baMdI che. zraddhA mukti-mahelanI yAtrA karanAra mahAyAtrI che. * jaDa vyaktine sAdhanA agharI che. dA.ta. mAlatuSa muni. vakrane upAsanA agharI che. dA.ta. apariNata dattamuni. * vAsanA kevaLa tasvIro ane takadIra sudhAravA rAjI che. upAsanA tAsIrane sudhAravA kaTibaddha che. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/4 0 guNa-guNyAdibhedaH sadbhUtavyavahAraviSayaH / 829 guNa-paryAya-svabhAva-kAraka tanmayano, bheda aratha chaI tehano e II/4 (93) guNa-guNIno; paryAya-paryAyavaMtano; svabhAva-svabhAvavaMtano; kAraka anaI tanmaya kahatAM kArakI, rIte tehano je eka dravyAnugata bheda bolAvii, te sarva e (tehanotra) upanayano artha jANavo (cha). "paTaca sa , ghaTI ratA, Taca svabhAva, mRtA paTo niSpati" ItyAdi prayoga jANavA. 7/4o. sadbhUtavyavahAropanayaviSayatAmAha - 'dravyasyeti / dravyasya guNa-paryAya-svabhAva-kArakeSu hi| tanmayasya vibhedaH syAdupanayasya gocrH||7/4|| prakRte daNDAnvayastvevam - guNa-paryAya-svabhAva-kArakeSu hi tanmayasya dravyasya vibhedaH upnasya jovara: cItTI7/4 guNa-paryAya-svabhAva-kArakeSu hi = eva tanmayasya = guNa-paryAya-svabhAva-kArakamayasya dravyasya = svadravyasya vibhedaH = vizeSarUpeNa bhedaH upanayasya = sadbhUtavyavahAropanayasya gocaraH = .. viSayatApannaH syAt / guNa-guNinoH, paryAya-paryAyiNoH, svabhAva-svabhAvavatoH, kAraka-kArakiNoH ca / ekadravyAnugataM bhedaM sadbhUtavyavahArAkhya upanayaH pratipAdayatIti bhaavH|| ___ tathAhi - 'ghaTasya rUpami'tyAdau guNa-guNinoH, 'ghaTasya raktatA' ityAdau paryAya-paryAyiNoH, kA 'ghaTasya svabhAvaH' ityAdau svabhAva-svabhAvavatoH, 'mRdA ghaTo niSpAditaH' ityAdau ca kAraka -kArakiNoH SaSThyAditaH bhedasya pratipAdake vyavahArAkhye upanaye paradravyanarapekSyeNa sadbhUtatvamavaseyam / avAraso :- sabhUta vyavahAra upanayanA viSayane graMthakArazrI jaNAve che : sata vyavahAranA viSayo ja zlokArthI :- guNa, paryAya, svabhAva ane kAraka vize tanmaya evA dravyano vizeSarUpe bheda karavo te saddabhUta vyavahAra upanayano viSaya thAya. (74) vyAkhyArtha:- guNamAM guNamaya nijadravyano bheda, paryAyamAM paryAyamaya nijadravyano bheda, svabhAvamAM sa svabhAvamaya nijadravyano bheda ane kArakamAM kArakamaya nijadravyano vizeSarUpe bheda karavo te sadbhuta vyavahAra upanayano viSaya bane. matalaba e che ke sadabhUta vyavahAra nAmano upanaya guNa-guNImAM, paryAya-paryAyImAM, gha) svabhAva-svabhAvavAnamAM, kAraka-kArakImAM ekadravyAnugata bhedanuM pratipAdana kare che. te A rIte : (1) paradravyathI nirapekSa banIne ghaDAnuM rUpa - A vAkyamAM SaSThI vibhaktithI sabhUta vyavahAra | guNa-guNImAM bhejanuM pratipAdana kare che. (2) "ghaDAnI lAlAza' - A vAkyamAM chaThThI vibhaktithI sabhUta vyavahAra paryAya-paryAyImAM bhedanuM pratipAdana kare che. (3) "ghaDAno svabhAva' - A vAkyamAM chaThThI vibhakti dvArA sabhUta vyavahAra svabhAva-svabhAvamAM bhejanuM pratipAdana kare che. (4) mATIthI ghaDo (kuMbhAre) banAvyo' - A vAkyamAM kAraka-kArakI vacce sadUbhUta vyavahAra tRtIyA vibhakti dvArA bhedanuM * ko.(8)mAM "arthabheda pATha. je pustakomAM "ehano pATha. A.(1)+ko.(9)no pATha lIdho che. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAnAkArakopadarzanam 7/4 iha kAraka- kArakisthale iyAMstu vizeSaH - mRttikA - tantuprabhRtInAM ghaTapaTAdikaM prati taddravyakAraNatvalakSaNaM kArakatvaM daNDa-vemAdInAJcA'nyadravyakAraNatvalakSaNaM kaarktvm| prakRte "taddavvakAraNaM taMtavo paDasseha jeNa tammayayA / vivarIyamannakAraNamiTThe vemAdao tassa / / " (vi.A.bhA. 2100) iti ma vizeSAvazyakabhASyagAthA smartavyA / evamasamavAyi - samavAyi-nimitta-naimittika-kartRtvAdilakSaNaM kArakatvam rza " nikkhevo kAraNammI cauvviho..." (A.ni.737) ityAdirUpeNa AvazyakaniryuktitaH smvseym| kevalaM prakRtasadbhUtavyavahAropanayasyA'nyadravyanirapekSatayA'nyadravyakAraNAdikArakopadarzanamiha na kRtamityavadheyam / 24 pa 4 830 evaM saMjJA - saGkhyA - lakSaNa-prayojana-kArya-kAraNA'dhikaraNa- prakAra-sthiti-vibhaktyAdibhedena sadbhUtavyavahAropanayo guNa- guNyAdInAM bhedaM pratipAdayati / guNa-guNinoH tAvadevaM vibhedaH updrshyte| darda tathAdi - (1) nIvadravyasya 'nIva' kRti saMjJA, jJAnamuLasya haiM 'jJAnami'ti saMjJA| tatazva saMjJAmevaH / rNi pratipAdana kare che. A rIte ApaNe joI zakIe chIe ke je je guNa-paryAya vagere je je dravyanA hoya te sivAya anya dravyano ullekha uparokta sthaLe karavAmAM Avato nathI. tethI paradravyanirapekSatA prastuta vyavahAramAM abAdhita rahe che. A kAraNe tene sadbhUta tarIke jANavo vyAjabI ja che. je tadravya-atadravyakAraNa vagere kArakaprakAro cha (pha4.) prastutamAM chelle cothA naMbare kAraka-kArakibhAva sthaLe A mujaba vizeSatA rahelI che ke mATI, taMtu vageremAM ghaTa-paTAdi kArya (= kArakI) pratye tadravyakAraNatAsvarUpa kArakatva rahela che. jyAre daMDa, vemA vageremAM atadravyakAraNatAsvarUpa (= anyadravyakAraNatAsvarUpa) kArakatva rahela che. ahIM vizeSAvazyakabhASyanI eka gAthA yAda karavA yogya che. teno artha e che ke "taMtuo paTanA tadravyakAraNa che. kAraNa ke paTa taMtumaya che. kArya je kAraNasvarUpa na hoya te kAraNa anyadravyakAraNa tarIke mAnya [] che. jema ke vemA paTanuM anyadravyakAraNa che." A ja rIte asamavAyikAraNatva, samavAyikAraNatva, nimittakAraNatva, naimittikakAraNatva, kartRtva vagere svarUpe paNa kArakatvane kAraNanA cAra nikSepane dekhADanAra AvazyakaniryuktinI 'nivaavo ArAnI po' ityAdi gAthA dvArA jANavAno prayAsa vijJa vAcakavarge karavo. paraMtu prastutamAM sadbhUta vyavahAra upanaya to anyadravyathI nirapekSa hovAnA lIdhe anyadravyakAraNa vagere kArakono ahIM ullekha karavAmAM nathI Avelo. A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI. A daza bhedaka tattvanuM nirUpaNa che (i) A ja rIte saMjJA, saMkhyA, lakSaNa, prayojana, kArya, kAraNa, adhikaraNa, prakAra, sthiti, vibhakti vagerenA bhedathI sadbhUta vyavahAra upanaya guNa-guNI, paryAya-paryAyI vageremAM bhedanuM pratipAdana kare che. sau prathama guNa-guNImAM saMjJA vagere dvArA bheda dekhADavAmAM Ave che. te A rIte H (1) jIva dravyanuM nAma saMjJA 'jIva' A pramANe che. jJAna guNanuM nAma 'jJAna' A pramANe che. Ama nAma judA-judA hovAthI guNa-guNImAM bheda che. A pramANe sadbhUta vyavahAra upanaya mAne che. 1. tadddravyakAraNaM tantavaH paTasyeha yena tanmayatA / viparItamanyakAraNamiSTaM vemAdayaH tasya / / 2. nikSepaH kAraNe caturvidhaH / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ /4 831 ___0 guNa-guNyAdibhedasiddhiH . (2) jIvadravyasya saGkhyA anantA, jJAnaguNasya ca tato'pyanantaguNA saGkhyA, ghaTAdiviSayabhedadarzanAdhupayogabheda-sthitisamApti-matyAdiprakAraprabhRtibhedaiH pratijIvaM jJAnAnantyopagamAt / __(3) caturbhiH SaDbhiH saptabhiH aSTabhiH navabhiH dazabhiH vA prANaiH jIvati jIviSyati rA ajIvaditi jiivdrvylkssnnm| jJAyate padArtho'neneti jJAnamiti jJAnaguNalakSaNam / (4) jIvadravyasya bandha-mokSAdiparyAyaiH avinazvararUpeNa pariNamanaM prayojanam / jJAnaguNasya punaH / pratisamayaM mokSamArge AtmA'bhisarpaNaM prayojanam / (5) jIvadravyasya kAryaM parasparopagrahaH / jJAnaguNasya kAryaM tu pdaarthpricchittimaatrmev| (6) jIvadravyasya nityatvAnna kimapi kAraNam / jJAnaguNasya punarupAdAnakAraNaM jIva ev| Ni (7) jIvadravyasyAdhikaraNaM dehAdi / jJAnaguNasyAdhikaraNaM tu jIvadravyameva aviSvagbhAvasambandhena / kA (8) jIvadravyasya dvi-triprabhRti - triSaSTyuttarapaJcazataparyavasAnAH prkaaraaH| jJAnaguNasya punaH (2) jIva dravyanI saMkhyA anaMta che. jJAnaguNa to jIva karatAM paNa anaMtaguNa che. kAraNa ke pratyeka jIvamAM anaMtA jJAna utpanna thAya che. AvuM jaina zAstrakAroe svIkArela che. (#) ghaTa-paTa vagere viSaya badalAya eTale jJAna badalAya che. (g) jJAna-darzanasvarUpa upayoga badalAya eTale jJAna badalAya che. (ja) potAno samaya (aMtarmuhUrta vagere kALa) pUrNa thAya eTale jJAna badalAya che. (5) jJAnanA prakAra badalAya to paNa jJAna badalAya che. jema ke mati upayogamAMthI jIva zruta upayogamAM Ave eTale jUnuM jJAna nAza pAme, navuM jJAna utpanna thAya che. A rIte pratyeka jIvamAM anaMtA jJAna utpanna thAya che. tevuM jaina AgamamAM prasiddha che. (3) "cAra, cha, sAta, ATha, nava ke daza prANothI je jIve che, jIvavAnA hoya, jIvyA hoya tene jIva kahevAya' - A pramANe jIvanuM lakSaNa che. jenA dvArA padArtha jaNAya tene jJAna kahevAya che - A mujaba jJAnanuM lakSaNa che. Ama jJAnaguNanA ane jJAnInA = guNInA lakSaNa judA hovAthI paNa vA te banne vacce bheda siddha thAya che. (4) jJAna ane AtmA vacce bheda hovAnuM eka kAraNa e paNa che ke te bannenA prayojana judA sa judA che. baMdha-mokSa vagere paryAyo dvArA avinAzIrUpe pariNamavuM te AtmadravyanuM prayojana che. jJAna guNanuM prayojana che pratisamaya AtmAne mokSamArge AgaLa dhapAvavo. (5) jIvanuM kArya che paraspara anugraha karavo te. jyAre jJAnaguNanuM kArya che phakta padArthanA svarUpano yathAvat prakAza = nizcaya. Ama jJAna ane AtmA bannenA kArya judA-judA hovAthI paNa te banne judA che. (6) Atmadravya nitya hovAthI tenuM koI paNa kAraNa nathI. jyAre jJAnaguNanuM upAdAnakAraNa to jIva ja che. A dRSTie paNa guNa-guNIno bheda siddha thAya che. (7) jIvadravyanuM adhikaraNa zarIra vagere che. jyAre jJAnaguNanuM adhikaraNa to aviSpagubhAvasaMbaMdhathI jIvadravya ja che. Ama adhikaraNabhedathI paNa AtmA ane jJAna vacce bheda siddha thAya che. (8) jIvadravyanA saMsArI ane mukta - ema be bheda thAya che. athavA abhavya, bhavya ane Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 832 0 dravya-guNabhedanimittavaividhyam / paJca aSTau vaa| matyAdyavAntarabhedApekSayA punaH aSTAviMzatiH, caturdaza, SaT, dvau, ekazcetyAdi pa bhaavniiym| rA (9) jIvadravyasya sthitiH anAdyanantakAlaM yAvat / jJAnaguNasya sthitistUpayogataH sarvajJeSu na ekasAmayikI chadmastheSu cA'ntamuhUrttamAtram / na (10) 'jIvadravyasya jJAnaguNa' ityevaM vibhaktibhedenA'pi jIva-jJAnayoH bhedaH sidhyati / anayA rItyA paryAya-paryAyiprabhRtiSu yathAsambhavaM yathAgamaM bhAvanIyam / ka taduktaM nayacakre '"guNa-guNi-pajjaya-davve kAraya-sabbhAvado ya dabbesu / saNNAIhi ya bheyaM kuNai sabbhUyaj[ suddhiyaro " (na.va.46) rUttiA mAilladhavalena tu dravyasvabhAvaprakAze "guNa-pajjayado davye kAraga-sabbhAvado ya dvvesu| saNNAIhi ya bheyaM kuNai sabbhUyasuddhiyaro / / " (dra.sva.pra.219) ityuktam / na cArthabhedaH kazcit / jAtibhavya-Ama traNa bheda thAya che. yAvatu jIvavicAra prakaraNa anusAra pa63 bheda jIvanA prasiddha che. jyAre jJAna guNanA mati-zruta vagere pAMca prakAra che. athavA pAMca jJAna ane traNa ajJAna - Ama kula ATha bheda che. vaLI, matijJAna, zrutajJAna vagerenA avAMtara bhedonI apekSAe to 28, 14, 6, 2, 1 ema 51 bheda jJAnanA paDe. vadhu vyApaka rIte matinA 340 bheda, zrutanA 20 bheda paNa laI zakAya. ItyAdi bAbata ahIM vicAravI. A rIte AtmA ane jJAnanA prakAra vibhinna hovAthI paNa te banne vacce bheda siddha thAya che. (9) AtmadravyanI sthiti anAdi-anaMta kALa sudhI che. jyAre jJAna guNanI sthiti to upayoganI huM apekSAe sarvajJamAM eka samayanI che tathA chadmastha jIvomAM aMtarmuhUrtamAtra che. Ama sthitibhedathI paNa jJAna ane AtmA vacce bheda siddha thAya che. ApA (10) "jJAna jIvadravyano guNa che' - A pramANenA vAkyamAM te banne vacce vibhaktibheda hovAthI A, paNa jIva ane jJAna vacce bheda siddha thAya che. A rIte paryAya-paryAyI vageremAM paNa yathAsaMbhava Agama rasa anusAre bhedanI UMDANathI vicAraNA karavI. _) sabhUta zuddha vyavahAranA udAharaNa che. (taku.) A bAbatane jaNAvatA nayacakra graMthamAM devasenajIe jaNAvela che ke "guNa-guNImAM, paryAya -paryAyImAM je bhedane kare che, kAraka ane svabhAvanI apekSAe dravyomAM je bhedane kare che tathA saMjJA vagerethI je bhedane kare che te zuddha sadabhUta vyavahAra jANavo." (mA) mAIlladhavale to dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "guNathI ane paryAyathI dravyamAM bhedane je kare tathA kArakathI ane svabhAvathI dravyomAM bhedane je kare tema ja saMjJA vagerethI bhedane je kare (= jaNAve) te zuddha sadbhuta vyavahAra jANavo." uparokta banne graMthamAM je vAta jaNAvela 1. guNa-guNi-paryAya-dravye kAraka-svabhAvatazca drvyessu| saMjJAdibhizca bhedaM karoti sdbhuutshuddhikrH|| 2. guNa-paryAyato dravye kAraka-svabhAvatazca drvyessu| saMjJAdibhizca bhedaM karoti sdbhuutshuddhikrH|| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/4 * bhedanayasya AdhyAtmikodyamaprerakatvam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'guNa-paryAya-svabhAvAdayaH svAzrayAd bhinnAH' iti kathanena pa sadbhUtavyavahAropanaya idaM jJApayati yaduta Atmano dhruvatve'pi tadanyatayA guNAdInAM prAdurbhAvAya / prabalodyamasya AvazyakatA vartate, anyathA adyAvadhi guNAdayaH prAdurbhUtA eva syuH, Atmano dhruvatvena sadA sannihitatvAt / itthaM zuddhA'zuddhasadbhUtavyavahAropanaya AdhyAtmikodyamakRte AtmArthinaM preryti| tabalena ca paramparayA '"asarIrA jIvaghaNA uvauttA daMsaNe ya NANe y| sAgAramaNAgAraM lakkhaNameyaM tu za siddhar II" (sau.44/TthA-99 pradU./299/ T.96/g.71, tIy.7226, Te.sva.ra14, sA.ni. 77, 4 sa.za.42, .pra.pR.968) kathA-427) rUti gaupAtisUtra, prajJApanIsUtra, tIrtho nikaLI, te devendrastavaprakIrNake, AvazyakaniyuktI, saGgrahazatake ca vyAvarNitaM kumArapAlaprabodhaprabandhe coddharaNarUpeNa / proktaM siddhasvarUpaM praadurbhvti||7/4 / / che temAM arthanI dRSTie koI bheda nathI. A banne gAthAno bhAva pUrve jaNAvI ja gayA chIe. tethI teno pharIthI vistAra nathI karatA. ja sadabhUta vyavahArano upayoga upanya :- "guNa-paryAya-svabhAva vagere paNa potAnA AzrayathI bhinna che' - AvuM kahevA dvArA sabhUta vyavahAra upanaya evuM sUcita kare che ke nirmala guNa-paryAya-svabhAva vagere paNa AtmAthI bhinna hovAnA lIdhe tenA pragaTIkaraNa mATe bhagIratha puruSArtha karavAnI AvazyakatA che. AtmA nuM hAjara hovA mAtrathI te pragaTa thaI jAya tema nathI. AtmA ane guNAdi sarvathA abhinna hoya to atyAra sudhImAM ApaNAmAM te guNAdi, vagara udyame, pragaTa thaI ja gayA hota. kAraNa ke AtmA ne to dhruva hovAthI sarvadA hAjara ja che, pAse ja che. A rIte zuddha-azuddha sadbhuta vyavahAra upanaya prastutamAM AdhyAtmika udyama karavAnI preraNA kare che. te udyamanA baLathI paraMparAe siddhasvarUpa pragaTa . thAya che. aupapAtikasUtramAM, prajJApanA sUtramAM, tIrthodgAliprakIrNakamAM, devendrastavaprakIrNakamAM, AvazyakaniryuktimAM, saMgrahazatakamAM temaja kumArapAlaprabodhaprabaMdhamAM uddhata karela gAthAmAM siddhasvarUpane jaNAvatA kahela che ke "(1) azarIrI, (2) ghana = nakkara jIvapradezAtmaka, (3) darzanamAM ane jJAnamAM upayogavALA siddho hoya che. teo sAkAra ane anAkAra upayogane dhAraNa kare che. A siddhonuM svarUpa che." (4) lakhI rAkho DAyarImAM.. * sAdhanA sAMyogika che, upAsanA svAbhAvika che. * vikRta vAsanA zaMkAzIla che. udAra upAsanA zraddhALu che. 1. azarIrA jIvaghanA upayuktA darzane ca jJAne c| sAkAramanAkAraM lakSaNametat tu siddhAnAm / / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 834 dvitIyopanayopadarzanam / 7/5 5 asadbhuta vyavahAra, para pariNati bhalya ; dravyAdika upacArathI e chapA (94) para dravyanI pariNati bhalya), (eka) je dravyAdika navavidha upacArathI kahiyaI, te asabhUta sa vyavahAra jANavo. iti gAthArtha. Il7/pA sadbhUtavyavahAropanayamuktvA'sadbhUtavyavahAropanayamAcaSTe - 'asadi'ti / asdbhuutaavhaarstvnyprinntimishrnne| -- dravyAderupacAreNa navadhA bhidyate prm||7/5 / / ___ prakRte daNDAnvayastvevam - anyapariNatimizraNe tu asadbhUtAvahAraH (bhvti)| dravyAdeH upacAreNa paraM (ka) navadhA umadyA7/pA. za asadbhUtAvahAraH = asadbhUtavyavahAropanayaH, tuH pUrvoktApekSayA vizeSaNe, tadevAha - anyaka pariNatimizraNe = paradravyapariNAmAnusyUtatve sati dravyAdeH = dravya-guNa-paryAyANAm upacAreNa = kI apekSAvizeSasahakRtena AropeNa bhavet / param ayam asadbhUtavyavahAropanayaH navadhA = navaprakAreNa 'mitte = memapattA - tatha - (1) dravya dravyopavAra, (ra) TLe kuLa pavAra, (3) paryAye paryAyopathAra, (4) dravya guNopavAraH (1) dravya paryAyopavAra, (6) dravyopavAra, (7) paryAye dravyopavAra, (8) avataravi :- saddabhUta vyavahAra nAmanA prathama upanayanuM varNana pUrNa thayuM. have graMthakArazrI upanayanA bIjA prakAra svarUpa asabhUta vyavahArane pAMcamA zloka dvArA jaNAve che : kUpha asabhUta vyavahAranuM pratipAdana kepha tethI - anya pariNAmanuM mizraNa karavAmAM Ave to asabhUta vyavahAra bane che. dravya vagereno A upacAra karavAthI tenA nava prakAre bheda paDe che. (75) vyAkhyAthI - mULa zlokamAM rahela "tuM zabda pUrvokta sadbhuta vyavahAra nAmanA upanayanI apekSAe vA asaddabhUta vyavahAramAM vizeSatA jaNAvavA mATe che. te ja vAtane graMthakArazrI jaNAve che ke paradravyanA pariNAmanuM mizraNa = saMyojana = anuvedha karavAmAM Ave to dravya-guNa-paryAyanA upacArathI asabhUta sa vyavahAra upanaya thAya che. upacAra eTale amuka cokkasa prakAranI vivakSAthI sahakRta evo Aropa. AvA prakAranA AropathI prastuta asabhUta vyavahAra upanayanA nava prakAre bheda paDe che. (tathA.) te A pramANe - (1) dravyamAM dravyano upacAra, (2) guNamAM guNano upacAra, (3) paryAyamAM paryAyano upacAra, (4) dravyamAM guNano upacAra, (5) dravyamAM paryAyano upacAra, (6) guNamAM dravyano upacAra, (7) paryAyamAM dravyano upacAra, (8) guNamAM paryAyano upacAra, (9) paryAyamAM guNano ja A.(1)mAM "vivahAra re' pATha.0 ko.(7)mAM 'bhalaI pATha. A.(1)mAM 'para dravyano upacAra te jai para pariNati bhale che' pATha. 1 ko.(13)mAM 'padravyano upacAra te je parapariNati bhavye te sadabhUta paridravyanI pariNati bhaluM upacArathI kahiyaI asabhUta vyavahAra jANavo" pATha. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/5 * asadbhUtavyavahArabIjapradarzanam 0 guNe paryAyopacAraH, (9) paryAye guNopacAraH iti navavidhaH asadbhUtavyavahArAbhidhAnaH dvitIyopanayaH / yathAkramamanupadamatraivaite vivrissynte| ___atra hi sarvatrAnyadIyaguNAdiH anyatropacaryate prayojanavizeSeNa sambandhavizeSavazAd iti eSAM / sarveSAmevA'sadbhUtatA jnyaatvyaa| taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca '"annesiM annaguNo bhaNai asabbhUya" rA (na.ca.50, dra.sva.pra.222) iti| asya nava bhedAstu tatraiva "davya-guNa-pajjayANaM uvayAraM hoi tANa ma ttthev| davve guNa-pajjayA guNe daviya-pajjayA NeyA / / pajjAye davya-guNA uvayariyavvA hu bNdhsNjuttaa| / saMvaMdho saMsittero bALInuM mAhITiMA(na..10--12, ..pra.223-24) phlevamupTEL __idaJcAtrAvadheyam - upacArapadArtho'nekadhA prakaraNAdivazena vyAkaraNa-nyAyAditantravazena ca ke praddhipAta | tathAdi - (1) vavat prasAdhanArthe upavArapUrva prayukta, yathA "pravIffmanavopavAra... rAnamAM prApa" (ra.vaM.7/4) rUti yuvaMzI (2) vid vidhyarthe, yathA "#pAtradaLo vAro" (.4.7/78) rUti kumArasamAM upacAra. A mujaba asabhUta vyavahAra nAmano bIjo upanaya nava prakAre thAya che. kramasara A naveya bhedane AgaLanA zlokomAM A ja sAtamI zAkhAmAM samajAvavAmAM Avaze. che. anyatra upacAra asabhUta vyavahAra zrI, (satra) prastuta naveya bhedamAM dareka sthaLe eka dravyanA guNa vagereno, vizeSa prakAranA prayojanane AzrayIne, amuka prakAranA saMbaMdhathI anyatra upacAra karavAmAM Ave che. tethI A naveya vyavahAra asaddabhUta samajavA. tethI ja nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "asaddabhUta vyavahAra amuka dravyanA guNane anya dravyano guNa kahe che.' asaddabhUta vyavahAranA nava bheda te banne graMthomAM A pramANe jaNAvela che. 'dravyamAM dravyano, guNamAM guNano, paryAyamAM paryAyano, dravyamAM guNano tathA paryAyano, zuM guNamAM dravyano tathA paryAyano, paryAyamAM dravyano ane guNano upacAra karavo joIe. A upacAra baMdhathI (= saMbaMdhathI) saMyukta avasthAmAM tathA jJAnIno zeya AdinI sAthe saMzleSAtmaka saMbaMdha thAya che tyAre karavAmAM Ave che." a "upacAra' zabdanA 40 artha che (gyA.) ahIM eka vAta khyAlamAM rAkhavI ke "upacAra' zabdano artha, prakaraNAdinA AdhAre tathA vyAkaraNa tema ja nyAyAdi darzanonA AdhAre, aneka prakAre prasiddhine pAmela che. te A pramANe : (1) kyAreka prasAdhana arthamAM upacAra' zabdano prayoga thAya che. jema ke kAlIdAsa kavie raghuvaMza kAvyamAM jaNAvela che ke "jyAM abhinava upacAra phlAyela hatA te rAjamArga upara vahunI sAthe vara pahoMce che." ahIM "upacAra' zabdano artha prasAdhana = sajAvaTa che. (2) kyAreka vidhi arthamAM "upacAra' zabdano upayoga thAya che. jema ke kAlIdAsa kavie ja 1. kaceSAmanyA matyasamUta: 2. dravya--paryAyAma 3pavAro mavati te tatrevA dravya kuLa-paryAya gune dravya -paryAyA jnyeyaaH|| 3. paryAye dravyaguNA upacaritavyA hi bndhsNyuktaaH| sambandhaH saMzleSo jJAninAM jnyeyaadibhiH|| Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 836 * nAnAzAstrAnusAreNa upacAravaividhyapradarzanam 7/5 (3) cit jJAnArthe, yathA "tavarthe vyavattpAkRtinAtinnitho upacArAt saMzayaH" (nyA.mU.2/1/61) iti nyAyasUtre / tadvivaraNe vizvanAthena upacArapadaM jJAnArthakatayA vyAkhyAtam / pa tha (4) kvacid vinItavyavahRtau, yathA "upacAravidhirmanasvinInAM nanu pUrvA'bhyadhiko'pi bhAvazUnyaH" (mA.tti.rU/3) kRti mAvinnimitre (5) cit sevAyAm, yathA sa me cirAyA'skhalitopacArAM tAM bhaktimevA'gaNayat purastAd" (ra.naM./20) kRti raghuvaMze | (6) kvacit zakyArthatyAgena lakSaNayA'nyArthabodhane, yathA 'upacArata ucyate - maJcAH hasanti' kRti / (7) cit vyavahAre, yathA "mRte pavArA" (nai.pU.zA.mA. ) kRti naiminIsUtrazAvaramAvyuM | (8) kvacit ziSTAcAre, yathA ""tayopavArADiilannahastayA nananya pariplavanetrayA nRva" (ra. vaM.rU/11) kRti raghuvaMze / nAnI terI mana rNi kA kumArasaMbhava kAvyamAM jaNAvela che ke 'pANigrahaNano vivAhano upacAra karavAmAM Avyo.' ahIM upacArano artha che vidhi. = (3) kyAreka 'upacAra' zabda jJAna arthamAM Ave che. jema ke nyAyasUtramAM akSapAda RSie jaNAvela che ke 'zabdathI vyakti, AkRti ane jAtinA sAnnidhyamAM upacAra thavAthI saMzaya thAya che ke zabdano vAcyArtha zuM che ?' ahIM vyAkhyAkAra vizvanAthe 'upacAra' zabdano artha jJAna karyo che. (4) kyAreka 'upacAra' zabda 'vinIta vyavahAra' arthamAM paNa vaparAya che. jema ke mAlavikAgnimitra nAmanA nATya graMthamAM kAlIdAse jaNAvela che ke mAninI nAyikAono upacAravividha kharekhara pahelAM karatAM adhika hoya che. paraMtu bhAvazUnya hoya che.' ahIM 'upacAra' zabda vinIta vyavahArane jaNAve che. dhA (5) kyAreka sevA arthamAM 'upacAra' zabda vaparAya che. jema ke raghuvaMza kAvyamAM Ave che ke varatanu RSie potAnA ziSyanI dIrghakAlIna askhalita upacAravALI bhaktine sauprathama sthAna ApyuM.' ahIM 'upacAra' zabda sevAne darzAve che. (6) kyAreka zakyArthano tyAga karIne lakSaNAthI bIjA arthane jaNAvavAmAM Ave te paNa upacAra kahevAya che. jema ke 'upacArathI kahevAya che ke - mAMcaDAo hase che' AvA vAkyamAM 'mAMcaDA' zabdano upacAra karavAthI mAMcaDA upara rahelA puruSomAM 'mAMcaDA' zabdano upacAra lakSaNA sUcita thAya che. (7) kyAreka vyavahAra arthamAM 'upacAra' zabda vaparAya che. jema ke jaiminIsUtra upara zAbarabhASyamAM 'smRta vastumAM upacAra thavAthI...' ItyAdi vAkyamAM 'upacAra' zabda vyavahAra arthane jaNAve che. (8) kyAreka 'upacAra' zabda ziSTAcArane jaNAve che. jema ke 'raghuvaMza' kAvyamAM 'upacArahetu aMjali bAMdhavAmAM zithilahAthavALI tathA ArdranetravALI te sudakSiNA nAmanI rANI dvArA dilIpa rAjA 1. F = varatanuH RSi:| 2. tA = sudakSiNA mahiSyA / - Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/5 * agnipurANAdisaMvAdena upacAravaividhyavarNanam 837 (1) vid gatmIyavyavahAre, yathA "rAmamatra ! tyeva mAM prati pavAraH zomate tAtarinanasya" (3.rA.va. prathamaHaH/pR.rU) ti uttararAmarite / (10) cit mAdhuryAvI, yathA "3pavArayutA mRThThI pAgyAnI" (36.pu. ) kRti nipurAne | (11) cit pavaprayoganaipuLyArthe, yathA "yatra sauAinAm upacAra:" (vi.)rUtivijramorvazIye / (12) cit udghoSAvo, yathA "micyopacArezva vazISkRtAnAm" (dito.1/78) kRti hitoSaveze| (13) vacit vartavArthe, yathA "vaizya-zUdropavAra gha" (ma.AE.1/16) kRti manusmRtI | (14) vacit gAropArthe, yathA " upacaritAtmabhAvasya dehAdeH svasamAnAkRtizilAputrakAdivad jJAtRtvA'yogAt" (sa.da.sa. pR. 407 ) iti sarvadarzanasaGgrahe / 44 (16) vavid vivitsArthe, yathA "tuM ziziropavAreLa vivothya" (1.6.6.3vAta.4/2/pR.89) 1/ khuza thayA.' A vAkyamAM 'upacAra' zabda ziSTAcArane jaNAve che. (9) kyAreka 'upacAra' zabda AtmIya vyavahAra arthane jaNAve che. jema ke uttararAmacarita graMthamAM vRddha kaMcukIe jyAre 'svAmin' zabdathI rAmacaMdrajIne saMbodhana karyuM, tyAre rAmacaMdrajI tene kahe che ke "pitAnA parijane mArA mATe 'rAmabhadra !' ATaluM ja kahevAno upacAra zobhAspada che." A vAkyamAM 'upacAra' zabda AtmIya vyavahArane sUcave che. rA - Kai Ting Shi Suo He (14) kyAreka 'upacAra' zabda 'Aropa' arthamAM vaparAya che. jema ke sarvadarzanasaMgraha graMthamAM 'jemAM Atmatvano upacAra karavAmAM Avela che tevA zarI2 vageremAM jJAtRtvano yoga thavo zakya nathI. jema ApaNA jevI AkRti dharAvanAra ('plAsTara opha perisa'nI banelI) pratimAmAM AtmabhAvano upacAra karavA chatAM paNa temAM jJAtRtvano yoga thaI zakato nathI, tema uparokta bAbata jANavI.' (15) kyAreka 'upacAra' zabda cikitsA arthane paNa jaNAve che. jema ke dazakumAracarita graMthamAM 1. vRddhavaSNuchyA 'svAmin !' tyevaM sammoSitasya rAmavandrasyeyamuttiH ka rNi (10) kyAreka mAdhurya vagere arthamAM upacAra zabda prayojAya che. jema ke agnipurANa graMthamAM 'upacArayukta pAMcAlI mRdu hatI' A vAkyamAM 'upacAra' zabda mAdhuryane sUcave che. (11) kyAreka zabdaprayoganI nipuNatAne paNa 'upacAra' zabda jaNAve che. jema ke vikramorvazIya graMthamAM jaNAvela che ke 'lokavyavahAramAM kuzaLa lokono jyAM upacAra jovA maLe che.' A vAkya prayogamAM 'upacAra' zabda zabdaprayoganI nipuNatAne jaNAve che. su al (12) kyAreka lAMca arthamAM paNa 'upacAra' zabdano prayoga jovA maLe che. jema ke hitopadeza graMthamAM 'kapaTI lokonA mithyA upacArathI vaza thayelA jIvomAM...' ItyAdi vAkyaprayogamAM 'upacAra' zabda lAMca arthamAM vaparAyela che. sa (13) kyAreka kartavya arthane paNa 'upacAra' zabda jaNAve che. jema ke manusmRti graMthamAM jaNAvela che ke dharmazAstromAM vaizya tathA zUdra lokonA upacAranuM varNana jovA maLe che.' A vAkyamAM 'upacAra' zabda kartavyane jaNAve che. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 838 * upacArasya bhedapratItitirohakatvam / iti dshkumaarcrite| pa (16) kvacid ayathArthavAkyena santoSakaraNAdau, yathA "hRdaye vasatIti matpriyaM yadavocastadavaimi ___ kaitavam / upacArapadaM na cedidam, tvamanaGgaH kathamakSatA ratiH ? / / " (ku.sa.4/9) iti kumArasambhave / (17) kvacit zabdaprayogArthe, yathA "atadbhAve'pi tadupacAra iti atacchabdasya tena shbdenaane pridhAnamati" (co.phU.mA./2/69) rUti nyAyasUtravAtsyAyanamALe -- (18) vavat zabdathanamAtrArthe, yathA "upavArAnarthatva chadThArena varthata" (mI.zno.vA.vo. ke sU.2/217) iti miimaaNsaashlokvaartike| (19) sAhityadarpaNasvopajJavRttau vizvanAthastu "upacAro hi nAma atyantaM vizakalitayoH zabdayoH sAdRzyA'tizayamahimnA bhedapratItisthaganamAtram, yathA agni-mANavakayoH" (sA.da.2/9 vR.pR.59) ityAcaSTe / 11] (20) "atyAre sara 35vAra DUtarita" (ma.pra.1/106) rUtti mAvAze zAravAtanA (21) kvacit kAmazAstraprasiddhapuruSaprasAdhanavyavahArArthe, yathA vipAkazrute kaamdhvjaagnnikaa"bebhAna mANasane zizira upacArathI jagADIne..." A vAkyamAM "upacAra" zabda cikitsAne sUcave che. ThaMDA pANIne chAMTavA svarUpa cikitsA karavAthI bebhAna mANasa bhAnamAM Ave che. A vAta prasiddha che. (16) kyAreka "upacAra' zabda asatyabhASaNa arthamAM vaparAya che. jema ke kumArasaMbhavamAM "he kAmadeva ! "tuM hRdayamAM vase che' - A pramANe mane priya evI je vAta tuM kaheto hato te chalanAmAtra ja hatI - tema huM mAnuM chuM. jo te upacArapada na hota to tuM anaMga kaI rIte bane? ane rati akSata kaI rIte bane ?" ahIM upacAra' zabda bIjAne khuza karavA mATe asatya bhASaNa arthamAM che. (17) kyAreka te zabdaprayoga arthamAM vaparAya. jema ke nyAyasUtravAtsyAyanabhASyamAM "atadUbhAvamAM (= zabdaapratipAdyamAM) paNa te zabdano upacAra thAya che. tethI je zabda je arthano vAcaka na hoya , te zabdathI te arthanuM pratipAdana thAya che' - Ama jaNAvela che. tyAM zabdaprayoga teno artha che. (18) kyAreka "upacAra pada zabdakathanamAtrane paNa jaNAve che. jema ke mImAMsAzlokavArtika graMthamAM 2 mImAMsakamUrdhanya kumArilabhaTTe jaNAvela che ke "zyana vagere yajJonA phaLa dvArA upacArathI te yajJanI anarthatA darzAvAya che. ahIM "upacAra' zabda zabdakathanamAtrane darzAve che. ' (19) sAhityadarpaNanI svopallavyAkhyAmAM vizvanAtha kavi to upacAranuM lakSaNa batAvatA kahe che ke "atyaMta nirAkAMkSa zabdomAM atyaMta sAdazyanA baLathI bhedapratItine kevaLa aTakAvavI te ja upacAra kahevAya che. jema ke "ni: mAnava" sthaLamAM agni ane mANavaka nAmano chokaro atyaMta bhinna che. tema chatAM atyaMta sAdRzyavaza te banne vacce bhedanI pratIti AvRta thaI jAya che. A ja mANavakamAM agnino upacAra samajavo." (20) bhAvaprakAzamAM zAradAtanaye kahela che ke "atyaMta AdarapUrvakano satkAra e upacAra kahevAyela che." (21) kyAMka puruSane vaza karanAra kAmazAstraprasiddha vyavahAra arthamAM paNa "upacAra" zabda vaparAya Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/5 . bhagavatIsUtrAdisaMvAdena upacAravaividhyavarNanam 0 839 varSAnAvare "vattIsapurisothI rakSA " (vi.zuzruta. 9/.2 pR.22) rUti aa (22) vavat pUnAyAm "voya-maMtnio vayArasaMtiH" (ma.phU.99/99/4rU0/g.147) rUti, "no vicAravipANa" (mAlU.21/7/802/9.222) ti gha mAvatIsUtrA " vAra = vyavahAra: pUnA vA" - (ma.phU.21/7/802/y.ra1) pti mAhitIsUtravRttI (23) vavat pUnAvI , yathA "paMcovacAranuttA pUyA" (.5.5.201) ti caityavandanamadAmA !! (24) svavid mArge, yathA manoharasUtra thrIDAranirUpavt "viyovacAra.." (manu..phU. nuM ra6ra/pR.220) tio (25) vyavahArasUtrabhASye pIThikAyAm anukUlA''caraNAtmaka upacAraH prajJaptaH (vy.bhaa.78)| (26) bRhatkalpabhASye (316) pIThikAyAM jugupsA'panayanA'rthe upacArazabdaH pryuktH| (ra7+2821) vRdamANe iva vavarakuM che ?" (9:.HT.9876) rUtvatra pratinAIRT -pRcchA-prAyazcittabhayAni upacArarUpeNa darzitAni / (30) paJcavastuke (pa.va.1219) zrIharibhadrasUribhiH tIrthakare dravyastavarUpo vinayaH upacAravidhayA zataH | che. jema ke vipAkazrutamAM kAmadhvajA gaNikAnuM varNana karavAnA avasare jaNAvela che ke te puruSanA batrIsa prakAranA upacAramAM kuzaLa hatI." (22) kyAreka "upacAra' zabda pUjAne jaNAve che. jema ke bhagavatIsUtramAM mahAbalakumAravivAhaprasaMge zreSTha kautuka ane maMgala svarUpa upacArathI = pUjAthI zAMtikarma karyAno ullekha maLe che. tema ja bhagavatIsUtramAM lokopacAravinaya jaNAvela che. temAM upacArano artha bhagavatIsUtravRttimAM vyavahAra ke pUjA karyo che. (23) kyAreka pUjAnA aMgane "upacAra' zabda jaNAve che. jema ke caityavaMdanamahAbhASyamAM zAMtisUrijIe jaNAvela che ke pAMca upacAravALI pUjA hoya che. ahIM "upacAra' zabda pUjAnA aMgane jaNAve che. | (24) kyAreka maryAdA arthamAM "upacAra' zabda vaparAya che. jema ke anuyogakArasUtramAM brIDA | (lajjA) rasanuM nirUpaNa karatAM "viniyopacAra...' jaNAvela che. tyAM "vinayopacAra = vinayamaryAdA' - Avo artha karavo. (25) vyavahArasUtrabhASyamAM pIThikAvibhAgamAM anukUla AcaraNasvarUpa upacAra jaNAvela che. (26) bRhatkalyabhASyamAM pIThikAmAM "upacAra' zabda jugupsA dUra karavAnA arthamAM vaparAyela che. (27+28+29) bRhatkalpabhASyamAM ja AgaLa sArasaMbhALa, prazna ane prAyazcittano bhaya upacArarUpe darzAvela che. (30) paMcavastakamAM zrIharibhadrasUrijIe tIrthakarane vize dravyastavAtmaka vinaya upacArarUpe kahela che. 1. arazakuruSopavAralupatA2. varavatu-mopavAravRtazattivarSa 3. tovo vAravinayaTI 4. kvopavArayuga pULA/ 5. vinayapavAra... 6. 35ti : ? Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svamate upacArapadArthapradarzanam 7/5 (31) zrIharibhadrasUri : dazavaikAlikavRttau "upacAram ArAdhanAprAram" (6.vai.3/2/20 rR.) urjAvAna/ (22) sUtramunirUpaLAvatare bAvayaniryuo "sovayAra" (3.ni.889) kRtyatra prAmyamaLitiraahityruup upacAra uktaH / sa 840 = (33) 'AyurdhRtam' ityAdyAropalakSaNa upacAraH yogazatakavRttau (yo.za. 4 vR.) zrIharibhadrasUribhiH proH / (34) covintuvRttA upacaritavastuvyavahArarUpa upacAraH (yo.vi.19 rR.) AvevitaH / (39) dharmAvattuvRtto "3pavArzva tavruvitADanna-pAna-vatanavinAsAhAvyara" (dha.vi.3/17 rR.) iti zrImunicandrasUriH vyAkhyAtavAn / (36) 3vezarajJasyavRttauauparivinayani pAvare "jIvavAraH = lokavyavahAraH pUjA vA" (35.2.24 rR.) tyuttam | kA (37) gadhyAtmamataparIkSAvRttI (.21) gauLI vRttiH pavAraviSayA zitA / (38) nayopavezavRtto tu (hto. 24 + 25) zaunavyavahArovi pavAratayoH yazovinayavAcandraH / (31) dharmapravRttI "DavavAraH = miivazeSaH" (gha.sa.dUra rR.pR.302) tyuttam / vamaceDavi tadarthA bodhyAH / (31) dazavaikAlikavyAkhyAmAM zrIharibhadrasUrijIe ArAdhanAnA prakArane upacAra darzAvela che. (32) AvazyakaniryuktimAM sUtranA guNa dekhADavAnA avasare 'sopacAra' A pramANe jaNAvela che. tyAM upacArazabda gAmaThI bhASAnA abhAvane jaNAve che. (33) yogazatakavRttimAM zrIharibhadrasUrijIe 'AyuSyane TakAvavAnuM nimitta hovAthI ghImAM AyuSya tarIke Aropa karavo te ja upacAra che' - Ama batAvela che. (34) yogabiMduvyAkhyAmAM upacaritavastuviSayaka vyavahAra svarUpa upacAra dekhADela che. al (35) zrIharibhadrasUriracita dharmabiMduprakaraNanI vyAkhyAmAM zrImunicandrasUrijIe jaNAvela che ke 'ucca sAdhakone yogya evA anna, pAna, vasra vagere dvArA teone sahAya karavI te upacAra che.' . (36) upadezarahasyavRttimAM aupacArika vinayanuM nirUpaNa karavAnA avasare mahopAdhyAyajIe lokavyavahArasvarUpa athavA pUjAsvarUpa upacAra batAvela che. (37) adhyAtmamataparIkSAvyAkhyAmAM mahopAdhyAyajIe gauNI vRtti (lakSaNA) upacAra tarIke kahela che. (38) nayopadezanI nayAmRtataraMgiNI vyAkhyAmAM to mahopAdhyAyajIe gauNI vRtti (zloka-25) ane gauNavyavahAra upacArarUpe batAvela che. (39) dharmasaMgrahavRttimAM bhaktivizeSa arthamAM upacAra zabda vaparAyela che. A rIte bIjA paNa 'upacAra' zabdanA artha samajavA. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/1 upacArasya bhAvasatyasAdhakatA (40) vayantu prakRte 'yo yatra nAsti tasya tatra nimitta - prayojanavazA'pekSAvizeSasahakRtAropaH pa upacArapadArtha' ityAvedayAmaH / 841 iha prakRtazloke dravyAnuyogatarkaNAyAM chandobhaGgo varttate ityvdheym| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - yad vastu yatsvarUpeNa nAsti tasya tadrUpeNa pratipAdanasya asatyatve'pi zAstrIyA''dhyAtmikodAttaprayojanasattve tAdRzapratipAdanaM zAstrakRtAm asadbhUtavyavahAropanayavidhayA sammatam, dravyato'satyatve'pi bhAvataH satyatvena mokSamArgapragatisahAyakatvAt / ka itthaM bhAvasatyopalabdhikRte kvacid dravyA'satyatvamapi 'asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate' iti nyAyAd AdaraNIyatAmApadyate / parantu prakRte zAstrIyA''dhyAtmikodAttaprayojanaM naiva vismartavyam AtmArthinA / 'candramukhI kanyA', 'sudhAsAraghaTitaM kanyAnayanA'ravindayugalamityAdayastUpacArA mahAmoha- kA janakatvAt tyAjyA eva / evaM krameNa " saJjAyate nArakika-tiryag-nR-dhusadAmiva / na tatra maraNaM bhUyo bhavabhramaNakAraNam | ( / / " (tri.za.pu.1/3/575 ) iti triSaSTizalAkApuruSacaritra vyAvarNitamamaraM siddhasvarUpaM prAdurbhavati / / 7/, / / _ _ _ * dravya-asatyatva paNa bhAvasatyasAdhaka AdhyAtmika upanaya :- je vastu je svarUpe na hoya tene te svarUpe batAvavI te sAmAnyathI asatya kahevAya. tema chatAM koI zAstrIya AdhyAtmika umadA prayojana hoya to je vastu svarUpe na hoya te vastune te svarUpe batAvavAno vyavahAra 'asadbhUta vyavahAra upanaya' tarIke zAstrakArone mAnya che. ahIM dravyataH asatyapaNuM hovA chatAM bhAvataH satyapaNuM hovAthI AvI bhASA paNa jIvane mokSamArge AgaLa vadhavAmAM sahAya kare che. tethI bhAva satyanI upalabdhi mATe kavacit dravya-asatyatva paNa 'asatye vartyani sthitvA tataH satyaM samI te' nyAyathI AdaraNIya bane che. paraMtu AvA prasaMge zAstrasaMmata AdhyAtmika umadA prayojananuM vismaraNa na thavuM joIe. A vAta AtmArthI jIve khAsa dhyAnamAM rAkhavI. tathA 'kanyA caMdramukhI che', 'kanyAnI banne AMkho kamaLa jevI che, amRtanA sAra vaDe ghaDelI che....' ItyAdi upacAro-Aropo to choDI ja devA. kAraNa ke te mahAmohane pedA karanArA rA che. A kramathI mokSamArge vadhatAM amara evuM siddhasvarUpa pragaTa thAya che. A aMge triSaSTizalAkApuruSa caritramAM zrIhemacandrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke 'naraka, tiryaMca, manuSya, devonI jema siddhigatimAM pharIthI bhavabhramaNa karAvanAra maraNa AvatuM nathI.' (7/5) * graMthakArasaMmata 'upacAra'padArtha (40) (vaya.) ame to jaNAvIe chIe ke prastutamAM 'upacAra' zabdano artha che vizeSa prakArano su Aropa. je jyAM na hoya chatAM nimittavaza ane prayojanavaza apekSAvizeSanA sahakArathI teno tyAM Aropa karavo te ahIM 'upacAra' zabdano artha jANavo. tA. (6.) A sthaLe dravyAnuyogatarkaNAmAM chaMdabhaMga thAya che. tenI vAcakavarge noMdha levI. rNi sa Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * dravye dravyopacAraH 7/6 dravyaI dravya upacAra, pudgala jIvanaI; jima kahiI jinaAgamai e 7/6aa (95) tihAM pahelo dravyaI dravyano upacAra. jima jina AgamamAMhiM jIvanaI pudgala kahiyaI. kSIra -nIra nyAyaIM pudgalasyuM milyo chaI, te kAraNaU jIva pudgala kahiyaU. 842 asadbhUtavyavahArasya prathamaprakAraM sodAharaNamAha - ' dravya' iti / dravye dravyopacArastu pudgalazleSato yathA |-pudgltven jIvo hi kathitaH zrIjinAgame / / 7 /6 // prakRte daNDAnvayastvevam - dravye dravyopacArastu (prathamaH jJeyaH) / yathA pudgalazleSataH jIvaH pudgalatvena hi zrIjinAgame kathitaH / / 7 /6 / / dravye dravyopacAraH tu prathamo'sadbhUtavyavahAropanayo jJeyaH / yathA pudgalazleSataH = audArikAdipudgalasaMzleSamapekSya jIva: pudgalatvena hi zrIjinAgame kathitaH / jIvo hi kSIra-nIranyAyena Ni audArikAdipudgaleSu atisaMzliSTatayA mIlita iti jIve tAdAtmyena pudgldrvymupcryte| idmevaamipratva mAvatIsUtre "joyanA ! Avi hrAve" (ma.yU.za. 1rU 3.7 sU.46) hyum| batAva dhanaJjayena anekArthanAmamAlAyAM "mUrttimatsu padArtheSu saMsAriNyapi pudgalaH " ( a.nA.mA.41 ) ityevaM saMsArijIve pudgalasaMjJA darziteti sambhAvyate / avataraNikA :- asadbhUta vyavahAra upanayanA nava bhedano nAmollekha pAMcamA zlokamAM karela hato. have graMthakArazrI asadbhUta vyavahAra upanayanA prathama prakArane udAharaNa sAthe jaNAve che HN/ asadbhUta vyavahArano prathama bheda / zlokArtha :- dravyamAM dravyano upacAra prathama bheda che. jema ke pudgaladravyanA saMyogathI jIvamAM pudgala tarIkeno upacAra (= abhedaAropa) zrIjinAgamamAM jaNAvela che. (7/6) OM jIvamAM zarIrano upacAra 0 vyAkhyArtha :- dravyamAM dravyano upacAra e prathama asadbhUta vyavahAra upanaya jANavo. jema ke ( audArika vagere pudgalanA saMzleSanI apekSAe jIvamAM pudgala tarIkeno upacAra zrIjinAgamamAM karela che te asadbhUta vyavahArano prathama bheda jANavo. dUdhamAM jema pANI bhaLI jAya tema ekameka thavA svarUpe audArika vagere pudgalomAM jIva bhaLI gayela che. tethI jIvamAM tAdAtmyasaMbaMdhathI pudgalano ajIvano upacAra abhedaAropa thAya che. A aMge bhagavatIsUtramAM jaNAvela che ke 'he gautama ! AtmA paNa zarIra che.' saMsArI jIvamAM pudgalatAdAtmya hovAthI ja dhanaMjaya kavirAje paNa anekArthanAmamAlAmAM saMsArI jIvamAM 'pudgala' evI saMjJA dekhADela hoya tevuM saMbhave che. temaNe tyAM jaNAvela che ke "mUrtatAyukta padArthomAM tathA saMsArI jIvamAM paNa 'pudgala' zabda pravarte che." pustakomAM 're' lI.(3+4) + M(2) + A.(1)no pATha lIdho che. 1. gautama ! gAbhA vi hrAyaH / = = Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/6 dravye vijAtIyadravyopacAraH * 843 e jIva dravyaIM pudgala dravyano upacAra 1. // 7/6 // bhagavatIsUtre'pi jIvamAzritya pudgalasaMjJA prasiddhA / taduktaM tatra " jIvaM paDucca poggale" (bha.sU.8/ 10/361/6.423) kRti tavu tatkRttau zrIgamayavevasUrimiH "putpAna ti saMjJA nIvaca" (ma.mU.8/10/ rU61 rR.) kRti| "nIva ti purvAna kRti haiM paryAyA" (ma.yU.8/10/361-pU.pR.32) ti mAvatInUtravRnivAraH | upalakSaNAd vyatyayena zarIrAtmakapudgaleSu jIvadravyopacAro'pi bodhyaH / yathA asadbhUtavya- m vahAranayamAzritya dravye dravyopacAram upadarzayadbhiH zrIhemacandrasUribhiH vizeSAvazyakabhASyavRttI zu "zarIrasahacaraNA'vasthAnAditaH zarIre jIvopacAraH kriyate" (vi.A. bhA. 1576 vR.) ityuktam / ka vastutaH zarIre caitanyaM naiva varttate, pratyekaM tadavayaveSu caitanyavirahAt / yathoktaM vizeSAvazyakabhASye 2u "vatteyamamAvAo na revutelluM va samuvALye gheyA" (vi.A.mA.1692) kRti tathApi zarIrAtmanoH toLI- rNi bhAvena samavasthAnAdayaM upacAraH pravarttate / yathoktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca 3"eiMdiyAdidehA kA . jIvane pudgala kahevAya : bhagavatIsUtra ) (ma.) bhagavatIsUtramAM paNa jIvane AzrayIne 'pudgala' AvI saMjJA prasiddha che. bhagavatIsUtranA AThamA zatakamAM 'jIvane AzrayIne pudgala kahevAya' - Avo ullekha maLe che. tenI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe jIvanI 'pudgala' AvI saMjJA darzAvI che. bhagavatIsUtracUrNikAra paramarSie paNa 'jIva' ane 'pudgala'' zabdane paryAyavAcaka jaNAvela che. = 21. * zarIramAM jIvano upacAra (35.) AtmAmAM tAdAtmyasaMbaMdhathI paudgalika zarIra dravyano jaDadravyano upacAra ahIM jaNAvela che te to upalakSaNa che. tethI tenAthI UlaTo upacAra paNa ahIM samajI levo. arthAt zarIrAtmaka pudgalomAM tAdAtmyasaMbaMdhathI jIvadravyano upacAra paNa samajI levo. jema ke maladhArI zrIhemacaMdrasUrijIe vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM asadbhUtavyavahAranayano Azraya laIne eka dravyamAM anya dravyano upacAra dekhADatA jaNAvela che ke 'AtmA zarIranI sAthe ja cAle che. tathA zarIranI sAthe ja AtmA rahe che. zarIramAM ja jIva rahe che. ItyAdi kAraNasara zarIramAM jIvano upacAra karavAmAM Ave che.' O zarIramAM caitanya nathI cha vA sa. (vastu.) vAstavamAM to zarIramAM caitanya nathI ja rahetuM. kAraNa ke zarIranA pratyeka avayavomAM caitanya nathI. A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke 'je vastu pratyekamAM na hoya, te tenA samudAyamAM paNa na hoya. jema retInA eka-eka kaNamAM tela nathI to retIsamUhamAM paNa tela hotuM nathI, tema dehanA pratyeka avayavamAM caitanya na hovAthI avayavasamUhAtmaka za2I2mAM paNa caitanya hotuM nathI.' tema chatAM paNa zarIra ane AtmA ekameka banIne rahelA hovAthI 'zarIra AtmA che' - Avo upacAra pravarte che. A aMge nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM paNa jaNAvela che ke 'ekendriya 1. jIvaM pratItya pudgalaH / 2. pratyekamabhAvAd na reNutailamiva samudAye cetanA / 3. ekendriyAdidehAH nizcitAH ye'pi pudgalAH kAyAH / tAn yaH bhaNati jIvaH vyavahAraH saH vijAtIyaH / a] Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 844 / bhedapratIto satyAma abhedopacAra: dvittA ne vi porna vAyA te no moDu nIvo vavahAro to vinAtIno T" (na.2.12, sva.pra.rara1) iti / 'NiccattA = nizcitAH = citizUnyAH = caitanyarahitA' iti yAvat / ekendriyAdidehAnAmau dArikAdipudgalarUpANAM caitanyazUnyatve'pi jIva-zarIrayorekIbhAvena vyAptatvAt 'zarIrapudgalA jIvA' ma ityevamupacArasambhavAt / ayaM vijAtIyadravye vijAtIyadravyopacAro'sadbhUtavyavahAropanayo bodhyaH / 6 etena "eiMdiyAdidehA jIvA vavahArado hu jiNadiTThA" (na.ca.65, dra.sva.pra.236) iti nayacakra - -dravyasvabhAvaprakAzayoH vacanamapi vyAkhyAtam, tasya asadbhUtavyavahArAntaHpAtitvAt / na ca bhedapratItau satyAM kathaM tadabhedopacAraH sambhavet ? tadabhAvavattAbuddheH tadvattApratItiM prati paNa pratibandhakatvAditi zaGkanIyam, kA tathaiva bAhulyena laukik-shaastriiyvyvhaaroplbdhH| vagere jIvanA zarIra acitta hoya che. te pudgalAtmaka kAyAne je jIva kahe te vijAtIya vyavahAra upanaya kahevAya.' nayacakranI gAthAmAM "zivRttA' zabda che teno saMskRta bhASAmAM artha thAya che - nirvitAra = vitizUnyA:" arthAt "caitanyazUnya." matalaba e che ke ekendriya vagere jIvonA zarIro audArika vagere pugala svarUpa che. tethI te caitanyazUnya che. tema chatAM jIva ane zarIra kSIra-nIranyAyathI paraspara ekIbhAvathI vyApta che. tethI "zarIrapudgalomAM jIva tarIkeno abheda upacAra thavo saMbhavita che. A upacAra vijAtIya dravyamAM vijAtIya dravyanA upacAra svarUpa che. tene asabhUta vyavahAra upanaya samajavo. ( zarIramAM jIvano asabhUta vyavahAra , (rtana) nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM paNa jaNAvela che ke "ekendriya vagere zarIro sa jIva che - A pramANe vyavahArathI jinezvara bhagavaMte joyela che. A bAbatanI chaNAvaTa uparokta je rIte thaI jAya che. kema ke te vacanano asaddabhUta vyavahAra upanayamAM samAveza thAya che. zA :- (ra gha) zarIra jaDa che. jIva cetana che. jaDa-cetanano bheda to pratyakSasiddha che. zarIra ane jIva vacce bhedanI pratIti thavAthI zarIra ane jIva vacce abheda upacAra kaI rIte saMbhavI zake? che kema ke tadabhAvavattAnI buddhi tadvattAnI buddhi pratye pratibaMdhaka che. (Azaya e che ke "zarIra jIvabhinna che' - AvI buddhithI zarIramAM jIvatva guNadharmano abhAva siddha thAya che. kAraNa ke bhedanI sAthe svapratiyogitAavacchedaka dharmano virodha che. jIvatva hoya tyAM jIvabheda na hoya ane jIvabheda hoya tyAM jIvatva na hoya. zarIra jIvabhinna hovAthI jIvatvazUnya tarIke nizcita che. zarIramAM jIvatvaabhAvavattAnI buddhi hovAthI zarIra jIva che' - A pramANe zarIramAM jIvatvavattAnuM avagAhana karanArI pratIti thaI na zake. kAraNa ke jIvatvavattAbuddhi pratye jIvatvaabhAvavattAbuddhi pratibaMdhaka che.) lokavyavahAra baLavAna ho samAdhAna :- (ra.) bhedanI buddhi hoya tyAM paNa lokavyavahAranA baLathI abhedabuddhi thaI zake che. kAraNa ke tevA prakAre ja moTA bhAge zAstrIya ane laukika vyavahAra upalabdha thAya che. manuSya 1. prakriyAvihA: navA cavadArata: hanu ninaTTI / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prabhAkaramizramatadyotanam 845 yathoktaM mImAMsAzAbarabhASyavRttau bRhatyAM prabhAkaramizreNa "bhedapratyaye'pi abhedopacAro dRSTaH 'kuntAn pa pravezaveti" (mI.zA.mA.vR.1/1/9) tiA ] ma taduktaM tattvArtharAjavArtike akalaGkAcAryeNa api "paryAyArthatvena AzrayeNa parasparavyatireke'pi ekatvAdhyAropaH tatazcAbhedopacAraH" (ta.rA.vA.4/42/14/253) iti / dehaccheda-bhedAdiprayuktajIvavedanAlakSaNanimittataH ahiMsApAlanAdiprayojanatazca pravarttamAnatvAd ayam upanayaH zAstrakRtAM sammata iti bhAvanIyam / ye tvAtmAnaM vibhuM manyante teSAM naiyAyikAdInAM mate naitadupacAra-vyavahArA'hiMsApAlanAdikaM sambhavati / zarIrane uddezIne 'A manuSya AtmA che' Avo sArvalaukika vyavahAra prasiddha ja che. svaicchika rIte ja A vyavahAra prasiddha che. te rIte 'ekendriya zarIra jIva che' - Avo zAstrIya vyavahAra paNa prasiddha che. (co.) mImAMsAzAbarabhASyanI bRhatI nAmanI vyAkhyAmAM prabhAkaramizra nAmanA mImAMsaka vidvAne paNa jaNAvela che ke "bhedanI pratIti thavA chatAM paNa abheda upacAra jovA maLe che. jema ke bhAlA ane bhAlAdhArI vacce bheda hovA chatAM paNa bhAlAdhArImAM bhAlAno abheda Aropa karIne 'bhAlAone AvavA do' A pramANeno vyavahAra jovA maLe che.'' U bhinnamAM abhedabuddhi U (tavuM.) tattvArtharAjavArtika graMthamAM digaMbarAcArya zrIakalaMkasvAmIe paNa jaNAvela che ke 'paryAyArthano Azraya karavAmAM Ave to parasparabhinna vastumAM paNa ekatvano adhyAropa = Aropa thAya che. tenA lIdhe abheda upacAra thAya che.' Ama bhinna vastumAM paNa abheda upacAra zAstrasaMmata che tema siddha thAya che. lakSaNa-saMjJA-kArya vagerenI STie zarIra ane AtmA paramArthathI judA hovA chatAM paNa jaDa evA zarIrane chedavAmAM-bhedavAmAM Ave to AtmAne duHkhano anubhava thAya che. AthI saMsArI avasthAmAM dehadhArI jIvo ane deha vacce kathaMcit abheda mAnavo jarUrI che. to ja jIvadayApAlana vagere zakya bane. Ama dehacheda-bhedaprayukta jIvavedanAsvarUpa nimittavaza ane ahiMsApAlana vagere zuM prayojanavaza pravartavAnA lIdhe 'pRthvI zarIra jIva che' A vacana svarUpa asadbhUta vyavahAra upanaya zAstrakArone saMmata che. A vAtanI UMDANathI vicAraNA karavI. 7/6 - AtmA vibhu nathI ke (ve.) je naiyAyika vagere vidvAno AtmAne vibhu sarvavyApI mAne che temanA mata mujaba to A deha AtmA che' Avo upacAra, dehopaghAtathI AtmapIDAno vyavahAra, ahiMsApAlana vagere saMbhavI nahi zake. kAraNa ke AtmA zarIranI bahAra paNa hoya to zarIrane ja uddezIne AtmAno upacAra kema thAya ? Tebala, khurazI vagerene udezIne AtmAno upacAra kema na thAya zarIranI jema makAna, dukAna AdimAM toDa-phoDa thAya tyAre AtmAne pIDA zA mATe na thAya ? vagere praznonA saMtoSakAraka satya samAdhAna naiyAyikamata mujaba maLI zakatA nathI. ghaDAno nAza karavAmAM Ave to paNa AtmAnI - ka [0] kA - Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yo yatra dRSTaguNaH sa tatraiva 7/6 pa rA paramArthataH zarIramAtravyApaka AtmA, tatraivopalabhyamAnaguNatvAt / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "jIvo taNumettattho jaha kuMbho tagguNovalaMbhAo" (vi.A.bhA. 1586) iti / yathoktaM zrIhemacandrasUribhirapi anyayogavyavacchedadvAtriMzikAyAM "yatraiva yo dRSTaguNaH sa tatra kumbhAdivad niSpratipakSametat / tathApi dehAd m bahirAtmatattvamatattvavAdopahatAH paThanti / / " ( anyayo. vya.dvA. 9) iti / adhikantvasmatkRtanayalatA-jayalatA zuM -mAnumatIvrasmRtito'vazeyam (dA.4.8/17 1.ta., svArathajI-rU/pR.16 khaM.ta., cAprAjJa-6 pR.84) | prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - viSaya - kaSAyA'jJAnAdimayapariNatyA sthUlIbhUto'zuddhopayogaH prakRtA'sadbhUtavyavahAranayaparizIlanaparipuSTaH / tatazca prakRtanayAbhiprAyasaMskArAn zithilIkRtyoparitanasadbhUta-zuddhanayapariNatiparikarmaNe mumukSuNA prayatitavyam / tena tadarthaM "dravyakarmavinirmuktaM bhaavkrmvihiMsA karavAnuM pApa lAgavuM joIe. kAraNa ke dehamAM jema AtmA che tema ghaDAmAM paNa AtmA che ja. tethI AtmAne vibhu mAnI na zakAya. ka * dehamAtravyApI AtmA (paramA.) vAstavamAM to AtmA za2I2mAtravyApI che. kAraNa ke zarIramAM ja AtmaguNo jaNAya che. tethI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "AtmA mAtra zarIramAM ja rahelo che. kAraNa ke zarIramAM ja AtmaguNo jaNAya che. jema ke ghaTa." kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUrijIe paNa anyayogavyavacchedadvAtriMzikAmAM jaNAvela che ke "ghaDA vagerenA guNo jyAM dekhAya che tyAM ja ghaDA vagere padArtho vidyamAna hoya che. tethI 'jenA guNa jyAM jaNAya te tyAM ja hoya' - A niyama nirvivAdapaNe siddha che. AtmAnA guNo zarIramAM ja anubhavAtA hovAthI AtmA zarIramAM che tema nizcita thAya che. tema chatAM atattvavAdathI haNAyelI buddhivALA naiyAyika vagere Atmatattvane dehanI bahAra paNa (vyApakarUpe) svIkAre che." A // bAbatanA adhika vistArane jANavAnI icchAvALA vAcake ame banAvelI nayalatA nAmanI dvAtriMzikAvyAkhyA (AThamI batrIsI), jayalatA nAmanI syAdvAdarahasyavyAkhyA (bhAga-3) tathA bhAnumatI nAmanI nyAyAlokavyAkhyAnuM avalokana karavuM. 846 karmane choDI AtmAne pakaDIe AdhyAtmika upanya :- viSaya, kaSAya, ajJAna vagerethI raMgAyelI pariNitanA lIdhe sthUla ane azuddha banelo upayoga prastuta asadbhUta vyavahAranayanA dRSTikoNathI atyaMta keLavAyelo hoya che. tathA tenA ja parizIlanathI te paripuSTa banato jAya che. tethI prastuta nayanI vicAraNAone, abhiprAyone ane saMskArone sAdhake vadhune vadhu zithila karavA joIe. tathA tene zithila karIne uparanA sadbhUta nayathI ane zudghanayathI upayogane keLavavA mATe, zudghanayanI pariNatinA parikarma mATe mumukSue prayAsa ka2vo joIe. tathA te mATe 'jJAnasvarUpI AtmAnuM svarUpa dravyakarmamalathI mukta che, bhAvakarmathI vivarjita che, nokarmathI (= zarIrAdithI) paNa rahita che - Ama tuM jANa' A mujaba paramAnaMdapaMcaviMzatikAnI 1. jIvaH tanumAtrasthaH yathA kumbhaH tadguNopalambhAt / - Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/6 * abhedopacArataH parapIDAparihArAdiyatna: 0 847 varjitam / nokarmarahitaM viddhi nizcayena cidaatmnH||" (para.pa.8) iti paramAnandapaJcaviMzatikAkArikA-- bhAvitAntaHkaraNatayA matsya-kaNTakanyAyena bhAvyam / tathA viSaya-kaSAyAdimalonmUlanAya nityaM vyavahAranayasammatacatuzzaraNa-duSkRtagarhAdikaM sevanIyam / prakRte dehe jIvA'bhedopacArasya AdhyAtmikaprayojanantu (1) anyazarIrapIDAparihAradvArA anyajIvapIDAparihAraH, (2) vyAdhigrastamanyaM pumAMsaM dRSTvA karuNAdibhAvaprAdurbhAvaH, (3) zarIrena -hiMDhipravRtta "dhi mAM pravi-hiMsavistar' ta pazcAttApAnanA''virbhaavshc / tatazca "jaM devANaM sokkhaM savvaddhApiMDiyaM aNaMtaguNaM / Na ya pAvai muttisuhaM NaMtAhiM vagga " -vaggUhiM / / " (au.sU.44/gAthA-14/pRSTha 116) iti aupapAtikasUtradarzitaM siddhasukhamavilambenA''virbhavet kA TI7/6 kArikAthI mumukSue potAnA antaHkaraNane bhAvita karavuM. mAchalI ane tenA zarIramAM kAMTA sAthe hovA chatAM mAMsAhArI mANasa kAMTAne choDI mAchalInA mAMsane pakaDe che. te nyAyathI = udAharaNathI AtmA ane dravyakarma-bhAvakarma-noMkarma sAthe hovA chatAM mumukSu jIva dravyakarma vagerene choDI, AtmAne pakaDe chetevI vibhAvanA karavI. temaja viSaya, kaSAya vagere maLane upayogamAMthI ukheDavA mATe vyavahAranayamAnya cAra zaraNAno svIkAra, duSkataga Adi upAyonuM nityasevana karavuM joIe. A abheda upacAranuM prayojana 8 (ka) prastutamAM dehamAM jIvano abheda upacAra karavAnuM AdhyAtmika prayojana e che ke (1) | koInA zarIrane nukasAna karavA dvArA bIjA jIvane pIDA pahoMcADavAnuM pApa ApaNe karI na besIe. (2) "zarIra jIva che' - AvuM samajavAthI koInA zarIramAM roga utpanna thAya to te zarIradhArI che. rogI jIva pratye sahAnubhUti janme. "jIva karatAM zarIra juduM che' - tevuM jANe to jaDa zarIramAM roga thAya tyAre anya dardI pratye zuM sahAnubhUti janme ? (3) "zarIra jIva che' - evuM jANI ApaNA zarIra dvArA pramAda-hiMsA vagere pApa thaI jAya tyAre hAya ! mArAthI A pramAda-hiMsA vagere pApa thaI gayA!" A rIte pazcAttApanI pAvaka dhArA pragaTAvI zakAya. tenA lIdhe siddhasukha vinA vilaMbe pragaTe. aupapAtikasUtramAM siddhasukhane darzAvatAM kahela che ke "anuttaravimAna sudhInA tamAma devonuM je sukha che te traNeya kALanuM bheguM karavAmAM Ave ane tene anaMtaguNa adhika karavAmAM Ave temaja anaMta varga-vargathI gaNavAmAM Ave to paNa muktisukhanI tulanAne prApta karatuM nathI." 22 = 4. 4 = 16. tethI beno varga-varga soLa thAya. A 1 vakhata varga-varga kahevAya. AvA anaMtA varga-varga zaikAlika samasta devasukhanA karavAmAM Ave to paNa te siddhasukha samAna banI na zake. tevuM pratyeka siddhAtmA pAse pratisamaya sukha hoya che. A siddhasukhane lakSamAM rAkhI sAMsArika sukha pratye udAsInatA keLavavAnI sUcanA ADakatarI rIte ahIM thAya che. (6) 1. yad devAnAM saukhyaM sarvAtApiNDitam anntgunnm| na ca prApnoti muktisukham anantaiH vrg-vrgH|| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 848 0 guNe guNopacAra: kAlI lezyA bhAva, zyAmaguNaI bhalI; guNaupacAra guNaI kaho e II7/NA (96) DbhAvalezyA AtmAno arUpI guNa chaI. dvitIyamasadbhUtavyavahAropanayabhedaM nirUpayati - 'bhAve'ti / bhAvalezyA tu kRSNoktA, kRssnngunnopcaartH| Tne kupavAstu, sa thato munIzvare tA7/7 5 prakRte daNDAnvayastvevam - kRSNaguNopacArataH bhAvalezyA tu kRSNA uktaa| sa tu munIzvaraiH na june guNopavAra: ruthita TI7/7ii. I bhAvalezyA tu Atmano'rUpI gunnH| taduktaM zrIharibhadrasUribhiH AvazyakaniyuktivRttI "zleSayanti _ AtmAnam aSTavidhena karmaNA iti lezyAH - kAyAdyanyatamayogavataH kRSNAdidravyasambandhAd AtmanaH pariNAmA + ityarthaH" (A.ni.14 pR.20) iti / taireva "mano-vAk-kAyapUrvikAH kRSNAdidravyasambandhajanitAH khalu AtmaNi pariNAmAH = lezyA" (A.ni.460 gAthAta uttaraM bhA.96 vR.pR.123) ityevam AvazyakaniyuktibhASyavivaraNe 1 drt | ___ taduktam anyatrA'pi "kRSNAdidravyasAcivyAt pariNAmo ya AtmanaH / sphaTikasyeva tatrA'yaM lezyAzabdaH prayujyate / / " (A.ni.bhA.vRttau samuddhRteyaM kArikA-bhA.96) iti / ata eva bhagavatIsUtre "bhAvalesaM paDucca avataraNita - asabhUta vyavahAra upanayanA prathama bhedanI vicAraNA karI. have graMthakArazrI asaddabhUta vyavahAranA bIjA bhedane jaNAve che : ! asabhUta vyavahArano bIjo bheda , lokAthI - kRSNa guNanA upacArathI bhAvalezyA to kRSNa kahevAyelI che' - AvuM je vacana che tene munIzvaroe guNamAM guNano upacAra kahelo che. (7) # bhAvalezyA arUpI # vyAkhyAthe - bhAvalezyA to AtmAno arUpI guNa che. tethI ja zrIharibhadrasUrijI mahArAje G! AvazyakaniyuktivRttimAM vezyAnI vyAkhyA karatAM jaNAvela che ke "ATha prakAranA karma sAthe AtmAne A bAMdhe tene vezyA kahevAya. mana-vacana-kAyA svarUpa traNa yogamAMthI koI paNa eka yogamAM rahelA AtmAno kRSNa-nala vagere dravyanA saMbaMdhathI je pariNAma utpanna thAya te vezyA kahevAya- Avo artha samajavo." AvazyakaniryuktibhASyavivaraNamAM paNa teozrIe vezyAnI A ja vyAkhyA karela che. - AtmapariNAma lezyA - (du) anyatra paNa jaNAvela che ke "sphaTikanI jema AtmAmAM kRSNAdi dravyanA sAnnidhyathI je pariNAma utpanna thAya temAM A vezyA zabdano prayoga thAya che." Ama lezyA AtmapariNAmasvarUpa hovAnA lIdhe ja bhagavatIsUtramAM "bhAvalezyAne AzrayIne caturthapadathI jANavuM' - AvuM kahevA dvArA # zAM.mAM "bhalA" pATha. 1 lI.(1)mAM jIvalezyA" pATha. 1. mAvatezyAM pratItva caturthanA Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/7 * asadbhUtavyavahAroktiprayojanopadarzanam / 849 tehanaI je (kAlIka) kRSNa-nIlAdika kahiI chaI, te (zyAmaguNaI bhalIka) kRSNAdi pugaladravya guNano rI upacAra kIjai chaI. eka AtmaguNaI pudgalaguNano upacAra (kaho) jANavo. tti bhAvArtha 2.///kAsa cautthapaeNaM" (bha.sU.1/9/74) ityevaM bhAvalezyAyAH caturthapadena agurulaghutvamAveditam / taduktaM tavRttau zrIabhayadevasUribhirapi "bhAvalezyA tu jiivprinntiH| tasyAstvamUrttatvAdagurulaghutvena vyapadezaH" (bha.sU.1/9/1 74 pR.) tiA tathApi tatra kRSNaguNopacArataH = kRSNa-nIlAdipudgaladravyaguNopacAramAzritya kRSNA upalakSaNAd pra nIlAdisvarUpA uktA / sa tu munIzvaraiH guNe guNopacAraH kathitaH, AtmaguNavizeSe pudgalaguNavizeSasamAropAt / "turvizeSe'vadhAraNe" (ma.ko.978) iti maGkhakozavacanAnusAreNa tuH pUrvoktApekSayA / vishessdyotnaarthH| __ paramArthata Atmani tadguNe vA rUpAdikaM kRSNatvAdikaM vA nAstyeva / ataH asadeva anyadIyaM rNi kRSNatvAdikamAtmaguNarUpAyAM bhAvalezyAyAmupacaryata iti 'kRSNA lezyA' ityAdivyavahArasyA'sadbhUtatvaM / yuktamevA'vaseyam / jaNAvela che ke bhAvalezyA caturthapade agurulaghu che. bhagavatIsUtranI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje jaNAvela che ke "bhAvalezyA to jIvanI pariNati che. jIvanI pariNati amUrta hovAthI bhAvalezyAmAM agurulaghu tarIkeno vyavahAra thAya che.' spaSTatA :- (1) guru, (2) laghu, (3) gurulaghu ane (4) agurulaghu - Ama cAra padamAM = vibhAgamAM padArthone goThavI zakAya. bhAvalezyAno samAveza cothA padamAM thAya che. AtmaguNamAM pugalaguNano upacAra ## (tathApi.) bhagavatIsUtranA saMdarbhathI bhAvalezyA AtmAnA arUpI guNa tarIke siddha thAya che. to A paNa bhAvalezyAsvarUpa arUpI guNamAM kRSNa-nIla vagere pudgala dravyonA guNano upacAra karavAnI apekSAe , bhAvalezyAne kRSNa, nIla, kApota vagere svarUpe zAstramAM jaNAvela che. A pramANe je vacana che tene munIzvaroe guNamAM guNano upacAra jaNAvela che. kAraNa ke AtmAnA vizeSa prakAranA guNamAM vizeSa che prakAranA pudgalanA guNano samAropa te vacana kare che. vizeSa ane avadhAraNa arthamAM "tuM" vaparAya" - Ama maMkhakozamAM jaNAvela che. te mujaba ahIM mULazlokamAM rahela "tu' zabda pUrvokta vyavahAra karatAM vizeSatAne jaNAvavAnA arthamAM vaparAyela samajavo. / "kRSNa lezyA - asabhUta vyavahAra / (rA.) vAstavamAM to AtmAmAM koI rUpa, rasa, gaMdha vagere che ja nahi. tathA AtmAnA guNamAM kRSNatva, nIlatva vagere dharma nathI. tethI AtmaguNasvarUpa bhAvalezyAmAM avidyamAna evA ja parakIya kRSNatva-nIlatva vagere dharmono upacAra karavAmAM Ave che. tethI "kRSNa lezyA' vagere vyavahAra asabhUta che - A vAta yuktisaMgata ja che. ema samajavuM. pAThA, pariNAma kahaI, tehi ja svabhAva, tehano upacAra. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 850 * gommaTasArasamIkSA idaJcAtrA'vadheyam - rUpAderatra guNatvaM digambarasampradAyAnusAreNoktam / svamate tu tasya paryAyatvameva / pa yathoktaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "paryAyAH jJAna-darzana-cAritra-rUpa-rasa-gandha-sparza-nava-purANAdayaH" (vi.A.bhA.944 ml.vR.)| kvacid guNazabdaprayoge'pi paramArthataH paryAye eva tAtparyamavaseyaM svamate / " yathA "pecchai caugguNAI jahaNNao muttimaMtAI" (vi.A.bhA.807) iti vizeSAvazyakabhASyasya vyAkhyAyAM 7 zrIhemacandrasUribhiH "bhAvatastu pratidravyaM catvAro guNAH = dharmAH = paryAyAH yeSAM tAni caturguNAni pazyati" (vi.T..807 ) rUtyevam savajJAnanA viSayapratipAddhinam pAri! ka yattu gommaTasAre jIvakANDe nemicandrAcAryeNa "jogapauttI lessA kasAyaudayANuraMjiyA hoI" . (go.sA.jI.kA.490) ityuktam, tattu zuklalezyAvati sayogikevalini vyabhicArAd anupAdeyam / ata eva prajJApanAvRttau zrImalayagirisUribhiH "yogAntargatakRSNAdidravyarUpA lezyA" (pra.sU.pa.17/u.1/sU.207/vR.pR.330) kA vyaavrnnitaa| bhAvApekSayA lezyA audayikabhAvarUpA vijnyeyaa| taduktaM gommaTasAre eva "bhAvAdo chatte yopiyA hoMti" (jI.sA.nI.hA.16) phatyataM valUryA. # guNazada paramArthathI paryAyavAcaka : | (pha.) ahIM eka vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI ke rUpa vagereno ahIM guNa tarIke ullekha karyo che te digambarasaMpradAya mujaba samajavuM. amArA zvetAMbaramata mujaba to rUpAdi paryAya ja che. tethI ja vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttimAM jaNAvela che ke "jJAna, darzana, cAritra, rUpa, rasa, gaMdha, sparza, navInatA, jIrNatA vagere paryAya che." kyAMka guNazabdano prayoga zvetAMbara graMthomAM jovA maLe to paNa paramArthathI tenuM tAtparya paryAyamAM ja che - tema zvetAMbaramatAnusAra samajavuM. jema ke vizeSAvazyakabhASyamAM ja jaghanyathI avadhijJAnanA viSayane jaNAvatAM kahe che ke "jadhanyathI cAraguNavALA mUrta dravyone avadhijJAnI zuM jue che." ahIM mAladhArI zrI hemacaMdrasUrijIe prastuta gAthAnI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "cAra guNa = dharma = paryAya jemAM hoya tevA mUrta dravyone jue che. matalaba ke avadhijJAnI jaghanyathI pratyeka G! dravyamAM bhAvanI dRSTie cAra paryAyone jue che." tI cogAntargatadravyAtmaka lezyA odAcikabhAva che ? () gomaTasAra graMthamAM jIvakAMDanI aMdara digaMbarAcArya zrI nemicandrajIe "kaSAyodayathI raMgAyelI yogapravRtti vezyA thAya che... - A pramANe je jaNAvela che te vAta svIkArI zakAya tema nathI. kAraNa ke yogI kevalI bhagavaMtamAM 13 mA guNasthAnake kaSAyodaya na hovA chatAM paNa zukla lezyA hoya che. matalaba ke vyabhicAra = visaMvAda hovAthI temanI vAta mAnya banI zake tema nathI. A ja kAraNathI zrImalayagirisUrijIe prajJApanAvRttimAM jaNAvela che ke "yogaantargata kRSNAdi dravyasvarUpa legyA che.' A vezyA bhAvanI dRSTie audayikabhAvasvarUpa che. A aMge gommadasAramAM ja jaNAvela che ke "bhAvanI apekSAe cha lezyA audayika hoya che.' prAsaMgika bAbatanI vistArathI carcA karavAthI saryuM. 1. prekSate caturguNAni jaghanyato muurtimnti| 2. yogapravRttiH lezyA kaSAyodayA'nuraJjitA bhvti| 3. bhAvAt SaD lezyAH audayikAH bhvnti| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/7 o AtmavaJcanaM tyAjyam / 851 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'AtmA tu zuddhaH, niraJjanaH, nirAkAraH, asaGgaH aliptazca' pa ityuktvA manasA anyajIvadveSa-tiraskArAdikaraNaM hyaatmvnycnm| tataH jIvaparirakSaNAya asadbhUta-rA vyavahAropanayadvitIyabhedaH AtmaguNe pudgaladravyaguNamupacaryedaM vakti yaduta "paraprapIDakakRSNalezyAkrAntaH .. kasmAd bhavasi ? adhunA bhAvapariNatirUpA te lezyA kRSNA / tyaja imAm / mA 'ahaM niraJjano'smi' " iti garvamudvaha" iti| itthmymaatmaarthinmnushaasti| rAga-dveSAtmakagarvasaGkSaye eva "rAgassa dosassa za ya saMkhaeNaM egaMtasokkhaM samuvei mokkhaM" (utta.32/2) iti uttarAdhyayanasUtroktaM mokSasukhaM prAdurbhavet ka TI7/7nA 9 lazyAno varNa dekhADavAnuM prayojana . AdhyAyika upanaya :- "AtmA to zuddha che, niraMjana-nirAkAra che, asaMga ane alipta che - AvuM hoThathI bolavAnuM ane manamAM anya jIvo pratye dveSa-durbhAva-dhikkAra-tiraskAra rAkhavAno - AvI AtmavaMcanAmAMthI jIvane ugAravA mATe asabhUta vyavahAra upanayano bIjo prakAra AtmaguNamAM che pugaladravyaguNano upacAra karIne kahe che ke "bIjAne bhayaMkara nukasAna pahoMcADavA taiyAra thanArI kRSNa- hA lezyAno tuM atyAre zA mATe zikAra banI rahyo che ? tArI bhAvapariNatisvarUpa legyA kALI che. tene tuM choDa. "huM niraMjana chuM - evA abhimAnane dhAraNa na kara." A rIte asadbhuta vyavahArano bIjo sa bheda sAdhakanI AMkha kholavAnuM kAma kare che. kharekhara garva-abhimAna to rAga-dveSAtmaka che. teno saMpUrNatayA kSaya thAya to ja mokSasukha pragaTa thAya. A aMge uttarAdhyayanasUtramAM jaNAvela che ke "rAga ane dveSa pUrepUrA khapI jAya to jIva ekAMtasukharUpa mokSane meLave che." (7) na lakhI rAkho DAyarImAM... 4 ) korI sAdhanAmAM saphaLatAnI tAlAvelI hoya che. upAsanAmAM sa-rasatAno anAhata nAda saMbhaLAya che. vAsanA Adhi-vyAdhi-upAdhine AmaMtre che. upAsanA upAdhirahita thavAnA mArge uDDayana kare che. vAsanAmAM adhIrAI che, asahiSNutA che, asthiratA che. upAsanA ghIra che, sahiSNu che, sthira che. sAdhanA svaguNadarzana karAve to abhimAna pedA kare. upAsanA to svadoSadarzana karAvavA dvArA namratA ja pragaTAve che. 1. rAgasya dveSasya ca sakSayeNa ekAntasaukhyaM samupaiti mokSam / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 852 0 paryAye paryAyopacAra: 7/8 paryAyaI paryAya upacariI valI, haya gaya baMdha yathA kahiyA Ie. ll7/8 (97) (valI) paryAyaI haya gaya pramukha AtmadravyanA* asamAna jAtIya dravya paryAya, tehanaIM (yathA) baMdha kahiI chai. te AtmaparyAya Upari pudgalaparyAya je baMdha, tehano upacAra karInaIM 3.7/8 tRtIyamasadbhUtavyavahAropanayabhedaM pratipAdayati - 'paryaya' iti / parva paryADaDaropoDa paryAyavyAyA... - skandho haya-gajAdirhi jIvabhAveSu cryte||7/8|| rA prakRte daNDAnvayastvevam - anyaparyAyavyapekSayA paryaye paryayA''ropaH (smpdyte)| (yathA) haya / - nAHi jInthaH di nIvamAvevuM vartA7/8AA paryaye paryayAropa: hi tRtIyo'sadbhUtavyavahAropanayo bodhyH| ayaM hi anyaparyAyavyapekSayA = ___ anyadravyaparyAyApekSayA smpdyte| tathAhi - 'haya-gajAdiH skandhaH' iti hi jIvabhAveSu = 2 azvAdijIvA'samAnajAtIyaparyAyeSu azvAdiSu pudgaladravyaparyAyAtmakaH skandhaH caryate = samAropyate Na tAdAtmyasambandhena / ayamAzayaH - azva-gajAdayo hi Atmadravyasya asamAnajAtIyAH paryAyAH sarvajJatva kA -siddhatvAdayazca sajAtIyAH pryaayaaH| skandhazca pudglpryaayH| prakRte azvAdiH jIvaparyAyaH viziSTaikapariNAmapariNatatvAt skandharUpeNa samAropyate / ayaM hi upacAraH paryAye paryAyasamAropaH tRtIyo'sadbhUtavyavahAropanayo bodhyH| avataraNikA - asadbhuta vyavahAranA trIjA bhedanuM graMthakArazrI pratipAdana kare che : # asabhUta vyavahArano trIjo bheda # zlokArtha - paraparyAyanI apekSAe paryAyamAM paryAyano Aropa thAya che. jema ke "ghoDo-hAthI vagere skaMdha che'- A pramANe jIvanA paryAyamAM upacAra karavAmAM Ave che. (8) vyAkhyArtha - paryAyamAM paryAyano Aropa karavo te asabhUta vyavahAra upanayano trIjo bheda jANavo. vA anyadravyanA paryAyanI apekSAe asabhUta vyavahArano trIjo prakAra bane. te A pramANe - "ghoDo, hAthI vagere skaMdha che' - Ama azvAdijIvanA asamAnajAtIya evA azvAdi paryAyone vize skaMdha paryAyano sa tAdAbhya saMbaMdhathI upacAra thAya che. te paryAyamAM paryAyano upacAra kahevAya. Azaya e che ke azva, hAthI vagere je paryAyo che te AtmadravyanA asamAnajAtIya paryAyo che ane sarvajJatva, siddhatva vagere AtmAnA sajAtIya paryAya che. tathA skaMdha e pudgalaparyAya che. azva vagere jIvaparyAya prastutamAM viziSTa prakAranA ekapariNAmathI kaMpanI sAthe pariNata hovAthI aMdhasvarUpe upacarita thAya che. A upacAra paryAyamAM paryAyano Aropa karanAra trIjo adbhuta vyavahAra upanaya jANavo. che"parajaI valI upacAra parajaIko, jII huMDa saMsthAni nArakI e' pATha ko.(1)mAM che. I pustakomAM "ra" pATha. lI.(1)no pATha lIdho che. je pAli.mAM 'paryAyanaI pATha. * ko.(12)mAM "AtmaparyAyanA' pATha. # ko.(13)mAM samAna' pATha che. je pustakomAM "skaMdha' pATha. ko.(9)no pATha lIdho che. * ko.(13)mAM "kIjai pATha. Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 853 * anuyogadvArasUtravirmazaH / tina "'te vuiM te vittavyavaMdhe ? vittavavaMdhe vide 0UQii te nahIM - (1) viMdhe, (2) atharva, (3) vinnaravaMdhe, (4) vipurisarvadhe, () mahora vaMde, (6) samavaMdhe che te savattavabavaMdhe" | (anu.dvA. sU.62) iti anuyogadvArasUtravacanamapi vyAkhyAtam, karmaprasUtatvena jIvA'samAnajAtIyeSu azva-gaja-kinnarAdiSu jIvaparyAyeSu audArikAdivargaNAracanAvizeSAtmakasya skandhAbhidhAnasya pudgalaparyAyasya samAropeNa 'hayaskandhaH, gajaskandhaH' ityaadivyvhaaropptteH| AtmaparyAyasya pudgalaparyAyatvena jJApanArthaM paryAye tAdAtmyasambandhena paryAyAntarAropo-za 'tra jnyeyH| yazca prakArAntareNa jJazarIra-bhavyazarIravyatiriktakRtsnadravyaskandhavidhayA jIva-tadadhiSThitazarIrA'vayavalakSaNaH samudAyaH vizeSAvazyakabhASye darzitaH so'piihaa'nusndheyH| taduktaM vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUribhiH "yasmAd anyo bRhattaraH skandho nAsti sa kRtsnaH = paripUrNaH skandhaH = kRtsnaskandhaH / kA + 2 (1) candA , (2) nA , (rU) nara : rUlyAH (vi.kI.mI. 867 ) tiA prakRtaskandhasya pudgalaparyAyarUpatA tu "anantAnantaparamANvArabdho'pi ekaH skandho nAma paryAyaH" (tte.) AnAthI anuyogadvArasUtranA saMdarbhanI paNa spaSTatA thaI jAya che. tyAM jaNAvela che ke : hama sacitta dravyaskaMdhanI vicAraNA hatI prazna :- "sacittadravyaskaMdha keTalA prakAranA che ?' uttara :- "sacittadravyaskaMdha aneka prakAranA kahevAyelA che. te A rIte - (1) azvaskaMdha, (2) hAthIskaMdha, (3) kinnaraskaMdha, (4) jhiMpuruSaskaMdha, (5) mahoragaskaMdha, (6) vRSabhaskaMdha. A sacittadravyaskaMdha che." | (karma) azva, hAthI, kinnaradeva vagere jIvanA paryAya che. te karmajanya hovAthI jIvanA | asamAnajAtIyaparyAya che. tathA audArika vagere vargaNAnI viziSTa racanA svarUpa skaMdha e pudgalano paryAya che. azva vagere jIvaasamAnajAtIya paryAyomAM skaMdha nAmanA pudgalaparyAyano Aropa karavAthI "azvaskaMdha, hAthIskaMdha' ItyAdi vyavahAra saMbhave che. AtmaparyAyane pudgalaparyAyarUpe jaNAvavA paryAyamAM anya paryAyano abhedasaMbaMdhathI upacAra karavo te paryAyamAM paryAyaupacAra nAmano tRtIya asabhUta vyavahAra jANavo. A & paripUrNa dravyaskaMdhanI samajaNa # (Azva) bIjI rIte nirUpaNa karavAnA avasare vizeSAvazyakabhASyamAM jJazarIra dravyaskaMdha ane bhavyazarIra dravyaskaMdha - A bannethI bhinna paripUrNa dravyaskaMdha tarIke jIva ane jIvaadhiSThita zarIranA avayavosvarUpa je samudAya jaNAvela che tenuM paNa ahIM anusaMdhAna karavuM. vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM zrI hemacandrasUrijIe jaNAvela che ke jenAthI moTo bIjo koI skaMdha na hoya te paripUrNa skaMdhane kRtnaskaMdha jANavo. te (1) azvaskaMdha, (2) hastiskaMdha, (3) naraskaMdha vagere samajavA." (pra.) "anantAnanta paramANuthI banelo hovA chatAM paNa je eka hoya te "skaMdha' nAmano paryAya 1. ratha : sa sapittadravyaH ? sanittadravyanyaH sanevidha prajJatA tathA - () dayA , (2) manasvaH , (3) visaranyara, (4) puruSanya, (5) madIrAsTranyara, (6) vRSama / soDya sacittadravya / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 854 asadbhUtavyavahAravAsanA tyAjyA 7/8 (pa.sa.75 vR.pR.115) iti paJcAstikAyasaGgrahavRttivacanAdapi prasiddhA / paramArthataH pudgalaparyAyANAm Atmani AtmaparyAye vA'sattvAdeva tatra tdaaropkaarinno'syaa'sdbhuuttvmvseym| AropAnuyogipa paryAyasyA'samAnajAtIyadravyaparyAyatvAdasya asamAnajAtIyadravyaparyAye paryAyA''ropaNA'sadbhUtavyavahAropanayarUpatA vijJeyA / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - sadbhUta - zuddhanayasuvAsitAntaHkaraNopalabdhaye prakRtA'sadbhUtavyavahAranayavAsanArucirunmUlanIyA / tatazca tanmUlakaniSprayojanavANI- vikalpa-vartananivRttiH sampadyate / idaM cetasikRtya yAvattadunmUlanaM na sampadyate tAvat tatsadupayogaH kAryaH / tathAhi - 'zuddhanizcayanayataH ka cetanaH caitanyasvabhAve'vatiSThate, jaDadravyaparyAyebhyaH sarvathaiva sa pRthak' iti jJAtvA karma - pramAdAdivazataH piM yaH kazcid unmArgagAmI sampadyate tatpratibodhAya asadbhUtavyavahAropanaya evaM vakti yaduta 'ayamAtmaiva durAcArAdipAravazyataH gajAzvAdiparyAyarUpeNa pariNamya jaDapudgalaskandharUpatAmApannaH svIyakukarmavipAkamanubhavati' / etacchrutvA'bhyupagamya ca jIvA durAcArAn parityajya sadAcArIbhUya nirmalaratnatrayaparyAyAn prAdurbhAvya " sakalakarmabandhAd vinirmuktiH = mokSaH" (a.sA. 7/25 vR.) iti adhyAtmasAravRttau darzitaM mokSaM drutamApnoti / / 7/8 / / kA ma che" A pramANe paMcAstikAyasaMgrahavyAkhyAkAranA vacanathI paNa prastuta skaMdha pugalaparyAyarUpe prasiddha che. 5ramArthathI pudgalanA paryAyo AtmAmAM ke AtmAnA paryAyamAM rahetA nathI. chatAM AtmAnA hAthI, ghoDA vagere asamAnajAtIya paryAyomAM skaMdhAtmaka pudgalaparyAyano Aropa karavAnA lIdhe uparokta vyavahAraupanayane asadbhUta samajavo. je hAthI-ghoDA vagere paryAyomAM skaMdhano Aropa karavAmAM Ave che, te hAthI vagere paryAya AtmAnA vijAtIya paryAya che. tethI A vyavahArane asamAnajAtIya (vijAtIya) paryAyamAM paryAyanuM AropaNa karanAro asadbhUta vyavahAra upanaya jANavo. * unmArganivAraNano Azaya rA - AdhyAtmika upanaya :- sabhtanayanI tathA zudghanayonI bhAvanAthI AtmAne bhAvita karavA, tevA suvAsita antaHkaraNane meLavavA prastuta asadbhUta vyavahAra upanayanI vAsanAne zraddhAmAMthI tilAMjalI ApavI. tenI rucine mULamAMthI ukheDavAthI tenA nimitte thanArA niSprayojana vacanaprayoga, nirarthaka mAnasika vikalpo, tuccha pravRttio ghaTavA mAMDe che, ravAnA thAya che. tethI AtmArthI sAdhake A asaddbhUta vyavahArane mULamAMthI ukheDavAnuM lakSya rAkhIne jyAM sudhI tenuM unmUlana na thAya tyAM sudhI teno sadupayoga karavo. te A rIte - 'zuddhanizcayathI cetana caitanyasvabhAvamAM 2me che. jaDa dravyanA paryAyonI sAthe AtmAne koI saMbadha nathI' - AvuM jANIne koI jIva karmavaza ke pramAdAdivaza unmArgagAmI banI jAya, to tevA jIvane bodhapATha ApavA mATe asadbhUta vyavahAra upanayano trIjo bheda jaNAve che ke 'A jIva ja durAcAra-vyabhicAra-anAcArane paravaza banI hAthI, ghoDA vagere paryAya svarUpe pariNamIne jaDapudgalaskaMdhasvarUpa banI potAnA kukarmonI sajAne bhogave che.' A pramANeno upadeza jhIlI jIvo durAcAra vagerethI khasI, sadAcArasanmukha banI, ratnatrayanA pariNAmone pragaTAvI, adhyAtmasAravRttimAM varNavelA sarva karmabaMdhanamAMthI chUTakArA svarUpa mokSane jhaDapathI meLavI le che.(78) Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 855 7/2 * dravye guNopacAraH dravyaI guNa upacAra, valI paryAyano; "gaura" "ha" "huM" bolatAM e II79(98) dravya guNopavAra: "huM gaura" - (eka) Ima bolatAM. "huM" te Atmadravya, tihAM "gaura" te pugalano ujvalatAguNa upacario 4. caturtha-paJcamau asadbhUtavyavahArabhedau darzayati - 'dravya' iti / dravye guNopacArastu 'gauro'hamiti kthyte| doDama'ti paryAvaraNa pratye vidhIyA7/1 prakRte daNDAnvayastvevam - dravye guNopacArastu 'ahaM gauraH' iti kathyate / (tathA) 'ahaM deha' / - ti dravya paryAyAropaH vidhIyA7/ dravye guNopacAraH = asamAnajAtIyadravyaguNopacAraH tu caturtho'sadbhUtavyavahArAkhya upanayo rza bodhyH| anena upanayena 'ahaM gauraH' iti kthyte| yadvaitatkathanaM prakRtopanayatayA bodhyam / atra - 'ahamiti Atmadravyam / gauratvaM tu pudgaladravyasya guNaH na tvAtmadravyasya / tathApi atisAnnidhyAdi-. vazAd Atmadravye audArikAdidehagataM gauratvAdikamupacarya 'ahaM gauraH' ityAdikaM vyvhriyte| audArikAdipudgalAnAmAtmadravyavaijAtyAt paramArthata Atmano gauratvAdiguNazUnyatvAccA'sya upa- kA nayasya dravye'samAnajAtIyadravyaguNA''ropaNA'sadbhUtavyavahAropanayarUpatA smrthniiyaa| avatarakSiA:- graMthakArazrI asabhUta vyavahAra upanayanA cothA ane pAMcamA bhedane jaNAve che - ja asabhUta vyavahArano cotho-pAMcamo bheda che zlokArdha - dravyamAM guNano upacAra to "huM goro chuM - A pramANe kahevAya che. tathA "huM zarIra chuM' - A pramANe dravyamAM paryAyano Aropa karavAmAM Ave che. (7) vyAkhyAthe - eka dravyamAM asamAnajAtIya anya dravyanA guNano upacAra e cotho asaddabhUta vyavahAra nAmano upanaya jANavo. A upanaya "huM goro chuM - A pramANe kahe che. athavA A kathana che svayaM ja cotho asabhUta vyavahAra upanaya kahevAya che - tema samajavuM. uparokta kathanamAM "huM" zabdathI AtmAno ullekha thAya che. gorApaNuM to pudgala dravyano guNa che, Atmadravyano guNa nathI. kAraNa ke AtmA to arUpI che. tema chatAM AtmA ane zarIra vacce atisAnnidhya vagere hovAthI dArikAdi zarIranA gaura varNa vagereno AtmAmAM upacAra karIne "huM goro chuM - A vyavahAra thAya che. | (aa .) audArika vagere pugalo jaDa che. AtmA cetana che. tethI te banne paraspara vijAtIya che. tathA AtmA paramArthathI gorApaNuM, kALApaNuM vagere guNothI rahita che. tethI "huM goro chuM - AvuM kathana dravyamAM asamAnajAtIya dravyanA guNano Aropa karavA svarUpa asaddabhUta vyavahAra nAmanA upanayarUpe siddha thAya che. A mujaba uparokta vyavahAranuM samarthana karavuM. * mo.(1)mAM "dravya guNaupacAra, paryava dravyano, gaura deha jima AtamA e." pATha. 8 mo.(2)mAM "huM bolatAM - nA badale "jima AtamA' pATha. Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pa 16 IF YE * dravye paryAyAropaH - (valI) vraddhe paryAyopacAraH jima "huM deha" - ima boliuM. "huM" te pudgaladravyano asamAna jAtIya dravyaparyAya upacariu 5. II7/9 etena 'AtmA mUrtta' ityapi vyavahAro vyAkhyAtaH / yadapi bhagavatyAM saptame zatake "goyamA ! jIvA vi kAmA" (bha.sU.7/7/290) ityuktaM tadapi Atmadravye'samAnajAtIyaguNopacArAd asadbhUtavyavahAropanayacaturthabhedarUpaM bodhyam, manojJavarNa-gandhAdima guNAtmakAnAM kAmAnAM kAmisaMsArijIvadravye'bhedopacArAt / rza rNi 856 7/9 Atmadravya, tihAM- "deha" paJcamastu asadbhUtavyavahAropanayaH dravye paryAyAropaH vijJeyaH / yathA 'ahaM deha' iti vyavahAraH / atra 'aham' iti Atmadravyam / dehastu AtmA'samAnajAtIyapudgaladravyaparyAyAtmakaH / tatazcAtmadravye'tisAnnidhyAdivazAt tadAropaH prakRte vidhIyate / na hi paramArthata Atmani dehaparyAyo'sti / ata evA'syA'sadbhUtatvamapi saGgacchate, anyadravyasaMyogA'pekSaNAt / AropapratiyogiparyAyA''zrayANA * AtmA mUrta che ! (tena.) 'huM goro chuM - A vacana dravyamAM vijAtIya dravyanA guNano Aropa karavA svarUpa asadbhUta vyavahAra upanaya che - tema jaNAvela che tenAthI evuM paNa samajI levuM ke 'AtmA mUrta che' - Avo vyavahAra paNa eka dravyamAM anya vijAtIya dravyanA guNano Aropa karanAra hovAthI tathAvidha asadbhUta vyavahAra upanaya svarUpa ja che. kAraNa ke AtmA paramArthathI amUrta che. mUrttatva to pudgalano guNa che. vijAtIya dravyanA guNano AtmAmAM Aropa thavAnA lIdhe uparokta kathana dravyamAM vijAtIya dravyanA guNano upacAra karavA svarUpa asadbhUta vyavahAra upanaya tarIke mAnavA yogya che. su * jIva 'kAma'svarUpa - bhagavatIsUtra (vi.) bhagavatIsUtranA sAtamA zatakamAM je kaheluM che ke "he gautama ! jIva paNa 'kAma'svarUpa che" - te paNa AtmadravyamAM vijAtIya dravyanA guNano upacAra karavAnA lIdhe asadbhUta vyavahAra upanayanA cothA bhedasvarUpa jANavuM. 'kAma' zabdano artha che managamatA varNa-gaMdha-sparza vagere guNo. saMsArI jIvamAM teno abheda upacAra karavAthI kAmI saMsArI jIvane 'kAma'svarUpa batAvela che. che asadbhUta vyavahAranA pAMcamA bhedanuM dRSTAnta che (pazcama.) asadbhUta vyavahAra upanayano pAMcamo bheda dravyamAM paryAyano Aropa karavA svarUpe jANavo. jema ke 'huM zarIra chuM - Avo vyavahAra. ahIM 'huM' zabda Atmadravyane jaNAve che. AtmA cetana che. audArikAdi pudgalo jaDa che. te jaDa pudgaladravyano paryAya zarIra che. AtmA ane audArikAdi pudgaladravya atisaMbaddha che. tethI vijAtIya dravyanA paryAya svarUpa zarIrano AtmadravyamAM abheda upacAra karavAmAM Ave che. paramArthathI AtmAmAM zarIrAtmaka paryAya raheto nathI. tethI ja 'pAMcamo vyavahAra asadbhUta che' - A vAta saMgata thAya che. kema ke anyadravyasaMyoganI apekSAe ja tevo vyavahAra thAya che. prastutamAM zarIrano * ko.(9+12+13) + lI.(1+2+3) + P(2+3) + si. + lA.(2)mAM 'samAna' pATha. 1. gautama ! nIvAH avidyAmA Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 dehAtmopacArasya vyAmohakatvam / 857 maudArikAdipudgalAnAm AropAnuyogino'samAnajAtIyadravyatvAdevA'sya dravye'samAnajAtIyadravyaparyAyA''ropaNA'sadbhUtavyavahAropanayarUpatA smmtaa| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - prakRtA'sadbhUtavyavahAropanayavAsanAtaH zIghraM svAtmA mocanIyaH, rA tasya vastugatA'satyArthapradarzakatvAt / ata eva lokavyavahAre niSprayojanaM sa naiva prayoktavyaH, na vA - tadanusAriNo mAnasavikalpAH krtvyaaH| idamabhipretya paramAtmaprakAze "hau~ gorau, hau~ sAmalau hau~ ji / vibhiNNau vnnnnu| hau~ taNuaMgau~ thUlu hau~ ehau~ mUDhau maNNu / / " (pa.pra.80) ityuktaM yogIndradevena / 'ahaM 2 gauraH, ahaM zyAmaH, ahaM dehaH' ityAdayaH prasiddhavyavahArAH asAvadhAnaM mUDhaM jIvaM rAga-dveSa ka -vyAmohAdyAvarte naayynti| ataH jagati asadbhUtavyavahAropanayacaturtha-paJcamabhedAnusAreNa tAdRza-Ni vyavahArAvasare mithyAtvAdimayabhavabhramaNanivAraNAya nijazuddhA'khaNDaparamAtmadravye AdareNa nijA dRSTiH .... sthaapniiyaa| tatazca 2"ummukkakammakavayA ajarA amarA asaMgA ya" (A.pra.4/146) iti Atmaprabodhe zrIjinalAbhasUriNA darzitaM siddhasvarUpaM drutamAvirbhavati / / 7/9 / / AtmAmAM Aropa thAya che. tethI Aropano pratiyogI bane che zarIra tathA anuyogI bane che AtmA. AropanA pratiyogIsvarUpa zarIrAtmaka paryAyano AdhAra audArikAdi pugalo che. te AropanA anuyogI evA Atmadravya karatAM vijAtIya dravya che. tethI ja AtmAmAM zarIrano abheda Aropa karavA svarUpa prastuta vyavahAra dravyamAM vijAtIya dravyanA paryAyano Aropa karanAra asaddabhUta vyavahAra tarIke zAstrakArone saMmata che. sUpha asabhUta vyavahAramAM sAvadhAnI ; AdhyAtmika upanaya :- prastuta abhUtavyavahAra upanayanI vAsanAmAMthI potAnI jAtane vahelI tane choDAvI levA jevI che. kAraNa ke A upanaya vastunA asatyArtha - mithyA aMzane dekhADavAmAM tatpara 21 che. miththA bAbata dekhADavAnA lIdhe ja lokavyavahAramAM vagara kAraNe teno prayoga na ja karavo joIe. 5 temaja navarA beThA-beThA asabhUta vyavahArane anusaranArA mAnasika vikalpo paNa na karavAnI ahIM cetavaNI vA maLe che. AnuM kAraNa e che ke tenAthI jIva mUDha bane che. A ja abhiprAyathI paramAtmaprakAzamAM yogIndra dave jaNAvela che ke "kharekhara (1) "huM goro chuM, (2) "huM kALo chuM, (3) huM ja anekavarNavALo chuM, (4) zuM 'huM pAtaLA dehavALo chuM', (5) huM skUla chuM - AvA prakAranI gerasamajavALA AtmAne tuM mUDha mAna." jo AMtarika sAvadhAnI rAkhavAmAM na Ave to "huM goro chuM. huM kALo chuM. huM zarIra chuM...." ItyAdi prasiddha vyavahAra rAga-dveSanA tophAnamAM, vyAmohamAM mUDha jIvane tANI jAya che. mATe duniyAmAM tevo vyavahAra karatI vakhate mithyAtvAdimaya bhavATavImAM bhUlA paDI na javAya te mATe potAnA zuddha akhaMDa paramAtmadravya upara rucipUrvaka dRSTine sthApita karavAnI jarUra che. asaddabhUta vyavahAranA cothA-pAMcamA prakArano lokavyavahAramAM upayoga karatI vakhate uparokta bAbata bhUlAI na jAya tenI kALajI rAkhavI. tenAthI AtmaprabodhamAM darzAvela siddhasvarUpa jhaDapathI pragaTe che. tyAM zrIjinalAbhasUrijIe kahela che ke "siddha karmakavacathI mukta, ajara, amara ane asaMga hoya che." (79) 1. ahaM gauraH ahaM zyAmaH ahameva vibhinnaH vrnnH| ahaM tanvaGgaH sthUlaH aham etaM mUDhaM manyasva / / 2. unmuktakarmakavacA ajarA amarA asaGgAzca / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 858 0 guNe dravyopacAraH 7/20 guNaI dravya upacAra 2, paryAyedravyano; "gaura" "deha"jima "AtamA" A7/10 (99) ne dravyothA jima je "e gaura dasaI chai te AtmA." Ima gaura udezInai AtmavidhAna rA kIjaI, e gaurakArUpa pugalaguNa Upari Atamadravyano upacAra 6. SaSTha-saptamau asadbhUtavyavahArau pratipAdayati - 'guNe' iti / guNe dravyopacAro hi 'gauro'hami'ti dhiirythaa| vyAropatu paze te " sn'ti yA matiH7/20nA ma prakRte daNDAnvayastvevam - guNe dravyopacAro hi (SaSThaH bhedH)| yathA 'gauraH aham' iti 0 thI: tere 'padam ti yA matiH, (sA) tu paryAye dravyogakaro: (vizleya:) TI7/10 || guNe dravyopacAro hi SaSTho'sadbhUtavyavahAro jnyeyH| yathA AdarzAdau pratibimbitaM svadehaM - dRSTvA 'gauraH ahamiti dhiiH| yadvA 'yo'yaM gauro dRzyate sa evA'hamiti dhiiH| atra hi gaura[Na muddizya AtmavidhAnaM kriyate / na hi paramArthato gauratvamAtmaguNaH kintu asamAnajAtIyapudgalaguNa iti tatrA''tmadravyopacArakaraNAdasya guNe dravyopacArA'sadbhUtavyavahArarUpatA vijnyeyaa| na ca dravya-guNa-paryAyarAsastabake'trArthe 'yo'yaM gauro dRzyate sa AtmA' iti nirdezo labhyate, iha ca 'yo'yaM gauro dRzyate sa evAhamiti ullekhaH iti kathaM na virodhaH ? iti zaGkanIyam, avataraNikA :- asabhUta vyavahAra upanayanA chaThThA ane sAtamA bhedanuM pratipAdana thAya che : ja asabhUta vyavahArano chaThTho-sAtamo bheda che zlokAthI - guNamAM dravyano upacAra chaThTho bheda jANavo. jema ke "goro huM chuM - AvI buddhi. zarIramAM "huM AvI je buddhi thAya che, te paryAyamAM dravyano Aropa samajavo. (10) sa vyAkhyArthI:- guNamAM dravyano upacAra karavo te chaThTho asabhUta vyavahAra upanaya samajavo. jema che ke arisA vageremAM pratibiMbita thayelA potAnA dehane joIne "A goro huM chuM - AvI buddhi thAya che te guNamAM dravyano upacAra jANavo. athavA to arisA vageremAM potAnA pratibiMbane ke citrane udezIne "je A goro dekhAya che te ja huM chuM - A pramANe je buddhi thAya che te guNamAM dravyaupacAra sa jANavo. ahIM gaura varNane udezIne potAnI jAtanuM = svAtmadravyanuM vidhAna karavAmAM Ave che ke "A huM chuM. vAstavamAM gauravarNa AtmAno guNa nathI. paraMtu pudgaladravyano guNa che. pudgala to AtmAthI vijAtIyadravya che. vijAtIyadravyanA guNamAM Atmadravyano upacAra karavAthI A upacAra guNamAM dravyano upacAra karavA svarUpa addabhUta vyavahAra tarIke jJAtavya che. zaMkA :- ( ) dravya-guNa-paryAyarAsanA TabAmAM prastutamAM "e gaura dIsaI chaI te AtmA' - Avo ullekha karela che. jyAre dravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM "A goro dekhAya che te huM chuM - Avo * phakta ko.(12)mAM kare che. # ma.mAM paryAya' pATha. zAM. + lI. (14) + A. (1)no pATha lIdho che. .. cihnadrayamadhyavartI pATha ko.(12)mAM nathI. je. pustakomAM 'udi.." pATha. ko.(12+13)no pATha ahIM lIdho che. Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ S 7/20 * zabdabhedasamAdhAnam / 859 atra Atmana evaa'hNpdaarthtvaat| agretanagAthAyAM dravya-guNa-paryAyarAsastabake 'ahaM gaura' pa ityatra Atmana evA'haMpadArthatayA pratipAdanAt, anekArthanighaNTau dhanaJjayenA'pi "sva AtmA caiva rA nirdiSTaH" (a.ni.43) ityevaM darzitatvAt / lokavyavahAre tu 'gaura AtmA' iti na prayujyate kintu ma 'gauro'hami'ti tathaivollikhitamatreti nArthabhedaH kazcit / na ca caturtha-SaSThayorabheda iti zaGkanIyam, uddezya-vidheyabhAvabhedena tadabhedA'yogAt / Atmano hi caturthe uddezyatvaM SaSThe ca vidheyatvamiti ka na tayorabheda iti bhaavH| na cA''tmana uddezyatvameva yuktam, na tu vidheyatvamiti zaGkanIyam, uddezya-vidheyabhAvasya kA nirdeza karela che. "AtmA' zabdanA sthAne huM AvuM kathana zA mATe ? banne vacce virodha Avaze. A goro huM - upacAravicAra samAdhAna :- (tra.) ahIM "huM AvuM jaNAvela che, teno artha 'AtmA' ja che. AgaLanI navamI gAthAnA TabAmAM mahopAdhyAyajI mahArAje ja jaNAvela che ke "huM gaura'- AvuM bolIe tyAre "huM" zabdano artha Atmadravya che. dhanaMjayakavie paNa anekArthanighaMTumAM darzAvela che ke "huM" ane "AtmA" A banne zabdo ahIM paryAyavAcI ja che. paraMtu lokavyavahAramAM potAnA gauravarNavALA pratibiMbane ke phoTAne udezIne "A AtmA" evo vyavahAra thato nathI. paraMtu "A huM evo vyavahAra thAya che. tethI karNikAmAM AtmA' nA badale "huM" Ama ullekha che. TUMkamAM, TabAmAM ane karNikAmAM zabdabheda che, arthabheda nathI. zako :- (ra gha ghatu.) asabhUta vyavahAranA cothA bhedamAM "huM goro chuM - AvuM jaNAvela tathA asabhUta vyavahAranA chaThThA bhedamAM "goro huM chuM - Ama jaNAvela che. tethI asabhUta vyavahArano cotho ane chaThTho prakAra eka banI jaze. tethI asabhUta vyavahAranA navanA badale ATha bheda banaze. su. - uddezya-vidheyabhAvamAM pheraphAra -- samAdhAna :- (dde.) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke asaddabhUta vyavahAranA cothA ane chaThThA kI bhAMgAmAM udezya-vidheyabhAva judA prakArano che. "huM goro chuM - A mujaba cothA prakAramAM "huM uddezya che. "gaura varNa vidheya che. jyAre "goro huM chuM - A mujabanA chaThThA prakAramAM "gaura varNa uddezya che. che. 'huM vidheya che. Ama udezya-vidheyabhAva badalAI javAthI cothA ane chaThThA prakAramAM ekatAnI Apattine prastutamAM koI avakAza raheto nathI. udezya-vidheyabhAva svaicchika sTa (na cA.) "AtmAne vidheya nahi paNa uddezya ja mAnavo joIe' - A vAta yuktisaMgata nathI. kAraNa ke udezya-vidheyabhAva haMmezA vaktAnI potAnI IcchAne AdhIna hoya che. vaktA jene uddezya banAvavA Icche tene udezya banAvI zake che. sAmAnyathI prasiddha hoya te uddezya bane, aprasiddha hoya te vidheya bane - Avo niyama che. zrotA mATe je prasiddha hoya tene uddezIne aprasiddha vastunuM vidhAna karavuM vaktAne abhipreta hoya che. AthI vaktA-zrotAnA AdhAre udezya-vidheyabhAva parivartanazIla hoya Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 0 0 'jJAnam AtmA' iti vAkyavimarza: 7/20 svecchAdhInatvAditi vyaktamuktaM vAdidevasUribhiH syAdvAdaratnAkare (pra.na.ta.1/2/syA.ra.pRSTha-20) / nanu bhagavatIsUtre "NANe puNa niyamaM AyA... daMsaNe vi niyamaM AyA" (bha.sU.12/10/468) iti ra yaduktaM tadapIha guNe dravyopacArAdanuyojyam / na hi sarvathA dharmo dharmiNo bhidyate / ataH kathaJcidama bhedapakSamAzritya jJAnaM niyamAdAtmetyucyata iti cet ? na, svakIyasadbhUtaguNa-paryAyANAM svadravyeNa sahA'pRthagbhAvasambandha eva bhavati / na hi sajAtIyaguNAdau dravyasya upacaritaH sambandhaH smbhvti| prakRtopacArastu vijAtIyadravya-guNAdisambandhe eva ka sambhavati / tatazca 'jJAnam AtmA' iti vAkyaM bhedakalpanAnirapekSatayA tRtIyazuddhadravyArthikanaye Ni pUrvokte (5/12) evA'ntarbhAvanIyam / jA yadvA prAg (6/10) naigamanayanirUpaNe nayacakrasArAnusAreNa ya AropanaigamaH uktaH tasya prathama bhede'sya samAvezo bodhyaH, guNe dravyAropAditi siMhAvalokananyAyena vijJeyam / che. A vAta zrIvAdidevasUrijI mahArAje syAdvAdaratnAkara graMthamAM prAraMbhamAM ja spaSTapaNe jaNAvela che. ! bhagavatIsUtra saMdarbhanI vicAraNA (3 zaMkA :- (1) bhagavatIsUtramAM je jaNAvela che ke "jJAna niyamo AtmA che. darzana paNa niyamo AtmA che' - te paNa guNamAM dravyano upacAra karavAnI daSTie jaNAvela che. tethI chaThThA asadUbhUta vyavahAra upanayamAM ja A upacAra samAviSTa thAya te vyAjabI che. kAraNa ke dharmI karatAM dharma sarvathA bhinna nathI. tethI dharma-dharmInA kathaMcit abhedapakSane AzrayIne "jJAna niyamo AtmA che' - AvuM kahevAya. samAdhAna :- (na, sva.) nA. "jJAna AtmA che' - A vAkyano prastuta chaThThI asabhUta vyavahAra ' upanayamAM samAveza karavAnI vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke potAnA saddabhUta guNane ane paryAyone Tii svadravyanI sAthe apRthabhAva = aviSyabhAva saMbaMdha ja hoya. sajAtIya guNAdimAM dravyano upacarita saMbaMdha hoto nathI. prastuta upacAra to vijAtIya dravya-guNa vagerenA saMbaMdhamAM ja saMbhave che. tethI chaThThA e asabhUta vyavahAra upanayamAM "jJAna AtmA che' A vAkyano samAveza na thAya. paraMtu bhedakalpanAnirapekSa hovAthI teno pAMcamI zAkhAmAM jaNAvela trIjA zuddhadravyArthikanayamAM ja samAveza thavo yogya che. & siMhAvalokana nyAyathI vicAraNA che | (cA.) athavA to pUrve chaThThI zAkhAnA dazamA zlokamAM naigamanayanuM nirUpaNa karavAnA avasare je nayacakrasAra graMthano saMvAda jaNAvela hato, temAM je Aropanaigama jaNAvela hato, tenA prathama bhedamAM prastuta vAkyano samAveza jANavo. kAraNa ke A vAkya guNamAM dravyano Aropa kare che. jema siMha AgaLa jAya tyAre pAchaLa joto hoya che tema ahIM pAchaLanI zAkhAmAM (6/10) jovA dvArA A bAbata vadhu spaSTa rIte samajAze. matalaba ke jJAnane AtmA kahevAnA lIdhe guNamAM dravyano Aropa karanAra naigamanaya tarIke uparokta vAkya jANavA yogya che. 1, jJAnaM punaH niyamena mAtmA..... varNanam pa nicamena gAtmA/ Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/10 861 0 paryAye dravyopacAra: ye dravyopacAra" jima kahiyaI "deha te AtmA." IhAM deharUpapudgalaparyAyanaI viSayai e che Atmadravyano upacAra kario 7.li7/10 evameva '"AyA niyamaM daMsaNe" (bha.sU.12/10/468) iti bhagavatIsUtravacanam, "AyA ceva ahiMsA" pa (ko.ni.711) ti nittivana, gAyA sApha" (gA.na.710) ti Avazyanivinam, "AyA paccakkhANe" (Atu.pra.25) iti AturapratyAkhyAnaprakIrNakavacanaJca nayacakrasArAnusAreNa Aropanaigamasya dvitIyabhede'ntarbhAvanIyam, dravye guNAdhAropAt, devasenamatAnusAreNa ca vakSyamANa (8/2) ma zuddhanizcayanaye'ntarbhAvanIyam, nirupAdhikaguNa-guNyabhedaviSayakatvAditi dhyeyam / paryAye dravyAropastu saptamaH asadbhUtavyavahAraH vijnyeyH| dehe 'ahamiti yA matiH jAyate sA .. paryAye dravyAropatayA'vaseyA, audArikAdipudgalaparyAyAtmake dehe AtmadravyopacArAt / atra hi / dehamuddizyA''tmavidhAnaM kriyte|| etena paJcama-saptamayorabhedaprasaktirapi parAkRtA, dehasya paJcame'sadbhUtavyavahAropanaye vidheyatvAt kA 6 Aropa naigama bhalo ja (va.) te ja rIte (1) "AtmA niyamAM darzana che' - A pramANe bhagavatIsUtravacana, (2) "AtmA ja ahiMsA che' - A mujaba oghaniryuktivacana, (3) "AtmA kharekhara sAmAyika che' - AvuM AvazyakaniryuktinuM vacana, (4) "AtmA paccakhkhANa che' - Ama je AturapratyAkhyAnapayannAnuM vacana che, teno paNa chaThThI zAkhAnA dazamA zlokamAM darzAvela zvetAMbarIya nayacakrasAra graMtha mujaba, AropanaigamanA bIjA bhedamAM aMtarbhAva karavo. kAraNa ke uparokta kathana AtmadravyamAM darzanaguNa, ahiMsAparyAya vagereno Aropa kare che. prastuta sAtamI zAkhAnA navamA zlokamAM jaNAvela asaddabhUtavyavahAranA cothA bhedamAM uparokta bhagavatIsUtra vagerenA kathanano samAveza na thAya. kAraNa ke tyAM sajAtIyadravyamAM nahi paNa vijAtIyadravyamAM che guNano Aropa abhipreta che. nayacakrasAra mujaba A vAta samajavI. tathA devasenamata mujaba A vacanono a AgaLa (82) jaNAvAze te zuddhanizcayanayamAM aMtarbhAva karavo. kAraNa ke te vacano nirupAdhikaguNa -guNI vacce abhedane potAno viSaya banAve che. A vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI. # asabhUta vyavahAranA sAtamA bhedanuM udAharaNa * (5) paryAyamAM dravyano Aropa sAtamo asabUta vyavahAra upanaya jANavo. jema ke zarIramAM huM" evI je buddhi thAya che te. ahIM pudgalonA paryAyasvarUpa dehamAM Atmadravyano upacAra thavAthI sAtamo asabUta vyavahAra samajavo. ahIM dehane uddezIne AtmadravyanuM vidhAna karavAmAM Ave che. pAMcamo ane sAtamo prakAra vilakSaNa che. (kta.) AvuM jaNAvavAthI asaddabhUta vyavahAranA pAMcamA ane sAtamA prakAramAM abheda thaI javAnI ApattinuM paNa nirAkaraNa thaI gayuM - tema samajI levuM. AnuM kAraNa e che ke asabhUta vyavahAranA "huM zarIra chuM - AvA pAMcamA bhedamAM zarIra vidheya che. tathA "zarIra huM chuM - AvA sAtamA bhedamAM zarIra che. ko.(13)mAM "karI bheda' pATha. 1. mAtmA niyamena sarNanam 2, mAtmA jaiva hiMsA | 3. mAtmA hatu sAmAyim 4. mAtmA pratyAghAna Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/20 862 * asadbhUtavyavahAraprayojanaprakAzanam / saptame coddezyatvAditi bhAvanIyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'gauro'haM, deho'hami'tyAdivyavahArA'vasare svakIyacaitanya5 svarUpe jAgaritavyam / anyathA tAdRzavyavahArA dehAdhyAsaparipoSaNataH jIvaM mithyAtvAvarte nimajjarA yeyuH| taduktaM pUjyapAdasvAminA samAdhitantre "mUlaM saMsAraduHkhasya deha evaa''tmdhiisttH| tyaktvainAM - pravizedantarbahiravyApRtendriyaH / / " (sa.ta.15), "gauraH sthUlaH kRzo vA'hamityaGgenA'vizeSayan / AtmAnaM dhArayennityaM kevalajJaptivigraham / / " (sa.ta.70) iti| tadarthaJca "nalinyAM ca yathA nIraM bhinnaM tiSThati sarvadA / ayamAtmA svabhAvena dehe tiSThati nirmalaH / / " (pa.pa.7) iti paramAnandapaJcaviMzatikArikA bhAvanIyA / ke ato vizve'smin lokaiH saha lokabhASayA vyavahArakaraNAvasare antarAtmani atIva jAgarUkatayA ( bhAvyam aatmaarthinaa| tathAvidhalokavyavahAranirvAho hi darzitavAkyaprayogaprayojanam / parantu tataH " rAga-moha-mamatva-dehadazA balavatyo na bhaveyuH tathA yatitavyam, "dehe vasaMtu vi Na vi chivai, NiyameM kA dehu ji jo ji| dehiM chippai jo ji Na vi, muNi paramappau so ji / / " (pa.pra.34) iti yogiindrdevrcitprmaatmprkaashvcnsmrnntH| tatazca "sAsayasokkhaM sayA mokkhaM" (dharmo.mA.77/26/ pR.262) iti dharmopadezamAlAyAM jayasiMhasUribhiH uktaM mokSaM muniH labhate / / 7/10 / / uddezya che. A rIte asadbhuta vyavahAranA pAMcamA ane sAtamA bhedamAM taphAvatane zAMtithI vicAravo. 4 lokavyavahAramAM sAvadhAna bano 4 AdhyAtmika upanaya - "goro huM chuM, "zarIra huM chuM - ItyAdi vyavahAro karavAnA avasare AtmArthI jIve potAnA caitanyasvarUpane vize jAgRti rAkhavI joIe. jo sAvadhAnI na rAkhavAmAM Ave to tevA vyavahAro dehAdhyAsane puSTa karI jIvane mithyAtvanA vamaLamAM DUbADI de tevA che. tethI ja pUjyapAdasvAmIe samAdhitaMtramAM jaNAvela che ke "saMsAranA duHkhanuM mULa dehamAM Atmabuddhi che. tethI Ane choDIne, bahAramAM sa IndriyonI pravRttine rokIne AtmAmAM praveza karavo. "huM goro chuM, jADo chuM, pAtaLo chuM' - A rIte zarIranI sAthe AtmAne ekarUpa na karatAM sadA potAnA AtmAne mAtra jJAnAtmaka zarIravALo mAnavo." tathA te mATe vI paramAnaMdapaMcaviMzatinI kArikAnI vibhAvanA karavI. tyAM ciraMtanAcArye jaNAvela che ke "jema kamalinImAM pANI sarvadA bhinna rahe che, tema A nirmaLa AtmA dehamAM rahevA chatAM svabhAvathI ja bhinna rahe che. A duniyAmAM te rahetAM AmajanatA sAthe temanI bhASAmAM vyavahAra karatI vakhate, uparokta zabdaprayoga karatI vakhate aMtaramAM khUba jAgRti-sAvadhAnI rAkhavAnI AvazyakatA che. tathAvidha lokavyavahArano nirvAha uparokta zabdaprayoganuM prayojana che. paNa temAM rAgadazA-mohadazA-mamatvadazA-dehadazA UbhI thaI na jAya, majabUta thaI na jAya tenI sAvadhAnI rAkhavI paNa khUba ja jarUrI che. te mATe yogIndradevaracita paramAtmaprakAza graMthanI eka gAthAne yAda karavI. teno artha e che ke "zarIramAM rahevA chatAM je niyamA zarIrane sparzato'ya nathI. tathA je deha vaDe sparzato paNa nathI. tene ja parama AtmA tarIke tuM jANa." tevI sAvadhAnIthI dharmopadezamAlAmAM zrIjayasiMhasUrie jaNAvela, kAyamI dhoraNe zAzvata sukhavALA mokSane muni meLave che. (7/10) 1. dehe vasannapi naiva spRzati, niyamena dehaM hi yo'pi| dehena spRzyate yo'pi naiva, manyasva paramAtmAnaM tameva / / 2. zAzvatIrtha sa ma (nama7) T. Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/12 0 guNe paryAyAropaH / guNi paryava upacAra "re, guNano "pajjavaI, jima mati tanu, tanu mati guNo e /11 (100) "TLe paryAyopathAra" "matijJAna te (tanu=) zarIra ja", zarIrajanya chaI, te mATaI. ihAM re matijJAnarUpa AtmaguNanaI viSayaI zarIrarUpa pudgalaparyAyano upacAra kariuM. 8. " ToSavAra" jima pUrvaprayoga ja anyathA karizuM "(tanu=) zarIra te matijJAnarUpa guNa ja." aSTama-navamau asadbhUtavyavahArau pratipAdayati - 'guNa' iti / guNe hi paryayAropo 'matijJAnaM tanuH' ythaa| | muLAropatu paryAye "tanava matiH' kathA 7/12 prakRte daNDAnvayastvevam - guNe hi paryayAropaH (aSTamaH bhedH)| yathA 'matijJAnaM tanuH' (iti ma ghI )T (tathA) paryAye aAropaH tu (navama: meva ) vathA 'ta-reva matiH' (ti thI:) TI7/997 guNe hi paryayAropa: aSTamo'sadbhUtavyavahAropanayo bodhyH| yathA 'matijJAnaM tanuH eveti dhIH, matijJAnasya vyavahArataH tanujanyatvAt / atra hi matijJAnAtmake AtmaguNe zarIrAtmakasya : audArikAdipudgalaparyAyasyA''ropakaraNAt, paramArthato jJAnamAtre pudgalaparyAyarUpatAyA asattvAccA'sya Ni guNe paryAyAropA'sadbhUtavyavahAropanayarUpatA vijnyeyaa| paryAye guNAropaH tu navamaH asadbhUtavyavahAropanayo jnyaatvyH| yathA 'tanureva matiH' iti avataraNikA :- asabhUta vyavahAra upanayanA AThamA-navamA bhedane graMthakArazrI darzAve che : ja asabhUta vyavahArano AThamo-navamo bheda ja zlokArNa - guNamAM paryAyano Aropa AThamo bheda che. jema ke "matijJAna zarIra che' - AvI buddhi. paryAyamAM guNano Aropa navamo bheda che. jema ke "zarIra ja matijJAna che' - A buddhi.(11) $matijJAna zarIra ja che vyAkhyArtha:- guNamAM paryAyano Aropa karavo te AThamo asabhUta vyavahAra upanaya jANavo. | jema ke "matijJAna zarIra che' - A pramANenI buddhi. matijJAna vyavahArathI zarIrajanya che. tathA matijJAna AtmAno guNa che. tethI AtmaguNasvarUpa matijJAnamAM zarIrAtmaka audArika Adi pudgalanA paryAyano che Aropa karavAnA lIdhe A upacAra guNamAM paryAyano Aropa samajavo. paramArthathI koI paNa jJAna pudgalanA paryAya svarUpa nathI. tema chatAM uparokta upacAra matijJAnamAM paudgalika paryAyano Aropa kare che. tethI te upacAra asabhUta vyavahAra upanaya tarIke jANavo. * asabhUta vyavahAranA navamA bhedanuM udAharaNa ja (5) paryAyamAM guNano Aropa karavo te navamo asabhUta vyavahAra upanaya jANavo. jema ke "zarIra ja matijJAna che' - A buddhi. ahIM zarIrAtmaka pagalaparyAyamAM matijJAnasvarUpa AtmaguNano je phakta ko.(12)mAM kare che. pustakAdimAM nathI. je ma.mAM 'pajjava' pATha. A.(1)+ko.(2)no pATha lIdho che. 0 lI.(1)mAM "jaghanyasthiti' pATha. * A.(1)mAM "kIdho' pATha. lA.(2)mAM "karayauM pATha. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 864 0 paryAye guNAropaH / 7/12 | ihAM zarIrarUpa paryAyanaI viSayai matijJAnarUpa guNano upacAra kIjaI chai. 9. I7/11/l ___dhiiH| atra hi tanulakSaNe pudgalaparyAye matijJAnalakSaNasyA''tmaguNasyopacArAt, paramArthatazca tanumAtre pa jaDatvena jJAnarUpatAyA virahAdasya paryAye guNAropA'sadbhUtavyavahAropanayarUpatA boddhavyA / rA aSTame guNamuddizya paryAyavidhAnam, navame tu paryAyamuddizya guNavidhAnamiti uddezya-vidheyabhAva- bhedAnnASTama-navamayorasadbhUtavyavahArayoraikyaprasaGga iti bhaavniiym| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - dehAtmanoH saMsAradazAyAmatyantasambaddhatvAd dehe AtmaguNAropaH rA AtmaguNe ca dehAropaH lokavyavahAre dRshyte| kintu etAdRzavyavahArakAle Atma-pudgaladravyayoH ka bhedaH satataM sthiratayA smartavyaH, anyathA mithyaatvmohodyaaptteH| prakRte "vyavahAre suSupto yaH sa Ni jAgAMtmagocare / jAgarti vyavahAre'smin suSuptazcAtmagocare / / " (sa.ta.78) iti samAdhitantrakArikA, "jo sutto vavahAre, so joI jaggae skjjmmi| jo jaggai vavahAre, so sutto appaNo kajje / / " 13 (no..rU9) ta mokSamRtathA vIvadhAtavyA tata% sabuttamouM" (ni.rU/9.67) ti mahAnizIthe darzitaM siddhasukhaM pratyAsannaM syAt / / 7/11 / / / upacAra thAya che. tethI A upacAra paryAyamAM guNanA AropasvarUpa jANavo. paraMtu paramArthathI zarIra jaDa hovAthI zarIra jJAnasvarUpa nathI hotuM. AthI A upanaya asabhUta vyavahArasvarUpe jANavo. prazna :- AThamA ane navamA asadbhuta vyavahAramAM zuM taphAvata che ? che AThamo-navamo vyavahAra vilakSaNa che pratyuttara :- (.) asabhUta vyavahAranA "matijJAna zarIra che' - AvA AThamA bhedamAM guNane udezIne paryAyanuM vidhAna karavAmAM Ave che. jyAre "zarIra matijJAna che' - AvA navamA bhedamAM paryAyane ga udezIne guNanuM vidhAna karavAmAM Ave che. Ama udezya-vidheyabhAva banne sthaLe badalAya che. A ja che A banne vacce mukhya taphAvata che. tethI asabhUta vyavahArano AThamo ane navamo prakAra eka banI vA javAnI Apattine prastutamAM avakAza nathI raheto. A vAtane vAcakavarge zAMtithI vicAravI. ja bhedavijJAnane bhUlIe nahi ne AdhyAtmika upanaya :- zarIra ane AtmA saMsArI avasthAmAM atyaMta sAthe rahe che. tethI zarIramAM AtmaguNano upacAra ke AtmaguNamAM zarIrano upacAra lokavyavahAramAM jovA maLe che. paraMtu A vyavahAra vakhate AtmA ane pudgalo vacceno bheda satata smRtipaTa upara sthira rahevo joIe. anyathA mithyAtvamohanIyano udaya thatAM vAra na lAge. prastutamAM samAdhitatranI kArikA tathA mokSaprAbhUtanI gAthA yAda karavI. te banneno bhAvArtha A mujaba che ke "je yogI vyavahAramAM sUtelA che te AtmAne vize, AtmakAryane vize jAge che. je vyavahAramAM jAge che, te AtmAne vize sUtelA che. tevI jAgRtithI mahAnizIthamAM jaNAvela sarvottama mokSasukha najIka Ave. (11) 1 ya: supto vyavahAre sa yogI jAgarti svkaarye| yo jAgarti vyavahAre sa supta AtmanaH kaarye|| 2 sarvottamasaukhyam / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/12 * prakArAntareNa asadbhUtavyavahAropavarNanam / asabhUtavyavahAra re, ima upacArathI; eha trividha hivAI sAMbhalo e 7/1rA(101) ima upacArathI asabhUtavyavahAra "eha 9 prakArano kahi. hivaI valI" ehanA 3 bheda (= trividha) kahiyaruM chaI, te "samyapaNaI cittasthiratA karInaI sAMbhalo. li7/1rI upasaMdati - vyavadAra' to vyavahArastvasadbhUto navadhaivaM vibhidyte| zruNu yathA'dhunA vakSye sa eva bhavati tridhA / / 7/12 / / prakRte daNDAnvayastvevam - evam asadbhUtaH vyavahAraH navadhA vibhidyate / adhunA zruNu, sa eva rA yathA tridhA mati (tathA) vacce 7/12 ) "evaM prakAropamayoraGgIkAre'vadhAraNe" (a.sa.pariziSTa-44) iti anekArthasaGgrahavacanAd evam = / anena prakAreNa anyeSAM guNAdInAm anyatra upacArakaraNAd asadbhUto vyavahArastu dvitIya upanayo ra navadhA vibhidyate = vizeSarUpeNa bhedamApadyate / adhunA samyag rItyA cittasthairyaM kRtvA zruNu, ahaM vakSye yathA sa: asadbhUtavyavahArAbhidhAno gi dvitIya upanaya eva tridhA = triprakAreNa bhavati = sampadyate / tadyathA - (1) svajAtIyA'sadbhUta-... vyavahAraH, (2) vijAtIyA'sadbhUtavyavahAraH, (3) svajAtIya-vijAtIyA'sadbhUtavyavahAraH iti / navavidhe'sadbhUtavyavahAre iva trividhe'pyatra anyeSAmanyaguNA Aropyanta iti asadbhUtatvamavagantavyam / avatararikA - asabhUtavyavahAranA nava bhedone jaNAvyA. graMthakArazrI teno upasaMhAra kare che ke - ja asabhUta vyavahAranA traNa bheda che zlokAtha:- A prakAre asabhUta vyavahAra upanayanA nava bheda paDe che. have tame sAMbhaLo. te ja asaddabhUta vyavahAra je rIte traNa prakAre thAya che tema huM kahuM chuM. (12) vyAkhyA - "prakAra, upamA, aMgIkAra, avadhAraNa arthamAM "gva' vaparAya'- Ama anekArthasaMgrahamAM zrI hemacaMdrasUrijIe jaNAvela che. te mujaba ahIM mULa zlokamAM rahela "va" zabda prakAra arthamAM jANavo. tethI arthaghaTana evuM thaze ke A prakAre bIjAnA guNa vagereno anyatra upacAra karavAthI bIjA asabUta bane. vyavahAra upanayanA nava prakAre vizeSarUpe bhedo paDe che. Ama nava bhedonuM nirUpaNa pUrNa thayuM. (dhunA) have tame sArI rIte cittane sthira karIne sAMbhaLo. te ja asadabhUta vyavahAra nAmano bIjo upanaya je rIte traNa prakAre thAya che tema huM kahuM chuM. te A pramANe - (1) svajAtIya asabhUta vyavahAra, (2) vijAtIya asabhUta vyavahAra ane (3) svajAtIya-vijAtIya asabhUta vyavahAra. jema nava prakAranA asaddabhUta vyavahAramAM bIjAnA guNAdino anyatra Aropa karavAmAM Ave che, tema traNa prakAranA asabhUta vyavahAramAM paNa bIjAnA guNAdino anyatra Aropa karAya che. tethI ahIM paNa abhUtapaNuM jANavuM. nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "je anyanA guNone phakta ko.(12)mAM "re' che. . * citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(ra)mAM che. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 tathAvyavahArA'sadbhUtatvopayogAvazyakatA 0 7/12 taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "aNNesiM annaguNo bhaNai asabbhUya tivihbhede'vi| sajjAi-iyara - miso TyaLo tivimenuvA" (na..10, p:sva.pra.222) rUDhiA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - tattatprayojanoddezena jAyamAnA upacArAH vyAsa-saGkSapAbhyAm anekavidhAH sampadyante / kintu tathAvidhopacArAvasare tadgatamasadbhUtatvamavismRtaM syAt tarhi tannimittama kaharSa-zoka-rAga-dveSeSTatvA'niSTatva-ratyaratyAdisaGkliSTadvandvA''vartataH svAtmAnaM vimocya AtmArthI OM drutamapavargamArge'bhisarpati / tattadupacArakAribhiH idaM smartavyam / prakRte "jA Nisi sayalaha~ dehiyaha~, - joggiu tahi~ jaggei / jahi~ puNu jaggai sayalu jagu, sA Nisi maNivi suvei / / " (pa.pra.2/46) iti paramAtmaprakAzagAthA, "yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgarti sNymii| yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato " muneH / / " (bha.gI.2/69) iti bhagavadgItAkArikA, "yatra suptA janA nityaM prabuddhaH tatra sNymii| prabuddhA yatra kA te vidvAn suSuptiM yAti yogirAT / / " (yAjJa.22) iti ca yAjJavalkyopaniSatkArikA bhaavniiyaa| tatazca zrIvAsupUjyasvAmicaritre zrIvardhamAnasUriNA "kSINakarmA'rtha-kartavyo viliinkleshsnttiH| anantadarzana-jJAna -vIDaDanando naguru: (vA.va.4/1rUrU9) rUchuM paramAtmasvarUpamAMvirmAA7/1ra aa. bIjAnA guNo tarIke Aropita karIne jaNAve te asabhUta vyavahAra upanaya kahevAya che. trividha asadbhuta vyavahAramAM paNa A rIte Aropa jANavo. tenA traNa bheda che. (1) svajAtIya, (2) Itara, (3) mizra. tathA te trividha asabhUta vyavahAramAM paNa pratyekanA traNa-traNa bheda che.' ) abhUtapaNuM khyAlamAM rAkhIe). AdhyAtmika upanaya :- te te prayojanone lakSamAM rAkhIne thatA judA judA upacAra vistRta ane saMkSipta paddhatie vividha prakAre bane che. paraMtu te te upacAra lokavyavahAramAM thatA hoya tyAre paNa >> temAM raheluM asabhUtapaNuM najaranI bahAra nIkaLI na jAya tenI kALajI rAkhavAmAM Ave to te te ' upacAranA nimitte harSa-zoka, rAga-dveSa, gamo-aNagamo, rati-arati, AghAta-pratyAghAta, saMkalpa-vikalpa vagere dvandronA vamaLamAM phasAyA vagara sAdhaka mokSamArge jhaDapathI pragati sAdhe che. A bAbata te te upacAra-Aropa karanAra pratyeka sAdhake yAda rAkhavI. paramAtmaprakAzanI eka gAthA ahIM vibhAvanA karavA yogya che. tyAM yogIndradeve jaNAvela che ke "tamAma saMsArI jIvone je zuddhAtmadazA rAtasvarUpa lAge che, temAM yogI jAge che. vaLI, je dehAdhyAsAdimAM AkhuM jagata jAge che, tene rAta mAnIne yogI temAM UMdhe che." bhagavadgItA tathA yAjJavalkayopaniSadmAM paNa A ja prakArano zloka Ave che. tenI paNa vibhAvanA karavI. tenA lIdhe zrIvAsupUjyacaritramAM varNavela paramAtmasvarUpa pragaTa thAya che. tyAM zrIvardhamAnasUrijIe jaNAvela che ke "(1) karmo, prayojano ane kartavyo jenA samApta thayelA hoya, (2) saMklezanI paraMparA jenI ravAnA thayelI hoya, (3) anaMta darzana-jJAna-zakti-sukha jenI pAse hoya te jagadguru paramAtmA che." (7/12) 1. anyeSAm anyaguNaM bhaNati asadbhUtaH trividhbhede'pi| svajAtIya itaro mizro jJAtavyaH trividhbhedyutH|| 2. yA nizA sakalAnAM dehinAM yogI tasyAM jaagrti| yatra punaH jAgarti sakalaM jagat tAM nizAM matvA svpiti|| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 svajAtIyA'sadbhUtavyavahAravarNanam / 867 asata nija jAti kare, jima paramANuo; bahupradezI bhAkhiI e Il/13 (102) rasa eka (nijas) sva jAti asabhUtavyavahAra kahiyaI. jima "paramANu bahupradezI' (bhAkhiI=) kahiI, e svajAtIyA'sadbhUtavyavahAraM prathamabhedaM pratipAdayati - 'tatre'ti / tatra jJeyaH svajAtIyA'sadvyavahAra aadimH| niraMzatve'pyaNu nApradezo bhASyate ythaa||7/13|| prakRte daNDAnvayastvevam - tatra AdimaH svajAtIyA'sadvyavahAraH jnyeyH| yathA niraMzatve'pi purnAnA pravezo maLatA7/1rU. ___tatra = triSu asadbhUtavyavahAropanayeSu madhye svajAtIyA'sadbhUtavyavahAraH = svajAtIyadravye ze svasamAnajAtIyaparyAyAropo'sadbhUtavyavahAropanaya Adimo jJeyaH / yathA niraMzatve'pi = apradezatve'pika aNuH = paramANuH nAnApradezaH = bahupradezI bhASyate, nAnApradezibhavanayogyatayA anyasvajAtIyaparamANuprabhRtidravyamilane sati paramANoH bahupradezitvabhAvAt / vastutaH mag agzayAm praveza pavA ta va "(9) gaLu, (2) paramANu, (3) niraMza, ; (4) nirveda, (6) niravayava, (6) niSNaveza, (7) praveza" (vi.sa.ma.447) rUcevaM vizeSaviramaga avataraNikA.:- prakArAntarathI asabhUta vyavahAra upanayanA je traNa bheda darzAvyA temAMthI prathama svajAtIya asabhUta vyavahAra upanayanuM graMthakArazrI pratipAdana kare che : ja asabhUta vyavahArano prathama bheda . zloAthe - traNa bhedamAM sauprathama svajAtIya asaddabhUta vyavahAra upanaya jANavo. jema ke aNu niraMza hovA chatAM paNa anekapradezavALo kahevAya che. (13) vyAkhyArtha :- asabhUta vyavahAra upanayanA je traNa prakAro batAvyA tenI aMdara prathama prakAra svajAtIyadravyamAM svamAnajAtIya paryAyano Aropa karavA svarUpa asabhUta vyavahAra upanaya jANavo. jema ke paramANu niraMza = niravayava = apradeza hovA chatAM paNa bahupradezI = anekapradezavALo kahevAya ? che. A mujabano vyavahAra karavAnuM kAraNa e che ke paramANu svayaM apradeza hovA chatAM paNa anekapradezI banavAnI yogyatA temAM rahelI che. AthI ja svasamAnajAtIya anya paramANu vagere dravyo bhegA thAya raNa eTale paramANu anekapradezI = bahuavayavavALA skaMdha svarUpe pariNamI jAya che. 4 asaMkhyakALamAM paramANu avazya skaMdha bane 4 (vastu) vAstavamAM to aNu aNudazAmAM niSpadeza ja che. tethI ja tenA samAnArthaka sArthaka nAmo vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravyAkhyAmAM "(1) aNu, (2) paramANu, (3) niraMza, (4) nirbheda, (5) niravayava, (6) nipradeza, (7) apradeza"- A mujaba jaNAvela che. tema chatAM paNa utkarSathI asaMkhya U P(1)mAM "asabhUta vyavahAra" pATha je phakta ko. (12)mAM "re che. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 868 0 pudgalavibhAvaparyAyavicAraH / rI "paramANunaI bahupradezI thAvAnI jAti chai, te mATaiM kahII 1. "e gAthA 102no bhAvArtha. li7/17ll. maladhAravRttI sArthakAni tatsamAnArthakanAmAni darzitAni / kevalam utkarSataH asaGkhyakAlacakramadhye padvayaNukAdirUpeNa sarve'pi paramANavaH pratisvaM pariNamantyeveti yogyatayA'tra 'aNuH bahupradezI'tyevaM rA svajAtIyA'sadbhUtavyavahAropanayA'pekSayoktamityavadheyam / .. --- .. taduktam AlApapaddhatau "asadbhUtavyavahAraH tredhaa| svajAtyasadbhUtavyavahAraH, yathA paramANurbahupradezIti - kathanamityAdi" (A.pa.pR.10) iti / taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca '"paramANu eyadesI bahuppadesI za payaMpade jo du| so vavahAro Neo davve pajjAyauvayAro / / " (na.ca.58, dra.sva.pra.229) iti / svajAtIyadravye ka svajAtIyavibhAvaparyAyopacAro'sadbhUtavyavahAropanaya ityevamapyayamucyate, nAnApradezitvasya vibhAvaparyAyaNi rUpatvAt, vizakalitAnAM parasparAnusyUtAnAM ca ekapradezi-bahupradezinAM paramANUnAM paudgalikatvarUpeNa on mitha: sanAtIyatvavI ___ upalakSaNAt svajAtIyaparyAye svajAtIyaparyAyAropo'sadbhUtavyavahAro'pi atraivAntarbhAvanIyaH, yathA kALacakra pUrA thAya tyAre sarva paramANuo vacaNakAdisvarUpe = aMdhasvarUpe avazya pariName che. tethI phakta yogyatAnI apekSAe prastutamAM svajAtIya asabhUtavyavahAra upanayanI dRSTie paramANu bahupradezI - A pramANe jaNAvela che. A vAtane khyAlamAM rAkhavI. paramANu bahupadezI ! ; | (du.) A ja AzayathI AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "asabhUta vyavahAranA traNa prakAra che. temAM svajAtiasaddabhUta vyavahAra upanaya prathama che. jema ke "paramANu bahupradezI che' - AvuM kathana." rasa nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "je upanaya ekapradezI paramANune bahupradezI kahe - che te upanayane dravyamAM paryAyano upacAra karanAra asaddabhUta vyavahAra tarIke jANavo." prastuta upanaya | svajAtIyadravyamAM svajAtIya vibhAvaparyAyano upacAra karanAra asaddabhUta vyavahAra tarIke paNa kahevAya che. kAraNa ke paramANuo bhegA thavAthI je aneka pradezI aMdha bane che te pudgalano vibhAva paryAya che. tathA rI chUTA-chavAyA paramANuo ane skaMdharUpe pariNamelA paramANuo paulikatvarUpe paraspara sajAtIya che. Ama svasamAvajAtIya paramANusvarUpa pudgaladravyamAM svamAnajAtIya bahupradezitva svarUpa vibhAvaparyAyano upacAra karIne 'paramANu bahupadezI che' - AvuM bolanAra prastuta upanayanuM bIjuM nAma paNa yathArtha che. che. svajAtIya paryAyamAM svajAtIya paryAyano Aropa che. (utta.) ahIM je vibhAva paryAyanA upacAranI vAta karI te to upalakSaNa che. eka vAta jaNAvavAthI bIjI vAta samajI levAnI hoya tene upalakSaNa kahevAmAM Ave che. arthAt prastutamAM sajAtIya dravyamAM * pustakomAM "paramANunaI pada nathI. A.(1) + ko.(13)mAM che. je A.(1) + ko.(13)mAM 'jAtinA badale 'zakti' pATha. pustakomAM "kahII nathI. phakta ko.(13)mAM che. *.* cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. 1. paramANurekadezI bahupradezI prajalpati ystu| sa vyavahAro jJeyo dravye pryaayopcaarH|| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 pratibimbe mukhAropa: 0 869 pratibimbe mukhAropa iti / idamevAbhipretya nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca '"daRsNaM paDibiMba lavadi hu taM pa ceva esa pjjaao| sajjAi asabbhUo uvayario NiyayajAipajjAo / / " (na.ca.56, dra.sva.pra.227) iti| ga ___ mukhalakSaNabimba-tatpratibimbayoH pudgalaparyAyarUpatvAt sjaatiiytaa'vgntvyaa| pudgalaparyAyAtmakA''darzagatapratibimbe mukhatvA'sattvAdasyA'sadbhUtatA bodhyA / evameva svajAtIyaguNe svajAtIyadravyAropaNAtmako'sadbhUtavyavahAro'pyatraivAntarbhAvanIyaH, yathA za 'zvetaH prAsAdaH' iti upcaarH| taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "rUvaM pi bhaNNati davvaM vavahAro ke annnnatthsNbhuudo| seo jaha pAsAo guNesu davvANa uvyaaro||" (na.ca.59, dra.sva.pra.230) iti / zvetarUpalakSaNaguNa-prAsAdalakSaNadravyayoH paudgalikatvAt sajAtIyatA bodhyaa| rUpasya dravyatvenA'sattvAd 'rUpaM dravyam, zvetaH prAsAdaH' ityAdeH vyavahArasya asadbhUtatA vijJeyA / vibhAva paryAyanA upacAranI je vAta karI, tenAthI svajAtIya paryAyamAM svajAtIyaparyAyano Aropa karavA svarUpa asabhUta vyavahArano paNa prastuta bIjA vyavahAramAM ja samAveza karavo. jema ke pratibiMbamAM mukhano Aropa. A ja abhiprAyathI nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "pratibiMbane joIne "A te ja paryAya che' - A pramANe kahevAya che te svajAtIyaparyAyamAM svajAtIyaparyAyano upacAra karanAra asabhUta vyavahAra upanaya che." # pratibiMba pudgalasajAtIyaparyAya 8 (mua) prastutamAM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke darpaNamAM je mukhanuM pratibiMba paDe che, te bilAtmaka mukha pudgalano paryAya che. tathA tenuM pratibiMba paDe che te paNa pudgalano paryAya che. banne sadaza pugalaparyAya svarUpa hovAthI darpaNamAM pratibiMbita mukhane = mukhapratibiMbane joIne "A mAruM ja moTuM che' - A pramANe je kahevuM, te svajAtIyaparyAyamAM svajAtIyaparyAyano upacAra kahevAya che. arIso paNa pudgalaparyAya che svarUpa ja che. vAstavamAM temAM pratibiMba rahe che, biMba = mukha rahetuM nathI. pratibiMba kAMI moDhA svarUpa lI nathI. mukhatva nAmano dharma mukhapratibiMbamAM raheto nathI. tethI ja A vyavahAra asabhUta che - tema jANavuM. A guNamAM dravyano upacAra (zvameva.) A ja rIte svajAtIya guNamAM svajAtIya dravyano Aropa karanAra asaddabhUta vyavahArano paNa prastuta bhedamAM = svajAtIya asabhUta vyavahAramAM ja samAveza karavo. jema ke "sapheda mahela' Avo upacAra. A vAtane jaNAvatA nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM kahela che ke anya arthanA AlaMbanathI utpanna thayelo vyavahAra rUpane paNa dravya kahe che. jema ke "sapheda mahela.' A guNamAM dravyano upacAra jANavo." prastutamAM zvetarUpa guNa che. mahela dravya che. banne paudgalika hovAthI paraspara sajAtIya che. tethI prastuta Aropa sajAtIya guNamAM sajAtIya dravyanA upacAra svarUpa bane che. tathA rUpa guNatvarUpe vidyamAna che, dravyatvarUpe nahi. tethI je je svarUpe na rahetuM hoya tene te svarUpe batAvanAra "rUpa 1. dRSTvA pratibimbaM lapati hi taM caiva eSa pryaayH| svajAtIyaH asadbhUto nijkjaatipryaayH|| 2. rUpamapi bhaNyate dravyaM vyvhaaro'nyaarthsmbhuutH| zveto yathA prAsAdo guNeSu drvyaannaamupcaarH|| Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 0 'bodhaH ghaTAkAra' ityupacAravicAra: 7/13 tathA svajAtIyaguNe svajAtIyaparyAyAropaNAtmako'sadbhUtavyavahAro'pyatrAntarbhAvyaH, yathA 'bodho ghaTAkAra' iti upacAraH, yadvA 'jJAnaM paryAya' iti upacAraH / taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca " NANaM pi hi pajjAyaM pariNamamANaM tu giNhae jo hu / vavahAro khalu jaMpai guNesu uvayariyapajjAo / / " (na.ca.60, dra.sva.pra.231) iti / yadyapi jJAnaM guNaH tathApi pariNamamAnatvAt tasya paryAyatvenA'tropacAraH kriyate / 870 2 evaM svajAtIyavibhAvaparyAye svajAtIyadravyAropaNAtmako'sadbhUtavyavahAro'pi atra evAntakarbhAvanIyaH, yathA 'sthUlaskandhaH pudgala' ityupacAraH / taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "phULa thUlakhaMdhaM puggaladavvotti jaMpae loe / uvayAro pajjAe poggaladavvassa bhaNai vavahAro / / " (na.ca.61, pra. sva. pra. 232 ) rNi iti| mithaHsamanuviddhanAnApudgalaparamANuniSpannasya sthUlaskandhasya pudgaladravyavibhAvaparyAyarUpatayA pudgaladravyatvakathanaM svajAtIyavibhAvaparyAye svajAtIyadravyA''ropaNAtmakA' sadbhUtavyavahArarUpeNa bodhyam / kA dravya che. zveta mahela che' - ItyAdi vyavahArane asadbhUta jANavo. guNamAM paryAyano upacAra (tathA.) tema ja svajAtIya guNamAM svajAtIya paryAyano Aropa karanAra asadbhUta vyavahArano paNa prastuta svajAtIya asadbhUta vyavahAramAM ja samAveza karavo. jema ke 'jJAna ghaTAkAra che' - Avo upacAra. athavA 'jJAna paryAya che' - Avo upacAra. tethI ja nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "pariNamanazIla jJAnane paNa je vyavahAra paryAyarUpe grahaNa kare che, te vyavahAra guNamAM paryAyano upacAra karanAra asadbhUta vyavahAra upanaya kahevAya che." yadyapi jJAna guNa che. tema chatAM te pariNamanazIla che. tethI teno paryAyarUpe ahIM upacarita nirdeza karavAmAM Ave che. / vibhAva paryAyamAM sajAtIya dravyano Aropa (E.) A ja rIte svajAtIya vibhAva paryAyamAM svajAtIya dravyano Aropa karanAra asadbhUta vyavahArano paNa prathama asadbhUta vyavahAramAM aMtarbhAva karavo. jema ke 'sthUlaskaMdha pudgala che' - A pramANeno Aropa sajAtIya vibhAva paryAyamAM sajAtIyadravyano upacAra karavA svarUpa asadbhUta vyavahAra upanaya jANavo. tethI ja nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "sthUla skaMdhane joIne loko kahe che ke 'A pudgala dravya che.' Ane paryAyamAM pudgaladravyano upacAra karanAra asadbhUta vyavahAra kahevAya che." eka-bIjA sAthe vizeSa prakAre saMkaLAyelA aneka paramANuonA samUhathI niSpanna sthUla skaMdha pudgaladravyano vibhAva paryAya che. tethI tevA sthUla skaMdhane pudgaladravyarUpe kahevuM te svajAtIya vibhAva paryAyamAM svajAtIya dravyano Aropa karanAra asadbhUta vyavahAra tarIke jANavA yogya che. 1. jJAnamapi hi paryAyaM pariNamamANaM tu gRhNAti yastu / vyavahAraH khalu jalpati guNeSUpacaritaparyAyam / / 2. dRSTvA sthUlaskandhaM pudgaladravyamiti jalpati loke / upacAram paryAye pudgaladravyasya bhaNati vyavahAraH / / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 871 7/13 . 'uttamaM rUpam' ityupacAravicAra: / evaM zarIrasaMsthAnam uddizya 'uttamaM rUpami'tyAdyAlApalakSaNaH svajAtIyaparyAye svajAtIyaguNA''ropaNAtmako'sadbhUtavyavahAro'pi prakRtAntabhUto dRshyH| taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca pa "daTTaNaM dehaThANaM vaNNaMto hoi uttama ruuvN| guNauvayAro bhaNio pajjAe Natthi saMdeho / / " (na.ca.62, -- dra.sva.pra.233) iti| dehasaMsthAnasya pudgalaparyAyarUpatayA rUpasya pudgalaguNasya tatrA''ropaH svajAtIyaparyAye svajAtIyaguNAropaNAtmakA'sadbhUtavyavahAropanayarUpeNa jJAtavyaH / ___ pUrvaM (7/5-11) 'dravye dravyopacAraH', 'guNe guNopacAraH' ityAdinA ye navavidhA asadbhUtavyavahArA za darzitAH tadudAharaNAni nehAntarbhavanti, teSAM sarveSAmeva anupadameva (7/14) vakSyamANavijAtIyA-ka 'sadbhUtavyavahArAntaHpAtitvAt, iha ca svajAtIyA'sadbhUtavyavahArasya prakrAntatvAdityAdikaM sudhiyA ... svdhiyohniiymtr| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - ye dravya-guNa-paryAyAH sAmprataM svabhAvarUpeNa na santi kintu kA vibhAvarUpeNa santi tAn tadrUpeNa darzayantaM svajAtIyA'sadbhUtavyavahAropanayaM cetasikRtya (1) ja paryAyamAM sajAtIya guNano Aropa () A ja rIte zarIrasaMsthAnane udezIne "uttama rUpa' - ItyAdi svarUpe pratipAdana karavuM te svajAtIya paryAyamAM svajAtIya guNano Aropa karanAra asabhUta vyavahAra che. A vyavahArano paNa prastuta svajAtIya asabhUta vyavahAra upanayamAM aMtarbhAva thAya che - tema jANavuM. tethI ja nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "zarIranA AkArane joIne tenuM varNana karatAM kahevuM ke "kevuM uttama rUpa che !" - to A svajAtIya paryAyamAM svajAtIyaguNano Aropa kahevAyela che. temAM koI saMdeha nathI." zarIranI AkRti pudgala dravyano paryAya che. tathA rUpa pudgalano guNa che. tethI dehAkRtimAM rUpano Aropa karavo te svajAtIya paryAyamAM svajAtIyaguNano Aropa karanAra asabhUta vyavahAra upanaya tarIke jANavA yogya che. ja ravajAtIya-vijAtIya udAharaNomAM bheda ja (pUrva) sAtamI zAkhAnA pa thI 11 zloka sudhImAM 'dravyamAM dravya upacAra, guNamAM guNano upacAra...' ItyAdi rUpe je nava prakAranA asabhUta vyavahAro dekhADela hatA, tenA udAharaNono prastuta svajAtIya asaddabhUta vyavahAramAM samAveza thaI zakato nathI. kAraNa ke te badhA ja udAharaNono vijAtIya asabhUta vyavahAramAM samAveza thAya che. AgaLa caudamA zlokanI vyAkhyAmAM vijAtIya asabhUta vyavahAra jaNAvavAmAM Avaze. ahIM to svajAtIya asabhUta vyavahAra prastuta che. tethI teno atra samAveza thaI zakato nathI. AvI bAbatone buddhizALIe potAnI buddhithI ahIM vicAravI. A asabhUta vyavahAranuM umadA prayojana : AdhyAtmika upanaya :- vartamAna kALe je dravya-guNa-paryAya svabhAvasvarUpe na hoya paNa vibhAva svarUpe hoya tene te svarUpe batAvanAra prastuta svajAtIya asadUbhUta upanayano AdhyAtmika upayoga 1. dRSTvA dehasthAnaM varNayana bhavati uttama ruupm| guNopacAro bhaNitaH paryAye nAsti sndehH|| Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 872 * upacAraprayojanavimarzaH 7 / 13 pa rA pApapravRttisamaye tatphalamabhisandhAya 'ahaM mUDhaH, ajJaH' ityAdikAM dhiyamupasthApya pApanivRttyaupayikaM balaM praaptvym| (2) evaM dharmapravRttikAle ' ahaM sAdhakaH, zramaNo'ham' ityAdikAM prajJAmutthApya vidhivizuddhasadanuSThAnakaraNasAmarthyaM prApyam / tathA (3) dRSTazatruJjayaM karma- saMyoga-kAla-niyati-pramAdAdima pAravazyena pApapravRttaM bhavyAtmAnaM dRSTvA tadIyabhavyatAM nijacetasi samAropya 'ayaM bhavyaH Asanna - siddhikaH' iti bodhamutpAdya tadviSayakadveSAdilakSaNo'prazastamanovRttipravAhaH tADanAdilakSaNazcA'prazastadehavRttipravAhazca pratirodhyaH / maitryAdibhAvanAzca tasmin bhAvayitavyAH prayatnata ityatropadezo lbhyte| itthamaprazastadeha - manovRttipravAhavirAme siddhasukhaM sulabhaM syAt, tasya kRtsnavRttivilayA'vinAbhAvitvAt / prakRte "deha - manovRttibhyAM bhavataH zArIra - mAnase duHkhe / tadabhAvAt tadabhAve siddhaM siddhasya OM siddhimulam / / " (pra.2.21) kRti prazamaratijAriA bhAvanIyA||7/1rU|| #t al evo karI zakAya ke (1) pApa karatI vakhate tenA phaLarUpe maLanAra tiryaMca, naraka vagere gatine lakSamAM rAkhIne 'huM mUDha chuM','huM ajJAnI chuM' - ItyAdi buddhi ubhI karavA dvArA pApane choDavAnuM baLa meLavavuM. (2) sAmAnya dharmasAdhanA karatI vakhate paNa 'huM sAdhaka chuM. huM sAdhu chuM' AvI buddhi UbhI karavA dvArA vidhivizuddha rIte dharmasAdhanA karavAnuM sAmarthya saMprApta karavuM. (3) te ja rIte zatruMjayanA darzana karanAra koI bhavyAtmA karmavaza ke saMyogavaza ke kALavaza ke niyativaza ke pramAdAdivaza pApa karI rahyo hoya tyAre paNa tenI mokSe javAnI yogyatAne lakSamAM rAkhIne 'A bhavya che, AsannamuktigAmI che' - AvI buddhi ubhI karavA dvArA tenA pratye dveSa, durbhAva vagere svarUpa aprazasta cittavRttipravAhane tathA tamAco mAravA vagere svarUpa aprazasta dehavRttipravAhane aTakAvavo. tathA tenA pratye maitrI vagere bhAvone keLavavA prAmANikapaNe prayatna karavo - AvI paNa prastutamAM sUcanA maLe che. A rIte aprazasta dehavRtti-cittavRttinA pravAhano virAma thAya to siddhasukha sulabha thAya. kAraNa ke siddhasukha to prazasta -aprazasta tamAma vRttiono uccheda thayA vinA maLatuM nathI. prastutamAM prazamarati prakaraNanI eka kArikAnI paNa UMDANathI vibhAvanA karavI. mokSamAM sukhanI siddhi karavA mATe tyAM umAsvAtijI mahArAje jaNAvela che ke 'dehavRttithI zArIrika duHkha thAya che tathA manovRttithI mAnasika duHkha utpanna thAya che. siddha bhagavaMtane dehavRtti ane manovRtti hotI nathI. tethI zArIrika ane mAnasika duHkha hotuM nathI. tethI siddha bhagavaMtane siddhimAM muktimAM sukha siddha thAya che.' (7/13) lakhI rAkho DAyarImAM......ja * sAdhanAthI bhagavAna sAthenuM bhaugolika aMtara ghaTI zake. dA.ta. gaganagAmI muni. upAsanAthI bhagavAna sAthenuM mAnasika aMtara ghaTyA vinA rahetuM nathI. dA.ta. zobhana muni. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/24 0 vijAtIyA'sadbhUtavyavahAravicAra: 0 873 teha vijAti jANo, jima mUrati mati; mUrati dravyaIO UpanI e //7/14o (103) teha asabhUta vijAti jANo jima "mUrta matijJAna" kahiche. mUrta (dravya) te je viSayAloka ane -manaskArAdika tehathI Upano." te mATache. ihAM matijJAna AtmaguNa. tehanAM viSaI mUrtatva pudgalaguNa sa, upacario, te vijAtyasabhUtavyavahAra kahiyaI. 2. II/14 dvitIyamasadbhUtavyavahAropanayaprakAramAcaSTe - 'vijAtIye'ti / vijAtIyopacArAdabhUtavyavahRtiH praa| mUrtotpannaM matijJAnaM mUrtaM syAditi nizcayaH / / 7/14 / / prakRte daNDAnvayastvevam - vijAtIyopacArAt parA abhuutvyvhRtiH| (yathA) 'mUrtotpannaM matijJAnaM ma mUrta cA' - rUtti nizvayaTI7/04/ vijAtIyopacArAt = svaguNe vijAtIyaguNAropAt parA = dvitIyA abhUtavyavahRtiH = 1 asadbhUtavyavahAropanayaH syAt / yathA mUrtotpannaM = viSayA''loka-manaskArAdimUrttavastujanyam iti + hetoH matijJAnaM mUrtaM syAditi nizcayaH / anekAntajayapatAkAsvopajJavRttau zrIharibhadrasUribhiH uddharaNarUpeNa Ni "rUpA''loka-manaskAra-cakSudyaH sampravarttate / vijJAnam, maNi-sUryAMzu-gozakRdbhya ivA'nalaH / / " (a.ja.pa.bhAga-kA 1/adhikAra-3/pR.228) iti yaduktaM tadatra smartavyam / avataraNikA - bIjI rIte asaddabhUta vyavahAra upanayanA je traNa bhedano bAramA zlokamAM nirdeza karyo hato temAMthI tenA bIjA bhedanuM graMthakArazrI nirUpaNa kare che - 69 asalkata vyavahArano bIjo bheda haS zlokArtha :- vijAtIyano upacAra karavAthI bIjo asadUbhUta vyavahAra upanaya bane che. jema ke , mUrta dravyathI utpanna thayela hovAthI "matijJAna mUrti che' - A nizcaya.(7/14) yArthI :- svaguNamAM vijAtIya guNano Aropa karavAthI bIjo asabhUta vyavahAra saMpanna thAya che. jema ke viSaya, Aloka (= prakAza), temaja (grahaNa karelA manovargaNAnA pudgalo, mananI kriyA vagere svarUpa) manaskAra vagere mUrta vastuthI utpanna thavAnA kAraNe "matijJAna mUrta banaze" - A pramANe nizcaya vijAtIya asabhUta vyavahAra jANavo. zrIharibhadrasUrijIe anekAntajayapatAkA svopajJavRttimAM uddharaNasvarUpe jaNAvela che ke "jema sUryakAnta maNi, sUryakiraNo ane chANamAMthI agni pragaTe che, tema rUpa (viSaya), Aloka, manaskAra, AMkhathI viziSTa prakAranuM jJAna pravarte che." A bAbata ahIM yAda karavA yogya che. - . ko.(2+0+12) + lI.(1) + A.(1)sino pATha lIdho che. 1 ko.(12)mAM 'dravya Ima' pATha. 4 dha.mAM "makarAkarAdika (makaskArAdika!)' azuddha pATha che. mo.(2)mAM "namaskArAdika' azuddha pATha. A.(1)mAM "masikArA' pATha. ko.(12+13) + lI.(1) no pATha lIdho che. je pustakomAM "upanuM' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. * zAM.mAM "uddhario' pATha. Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 874 0 mUrtasyA'mUrtA'vyAghAtakatA 0 7/4 ___ vastuto matijJAnam Atmano'mUrttasyA'mUrto gunnH| tatra vijAtIyapudgalaguNasya mUrttatvasyopa cArAt svaguNe vijAtIyaguNopacAro'sadbhUtavyavahAropanayaH kathyate / taduktam AlApapaddhatI RT "vinAndasamUtavyavadAra, yathA - "mUrta matijJAnam', to mUrtadravyeLa nanitam" (sA.pa. pU.10) tiA. yuktaJcatat, matijJAnasya kevalamamUrttatve pratikUlamUrttadravyeNa vyAghAto na syAt / kintu kuDyAdinA - vyavahite ghaTAdau matijJAnasya vyAghAto bhavatyeva / ato tatra muurtsvbhaavo'prtyaakhyeyH| na hyamUrttakasvabhAvasya gaganAderiva mUrttimatA dravyeNa vyAghAtaH sambhavati / idamevAbhipretya nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "'muttaM ka iha maiNANaM muttimaddavyeNa jaNiyaM jmhaa| jai Na hu muttaM NANaM tA kaha khaliyaM hi mutteNa ? / / " (na.ca.54, of dra.sva.pra.226) iti / traikAlikasamastamUrttA'mUrttadravya-paryAyagocaram AtmazuddhasvabhAvasambhUtaM hi kevalajJAnaM tu na mUrtam, mUrttadravyAjanyatvAt, mUrtenA'skhalanAccetyAdikamUhanIyam / prakRte "mUrtasAdhuguNAH hi jJAnAdayo mUrtAd avyatiriktatvAt kathaJcid mUrtI api zakyante vaktum / (vastu) vAstavamAM to matijJAna AtmAno guNa che. AtmA amUrti che. tethI matijJAna paNa amUrta guNa che. mUrtatva to pudgala dravyano guNa che. pudgala jaDa che. AtmA cetana che. tethI matijJAna ane mUrtatva paraspara vijAtIya dravyanA guNa bane che. AthI matijJAnamAM mUrtatva guNano upacAra karavo te svaguNamAM vijAtIya guNano upacAra karavA svarUpa asabhUta vyavahAra upanaya kahevAya che. tethI AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "vijAti asabhUta vyavahAra bIjo asabhUta jANavo. jema ke "matijJAna mUrta che." kAraNa ke mUrtadravyathI te utpanna thayela che - A pramANeno vyavahAra." 8 matijJAna mUrta che . (yu.) A vAta yogya che. kAraNa ke jo matijJAna amUrta ja hoya to pratikUla mUrta dravyathI matijJAnano A vyAghAta thaI na zake. paraMtu dIvAla vagerathI DhaMkAyelA ghaDA vagerene vize matijJAnano vyAghAta to thAya ja vi che. tethI matijJAnamAM mUrtasvabhAvano apalApa karI na zakAya. kevala amUrtasvabhAvavALA gagana vagereno mUrta dravyathI vyAghAta thato nathI. tema matijJAna phakta amUrtasvabhAvavALuM hoya to teno paNa mUrta dravyathI 2vyAghAta saMbhavI na zake. paraMtu mUrta dravyathI matijJAnano vyAghAta to thAya ja che. AthI matijJAna mUrta che. A ja abhiprAyathI nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "prastutamAM matijJAna mUrti che. kAraNa ke te mUrta dravyathI utpanna thayela che. jo matijJAna mUrta na hoya to mUrtadravyathI matijJAna alita kema thAya?' traNa kALanA tamAma mUrta-amUrta dravya ane tenA sarva paryAyo kevalajJAnanA viSaya che. kevalajJAna potAnA viSayothI utpanna nathI. kAraNa ke atItAdi padArtho avidyamAna hovA chatAM kevalajJAnanA viSaya bane che. kevalajJAna to AtmAnA zuddhasvabhAvanA kAraNe pragaTa thAya che. kevalajJAna mUrta na kahevAya. kAraNa ke te mUrtadravyathI utpanna thatuM nathI tathA mUrtadravyathI alita thatuM nathI. A rIte ahIM UhApoha karavo. # sAdhuguNa kathaMcit mUrva : vizeSAvazyakavRtti * (ka) prastutamAM vizeSAvazyakabhASyanI maladhAravyAkhyAno eka saMdarbha paNa anusaMdhAna karavA yogya 1. mUrtamiha matijJAnaM mUrtimadravyeNa janitaM ysmaat| yadi na hi mUrtaM jJAnaM tataH (tarhi) kathaM skhalitaM hi muurten?|| Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/24 * matijJAnotkarSamadaH tyAjyaH siddhaguNAstu naivam / tato vizeSeNa te'mUrttA eva" (vi. A.bhA.3278 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttivacanamapyanusandheyam / 875 pa rA upalakSaNAd vedanAjanakatvAt karma api vijAtIyaguNAropAd vedanA procyate / idamevAbhipretya mAvatyAM "mma vevaLA" (ma.yU.7/3/271)tyuttam| 'rma vevanA' tithana vinAtIyaparyAye vijAtIyaguNopacAro'sadbhUtavyavahAra iti bhAvaH / ma - prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - ' matijJAnaM mUrttamityuktyA tasminnaiva paripUrNaM svA''dhipatyaM zu vartate ityupadarzitam / vyavadhAnA'tidUratvA'tisAmIpyA'tisAdRzyAdinA tat pariskhalatyapi / ata ka eva vyApake, sUkSme, prabale cA'pi svakIyamatijJAne naiva nirbharatayA bhAvyam, na vA tena maditavyam, api tu satataM sotsAhatayA kevalajJAnopalabdhaye'ntaraGgApavargamArgagamanodyamaparAyaNatA AtmasAt kaaryaa| Ni tatazca ""chiMdittu jAI - maraNassa baMdhaNaM uvei bhikkhU apuNAgamaM gaI" (da.vai. 10/21) iti dazavaikAlika - kA sUtroktAm apunarAvRttiM siddhigatiM chinnajAti - maraNabandhanaH upaiti / / 7 /14 / / che. tyAM jaNAvela che ke "sAdhu bhagavaMto dehadhArI hovAthI mUrta che. mUrtanA guNo mUrtadravyathI abhinna hovAthI mUrtasAdhunA jJAnAdi guNone kathaMcit mUrta kahI zakAya che. paraMtu siddha bhagavaMtanA kevalajJAnAdi guNo to upacArathI paNa mUrta kahevA zakya nathI. tethI te vizeSa rIte amUrta ja che." - karma vedanA che ! (35tta.) matijJAnane mUrta kahevAnI vAta upalakSaNarUpa che. tethI 'karma vedanA che' - A vacana paNa vijAtIya asadbhUta vyavahAra tarIke samajI zakAya che. karma vedanAjanaka che. puddagala dravyano paryAya karma che. AtmAno vibhAvaguNa vedanA che. pudgala dravya jaDa che. AtmA cetana che. tethI vijAtIya dravyanA guNano karmamAM Aropa karavAthI karma paNa vedanA kahevAya che. A ja abhiprAyathI bhagavatIsUtramAM jaNAvela che ke 'karma vedanA che.' A kathana vijAtIya paryAyamAM vijAtIya guNano Aropa karanAra asadbhUta vyavahAra upanayasvarUpa che. A ahIM tAtparya samajavuM. karma ane vedanA paNa paraspara vijAtIya che. * matijJAna upara mustAka na bano AdhyAtmika upanaya :- matijJAnane mUrta kahIne 'AtmAnuM paripUrNa Adhipatya tenA upara nathI' tevuM sUcita karela che. dIvAla vagere vyavadhAna, atidUratva, atisAnnidhya, atisArdazya vagere paribaLothI matijJAna skhalanA paNa pAme che. mATe potAnuM matijJAna game teTaluM vyApaka, sUkSma ane baLavAna dekhAtuM hoya to paNa tenA upara madAra bAMdhyA vinA, tenA upara mustAka banyA vinA, kevalajJAnanI saMprApti mATe aMtaraMga puruSArthane prabaLa banAvavA mATe, AtmasAt karavA mATe satata ullasita rahevuM. aMtaraMga puruSArthane prabaLa banAvyA bAda AtmArthI sAdhaka janma-maraNanA baMdhanane chedIne jyAMthI saMsAramAM punarAvartana nathI thatuM tevI siddhigatine prApta kare che. A aMge dazavaikAlikasUtramAM jaNAvela che ke "janma-maraNanA baMdhanane chedIne bhikSu saMyamI punarAgamanazUnya evI siddhigatine prApta kare che." (7/14) 1. varma vevanA/ 2. chinnA nAti-marAyo: vandhanam, paiti mithyuH apunarAgamAM gatim| = * Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 876 * mizrA'sadbhUtavyavahArapratipAdanam / 7/15 asabhUta dou bhAMti re, jIva ajIvanaI, viSayajJAna jima bhAkhiI e 7/1pA(104) rI dou bhAMti svajAti vijAti asabhUtavyavahAra kahiyache. jima jIvAjIva viSaya jJAna (bhAkhiI=) e kahiyache. IhAM jIva jJAnanI svajAti chaI, anaI ajIva vijAti chaI. e 2 no viSaya-viSayabhAva nAmaI upacarita saMbaMdha chaI, te svajAtivijAtyasabhUta kahiyaiM. 3. tRtIyamasadbhUtavyavahAropanayaM nirUpayati - 'sveti| sva-parajAtimAzritya tRtIyaH syaadsdbhuutH| nIvAnIvAtma jJAna yathA yuddha vimAsattA7/2 prakRte daNDAnvayastvevam - sva-parajAtimAzritya tRtIyaH asadbhUtaH syAt / yathA jIvA'jIvAtmakaM jJAnaM buddhau vibhAsate / / 7/15 / / __ sva-parajAtim Azritya tRtIyaH asadbhUtaH syAd yaH svajAti-vijAtidravye svaguNAropAt ka svajAtIyavijAtIyaguNopacAro'sadbhUtavyavahAraH upanaya ityabhidhIyate / yathA jIvA'jIvAtmakaM jJAnaM Ni buddhau vyavahAre ca vibhaaste| atra jIvaH jJAnajAtIyaH ajIvazca jnyaanvijaatiiyH| jIvAjIvayoH ___ jJAnaviSayatayA viSaya-viSayibhAvAbhidhAnopacaritasambandhena jJAnaM jIve'jIve cAropyate / navyanyAyaparibhASayetthamucyate jIvA'jIvaviSayakamekameva jJAnaM svaniSThaviSayitAnirUpitaviSaya avataraNika - traNa bhejavALA asaddabhUta vyavahAra upanayanA be bhedane jaNAvyA bAda have graMthakArazrI tenA trIjA bhedanuM paMdaramA zlokamAM nirUpaNa kare che : # asabhUta vyavahAra upanayano trIjo bheda # zlokArtha :- sva-parajAtinI apekSAe trIjo asabhUta vyavahAra upanaya thAya che. jema ke jIva a -ajIva svarUpa jJAna buddhimAM bhAse che. (7/15) vyAkhyArtha - svajAti-5rajAtine AzrayIne trIjo asabhUta vyavahAra upanaya thAya che ke je svajAti va -vijAtidravyamAM svaguNano Aropa karavAthI svajAti-vijAtiguNopacAra asabhUta vyavahAra upanaya nAmathI oLakhAya che. jema ke "jIvAjIvasvarUpa jJAna che' - A pramANe buddhimAM ane vyavahAramAM bhAse che te e prastuta asadUbhUta vyavahAra samajavo. ahIM jIva mATe jJAna sajAtIya guNa che ane ajIva mATe jJAna | vijAtIya guNa che. jIva ane ajIva jJAnano viSaya hovAthI viSaya-viSayabhAva nAmanA upacarita saMbaMdhathI jIvamAM ane ajIvamAM jJAnano Aropa karIne kahevAmAM Ave che ke "jIva-ajavasvarUpa jJAna che.' # jIvAjIvAtmaka jJAna che (na.) navyanyAyanI paribhASA mujaba A rIte kahI zakAya che ke jJAna viSayI che. jIva-ajIva viSaya che. jJAnamAM rahelI viSayitA ane jIvAjIvaniSTha viSayatA paraspara sApekSa che, eka-bIjAthI ko.(9)mAM "doI pATha. ka pustakomAM "gyAna' pATha. mo.(2)mAM "viSayapAna pATha. ko.(4)no pATha lIdho che. ko.(13)mAM "vanA vinatve' pATha. # ko.(13)mAM "...hArasaMbaMdha" pATha. R P()mAM ". jAtisa.." pATha. ko. (13)mAM ...jAtiasa..." pATha. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 /15 yathA 'jIvAjIvau jJAnam' ityupacAravimarzaH "svapnAtIyAMze viMdra nAyaM sataH ? ti zvet ?, tAlakSaNena vRttyaniyAmakasambandhena jIve'jIve ca yugapad vartate / ata eva jIve'jIve ca jJAnAtmakaM guNam Aropya 'jIvAjIvau jJAnamiti vyavahAraH svajAtIya-vijAtIyadravye guNAropeNa svajAtIya -vijAtIyaguNopacAro'sadbhUtavyavahAropanaya ucyate / taduktam AlApapaddhatI "svajAti-vijAtyasadbhUtavyavahAraH, rA jJeye jIve'jIve 'jJAnamiti kathanam, jJAnasya viSayatvAd " ( A.pa. pR.10) iti / taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze cApi ""NeyaM jIvamajIvaM taM pi ya NANaM khu tassa visayAdo / jo bhaNai erisatthaM vavahAro so asabbhUdo / / " (na.ca.57, dra. sva. pra. 228) iti / jJAnasya AtmadravyaM svajAtIyaM jaDadravyaJca svvijaatiiym| jJAnaM jIvasya svajAtIyaguNaH ajIvasya ca vijAtIyaguNaH / jIvAjIvayoH jJAnaviSayatve ka niruktasambandhena 'jIvAjIvau jJAnami tyabhidhAnaM svajAtIya - vijAtIyadravye guNAropaNAt svajAtIya i -vijAtIyaguNopacAro'sadbhUtavyavahAra iti bhAvaH / kA - atha 'jIvAjIvau jJAnamiti vyavahAraH svajAtIyAMze kiM na sadbhUtaH ? iti cet ? nirUpita che. jJAnaniSThaviSayitAthI nirUpita viSayatA jIvAjIvamAM rahe che. tethI jIvane ane ajIvane viSaya banAvanAra eka ja jJAna svaniSThaviSayitAnirUpita viSayatAsvarUpa vRttianiyAmaka saMbaMdhathI ekIsAthe jIvamAM ane ajIvamAM rahe che. A ja kAraNathI jIvamAM ane ajIvamAM jJAnasvarUpa guNano Aropa karIne 'jIvAjIva zAna che' - Avo vyavahAra svajAtIya-vijAtIyadravyamAM guNano Aropa karanAra hovAthI tene svajAtIya-vijAtIyaguNano Aropa karanAra asadbhUta vyavahAra upanaya kahevAya che. tethI ja AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "svajAti-vijAtiasadbhUta vyavahAra trIjo bheda che. jema ke zeya evA jIvamAM ane ajIvamAM jJAnano upacAra karavo. jJAnano viSaya hovAthI jIva-ajIvamAM jJAnano Aropa karavo te svajAti-vijAtiasadbhUta vyavahAra upanaya tarIke mAnya che." tethI nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM paNa jaNAvela che ke 'zeya jJAnaviSaya jIva paNa che ane ajIva paNa che. jJAnano viSaya hovAthI jIvAjIvane je 'jJAna' kahe che te asadbhUta vyavahAra che." jJAna mATe jIvadravya e svajAtIya dravya che. tathA jaDadravya jJAna mATe vijAtIya dravya che. jIva mATe jJAna e svajAtIya guNa che tathA ajIva mATe jJAna e vijAtIya guNa che. jJAna vinA jIva nathI raheto tathA jIva vinA jJAna nathI rahetuM. mATe jJAna ane jIva paraspara sajAtIya che. jyAre jJAna kadApi jaDamAM utpanna thatuM nathI. tethI jJAna nAmano guNa ane jaDa dravya paraspara vijAtIya che. tema chatAM jJAna jIvane ane ajIvane jANe che. Ama jJAnano viSaya hovAthI pUrvokta viSaya-viSayibhAva saMbaMdhathI 'jIva ane ajIva jJAna che' Ama kahevuM, te svajAtIya-vijAtIya dravyamAM guNano Aropa karavAnA lIdhe 'svajAtIya -vijAtIyaguNa upacAra asadbhUta vyavahAra upanaya' nAme oLakhAya che. A mujaba prastutamAM Azaya che. zaMkA :- (va.)'jIvAjIva jJAna che' - Avo AropAtmaka vyavahAra sajAtIya aMzamAM sadbhUta kema na kahevAya ? matalaba ke jJAna mATe jIva sajAtIya dravya che. tethI sajAtIya dravya aMzamAM uparokta 1. jJeyaM jIvamajIvaM tadapi ca jJAnaM khalu tasya viSayAt / yo bhaNati IdRzArthaM vyavahAraH so'sadbhUtaH / / - 877 = mAM tArA Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 878 * viSayatAsambandhasya vRttyaniyAmakatvam / 7/15 rAna, vijAtIyAMza iva viSayatAsaMbandhasyopacaritasyaivAnubhavAd iti gRhaann|" *iti 104 sa pathArtha* I/1pa e na, vijAtIyAMze iva sajAtIyAMze'pi viSayatAsambandhasya vRttyaniyAmakatvena jJAnasamAnakAlInatvena - vA upacaritasyaiva idRze vyavahAre pratyaye cAnubhavAt / 'na hi aupacArikasambandhena yo yatra ' vyavahriyate sa tatra mukhyavRttyA buddhau avabhAsate' iti-samAdhAnaM gRhaann| jJeya-jJAnayoH - AdhArAdheyabhAvavikalayoH viSayatAsambandha upacarita ucyte| AdhArA''dheyabhAvazAlinoH jJAtR zaM -jJAnayostu apRthagbhAvaH anupacaritaH sambandha ucyate / tatazca 'jIvAjIvau jJAnami'tyatra sajAtIya ka -vijAtIyajJeyAMze jJAnasyopacaritasambandhena bhAnAt tAdRzavyavahAre asadbhUtatvaM vijJeyam / Aropa sabhUta vyavahAra kahevo joIe ne ? viSayatAsaMbaMdha upacarita ja samAdhAna :- () A zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke viSayatAsaMbaMdha vRttianiyAmaka saMbaMdha che. matalaba ke viSayatAsaMbaMdhathI AdhAra-AdheyabhAvanI pratIti lokone thatI nathI. tethI vijAtIya aMzanI jema sajAtIya aMzamAM paNa viSayatAsaMbaMdha to upacarita ja bane che. athavA to ema paNa kahI zakAya ke viSayatA jJAnasamAnakAlIna hovAthI upacarita che, Aropita che. "jIvAjIvAtmaka jJAna che - A pramANe je vyavahAra ane pratIti thAya che, temAM jIva ane ajIva banne aMzamAM viSayatAsaMbaMdha aupacArika A ja anubhavAya che. upacarita saMbaMdhathI jeno jyAM vyavahAra thAya che te tyAM mukhya vRttithI rahela che che - tevuM koIne buddhimAM bhAsatuM nathI. A pramANe uparokta zaMkAnuM samAdhAna tamAre grahaNa karavuM. Azaya Tii e che ke zeya ane jJAna vacce AdhAra-AdheyabhAva nathI. tethI te banne vacceno viSayatAsaMbaMdha upacarita kahevAya che. jyAM AdhAra-AyabhAva hoya che, tevA jJAtA ane jJAna vacce to apRthabhAva mukhya - saMbaMdha kahevAya che. tethI "jIvAjIva jJAna che' - AvA sthaLe sajAtIya-vijAtIya zeya aMzamAM jJAnano viSayatAsvarUpa upacarita saMbaMdha dvArA bodha thato hovAthI prastuta vyavahAra asadbhUta ja samajavo. upacarita saMbaMdhano vicAra ja spaSTatA :- "ghaTavad bhUtatta' - A pramANe je pratIti thAya che, temAM saMyoga nAmano anupacarita saMbaMdha bhUtalamAM bhAse che. paraMtu "cAyavat pusta' - AvA prakAranI pratItimAM nyAya ane pustaka vacce pratipAdya-pratipAdakabhAva nAmano upacarita saMbaMdha bhAse che. tema prastutamAM jIvAjIva ane jJAna vacce je viSaya-viSayibhAva svarUpa saMbaMdha bhAse che, te upacarita che. aupacArika viSayatA saMbaMdhathI jJAnano jIvAjIvamAM upacAra karavAmAM Ave che. prastutamAM viSayatAsaMbaMdha aupacArika hovAthI "jIvAjIvAtmaka jJAna che' - AvA vyavahAramAM sajAtIya aMzamAM paNa abhUtapaNuM ja rahela che - tevuM siddha thAya che. mo.(2)mAM 'ne nathI. u ko.(13)mAM vanyo.." pATha..* cihradayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/ 15 0 viSayatAsambandhasyopacAraniyAmakatvam 0 879 jJAnaM drshnsyaa'pyuplkssnnm| tatazca 'jIvAjIvau darzanami'tyasyA'pyatraiva smaaveshH| jJeye jJAnAdyupacArAnabhyupagame 'jJAnaM ghaTaviSayakamevotpannaM, na tu paTAdiviSayakami'ti naiva jJAyeta, jJAnasya paTAderiva ghaTAdapi vyAvRttatvAditi jJeyAdau jJAna-darzanopacAro'pi snggtH| idamevAbhipretya nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "No uvayAraM kIrai NANassa hu daMsaNassa vA jee| kiha iijIttI Ii mrSi dopha vimena ?(..70, p.sva.pra.241) tA. idamatrAkUtam - yadA ghaTaviSayakaM jJAnaM jAyate tadA ghaTe jJAnIyaviSayatA upajAyate / ataH ke svanirUpitaviSayatAsambandhena jJAnaM ghaTe vartate / ato jJAnaM ghaTe evopacaryate / ata eva 'vivakSitajJAnaM . ghaTasyaiva, na paTAdeH' iti nishciiyte| itthaM yasmin viSayatAsambandhena jJAnamupacaryate tasyaiva / paricchedo jJAnAd bhaviSyati, nAnyasyeti saprayojana evAyamupacAraH iti / A jIvAjIvAtmaka darzana : sajAtIya-vijAtIya Aropa che (jJAnaM) uparokta dAMtamAM "jJAna" zabda darzananuM paNa upalakSaNa che. tethI "jIvAjIvasvarUpa darzana che' - Avo vyavahAra paNa sajAtIya-vijAtIya dravyamAM sajAtIya-vijAtIya guNano Aropa karanAra asabhUta vyavahAra svarUpe ja jANavo. zA:- jIvAjIvasvarUpa zeya padArthamAM jJAna, darzana vagereno upacAra karavAnI jarUra zI che? ja phoyamAM jJAnano upacAra saprayojana che. samAdhAna :- (ge) jIva-ajIva vagere zeya padArthamAM jJAna, darzana vagere guNono Aropa mAnya karavAmAM na Ave to ghaTajJAna utpanna thayA bAda "mArA AtmAmAM ghaTaviSayaka ja jJAna utpanna thayela che, paTAdiviSayaka nahi - A pramANenI jANakArI maLI nahi zake. kAraNa ke jJAna to paTAdinI jema ghaTathI paNa vyAvRtta ja che. tethI jJAnamAM ghaTaviSayakatva che ke paTAdiviSayakatva che ? teno nirNaya che! thaI nahi zake. tethI joya ane dRzya padArthamAM jJAna, darzana vagere guNono upacAra paNa yuktisaMgata ja che. A ja abhiprAyathI nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke "jo jJAnano meM ke darzanano zeya padArthamAM upacAra karavAmAM na Ave to "niyamA paTabhinna ghaTAdi padArthanuM jJAna utpanna thayuM che' - tevo nizcaya kaI rIte thaI zake ?" A viSayatAsaMbaMdhathI jJAnano upacAra (rU.) Azaya e che ke ghaTaviSayaka jJAna utpanna thAya tyAre ghaTamAM jJAnanirUpita viSayatA pragaTe che, paTamAM nahi. tethI svanirUpita viSayatAsaMbaMdhathI jJAna ghaTamAM raheze. tethI ghaTamAM ja jJAnano upacAra karavAmAM Ave che. A ja kAraNasara te jJAna ghaTanuM kahevAze, paTAdinuM nahi. Ama je zeyamAM viSayatA saMbaMdhathI jJAnAdino upacAra karavAmAM Ave te ja joya padArthano te jJAnAdi dvArA bodha thAya, anya zeya padArthano nahi. A pramANe prastutamAM upacAra saprayojana ja che - tema phalita thAya che. 1. no upacAraH kriyate jJAnasya hi darzanasya vA jnyeye| kathaM nizcitiH jJAnam anyeSAM bhavati niyamena ?|| Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vItarAgajJAne vItarAgapariNatiH 7 /15 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - jJAna-darzanAtmaka upayogaH yadA yaM padArthaM svaviSayIkaroti tadA sa tatsvarUpaH sampadyate, yathA jIvajJAne sati jJAnaM jIvasvarUpaM bhavati, vItarAgajJAne sati jJAnaM rA vItarAgasvarUpaM bhavati, rAgijJAne ca sati jJAnaM rAgisvarUpaM bhavati / tathA yatsvarUpaM jJAnaM bhavati m AtmA'pi tatsvarUpeNaiva pariNamati / kalatra-putrAdigocarapriyaparicayakaraNe hi tadviyogAdipIDA dhruvA | idamabhipretya triSaSTizalAkApuruSacaritre zrIsupArzvanAthadezanAyAM "sambandhAnAtmano janturyAvataH kurute priyAn / tAvanto hRdaye tasya jAyante zokazaGkavaH / / " (tri.za.ca.3/5/103) ityuktam / tatazca rAga-dveSAdirUpeNa ka svAtmAnam apariNamayya vItarAgatayA pariNamanamicchatA AtmArthinA kAJcana - kAminI- kAmavAsanA rNi -kIrtti-kAyAdigocarapriyatvaprakArakajJAnanimagnatAmapahAya deva- gurvAditattvatraya - jJAnAdiratnatrayabodhakA samprAptaye'harnizamAdareNa yatitavyamiti hitopadezo dhvanyate'tra / tadanusaraNena ca " kalyANarUpaH paramo - DavavarSa:" (a.ta.2/36) kRti. adhyAtmatattvAnojo mokSaH pratyAkSatraH svAt||7/1|| ST DE pa 3 880 - jJeya-jJAna-jJAtAno saMbaMdha samajIe ke AdhyAtmika upanaya :- jJAna-darzanasvarUpa upayoga je samaye je padArthanuM avagAhana kare che te samaye te upayoga te svarUpe banI jAya che. jema ke jIvanuM jJAna thAya to jJAna jIvasvarUpa bane, vItarAganuM jJAna thAya to jJAna vItarAgasvarUpa bane, rAgInuM jJAna karavAmAM Ave to jJAna rAgIsvarUpa bane che. tathA je svarUpe jJAna pariName che, te svarUpe jIva paNa pariName che. patnI, putra vagereno su priyasvarUpe paricaya karavAmAM Ave to tenA viyogamAM mAnasika AghAta-pratyAghAtAdi pIDA nizcita samajavI. A ja abhiprAyathI triSaSTizalAkApuruSacaritramAM zrIhemacandrasUrijIe zrIsupArzvanAtha prabhunI | dezanAne jaNAvavAnA avasare kahela che ke jIva jeTalA potAnA saMbaMdhone priya kare che, teTalA zokanA zULa tenA hRdayamAM pedA thAya che.' tethI potAnA AtmAnuM rAga-dveSAdirUpe pariNamana karyA vinA svayaM vItarAgasvarUpe pariNamI javA mATe jhaMkhanArA sAdhake kaMcana-kAminI-kAmavAsanA-kIrti-kAyA vagere saMbaMdhI priyapaNAnI buddhimAM UMDA utaravAne badale paMcaparameSThInI, deva-guru Adi tattvatrayanI ane jJAnAdiratnatrayanI hArdika jANakArI meLavavA mATe rAta-divasa ahobhAvapUrvaka prayatna karavo joIe - tevo hitakArI upadeza ahIM dhvanita thAya che. te upadezane anusaravAthI adhyAtmatattvAloka graMthamAM nyAyavijayajIe darzAvela kalyANasvarUpa parama mukti najIka Ave. (7/15) lakhI rAkho DAyarImAM......ja * buddhi pApano udaya na thAya tenI sAvadhAnI rAkhe che. zraddhA pApano baMdha na thAya tenI takedArI rAkhe che. buddhine zarIranA nirIkSaNanI abhilASA che. zraddhAne AtmAnA parIkSaNanI ane saMzodhananI jhaMkhanA che. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 upacaritA'sadbhUtavyavahAravarNanam / 881 upacaritAsabhUta re, kariI upacAro; jeha eka upacArathI e II7/16 (105) 21 jeha eka upacArathI bIjo upacAra je kariojha, te upacaritAsabhUta vyavahAra kahiI chaI iti bhAvArtha iti 105 gAthArtha. 7/1dI dvitIyo'sadbhUtavyavahAropanayaH prakArAntareNa trividhabhedopadarzanena vyaakhyaatH| adhunA upacaritA'sadbhUtavyavahArAkhyaM tRtIyamupanayamAha - 'eke'ti / ekopacArato yatra dvitIyastu vidhiiyte| sa tUpacaritA'bhUta-vyavahAraH prakathyate / / 7/16 // ___ prakRte daNDAnvayastvevam - yatra tu ekopacArataH dvitIyaH (upacAraH) vidhIyate saH (upanayaH) tu upacaritA'sadbhUtavyavahAraH prakathyate / / 7/16 / / ____ yatra upanaye tu ekopacArataH = ekamA''ropaM kRtvA dvitIyaH upacAraH sambandhavizeSeNa .. vidhIyate sa upanayaH tu upacaritA'bhUtavyavahAraH = upacaritA'sadbhUtavyavahAropanayaH prkthyte| . ayamAzayaH - yatra eka upacAraH kRtaH sa upacarita ucyate / tasmin upacaritapadArthe punarupacAreNa " kathanaM hi upacaritA'sadbhUtavyavahAropanayaH ucyate / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - yathaikamasatyabhASaNamasatyoktizataM bhASayati ekA ca mamatA avataraviNa - graMthakArazrIe 12 thI 15 zloka dvArA prastuta sAtamI zAkhAmAM bIjA asata vyavahAra svarUpa upanayanuM bIjI rIte traNa bheda batAvavA dvArA nirUpaNa karyuM. have A ja zAkhAnA prathama zlokamAM nirdiSTa upacarita asaMbhUta vyavahAra nAmanA trIjA upanayanuM nirUpaNa graMthakArazrI karI rahyA che : upacarita asabhUta vyavahAraH trIjo upAya zlokAthI - je upanayamAM eka upacAra karIne bIjo upacAra karavAmAM Ave che, te upacarita che asaddabhUta vyavahAra upanaya kahevAya che. (16) vyAkhyArthI :- je upanayamAM eka Aropane karIne bIjo Aropa vizeSa prakAranA saMbaMdha dvArA karavAmAM Ave che te upanayane upacarita asabhUtavyavahAra upanaya kahevAya che. Azaya e che ke se jemAM eka vAra upacAra thayelo hoya te upacarita padArtha kahevAya. tathA A upacarita padArthamAM pharIthI anya upacAra karIne pratipAdana karavuM te upacarita asabhUtavyavahAra upanaya kahevAmAM Ave che. Aropa paraMparA na vadhArIe AdhyAtmika upanaya :- eka jUTha so jUTha bolAve. eka mamatva seMkaDo mamatvabhAvane pedA kare. tema sAvadhAnI rAkhavAmAM na Ave to eka Aropa aneka Aropane karAve. A vAtane dhyAnamAM rAkhI 4 pustakomAM "re' pATha. lI.(1)no pATha lIdho che. I ko.(9)mAM "ryo pATha. - ko.(13)mAM "...hArathI" pATha. *... * citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 882 0 mamatayA samAropA na kAryAH / pa mamatvazatAni janayati tathA AtmajAgRtivirahe eka AropaH nAnAropAn kArayati / idaM tattvaM cetasikRtya kvacidapi kasyacidapi vastunaH samAropaNAvasare mamatAdinA samAropaparamparA yathA na vardhate tathA jAgaritavyam / etadvizeSastvagre spssttiibhvissyti| sakalasamAropatyAge "nivvANaM ti ma abAhaM ti siddhI logaggameva y| khemaM sivaM aNAbAhaM jaM taraMti mahesiNo / / " (utta.23/83) iti uttaradhyayanamUtravira cAma:II7/1ddA -- koI paNa vastuno kyAMya paNa Aropa karatI vakhate mamatvabhAvathI te AropanI paraMparA vadhI na jAya 2. te prakAranI sAvadhAnI pratyeka sAdhake rAkhavI ja rahI. Avo upadeza ahIM sUcita thAya che. A aMge che vizeSa bAbata AgaLa (7/17-18) samajAvavAmAM Avaze. tamAma samArohano tyAga karavAmAM Ave vA to nimnokta uttarAdhyayasUtranI gAthAno viSaya banavAnuM saubhAgya ApaNane prApta thAya. te gAthAno artha Avo che ke "te (1) nirvANa, (2) abAdha (pIDAzUnya sthaLa), (3) siddhi, (4) lokAgra, sa (5) kSema ane (6) ziva svarUpa sthAna che ke jyAM maharSio nirAbAdhapaNe jAya che." (16) likhI rAkho DAyarImAM..... * sAdhanA mokSamArgano mAIlasTona che. upAsanA svayaM maMjila che. * sAdhanAnA kendrasthAne pudgalano tyAga che. dA.ta. vaMkacUla. upAsanAnA kendrasthAne prabhuno rAga che. dA.ta. dadrAMka deva. vAsanA svayaM vikRta-bIbhatsa hovA chatAM sauMdaryanuM pradarzana karavA lAlacu che. sahaja sauMdaryathI paripUrNa upAsanAne sAdagInA darzanamAM tRpti che. * buddhi puNyahIna pratye dhikkAra rAkhe che. zraddhA guNahIna pratye paNa karuNA dAkhave che. 1. nirvANam iti, abAdham iti, siddhiH, lokAgrameva c| kSemaM zivam anAbAdhaM yat taranti mhrssyH|| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 883 * upacaritA'sadbhUtavyavahArabhedaprajJApanam / 'teha svajAti jANo re, huM putrAdika putrAdika chaI mAharA e zal7/17 (106) rA. upacaritA'sadbhUtavyavahArabhedAnAha - 'sve'ti / sva-parobhayajAtyA'sya trayo bhedA viklpitaaH| 'padaM putro' "marIyA2 putrAdhA' vimo mavettA7/17nA prakRte daNDAnvayastvevam - asya sva-parobhayajAtyA trayo bhedAH viklpitaaH| 'putro'ham', putrIghADyuM navIyA' vimo bhavet II7/17nA asya upacaritA'sadbhUtavyavahAropanayasya sva-parobhayajAtyA trayo bhedA: = prakArAH vikalpitAH / tathAdi - (1) canAtIyoparitADabhUtavyavahAra:, (2) vinAtIyoparitADabhUtavyavahAra:, (3) svajAtIya-vijAtIyopacaritA'sadbhUtavyavahArazceti / upacaritopacaryamANayoH padArthayoH mithaH sajAtIyatve avataralika :- A zAkhAmAM pUrve prathama zlokamAM upanayanA traNa bhedano ullekha karavAmAM Avela hato. temAMthI sabhUta vyavahAra ane asabhUta vyavahAra nAmanA be upanayanuM nirUpaNa thaI cUkela che. have upacarita asabhUtavyavahAra nAmanA trIjA upanayanA bhedone graMthakArazrI jaNAve che - che trIjA upanayanA traNa bheda che. zlokArtha - svajAti, parajAti ane ubhayajAti - A traNanI apekSAe trIjA upanayanA traNa prakAro vizeSarUpe mAnya karAyelA che. "putra huM chuM ane be putra vagere mArA che' - Avo vikalpa prathama upacarita asabhUta vyavahAra upanayasvarUpa bane che. (7/17) vyAkhyAtha:- upacarita asadbhuta vyavahAra nAmanA trIjA upanayanA traNa prakAro svajAti, parajAti ane ubhayajAti - A traNanI apekSAe vizeSarUpe mAnya karAyelA che. te A rIte - (1) svajAtIya sa upacarita asabhUtavyavahAra upanaya, (2) vijAtIya upacarita asabhUtavyavahAra upanaya ane (3) svajAtIya-vijAtIya upacarita asabhUtavyavahAra upanaya. ahIM upacaritapadArtha ane anya upacAra | karAI rahelo padArtha - A banne paraspara samAna jAtivALA hoya to prathamabheda thAya. te banne padArtha paraspara vijAtIya hoya = judI-judI jAtivALA hoya to bIjo bheda thAya. tathA te banne padArtha paraspara sa ubhayajAtivALA hoya tyAre tRtIya prakAra prApta thAya che. anya prakAre trIjA upanayanA traNa bheda che. | (upana.) svajAti vagerenI apekSAe ahIM upacarita asabhUta vyavahAranA je traNa prakAra batAvavAmAM Avela che te upalakSaNa che. arthAt "A upalakSaNa che' - evuM kahevAthI bIjI rIte paNa prastuta tRtIya upanayanA traNa prakAra paDI zake che - tevuM svayaM samajI levAnuM sUcana ahIM karAyela che. bIjI rIte trIjA upanayanA traNa prakAra A rIte jANavA - (1) satyaviSayaka upacarita asabhUtavyavahAra, (2) asatyaviSayaka upacarita asabhUtavyavahAra ane (3) satyAsatyaviSayaka upacarita asaMbhUtavyavahAra. * ko.(4)mAM "teha ja pATha. 4 ko.(1)mAM "chi mAharA huM ehano e pATha. 1 ko.(12)mAM "mAharo' pATha. Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/17 884 0 satyA'satya-mizrAropavimarzaH 0 ro te svajAtiI (upacaritAsabhUta vyavahAra jANo, je "huM putrAdika", "mAharA putrAdika(cha) O, Ima kahiI. ihAM huM", "mAharA" ehivuM kahevuM putrAdikanaI viSayaI, te putrAdika upacariyA chaI, _ vijAtIyatve ubhayajAtIyatve ca kramaza ime trayo bhedAH smpdynte| upalakSaNAt satyA'satyobhayaviSayatvenApi trayo bhedA upacaritAsadbhUtavyavahArasya jJeyAH / e idamevA'bhipretyoktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "'uvayArA uvayAraM saccAsaccesu uhayaatthesu / sajjAiiyaramisse ma uvayario kuNai vvhaaro|| (na.ca.71, dra.sva.pra. 240) desavaI desattho atthavaNijjo taheva jpto| 'me he "je vyaM' savvAsaLaMga samayauTI" (na.2.72, p.sva..241) tiA phezapateH sezasvAmitvatha - satyaM, dezasthasya dezamamatvakathanam asatyam, dhanapateH dhanasvAmitvakathanaM satyA'satyam, rAjJo'pi " kathaJcit tddhnsvaamitvaadityaashyH| paNa svajAtIyopacaritA'sadbhUtavyavahArasyodAharaNamAha - 'putraH aham eva' iti| atra hi putre kA svatvaM vyavahriyate / 'ayaM putraH ahameva jJAtavyaH, na madbhinna' iti tadAkUtam / prakRte putravyaktau Ama bIjI rIte paNa upacarita asabhUtavyavahAranA traNa bheda jANavA. AvA ja abhiprAyathI nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAzamAM jaNAvela che ke "satya, asatya ane satyAsatya padArthamAM tathA svajAtIya, vijAtIya ane svajAtIya-vijAtIya padArthamAM eka upacAra dvArA bIjA upacAranuM je vidhAna karavAmAM Ave, te upacarita asabhUtavyavahAra upanaya kahevAya. (1) dezano svAmI kahe che ke "A deza mAro che." (2) dezamAM rahela vyakti mAlikInA bhAvathI kahe che ke "A deza mAro che." ane (3) je dhanapati hoya che te kahe che ke "A dhana mAruM che.' A kathana kramazaH satya, asatya ane satyAsatya 35 evA upacarita asabhUtavyavahAra upanaya svarUpa che." dezano rAjA potAnI jAtane dezano svAmI che kahe te vAta satya che. paNa te dezamAM rahenAra prajA "A deza mAro che' - AvuM kahIne potAnI jAtane lA dezanA svAmI tarIke darzAve to te asatya che. tathA zrImaMta vyakti "A dhana mAruM che' - evuM kahevA dvArA potAne dhananA svAmI tarIke jaNAve che. te vAta satyAsatya = mizravacana svarUpa che. kAraNa rI ke apekSAe rAjA paNa zrImaMtanA dhanano mAlika che. prastuta udAharaNamAM A Azaya che. che trIjA upanayano prathama bheda samajIe che (a.) svajAtIya upacarita asabhUtavyavahAra svarUpa (trIjA upanayanA) prathama bhedanA udAharaNane graMthakArazrI jaNAve che. "putra huM ja chuM - A pramANeno vikalpa upacarita asabhUtavyavahAra nAmanA upanayano prathama prakAra jANavo. prastutamAM putrane vize svatvano = potApaNAno vyavahAra thAya che. kahevAno Azaya e che ke atyaMta mamatA vagerenA lIdhe "A putra che, te huM ja jANavo. e mArAthI D P(1)mAM "upacaritasaMbaMdhena asabhUta' pATha. 1 pAThAzAM.mAM mArA putrAdika nathI. *.* cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(9+12)+ A.(1) + lI.(2+3) + si. + mo.(ra)mAM che. je pustakomAM "huM nathI. si. + A.(1) + mo.(2) + ko.(+912)mAM che. 1. upavArAkuvAre satyAsapu DemathArtheg hanAtItafpu upacaritaH karoti vyvhaarH|| 2. dezapatiH dezasthaH arthapatiryaH tathaiva jalpan / 'mama dezo' 'mama dravyaM' satyAsatyamapi ubhayArtham / / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/17 'madIyAH putrA' ityAropavimarzaH 0 tehasuM AtmAno bhedabheda saMbaMdha upacarii chaI. putratvadharma upacaritaH vartate / upacaritasambandhena putratvavati tatra AtmanaH abhedasambandhaH nimitta ... -mamatva-prayojanavazena upcryte| itthaM svasambandhiputratvamupacarya atra svA'bhedasambandho yojitH|| dRzyate hi rAgAndhatayA kAmAndhatayA vA 'ayamahameva', 'iyamahameva' iti putra-patnIprabhRtiSu svtvvyvhaarH| rA ataH 'putraH aham' ityAdiH vikalpa upacaritopacAratayA bodhyH| upacaritopacArasyaivA'sadbhUtatva-ma sAdhakatvAdasya upacaritopacArA'sadbhUtavyavahArarUpatA bodhyaa| putratvapramukhasyA''tmaparyAyarUpatayA / sajAtIyatvAdasya upanayasya svajAtIyopacaritA'sadbhUtavyavahAratvamavagantavyam / itthameva 'putrAdyAH ca madIyAH' iti upacAro'pi AdimaH = svajAtIyopacaritA'sadbhUtavyavahAro bhavet / taduktam AlApapaddhatau api "svajAtyupacaritA'sadbhUtavyavahAraH, yathA - putrAdyahaM mama vA putrAdi'' paNa (A.pa.pR.10) iti / putrAdivyaktiSu putratvaprabhRtiparyAyamupacarya tatra bhedasambandhena madIyatvopacArakaraNAd kA upacaritopacAraH prakRte bodhyH| putrAdiparyAyANAM AtmaparyAyatvena sajAtIyatvAt svajAtIyopacaritA bhinna nathI." AvA abhiprAyathI "putra e huM ja chuM - Avo vyavahAra thAya che. ahIM putra vyaktimAM putravadharma e upacarita che, kalpita che. upacaritasaMbaMdhathI = AropitasaMbaMdhathI putratvaparyAyaviziSTamAM nimittavaza ke mamatvavaza ke prayojanavaza potAnA abhedasaMbaMdhano upacAra thAya che. A rIte svasaMbaMdhI putratvane ahIM upacArathI joDIne temAM potAno abhedasaMbaMdha joDela che. rAgAMdhatAthI putrane vize svatvano upacAra karIne "A huM ja chuM, "mAro dIkaro ane huM kAMI judA nathI' - ema bolatA loko dekhAya ja che. te ja rIte kAmAMdhatAthI patnIne vize svatvano Aropa karIne "A e huM ja chuM, "e ane huM kAMI judA nathI' - evo vyavahAra jovA maLe ja che. AthI "putra huM chuM - ItyAdi vikalpa upacarita che upacAra tarIke jANavo. upacarita padArthamAM thato prastuta upacAra ja te vikalpamAM abhUtapaNAne siddha karI Ape che. tethI putra huM chuM - A pramANeno vikalpa upacarita upacArasvarUpa adUbhUtavyavahAra || jANavo. prastutamAM putratva vagere AtmaparyAyasvarUpa hovAthI svajAtIya = AtmajAtIya paryAya che. tethI teno upacAra karanAra prastuta upanaya "svajAtIya upacarita asabhUtavyavahAra' tarIke jANavo. eka upacAra pachI bIje upacAra -- (tyameva.) A ja rIte "A putra vagere mArA che' - A pramANeno upacAra paNa svajAtIya upacarita asaddabhUtavyavahAra bane. AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke "svajAti upacarita asabhUtavyavahAra tene jANavo. jema ke putra, patnI vagere huM chuM athavA "putra vagere mArA che' - A pramANeno upacAra." putravyakti vageremAM putratva vagere paryAyano upacAra karIne temAM bhedasaMbaMdhathI mArApaNAno upacAra karavAthI prastuta vyavahAra upacarita vyavahAra svarUpa samajavo. eka upacAra karyA bAda, bIjo upacAra je vyavahAramAM thAya, te upacarita asaddabhUta vyavahAra kahevAya. A ApaNe pAchaLanA zlokamAM joI gayA che A.(1)mAM "bheda' pATha. 1. sItApaddhatigrIca kacaAto "putralArA imama' ta TAL Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 886 * 'putraH aham' ityupacAramImAMsA 0 7/17 za tehasuM AtmAno bheda vIrthapariNAmasvAti, abhedasaMbaMdha paraMparAhetu upacarita che.* pa sadbhUtavyavahAratvamasyopanayasyAvagantavyam / 'putraH aham' ityAdau putre svatvAropAd abhedasambandhena upacAro bodhyH| 'putro mama' ityAdau ca putre svIyatvAropAd bhedasambandhena upacAro bodhyaH / na cA'tra bhedasya pAramArthikatvAd upacaritatvaM kathamucyate ? iti zaGkanIyam, putrasya svavIryapariNAmarUpatayA tatra svabhedasya upcrittvaat| rza na caivaM 'putro'hami'tyatrA'bhedasya pAramArthikatvaM syAditi vAcyam, tatrA'bhedasyA'pyupacaritatvAt, putraM prati svasya paramparayA hetutvAt / ghaTaM prati daNDasya - svajanyabhramidvArA iva putraM prati pituH svazarIrajanyavIryavyApAreNa kAraNatvena tayoH anupacaritA gamevADasanmavAt kA atha putratvAdayaH ced AtmaparyAyAH tarhi kathamasadbhUtatvamatropanaye iti cet ? chIe. putra, patnI vagere paryAyo AtmAnA paryAyo hovAthI sajAtIya che. paNa sajAtIya putra vagere paryAyano putrazarIra vageremAM upacAra karIne, temAM mArApaNAno Aropa karanAra prastuta upanaya svajAtIya upacarita asabhUta vyavahAra svarUpa jANavo. "putra huM ItyAdi sthaLe putramAM svatvano Aropa thavAnA lIdhe abhedasaMbaMdhathI upacAra jANavo. tathA "putra mAro vagere sthaLe putramAM svayatvano Aropa thavAnA lIdhe bhedasaMbaMdhathI upacAra jANavo. ATalo ahIM banne upacAramAM taphAvata che - ema paMDitoe jANavuM. pitA putra vacce bheda-abheda aupacArika che zaMkA :- (rA) "putra mAro che' - A vAkyamAM chaThThI vibhakti dvArA je bhedanuM bhAna thAya @ che, te bheda to pAramArthika ja che. tethI putraniSTha svabhedane upacarita kaI rIte kahI zakAya ? samAdhAna :- (putra) putra svavIryapariNAmasvarUpa che. potAnI dhAtuno pariNAma potAnAthI sarvathA paNa bhinna na hoya. tethI putramAM svabheda aupacArika ja kahevAya. zaMkA :- (na zai.) jo pitA ane putra vacceno bheda aupacArika hoya to eno artha e thayo ke te banne vacce paramArthathI abheda haze. bemAMthI eka to pAramArthika ja hoya ne ! tethI "putra e huM ja chuM." ahIM pitA-putra vacce jaNAtA abhedane upacarita nahi kahevAya. samAdhAna :- (tatra.) "A putra e huM ja chuM - A vAkyamAM pitA ane putra vacce je abheda jaNAya che te paNa aupacArika ja che. kAraNa ke putra pratye pitA paraMparAsaMbaMdhathI hetu che. jema daMDa svajanya cakrabhUmi nAmanA vyApAra dvArA ghaTanuM kAraNa hovAthI daMDa ane ghaTa vacce pAramArthika abheda nathI tema pitA svazarIrajanya vIryasvarUpa vyApAra dvArA putranuM kAraNa hovAthI pitA ane putra vacce paNa pAramArthika abheda saMbhavato nathI. tethI "A putra e huM ja chuM - A pramANe je vyavahAra thAya che tenA dvArA jaNAto abheda paNa aupacArika ja che. zaMkA :- (ka.) jo putratva vagere dharmo AtmAnA paryAya hoya to teno vyavahAra karanAra prastuta .. citadvayamadhyavartI pATha phakta B(ra)mAM che. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 887 7/27, * putrAdiparyAyAH kalpitAH / putrAdika te zarIra AtmaparyAyarUpai vajAti chaI, paNi kalpita chai, nahIM to svazarIrasaMbaMdha 2 joDI saMbaMdhI joDayA svazarIrajanya maskuNAdikanai putra kAM na kahiyaI ? ll/17 na, jananI-janakAdisApekSatvena putratvAdiparyAyANAM kalpitatvAt / na ca svazarIrajanyatvAd putratvAdiparyAyANAm Atmanyanupacaritatvameveti vAcyam, evaM sati matkuNa-yUkA-kRmyAdInAmapi svazarIrajanyatvena svputrtvaaptteH| tathA ca matkuNAdau svazarIrajanyatvasambandhasaMyojanataH 'ayaM mama putra' ityevam AtmasambandhitvayojakavyavahArasyApi , pramANatvApatteriti dik / __ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - pitrAdivyaktau api pitRtvAdInAM paryAyANAM kAlpanikatayA ka upanaya asabhUta kema kahevAya ? che nitya AtmAmAM putratva kAlpanika che. samAdhAna :- (ra.) tamArI dalIla barAbara nathI. kAraNa ke putratva vagere mAtA-pitA vagerenI apekSAe utpanna thayela che. tethI vAstavamAM putratva vagere paryAyo AtmAmAM kalpita che. AvA kalpita putratva vagere paryAyono vyavahAra karavAne lIdhe prastuta upanaya asadbhuta che - Ama mAnavuM jarUrI che. zamI - (gha.) "A putra vagere mArA che' - AvA prakAranA vyavahAramAM je putratva vagere paryAyanuM bhAna thAya che, te paryAyo potAnA mA-bApanA) zarIrathI utpanna thAya che. tethI sAmenA AtmAmAM te putratva Adi paryAyo upacarita (= kAlpanika) nahi paNa vAstavika ja che. dA.ta. rAmacaMdrajInA AtmAmAM je putratva paryAya che te vAstavika che, kAlpanika nahi. tethI dazaratha rAjA rAmacaMdrajIne udezIne "A putra mAro che' - A pramANe je vyavahAra kare te vyavahArane anupacarita ja mAnavo joIe. te & ravazarIrajanyatva putra-niyAmaka nathI # samAdhAna :- (uM.) potAnA zarIrathI utpanna thavAnA lIdhe putratva vagere paryAyo vAstavika hoya ma. to svazarIrajanya mAMkaDa, jU, kRmi vagerene paNa potAnA putra mAnavAnI Apatti Avaze. matalaba ke dazaratha rAjA svazarIrajanya rAmacaMdrajIne udezIne "A putra mAro che' - evo pramANika vyavahAra kare che, tema dazaratha rAjA svazarIrajanya mAMkaDa, jU, kRmi vagerene udezIne paNa "A mArA dIkarA che' - evo vyavahAra kare to tene sAco mAnavAnI Apatti durvAra banaze. rAmacaMdrajInI jema mAMkaDa vageremAM paNa svazarIrajanyatvasaMbaMdhane joDIne temAM ja svasaMbaMdhIpaNuM joDavAnI bAbata to banne sthaLe samAna ja che. ahIM je kahevAyela che, te mAtra dizAsUcana che. te mujaba AgaLa ghaNuM vicArI zakAya che. ANatA :- paradravyanI apekSAe eka upacAra karIne, ahIM anya upacAra karavAmAM Ave che. tethI te upacarita asabhUta vyavahAra kahevAya che. ja rAgAdi pariNAmone tajIe ja AdhyAtmika upanaya :- pitA vagere vyaktimAM paNa pitRtva vagere paryAyo kAlpanika che. tethI temAM A phakta B(2)mAM "zarIra pATha.... citadvayamadhyavartI pATha phakta B(2)mAM che. pustakAdimAM nathI. ko.(12)mAM te pATha "kahiyaI pachI che. Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 888 0 dIkSAntarAyasya tyAjyatA 0 tatra svatva-svIyatvasambandhasyA'pi kAlpanikatvasiddheH tatsambandhamUlakasneharAga-kAmarAgAditaH svAtmA pa mumukSuNA mocayitavyaH / tadarthaM tattvadRSTyavalambanena svajAtIyopacaritA'sadbhUtavyavahAropanayajanyakalpanA-- zilpavizrAntiH kaaryaa| 'ahamasya pitA, tasya putraH, etasya pitRvyaH, tasyAzca patiH' ityAdi vyavahAraviSayIbhUtAH pitRtva-putratvAdiparyAyAH paramArthato naivAtmani saMtiSThante kintu lokavyavahArA" nusAreNa kalpyante / "deheSvAtmadhiyA jAtAH putr-bhaaryaadiklpnaaH| sampattimAtmanastAbhirmanyate hA hataM 2nAhU II" (u.ta.94, 5.za.94) rUti samathata-samadharAta: kariA martavyaTStrA ka kvacit pitarau svaputrAdidIkSAdau antarAyaM prakurvataH / vastutaH tadAnImetadupanayadRSTyA madIya, putratvAderupacaritatvaM vijJAya 'na vastuto madIyamiha kiJcidapi' iti vimRzya mohamapAkRtya putrAdi hitaM kAryam / ittham etAdRzakAlpanikaparyAyavicArAvarttanimajjanaparihArataH svAtmani yathA rAga kA -dveSAdimalinapariNAmapravAho naiva prAdurbhavet tathA yatitavyam / tatazca "mokSaH sarvathA'STavidhakarmamalaviyogalakSaNaH" (A.ni.103/pR.110 ava.) iti jJAnasAgarasUribhiH AvazyakaniyuktyavacUrNI darzitaH pratyAsannaH cA/7/17nI svatvasaMbaMdha ke svAyatva saMbaMdha paNa kAlpanika siddha thAya che. matalaba ke pitAnA AtmAmAM raheluM pitRtva ja jo kAlpanika hoya to temAM huM-mArA' paNAnI ApaNI buddhi to tadana kAlpanika ja kahevAya ne ! tethI te "huM-mArA" paNAnA saMbaMdha upara nabhanArA sneharAga, kAmarAga vagerethI mumukSue potAno AtmA vahelI take choDAvavo. te mATe tattvadaSTinuM AlaMbana laIne prastuta sajAtIya upacarita asabhUta vyavahAra upanayanI kalpanAonI racanAthI vizrAnta thavuM. "huM teno pitA chuM, temano dIkaro chuM, teno kAko chuM, teNIno pati huM chuM - A pramANeno je vyavahAra thAya che, tenA viSayabhUta pitRtva Adi paryAyo vAstavamAM AtmAmAM rahetA nathI. paraMtu lokavyavahAranA AdhAre AtmAmAM tenI kalpanA karAya che. "zarIromAM AtmA tarIkenI (= Cii' "huMpaNAnI) buddhinA kAraNe "mAro putra, mArI patnI- ItyAdi kalpanAo utpanna thAya che. te kalpanAothI - jIva (putrAdine) potAnI saMpatti mAne che. (te tuccha kalpanAmAM ja saMpattinA darzana jIva kare che.) hAya ! A jagata Ama haNAyela che" - A samAdhitaMtranI ane samAdhizatakanI kArikA ahIM yAda karavI. (va.) kyAreka putra-putrI vagerene dIkSA apAvavAmAM ke dharma karavAmAM mA-bApa aMtarAya karatA hoya che. vAstavamAM AvA avasare upacarita asabhUtavyavahAra upanayane lakSamAM rAkhIne mA-bApe vicAravuM joIe ke "putra-putrI sArA che - A vyavahAra upacarita che, asabhUta che. vAstavamAM to jagatamAM eka paNa sagA-snehI mArA nathI' - AvI vicAraNAthI potAno moha dUra karIne putra-putrInuM sAcuM hita karavuM joIe. A rIte pitRtva-mAtRtva vagere je paryAyo vAstavika na hoya paNa kAlpanika hoya tenA vicAravamaLamAM satata khovAyelA rahIne ApaNA AtmAmAM rAga-dveSAdi malina pariNAmono pravAha utpanna na thaI jAya tenI kALajI rAkhavI. tenAthI AvazyakaniyuktiavacUrNimAM zrI jJAnasAgarasUrie darzAvela ATha karmamalano sarvathA viyoga thavA svarUpa mokSa najIka Ave. (17) Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/18 0 vijAtIyopacaritA'sadbhUtavyavahAraprajJApanam / vijAtithI te jANo re, vastrAdika mujha; gaDha-dezAdika ubhayathI e II7/18 (107) Na vijAtyupacaritAsabhUta vyavahAra te (jANo+) kahieN, je "(mujha=) mAharAM vastrAdika" Ima kahiyache. putrAdiparyAye svajAtIyaparyAyAropaNAtmakaM prathamam upacaritA'sadbhUtavyavahAropanayaM nirUpya upacaritA'sadbhUtavyavahArasya dvitIya-tRtIyaprakArau vivRNoti - 'vastre'ti / 'vastrANi me' vijAtyopacaritA'bhUta iSyate / va-zakti ne cAkumAiDaropatAstathA7/28o. prakRte daNDAnvayastvevam - 'vastrANi me' (iti upacAraH) vijAtyA upacaritA'bhUtaH issyte| ma tathA 'vapra-zavi che' (ti viza:) 3mAropataH cAtTI7/18 ___vastrANi me' iti upacAraH vijAtyA = vaijAtyena upacaritA'bhUtaH = upacaritA'sadbhUta-ka vyavahAra issyte| atra pudgalaparyAye vastratvAdikaM kalpitam / kalpitavastrAdinAmasu vastrAdiSu ... svIyatvamupacaryate / upacarite bhedasambandhenA'nyopacArakaraNAdasya upacaritopacAratA vijJeyA / vastrAdInAM pudgalaparyAyarUpatayA nA''tmasAjAtyam iti vijaatiiyopcritopcaaro'ymucyte| paramArthata AtmanaH svAmitvaM svaguNa-paryAyeSveva, na tu vastrAdiSu / na hyanyadravyaparyAye'paradravya avataraNikA :- putrAdisvarUpa paryAyamAM svajAtIya paryAyano Aropa karavA svarUpa prathama upacarita asabhUta vyavahAra nAmanA upanayanuM nirUpaNa karyA bAda graMthakArazrI bIjA ane trIjA prakAranA upacarita asaddabhUta vyavahAranuM nirUpaNa kare che : zlokArtha :- "mArA vastra'- A pramANeno vyavahAra vijAtithI upacarita asabhUta vyavahAra tarIke mAnya che. tathA "killo, deza vagere mArA che' - A pramANeno vyavahAra ubhaya AropathI mAnya che. (7/18) * trIjA upanayanA bIjA bhedane samajIe vyAkhyArtha:- "A mArA vastra che' - A pramANeno upacAra vijAtIyanI apekSAe upacarita asabhUta vyavahAra tarIke mAnya che. prastutamAM vastratva vagere paryAyo pudgala dravyanA kalpita paryAyo che. jene dho. vize vastra vagere nAmanI kalpanA karavAmAM Avela che te vastrAdisvarUpa paugalika paryAyomAM potApaNAno upacAra karIne "vastrAdi mArA che' - Ama kahevAya che. Ama kAlpanika = aupacArika = upacarita vastrAdimAM potApaNAno bhedasaMbaMdhathI bIjo upacAra thavAthI A upacarita upacAra jANavo. tathA te paryAyo AtmA mATe sajAtIya nathI, paraMtu vijAtIya che. tethI vastra saMbaMdhI mArApaNAno vyavahAra e vijAtIya upacarita upacAra kahevAya che. ja AtmA svaguNa-paryAyano ja svAmI (paramA.) vAstavamAM AtmAnI mAlikI to potAnA ja guNomAM ane paryAyomAM che, vastra vageremAM nahi. vastrAdisvarUpa pudgalaparyAyamAM AtmAnI mAlikI che ja nahi. eka dravyanA paryAyamAM anya dravyanuM svAmitva na hoya. paradravyanA paryAyamAM AtmAnI potAnI mAlikI kaI rIte hoI zake ? tethI vastra Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 860 0 mithyAtvadAyavicAra: 0 7/28 svAmitvaM sambhavati / ataH tat teSu asadbhUtamiti 'vastrANi me' iti upacAraH vijAtIyopacaritA 'sadbhUtavyavahAropanaya iti kthyte| taduktam AlApapaddhatau "vijAtyupacaritAsadbhUtavyavahAraH, yathA - rA vastrA''bharaNa-hema-ratnAdi mama" (A.pa.pR.11) iti| taduktaM nayacakre dravyasvabhAvaprakAze ca "AharaNa ma -hema-rayaNaM vacchAdIyA mameti jppNto| uvayariya-asabbhUo vijAi davyesu NAyavyo / / " (na.ca.74, dra.sva.pra.243) " iti| etAdRzamatyabhinivezAd mithyAtvadADhyaM bhvti| taduktaM yogasAraprAbhRte amitagatinA "mayIdaM - vArma dravya roDatra bhavAmyaham yavahevADamatistAnnidhyAvaM nivartatA" (yosA.pra.rU/6) / nanu nAma-sthApanA-dravya-bhAvabhedena vastrAdIni caturdhA bhavanti / na ca caturvidhAnAmeteSAmaudArikAdiNi pudgalaparyAyarUpatA samasti, Agamato bhAvavastrAdInAM vastrAdhupayogAzrayarUpatvena jJAtRsvarUpatvAt, kA sUkSmadRSTyA ca vastrAdhupayogarUpatvenA''tmaguNasvarUpatvAt / tatkathaM vastrAdInAM pudgalaparyAyarUpatA, yena vijAtIyopacaritA'sadbhUtavyavahAropanayarUpatA 'mama vastrANi' iti prayogasya syAditi cet ? vagere paudgalika paryAyomAM jIvane pratIta thatuM mArApaNuM asaddabhUta = kAlpanika che. tethI "A mArA vastro che' - te pramANeno upacAra prastutamAM vijAtIya upacarita asabhUta vyavahAra upanaya kahevAya che. tethI AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "vijAti upacarita asaddabhUta vyavahArane trIjA upanayano bIjo bheda jANavo. jema ke "vastra, AbhUSaNa, sonuM, ratna vagere mArA che' - A pramANeno vyavahAra." nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM paNa jaNAvela che ke "prastutamAM, "AbhUSaNa, sonuM, ratna ane vastra vagere mArA che' - AvuM kathana vijAtIya dravyamAM upacarita asabhUta vyavahAra upanaya tarIke jANavA yogya che." AvA prakAranI buddhinI pakkaDa AvavAthI mithyAtva daDha bane che. tethI ja amitagati raNa digaMbare yogasAraprAbhRtamAM jaNAvela che ke "mArAmAM A kArmaNa dravya raheluM che. A kAma karavAmAM adhikArI thAuM chuM - AvI durbuddhi jyAM sudhI che, tyAM sudhI mithyAtva dUra thatuM nathI." * vastra kevala pugalaparvAcasvarUpa nathI che pUrvapakSa - (17) nAma, sthApanA, dravya ane bhAva - A pramANe dareka padArthanA ochAmAM ochA cAra nilepa (=prakAra) paDe che. tethI vastra, AbhUSaNa vagerenA prastutamAM nAma, sthApanA, dravya ane bhAvarUpe cAra nikSepa ( bheda) thaze. jema ke (1) nAmavastrAdi, (2) sthApanAvastrAdi, (3) dravyavastrAdi ane (4) bhAvavastrAdi. paraMtu nAmAdi cAreya prakAranA vastrAdi dArika Adi pudgalanA paryAya svarUpa bane tevuM saMbhavita nathI. kAraNa ke anuyogadvArasUtranI paribhASA mujaba vastra AdinA upayogavaMta jJAtA (= jJAyaka jIvadravya) AgamathI bhAvavastra Adi tarIke mAnya che. tathA sUkSma dRSTithI to AgamathI bhAvavastra vagere vastrAdinA upayogasvarUpa che. tathA jJAnAdiupayoga to AtmAno guNa che. tethI AgamathI bhAvavastra Adi AtmaguNa svarUpa banaze, pudgalaparyAya svarUpa nahi. dravyavastra vagere pudgalanA paryAya svarUpa hovA chatAM paNa nAmAdi cAreya prakAranA vastrAdi pudgalaparyAyasvarUpa nathI ke jenA lIdhe "A mArAM vastra che" - evA prakArano vAkyaprayoga vijAtIya upacarita asabhUta vyavahAra upanaya svarUpa banI zake. 1. AbharaNa-hema-ratnAni vastrAdIni mameti jlpn| upacaritA'sadbhUto vijAtidravyeSu jJAtavyaH / / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/18 * vastranikSepavimarza:0 maivama, nAmAdivastrANAM zarIrA''cchAdanAdyarthakriyAkAritvaviraheNa, prAmANikalokavyavahArAnupa-pa yogitvena, niSprayojanatvena ceha svIkArA'naucityAt, svIkAre'pi vA klpittvaat| ___na hi nAmavastrAdi, sthApanAvastrAdi, Agamato dravyavastrAdi, noAgamato vA jJazarIra / -bhavyazarIra-tadvyatiriktadravyavastrAdi, Agamato bhAvavastrAdi vA vidvajjanaprasiddhavastratvAdirUpeNa paramArthato'sti kintu noAgamato bhAvavastrAdikameva vastratvAdinA vyavahartavyatayA prakRte'bhimatam / za na hi vastrAdikrayaNAya prasthitaH pumAn nAmavastrAdi, sthApanAvastrAdi, dravyavastrAdi vA krINAti / ka dravyavastrAderapi vastratve karpAsa-tantu-valkalAderapi vastratvAdinA prAmANikavyavahAraH prsjyet| * nAma-sthApanAdi vastro prastutamAM anupayogI ; uttarapakSa:- (vi) tamArI vAta barobara nathI. kAraNa ke nAmAdi vastro zarIraAcchAdana vagere kriyA karI zakatA nathI. tathA prAmANika lokavyavahAramAM upayogI nathI. taduparAMta, nAmAdi vastrothI koI prayojana saratuM nathI. tethI nAmavastra vagereno svIkAra karavo prastutamAM ucita nathI. kadAca nAmAdi vastrano svIkAra karI levAmAM Ave to paNa te kalpita ja che, vAstavika nahi. (ahIM nAmAdi vastro A rIte samajavA. (1) "vastra' AvuM nAma eTale nAmavastra. athavA koIka vyaktinuM ke vastunuM "vastra' evuM nAma pADavAmAM Ave to te vyakti ke vastu paNa nAmavastra kahevAya. (2) vastranI AkRti-citra eTale sthApanAvastra. (3) dravyavastranA be bheda che, AgamathI dravyavastra ane noAgamathI dravyavastra. vastrane jANanAra vyakti vartamAnamAM vastraupayoga vagaranI hoya to te vyakti eTale AgamathI dravyavastra. noAgamathI dravyavastranA traNa bheda che. (ka) jJazarIra dravyavastra, (kha) bhavyazarIra dravyavastra ane (ga) , tavyatirikta dravyavasra. je vyakti vastranA svarUpane jANI ane mRtyu pAmI hoya teno mRtadeha eTale noAgamathI jJazarIra dravyavaDha. je mANasa vartamAnamAM vastrane na jANavA chatAM bhaviSyamAM vastrano jANakAra . banavAno hoya tene noAgamathI bhavya zarIra dravyavastra kahevAya. tathA vastrarUpe pariNamanArA taMtuo eTale noAgamathI vyatirikta vastra. (4) bhAvavastranA be bheda che. AgamathI bhAvavastra ane noAgamathI * bhAvavastra. vartamAnamAM vastranA upayogavaMta jJAtA ke tathAvidha jJAnAdiupayoga eTale AgamathI bhAvavastra. zarIraAcchAdana Adi arthakriyA karavA mATe samartha taMtunirmita vastra eTale noAgamathI bhAvavastra.) | ( di.) nAmavastra, sthApanAvastra, AgamathI dravyavastra, noAgamathI jJazarIra-bhathazarIra-tavyatirikta dravyavastra ke AgamathI bhAvavastra vageremAM prasiddha vastratva vagere jAti rahetI nathI. AthI tathAvidha vasUtva vagere jAtirUpe nAma-sthApanA-dravya vastra vagere paramArthathI vizvamAM nathI. te apekSAe nAmAdi vastra kAlpanika che. phakta noAgamathI bhAvavastra vagere ja vastravArirUpe ahIM vyavahAra karavA yogya tarIke abhipreta che. tethI ja vastra vagerenI kharIdI karavA nIkaLelo mANasa nAmavastra, sthApanAvastra ke dravyava vagerenI kharIdI karato nathI. paraMtu noAgamathI bhAvavastra svarUpe je prasiddha hoya tene ja kharIde che. jo dravyavasra vagere paNa vasrarUpe pAramArthika hoya to kapAsa, taMtu, vRkSanI chAla (=valkala) vagereno paNa vastrasvarUpe koI vyavahAra kare to tevA vyavahArane prAmANika mAnavAnI Apatti Ave. kAraNa ke kapAsa vageremAM paNa bhaviSyamAM vasrarUpe pariNamavAnI yogyatA vartamAnakALe rahelI che ja. Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 892 21. IhAM vastrAdika pudgalanA paryAya s vasra kAM na kahiyaIM? teha* vijAtimAM svasaMbaMdha upacaritaU chaIM. etena yatraiva zarIrAcchAdakatvAdi tatraivAstu vastratvAdikamityanupacaritameva noAgamato bhAvavastrA tadityapi nirastam, towa vastrAdeH kalpitvam 7 /18 nAmAdi bhedaI kalpita chaI, nahIM to valkalAdika zarIrAcchAdaka rza valkala-kadalIparNa-tRNavizeSAderapi zarIrA''cchAdakatvA'vizeSAd vastratvAdinA krayavikrayAdivyavahArApatteH / ataH noAgamato bhAvavastrAdikamapi vastratvAdinA aupacArikameva svIkartavyam / itthaM paramArthato nAma-sthApanA- dravya-bhAvabhedena pudgalaparyAyAtmakaM vastrAdikamaupacArikameva / tato vastrAka dInAM kalpitapudgalaparyAyavizeSarUpatayA tatra svIyatvasambandhopacArakaraNe vijAtIyopacaritA'sadbhUta zA :- (tena.) sAruM, to pachI je vastumAM zarIrane DhAMkavAnuM sAmarthya hoya temAM ja vasatva vagere jAti mAno. noAgamathI bhAvavasra (lokaprasiddha kapaDA) vagere ja tevA che. kapAsa ke taMtu vagere zarIranuM AcchAdana karavA mATe samartha nathI. tethI kapAsa vageremAM vasratva jAti nahi rahe. tethI kapAsa vagere dravyavasrano ke nAmavastrano ke sthApanAvastrano vastra tarIke koI vyavahAra kare to tevA vyavahArane prAmANika mAnavAnI Apattine ahIM avakAza nathI. vastatvazUnyamAM vastra tarIkeno vyavahAra unmatta mANasa sivAya bIjo koNa kare A rIte zarIrAcchAdakatvarUpa vasratva to anupacarata tAttvika ja banaze ne ? = = zarIraAcchAdakane paNa vastra na kahevAya su CI samAdhAna :- (va.) nA, zarIranuM AcchAdana karavAmAM samartha vastumAM vastratva jAtino svIkAra karavAnI vAta paNa vyAjabI nathI. kAraNa ke zAla, cAdara, paTa vagere vasra jema zarIranuM AcchAdana karavA mATe samartha che tema vRkSanI chAla, keLAnA vRkSanA pAMdaDA, vizeSa prakAranuM vizALa ghAsa vagere A paNa zarIranuM AcchAdana karavA mATe samartha che. tethI vasrane kharIdavA ke vecavA mATe nIkaLela mANasa vRkSanI chAla vagerene paNa vasrarUpe kharIdavAnuM ke vecavAnuM kArya kare to tevA vyavahArane paNa prAmANika mAnavAnI Apatti Avaze. paraMtu vasrano kraya-vikraya karavA mATe nIkaLelo mANasa zarIraAcchAdanasamartha vRkSachAla vagereno kraya-vikraya karato nathI. tethI mAnavuM joIe ke noAgamathI bhAvavasra svarUpa padArtha paNa vastrasvarUpe aupacArika kalpita ja che. zAla, cAdara vagere je vastu noAgamathI bhAvavasa svarUpe prasiddha che te to pudgala dravyano eka prakArano paryAya ja che. Ama siddha thAya che ke nAma, sthApanA, dravya, bhAva - A cAra bhedathI paulika paryAyasvarUpa vastra vagere paramArthathI to aupacArika ja che, vAstavika nahi. tethI upacarata paudgalika paryAya svarUpa vastrAdi vastumAM mArApaNAno (= mAlikIno) saMbaMdha Aropita karavo, te upacaritamAM anya vijAtIyatattvano upacAra karavA svarUpa hovAthI vijAtIya upacarita asadbhUta vyavahAra upanaya tarIke ja mAnavo joIe - tevuM phalita thAya che. pustakomAM 'pudgala paryAya' pATha. ko.(12)no pATha lIdho che. 4 ko.(13)mAM 'paryAyamAMhi' pATha. . ma.mAM 'bheda' pATha. ko.(7)no pATha lIdho che. ko.(13)mAM 'tehane' pATha. * ko.(13)mAM 'svasaMbaMdhe' pATha. I pustakomAM 'upariI' pATha. lA.(2)no pATha lIdho che. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 893 7/18 0 nikSepacatuSTayasvarUpaprajJApanA 0 mAharA gaDha, deza pramukha (=Adika) chaI" - Ima kahatAM (ubhayathIka) svajAti-vijAtyupacaritAsabhUta rI vyavahAra kahiI. je mATai gaDha = koTa, dezAdika jIva-ajIva ubhaya samudAyarUpa chai.li7/18 (107). vyavahAropanaya eSTavya iti phlitm| sAdhUnAM bhAvavastraM tu aSTAdaza zIlAGgasahasrANIti pa bRhatkalpabhASyAnusAreNa (gA.604) bodhyam / "vAcyasya vAcakaM nAma, pratimA sthApanA mtaa| guNa-paryAyavad dravyam, bhAvaH syAd guNa-paryayau / / " "lakSaNaM nAma vijJeyam, sthApanA'tropalakSaNam / kAraNaM svIkRtaM dravyam, kAryaM bhAvatayA matam / / " iti nikSepa- ma catuSTayasaGgrAhike kArike atra smrtvye| evaM kalpitavijAtIyadravyaparyAye svabhedasambandhAropakArI ze vijAtIyopacaritA'sadbhUtavyavahAraH gtH| svajAtIya-vijAtIyopacaritA'sadbhUtavyavahAramudAharati - tathA 'vapra-dezAdikaM me' iti vikalpaH ubhayAropataH = svasajAtIyavijAtIyopacArataH syAt, vapra-dezAdInAM jaDa-cetanobhayasamUharUpatvAt / tathA sAdhuonuM bhAvavastra to aDhAra hajAra zIlAMga che - ema bRhatkalyabhASya mujaba jANavuM. I cAra nikSepano paricaya ("vAvya.) cAra nikSepano saMgraha karanArA be zloka ahIM yAda karavA svarUpe parAmarzakarNikAmAM jaNAvela che. teno artha A mujaba che. (1) vAcya vastunuM je vAcaka = pratipAdaka hoya tene nAmanikSepa jANavo. (2) pratimA sthApanAnilepa tarIke mAnya che. (3) guNa-paryAya jemAM rahe te dravyanikSepa. (4) tathA guNa-paryAya bhAvanikSeparUpe saMmata che. bIjI rIte cAra nikSepane oLakhAvavA mATe kahI zakAya ke - (1) nAmanikSepane = yaugikazabdane ahIM lakSaNapratipAdaka jANavo. (2) sthApanAnilepane upalakSaNa che (= mukhya vastunA sUcakarUpe/smArakasvarUpe) samajavo. (3) upAdAnakAraNane dravyanikSeparUpe svIkAravuM. tathA (4) kArya bhAvanikSepa tarIke mAnya che. A rIte kalpita vijAtIya dravyanA paryAyamAM svasaMbaMdhano nI = svabhedasaMbaMdhano = svAyatvano Aropa karanAra vijAtIya upacaritaasaMbhUta vyavahAra nAmanA (trIjA upanayanA bIjA bheda svarUpa) upanayanuM nirUpaNa pUrNa thayuM. 9 trIjA upanayanA trIjA bhedane samajIe haS (svAtIya.) trIjA upanayanA trIjA bheda svarUpa svajAtIya-vijAtIya upacarita asabhUta vyavahAranuM udAharaNa graMthakArazrI zlokanA uttarArdha dvArA dekhADe che. "gaDha, deza vagere mArA che' - A pramANeno | vikalpa svajAtIya-vijAtIya upacAranI apekSAe thAya che. gaDha, deza vagere kevala jaDa svarUpa nathI ke kevala cetana svarUpa nathI. paraMtu jaDa-cetana bannenA samUha svarUpa che. pRthvI, patthara, IMTa, makAna, mANaso vageremAM gaDhatva, dezatva upacarita che. temAM mArApaNAno = svasvAmitvasaMbaMdhano upacAra uparokta kathanamAM thAya che. tethI tevA gaDhamAM mArApaNAno upacAra svajAtIya-vijAtIya upacarita asabhUta vyavahAra tarIke mAnya karavo ucita che. gaDha, deza vagere jaDa-cetana ubhayanA samUha svarUpa hovAthI ja rAjagRha nagaranuM svarUpa batAvavAnA avasare zramaNa bhagavAna mahAvIre gautamasvAmInA praznanA javAbamAM rAjagRha 0 phakta P(2)mAM ja "koTa' che. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 894 0 rAjagRhasvarUpavimarza: 7/18 pa ata eva rAjagRhanagarasvarUpaprakAzanAvasare bhagavatyAM "'kimidaM bhaMte ! nagaraM rAyagihaM ti pavuccai ?, kiM puDhavI nagaraM rAyagihaM ti pavuccai, Au nagaraM rAyagihaM ti pavuccai ? jAva vaNassai ?... TaMkA kUDA selA * sidarI himArA... uphphara-niksara-vinaMta-patnatta-vauiL. sADa-tazA-8-navImo vAvi-puriLI-DhIdiyA ma -guMjAliyA sarA sarapaMtiyAo sarasarapaMtiyAo bilapaMtIyAo .... ArAmujjANA kANaNA vaNAI vaNasaMDAI - vArApho.. revaData-samA-vA-jUmA-vatiya-parivAyo... siMdhADA-tirA-vaDavajha-baira-vaDa---mahApadI... hevI devIo maNussA maNussIo tirikkhajoNio tirikkhajoNiNIo AsaNa-sayaNa-khaMbha-bhaMDa-sacittAcittamIsayAI davvAiM nagaraM rAyagihaM ti pavuccai ?, nagarane sacitta-acitta-mizra svarUpe jaNAvela che. bhagavatIsUtrano prabaMdha nIce mujaba che. ke rAjagRha nagara sajIva-nirjIvaubhayasvarUpa che prazna :- "he bhagavaMta ! A rAjagRha nagara zuM kahevAya che? zuM pRthvI e rAjagRha nagara kahevAya? zuM pANI e rAjagRha nagara kahevAya ? zuM agni e rAjagRha nagara kahevAya ? zuM vAyu e rAjagRha nagara kahevAya ? zuM vanaspati e rAjagRha nagara kahevAya ?.......jenA zikharanI Toca kapAyelI che tevA parvato, zikharo, zailo (= zikhara vinAnA parvato), zikharavALA pahADo, thoDA namelA pahADo rasa e zuM rAjagRha nagara kahevAya ? parvatathI paDatAM pANInA jharA, nirjharo, kacarAvALA pANInuM sthAna, ' AnaMdadAyaka jaLasthAna, kyArAvALo pradeza e zuM rAjagRha nagara kahevAya?...... kUvA, taLAva, sarovara, va nadI, cokhaMDI (corasa) vAvaDIo, goLa vAvaDIo, lAMbI vAvaDIo, jemAM guMjArava karatuM pANI raheluM che tevA jaLasthAna, jemAM ApameLe pANI pragaTa thayuM che tevA sarovaro, sarovaranI paMktio, jemAM rasa eka taLAvanuM pANI bIjA taLAvamAM tathA bIjA taLAvanuM pANI trIjA taLAvamAM jAya tevA prakAranI taLAvanI zreNIo, tathA bilanI zreNIo zuM rAjagRha nagara kahevAya ? .... bagIco, udyAna, gAmanI najIkanuM vana (= upavana), gAmathI dUra rahelA vano, vanakhaMDo, vanarAjIo e zuM rAjagRha nagara kahevAya ? ... devakula, sabhA, pANInI paraba, sUpa, khAI ane pariNAo e zuM rAjagRha nagara kahevAya ?... zRMgATaka (= A trikoNa AkArano mArga), jyAM traNa rastA bhegA thAya te trikamArga (1 AvA AkArano mArga), jyAM cAra mArga bhegA thAya te (GE AvA AkAravALo) catuSTha mArga, jyAM sarva rastA bhegA thAya te = AvA AkAravALo) coka, cAra daravAjAvALo mArga, ane mahAmArga e zuM rAjagRha nagara kahevAya ?.... devo, devIo, manuSyo, manuSya strIo, tiryaMco, tiryaMca strIo e zuM rAjagRha nagara kahevAya ? .... Asana, zayana, thAMbhalo, vAsaNo tathA sacitta, acitta ane 1. kim idaM bhadanta ! nagaraM rAjagRham iti procyate ? kiM pRthvI nagaraM rAjagRham iti procyate ? ApaH nagaraM rAjagRham suti procate ? yAvat vanaspatiH ? ... DhaT: phUTa: zaitA: zivariTa... prAmArI: ... 3ra-nira-vitvatta-patnatta-vani:... avara-taDA-TU-naI ... vApa-purinA-karSi-gujJAni: sarasi sara:pa1i :... sara:sara:paDriIM vitA :.... ArAmodyAnAH kAnanAni vanAni vanakhaNDAni vanarAjayaH... devakula-sabhA-prapA-stUpa-khAtika-parikhAH... zRGgATaka-trika-catuSka -catvara-caturmukha-mahApanthAnaH... devAH devyaH manuSyAH mAnuSya: tiryagyonayaH tiryagyoninyaH Asana-zayana-stambha-bhANDa-sacitta -acitta-mizrANi dravyANi nagaraM rAjagRham iti procyate ? Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 895 7/18 0 sthAnAGgasUtrAtideza: 'goyamA ! puDhavIvi nagaraM rAyagihaM ti pavuccai jAva saccittAcittamIsayAI davvAiM nagaraM rAyagihaM ti pa pavua" (ma.phU.za.1, 3.8, rU.223, pR.246) rUtyevaM mAvatA zrI mahAvIrena pratipavitamU | prakRte "(9) *THI ti vA MIRI ti vA, (2) ninAmA tivA rAyadAnI ti vA, (3) veda ti vA kabbaDA ti vA... jIvA ti yA ajIvA ti yA pavuccati" (sthA.2/4/sU.95/pRSTha-86) iti sthAnAGgasUtramapi smrtvym| iha jaDa-cetanobhayaparyAye vapratva-dezatvAdikaM kalpitam / upacaritavaprAdinAmasu jIvA'jIvobhaya-ka paryAyAtmakeSu vaprAdiSu rAgAdipAravazyena svIyatvamupacaryate / upacarite bhedasambandhenA'nyopacArakaraNAda- . syopcritopcaartaa'vseyaa| upaciratasya vaprAdeH AtmanaH sajAtIya-vijAtIyobhayarUpatvAdasya svmizra dravyo e zuM rAjagRha nagara kahevAya ?' uttara :- (ya) "he gautama ! pRthvI paNa rAjagRha nagara kahevAya che. pANI paNa rAjagRha nagara kahevAya che...... yAvat sacitta, acitta ane mizra dravyo rAjagRha nagara kahevAya che." cAkhatA:- bhagavAna mahAvIranA uparokta uttara dvArA "rAjagRha jIvAjIvasvabhAvavALuM che - tevuM phalita thAya che. magadha dezamAM Avela (vartamAnakALamAM bihAramAM Avela tathA "rAjagira' nAmathI oLakhAtI) amuka jamIna potAnA sacitta-acitta-mizrapaNAne lIdhe tathA tyAM rahela vividha dravyonA sacitta-acitta-mizrapaNAne lIdhe rAjagRha jIva-ajIva ubhayasamUha svarUpa che. A pramANe jaNAvavAno bhagavAna mahAvIrano Azaya che. tethI "gaDha, deza vagere paNa jaDa-cetana ubhayasamUha svarUpa che' - tevuM trIjA upanayanA trIjA bhedamAM je jaNAvela che te zvetAMbara AgamathI paNa saMmata che. A pramANe che phalita thAya che. (pravRtta.) prastutamAM sthAnAMgajIno sUtrasaMdarbha paNa yAda karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "gAma vA hoya ke nagara hoya, vepArIonA nivAsasthAna hoya ke rAjadhAnI hoya, dhULanA killAvALA janavAsa (kheTa) hoya ke sAmAnya nagara (karbaTa) hoya.. te jIva ane ajIva ja kahevAya che. matalaba ke ThANAMgajInA sa prastuta saMdarbha dvArA paNa sUcita thAya che ke gAma, nagara vagere jIva-ajIva ubhayasvarUpa che. 0 svajati-vijAti upacarita asabhUta vyavahArano mata cha (6) ApaNe upara joI gayA te mujaba killo (= vakha), deza, gAma vagere padArtha jaDa -cetanaubhayasvarUpa che. jaDa-cetanaubhayanA paryAyamAM vapratva, dezatva vagerenI kalpanA thAya che. A prathama upacAra che. tathA killo vagere nAmanI jemAM kalpanA karavAmAM Avela che tevA jaDa-cetanaubhayaparyAyAtmaka killA vageremAM rAgAdinI paravazatAthI mArApaNAno bIjo upacAra karavAmAM Ave che. eka upacarita padArthamAM bhedasaMbaMdhathI anya upacAra karavAnA lIdhe "killo, deza vagere mArA che' - AvuM kathana e upacarita upacArasvarUpa jANavuM. aupacArika killA Adi jaDa-cetanaubhayasvarUpa hovAthI AtmA mATe 1. gautama ! pRthvI api nagaraM rAjagRham iti procyate... yAvat sacitta-acitta-mizrANi dravyANi nagaraM rAjagRham iti procyte| 2. grAmA iti vA nagarANi iti vA; nigamA iti vA rAjadhAnI iti vA; kheTA iti vA karbaTA iti vA.. jIvA iti cA'jIvA iti ca procyte| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upacAraprasaGgena sambandhavaividhyavimarzaH sajAtIya-vijAtIyopacaritA'sadbhUtavyavahAropanayarUpatA sammatA / idamevAbhipretyoktam AlApapaddhatau "svajAti-vijAtyupacaritA'sadbhUtavyavahAraH, yathA 'deza-rAjya-durgA pu mama' iti" (A.pa.pR.10) iti / nayacakre api "desaM ca rajja duggaM evaM jo ceva bhaNai mama savvaM / uhayatthe uvayario hoi asabbhUyavavahAro / / " (na.ca.75 ) ityuktam / zabdalezabhedena dravyasvabhAvaprakAze svajAti-vijAtidravye svajAtivijAtidravyaparyAyA''ropaNaH upacaritA'sadbhUtavyavahAro darzita itya Ke m vadheyam / rza 896 7/18 ka 10] idaJcAtrAvadheyam - mukhyArthAbhAve sati prayojana - nimitta balena pravarttamAno'pi upacAraH sambandhaM vinA naiva pravarttate / sa ca sambandhaH nAnAvidhaH / tathAhi - ( 1 ) sva-svAmibhAvasambandhaH dhana - caitrayoH / (2) pariNAma-pariNAmibhAvasambandhaH jJAnAtmanoH / (3) bhedAbhedasambandhaH janaka - putrayoH / ( 4 ) saMzleSa -saMzleSibhAvasambandhaH vaihAtmanoH| (6) hrArya-jArabhAvamanvandhaH ghaTa-ghayoH| (6) prayogya kA - prayojakabhAvasambandhaH mokSa - zAstrayoH / ( 7 ) AdhArAdheyabhAvasambandhaH maJca - puruSayoH / (8) saMyoga -saMyogibhAvasambandhaH kunta-puruSayoH / ( 9 ) pratipAdyapratipAdakabhAvasambandhaH artha- zabdayoH padArtha- granthayoH sajAtIya-vijAtIya ubhayAtmaka che. tethI uparokta kathana svasajAtIya-vijAtIya uparita asadbhUtavyavahAra upanaya tarIke saMmata che. (me.) A ja abhiprAyathI AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke "svajAti-vijAti upacarita asadbhUta vyavahAra e trIjA upanayano trIjo prakAra che. jema ke deza-rAjya-killo vagere mArA che' A pramANeno vikalpa." nayacakra graMthamAM paNa jaNAvela che ke "je vyavahAra deza, rAjya, killo vagere sarva padArtha mArA che' A pramANe bole che te svajAti-vijAti-ubhayapadArthaviSayaka upacirata asadbhUta vyavahAra kahevAya che." dravyasvabhAvaprakAzamAM thoDAka zabdanA pheraphArathI svajAti-vijAti evA // dravyamAM svajAti-vijAtidravyanA paryAyano Aropa karanAra upacirata asadbhUta vyavahAra mAIlladhavale darzAvela che. vAcakavarge A vAta dhyAnamAM rAkhavI. sa - 3 upacAraniyAmaka anekavidha saMbaMdha (va.) ahIM eka bAbata khyAlamAM rAkhavI ke mukhya arthano bAdha hoya tyAM nimittavaza ane prayojanavaza pravartato evo paNa upacAra saMbaMdha vinA to nathI ja pravartato. te upacAraniyAmaka saMbaMdha aneka prakAre hoya che. te A pramANe :- (1) dhana ane caitra vacce sva-svAmibhAva saMbaMdha hoya che. (juo-8/6) (2) jJAna ane AtmA vacce pariNAma-pariNAmibhAva saMbaMdha hoya che. (3) pitA-putra vacce bhedAbheda saMbaMdha hoya che. (juo-7/17) (4) deha-AtmA vacce saMzleSa-saMzleSibhAva saMbaMdha hoya che. (juo-8/7) (5) ghaTa ane cakra vacce kArya-kAraNabhAva saMbaMdha hoya che. (6) mokSa ane zAstra vacce prayojya-prayojakabhAva saMbaMdha hoya che. (7) mAMcaDA ane puruSa vacce AdhArAdheyabhAva saMbaMdha hoya 1. dezazca rAjyaM durgam evaM yazcaiva bhaNati mama sarvam / ubhayArthe upacarito bhavatyasadbhUtavyavahAraH / / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 897 7/28 * svAmitvavyAmohaH tyAjya: 0 vaa| (10) jJAna-jJeyabhAvasambandhaH mti-ghttyoH| (11) zraddhA-zraddheyabhAvasambandhaH ruci-mokssyoH| pa (12) dhyAna-dhyeyabhAvasambandhaH prnnidhaan-prmeshvryoH| (13) upAsyopAsakabhAvasambandhaH guru-shissyyoH|| (14) gauNa-mukhyabhAvasambandhaH dvirephe shyaametrvrnnyoH| (15) aMzAMzibhAvasambandhaH vstrdesh-vstryoH|| (16) aGgAGgibhAvasambandhaH kASTha-prasthakayoH / evaM yathAyogamanye'pi sambandhA upcaarsthle'nvessnniiyaaH| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - nizcayatastu na vapra-deza-rAjyAdikamAtmanaH, tatra anAtma- za dhrmoplbdheH| tasmAd 'mama deza-rAjyAdi' iti bhaNanaM nizcayataH kevalaM moha eva / idamevAbhipretya ke samayasAre kundakundasvAminA "'jaha ko vi Naro jaMpai 'amhaM gaam-visy-nnyr-rttuN'| Na ya huMti tassa tANi mA ya mohe so saMIT" (.sI.rUra6) rUtyun __svakIyazarIre'pi nAsmAkamAdhipatyaM samasti / na vA'smadIyamastake'pi svAmitvamasmAkaM vartate / kA che. (8) bhAlA ane puruSa vacce saMyoga-saMyogIbhAva saMbaMdha hoya che. (9) artha ane zabda vacce athavA padArtha ane zAstra vacce pratipAdya-pratipAdakabhAva saMbaMdha hoya che. (10) buddhi ane ghaTa vacce jJAna-zeyabhAva saMbaMdha hoya che. (11) ruci ane mokSa vacce zraddhA-zraddhayabhAva saMbaMdha hoya che. (12) praNidhAna = cittaekAgratA ane paramAtmA vacce dhyAna-dhyeyabhAva saMbaMdha hoya che. (13) guru ane ziSya vacce upAsya-upAsakabhAva saMbaMdha hoya che. (juo - 12/2) (14) bhamarAmAM zyAmavarNa ane anya varNo vacce gauNa-mukhyabhAva saMbaMdha hoya che. (zAkhA - 8/23) (15) vastrano eka deza ane vastra vacce aMza-azibhAva saMbaMdha hoya che. (juo - zAkhA 12/6). (16) kAi ane prasthaka vacce aMga-aMgibhAva saMbaMdha hoya che. (juo - zAkhA 4/13 + 69 + 8/15). 4 thI 8 zAkhA sudhI che je-je upacAro karavAmAM Avela che, temAM uparanA saMbaMdho upayogI bane che. A rIte yathAyogya rIte bIjA paNa saMbaMdho upacArasthaLe vicAravA-tapAsavA ane tenA mAdhyamathI upacAra karavA. "mAruM gAma-nagara' - AvI buddhi e mUDhatA che cAkayAtrika upanaya:- nizcayanayanI dRSTithI to killo, deza, rAjya vagere padArtha AtmAnA nathI. deza vagere upara paramArthathI AtmAnI mAlikI nathI. kAraNa ke deza vagere vastumAM anAtmadharmo (= jaDa vastunA guNadharmo) upalabdha thAya che. tethI "mAro deza', "mAruM rAjya', "mAro gaDha' vagere bolavuM te nizcayanayanI dRSTithI to kevala mUDhatA ja che. AvA ja abhiprAyathI kuMdakuMdasvAmIe samayasAra nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke "jema koIka mANasa "A amAruM gAma, nagara, rASTra che' - A pramANe bole to te gAma, nagara ke rASTra te mANasanA banI jatA nathI. phakta mUDhatAne lIdhe te mANasa te prakAre bole che." zuM mAlikIne oLakhIe chIe kharA ? # | (sva.) ApaNuM zarIra paNa ApaNI mAlikImAM nathI. ApaNA mAthA upara paNa ApaNuM Adhipatya 1. yathA ko'pi naro jalpati 'asmAkaM graam-vissy-ngr-raassttraanni'| na ca bhavanti tasya tAni tu bhaNati ca mohena sa mAtmA || Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8980 mizropacaritA'sadbhUtavyavahAropayoga: sAvadhAnatayA kArya: 0 7/18 - yadAkadAcit zirovedanA prAdurbhavet, yathAkathaJcid udarazUlaM pIDayet, yathecchaM kara-pAdAdayaH asmAn ' bAdheran, yatrakvacit hRdayamuparamet / itthamasmadIyadehA'GgAdiSvapi svakIyasvAmitvavirahe kutaH vapra 1 -nIra-rAca-rASTraSyismaHTdhapatya sanmavet ? sa idaM yathAvasthitarUpeNa cetasikRtya prayojanavizeSasattve eva 'madIyo dezaH, madIyaM rAjyami'tyAdaya rza aupacArikavyavahArAH tuSa-vrIhinyAyabhAvitAntaHkaraNatayA kAryAH, anyathA mamatvAvartanimajjanato - mithyAtvaghorA'ndhakAragahanadIrghabhavATavIbhramaNaM naivA'sulabhamityavadheyam / tAdRzopacArA'nAzrayaNe tu "aNaMtanANaM, aNaMtadasaNaM, aNaMtasammattaM, aNaMto ANaMdo, aNaMtaM ca virIyaM ca tti paMcANaMtagaM" (dI.ka.pR.15) " iti apApAbRhatkalpA'parA'bhidhAne dIpotsavakalpe zrIjinaprabhasUriNA darzitA siddhaguNasampat sulabhA cAt II7/18aaaa. nathI. game tyAre mAthuM duHkhe, game te rIte peTamAM zULa upaDe, game tyAre manasvIpaNe hAtha-paga tUTe, game tyAM hRdaya baMdha paDI jAya. jo A rIte ApaNAM zarIra upara paNa ApaNuM svAmitva na hoya to gaDha, nagara, rAjya ke rASTra upara ApaNuM varcasva kaI rIte hoI zake ? 4 photarA choDo, dhAnya svIkAro che (rUdra) A bAbatane barobara khyAlamAM rAkhIne vizeSa prakAranuM prayojana hoya to ja "mAro deza, ! mAruM rAjya vagere aupacArika vyavahAra karavo. te paNa tuSa-vrIhinyAyathI aMtaHkaraNane bhAvita karIne karavo. jema ghauM ane photarA mizra hoya tyAre DAhyo mANasa photarA choDIne ghauMne alaga tAravI le che. photarAne chUTA pADIne ghauM levA zakya na hoya tyAre photarAthI mizrita ghauMne DAhyo mANasa kadAca saMyogavizeSamAM kharIde to paNa ghauMnI kiMmata jeTalI photarAnI kiMmata tenA magajamAM hotI nathI. te kadApi ghauM tulya mUlyAMkana photarAnuM karato nathI. kharIdI pachI ghauMmAMthI photarAne dUra karavAnI kriyAmAM te lAgI jAya che. tema photarA jevA deza-rAjya-zarIra sAthe ghauM tulya AtmAno saMbaMdha vicArI AtmajJAnI anivArya paristhitimAM uparokta vyavahAra sAvadhAnIthI karatA hoya che. anyathA mamatvanA vamaLamAM aTavAIne, mithyAtvanA ghora aMdhakAramAM phasAIne dIrgha bhavATavImAM bhUlA paDatAM vAra lAge nahi. A bAbatanI AtmArthI jIve kALajI rAkhavI. tevA upacArono rucipUrvaka Azraya karavAmAM na Ave to dIpotsavakalpamAM darzAvela siddhonI guNasaMpatti sulabha thAya. zrIjinaprabhasUrijIe racela dIpotsavakalpanuM bIjuM nAma apApAbRhatkalpa che. tyAM jaNAvela che ke "(1) anaMta jJAna, (2) anaMta darzana, (3) anaMta samyakta, (4) anaMta AnaMda ane (5) anaMta zakti - A pAMceya siddho pAse anaMta hoya che." (7/18) 1. anantajJAnam, anantadarzanam, anantasamyaktvam, ananta AnandaH, anantaM ca vIryaJceti pnycaa'nntkm| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/19 * vyavahArasatyatvapratipAdanam 0 dupanaya bhASyA ema re, adhyAtama naya; kahI parIkSA jasa lAho e II19 (108) Ima upanaya (bhAkhyA =) kahiyA, hivaI AgilI DhAlamAMhi, adhyAtmanaya kahII chai, ehamAMhi guNa-doSa parIkSA karI bhalo yaza (lahotra) pAmo. 7/19aaaa u5saMdarati - "traya' rUtiA traya upanayA uktAH, teSAM parIkSayA yshH| ___ labhatAmadhunA'dhyAtma-nayakathocyate mudaa||7/19 / / prakRte daNDAnvayastvevam - traya upanayA uktaaH| teSAM parIkSayA yazaH labhatAm / adhunA ma dhyAtminayathA muddA udhyatA7/12/ evaM sadbhUtA'sadbhUtopacaritA'sadbhUtavyavahArarUpeNa traya upanayA anupadameva devasenAdi-ka tAtparyAnusAreNa uktaaH| teSAm upanayAnAM saprabhedAnAM parIkSayA = madhyasthadRSTyA AgamAnusAreNa . guNa-doSaparIkSaNena yaza: = sarvadiggAmizlAghAM labhatAm / iha ye sadbhUtA'sadbhUtAdayo vyavahArAH pradarzitAH te sarve'pi apekSAvizeSeNa satyA eva kA draSTavyA na tu mithyA, anyathA tathAvidhazabdaprayogAdaskhalitapratIti-vyavahAra-tannimittakakarmabandha-nirjarAdikaM avatAraNikA :- prastuta 7 mI zAkhAmAM sadbhuta, asabhUta ane upacarita asabUta - Ama traNa upanayanuM nirUpaNa karyA bAda prastuta viSayano upasaMhAra karatA graMthakArazrI jaNAve che ke : lokAI :- traNa upanayanuM nirUpaNa karyuM. tenI parIkSA dvArA yazane prApta karavo. have adhyAtmanayanI kathA AnaMdathI kahevAya che. (19) che parIkSA karavAmAM madhyasthatA jarUrI # vyAkhyArtha - A rIte sAtamI zAkhAmAM sabhUta vyavahAra, asabhUta vyavahAra ane upacarita asaMbhUta vyavahAra svarUpe traNa upanayanuM 18 zloka dvArA, digaMbara devasenajI vagere vidvAnonA tAtparya (tA. anusAra, pratipAdana thayuM. madhyastha dRSTithI Agama anusAra te traNeya upanayo ane tenA avAntara bhedomAM rahela guNa-doSanI parIkSA karavA dvArA sarva digAmI zlAghAsvarUpa yazane Apa prApta karo. jo savizeSa draSTikoNathI dareka upacAra satya che (.) ahIM je sabhUta, asabhUta vagere vyavahAra svarUpa upanaya jaNAvela che te tamAma upanaya cokkasa prakAranI apekSAthI vicAra karavAmAM Ave to satya ja che, asatya nahi - tema samajavuM. jo A upanaya satya na hoya to trividha upanayasaMbaMdhI tathAvidha zabdaprayoga karavAthI zrotAvargamAM te te arthaviSayaka asmalita pratIti tathA akhkhalita vyavahAra thaI na zake. temaja tathAvidha aupacArika zabdaprayoganA nimitte zrotA, vaktA vagerene karmabaMdha-karmanirjarA vagere phaLanI prApti thaI na zake. tethI P(1)mAM "ubhaya' pATha. * pA.mAM "narya" pATha. pustakomAM "naya' pATha. 8 pustakomAM kahI naI pATha. A.(1)no pATha lIdho che. 8 A.(1)mAM "parIkSA karI bhalo yaza.." pATha. pustakomAM "parIkSAno yaza' pATha. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 0 0 0 navavidhanayaparibhASAyAH parIkSaNIyatA 0 7/19 na syAt / ata evoktaM nayacakre devasenena "'saddatthapaccayao saMto bhaNio jiNehiM vvhaaro| jassa Na * havei saMto heU duNhaM pi tassa kudo ? / / " (na.ca.63) iti / tathApi navavidhanayAdiparibhASAyAH rA parIkSaNIyatA prakRte vivakSitA / yathA caitatparIkSaNIyatA bhavet tathA agretanazAkhAyAM (8/8) vakSyata ma ityavadheyam / adhunA adhyAtmanayakathA = dvividhAdhyAtmanayakathA yathA mudA ucyate tathA sAvadhAnaM zruNutAm / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'madhyasthadRSTyA, AgamAnusAreNa, guNa-doSApekSayA ca digambarI1 yanayopanayAH parIkSitavyAH' iti vidhAnAdidamatra sUcyate yaduta (1) kasyA'pi kA'pi uktiH Na hInadRSTyA, tiraskAradRSTyA, pakSapAtadRSTyA vA naiva parIkSAmarhati; (2) na vA svakIyA'bhigamA'vadhAraNAdyanusAreNa pArIkSyamarhati, (3) na vA chando'laGkAra-layA''rohA'varohAdyapekSayaiva priikssnnja devasenajIe nayacakramAM jaNAvela che ke "trividha upanaya svarUpa vyavahArane jinezvara bhagavaMte satya kahela che. kAraNa ke te vyavahAramAM vaparAyela zabdo dvArA tathAvidha arthanI pratIti zrotAne thAya che. jeno hetu satya na hoya te vacana zrotAne ane vaktAne kaI rIte tathAvidha pratIti vagere ke karmanirjarA vagere karAve?" Ama upanayo amuka prakAranI apekSAe satya ja che. tema chatAM paNa devasenajIe batAvelA nava prakAranA navo vagerenI paribhASA prastutamAM parIkSA karavA yogya che. A pramANe prastutamAM vivakSita che. nava prakAranA naya vagerenI paribhASA je rIte parIkSA karavA yogya che, te rIte AgaLanI AThamI zAkhAnA AThamA zlokathI kahevAmAM Avaze. A vAtano vAcakavarge khyAla rAkhavo. upacarita asadbhUtavyavahAra upanaya (tRtIya upanaya prabheda). (2) svajAtIya vijAtIya sajAtIya-vijAtIya (1) (punA) have digaMbara devasenajI dvArA kathita be prakAranA adhyAtmanayanI kathA je rIte AnaMdathI kahevAmAM Ave che, te rIte Apa sarve sAvadhAna thaIne sAMbhaLo. (juo - AThamI zAkhA) che parIkSA karavAnI traNa zaratane oLakhIe che AdhyAtmika upanaya :- digaMbarakathita naya - upanayanI parIkSA (1) madhyastha dRSTithI, (2) Agama anusAra tathA (3) guNa-doSanI apekSAe karavI - A pramANe je vidhAna ahIM saMskRta vyAkhyAmAM karavAmAM Avela che, te khUba mArmika vAta che. AnAthI evuM phalita thAya che ke (1) koI paNa vyaktinI vAtanI parIkSA hInadaSTithI ke tiraskAradRSTithI ke pakSapAtathI karavI yogya nathI. (2) tathA potAnI mAnyatA, avadhAraNA ke saMkalana mujaba koI paNa vyaktinI vAtanI parIkSA karavI e paNa vyAjabI nathI. (3) temaja koI paNa vyaktinI vAtamAM rahelA zabdo ke chaMda-alaMkAra-prAsa-Aroha-avaroha vagere bAbato 1. zabdArthapratyayataH san bhaNito jinairvyvhaarH| yasya na bhavet san hetuH dvayorapi tasya kutaH ? / / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7/12 0 pravacanaprabhAvanAkAmikartavyopadezaH : 901 matiA . vastuta etanniyamatritayapAlanataH parIkSAkuzala eva sarvadiggAmiyazovijayalabdhyadhikArIti - etAdRzAdhikAritvopalabdhaye yatitavyaM pravacanaprabhAvanAkAmibhiriti sUcyate'tra / tAdRzayatnabalena "muktjnm-jraa-mRtyu-rog-shok-bhyaartyH| vizvAtItasukhAH siddhAH" (upa.ka.165) iti upadezakalpavallyAM sumativijayagaNidarzitaM siddhasvarUpaM pratyAsannaM syAt / / 7/19 / / / iti zrIvardhamAnataponidhi-nyAyavizArada-svargasthagacchAdhipatizrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratna- ke padmamaNitIrthoddhAraka-pArzvaprajJAlayatIrthapreraka-paMnyAsapravarazrIvizvakalyANavijayagaNivaraziSyamuniyazovijayagaNiracitasya dravya-guNa-paryAyarAsAnusAriNo dravyAnuyogaparAmarzasya / parAmarzakarNikA'bhidhAnAyAM svaracitavRttau saptamazAkhAyAm ___ upanayaparAmarzA''khyaH saptamaH adhikAraH / / 7 / / upara bahu bhAra ApavAnA badale temAM rahela guNa-doSa pratye ApaNI daSTine kendrita karavI joIe. - ..to yaza ane vijaya maLe - (vastu) vAstavamAM A traNa niyamanuM pAlana karIne parIkSA karavAnI kuzaLatA dharAvanAra vyakti ja sarvadigAmI yaza ane vijaya meLavavAno adhikArI che. tethI jinazAsananI kharI prabhAvanA karavAnI che kAmanAvALA AtmArthI sAdhakoe uparokta adhikAra meLavavA mATe prayatna karavo joIe - evuM ahIM vA sUcita thAya che. tevA prayatnanA prabhAvathI upadezakalpavallImAM zrI sumativijayagaNivare darzAvela siddhasvarUpa najIka Ave. tyAM jaNAvela che ke "siddha bhagavaMto janma-jarA-maraNa-roga-zoka-bhaya-pIDAthI chUTI gayelA sa che tathA vizvanA tamAma jIvonA sukhane oLaMgI jAya tevA sukhane teoe prApta karela che." (7/19) pUjyapAda vardhamAnataponidhi nyAyavizArada sva. gacchAdhipati zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjyavarya padhamaNitIrthoddhAraka pArzvaprajJAlayatIrthapreraka, paMnyAsapravara zrI vizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSyANa muni yazovijaya gaNI dvArA svaracita dravyAnuyogaparAmarza' (dravya-guNa-paryAyarAsa anusArI) graMthanI parAmarzakaNikA' nAmanI svaracita vRttinI sAtamI zAkhAnA karNikAsuvAsa' nAmanA gujarAtI vivaraNamAM 'upanaya parAmarza' nAmano sAtamo adhikAra pUrNa thayo. sAtamI zAkhA samApta che jo keTrI ke Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 902 ha zAkhA - 7 anapekSA che. pra.1 nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. asadbhuta vyavahAra upanayanA prakAro ane dRSTAMto jaNAvo. 2. koI paNa pAMca upanaya vize nayacakra tathA dravyasvabhAvaprakAza graMthanuM maMtavya jaNAvo. 3. saddabhUta vyavahAranaya je saMjJA vagerenA bhedathI bhedanuM pratipAdana kare che te dasa tattvo jaNAvo. 4. asabhUta vyavahAra upanayanA traNa bheda sadaSTAMta samajAvo. 5. "vastra' zabdanA nikSepa sadaSTAMta samajAvo. 6. "jJAna AtmAno guNa che' - A vAkyane kayA upanayamAM goThavI zakAya ? zA mATe ? 7. upacarita sabhUta vyavahAra upanayanA prakAra, udAharaNa sAthe jaNAvo. 8. sabhUta vyavahAranayanA bhedo daSTAMta sAthe jaNAvo. 9. "upacAra' zabdanA vividha artha sadaSTAMta jaNAvo. pra.2 nIcenA praznonA saMkSepathI javAba Apo. 1. sthitinI apekSAe AtmA ane guNa vacce bhedane jaNAvo. 2. zarIra ane jIva vacce abhedavyavahAra zA kAraNe thAya che ? 3. upacarita asabhUta vyavahAra upanayanI vyAkhyA jaNAvo. 4. jIvanuM lakSaNa jaNAvo. 5. upanaya kone kahevAya ? 6. jIva kAma-krodhasvarUpa che - kaI rIte ? 7. 'upacAra' eTale ? 8. asabhUta vyavahAra upanayanI vyAkhyA jaNAvo. 9. upanayanA bheda-prabhedonA nAma jaNAvo. 10. "goro chuM ane "goro huM chuM' A be vAkya eka nathI - siddha karo. pra.3 vAkya sAcuM che ke khoTuM ? khoTuM hoya to sudhArIne lakho. 1. rAjagRhI nagara nirjIva svarUpa che. 2. matijJAna vyavahArathI zarIrajanya che. 3. Atmadravya nitya hovAthI tenuM koI paNa kAraNa nathI. 4. "caityanuM ghara' mAM "tuM" zabda bhedasUcaka che. 5. caityavaMdana mahAbhASyamAM kahela che ke "cAra upacAravALI pUjA hoya che." 6. udezya-vidheyabhAva zrotAnI IcchAne AdhIna che. 7. mAMcaDAo hase che' - A vAkyamAM mAcaDAmAM puruSano upacAra thayela che. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 903 8. AptamImAMsA upara aSTazatI TIkA samantabhadrAcAryajIe racela che. 9. "jIvAjIva jJAna che' - A vyavahAra vijAtIya aMzamAM sabUta kahI zakAya. 10. ghaTasaMbaMdhI jJAna thAya tyAre viSayatAsaMbaMdhathI jJAnamAM ghaTa raheze. pra.4 yogya joDANa karo. 1. dazakumAra graMtha (1) nATaka 2. cAyavat pusta$. (2) upacAra = nipuNatA 3. "huM zarIra chuM (3) vRttiniyAmaka saMbaMdha 4. jaiminIsUtra (4) dravyamAM guNano upacAra 5. manusmRti (5) zAbarabhASya 6. raghuvaMza (6) upacAra = kartavya mAlavikAgnimitra (7) dravyamAM paryAyano Aropa 8. vikramorvazIya (8) vRttianiyAmaka saMbaMdha 9. ghaTavar mUtai (9) upacAra = cikitsA , 10. "huM goro chuM (10) kAvya pra.5 khAlI jagyA pUro. 1. "lAMca' arthamAM 'upacAra' zabdano ullekha ----- mAM che. (vikramorvazIya, hitopadeza, dazakumAra carita) 2. "mAdhurya arthamAM "upacAra' zabdano ullekha ---- mAM che. (agnipurANa, manusmRti, sarvadarzanasaMgraha) 3. dezano svAmI kahe ke "A deza mAro che' - te ---- upacarita asabhUta vyavahAra upanaya che. (satya, asatya, satyAsatya) 4. ---- hoya te vidheya bane. (vyApaka, prasiddha, aprasiddha) 5. "huM putra chuM - A upacarita asabhUtavyavahArano ---- bheda bole che. (pahelo, bIjo, trIjo) 6. asabhUta vyavahAra upanayanA ---- bheda pramANe "jIvAjIvAtmaka jJAna" che. (prathama, dvitIya, tRtIya) 7. bhAvalezyAno samAveza ---- mAM thAya che. (guru, laghu, agurulaghu, gurulaghu) 8. ----- vyavahAra upanayanA mate aNu anekapradezavALo che. | (sabhUta, asabhUta, upacarita asabhUta) 9. paraspara anugraha karavo te ----- nuM kArya che. (jIva, ajIva, guNa) noMdha :- prastuta anuprekSAnA uttaro mATe juo - bhAga 7, pariziSTa - 17. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 904 (lakhI rAkho DAyarImAM.... 4 - * sAdhanA eTale sattvanuM UrgIkaraNa. dA.ta. vajabAhu. upAsanA eTale zaraNAgatinuM UrdhIkaraNa. dA.ta. gautama svAmI. vAsanAnI gati oTa tarapha che. upAsanA sadA bharatI tarapha pragatizIla, UrdhvagAmI paga mAMDe che. * buddhine "aha"no prema che. zraddhAne "advai' no prema che. * sAdhanAnA kendrasthAne apramattatA che. dA.ta. prasannacaMdra rAjarSi. upAsanAnA kendrasthAne ahobhAva che. dA.ta. caMDadrAcAryanA ziSya. premanI saMkucitatA, vikRtatA, paMgutA, pokaLatA vAsanAmAM pheravAya che. premanI vizALatA, UMDAI, UMcAI upAsanAmAM rUpAMtarita thAya che. sAdhanA dhAradAra ane tejadAra banavA tatpara che. upAsanA haMmezA namaNI ane nAjuka hoya che. madhyAha samaye paNa vAsanA aMdhakArane zodhe che. madhya rAtrie paNa upAsanA paramAtmaprakAzane jhaMkhe che. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahI-guNa-pUrvAphAnI dakSityika navanirUpa * AdhyALi nArUipaNama devasenamata samIkSA paNa+devasenamata samIkSA - AdhyAtmika navanirUpaNa enAmata samIkSA AdhyAtmika nirUpaNardevasenamata samIkSA dravyAnayogaprarAmarza: zAma AdhyAtminayanirUpa, devaseja ta ya ca samatA Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dravya-guNa-paryAyano rAkSa 2016 dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-8 AdhyAtmikanayanirUpaNaM devasenamatasya ca samIkSA Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -thA-paryAyano rAkSa 262-6 dravyAnuyogaparAmarza: zAkhA-8 AdhyAtmikanayanirUpaNaM devasenamatasya ca samIkSA Page #278 -------------------------------------------------------------------------- Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAkhA 8 AdhyAtmikanayanirUpaNaM devasenamatasya ca samIkSA adhyAtmabhASayA nayadvaividhyam (819) zuddhAzuddhanizvayavicAraNA (8/2) nirupAdhika-sopAdhikaguNavicAraNA (8/2) svabhAvaguNaparyAya-vibhAvaguNaparyAyavicAraNA (8/2) vyavahAranayasya bheda-pratibhedanirUpaNam (8/3) sadbhUtA'sadbhUtavyavahAranayaH (8/3) sAropAnAropa sadbhUtavyavahAranayaH (8/4-5) asaMzleSita-saMzleSitA'sadbhUtavyavahAranayaH (8/6-7) digambaramatA''locanam (CIC) naghanyAdivibhAgena nayaprarUpaNA (8/9) dravya-paryAyArtharUpeNa dvau nayau, tayoH ca saptanayeSu antarbhAvaH (8/10-12) arpitA 'narpitanayasvarUpAdivicAraNA (8/10-11) Rju sUtranayasya paryAyArthikatA (8/13) caturvidhadravyAMzavicAraNA (8/13) dravyArthika-paryAyArthikanayayoH saptanayAntarbhAvasya siddhiH (8/14) naigamAdinayAnAM pradezAdidRSTAntena vicAraNA (8/15) jJAna-kriyAnayayoH saptanayavRttitA (8/94) digambaradeva senaprarUpitanavanayanirAsaH (8/16) nayAnAM saptavidhatvasiddhiH (8/17) prasthakAdidRSyantena pradezArthanayavicAraNA (8/18) vyavahAranaye upacAravaividhyam (8/19) nayavAkyamapi sakalAdezasvarUpam (8/20) nizcayanaye'pi upacAra- lakSaNayo: svIkRtiH (8/20) sarvanayAnAM satyatva-mithyAtvavicAraNA (8/20) nizcayanaya svarUpapradarzanam (8/21) 905 aSTavidhaH nizvayanayaviSayaH (8/22) aSTavidhaH vyavahAranayaviSayaH (8/23) devasenamata parIkSopasaMhAraH (8/24) madhyasthabhAvena samAlocanAyAM doSA'bhAvaH (8/25) Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 0 6 - TUMkasAra - : zAkhA - 8 : ahIM AdhyAtmika nayane jaNAvela che. adhyAtmanI dRSTie nayanA be prakAra che - nizcayanaya ane vyavahAranaya. (8/1) nizcayanayanA be prakAra che. zuddha nizcayanaya kevaLajJAnasvarUpa jIvane mAne che ane azuddha nizcayanaya matijJAnAdisvarUpa jIvane mAne che. Ama nizcayanaya maulika guNo tarapha lakSa dore che. (2) vyavahAranayanA sabhUta ane asabhUta e be prakAra che. sadbhuta vyavahAranayanA Aropa ane anAropa e be prakAra che. asabhUta vyavahAranA asaMzleSita ane saMzleSita e be prakAra che. jIvo vyavahArathI potAnA kahevAtA aupAdhika guNo, kIrti-kariyANuM-kasturI-kiMkara-kUvo-kRSi-kAMcana -kAminI-kanyA-kuMvara-kuTuMba-kuLa-kAyA vagerene choDI, nirupAdhika guNone pakaDI mokSamArga vikAsa kare che. (8|3-4-5-6-7) digaMbaronI nayanI paribhASAmAM kaMIka pharaka paDe che. zvetAMbaro nayanA sAta bheda mAne che tathA dravyArthika-paryAyArthikane temAM samAve che. jyAre digaMbaro nayanA sAta bheda + dravyAstika naya + paryAyAstika naya ema nava prakAra pADe che. A prarUpaNA AgamathI viparIta hovAthI graMthakArane digaMbaro para dilagIrI jAge che. kAraNa ke tema to nayamAM arpitanaya vagere aneka prakAra pADavAnI Apatti Ave. je digaMbarone paNa mAnya nathI. (88-9-10-11) Agamika mate naigamAdi sAta nayamAM pahelA cAra naya dravyAstika che ane chellA traNa naya paryAyAstika che. tArkika mate RjusUtra paryAyAstika che. digaMbaraprarUpita nava naya zAstramAnya nathI. (8/12-13-14) saMgraha-vyavahAranayamAM naigamanaya AvI jAya chatAM pradezAdi daSTAMtamAM te alaga tarI Ave che. ahIM anuyogakAranA praka-vasati-pradeza traNa dAMtano vicAra karela che. (8/15) digaMbaronI nava nayanI prarUpaNAmAM Agamano virodha Ave che. (8/16-17-18) digaMbaroe nava naya uparAMtamAM je traNa upanaya batAvyA che te traNa upanayane vyavahAranayamAM goThavavAnuM jaNAvela che. kAraNa ke traNa upanaya svataMtra naya nathI. (8/19) digaMbaro vyavahAranayamAM upacArane svIkAre che, nizcayanayamAM nahi. te vyAjabI nathI. (820) vizeSAvazyakabhASyamAM je svarUpe nizcayanaya ane vyavahAranaya batAvela che, te ja svarUpe tenA lakSaNa svIkArI mokSamArgamAM AgaLa vadhavuM. (8/21) nizcayanaya AtmAnuM AMtarika guNAtmaka svarUpa jaNAve che. aneka jIvomAM zuddha caitanyane te samAna rUpe juve che. tathA vastunA nirmaLa pariNAmane te jue che. (8/22) vyavahAranaya aneka lakSaNomAM je viziSTa lakSaNa hoya tene jAhera kare che. AthI dareka vyaktimAM dayA vagere je guNa vilakSaNarUpe dekhAya tene pakaDI mokSamArge AgaLa vadhavA te preraNA kare che.(8/23) Ama nizcayanayanuM ane vyavahAranayanuM AgamasApekSa jJAna meLavavA prayatna karavo. paraMtu svataMtra buddhithI temAM toDaphoDa na karavI. aMte pAramArthika suyazane meLavavo. (8ra4-25) Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 zuddhA'zuddhabhedena nizcayadvaividhyam / 907 DhALa - 8 (kapUra huI ati ujaluM re - e dezI.) doI mUlanaya bhAkhiyA re, nizcaya naI vyavahAra; nizcaya vividha tihAM kahio re, zuddha azuddha prakAra re I8/1aaaa (109) prANI parakho AgamabhAva(e AMkaNI) prathama adhyAtmabhASAI be (mUla) naya (bhAkhiyA=) kahiyA. eka nizcayanaya, bIjo vyavahAranaya. * dravyAnuyodhAparAmarza * zAkhA - 8 yathApratijJAtamevAha - "nishcyeti|| nizcaya-vyavahArau dvau nyaavdhyaatmbhaassyaa| tatrA''dimo dvidhA jJeyaH shuddhaa'shuddhprkaartH||8/1|| bho prANina ! zAstrabhAvaM re, parIkSyA'tra sa gRhytaam|| dhruvpdm||| * dravyAnuyokAparAmarzavA - prakRte daNDAnvayastvevam - adhyAtmabhASayA nizcaya-vyavahArau dvau nyau| tatra AdimaH ka zuddhA'zuddhaprakArataH dvidhA jJeyaH / / 8/1 / / bho prANin ! zAstrabhAvaM parIkSyA'tra saH gRhyatAm re / / dhruvapadam / / adhyAtmabhASayA = AdhyAtmikaparibhASayA tu nizcaya-vyavahArau iti dvau eva nayau = mUlanayau bhvtH| taduktam AlApapaddhatau "punarapyadhyAtmabhASayA nayA ucyante / tAvanmUlanayau dvau nizcayo vyavahArazca / # dravyAnuyogaparAmarzakaNikAsuvAsa # avatarikSA - pUrve je pramANe pratijJA karelI hatI, te pramANe AdhyAtmikanayanuM nirUpaNa karavA mATe graMthakArazrI jaNAve che ke : kaka AdhyAtmika paribhASA mujaba na vicAra praka lokAthI - adhyAtmanI paribhASA mujaba nizcaya ane vyavahAra - Ama be nayo che. temAM pahelo naya zuddha ane azuddha prakAranI apekSAe dvividha che. (8/1) he bhavya prANI ! ahIM AgamabhAvane parakhIne svIkAravo. (dhruvapada) vyApArtha :- AdhyAtmika paribhASA mujaba to nizcaya ane vyavahAra - ema be ja navo prApta che thAya che. AlApapaddhati graMthamAM A bAbatane jaNAvatA kahela che ke "vaLI, adhyAtmabhASAthI nayonuM nirUpaNa thAya che. sau prathama mULa naya be che - nizcaya ane vyavahAra. te bannemAM nizcayanaya abhedane * ko.(12)mAM "re jAyA tujha viNa ghaDI re cha mAsa- e dezI' pATha. ko.(12)mAM "pUtA tuja viNa- e dezI pATha. je pustakomAM "dou' pATha. ahIM ko.(pa+8+12+13) no pATha lIdho che. je ko.(2+9)mAM "kahyo' pATha. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/2 908 0 abheda-bhedaviSayakatvena nayabhedanirUpaNam / za tihAM nizcayanaya dvividha kahio. eka zuddha nizcayanaya, bIjo prakAra) azuddha nizcayanaya. he prANI ! ga AgamanA bhAva (parakho,) parakhInaI graho. e hitopadeza zraddhAvaMtane jANavo.* 8/1 (109) __ tatra nizcayanayo'bhedaviSayo vyavahAro bhedaviSayaH" (A.pa.pR.20) iti| prakRte "do nayA khalu vavahAro * nicchao ceva" (A.ni.814) iti AvazyakaniyuktivacanaM smartavyam / "TThiI ya do nayA khalu vavahAro rA nicchao ceva / " (vi.A.bhA. 2714) iti vizeSAvazyakabhASyavacanaM na vismartavyam / ma prAmANyaM tUbhayanayasamanvaye eva sammatam / idamevAbhipretya Avazyakaniyuktau "ubhayanayamayaM puNa upamA" (sA.ni.991) rUtyunivadheyakl. ___tatra = tayoH madhye AdimaH = nizcayanayaH zuddhA'zuddhaprakArataH dvidhA = dviprakAraH jnyeyH| 1 re prANin ! atra = AdhyAtmikaparibhASAyAM zAstrabhAvam = AgamabhAvaM nirIkSya parIkSya ca Ni sa digambarokto bhAvo gRhyatAm / zraddhAvantaM prati ayaM hitopdeshH|| dhruvapadavyAkhyAnam / / kA prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - vastukendritavicAraNAmapahAya AtmakendritamAMsalamImAMsAyAM nijAM tattvadRSTiM prAdhAnyataH prasthApya tattvanirNayagocaramaulikapraNAlikA hi AdhyAtmikaparibhASA ucyate / potAno viSaya banAve che. tathA vyavahAranaya bhedane potAno viSaya banAve che." "naya kharekhara be che. (1) nizcaya ane (2) vyavahAra' - A pramANe AvazyakaniyuktinuM vacana paNa ahIM Artavya che. vizeSAvazyakabhASyamAM paNa A ja vAta karI che. te paNa bhUlavA jevI nathI. (ma.) "jo vyavahAra bhedaviSayaka hoya ane nizcaya abhedaviSayaka hoya to te bannemAMthI sAcuM koNa?' - AvI zaMkAnuM samAdhAna e che ke nizcayano ane vyavahArano samanvaya karavAmAM Ave to e ja saccAI pragaTe. A ja abhiprAyathI Avazyaka niryuktimAM zrIbhadrabAhusvAmIjIe jaNAvela che ke che "nizcaya ane vyavahAra - ema ubhayanayano mIlita mata ja pramANabhUta che.' A vAta vijJavAcakavarge vA khyAlamAM rAkhavI. | (tatra.) nizcaya ane vyavahAra - A be nayanI aMdara sau prathama nizcayanaya zuddha ane azuddha rae prakAranI apekSAe dvividha che. () he bhavya prANI ! A AdhyAtmika paribhASAmAM AgamabhAvane nIrakhIne ane parakhIne digaMbare nirUpaNa karelA bhAvane tame prahaNa karo. zraddhAvaMta ziSya pratye A hitopadeza che. (dhruvapadavyAkhyA) ja AtmalakSI vicAraNA karIe mAlika upanaya :- vastulakSI vicAraNAne badale AtmalakSI paripuSTa vicAraNA karavA upara ApaNI daSTine kendrita karI, tattvanirNaya karavAnI maulika praNAlikA eTale AdhyAtmika paribhASA. tethI AtmAnA lAbha-nukasAnane mukhyarUpe najaramAM rAkhI koI paNa ghaTanAnuM ke paristhitinuM mUlyAMkana karavAnI * ko.(9) + si.mAM "tatra pATha. ... citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. A.(1)mAM che. 1. ho naya hatu vyavahAro nishcyshcaiv| 2. dRSTI ca dvau nayau khalu vyavahAro nishcyshcaiv| 3. ubhayanayamataM punaH pramANam / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/2 * AdhyAtmikA''ya-vyayau avalambanIyau 0 tatazca Atmana Aya-vyayau pradhAnIkRtya kasyAzcid api paristhiteH samIkSaNapaddhatiH sarveNA'pi AtmArthinA AtmasAt kAryA, itthameva tAttvikArAdhakabhAvasampatteH / tatazcA'khiladoSazUnyasvabhAvatA namaskAramAhAtmyoktA avilambana prAdurbhavet / taduktaM tatra siddhasenasUribhiH "zubhA'zubhaiH parikSINaiH karmabhiH vattasya yA | vidrupatASStmanaH siddho sA di zUnyasvamAvatA T" (na.ma.ra/ra0) rUti 8/1T vicArapaddhatine apanAvavA pratyeka AtmArthI sAdhake sadA tatpara rahevuM joIe - tevI sUcanA ahIM prApta thAya che. kAraNa ke A rIte ja tAttvika ArAdhakabhAva prApta thAya che. tathA tyAra bAda namaskAramAhAbhyamAM jaNAvela sakaladoSazUnyasvabhAvatA jhaDapathI pragaTe che. tyAM zrIsiddhasenasUrijIe darzAvela che ke "tamAma zubha : -azubha karmo sarvathA kSINa thatAM siddhazilAmAM phakta ekalA AtmAnI cidrupatA = jJAnarUpatA bace che. te ja zUnyasvabhAvatA che." (8/1) lakhI rAkho DAyarImAM.....4 * tamAma sAdhanA tamAma sthaLe-samaye zakya nathI. upAsanAne samayanuM ane sthaLanuM baMdhana nathI. * vAsanA kAyama bhIkha maMgI che. binazaratI zaraNAgati svarUpa upAsanA mahAdAnezvarI che. * sAdhanAnuM cAlakabaLa zakti che. dA.ta. bAhubalI muni upAsanAnuM cAlakabaLa bhakti che. dA.ta. sulatA. sAdhanAno cAhaka dehavilopana kare. dA.ta. tAmalI tApasI upAsanAno cAhaka Atmavilopana kare. dA.ta. sAdhvI mRgAvatI sAdhanAno prAraMbha vairAgyathI thAya che. dA.ta. dvArikAdAhavirakta pAMDavo. upAsanAno prAraMbha vinayathI thAya che. dA.ta. vinayI puSpazAla. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/2 sa 910 0 kevalajJAnAtmanoH tAdAtmyasthApanam / jIva kevalAdika yathAre, zuddhaviSaya nipAdhi; maInANAdika AtamA re, azuddha te sopAdhi re II8/rA (110) prANI. (yathA) jIva te kevalajJAnAdirUpa chaI - ima je nipAdhi kahiI karmopAdhirahita kevalajJAnAdika zuddha 1 guNa viSaya lei, AtmAnaI abheda dekhADiI "chaI teha zuddha nizcayanaya jANavauM'. matijJAnAdika azuddha guNanaI AtmA kahiI, te azuddha nizcayanaya, sopAdhi dvArA (110.) AdhyAtmikaparibhASAnusAreNa eva nizcayanayadvayamudAharaNataH spaSTayati - 'kevale'ti / kevalajJAnabhAvo hi jIvo'nupAdhiko ythaa| zuddhavira mAghastu mati-butAviyogathAnArA ma prakRte daNDAnvayastvevam - anupAdhikaH zuddhagocaraH AdyaH (nishcyH)| yathA 'kevalajJAnabhAvaH - nIvaH" (rUti vanam) "mati-butakiyA nIvaH" (rUti vAnaM tu) anyathA 8/rA sa AdyaH = zuddhanizcayanayo hi evaM bodhyo yathA 'kevalajJAnabhAvaH jIvaH' iti kathanam / atra kahi yaH anupAdhikaH = karmajanyopAdhizUnyaH kevalajJAna-darzanAdirUpaH zuddhabhAvaH tamupAdAya tatrANa ''tmano'bhedo darzyate / ata evAyaM nizcayanayaH zuddhagocara ucyate / kevalajJAnAdikaM zuddhaguNamuddizya - tAdAtmyasambandhenA''tmano vidhAnaM zuddhanizcayanaye bhavatIti bhaavH| "ti-kRtIya = mati-zrutAvijJAnAni nIva' rUti thanuM tu 3nyathA = azudghanizvayanI, avataraNikA - AdhyAtmika paribhASA mujaba ja nizcayanayanA be bhedane udAharaNa dvArA graMthakArazrI spaSTa kare che : ja AdhyAtmika nizcayanA be bheda che. zlokArtha :- nirupAdhika zuddhaviSayaka prathama nizcayanaya che. jema ke "kevalajJAnasvarUpa bhAva e jIva ja che' - A kathana. "mati-zruta vagere jIva che' - A kathana to azuddha nizcayanaya che. (TAra) vyAkhyArtha - prathama zuddha nizcayanaya A pramANe samajavo. jema ke "kevalajJAna svarUpa bhAva e jIva che' - AvuM kathana. karmajanya upAdhithI zUnya = nirupAdhika evA je kevalajJAna-darzana vagere svarUpa 5 zuddha bhAvo che, tene grahaNa karIne te zuddhabhAvamAM AtmAno abheda prastuta nirUpaNamAM darzAvavAmAM Ave che. AthI ja nizcayanayano prathama bheda zuddhaviSayaka kahevAya che. kahevAno Azaya e che ke kevalajJAna vagere zuddha guNane uddezIne tAdAbhyasaMbaMdhathI AtmAnuM vidhAna zuddha nizcayanayamAM thAya che. | ('ta) "mati-zruta vagere jJAna e jIva che' - AvuM kathana karavuM te azuddha nizcayanaya che. kAraNa ke matijJAna vagere guNo sopAdhika hovAthI azuddha guNo che. azuddha evA matijJAna vagere guNone 8 mo, (2)mAM "thayo' pATha. ke "guNa" pada pustakomAM nathI. ko.(7) + ko.(9+12+13) + lI.(2+3) + mo.(2) + A.(1)mAM che. * pustakomAM 'chaI nathI. ko.(9)mAM che. je pustakomAM "jANavauM pada nathI. phakta ko. (12)mAM che. pustakomAM "sopAdhikatvAta nathI. ko.(13) + A. (1)mAM che. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/2 * AdhyAtmikanizcayanaye guNa-guNyabhedavidhAyakatA 911 ** sopAdhikatvAt, matijJAnAdikamazuddhaguNamupAdAya ttraa''tmno'bhedsyopdrshnaat| idamabhipretya vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttI "asau (= abhinibodhaH) Atmaiva, jJAna- jJAninoH kathaJcidavyatirekAd" (vi.A.bhA.81 vR.) ityuktam / atra hi abhinibodhA'parA'bhidhAnamatijJAnamAtmatvenopadarzitam / matijJAnAdikamazuddhaguNamuddizya tAdAtmyasambandhenA''tmano vidhAnaM azuddhanizcayanaye bhavatIti bhaavH| etena '"niyamA suyaM tu jIvo" (bR.ka.bhA.139) iti bRhatkalpabhASyoktiH, "suyaM tu paramatthao rza nIvo" (vi.gA.mA. 11) kRti = vizeSAvacamAvyotirapi vyAkyAtA, paramArthataH = JazudghanizvayataH, zrutajJAna-jJAninoH ananyabhUtatvena zrutamuddizya tAdAtmyasambandhena Atmano vidhAnAt / pUrvoktaH (5/16) saptamo dravyArthikaH vakSyamANayA (13/4 ) sAdhyavasAnAlakSaNayA idaMtvena zrutAdikaM jIvaguNaM jIvavidhayA darzayati, ayaM tu vakSyamANayA (13/4) sAropAlakSaNayA zrutatvAdinaiva / kA grahaNa karIne temAM AtmAnA abhedanuM darzana prastuta nizcayanaya karAve che. tethI te nizcayane azuddha kahevAmAM Ave che. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttimAM jaNAvela che ke 'A abhinibodha AtmA ja che.kAraNa ke jJAna-zAnI vacce kathaMcit abheda rahelo che.' ahIM abhinibodha eTale ke matijJAna AtmadravyasvarUpe jaNAvela che. kahevAnuM tAtparya e che ke karmajanyaupAdhigrasta azuddha evA matijJAnAdine uddezIne tAdAtmyasaMbaMdhathI AtmAnuM vidhAna azuddha nizcayanayamAM thAya che. * vizeSAvazyakabhASyanI spaSTatA # (5e.) bRhatkalpabhASyamAM tathA vizeSAvazyakabhASyamAM "paramArthathI to zruta niyamA AtmA che" A pramANe je jaNAvela che, tenuM paNa spaSTIkaraNa uparokta rIte thaI jAya che. kema ke 'paramArthathI azudghanizrcayathI' - AvuM tyAM abhipreta che. tethI tyAM tAtparya ema samajavuM ke - azuddha nizcayanayathI zrutajJAna ane zrutajJAnI vacce abheda hovAthI zrutajJAnane uddezIne abhedasaMbaMdhathI AtmAnuM vidhAna thAya che. = zaMkA :- pUrve pAMcamI zAkhAmAM jaNAvela anvayadravyArthika nAmano sAtamo dravyArthika paNa AtmAnA guNane AtmA tarIke jaNAvIne guNa-guNIno abheda jaNAve che. tathA prastuta zuddha ane azuddha nizcayanaya paNa AtmaguNane AtmA tarIke darzAvIne guNa-guNIno abheda ja batAve che. tethI sAtamA dravyArthikamAM ane prastuta zuddha-azuddha nizcayanayamAM aikya thavAnI Apatti Avaze. 4 anvayadravyArthika ane zuddha-azuddhanizvaya vacce bheda samAdhAna :- (pUrvA.) pAMcamI zAkhAmAM jaNAvela sAtamo anvayadravyArthikanaya zrutatvAdisvarUpe nahi paraMtu vattva svarUpe = purovartIsvarUpe zrutAdi tamAma AtmaguNone Atmadravya tarIke sAdhyavasAnA lakSaNA vaDe jaNAve che. jyAre prastuta azuddha nizcayanaya to sAropA lakSaNA vaDe zrutatvAdisvarUpe zrutAdi AtmaguNone AtmA tarIke jaNAve che ane zuddha nizcayanaya kevalajJAnatvAdisvarUpe kevalajJAnAdi AtmaguNone AtmA tarIke darzAve che, IdattvasvarUpe nahi. sAdhyavasAnA ane sAropA lakSaNA AgaLa (13/4) jaNAvavAmAM Avaze. taduparAMta, sAtamo dravyArthika padArthalakSI che. jyAre prastuta naya to AtmalakSI 1. niyamAt zrutaMtu nIva/ 2. zruta tu paramArthato nIvaH Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 912 0 jJAnanAze'pi kathaJcid jIvA'nAza: 0 sa ca padArthakendritaH, ayantu Atmakendrita iti nA'nvayadravyArthika-zuddhA'zuddhanizcayanayA'bheda5 prasaGga iti bhAvanIyam / za nanu zrutajJAnasya jIvasvarUpatve tannAze jIvanAza Apadyeta iti cet ? bhavatu, kA nAmA'smAkam anekAntavAdinAM hAniH ? sarvathA jIvanAzasya tadA'nabhyupagamAt, jIvasya utpAda-vyaya-dhrauvyasvabhAvatvAt, anantaparyAyakalitatvAcca / zrutaparyAyeNa jIvasya nAze'pi kevalajJAnAdiparyAyeNotpAdAt, sacetanatvA'mUrttatva-dravyatva-sattva-prameyatvAdiparyAyaizca dhruvatvAt / yathoktaM ka vizeSAvazyakabhASye "taM jai jIvo, nAse taNNAso, hou, savvaso ntthi| jaM so uppaay-vyy-dhuvdhmmaannNtpannADoTI" (vi.kA.mA.143) tA AlApapaddhatau devasenena "nizcayo dvividhaH - zuddhanizcayaH azuddhanizcayazca / tatra nirupAdhikaguNa -guNyabhedaviSayakaH zuddhanizcayo yathA 'kevalajJAnAdayo jIva' iti| sopAdhikaguNa-guNyabhedaviSayo'zuddhanizcayo che. ATalo ahIM taphAvata che. tethI anvayadravyArthikanaya ane zuddha-azuddhanizcayanaya eka thavAnI Apattine avakAza nathI. Ama vibhAvanA karavI. zaMkA :- (rA.) jo zrutajJAna e jIva hoya to zrutajJAnano nAza thatAM jIvano nAza thaze. * eka paryAyarUpe nAza chatAM anyaparyAyarUpe dhrauvyAdi avyAhata samAdhAna :- (ma.) bhale mRtarUpe jIvano nAza thAva. amane anekAntavAdIne emAM zuM vAMdho hoI zake ? zrutano nAza thatAM sarvathA jIvano nAza ame mAnatA nathI. kema ke jIva utpAda-vyaya -dhrauvyasvabhAvavALo che tathA anaMtaparyAyothI yukta che. tethI zrutaparyAyano nAza thatAM zrutaparyAyasvarUpe jIvano nAza thavA chatAM paNa kevalajJAnAdiparyAyarUpe jIvanI utpatti thAya ja che. tathA acetanatva, amUrtatva, dravyatva, sattva, prameyatva vagere paryAya svarUpe prauvya paNa jIvamAM vidyamAna ja che. jema kAnakhajUrAno eka paga nAza pAme tyAre paNa bIjA pago hAjara hovAthI kAnakhajUrAnuM astitva jokhamAtuM nathI. anya pagathI viziSTa evo kAnakhajUro jIvato rahI zake che. barAbara te ja rIte jIvano ekAda e paryAya nAza pAme to paNa anya anaMtA paryAyo hAjara hovAthI jIvanuM astitva jokhamAtuM nathI. anya anaMta paryAyathI viziSTa evo jIva TakI zake che. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "te zrutajJAna jo jIva hoya to zrutajJAnano nAza thatAM jIvano nAza thaze. bhale thAva. paraMtu jIvano sarvathA uccheda nahi thAya. kAraNa ke jIva utpAda-vyaya-dhrauvyathI yukta che ane anaMtaparyAyamaya che." * zuddha-azuddha nizcaya vicAraNA (gAtA.) AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe jaNAvela che ke "nizcayanayanA be prakAra che - zuddha nizcayanaya ane azuddha nizcayanaya. temAMthI zuddha nizcayanaya nirupAdhika guNa ane guNI vaccenA abhedane potAno viSaya banAve che. jema ke "kevalajJAna vagere zuddha guNo e jIva che' - AvuM vacana. tathA 1. tat H nIvaDa, nANe tannAza, bhavatuM, sarvazo nAstiA thatuM sa dra-caya-dhrocadhaDanattaparyAya: IT Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 913 8/2 0 nirupAdhikaguNa-guNyAdyabhedaH / yathA "tijJAnAvayo nIva' ti" (sA.pa.kR.20) rUtyum | yadyapi jayadhavalAyAM (bhA.1 pR.44) vIrasenasvAminA matijJAnAdInAM kevalajJAnAMzarUpatAyA darzitatvena zuddhatvameva / ata eva teSAM samyagjJAnarUpatA ucyate, na tvajJAnarUpatA tathApi sopAdhikatvA'pekSayA teSAmazuddhatvamatroktamityavadheyam / yuSya pUrvo(7/10)rItyA mAvityAM "mAya niyama haMso" (pa.phU.72/10/468) rUtyum, yaSya | mahApratyAkhyAnaprakIrNake "AyA me daMsaNe caritte" (ma.pra.pra.11) ityuktam, yacca Avazyakaniyuktau "AyA vastu sAmArU" (T.ni.710) rUtyum, vacce mAvatyA... ""mAyA ne gabbo ! sAmA" (ma.phU.9/ - 2/24) rUtyum, vagaeN monikuMz2I vizeSAvazyakamANe "gAyA veva daMtA" (pro.ni.715, vi.. bhA.3431) ityuktam, yacca maraNavibhakti-mahApratyAkhyAnA''turapratyAkhyAnaprakIrNakeSu samayasAre bhAvaprAbhRte Na "kAlA puSyavasthAne" (ma.vi.276, ..99, . pra.ra1, la.sA.277, ma.pra.18) rUtyum, pi ca pravacanasAre "AdA dhammo muNedavyo" (pra.sA.1/19) ityuktaM tadapi nirupAdhikaguNa-guNyabhedaviSayakatvena azuddha nizcayanaya sopAdhika guNa ane guNI vacce rahelA abhedane potAno viSaya banAve che. jema ke "matijJAna vagere guNa e jIva che' - AvuM vacana." ja matijJAnAdi zuddha chatAM azuddha che. (1) jo ke vIrasenasvAmIe jayadhavalA vyAkhyAgraMthamAM (bhAga-1, pR.44) matijJAna vagerene kevalajJAnanA aMza tarIke jaNAvela che. kevalajJAna zuddha hovAthI tenA aMzasvarUpa matijJAna vagere paNa zuddha ja hoya. matijJAnAdi zuddha hovAthI ja samyajJAnasvarUpa kahevAya che. bAkI to te ajJAnarUpa ja kahevAvA joIe. te zuddha hovAnA lIdhe ja ajJAnAtmaka kahevAtA nathI. tema chatAM matijJAnAdi sopAdhika hovAnI apekSAe ahIM tene nizcayanayanI dRSTie azuddha jaNAvela che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. & bhagavatIsUtra AdinA saMdarbhano vimarza & (catra.) (1) pUrve (7/10) darzAvyA mujaba bhagavatIjIsUtramAM jaNAvela che ke "AtmA e niyamA = avazya darzana che.' (2) mahApratyAkhyAnapayajJAmAM "mAro AtmA darzana tathA cAritra che" - Ama jaNAvela che. (3) AvazyakaniyuktimAM "AtmA e ja sAmAyika che' - A mujaba darzAvela che. (4) bhagavatIsUtramAM he Arya ! AtmA e ja sAmAyika che' - Ama batAvela che. (5) oghaniryuktimAM ane (6) vizeSAvazyakabhASyamAM "AtmA ja ahiMsA che' - Ama kahela che. (7) maraNavibhaktiprakIrNaka, (8) mahApratyAkhyAnaprakIrNaka, (9) AturapratyAkhyAnaprakIrNaka, (10) samayasAra tathA (11) bhAvaprAbhRta graMthamAM jaNAvela che ke "AtmA e ja paccakhkhANa che." (12) pravacanasAramAM paNa darzAvela che ke "AtmAne dharma jANavo." ahIM AtmAne darzana-cAritra Adi guNasvarUpe je jaNAvela che, te paNa nirupAdhika guNa ane guNI vaccenA tAdAbhyane potAno viSaya banAve che. tathA AtmAne ahiMsA, paccakhANa vagere 1. AtmA niyamena varNanam 2. AtmA vana vAritram 3. mAtmA hatu sAmacivam 4. AtmA je kArya ! sAmayika/ 5. mAtmA jaiva hiMsaTI 6. mAtmA pratyAhyAnama| 7. AtmA dhama muLata: (= jJAtivya:) Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ James * jJAnopayogakAle jJAnA'bhinnaH jJAnI 8/2 nirupAdhikaparyAya-paryAyyabhedaviSayakatvena vA zuddhanizcaye'ntarbhAvanIyam, sajAtIyadravya-guNAderabhinnatvAt / dravya-bhAvakarmodayA'pratihatasya darzanasAmAnyasya darzanatvena cAritrasAmAnyasya ca cAritratvena rUpeNa zuddhAtmaguNatvaM tu prasiddhameva / evamevA'hiMsAsAmAnyasyA'hiMsAtvena rUpeNa AtmanaH zuddhaparyAyatvam avseym| itthaJca nizcayanayatvAvacchinno guNa- guNinoH paryAya- paryAyaNozcA'bhedamevopadarzayatIti siddhm| paraM jJAnopayogakAle eva jJAnAnanyo jJAnI nizcayenocyate / idamevAbhipretya vizeSAvazyakabhASye "nada vA nALADaLo nALI niyovao AnaMmi" (vi.sa.ma.rU4rU8) rUtyuttam | 914 - Ni idaJcAtrA'vadheyam - kevalamanAvRtaM caitanyam AtmanaH svabhAvaguNaH krmnirpeksstvaat| ata eva sa zuddhaguNaH nirupAdhikaguNazcocyate / kevalajJAnaM tu svabhAvaguNaparyAya ucyate / sAvRtaM caitanyaJcAtmano kA vibhAvaguNaH, karmakRtatvAt / kevalajJAnAvaraNodayajanyatvAdeva matyAdayo mtijnyaanaavrnnaadikssyopshmparyAyasvarUpe je darzAvela che, te nirupAdhika paryAya ane paryAyI vaccenA tAdAtmyane potAno viSaya banAve che. tethI te tamAma kathana zuddhanizcayanayamAM aMtarbhAva karavA yogya che. AnuM paNa kAraNa e che ke AtmA ane darzana, cAritra, sAmAyika, jJAna vagere guNo paraspara sajAtIya che. sajAtIya dravya ane guNa vagere to paraspara abhinna hoya che. cakSudarzana, acakSudarzana vagere darzananA bhedono ullekha karyA vinA, darzanatvarUpe darzanaguNa to AtmAno zuddha guNa ja che. kema ke te dravyakarma-bhAvakarmanA udayathI haNAyela nathI. tathA sAmAyika, chedopasthApanIya vagere bhedono ullekha karyA vinA cAritratvarUpe cAritra paNa AtmAno zuddha guNa ja che. A vAta to prasiddha ja che. tethI uparokta bhagavatIjI vagerenA vacanano zuddha nizcayanayamAM samAveza vyAjabI che. te ja rIte ekendriyanI dayA, kIDInI ahiMsA vagere prakAra pADyA vinA ahiMsAtvarUpe ahiMsAsAmAnya AtmAnA zuddhaparyAya tarIke jJAtavya che. hiMsA, jUTha vagere pratiyogInA ullekha vinA paccakkhANasAmAnya paNa pratyAkhyAnatvarUpe AtmAno zuddhaparyAya ja jANavo. A rIte siddha thAya che ke nizcayanayatvaavacchinna = sarva nizcayanaya guNa-guNI vacce tathA paryAya-paryAyI vacce abhedane darzAve che. paraMtu jJAnanA upayoga samaye ja 'jJAnI jJAnathI abhinna che' - AvuM nizcayanaya kahe che. A ja AzayathI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke 'jJAnopayogakALe jJAnI jJAnathI abhinna che.' * nirupAdhika-sopAdhika guNanI samajaNa al (vagyA.) prastutamAM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke AtmAnuM kevala caitanya anAvRta caitanya te AtmAno svabhAvaguNa che. kema ke te karmathI nirapekSa che. tethI ja anAvRta caitanya zuddha guNa ane nirupAdhika guNa kahevAya che. kevalajJAna to svabhAvaguNaparyAya kahevAya che. AtmAnuM caitanya AvarAya to te sAvRta caitanya AvaraNayukta caitanya e AtmAno vibhAvaguNa kahevAya che. kAraNa ke te karmajanya che. matijJAna vagere guNo karmajanya che, kevalajJAnAvaraNaudayajanya che. tethI ja matijJAna vagere vibhAvaguNanA paryAya sAvRta caitanyanA paryAya kahevAya che. matijJAnAdi jJAnomAM phakta kevalajJAnAvaraNodayajanyatva mAnavAthI matijJAnAdinI taratamatA saMgata thaI zakatI nathI. tethI temAM tAratamyanI 1. yathA vA jJAnAnanyo jJAnI nijakopayogakAle / = = Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vikRtajJAnadazA vibhAvaguNaparyAyaH 915 1 prayuktatAratamyazAlinaH sAvRtacaitanyalakSaNasya vibhAvaguNasya paryAyAH procyante / taduktaM mAilladhavalena dravyasvabhAvaprakAze "madi- suda-ohI - maNapajjayaM ca aNNANa tiNNi je bhaNiyA / evaM jIvassa ime vihAvaguNapajjayA savva||" (6.sva.pra.24) kRtiA ayamatrAzayaH 8/2 pa AtmanaH svAbhAvikaguNo hi jJAnam / tacca trayodazaguNasthAnake AvirbhUya rA sarvakAlIna-sarvadaizika-sarvadravya-sarvaparyAyAn sAkSAt paricchinatti / kintu chadmasthadazAyAM tadeva jJAnaM kaSAyodayavikRtaM sad matijJAnAdirUpeNa pariNamati, mlviddhnaagmnniprkaashvt| idamabhipretya akalaGkasvAminA laghIyastraye " malaviddhamaNervyaktirvyathA'nekaprakArataH / karmaviddhAtmano vyktistthaa'nekprkaartH||" (la.tra.57) ityuktam / iyaM vikRtajJAnadazA hi vibhAvaguNaparyAya ucyate iti / prakRte "guNAnAM paramaM rUpaM na dRSTipathamRcchati / yattu dRSTipathaprAptaM tanmAyeva sutucchakam / / " (si.vi.4/Ni 1 rR.pR.260, yo.mU.mA.4/12, yo.mA.mA. 4/13, pA. 4/13, ta.vai.4/13, mAma.pR.rUbara, ta.siM.pR.80) kRti kA siddhivinizcayavRttau yogasUtrabhASye, yogasUtrabhASyabhAsvatyAm, pAtaJjalarahasye, tattvavaizAradyAM, brahmasUtrazAGkarabhASyabhAmatyAM, tattvopaplavasiMhe ca samuddhRtA kArikA anubhUyamAnamatyAdivibhAvaguNAnAM nazvaratAM drshyti| saMgati karavA mATe matijJAnAvaraNa vagere karmanA kSayopazamane matijJAnAdigata taratamatAno prayojaka mAnavAmAM Ave che. paraMtu matijJAnAdi cAreya jJAno sopAdhika ja che. tethI ja mAIlladhavale dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna tathA traNa ajJAna - matiajJAna, zrutaajJAna ane vibhaMgajJAna A badhA ja jIvanA vibhAvaguNa paryAya che." - # vibhAvaguNaparyAyane oLakhIe (jhayama.) Azaya e che ke jIvano svAbhAvika guNa jJAna che. teramA guNasthAnake te kevalajJAnasvarUpe pragaTa thaIne sarva kALanA, sarva kSetranA, sarva dravyane ane tenA sarva paryAyone asaMdigdharUpe ane spaSTapaNe jANe che. paraMtu te ja jJAnaguNa chadmasthadazAmAM kaSAyanA udayathI vikRta thaIne matijJAna Adi svarUpe pariName che. malayukta nAgamaNi vagereno prakAza jema ochAvattA aMze kacaro khasavAthI vividha prakAre pariName tema A samajavuM. A ja abhiprAyathI akalaMkasvAmIe laghIyasrayamAM jaNAvela che ke jema sa malayukta maNinI abhivyakti aneka prakAre thAya che, tema karmayukta AtmAnI (= AtmaguNonI) abhivyakti aneka prakAre thAya che.' jJAnaguNanI A vikArayukta avasthA ja vibhAvaguNaparyAya kahevAya che. OM vibhAvaguNa tuccha-nazvara jI - - (pra.) siddhivinizcayavyAkhyAmAM, yogasUtrabhASyamAM, yogasUtrabhASyanI bhAsvatI vyAkhyAmAM, pAtaMjalarahasyamAM, yogasUtranI tattvavaizAradI vyAkhyAmAM, brahmasUtrazAMkarabhASyanI bhAmatI vRttimAM tathA tattvopaplavasiMha graMthamAM uddhRta karela kArikAmAM jaNAvela che ke 'guNonuM zreSTha-zuddha svarUpa dRSTigocara banatuM nathI. tathA guNonuM je svarUpa dRSTigocara bane che te mAyAnI jema atyanta tuccha che.' chadmastha jIvo je matijJAnAdi vibhAvaguNono anubhava kare che, te tuccha che, nAzavaMta che. tenA tarapha te aMgulinirdeza kare che. 1. mati - zrutAvadhi - manaHparyAyA ajJAnAni trINi ca ye bhaNitAH / evaM jIvasyeme vibhAvaguNaparyAyAH sarve / / navI di ka Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 916 * zuddhajJAne AtmAstitvAnusandhAnam // 8/2 svabhAvaguNaparyAyanirUpaNAvasare tu dravyasvabhAvaprakAze "NANaM daMsaNa-suha-vIriyaM ca jaM uhykmmprihiinnN| taM suddhaM jANa tumaM jIve guNapajjayaM savvaM / / " (dra.sva.pra.25) iti proktamityavadheyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - niSkapaTaM dIrghakAlaM yAvat nirantaraM zaktimaniguhya ArAdhanAgocaraM pracuraM pracaNDaM puruSakAraM kRtvA'pi karmavaiSamyena niyativaicitryeNa kAlaprAtikUlyena azubhanimittapAravazyena vA anekazaH nAnAvidhadoSaparAjita AtmArthI yadA hatotsAhatAgartAyAM nimajjati, sAdhanAsAphalyasamullAsazikharAt paribhrazyati tadA tAdRzamAtmArthinaM nizcayanayaH guNa-guNyabhedamupadaryedaM sUcayati yaduta 'AtmaniSThAnAdizuddhakaivalyA'nantazaktijyotireva tvam / paramArthataH tatraiva tavA'stitvam / tvaM na tato bhidyase / AtmasvarUpaM kevalajJAnAdikaM naiva vigtm| uttisstth| kaivalyaNa jyotiSi tavemAM dRSTimupAdeyatayA sthApaya / kukarma-kAla-niyati-nimittAdikaM vigamiSyati acireNa' / itthaM nizcayanayopadezaM zrutvA abhyupagamya cAtmArthI utsAhAdisamApUritaprANaH smpdyte| tatazcA''rAdhanA caitanyavatI prANavatI ca jAyamAnA drutaM "mokSo jJAnAnandamayaH" (kR.gI.73) iti kRSNagItAyAM buddhisAgarasUribhiH darzitaM mokSaM prApayati / / 8/2 / / svabhAvaguNaparyAyanI vicAraNA nA (svabhAva.) svabhAvaguNaparyAyanuM nirUpaNa karavAnA avasare to dravyasvabhAvaprakAzamAM jaNAvela che ke "jIvamAM dravyakarmathI ane bhAvakarmathI rahita je jJAna, darzana, sukha ane vIrya (vagere) guNa hoya che, te tamAmane tame jIvanA zuddhaguNaparyAya tarIke jANo." A rIte nirupAdhika jJAnAdine svabhAvaguNaparyAya tarIke digaMbara mAIlladhavale jaNAvela che. A vAta khAsa dhyAnamAM rAkhavI. che kaivalyajyoti svarUpa AtmAne oLakhIe che A AdhyAtmika upanaya - prAmANikapaNe dIrgha kALa sudhI niraMtara ahobhAvapUrvaka zakti chUpAvyA vinA sAdhanAmArge puSkaLa-pracaMDa puruSArtha karavA chatAM karmanI viSamatAthI, niyatinI vicitratAthI, kALabaLanI pratikULatAthI ke viSama paristhitinI paravazatAthI jANye-ajANye aneka vakhata nAnA, moTA doSono zikAra banI janAro sAdhaka jyAre hatAzAnI UMDI khAImAM garakAva thaI jAya che, sAdhanAmArge saphaLatAne meLavavAnA ullAsanA zikharathI gabaDI paDe che, tyAre hatotsAha banelA tevA AtmArthI sAdhakane nizcayanaya guNa-guNIno abheda darzAvI evuM sUcita kare che ke "AtmAmAM rahela anAdizuddha kaivalya jyoti ane anaMta zakti e ja tuM che. paramArthathI tyAM ja tAruM astitva che. tuM tenAthI judo nathI. tathA AtmasvarUpa kevalajJAna kAMI khovAI gayeluM nathI. tethI uTha, ubho thA. kaivalya jyoti upara tArI najarane upAdeyapaNe sthira kara. kukarma, kukALa, kuniyati, kunimitta ApameLe jhaDapathI ravAnA thaI jaze." Avo nizcayanayano upadeza sAMbhaLI, svIkArI sAdhakanA ullAsa-umaMgamAM prANa pUrAya che. tathA tenI sAdhanA vegavaMtI ane caitanyavaMtI banI tene jhaDapathI kRSNagItAmAM zrIbuddhisAgarasUrijIe varNavela jJAna-AnaMdamaya mokSamAM pahoMcADe che. (82) 1. jJAnaM darzana-sukha-vIryaM ca ydubhykrmprihiinnm| taM zuddhaM jAnIhi tvaM jIve guNaparyAyaM sarvam / / che ke rada Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/3 * vyavahArasya bhedagrAhitvam / | nizcayanaya te abheda dekhADai. vyavahAranaya te bheda dekhADaI thaI - doI bheda vyavahAranA re, sadbhUtAsabhUta; eka viSaya saddabhUta chaI re, paraviSayAsabhUta re II8/3 (111) prANI. vyavahAranayanA 2 bheda kahyAM chai. eka sadbhuta vyavahAra jANavo. bIjo valI adbhuta vyavahAra che. eka viSaya kahatAM ekadravyAzrita, te sadbhuta vyavahAra. paraviSaya te asabhUtavyavahAra kahII. aho prANI ! ehavA bhAva jANava8. Agamana parakhI. e 111mI gAthAno artha saMpUrNa * 8/3/ guNa-guNyAdyabhedagrAhakaM nizcayaM pradarzya sAmprataM bhedagrAhiNaM vyavahAranayaM sabhedamupadarzayati - 'hiMme' rUDhiA dvibhedo vyavahAraH sdbhuutaa'sdbhuutbhedtH| ekadravyAzrito hyAdyaH paradravyAzrito'paraH / / 8 / 3 / / prakRte daNDAnvayastvevam - sadbhUtA'sadbhUtabhedataH vyavahAraH dvibhedH| AdyaH hi ekadravyAzritaH, para: (1) paravyAzrita:/8/rUA. vizeSarUpeNa guNa-guNiprabhRtInAM bhedagrAhako hi nayo vyavahAraH ucyate aadhyaatmikpribhaassyaa| ku sa ca sadbhUtA'sadbhUtabhedataH dvibhedaH = dviprakAraH bhavati - (1) sadbhUtavyavahAranayaH (2) rNi asadbhUtavyavahAranayazceti / tatra AdyaH = sadbhUtavyavahAranayo hi ekadravyAzritaH = ekavastuviSayo bhavati / aparaH = dvitIyaH asadbhUtavyavahAranayaH tu paradravyAzritaH = bhinnadravyaviSayo bhvti| avataraNikA :- guNa-guNI vagere vacce abhedane grahaNa karanAra nizcayanayanuM nirUpaNa karIne have bhedagrAhI vyavahAranayane tenA prakAra sAthe dekhADatA graMthakArazrI kahe che ke : -- AdhyAtmika vyavahAranayanA be bhedanuM pratipAdana nA zlokArtha :- saddabhUta ane asabUta - A mujabanA bhedathI vyavahAranA be bheda che. saddabhUta vyavahAra | eka dravyane AzrayIne rahelo che. asaddabhUta vyavahAra bhinna dravyane AzrayIne rahelo che. (83) vyAkhyArtha - guNa-guNI vageremAM vizeSarUpe bhedane grahaNa karanAra naya AdhyAtmika paribhASAthI ] } vyavahAranaya kahevAya che. sadbhuta ane asadbhUta - A mujabanA bhedathI te vyavahAranA be prakAra che. matalaba ke sadbhuta vyavahAranaya ane asabhUta vyavahAranaya - A pramANe vyavahAranayanA be bheda che. paNa (tatra.) A be bhedamAM prathama sabhUta vyavahAranaya eka ja vastune potAno viSaya banAve che. arthAt abhinna dravyane AzrayIne sabhUta vyavahAranaya pravarte che. jyAre bIjo asabhUta vyavahAranaya to bhinna dravyane AzrayIne pravarte che. 1 pustakomAM "jI" pATha. A.(1)no pATha lIdho che. je pustakomAM "jI' pATha. ko.(9)no pATha lIdho che. je "jANavo' pATha phakta ko.(13) + A.(1)mAM che. '... cihnadvayamadhyavartI pATha si.+ko.(9)mAM nathI. ...* cihnayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 918 0 sadbhUtA'sadbhUtavyavahAranayopayogAtideza: 8/2 taduktam AlApapaddhatI "vyavahAro dvividhaH sdbhuutvyvhaaro'sdbhuutvyvhaarshc| tatraikavastuviSayaH _ sadbhUtavyavahAraH, bhinnavastuviSayo'sadbhUtavyavahAraH" (A.pa.pR.20) iti| sadbhUtA'sadbhUtavyavahAranayopayogaH trayodazazAkhAyAM (13/4,5,6) vakSyata ityavadheyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - zuddhA'zuddhanizcayanayanimajjanasAmarthya-sthairyayoH virahe za svAtmadravyamImAMsAprAdhAnyena sadbhUtavyavahAropanayamupayujya nijAtmadravye nimajjanIyam / sadbhUtavyavahAranayataH guNa-guNiprabhRtibhedadarzanena vyavahAranayamaryAdAvartI AtmArthI svAtmadravyabhinnaguNAdInupArjayitu mutshte| itthaM sa mokssmaarge'bhisrpti| tatazca "AkArarahitaM zuddhaM svasvarUpe vyavasthitam / siddhAvaSTa'' guNopetaM nirvikAraM nirAmayam / / " (pa.pa.21) iti paramAnandapaJcaviMzatisandarzitaM siddhasvarUpaM naiva durlabham - T8/rUA (ta6) tethI AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "vyavahAranayanA be bheda che. saddabhUtavyavahAra ane asabhUtavyavahAra. temAM sadbhuta vyavahAranaya tene kahevAya je eka ja vastumAM bhedano vyavahAra kare. bhinna vastuomAM bhedano vyavahAra karanAra asabhUta vyavahAranaya kahevAya che." sabhUtavyavahAra nayano upayoga kevI rIte kyAM thAya che ? te teramI zAkhAnA cothA zlokamAM kahevAze. tathA asabhUtavyavahArano upayoga kevI rIte kyAM thAya ? te vAta teramI zAkhAnA cothA, pAMcamA ane - chaThThA zlokamAM jaNAvAze. A vAtane adhyetAvarge khyAlamAM rAkhavI. I guNa-guNImAM bheda darzananuM prayojana che AdhyAtmika upanaya :- zuddha-azuddha nizcayanayanI vicAraNAmAM UMDA utaravAnI potAnI kSamatA hatI ke sthiratA na jaNAtI hoya to svAtmadravyanI vicAraNA mukhya bane te rIte sadbhuta vyavahAranayano upayoga karI AtmAmAM karavA mATe prayatna karavo. sabhUta vyavahArathI guNa-guNI vageremAM bhedanuM darzana karavA dvArA vibhinna guNa vagerene pragaTa karavA mATe vyavahAru AtmArthI jIvane utsAha pragaTe che. A rIte te jIva mokSamArgamAM AgaLa dhape che. tyAra bAda "mokSamAM AkArazUnya, zuddha, nijasvarUpamAM vyavasthita, ATha guNathI yukta, nirvikAra, vyAdhimukta caitanya hoya che' - A pramANe paramAnaMdapaMcaviMzatimAM sArI rIte darzAvela siddhasvarUpa durlabha rahetuM nathI. (83) (lakhI rAkho DAyarImAM....4) * buddhi karmasattAnI AjJA mAne che. zraddhA dharma mahAsattAnI AjJAne ziromAnya kare che. tamAma vAsanA bhayaMkara che. tamAma upAsanA bhadrakara che. Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/4 * 'jIvasya matijJAnamiti vyavahAravicAraH uparitAnupaciratathI* re, pahilo doi prakAra; sopAdhika guNa-guNi bhedaI re, jianI mati upacAra re / / 8/4 (112) prANI. *pahilo je sadbhUtavyavahAra te be prakAai chaI, eka upacarita sadbhUta vyavahAra *jANavo.* bIjo / anupacirata sadbhUta vyavahAra. sopAdhikaguNa-guNibheda dekhADiiM. tihAM prathama bheda. jima - "nIvaca matijJAnaM *jJeyam. ** upAdhi teha ja ihAM upacAra *kahII. Iti padArtha. he prANI ! ehavA zAstranA bhAva chaI.* 58/45 sadbhUtavyavahAranayaM vibhajati - 'sadbhUta' iti / khalu sadbhUto'pi dvidhA''ropA'nAropabhedataH khalu / 'jIvasya hi matijJAnaM' sopAdhiguNabhedataH / / 8/4 / / rA prakRte daNDAnvayastvevam - sadbhUto'pi AropA'nAropabhedataH dvidhA khalu / sopAdhiguNabhedataH na 'nIvasya hi matijJAnam' (kRti upacAraH yathA) 18/4 || rza adhyAtmaparibhASayA vyavahAranaya iva sadbhUto'pi = sadbhUtavyavahAranayo'pi dvidhA dvibhedaH eva bhavati / ka = "khalu syAd vAkyabhUSAyAM khalu vIpsA - niSedhayoH / nizcite sAntvane maune jijJAsAdau khalu smRtam / / " i (vi.lo.avyayavarge zlo.69) iti vizvalocanakoze dharasenAcAryavacanamatra smartavyam / kA dvau bhedau kathamityAha - AropAnAropabhedataH = 919 upacaritAnupacaritaprakAramAzritya / upcritavataraNikA :- vyavahAranayanA prathama bheda sadbhUta vyavahAranayano graMthakAra vibhAga kare che :* sadbhUta vyavahAranA prathama bhedanuM nirUpaNa zlokArtha :- sadbhUta vyavahAranaya paNa Aropa ane anAropa AvA bhedathI be prakAre ja thAya che. sopAdhika guNamAM guNInA bhedanI apekSAe 'jIvanuM matijJAna' A pramANe upacAra karavo te prathama sadbhUta vyavahAra che. (8/4) vyAkhyArtha :- adhyAtmanI paribhASA mujaba vyavahAranayanA sadbhUta ane asadbhUta jema be bheda che, tema sadbhUta vyavahAranayanA paNa be bheda ja thAya che. = - - 'hanu' zabdanA vividha artho (hatu.) mULa zlokamAM rahela 'vastu' zabda ahIM jakAra nizcaya arthamAM vizvalocanakozanA AdhAre jaNAvela che. tyAM dharasenAcAryae jaNAvela che ke '(1) vAkyazobhA, (2) vIpsA, (3) pratiSedha, (4) nizcaya = jakAra = avadhAraNa, (5) sAMtvana, (6) mauna, (7) jijJAsA vagere arthamAM 'hatu' zabda kahevAyela che.' prazna :- (au.) sadbhUta vyavahAranayanA be bheda kaI rIte thAya ? ko.(4)mAM '...ritArtha' pATha. lA.(2)mAM '...pacArathI' pATha. 4 mo.(2)mAM 'guNi' pATha nathI. jianI jIvanI. si. + ko.(9)mAM 'prathama' pATha. *...* cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2) + lI.(1)mAM che. = Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 920 * sopAdhikaguNa-guNibhedopadarzanaprayojanam / sadbhUtavyavahAraH anupacaritasadbhUtavyavahArazcetyarthaH / ___AdyodAharaNamAha - 'jIvasya hi matijJAnaM jJeyamiti kathanam / atra hi sopAdhiguNabhedataH = sopAdhike matijJAnalakSaNe guNe guNibhedam Azritya = viSayIkRtya matijJAne jIvabheda upacaryate / taduktam AlApapaddhatau devasenena "sadbhUtavyavahAro'pi dvividhaH, upacaritA'nupacaritabhedAt / tatra sopAdhiguNa -TkheviSaya upavaritasamUtavyavahAra, yathA - 'nIca matijJAnI puLaT:" (sa.va.pR.20) tiA hai " bhavya ! etAdRzAH zAstrabhAvAH santi / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - sadbhUtavyavahAranayataH guNa-guNibhedadarzanena samIcInapuruSakAraprAptA matyAdayo guNAH sopAdhikatvena vinazvarAH ityavagamya labdhakSAyopazamikA'zuddhasopAdhikamatijJAnAdiguNa-nazvarazaktiprabhRtinA na maditavyam, api tu matijJAnAdinairmalyaprApakabhagavadbhakti -guruvinaya-sAdhuvaiyAvRttyAdhupAsanAnirbharatayA bhAvyam / tatazca "mokSaH karmakSayalakSaNaH" (utta.28/30 vR.pR. 697) uttarAdhyayanavRttau kamalasaMyamopAdhyAyadarzitaH sulabhaH syAt / / 8/4 / / uttara :- upacarita ane anupacarita prakArane AzrayIne (arthAt saddabhUta vyavahAramAM rahela upacaritatva ane anupacaritatva nAmanA dharmavizeSane AzrayIne) sabhUta vyavahAranA be bheda paDe che. (1) upacarita sabhUta vyavahAranaya ane (2) anupacarita sadbhuta vyavahAranaya. (mAgha.) sabhUta vyavahAranA prathama bhedanuM udAharaNa graMthakArazrI zlokanA uttarArdha dvArA jaNAve che ke "jIvanuM matijJAna jANavuM' - AvuM kathana upacarita saddabhUta vyavahAranaya kahevAya. prastuta upacarita saddabhUta vyavahAra sopAdhika evA matijJAna svarUpa guNamAM guNIbhedanuM = jIvabhedanuM avagAhana kare ra che. tethI te upacarita che. AtmabhinnadravyanI apekSA te rAkhato nathI. tethI sabhUta che. sopAdhika guNamAM guNInA bhedane potAno viSaya kare che. tethI te nizcaya nahi paNa vyavahAra che. bhedAvagAhana Lii karIne upacarita saddabhUta vyavahAranaya uparokta sopAdhika guNa-guNibhedagocara upacAra kare che. tethI ja AlApapaddhatimAM devasenajIe jaNAvela che ke "sadabhUta vyavahAranayanA paNa be bheda che.upacarita sadbhuta vyavahAra ane anupacarita sadbhuta vyavahAra, upAdhiyukta guNamAM guNInA bhedano vyavahAra karanAra naya upacarita saddabhUta vyavahAra kahevAya che. jema ke "jIvanA matijJAna vagere guNo che' - A vyavahAra." he bhavyAtmA ! AvA prakAranA zAstranA bhAvo = padArtho che. 4 sopAdhika guNa upara madAra na bAMdhavo ja AdhyAtmika upanaya :- guNa-guNImAM bhedanuM darzana karIne guNanI prApti mATe puruSArtha karyA bAda prApta thayelA matijJAnAdi guNo paNa sopAdhika hovAthI vinazvara che' - A hakIkatane manogata karIne AtmArthI sAdhake prApta thayelA kSAyopathamika-azuddha-sopAdhika matijJAnAdi guNo upara madAra bAMdhavAne badale, prApta thayela nAzavaMta zaktio upara mustAka rahevAne badale, nirmala matijJAnAdine prApta karAvanAra bhagavadbhakti, guruvinaya, sAdhusevA vagere upAsanAmAM nirbhara rahevuM joIe. tenA lIdhe uttarAdhyayanasUtravRttimAM kamalasaMyama upAdhyAyajIe darzAvela karmakSayasvarUpa mokSa sulabha bane. (84) } Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gues el 8/5 0 upAdhirAhityaM nirupacAratvam / nirupAdhika guNa-guNibhedaI re, anupacarita sabhUta; kevalajJAnAdika guNA re, AtamanA adbhuta re I8/pA (113) prANI. nirupAdhika guNa-guNibhedaI bIjo bheda "te anupacarita sabhUta vyavahAra kahII. " *Ima budhajanaI kahIya.* yathA (AtamanA kevalajJAnAdika adbhuta guNA.) "nIvastha vijJAna" iha upAdhirahitapaNuM raNa teha ja nirupacApaNuM jANavuM. *Iti 113mI gAthAno artha pUrNa.* TIpA sadbhUtavyavahArasya dvitIyaM bhedaM pratipAdayati - 'anupacarita' iti / anupacarito bhUto nirupaadhikbhedtH| navastha vanajJAna' nirUpAyata yathAzADha/pA prakRte daNDAnvayastvevam - nirupAdhikabhedato'nupacaritaH bhUtaH (ucyte)| yathA nirupAdhitayA nIvasya vejJAnam' (tti) T8/1 'nirupAdhikabhedataH = nirupAdhike guNe guNibhedaM viSayIkRtya pravartamAnaH anupacarita: bhUtaH = sadbhUto vyavahAranayaH adhyAtmaparibhASayA ucyate' iti budhajanena pratipAdyate / yathA 'jIvasya kevalajJAnam' iti vyvhaarH| etadviSayIbhUtasya kevalajJAnasya nirupAdhitayA = vizuddhaguNatayA tatra Na jIvabhedAvagAhitvAd asya vyavahArasya anupacaritatvamavaseyam / AtmabhinnadravyanirapekSatayA'sya sadbhUtatvaM kA bodhyam / SaSThyA guNa-guNibhedAvagAhitayA'sya vyavahAratvaM vijJeyam / avataraNikA :- sabhUta vyavahAranayanA prathama bhedanuM nirUpaNa karyA bAda graMthakArazrI tenA bIjA bhedane jaNAvatA kahe che ke : ja sabhUta vyavahAranA bIjA bhedanuM pratipAdana ja zlokArdha - nirupAdhika bhedanI apekSAe anupacarita sabhUta vyavahAranaya bane che. jema ke nirupAdhika hovAthI jIvanuM kevalajJAna' - Avo vyavahAra. (8/5) vyAkhyArtha :- "nirupAdhika = svAbhAvika evA guNamAM guNInA bhedane potAno viSaya banAvIne da pravartato vyavahAra anupacarita sabhUta vyavahAranaya che' - A pramANe AdhyAtmika paribhASAthI kahevAya che. A pramANe paMDita jana pratipAdana kare che. jema ke "jIvanuM kevalajJAna' - Avo vyavahAra anupacarita mAM saddabhUta vyavahAra jANavo. prastuta vyavahAramAM vyavahArano viSaya bananAra kevalajJAna AtmAno nirupAdhika = vizuddha guNa che. nirupAdhika evA kevalajJAnamAM jIvanA bhedanuM avagAhana karavAnA lIdhe prastuta vyavahAra anupacarita che - tema samajavuM. Atmabhinna dravyanI koI apekSA prastuta vyavahAra rAkhato nathI. tethI prastuta vyavahArane sadUbhUta samajavo. tathA chaThThI vibhakti dvArA guNa-guNImAM bhedanuM avagAhana 6 lI.(1)mAM "asabhUta' azuddha pATha... cihnayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI. ko.(13) + A.(1)mAM che. * cilayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. * lI.(1) + lA.(2)mAM ".. jJAna prAthate meLa' Iti adhika pATha. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/ 922 0 guNa-guNibhedavyavahAraprayojanopadarzanam / idamevAbhipretyoktam AlApapaddhatau api "nirupAdhikaguNa-guNibhedaviSayaH anupacaritasadbhUtavyavahAraH, vathA - nIvacce vanajJAnAvayo (sA..kR.20) tiA. ra yadyapi AtmA kevalajJAnAdyanantaguNa-paryAyapiNDarUpo'khaNDa eva nizcayanayataH tathApi loko hi tattadguNAdibhedaM vinA nAtmAnaM vijAnAtIti guNa-guNyAdyabhede satyapi 'jIvasya jJAnAdayo guNA' ityAdiH tadbhedopacAralakSaNo vyavahAraH lokAvabodhahetave kriyate / idamevAbhipretya nayacakre dravya svabhAvaprakAze ca "jo ceva jIvabhAvo Nicchayado hoi svvjiivaannN| so ciya bheduvayArA jANa phuDaM hoi che vavadAra " (na..67, z.sva.pra.238) nyujhUmiti ayamatrAbhiprAyaH - sakalAtmAnugatanaizcayikasvabhAvasya bhedopacArakaraNe tu vyavahAranayasImA''gatatvaM syAt / tathAhi - nizcayata Atmano'nantaguNA'khaNDapiNDarUpatayA jJAnAdyabhinnatve'pi svatantradharmaprajJApanAM vinA vyavahAriNo lokA dharmiNaM jJAtuM na pratyalAH / ataH tAdRzalokAvabodhArthaM gunnaa'bhinnkaravAthI prastuta zabdaprayoga vyavahAranaya svarUpa che, nahi ke nizcayanaya svarUpa - tema jANavuM. (phTa.) AvA AzayathI AlApapaddhati graMthamAM paNa jaNAvela che ke "nirupAdhika guNa ane guNI vaccenA bhedane potAno viSaya banAvanAra naya anupacarita sabhUta vyavahAra kahevAya che. jema ke jIvanA kevalajJAna vagere guNo che' - Avo vyavahAra." ja bheda upacAranuM prayojana | (co.) jo ke nizcayanayanI dRSTie AtmA to kevalajJAna vagere ananta guNonA ane paryAyonA piMDa svarUpa akhaMDa dravya ja che. tema chatAM judA judA guNa vagerenA bheda vinA loko AtmAne vizeSarUpe che jANatA nathI. tethI nizcayathI guNa-guNI vageremAM abheda hovA chatAM paNa "jIvanA jJAna vagere guNo'... ItyAdi rUpe guNa-guNImAM bhedano upacAra karavA svarUpa vyavahAra lokonI jANakArI mATe karavAmAM Ave Cii che. A ja abhiprAyathI nayacakra ane dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "nizcayanayathI je jIvasvabhAva sarva jIvomAM hoya che, te ja svabhAvamAM bhedano upacAra karavAthI vyavahAranaya bane che. { AvuM spaSTapaNe jANavuM." maka anaMta guNapiMDasvarUpa AtmA . (ka.) ahIM kahevAno Azaya e che ke jIvano je naiRyika svabhAva sarva jIvomAM upalabdha thAya che, temAM paNa jo bhedano upacAra karavAmAM Ave to te naiRRyika svabhAva paNa vyavahAra nayanI sImAmAM AvI jAya che. te A rIte samajavuM ke - nizcayanayanI dRSTithI AtmA ane jJAna-darzana Adi guNo vacce bheda nathI. kema ke AtmA nizcayathI anaMta dharmono eka akhaMDa piMDa che. paraMtu vyavahArI mANaso svataMtra dharmanI (=guNanI) prarUpaNA vinA dharmIne (=guNIne) samajI zakatAM nathI. tethI teone samajAvavA mATe abhinna vastumAM paNa jJAnAdi dharmono bheda karIne evo upadeza karavAmAM Ave che ke "AtmAnA 1. yazcaiva jIvabhAvo nizcayato bhavati srvjiivaanaam| sa caiva bhedopacArAda jAnIhi sphuTaM bhavati vyvhaarH|| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/5 * AdhArAdheyabhAva: pAramArthikaH 923 guNini guNabhedopacAreNa hi vyavahAranayo'tra svAtmalAbhaM labhata iti sa ekasminnapi anekatAmupacarati / yathoktam adhyAtmabindau harSavardhanopAdhyAyenA'pi " vyavahAreNa tu jJAnAdIni bhinnAni cetanAt / rAhoH pa zirovavavyevoDoye mevapratItinRt||" (a.vi.3/11) tA 'Atmani jJAnam' ityapi anupacaritasadbhUtavyavahAre'ntarbhavati, arthaM prati SaSThI - saptamyoH vibhaktyoH abhedena ekadravyAzritanirupAdhikaguNa-guNibhedasyopadarzanAt / atra pratIyamAna AdhArAdheyabhAvaH tathAvidhapratItyA pAramArthika eva avaseyaH / yathoktaM syAdvAdakalpalatAyAM " AdhArA''dheyAbhyAM kathaJcidapRthagbhUtasya AdhArAdheyabhAvasya abAdhitAnubhavasiddhatvena akAlpanikatvAd' (zA.vA.sa.5/12 vR.) ka iti bhAvanIyam / Tr rA - * prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - anupacaritasadbhUtavyavahAranayadRSTyA sopAdhika-kSAyopazamikaguNA vinazvaratvena apUrNatayA ca mUlyahInA mahattvahInAzca / svabhinnavinazvarA'pUrNaguNopalabdhyA AtmArthI kA kathaM nirbhayo nizcintazca bhavet ? tatazca naizcayikasvA'bhinnakSAyika paripUrNaguNopalabdhaye AtmArthinA jJAna, darzana Adi guNo che' - Ama abhinna vastumAM (guNathI abhinna guNImAM) bhedano = guNAdibhedano upacAra karavAthI vyavahAranaya ahIM astitvamAM Ave che. Ama vyavahAranaya ekamAM anekatAno upacAra kare che. upAdhyAya zrIharSavardhanajIe paNa adhyAtmabiMdumAM jaNAvela che ke "vyavahArathI to cetanathI jJAnAdi bhinna che. rAhu mastakasvarUpa hovA chatAM jema 'rAhunuM mastaka' A vyavahAra bhedapratItine karAve che, tema AtmA jJAnAdisvarUpa hovA chatAM vyavahAra te be vacce bheda jaNAve che." AE AdhArAdheyabhAva vAstavika cheH syAdvAdakalpalatA ) ('Atma.) 'AtmAmAM jJAna che' - Avo vyavahAra paNa anupacarita sadbhUta vyavahAranayamAM aMtarbhUta thAya che. kAraNa ke ekadravyAzrita jJAnaguNano ullekha tyAM sopAdhikapaNe nahi paraMtu nirupAdhikapaNe thayela che. sopAdhikaguNamAM guNIbhedanuM avagAhana na karavAnA lIdhe teno samAveza uparita sadbhUta vyavahAramAM thAya nahi. paNa ekadravyAzrita nirupAdhika guNamAM guNInA bhedane dekhADavAnA lIdhe teno anuparita satkRta vyavahAranayamAM ja samAveza thAya.uparokta vyavahAramAM yadyapi bhedabodhaka SaSThI vibhakti nathI. tema chatAM arthanI dRSTie chaThThI ane sAtamI vibhaktimAM koI pharaka nathI. tethI te vyavahAranaya tarIke ja gaNAya. uparokta vAkyaprayogamAM sAtamI vibhakti dvArA je AdhArAdheyabhAva jaNAya che te tathAvidha abAdhita pratItithI jaNAto hovAthI pAramArthika ja jANavo.A aMge syAdvAdakalpalatA vyAkhyAmAM pAMcamA stabakamAM jaNAvela che ke 'AdhAra ane Adheya - bannethI kathaMcit apRthak evo AdhArAdheyabhAva abAdhita anubhavathI siddha hovAthI kAlpanika nathI, vAstavika che.' A aMge zAMtithI vibhAvanA karavI. kSAyopazamika guNano bharoso na karavo. AdhyAtmika upanaya :- anuparita sadbhUta vyavahAranayanI dRSTimAM sopAdhika, kSAyopazamika guNo nAzavaMta hovAthI ane apUrNa hovAthI nirmUlya ane nirmAlya che. kharekhara Atmabhinna, vinazvara ane adhUrA guNone meLavI sadA mATe sAdhaka nirbhaya ane nizciMta kaI rIte banI zake ? tethI paramArthathI Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 924 0 nirupAdhikaguNopalabdhaye yatitavyam / pa satataM yatitavyam / tata eva sarvadA sarvatra AtmArthI nizcalo nirbhayo nizcintazca bhavet / itthaM sopAdhikaguNAn upekSya atra svakIyakSAyika-nirupAdhika-paripUrNaguNavaibhavasamprAptaye samudyamaH kartavya iti hitopadezaH anupacaritasadbhUtavyavahAranayato grAhyaH / tAdRzasamudyamabalena hi '"so tassa savvassa duhassa mukko jaM bAhaI sayayaM jaMtumeyaM / dIhAmayavippamukko za pasattho to hoi accaMtasuhI kayattho / / " (utta.32/110) iti uttarAdhyayanasUtroktaM siddhasukhamAvirbhavati dara vareTI8/dhA = zuddhanizcayanayathI potAnAthI abhinna evA kSAyika ane pUrNa guNonI upalabdhi mATe sAdhake satata prayatnazIla rahevuM joIe. tenA mAdhyamathI ja sAdhaka sarvadA sarvatra nizcala, nizcita ane nirbhaya banI na zake. Ama sopAdhika guNonI upekSA karIne potAnA kSAyika-nirupAdhika-paripUrNa evA guNavaibhavane prApta karavAno udyama karavAnI pAvana preraNA ahIM prastuta anupacarita sabhUta vyavahAranaya dvArA meLavavA jevI che. A samyapha udhamathI mokSaprApti che (tA) tathAvidha samyapha udyamanA baLathI ja uttarAdhyayanasUtramAM jaNAvela siddhasukha jhaDapathI pragaTa thAya che. tyAM siddhasukhanuM varNana karatAM jaNAvela che ke "siddhAtmA te janma-maraNAdi tamAma duHkhamAMthI mukta thayA che, je duHkha A jIvane satata pIDita kare che. dIrghakAlIna karmanA rogamAMthI te pUrNatayA mukta thayA che. tethI ja prazaMsApAtra che. te siddhAtmA atyaMta sukhI ane kRtArtha che." (85) lakhI rAkho DAyarImAM..8 komaLa lAgatI vAsanA kaThaNa, kaThora ne naThora che. kaThaNa jaNAtI upAsanA mAkhaNa karatAM ya vadhu mulAyama che. sAdhanAno atireka kyAreka bhoganI AmaMtraNapatrikA bane. dA.ta. kaMDarika upAsanAno uchALo kevalajJAnane kheMcI lAve che. dA.ta. mRgAvatI sAdhvIjI. vAsanAmAM bolAtA zabdo pALelA gulAma jevA hoya che. upAsanAmAM udbhavatA zabdo svayaMbhU gaMgotrInA dhodha jevA che. 1. sa tasmAt sarvasmAd duHkhAd muktaH yad bAdhate satataM jntumetm| dIrghA''mayavipramuktaH prazastaH tato bhavati atyantasukhI tAryA Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/6 asaMzliSTagocaro'sadbhUtopacaritavyavahAraH * 925 asadbhutavyavahAranA jI, ima ja bheda chaI doi?; prathama asaMzleSitayogaI re, devadatta dhana joI re 8/6 // (114) prANI. asadbhUta vyavahAranA ima ja be bheda chai, eka upacaritAsadbhUta vyavahAra. bIjo anupaciratAsadbhUta vyavahAra. pahelo bheda asaMzleSitayogaI (joI=) kalpita saMbaMdhaIM hoyai. jima avasarasaGgatiprAptam asadbhUtavyavahAraM vibhajya nirUpayati - 'abhUte 'ti / abhUtavyavahArasya dvau bhedAvAdimo yathA / svamidaM devadattasya' hyasaMzleSitayogataH / / 8 /6 // prakRte daNDAnvayastvevam - abhUtavyavahArasya dvau hi bhedau / Adimo'saMzleSitayogataH (bhavati) / yathA 'avavattasya pUrva svam' (rUti vyavahAraH)||8/6|| paramArthato yatra yannAsti tatra tat sambandhavizeSamavalambya lokaprasiddhyanusAreNa upacarati yaH nayaH sa vibhinnavastuviSayatayA asadbhUtavyavahAraH jJeyaH / sadbhUtavyavahArasyeva abhUtavyavahArasya asadbhUtavyavahArasyA'pi dvau hi = va khetI vijJeyau (1) 3paritA'sa mrUtavyavahAra: (2) anupacaritA'sadbhUtavyavahArazceti / muktAvalIkozA'paranAmni vizvalocanakoze " hi vizeSe'vadhAraNe / hi pAdapUraNe hetau " (vi.lo. avyayavarga-zlo.84/pR.420) iti dharasenAcAryavacanAdatra hizabdo'vadhAraNArthe darzitaH, tathaivA'treSTatvAt / = avataraNikA :- dvividha sadbhUta vyavahAranayanuM nirUpaNa karyA bAda avasarasaMgatithI prApta thayela asadbhUta vyavahAranayano vibhAga karavA pUrvaka tenuM nirUpaNa graMthakArazrI karI rahyA che :- asadbhUta vyavahAranA prathama bhedanuM prakAzana ) zlokArtha :- asadbhUta vyavahAranA be bheda che. prathama asadbhUta vyavahAra asaMzleSita yogathI thAya che. jema ke 'devadattanuM dhana' Avo vyavahAra. (8/6) vyAkhyArtha :- je vastu paramArthathI jyAM na hoya te vastuno tyAM vizeSa prakArano saMbaMdha zodhI, te saMbaMdhanA AlaMbanathI, lokaprasiddhi mujaba, te vastuno tyAM upacAra je naya kare te naya asadbhUta vyavahAra jANavo. kAraNa ke te naya vibhinna vastune potAno viSaya banAve che. vibhinnavastuviSayakatva nAmano dharma vyavahAranayamAM asadbhUtapaNAne sAdhI Ape che. sadbhUta vyavahAranI jema asadbhUta vyavahAranA paNa be ja bheda jANavA. (1) uparita asadbhUta vyavahAra ane (2) anuparita asadbhUta vyavahA2. dharasenAcAryae vizvalocanakoza racela che. tenuM bIjuM nAma muktAvalIkoza che.temAM avyayavargamAM temaNe 'di' zabdanA (1) vizeSa, (2) avadhAraNa = jakAra, (3) pAdapUrti ane (4) hetu - A cAra artha jaNAvela che. temAMthI avadhAraNa artha ahIM ISTa che. tene ja ahIM jaNAvela che. 4 mo.(1)mAM 'hoI' nathI. * pustakomAM 'jI' pATha. ko.(9)no pATha lIdho che. OM 'bheda' pada pustakomAM nathI. ko.(13) + A.(1)mAM che. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 926 * 'devadattasya dhanamiti vyavahAravicAra:: 8/6 | "devadattanuM dhana" - IhAM dhana devadattanaI saMbaMdha sva-svAmibhAvarUpa kalpita che. te mATai upacAra. devadatta e naI dhana eka dravya nahIM. te mATaOM asabUta - ema bhAvanA karavI. mati bhAvArtha 18/l ___ tatra Adima: = upacaritA'sadbhUtavyavahAraH asaMzleSitayogataH = saMzleSarahitavastugocara kalpitasambandhamAzritya bhavati, yathA 'devadattasya idaM svam' iti vyvhaarH| "svaM nije dhane" (a.sa. nA e.kA.14) iti anekArthasaGgrahAntargate ekasvarakANDe zrIhemacandrasUriH / "svaM tu triSvAtmIye dhane" (vi.lo. sa e.nA.kA.25) iti vizvalocanakozAntargate ekAkSarInAnArthakANDe dhrsenaacaaryH| atra dhana-devadattayoH jIva-zarIrayoriva kSIra-nIrayoriva vA na mitho'nusyUtatvamasti / ataH tau mithaH saMzleSazUnyau bhvtH| ata eva tayoH sva-svAmibhAvasambandhaH kalpitaH iti upacaritatvamasya vyavahArasyA1 'vagantavyam / dhana-devadattayoH naikadravyatvamasti, dhanasya jaDatvAt, devadattasya cetanatvAt / ziSya, draviNaM di naivavidya kintu suvarNa-janata-ratna-mAja-rUNaja-nAka-dhAnya-kSetra-vatuSpavAribheden nAnAvidhaM naanaasngkhyaaknyc| devadattastveka eveti tayoH vibhinnadravyatvameva / itthaJca vibhinnadravyasApekSatvAdeva asya vyavahArasyA'sadbhUtatvamavaseyam / \/ devadatta-dhana vacce aupacArika saMbaMdha $/ (tatra) dvividha asaddabhUta vyavahAranayamAM upacarita asabhUta vyavahAra nAmano prathama bheda saMzleSarahita = asaMyukta vastumAM aupacArika saMbaMdhane AzrayIne thAya che. jema ke "devadattanuM A potAnuM dhana - A pramANeno vyavahAra. mULa zlokamAM rahela "' zabdano artha potAnuM dhana thAya. A artha zrI hemacandrasUrijIe anekArthasaMgraha aMtargata ekasvarakAMDamAM tathA digaMbarAcArya dharasenajIe vizvalocanakoza aMtargata ekAkSarInAnArthakAMDamAM darzAvela che. traNeya liMgamAM "" zabda Ave che. prastuta vyavahArano viSaya bananAra devadatta ane dhana paraspara vizeSa prakAranA saMyogathI zUnya che. zarIra ane AtmA jema eka-bIjAmAM bhaLI jAya che, dUdha ane pANI jema eka-bIjAmAM bhaLI jAya che tema devadatta ane dhana eka-bIjAmAM bhaLI jatA nathI. AthI devadatta ane dhana paraspara saMzleSazUnya kahevAya che. tethI ja dhana ane devadatta vacce sva-svAmibhAva nAmanA saMbaMdhanI kalpanA karavAmAM Ave che. Ama saMzleSazUnya dhana ane devadatta vacce sva-svAmibhAva nAmanA aupacArika saMbaMdhanI kalpanA karIne "devadattanuM dhana" - A pramANe je vyavahAra pravarte che, tene upacarita jANavo. temaja dhana ane devadatta eka dravya nathI, paNa judA judA dravya che. kAraNa ke dhana jaDa che ane devadatta cetana che. devadatta-dhana vacce bhedasiddhi che (viSya.) vaLI, dhana phakta eka prakAranuM nathI. paraMtu sonuM, cAMdI, ratna, mANeka, rUpuM, nANuM, dhAnya, kSetra, catuSpada vagere bhedathI dhana aneka prakAranuM che. tathA dhananI saMkhyA paNa vividha che, ghaNI che. jyAre vivakSita devadatta to phakta eka ja che. tethI devadatta ane dhana A banne bhinna dravya ja che. Ama vibhinna dravyane sApekSa hovAnA lIdhe ja uparokta upacarita vyavahArane asaddabhUta jANavo. * * citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/6 0 nizcayadRSTyA vyavahArapAlanam / 927 idamevAbhipretyoktam AlApapaddhatau "asadbhUtavyavahAro dvividhaH, upacaritA'nupacaritabhedAt / tatra saMzleSarahitavastusambandhaviSaya upacaritA'sadbhUtavyavahAraH, yathA 'devadattasya dhanamiti" (aa.p.pR.20)| e prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - asya nayasya aupacArikatvena idaM jJApyate yaduta - ... nizcayanayataH ekasya dravyasya anyasmin dravye svAmitvaM nAsti, na vA ekaM dravyam aparadravyakAryaM / kroti| idaM cetasikRtya lokavyavahAranirvAhakRte eva 'idamasya gRham, tat tasya dhanam' iti / vyavahArakaraNe AtmArthI mithyAtvamohodayA'kalaGkitaH syAt / ata eva "nizcayaM hRdi dhRtvaiva, za vyavahAraM ya Acaret / prApsyati puNyazAlI saH, pAraM bhavodadhernanu / / " (sI.sta.5/4) iti yazovijayavAcakaiH ka gurjarabhASAnibaddhe sImandharasvAmistavane paJcaviMzatyuttarazatagAthApramANe paThyate / etatsarvaM vismRtya .. lokavyavahAranimagno raGko jIvaH AtmabhAnaM vimucya mokSamArgAt paribhrazyati / idamAtmArthinA na kadApi vismartavyam / itthameva "karmakSayeNa jIvasya svasvarUpasthitiH zivam" (Sa.da.sa.16) iti SaDdarzana- kA samuccaye maladhArirAjazekharasUripradarzitaM zivasvarUpamavilambenA''virbhavet / / 8/6 / / & saMzleSazUnyamAM upacarita asabhUta vyavahAra (va.) AvA ja abhiprAyathI AlApapaddhati graMthamAM jaNAvela che ke "asaddabhUta vyavahAranA be bheda che. upacarita ane anupacarita. paraspara saMzleSazUnya vastuonA saMbaMdhane potAno viSaya banAvanAra naya upacarita asabhUta vyavahAra kahevAya che. jema ke "devadattanuM dhana' - A pramANeno vyavahAra." 5 lokavyavahAramAM gaLADUba na banIe AdhyAtmika upanaya - A vyavahAranaya aupacArika che, upacArapradhAna che. tenAthI evuM jaNAya che ke nizcayanayathI eka dravyanuM bIjA dravya upara svAmitva hotuM nathI. nizcayathI eka dravya bIjA dravyanuM koI kArya paNa karatuM nathI. A tAttvika bAbatane lakSamAM rAkhIne phakta lokavyavahAranA nirvAha mATe moTunuM ghara', " pinTanuM dhana, ItyAdi bolavAmAM Ave to mithyAtva mohanIya karmanA udayathI jIvI kalaMkita na bane. tethI ja zrI sImaMdharasvAmInA savAso gAthAnA stavanamAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke : nizcaya dRSTi hRdaya dharI jI, pALe je vyavahAra, puNyavaMta te pAmaze jI, bhavasamudrano pAra." (pAMcamI DhALa, cothI gAthA) uparokta tAttvika hakIkatane bhUlIne tathAvidha lokavyavahAramAM gaLADUba banelo rAMka jIva AtmabhAna bhUlIne mokSamArgathI bhraSTa thAya che. A vAta AtmArthI sAdhake kadApi bhUlavI na joIe. A rIte ja ApaNuM zivasvarUpa = siddhasvarUpa jhaDapathI pragaTe. zivasvarUpane jaNAvatAM mAladhArI zrI rAjazekharasUrijIe padarzanasamuccayamAM jaNAvela che ke "karmono uccheda thavAthI jIva potAnA svarUpamAM rahe te ja ziva = siddhi = mukti che.' (TAda) Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lotus 928 Bu Guo Shi viparItabhAvanAnAzyatvamupacaritabhAvasya saMzleSitayogaI bIjo re, jima Atamano deha; naya upanayanayacakramAM re, kahiyA mUlanaya eha. re 8/7aa (115) prANI. bIjo bheda saMzleSitayogaI karmaja saMbaMdhaIM jANavo. jima "AtmAnuM zarIra (=deha)". Atma-dehano saMbaMdha. dhana saMbaMdhanI pa ikalpita nathI. viparIta bhAvanAiM nivarttai nahIM, yAvajjIva rahai. te mATaiM e anupacarita. anupacaritA'sadbhUtavyavahAranayaM nirUpayati - 'syAdi 'ti / syAt saMzleSitayogena dvitIyo 'deha AtmanaH ' / yathoktau nayacakre hi mUlanayAnvitAvimau / / 8 /7 // prakRte daNDAnvayastvevam - asaMzleSitayogena dvitIyaH (asadbhUtavyavahAraH ) syAt, yathA 'Atmano - veha' (rUti vyavahAra ) | nayavadi mULanayAnvitauphamI (urjA) 558/7|| saMzleSita yogena 8/7 = parasparA'nuvedhalakSaNasaMzleSaviziSTavastusambandhena dvitIyaH anupacaritA'sadbhUta vyavahAraH syAt, yathA 'Atmano deha' iti vyavahAraH / atra hi dehA''tmanoH kSIra-nIravad mithaH Ni saMzleSaviziSTayoH bhedaH SaSThyA pratIyate / bhedagrAhakatvAdeva 'Atmano deha' iti prayogasya na nizcayanayatvaM kintu vyavahAranayatvam / prakRte draviNa - devadattasambandha iva dehAtmasambandho na klpitH| na hi viparItabhAvanayA dehAtmasambandho nivartate kintu yAvajjIvamanuvartata iti anupacaritatvamasya avataraNikA :- anuparita asadbhUta vyavahAranayane graMthakArazrI jaNAve che :* asadbhUta vyavahAranA bIjA bhedane samajIe zlokArtha :- saMzleSita yogathI bIjo = anuparita asadbhUta vyavahAra bane che. jema ke 'jIvanuM : = OF zarIra' - Avo vyavahAra. nayacakra graMthamAM mULanayathI yukta A naya ane upanaya kahelA che. (8/7) vyAkhyArtha : :- paraspara bhaLI javA svarUpa saMzleSa je vastumAM rahela hoya tevI vastunA saMbaMdhanI apekSAe asadbhUta vyavahAranA bIjA bheda svarUpa anuparita asadbhUta vyavahAranaya svarUpa bane che. jema ke 'AtmAnuM zarIra' - A vyavahAra. zarIra ane AtmA kSIra-nIranI jema eka-bIjAmAM bhaLI javA svarUpa saMzleSathI yukta che. AvA zarIra ane AtmA vacce 'AtmAnuM zarIra'- ItyAkAraka vyavahAramAM chaThThI vibhakti dvArA bhedanI pratIti thAya che. bhedagrAhI hovAthI ja 'AtmAnuM zarIra' A prayoga nizcayanaya svarUpa nathI, kintu vyavahAranaya svarUpa che. devadatta ane dhananA saMbaMdhanI jema deha ane AtmAno saMbaMdha kalpita nathI, vAstavika che. kAraNa ke 'zarIra mAruM nathI' - Ama viparIta bhAvanA karavAthI zarIra ane AtmA vacceno saMbaMdha dUra thato nathI. paraMtu yAvajjIva sudhI deha ane AtmAno saMbaMdha satata rahe che. tethI 'AtmAnuM zarIra' A vyavahAra anuparita jANavo. zarIra jaDa che ane AtmA cetana che. tethI zarIra ane AtmA abhinna dravya nathI, vibhinna dravya che. tethI ko.(9)+si.mAM 'nayacakrathI' pATha. * ko.(13) + A.(1)mAM 'doya' pATha, - Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/7 * anupacaritA'sadbhUtavyavahArasya saMzliSTagocaratAvimarza: . anaI bhinnaviSaya. mATaiM asadUbhUta jANavo e naya upanaya digaMbara devasenakRta nayacakramAMhi kahiyA chaI, 2 mUlanaya sahita. vyavahArasya vijJeyam / dehasyA'cetanatvam Atmanazca cetanatvamiti tayoH bhinnadravyatvamevetyasya pa anupacaritavyavahArasyA'sadbhUtatvamavagantavyam / idamevA'bhipretyoktam AlApapaddhatau "saMzleSasahitavastusambandhaviSayaH anupacaritA'sadbhUtavyavahAraH, kathA "navastha zarIraniti" (sA.pa.pU.ra0) / nayacakre = nayacakrAbhidhAne upalakSaNAd AlApapaddhatinAmni ca prakaraNe hi imo = nayopanayau rza mUlanayAnvitau = AdhyAtmikaparibhASAnusRtanizcaya-vyavahAranayasahitau devasenena uktau / tau ceha tattadgAthoktyupadarzanena tatra tatra sthale darzitau Agama-yuktipurassaraM yathaucityena asmAbhiH samarthitau ca / / devacandravAcakaiH AgamasAre (pR.20) buddhisAgarasUribhizca SaDdravyavicAre (pR.26) prakArAntareNa zuddhA'zuddha-zubhA'zubhopacaritA'nupacaritabhedena SaDvidho vyavahAranaya upAdarzi so'pIhAnusandheyaH AtmAnuM zarIra - A anupacarita vyavahArane asabhUta jANavo. che dehAtmasaMbaMdha vAstavika che che (khe.) A ja abhiprAyathI AlApapaddhatimAM kahela che ke "saMzleSayukta vastuonA saMbaMdhane viSaya karato naya anupacarita asabhUta vyavahAra jANavo. jema ke "jIvanuM zarIra' - Avo zabdaprayoga." ka digaMbaramata samarthana kare (naya.) nayacakra nAmanA prakaraNamAM tathA upalakSaNathI AlApapaddhati nAmanA prakaraNamAM AdhyAtmika paribhASA mujaba nizcayanaya ane vyavahAranaya nAmanA be mULa nayathI yukta navavidha naya ane trividha upanayane devasenajIe jaNAvela che. te mULa nayathI yukta naya ane upanaya prastuta dravyAnuyogaparAmarza che graMthamAM nayacakra ane AlApapaddhati graMthanI te te viSayasaMbaMdhI upayogI gAthA ane ukti (= vacana) dekhADavA dvArA te te sthaLe darzAvela che. tathA Agama ane yuktipUrvaka aucitya anusAra mULa nayathI yukta te naya ane upanaya - bannenuM samarthana paNa ame ahIM karela che. nayacakra AlApapaddhatinuM upalakSaka spaSTatA :- digaMbara devasenajIe nayacakra graMthamAM nava prakAranA naya ane traNa prakAranA upanayanI prakriyA darzAvela che. paraMtu nayacakra graMthamAM AdhyAtmika paribhASA mujaba nizcaya ane vyavahAra naya darzAvelA nathI. paNa AlApapaddhati nAmanA graMthamAM tenuM nirUpaNa devasenajIe karela che. nava nayanI ane traNa upanayanI vAta paNa AlApapaddhatimAM upalabdha thAya che. tethI dravya-guNa-paryAyanA rAsamAM mahopAdhyAyajI mahArAje ahIM nayacakra graMthano ullekha karelo hovA chatAM paNa dravyAnuyogaparAmarzakarNikA vyAkhyAmAM upalakSaNathI AlApapaddhati prakaraNanuM paNa grahaNa karavAmAM Avela che. (va.) upAdhyAyazrI devacandrajIe AgamasAramAM tathA zrIbuddhisAgarasUrijIe padravyavicAra prakaraNamAM "(1) zuddhavyavahAra, (2) azuddhavyavahAra, (3) zubhavyavahAra, (4) azubha vyavahAra, (5) upacarita Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9300 anupacaritA'sadbhUtavyavahArapravRttau sAvadhAnatayA bhAvyam / *ti bhAvArtha Iti 115mI gAthAno artha. prANI ! tuNDa Ima AgamanA bhAva samajyo.* I8/zA e pUrvoktaH (6/12) AdhyAtmikaparibhASAnusAreNa / he bhavya ! ittham AgamabhAvA vijnyeyaaH| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - kArmaNa-taijasaudArikAdizarIraiH samaM kSIra-nIravad Atmana ekIbhavanAt zarIre ahntv-mmtvbhaavo'naadikaalprsuutH| sAmprataM zarIrAtmasaMzleSatyAgA'sambhave'pi ma dehAdhyAsaparityAgAya anupacaritAsadbhUtanayataH jAyamAnA 'idaM meM zarIram' iti buddhistu haMsakSIranyAyena zaM tyAjyaiva, anyathA'jJAnagrastatA na durlabhA / taduktaM samayasAre kundakundasvAminA '"aNNANamohidamadI majjhamiNaM bhaNadi poggalaM davyaM" (sa.sA.23) iti| prakRte "yo na vetti paraM dehAdevamAtmAnamavyayam / labhate sa na nirvANaM taptvA'pi paramaM tapaH / / " (sa.ta.33) iti samAdhitantrakArikA'pi smartavyA / anivAryatayA AvazyakatayA ca kvacit tathAvidhavyavahArakaraNA'vasare'pi jAgRtiH dhAraNIyA / tatazca "sAsayasuvavo dhuvyo kuvo" (grA.pra.rU86) ti zrAvakSmajJano to mokSa suttama cAT8/7TI vyavahAra ane (6) anupacarita vyavahAra"- Ama bIjI rIte ja prakAre vyavahAranaya jaNAvela che. pUrve (6/12) AnI chaNAvaTa thaI gaI che. tenuM paNa ahIM AdhyAtmika paribhASA mujaba anusaMdhAna karavuM. he bhavya prANI ! A rIte tame AgamanA bhAvone samajo. hR8 dehasaMzleSa na chUTe to paNa dehAdhyAsane to choDIe ja haS . AdhyAtmika upanaya :- AtmA ane kArmaNa zarIra, tejasa zarIra, audArika zarIra vagere kSIra -nIranI jema ekameka thaIne rahelA hovAthI zarIramAM mamatva bhAva ane "huMpaNAno bhAva = dehAdhyAsa jIvane anAdi kALathI rahela che. zarIra ane AtmAno saMgleSa ApaNAthI kadAca vartamAnamAM dUra na thaI zake, to paNa tevo dehAdhyAsa choDavA mATe "A zarIra mAruM che' - AvI anupacarita asaddabhUta vyavahAranayathI utpanna thatI buddhine to haMsalInyAyathI ApaNe jarUra aTakAvavI joIe. jema pANI tA ane dUdha ekameka thayA hovA chatAM haMsa pANIne choDI dUdha pakaDe che, tema zarIra-AtmA mizrita thayA hovA chatAM AtmArthI sAdhaka zarIramAM ahaM-mamabuddhine choDI AtmAmAM ahabuddhine pakaDe che. bAkI 3 ajJAnagrastatA durlabha banatI nathI. tethI ja to samayasAramAM kuMdakuMdasvAmIe jaNAvela che ke "ajJAnathI mohitamativALo jIva "A (zarIrAdi) pudgala dravya mAruM che' - Ama bole che." "A mujaba che avinAzI AtmAne dehathI bhinna svarUpe jANato nathI, te ghora tapazcaryA karavA chatAM mokSane meLavato nathI' - AvuM pUjyapAdasvAmIe samAdhitatramAM je kahela che, te paNa ahIM yAda karavA yogya che. anivAryapaNe ane AvazyakapaNe kavacit "A mAruM zarIra che' - evo vyavahAra karavAnA avasare paNa tathAvidha AtmajAgRti TakAvI rAkhavI. tenAthI zrAvakaprajJaptimAM jaNAvela zAzvata sukhamaya dhruva mokSa sulabha thAya. (87) *...* citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. 1. ajJAnamohitamatirmameTuM mati putiM dravyama 2. zAzvatauthI dhUvo mokSa Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/8 0 paribhASAviparyAsavimarza: 0 931 | viSayabheda yadyapi nahIM re, ihAM ahAraI thUla ulaTI paribhASA IsI re, "to paNi dAjhaI mUla re TATA (116) prANI. rI. IhAM yadyapi ahAraI = zvetAMbaranaI, thUla kahetAM moTo, viSayabheda kahatAM arthano phera nathI. to che paNi mUla kahatAM prathamathI, (IsI = AvI) ulaTI = viparIta, paribhASA = zailI karI, te "dAjhaI tevasenA sAkSa - netiA. nA'sti bahvarthabhinnatvaM yadyapyasmattathApi hi| mUlataH paribhASAyA vaiparItyaM dunoti nH||8/8|| prakRte daNDAnvayastvevam - yadyapi asmat (sakAzAd) bahvarthabhinnatvaM nAsti tathApi mUlataH hi paribhASAyAH vaiparItyaM naH dunoti / / 8/8 / / ___ guDajivikAnyAyenAha - yadyapi asmat zvetAmbarajainebhyaH sakAzAd digambaradevasenamate nAsti za bahvarthabhinnatvaM = naiva atizayena bhUyAn viSayabhedo vartate tathApi mUlataH = prathamato hi = eva ka 'nava mUlanayAH trayazca upanayA' ityevaM paribhASAyAH = nayAdigocarazailyA vaiparItyaM = viparyAso / naH = asmAn zvetAmbarajainAn dunoti = khedayati / ___ athAstu nayopanayagocarAyAM devasenIyAyAM paribhASAyAM zvetAmbaraparibhASAto vaiparItyam, kiM / vazchinnam ? na hi devasenena zvetAmbarIyanayaparibhASA duussitaa| navavidhanaya-trividhopanayanirUpaNe avataraNikA - A rIte naya-upanaya AdinI prakriyA devasenajInA mata mujaba ahIM darzAvyA bAda graMthakArazrI te matanI samIkSA kare che : 5 digaMbaramata samAlocanA 4 zlokArtha - jo ke amArA karatAM digaMbaramatamAM bahu moTo arthabheda nathI, to paNa pahelethI ja paribhASAmAM Avelo viparyAsa amane khinna kare che. (88) vyAkhyArtha :- pUrva kALamAM kaDavI davA ApatA pUrve nAnA bALakanI jIbha upara goLa copaDatA hatA. jethI bALakane davA kaDavI na lAge. AjakAla DokTaro Sugar-coated davA Ape che. A paddhatithI ahIM graMthakArazrI digaMbaronI sAme kahe che ke - ame zvetAMbara jaino chIe. amArA karatA digaMbara devasenanA matamAM jo ke atyanta moTo arthabheda = viSayabheda nathI. to paNa pahelethI ja "nava mULanaya ane traNa upanaya - A pramANe naya vagere saMbaMdhI paribhASAne devasenajIe viparIta karelI che. te paribhASAviparyAsa amane zvetAMbara jainone kheda pamADe che. zakA :- (mathA.) naya ane upanaya saMbaMdhI digaMbara devasenajInI paribhASAmAM zvetAMbarIya nayaparibhASA karatAM viparyAsa bhale rahyo. temAM tamane zuM nukasAna thAya che ? kema ke devasenajIe zvetAMbarIya rAmA ) 8 ma.mAM "thala' azuddha pATha. 1 ko.(pa)mAM "to ya' pATha. D ko.(13)mAM "prathamanI' pATha. * dAjha = duHkha, gusso. AdhAragraMtha- premapacIsI vizvanAthajAnI racita. prakA. gurjara graMtharatna kAryAlaya, amadAvAda. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 932 asamaJjasadarzanataH sajjanacittasantApaH 808 chaI = kheda karaI chaI. "pi na mata jJAni: parIyAM gharati rAsame drAkSAm| JasamagnamaM tu vRdgha, tapi rivighate cetaH / / '' (ma.mu.sa.672, su.ra.mA.pra./pR.241, sU.mu.ro.137) kRti vacanAt *iti 116mI gAthAno artha saMpUrNa.* 8/8 digambarasabhAyAM kriyamANe ko vaH cetaHkhedaH ? iti cet ? satyam, tathApi digambara-zvetAmbarobhayasampradAyasammatattattvArthasUtrAditaH sarvathaiva viparItA nayopanayaparibhASetyasAmaJjasyaM dRSTvA ceto no dUyatetarAm / ayameva sajjanAnAM svabhAvo yadutA'nucitaM parakIyamapi dRSTvA cetaHsantApaH / ata eva bhartRharisubhASitasaGgrahe subhASitaratnabhANDAgAre sUktimuktAvalyAM ca " yadyapi na bhavati hAniH parakIyAM carati rAsabhe drAkSAm / asamaJjasamiti matvA tathApi kha vighate zvetaH / / " (ma.mu.sa.672, su.ra.mA.pra./pR.241, sU.mu.ro.1rU7) tyuttam| JayamantrAzayaH - ka rAsabhaH pazvadhamaH drAkSA cottamaphalam / tayoH samAgamaH parakIyakSetre'pi anucita iti vimRzya sajjanamanaH khedamApadyate / prakRte parakIyakSetrasamo digambarasampradAyaH rAsabhasthAnIyo devasenaH, drAkSopamAH nayAH, tannirUpaNaM ca bhakSaNasamamiti vimRzya sajjanAnAmiva asmAkaM manaH khedamApadyate iti bhAvanIyam / nayaparibhASAnuM khaMDana to kareluM nathI. digaMbaronI sabhAmAM devasenajI nava prakAranA nayanuM ane traNa prakAranA upanayanuM nirUpaNa kare, temAM tamArA manamAM kheda zA mATe thAya ? * anucita pravRtti khedajanaka samAdhAna :- (satya.) tamArI vAta sAcI che. digaMbara devasenajIe nayasaMbaMdhI zvetAMbara prakriyAnuM khaMDana nathI kareluM. phakta potAno mata potAnA graMthamAM teNe jaNAvela che. to paNa digaMbara ane zvetAMbara banne saMpradAyamAM mAnya evA tattvArthasUtra vagere graMtho karatAM taddana viparIta evI naya-upanayasaMbaMdhI paribhASA devasenajIe prayojelI che. tethI prAcIna sUtra karatAM alaga paddhatithI nirUpaNa karavA svarUpa asamaMjasapaNuM joIne amAruM mana atyaMta khinna thAya che. sajjanono svabhAva ja evo che ke pArakuM paNa anucita vartana joIne sajjanonA manamAM saMtApa thAya che. A ja kAraNathI bhartRharisubhASitasaMgraha graMthamAM, subhASitaratnabhAMDAgAra graMthamAM tathA sUktimuktAvalI graMthamAM jaNAvela che ke "bIjA mANasanA khetaramAM gadheDo drAkSane carI rahyo hoya temAM jo ke amane koI hAni thatI nathI to paNa 'e pravRtti asamaMjasa anucita che' - evuM mAnIne amAruM mana khinna thAya che." Azaya e che ke gadheDo nIca prANI che tathA drAkSa uttama prakAranuM phaLa che. tethI te banneno samAgama ayogya che - ema jANIne jema sajjananuM citta khedane pAme che. tema pArakA khetara samAna digaMbarasaMpradAyamAM drAkSatulya nayonuM nirUpaNa (= bhakSaNa) gadheDAtulya devasena kare che te anucita jANIne sajjananI jema amAruM citta khedane pAme che. A mujabanA bhAvArthane ahIM vAcakavarge zAMtithI vicAravo. * cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. = Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/8 0 utsUtrabhASaNAdeH dAruNavipAka: / 933 __yathecchaM zAstragrahaNam utsUtraprarUpaNaJca zrutA''zAtanArUpatayA yathAcchandatvA''pAdakatayA ca mahate'narthAya sampadyate / prakRte '"ussUttamAyaraMto ussUttaM ceva pnnvemaanno| eso u ahAcchaMdo icchAchaMdo ya pa UTT" (vya.ma.3.9/ma.rU/.rarU4/9.992) rUti vyavahAramAvinam, 2"titthayara-pavayaNa-suyaM AyariyaM gaNaharaM mahiDDhIyaM / AsAyaMto bahuso aNaMtasaMsArio hoti / / " (35..423) ti zahevavanam, 3"AsAyaNa micchattaM, AsAyaNavajjaNAu sammattaM / AsAyaNANimittaM kuvvai dIhaM ca saMsAraM / / " (upa.mA. 410) iti upadezamAlAvacanam, mmasaTU nAviDivAI/ para mohe raMgaMto madAmodaM pakavvatA" (T..mI.7318) rUti ( paJcakalpabhASyavacanam, "vayavone joyA nirvAdhikA vitasaMsAriyetta(ma.ni.sa.1/tU.844) rUti savidyA- 1 cAryAdhikAragataM mahAnizIthavacanam, pha zrutanI AzAtanA atyaMta dAruNa kapha (Athe) yatheccha rIte, manasvIpaNe zAstrane pakaDavA ane utsutraprarUpaNA = AgamasUtrabAhyaprarUpaNA karavI - A banne bAbata zratanI AzAtanA svarUpa che. tathA yathAskaMdapaNAne (= sAdhupaNAnI hInatAne) lAvanAra che. tethI te banne bAbata moTA anartha mATe thAya che. AthI devasenajIe AgamabAhya navanayaprarUpaNA na karavI joIe. A aMge aneka zAstravacano ahIM avazya yAda karavA yogya che. (1) vyavahArabhASyamAM jaNAvela che ke "je usUtranuM AcaraNa kare tathA usUtranI prarUpaNA kare tene yathAzkeda jANavo. yathAzcaMda ane IcchA chaMda - A banne zabdo ekArthaka che." (2) upadezapadamAM zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke "tIrthakara, pravacana (= saMgha), zrata, AcArya, che! gaNadhara ane mahaddhika = labdhidhara mahAtmA - A cha tattvanI vAraMvAra AzAtanA karanAra anaMtasaMsArI thAya che." navanayaprarUpaNA AgamanI AzAtanA svarUpa hovAthI anaMtasaMsAra vadhavAnI saMbhAvanA devasenajI e mATe UbhI rahe che - AvuM ahIM ADakatarI rIte sUcita thAya che. (3) upadezamAlAmAM dharmadAsagaNIe jaNAvela che ke "zrutAdinI AzAtanA e mithyAtva che. AzAtanAnA tyAgathI samyakta maLe che. dharmI evo paNa jIva AzAtanAnA nimitte saMsArane dIrgha kare che." (4) paMcakalpabhASyamAM paNa jaNAvela che ke "unmArgadazanAthI ane mokSamArganA asvIkArathI zrotAne mohodayathI khuza karato jIva mahAmohane prakRSTapaNe bAMdhe che' (5) mahAnizIthamAM sAvadyAcAryanA adhikAramAM jaNAvela che ke "he gautama ! caityavAsIonI samakSa eka utsutra vacana bolavAnA doSathI anaMtasaMsArIpaNuM bAMdhIne sAvadyAcArye gaMbhIra bhUla karI.' 1. utsUtram Acaran utsUtraM caiva prjnyaapyn| eSaH tu yathAcchandaH icchAcchandaH caikaartho|| 2. tIrthakara-pravacana-zrutam AcArya gaNadharaM mhrttikm| AzAtayan bahuzaH anantasaMsAriko bhvti|| 3. AzAtanA mithyAtvam, AzAtanAvarjanAtaH samyaktvam / AzAtanAnimittaM karoti dIrghaJca saMsAram / / 4. unmArgadezanayA maargviprtipttyaa| paraM mohena rajjayan mahAmohaM prkroti|| 5. Izvarano gautama ! nivaNa sanattIsaMsAritram | Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 934 0 paradoSadarzane sajjanAnAM karuNAvirbhAva: / 8/8 suttamaHIM vodito anaMtasaMsAra" (di..476, p.za.17, sa.za.ra6, T.sa.18, a.pa.480) iti ca hitopadezamAlA-SaSTizataka-saGgrahazataka-gAthAsahasrI-pravacanaparIkSANAM vacanam avazyaM smartavyam / kudIta kSavoyeva zAstra zastramavADavudham| supRdInaM taveva te zaa zax 2 rakSati(.saM.siddhisthaan-a.12/78) iti carakasaMhitAvacanaJca nA'tra vismrtvym| prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - anyadIyavicAra-vANI-vartaneSu anaucityadarzane sati sajjanAnta:karaNe karuNaiva parisphurati / karuNayA ca sajjanacetasi santApaH saJjAyate / nirvyAjakaruNayaiva preritaH sajjanaH siddhAntArthaviplavAdyApAdakakSatiparimArjanAya anyadIyakSatIH yogyabhASayA yogyarItyA cAnyasmai ke darzayati, "dharmadhvaMse kriyAlope stsiddhaantaarthviplve| apRSTenA'pi zaktena vaktavyaM tanniSedhitum / / " (yo.zA. for 2/64/Antarazloka-150) iti yogazAstradvitIyaprakAzavRttigatA''ntarazlokaM pratisandhAya / kSatipradarzanAbhiprAyaH naanydiiyaapyshHprbhRtigocrH| svakSatiparimArjanaparAyaNaM cAnyaM dRSTvA sajjanamanaH pramodA''pUritaM sampadyate / etAdRzasajjanatAbalena "sAi-apajjavasANaM niruvamasuhamuttamaM" (ja.ca.16/666) iti jambUcarite zrIguNapAlena uktaM mokSasukhaM samIpaM syAt / / 8/8 / / (6) hitopadezamAlA, SaSTizataka (nemicaMdrakRta), saMgrahazataka, gAthAsahastrI, pravacanaparIkSAmAM paNa jaNAvela che ke "utsutrabhASakonI bodhi (samakita) nAza pAme che tathA anaMta saMsAra vadhe che." 4 dugRhIta zAstra-zastra svanAzaka : carakasaMhitA ja (".) carakasaMhitAmAM jaNAvela che ke "kharAba rIte pakaDela zAstra, zastranI jema ajJAnIne khatama kare ja che. tathA sArI rIte pakaDeluM zAstra ane zastra jANakAranI rakSA kare che. matalaba ke devasenajI ADedhaDa nava nayanI AgamanirapekSapaNe je prarUpaNA kare che, te tenA mATe nukasAnakAraka che. doSadarzana karAvavAnuM tAtparya samajIe AdhyAtmika upanaya :- bIjAnA vicAramAM, vANImAM ke vartanamAM koIka alanA ke anaucitya jovA na maLe, tyAre sajjananA hRdayamAM tenA pratye tiraskAranA badale karuNAbuddhi janme che. tathA A karuNAthI ( ja sajjananA manamAM saMtApa = kheda thAya che. tethI niHsvArtha karuNAthI prerAIne sajjana vyakti sAmenA mANasane sudhAravAnA AzayathI tathA saiddhAttika paramArthono uccheda vagere karanArI tenI bhUlane sudhAravAnA AzayathI yogya zabdomAM yogya rIte tene tenI bhUla dekhADe che. yogazAstranA dvitIya prakAzanI vyAkhyAmAM AMtarazlokamAM zrI hemacandrasUrijIe jaNAvela che ke "dharmano nAza thAya, kriyAno lopa thAya ke sAcA siddhAntonA paramArthano uccheda (ke ADakhIlI) thAya to teno niSedha karavA mATe zaktizALIe vagara pUche paNa bolavuM joIe." A zAstravacanane lakSamAM rAkhIne sajjana sAmenI vyaktine sAme cAlIne paNa samajAvavA mATe prayatna kare che. te mATe kvacit kaDavA-AkarA veNa sajjana bole to paNa doSadarzana karAvavAnI pAchaLa sAmenA mANasane utArI pADavAno, badanAma karavAno ke jAheramAM halakA citaravAno bhAva sajjananA hRdayamAM hoto nathI. tathA sAmeno mANasa potAnI bhUlane sudhAre to te joIne sajjananuM hRdaya AnaMdavibhora bane che. AvI sajjanatAnA baLathI jaMbUcariyaMmAM zrIguNapAle kahela, sAdi-anaMta uttama nirupamasukha = mokSasukha najIka Ave. (88) 1. utsUtrabhASakANAM bodhinAzaH anntsNsaaritvm| 2. sAdyaparyavasAnaM nirupamasukhamuttamam / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/1 * mUlanayavibhAgadvaividhyapradarzanam 935 te boTikanI ulaTI paribhASA dekhADiU chaI - tattvArthi naya sAta chai jI, AdezAMtara paMca; *aMtarbhAvita uddharI re, navano kisso e prapaMca re ? 58/9 // (117) prANI. tattvArthasUtraU 7 naya kahiyA chaI. anaiM AdezAMtara kahatAM matAMtara tehathI pa naya kahiyA chad. rA "sapta mUtranayA:, padma - phAvezAntaram" e sUtraIM. sAMprata, samabhirUDha, evaMbhUta e traNyanaIM zabda nayagocarAyAH digambaradevasenaparibhASAyA vaiparItyamevopadarzayati - 'tattvArthe' iti / tattvArthe hi nayAH sapta matAntareNa paJca ca / = antarbhUtau kuto dravya-paryAyArthI pRthakkRtau ? / / 8/9 / / prakRte daNDAnvayastvevam - tattvArthe hi sapta nayAH ( proktAH) / matAntareNa ca paJca (nayAH sa pro) / (tevu) dravya-paryAyArthI antardratA (tathApi) taH pRthavI?|58/6|| tattvArthe digambarI tattvArthAdhigamasUtre hi " naigama - saGgraha-vyavahAra- rjusUtra - zabda- samabhirUDhaivambhUtA nayAH" (ta.sU.1/33) ityevaM nayAH sapta proktAH / 'negama-saMgaha- vavahAru-jjusue ceva hoi bodhavve / sadde ya samabhirUDhe evaMbhUe yaM mUlanayA // " (A.ni. 754 ) iti Avazyakaniryuktivacanamatra smartavyam / matAntareNa rNi == AdezAntareNa tu paJca nayAH zvetAmbarIye tattvArthAdhigamasUtre proktAH, sAmprata- samabhirUDhaivambhUtanayAnAM kA zabdanayatvena snggrhaat| idamevAbhipretya zvetAmbarIye tattvArthasUtre " naigama- saGgraha - vyavahArarjusUtra - zabdA nayAH" rA ma.mAM 'tattvArrAtha' pATha. ahIM ko.(2)no pATha lIdho che. * pustakomAM 'aMtarabhAvi...' pATha. ko.(13) + A.(1)mAM pATha lIdho che. 1. vaizama-sAda-vyavahAra-RRnusUtrAzaiva mavatti vovyAH| zazva samamiruda varmAMtakhta mUtranayA || jur avataraNikA :- nayanI bAbatamAM digaMbara devasenanI paribhASA kaI rIte viparIta che ? e ja bAbatane graMthakArazrI dekhADe che : zlokArtha :- tattvArthasUtramAM sAta naya kahelA che ane matAMtarathI pAMca naya kahelA che. temAM dravyArthika ane paryAyArthika nayano samAveza thaI jAya che. to zA mATe te bannene (devasene) alaga karyA? (8/9) * sAta ane pAMca nayanA vibhAgane samajIe * : joke vyAkhyArtha :- digaMbarIya tattvArthAdhigama sUtramAM naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta svarUpa sAta naya kahelA che. ahIM AvazyakaniyuktinuM vacana yAda karavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke 'naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta naya - A pramANe sAta mUlanaya jANavA.' tathA matAMtarathI pAMca naya zvetAMbarIya tattvArthAdhigamasUtramAM kahelA che. sAmpratanaya, samabhirUDhanaya ane evaMbhUtanaya A traNeya nayano zabdanayatvarUpe saMgraha karIne pAMca naya matAMtarathI tyAM batAvelA che. A ja abhiprAyathI zvetAMbarIya tattvArthasUtramAM jaNAvela che ke "naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra ane zabda - Ama pAMca nayo che. temAMthI naigamanayanA be bheda ane zabdanayanA traNa bheda che." sAmAnyagrAhaka naigama ane vizeSagrAhaka naigama - A rIte naigamanayano be prakAre vibhAga thAya. tathA sAmprata, samabhirUDha ane evaMbhUtarUpe zabdanayano traNa prakAre vibhAga thAya. A zvetAMbarIya ,, Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 936 * sthAnAGgavRttispaSTIkaraNam 8/1 eka nAmaiM saMgrahiU, tivArad prathama cAra sAthi pAMca kahiIM. vrata Dva ikekanA 100 (zata) bheda OM huIM chaIM, tihAM paNi 700 tathA 500 bheda. Ima 2 mata kahiyA chaiM. cottam jhAvazyake - "ikkikko ya sayaviho, satta sayA gayA havaMti emeva / 1. gaLo vi ya Aso, paMceva sayA cALe tu||" (gA.na.76) (ta.pU.1/34), "Adya-zo dvi-trimevo" (tA.mU.1/39) kRti| naimasya sAmAnyagrAha-vizeSagrAha veLa dvidhA vibhAgaH zabdanayasya ca sAmprata samabhirUDhaivambhUtanayarUpeNa tridhA vibhAga iti sUtrArthaH / tatazca paJcanayavAdimate tatra zabdanayapadena sAmprata - samabhirUDhaivambhUtanayAH saGgRhItAH / jIvasamAse'pi " negama nuM -sAda-vavahAruM-khumu veva sadda nayA" (bI.sa.143) rUtyuttam | . etena " zabdapradhAnA nayAH shbdnyaaH| te ca trayaH zabda- samabhirUDhaivambhUtAkhyAH" (sthA.sU.3/3/ sU.192 bhAga-1/pRSTha-258 vRttiH ) iti sthAnAGgasUtravRttikRdvacanamapi vyAkhyAtam, sAmpratapadasthAne zabdapadaprayogeNa tadupapatteH / ata eva pratyekaM zatabhedakalpane saptanayavAdimate nayAnAM sapta zatAni paJcanayavAdimate tu paJca zatAni bhedA bhavanti / Ni . = ime dve mate zAstraprasiddhe / taduktaM zrIbhadrabAhusvAmibhiH Avazyakaniryukto "ikkikko ya sayaviho satta sayA gayA havaMti emeva / anno vi ya Aeso paMceva sayA nayANaM tu / / " ( A.ni. 759) iti / tattvArthasUtrano artha samajavo. tethI pAMca nayane mAnanArA AcAryanA mate zabdanaya dvArA sAmprata, samabhirUDha ane evaMbhUta nayano saMgraha thAya che. Ama tAtparya samajavuM. jIvasamAsamAM paNa pAMca naya kahela che. * zabdanayanA traNa bheda (5e.) AnAthI sthAnAMgasUtravRttikAra zrIabhayadevasUrijInI eka vAtanI paNa chaNAvaTa thaI jAya che. teozrIe tyAM jaNAvela che ke "zabdapradhAna naya eTale zabdanaya. tenA traNa bheda che. zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta." ahIM teozrIe 'sAmprata' evo ullekha karavAnA sthAne 'zabda' evo ullekha karela che. tema samajavAthI ame ahIM jaNAvela bAbata sAthe koI paNa virodha AvyA vinA teozrInI vAta saMgata thaI jaze. pAMcamA zabdanayanA prathama bhedane 'zabda' kaho ke 'sAmprata' kaho, arthamAM to pharaka paDato nathI. mATe virodhane avakAza nathI. Ama zabdanaya dvArA sAMprata Adi traNe nayano saMgraha thaI zakato hovAthI ja pratyeka mULa nayanA so bhedanI kalpanA karavAmAM Ave to 'sAta mULa naya che' - AvuM mAnanArA AcArya bhagavaMtanA mate sAta nayanA sAtaso bheda thAya che tathA 'pAMca mULa naya che' AvuM mAnanArA AcArya bhagavaMtanA mate pAMca nayanA pAMcaso bheda thAya che. CIT * nayanA 700, 600, 500 vagere bhedo (me Dhe.) A banne mata zAstramAM prasiddha che. tethI ja zrIbhadrabAhusvAmIjI Avazyakaniryukti graMthamAM jaNAve che ke "eka-eka nayanA so bheda thAya che. A rIte kula sAtaso naya thAya che. tathA 'naya * zAM.mAM 'kahiIM' pATha nathI. lI.(1+2+4)no pATha lIdho che. 1. dvezva zavidhaH sapta zatAni nayA matti vamevA anyo'pi cAdezaH paJcaiva zatAni nayAnAM tu / / 2. naigama-saGgraha - vyavahAra - rjuzrutAH caiva zabdA nayAH / Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/1 0 maladhAravyAkhyopadarzanam / zrImaladhArihemacandrasUribhistu vizeSAvazyakavRttau etadvyAkhyA "eteSAM mUlajAtibhedataH saptAnAM naigamAdinayAnAmekaikaH prabhedataH zatavidhaH = zatabhedaH / evaM ca sarvairapi prabhedaiH sapta nayazatAni bhvnti| anyo'pi pa cAdezaH = prakArastena paJca nayazatAni bhvnti| zabdAdibhistribhirapi nayairyadaika eva zabdanayo vivakSyate ga tadA paJcaiva mUlanayA bhavanti, ekaikasya ca zatavidhatvAt paJcazatavidhatvaM nayAnAm / 'anno vi yatti apizabdAt SaT, catvAri, dve vA zate nayAnAm / tatra yadA sAmAnyagrAhiNo naigamasya saGgrahe, vizeSagrAhiNastu / vyavahAre'ntarbhAvo vivakSyate tadA mUlanayAnAM SaDvidhatvAdekaikasya ca zatabhedatvAt SaTzatAni nayAnAm / OM yadA ta saGagraha-vyavahAra-RjusatralakSaNAstrayo'rthanayA vivakSyante, ekastU zabdanayaH paryAyAstikastadA catvAro mUlanayA bhavanti, pratyekaM ca zatabhedatvAccatvAri nayazatAni / yadA tu naigamAdayazcatvAro'pyeko dravyAstikaH, , zabdanayAstu trayo'pyeka eva paryAyAstika ityevaM dvAveva nayau vivakSyete tadA'nayoH pratyekaM zatabhedatvAd dve rNi nayazate bhavataH" (vi.A.bhA.2264 mala vR.) ityevaM kRtaa| pravacanasAroddhAre'pi (848) evaMprakArA kA gAthA varttata ityavadheyam / pAMcaso ja che' - A pramANe bIjo paNa mata che." vivasAbhedathI nabheda * (zrIma.) AvazyakaniyuktinI uparokta gAthA vizeSAvazyakabhASyamAM vaNI levAmAM AvelI che. vizeSAvazyakabhASyanI uparokta gAthAnI vyAkhyA karatA mAladhArI zrI hemacaMdrasUrie jaNAvela che ke "mULa jAtinA prakAranI apekSAe naigama vagere sAta naya che. te eka-eka nayanA avAntara bhedanI dRSTie so prakAra paDe che. A rIte sarva avAttara prakAranI apekSAe kula sAtaso naya thAya che. A bAbatamAM bIjo paNa eka mata che. bIjA mata mujaba nayanA pAMcaso bheda thAya che. chellA zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta naya dvArA phakta eka zabdanayanI ja vivakSA karavAmAM Ave (arthAt zabdanaya kahevAthI chellA traNeya nayano saMgraha thaI jAya che - tevuM abhipreta hoya) to mULa naya phakta pAMca ja thAya che. tathA pratyeka nayanA so bheda hovAthI avAntara navo pAMcaso thaze. bhadrabAhusvAmIjI mahArAje tro vi ja AvuM prAkRta bhASAmAM kahevA dvArA je vi' = 'pi' zabdano ullekha karelo che, tenAthI avAjora prabhedanI apekSAe A 600, 800, 200 no thAya che - tema jANavuM. te A rIte - jyAre sAmAnya grAhaka naigamanayano saMgrahAyamAM samAveza karavAmAM Ave ane vizeSagrAhaka naigamanayano vyavahAranayamAM samAveza karavAmAM Ave tyAre mULa naya saMgrahathI mAMDIne evaMbhUta sudhInA kula cha naya prApta thaze. pratyekanA avAntara so bheda hovAthI avAttara bhedanI apekSAe cha mULa nayanA kula-avAntara 600 bheda prApta thaze. tathA "saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra svarUpa traNa arthanaya ane zabda nAmano eka paryAyAstika naya - AvI vivakSA karavAmAM Ave tyAre mULa naya cAra thAya che. tathA pratyekanA so bheda hovAthI avAttara bhedanI apekSAe kula 400 naya prApta thAya che. jyAre naigama vagere cAreya naya eka dravyAstikanayarUpe vivakSita hoya tathA zabda vagere traNeya nayo paryAyAstikarUpe eka ja che - tevI vivakSA karavAmAM Ave tyAre dravyAstika ane paryAyAstika - Ama mULa nayanA be bheda prApta thaze. tathA pratyekanA so bheda hovAthI avAntara bhedanI apekSAe kula 200 bheda prApta thaze." pravacanasAroddhAramAM paNa AvA prakAranI gAthA Ave che. te vAtane dhyAnamAM rAkhavI. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 0 ekadharmaparyavasitAbhiprAyasya nayarUpatA 0 etena "athaivambhUta-samabhirUDhayoH zabda eva cet ? / antarbhAvastadA paJca, nayapaJcazatIbhidaH / / " ' (na.ka.20) iti nayakarNikAyAM vinayavijayavAcakavacanamapi vyAkhyAtam / sa madhyamavivakSAvizeSataH punaH catvAro nayAH jnyeyaaH| taduktaM samavAyAGgasUtravRttau zrIabhayadevasUrivareNa sa "nayacatuSkaM caivam, naigamanayo dvividhaH - sAmAnyagrAhI vizeSagrAhI c| tatra yaH sAmAnyagrAhI sa snggrhe| 'ntarbhUtaH, vizeSagrAhI tu vyvhaare| tadevaM saGgraha-vyavahAra-RjusUtrAH zabdAditrayaM caika eveti catvAro nayAH" ( .[.22 .5.83) rUriA savanivUi (vA.ni.T.712/q.pU.rUrU0) pi vameva vatvAro + nayA uktaaH| tadvistAre tu catvAri zatAni / taduktaM pravacanasAroddhAravRttau "saGgraha-vyavahAra-RjusUtra Ni -zabdA iti catvAra eva muulnyaaH| ekaikazca zatavidha iti catvAri zatAni" (pra.sAro.848 vR.) iti / ra atibRhadvivakSAyAM tu nayAnAm Anantyam / taduktaM zrImalliSeNasUribhiH syAdvAdamaJjaryAm "nayAzca anantAH, anantadharmatvAd vastunaH, tadekadharmaparyavasitAnAM vaktuH abhiprAyANAM ca nayatvAd" (anya.vya.28/ che nayanA 500 bhedanuM samarthana che | (rtina.) nayakarNikAmAM upAdhyAya zrIvinayavijayajIe jaNAvela che ke "jo evaMbhUtanayano ane samabhirUDhanayano zabdanayamAM ja antarbhAva karIe to mULanayanA pAMca bheda paDe. tathA avAntara kula 500 naya thAya." A vAtanI paNa chaNAvaTa zrI hemacaMdrasUrijInA kathana dvArA thaI jAya che. madhyamavivaphAthI navibhAgapradarzana (madhyama) madhyama prakAranI vizeSa vivakSA karavAmAM Ave to nayanA cAra bheda jANavA. tethI samavAyAMgasUtranI vyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijI mahArAje jaNAvela che ke "nayanA cAra bheda A mujaba samajavA. naigamanayanA be bheda che. sAmAnyagrAhI ane vizeSagrAhI. temAM je sAmAnyagrAhI naigamanaya che, teno saMgrahanayamAM antarbhAva thAya che. vizeSagrAhaka = bhedagrAhaka naigamanayano to vyavahAranayamAM antarbhAva thAya che. tethI saMgraha ane vyavahAra naya karatAM svataMtra astitva naigamanaya dharAvato nathI. { tathA chellA traNa zabda vagere nayonI phakta eka zabdanayarUpe vivakSA karavAmAM Ave to (1) saMgraha, (2) vyavahAra, (3) RjusUtra ane (4) zabda - A rIte cAra mULa naya thAya che." AvazyakaniryukticUrNimAM che paNa A ja pramANe cAra naya jaNAvyA che. pratyeka nayanA so bheda hovAthI A cAra nayano vistAra karavAmAM Ave to kula 400 naya prApta thAya che. tethI pravacanasAroddhAranI vRttimAM jaNAvela che ke "saMgraha, vyavahAra, RjusUtra ane zabda - A pramANe mULa naya phakta cAra ja che. pratyeka mULa nayanA so bheda paDe che. tethI kula cAraso naya prApta thAya che." ja vistAra vivakSAthI naso anantA che (vi.) na vibhAganI utkRSTa vivakSA karavAmAM Ave to nayo anaMtA che. zrImalliSeNasUrijI mahArAje anyayogavyavaccheda kAtrizikA prakaraNanI syAdvAdamaMjarI nAmanI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "nayo anaMtA che. kAraNa ke vastunA guNadharmo anaMtA che. tathA pratyeka vastunA eka-eka guNadharmane mukhyarUpe grahaNa karanArA vaktAonA abhiprAyo = Azayo ja nayasvarUpa che. tethI naya paNa anaMta banI jAya Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/1 * gommaTasArAdisaMvAdaH / pR.371) tiA. _ "te ca sarve nayA ativistAravivakSAyAmanantA bhavanti, yato nAnAvastuni anantAMzAnAm ekaikAMzavidhAyino ye vaktuH upanyAsAH te sarve nayAH" (sa.bha.na.pra.pR.34) iti vyaktaM sptbhnggiinyprdiipe| na ca paryAyANAm anantatve'pi AyuSaH parimitatvAd vAcazca kramavRttitvAnna te sarve vaktuM ma zakyA iti nayA''nantyamazakyamiti zaGkanIyam, kAlAnantyAd vyaktyAnantyAcca tadupapatteH / pUrvoktA (4/9) '"jAvaiyA vayaNapahA tAvaiyA ceva hu~ti nyvaayaa| jAvaiyA nayavAyA tAvaiyA ceva ... huMti parasamayA / / " (sa.ta.3/47) iti sammatitarkagAthA atra smrtvyaa| taduktaM gommaTasAre api karmakANDe "jAvadiyA vayaNavahA tAvadiyA ceva hoMti nnyvaadaa| jAvadiyA NayavAdA tAvadiyA ceva hoMti parasamayA / / " kA (jI.sI..chA.814) tA tadui vizeSAvaramANekavi "navanto vayApada tIvanto vA nathI.." (vi. te svAbhAvika che." anantaguNadharmamaya vastu aMge vaktAonA abhiprAyo anaMtA saMbhavI zake che. ("te 2.) vAcakaziromaNi yazovijayajI mahArAje paNa saptabhaMgI-nayapradIpa nAmanA prakaraNamAM spaSTapaNe jaNAvela che ke "atyaMta vistAranI vivakSA karavAmAM Ave to e sarva nayo anantA thAya che. kAraNa ke vastuo aneka che. tathA pratyeka vastunA aMzo (= dharmo) anantA hoya che. vaktA jyAre vastugata pratyeka aMzanuM vidhAna karanArA vacanonI rajUAta kare to te tamAma upanyasta vacano naya bane che. tethI atyaMta vistAranI apekSAe anaMtA naya siddha thAya che." zaMkA :- (na gha.) paryAyo bhale anaMta hoya. paNa te badhAne bolavA to zakya nathI ja ne ?' kema ke AyuSya sImita che tathA vANI kramazaH ja padArthanirUpaNa kare che. tethI eka jIvanamAM ananta ]] paryAyone bolavA azakya ja che to vacanAtmaka naya ananta kaI rIte bane ? # anantanacanuM samarthana # samAdhAna :- (ni.) eka vyakti eka bhavamAM bhale ananta paryAyane bolI na zake. paraMtu ananta bhavamAM to eka vyakti ananta paryAyane bolI zake ja che ne ! tathA bolanAra vyakti paNa ananta kALamAM ananta hoya che. tethI ananta kALa ane ananta vaktA - bannenI apekSAe ananta paryAyane bolavA zakya ja che. tethI ananta vacanAtmaka ananta naya zakya che. & vacanapaddhatitulya nayasaMkhyA . (pUrvo.) cothI zAkhAmAM (zlo.9) darzAvelI saMmatitarkanI gAthA ahIM yAda karavI. tyAM jaNAvela che ke "jeTalA vacanamArga che teTalA ja nayavAda che. tathA jeTalA nayavAda che teTalA ja parasamayo (= anyadarzano) che." saMmatitarkamAM siddhasenadivAkarasUrijI mahArAje jaNAvelI ja vAta gammasAra graMthamAM paNa karmakArDanI aMdara jaNAvela che. vizeSAvazyakabhASya graMthamAM paNa jaNAvela che ke "jeTalA vacanamArga che teTalA ja naya che." 1+2. yAvantaH vacanapathAH tAvantaH caiva bhavanti nyvaadaaH| yAvantaH nayavAdAH tAvantaH caiva bhavanti prsmyaaH|| 3. yAvantaH vanapathI: tAvanto va nathI ... Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/9 940 0 mativizeSANAM zrutarUpatA 0 ehavI zAstrarIti choDI, aMtarbhAvita kahatAM sAtamAMhi bhUlyA je dravyArthika, paryAyArthika te uddharI = alagA kADhI, nava naya kahiyA, te syo prapaMca ? catura manuSya vicArI joo. 8/lA T sA.mA.2261) tiA zrutAnusAriNaH sarve'pi vacanamArgAH mativizeSarUpA api zrutajJAnarUpeNa vijnyeyaaH| taduktaM vizeSAvazyakabhASye '"jAvaMto vayaNapahA suyANusAreNa kei labbhaMti / te savve suyanANaM te yA'NaMtA maivisesA / / " (vi.A.mA.2261) ti prAviMda bhavanIyam itthaM saptasu paJcasu vA nayeSu antarbhUtau dravya-paryAyArthI = dravyArthika-paryAyArthikanayau iti jainazAstrazailIM tyaktvA kutaH = kasmAt kAraNAt tebhyaH uddhRtya pRthakkRtau = pArthakyenopadarzitau 'nava nayA' ityAdhuktyA devasenena ? iti jinasamayavedibhiH cintniiym| thAnAsUtra anuyorAThAsUtre 2 "satta mUnanA pannA, te nadI - (1) negane, (2) saMde, (3) vavadyAre, (4) 3jhulu, () sa, (6) samaDha, (7) parvabhUte" (thA.7/12, anu.phU.606) rUtyuvaDhyA mUlanayavibhAge navavidhatvaM na samAmnAtamiti dyotyate / zrIzIlAGkAcAryeNA'pi AcArAGgavRttau "jJAnavizeSA 4 zrutAnusArI nayavAdo zrutajJAnaravarUpa 6 (zratA.) zratagranthane anusaranArA badhA ya vacanamArgo vizeSa prakAranA matijJAnasvarUpa hovA chatAM paNa zrutajJAnarUpa ja jANavA. A aMge zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "zrutazAstrAnusAre jeTalA paNa vacanamArga = matijJAnavizeSa maLe che te badhAya zrutajJAna che. te zrutAnusArI mativizeSa anaMtA che'. zrutAnusArI hovAthI mativizeSane ahIM zrutajJAnasvarUpe jaNAvela che. A prAsaMgika = prasaMgasaMgati prApta bAbata vize vAcakavarge vibhAvanA karavI. have mULa vAta upara AvIe. che prAcIna Agamika zailI na choDIe che vA (ghaM.) A rIte aneka zAstranA saMdarbha dvArA ApaNe joI zakIe chIe ke sAta nayamAM athavA to pAMca nayamAM dravyArthikanayano ane paryAyArthikanayano antarbhAva thaI jAya che. jaina zAstronI A AgavI - zailI che. A prasiddha Agamika zailIne choDIne kayA kAraNe te pAMca ke sAta nayamAMthI dravyArthika ane paryAyArthika nayane bahAra kADhIne "nava nayo che' - AvuM kahevA dvArA pAMca ke sAta nayathI judA svarUpe te banne nayane devasenajIe jaNAvelA che? A bAbatane jinAgamavedI prauDha vyaktioe zAMtithI vicAravI. (svA.) sthAnAMgasUtramAM tathA anuyogadvArasUtramAM paNa "sAta mUla naya jaNAvela che. te A rIte - (1) naigama, (2) saMgraha, (3) vyavahAra, (4) RjusUtra, (5) zabda, (6) samabhirUDha ane (7) evaMbhUta naya" - A pramANe mUlana vibhAga jaNAvela che. tethI mULanayanA vibhAgamAM nava bheda mAnya nathI - tema sUcita thAya che. zrIzIlAMkAcAryajIe paNa AcArAMgasUtravyAkhyAnA prAraMbhamAM "jJAnavizeSa * pustakomAM "kahatAM' nathI. ko.(9)+si.mAM che. 1. yAvatta: vanapathI: kRtAnusArega vis tamyo te sarve zrutajJAna te vAnastA mativizeSall 2. satta mUnanI pratA I tar yathA - (2) naikAma, (2) sadga, (3) cavadAra, (4) tragusUtra , (5) zA, (6) samafmarUDha , (7) mUta:// Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/1 0 navanayanirUpaNamanyAyyam / nyaaH| te ca naigamAdayaH sapta" (A.sU.vR.pR.3) ityuktam / "sAmprataM nayAH, te cA'mI - naigama-saGgraha -vyavahAra-sUtra-zaddha-samaDhavadhUtAvyA kartava" (lU.zra..2/4.7/pU.80/9.426) rUtyavasyA sUtrakRtAGgasUtravRttI api evakAreNa mUlanayavibhAge saptA'tiriktanayaniSedho'kAri / dazavaikAlikavRttI (1/5/ni.148)haribhadrAcAryaH pravacanasAroddhAre (gAthA-847) ca nemicandrAcAryaH sapta mUlanayA drshitaaH|| tatazca navadhA mUlanayavibhAgapradarzanaM nA''gamasammataM na vA yuktisaGgatamAbhAtIti phlitmetaavtaa| ma prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'naigamAdyantarbhAvAnna dravyArthika-paryAyArthikanayayoH pArthakyopadarzanaM yuktamAbhAtI'ti yaduktaM granthakRtA tata idaM zikSitavyaM yaduta kenacit kAraNena kasyacidukterasmadasammatatve'pi taM prati asmadvaktavyaM svAduzabdagarbhaM yathA syAt tathA kAryam, na tu kaTu / -karkazazabdagarbham / asmacchabdA nodvegasUcakAH, api tu kAruNyadarzakAH syuH tathA kaarym| adhikAradarzakabhASAM parityajya prema-vAtsalyagarbhA bhASA'smAbhiH prayoktavyA / tatazca mahAmuniH yogasAre kA "niHpavantanirmaC/ prAnoti paramaM him" (yo.sA.6/42) rUti8/T. naya kahevAya. te naigamAdi sAta che - Ama jaNAvela che. tathA teozrIe ja sUyagaDAMgasUtravyAkhyAnA aMta bhAgamAM paNa jaNAvela che ke "have nayanuM nirUpaNa karavAno avasara che. te nayo (1) naigama, (2) saMgraha, (3) vyavahAra, (4) RjusUtra, (5) zabda, (6) samabhirUDha, (7) evaMbhUta - A pramANe sAta ja che." jakArano prayoga karavA dvArA zrIzIlAMkAcAryajIe mUlana vibhAgamAM sAta nayathI vadhAre nayano praveza karavAno niSedha karela che. A kathanathI sUcita thAya che ke Agamika paraMparAmAM paNa "mUlanaya nava prakAranA che' - Avo vibhAga mAnya nathI. zrIharibhadrasUrie dazavaikAlikavyAkhyAmAM (1/5/niyuktigAthA 148 pR.) tathA zrInemicandrAcAryajIe pravacanasAroddhAramAM (gAthA-847) mULa naya sAta ja jaNAvela che. tethI atyAra sudhInI carcA dvArA "nava prakAre mUlanayanuM pradarzana AgamasaMmata paNa jaNAtuM nathI ke tarkasaMgata paNa jaNAtuM nathI' - evuM phalita thAya che. je khaphA thavAnA badale khedane vyakta karIe * AdhyAtmika upanaya :- "maigama vagere sAta nayamAM dravyArthikanayano ane paryAyArthikanayano samAveza thaI javAthI te banne nayane alaga karIne nava nayanuM nirUpaNa karavuM vyAjabI jaNAtuM nathI" - AvuM potAnuM tAtparya graMthakArazrIe je zabdamAM rajU karela che, tenAthI eka evo bodhapATha ApaNe zIkhavA jevo che ke koI paNa vyaktinI vAta ApaNane koI paNa kAraNasara gamatI na hoya, maMjUra na hoya, te vAtano svIkAra karavo vyAjabI jaNAto na hoya to paNa te vyaktinI sAme ApaNA zabdo paththara jevA bhArekhama na hovA joIe paraMtu haLavAphUla hovA joIe. ApaNA zabdo sAmenI vyakti pratye nArAjagI vyakta karavAne badale dilagIrI vyakta kare tevA joIe, khaphA thavAne badale kheda vyakta kare tevA joIe. TUMkamAM tAtparya e che ke adhikAranI bhASAmAM bolavAne badale prema-lAgaNI-vAtsalyanI bhASAno, tevA samaye paNa, prayoga karavo. tenA lIdhe mahAmuni yogasAramAM darzAvela, sarva klezothI rahita parama padane prApta kare che. (89) Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 942 * arpitAnarpitanayApAdanam / paklayastha dravyAratho re, jo tuhe alagA diTTa; apriyaaNapriya bhedathI re, kima igyAra na iTTa re I8/10 (118) prANI. ImaI karatAM paryAyArtha, dravyArtha naya jo tuhe alagA dIThA, anaI jaIma e 9 naya kahiyA. to arpita, anarpita eha ra naya (bhedathIka) alaga karI naI, Ima 11 naya kima na iTTaka) vAMDyA? devasenAbhiprAyamAzaya pratividhatte - 'dravyArthe'ti / dravyArtha-paryayArthI cet tatra dRSTau pRthak tvyaa| arpitA'narpitau kasmAda neSyete hi pRthak tvayA ? / / 8/10 // ma prakRte daNDAnvayastvevam - tatra dravyArtha-paryAyArthI tvayA pRthak dRSTau (iti) cet ? (tarhi) OM tvayA kasmAd arpitA'narpitau pRthag hi neSyete ? / / 8/10 / / tatra = nayacakre nayanirUpaNe "pajjayaM gauNaM kiccA dav ciya jo hu giNhae loe| so dabvattho - bhaNio vivarIo pajjayattho du / / " (na.ca.17) ityuktyA paryAyopasarjana-dravyAnupasarjanAbhyAM dravyArthikatvaM [ dravyopasarjana-paryAyAnupasarjanAbhyAM ca paryAyArthikatvamiti tatpravRttinimittaM puraskRtya naigamAdibhyo saptabhyaH kA dravyArtha-paryayArthau = dravyArthika-paryAyArthikanayau tvayA devasenena pRthaga dRSTau kRtau ceti ceta? tarhi tvayA devasenena kasmAt kAraNAt tAbhyAm atiriktaH dravyArthika-paryAyArthikanayaH neSyate ? puurvoktavataraSiA:- devasenajInA abhiprAyanI AzaMkA karIne teno javAba graMthakArazrI Ape che : dara devasenamata doSagrasta kSa zlokAI :- jo nayacakra graMthamAM dravyArthikanaya ane paryAyArthikanaya tame judA judA joyelA hoya to zA mATe tame arpita ane anarpita nayane judA nathI mAnatA ? (8/10) - dravyArthika-paryAyArthika nayanI samajaNa - A vyAkhyArtha - devasenajIe nayacakra graMthamAM jaNAvela che ke "lokamAM paryAyane gauNa karIne dravyane va ja je naya grahaNa kare che te dravyArthikanaya kahevAya che. tenAthI viparIta pravRtti kare te paryAyArthika naya kahevAya che." AvuM kahevA dvArA "paryAyanI gauNatA ane dravyanI mukhyatA, dravyArthikapaNuM jaNAve che tathA dravyanI gauNatA ane paryAyanI mukhyatA, paryAyArthikapaNuM jaNAve che' - Ama sUcita karela che. A rIte dravyArthika ane paryAyArthika naya - A banne padonuM pravRttinimitta devasenajIe darzAvela che. A bAbatane lakSamAM rAkhIne graMthakArazrI devasenajIne ema kahe che ke "he devasenajI ! nayacakra graMthamAM dravyArthika ane paryAyArthika zabdanA pravRttinimittane AgaLa karIne naigama Adi sAta nayo karatAM dravyArthikanayane ane paryAyArthikanayane jo tame judA joyelA che tathA judA karelA che, to kayA kAraNathI 2 ma.mAM "appiyaNapriya" pATha. B(2)no pATha lIdhela che. citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. * ko.(9)mAM "ekAdaza" pATha. 4 ko.(13)mAM "nayamAMhi arpita pATha. 1. paryAyaM gauNaM kRtvA dravyaM caiva yo hi gRhNAti loke| sa dravyArthI bhaNitaH viparItaH paryAyArthastu / / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/20 * arpitAdinayapradarzanam 0 tti bhAvArtha phakta 118mI gAthAno artha saMpUrNa. 8/10 rItyA (6/7) jayadhavalAyAM kevaladravyArthikaviSayagrAhaka-kevalaparyAyArthikaviSayagrAhakAbhyAm atiriktatvena tadubhayaviSayagrAhakasya naigamatRtIyabhedasya upadarzanAt / evameva kasmAt kAraNAt tulyayuktyA arpitAnarpito nayau naigamAdibhyo nayebhyaH pRthag hi = bhinnau eva neSyete ? tattvArthasUtre / tADanarpitasiddhaH" (ta.phU.1/rU9) rUtyevaM tatrirdezopadhdhaH etena '"davvaTThiyavattavvaM sAmaNNaM, pajjavassa ya viseso| ee samovaNIA vibhajjavAyaM visesaMti / / " rza (sa.ta.3/57) ityevaM sammatitakeM dravyArthika-paryAyArthikanayayoH pratipAditatvAt tau pRthag dRSTau darzitau .. ca nayacakre asmAbhiH, arpitA'narpitayornayayoH kutrA'pyadRSTatvAnna naigamAdibhyo nayebhyaH arpitA'narpitanayau svatantratayeSyete iti nirastam, dravyArthika ane paryAyArthika - A bannethI bhinna svarUpe dravyArthika-paryAyArthikanayane mAnya karyo nathI? kAraNa ke pUrve (6/7) jaNAvela paddhati mujaba, digaMbara vIrasenAcAryae kevala dravyArthikaviSayagrAhaka prathama naigama ane kevala paryAyArthikaviSayagrAhaka dvitIya naigama karatAM bhinna svarUpe dravyArthika -paryAyArthikaubhayaviSayagrAhaka nAmano naigamano tRtIya prakAra jayadhavalAmAM jaNAvela che. tulya yuktithI devasenajIe paNa mULanayamAM dazamA naya tarIke dravyArthika-paryAyArthikanayane jaNAvavo ja joIe ne ! te ja rIte devasenajIe kyA kAraNasara naigama Adi no karatAM arpitanayane ane anarmitanayane bhinnarUpe ja mAnya nathI karyA? kema ke naigama Adi sAta nathI karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayane judA mAnavAnI jema arpita ane anarpita nayane paNa naigama Adi naya karatAM judA mAnavAnI yukti to || samAna ja che. tattvArthasUtramAM "rpitADanarpitasiddhara' AvuM kahevA dvArA arpitanayano ane anarmitanayano nirdeza upalabdha thAya ja che. tethI nava nayanA badale bAra nayano nirdeza tamAre karavo joIe." | tI arpitAdi nayanuM ApAdana nirAdhAra : digaMbara che pUrvapakSa :- (rtana.) saMmatitarkamAM jaNAvela che ke "dravyArthikanayanA vacanano viSaya sAmAnya dharma che ane paryAyArthikanayano viSaya vizeSa dharma che. A dravyArthika ane paryAyArthika naya banne bhegA thaIne vibhajyavAdane = syAdvAdane vizeSa svarUpa dhAraNa karAve che." A rIte saMmatitarka graMthamAM zrIsiddhasenasUri mahArAja paNa dravyArthika ane paryAyArthika nayanuM pratipAdana kare che. tethI naigama Adi sAta nayo karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayane pRthapha svarUpe ame digaMbaroe joyelA che. tathA nayacakra graMthamAM naigama Adi sAta nayo karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayane alaga dekhADelA che. paraMtu arpitanayane ane anarmitanayane ame koI paNa graMthamAM joyela nathI. tethI naigama Adi nayo karatAM svataMtrarUpe arpita ane anarpita naya amane ISTa nathI. tethI dravyArthika ane paryAyArthika nayanI jema arpitane ane anarpita nayane svataMtra mULa naya svarUpe mAnIne mULanayano vibhAga ane digaMbaroe darzAvela nathI. sAmAnyU yarca vizeSa: to samupanIto *, * citadvayamadhyavartI pATha phakta lA.(ra)mAM che. 1. dravyaktivarce vibhajyavAdaM vishessytH|| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 944 * arpitA'narpitanayayoH ubhayasampradAyasammatatA 0 8/10 ___ tattvArthe tannirdezasya kRtatvAt, bRhatsvayambhUstotre'pi "anekAntaH pramANAtte tadekAnto'rpitAnnayAt" (bR.sva.sto.103) ityevamarpitanayasyoktatvAt, vidyAnandasvAminA api tattvArthazlokavArtike nayavivaraNe ja "artha-paryAyayoH tIvavuM T-muLasvamAvata: vavid vastumaprIya pratigi: pranIyatA" (ta jJo.na.vi.42) ma ityevamarpaNAnarpaNayoruktatvAt, vizeSAvazyakabhASye'pi "davvaTThiyassa dav vatthu pajjavanayassa pajjAo / bhI appiyamayaM viseso sAmannamaNappiyanayassa / / " (vi.A.bhA. 3588) iti tnnirdeshoplbdheshc| tatazca zvetAmbara-digambarobhayasampradAyagrantheSu dravyArthika-paryAyArthikayoriva arpitA'narpitanayayorupalambhena dvAdazadhA mUlanayavibhAgo devasenena darzanIyaH syAdityaparihAryA iyam ApattiH / * arpitAdi nayanuM ApAdana zAstrasApekSa H zvetAMbara ja (uttarapakSa :- (tatvArthe.) tamArI A vAta barAbara nathI. kema ke ame hamaNAM ja tattvArthasUtrano saMdarbha darzAvI cUkyA chIe. te tattvArthasUtramAM arpitanaya ane anarmitanaya vAcakaziromaNi umAsvAtijI mahArAje dekhADela ja che. tathA bRhatasvayaMbhUstotramAM paNa samantabhadrasvAmIe jaNAvela che ke "he jinezvara bhagavaMta ! pramANanI apekSAe tamAro mata anekAnta svarUpa che. tathA arpitanayanI apekSAe tamAro mata ekAMta svarUpa che." A pramANe arpitanayano ullekha tamane paNa mAnya evA samantabhadra svAmIe karela che. digaMbara AcArya vidyAnaMdasvAmIe paNa tattvArthazlokavArtikamAM niyavivaraNa prakaraNamAM jaNAvela che ke "dravya ane paryAya vacce gauNa-mukhya svabhAvanI apekSAe koIka vastumAM jANakAra vyaktine vizeSa prakArano abhiprAya utpanna thAya che." ahIM mukhyasvabhAva dvArA arpaNAne ane gauNasvabhAva dvArA anarpaNAne temaNe jaNAvela che. vizeSAvazyakabhASyamAM paNa zvetAMbaraziromaNi zrIjinabhadragaNI - kSamAzramaNe jaNAvela che ke "dravyArthikanayano viSaya dravya che ane paryAyArthikanayano viSaya paryAya che. tA vizeSa dharma arpitanayane saMmata che. tathA sAmAnya dharma anarmitanayane saMmata che." A rIte vizeSAvazyakabhASyamAM paNa arpita ane anarpita nayano ullekha thayela che. uparokta zAstrasaMdarbhanuM tAtparya 31 eTalA ja aMzamAM abhipreta che ke dravyArthika ane paryAyArthika nayanI jema arpita ane anarpita nayano ullekha zvetAMbara ane digaMbara banne saMpradAyane mAnya evA vividha graMthomAM upalabdha thAya che. tethI dravyArthika ane paryAyArthika nayanI jema arpita ane anarpita nayane svataMtra mULa naya mAnI, bAra mULanayano vibhAga batAvavAnI Apatti digaMbara devasenajIne aparihArya banI raheze. arpita-anarpitananI spaSTatA ja spaSTatA :- vizeSAvazyakabhASyakAranuM tAtparya evuM jaNAya che ke vizeSadharmanI virakSA karanAra arpita nayano viSaya vizeSa dharma che tathA vizeSa dharmanI vivekSA na karanAra anarmitanayano viSaya sAmAnya dharma che. paraMtu Ano artha evo nathI ke sAmAnya dharma arpitanayano viSaya na ja bane. sAmAnya dharmanI vivakSA karanAra arpitanayano viSaya sAmAnyadharma paNa banI ja zake che. tathA sAmAnya dharmanI virakSA na karanAra anarpita nayano viSaya vizeSa dharma paNa banI zake che. TUMkamAM vivaphA = arpaNA ane avivekSA = ana"NA. tethI jo naigama Adi sAta navo karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayane zAstranA AdhAre 1. dravyAstikasya dravyaM vastu paryavanayasya pryaayH| arpitamataM vizeSaH sAmAnyamanarpitanayasya / / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/10 * arpitatvAderzeyagatvasAdhanam / 945 vizeSAvazyakabhASyAnusAreNa (gA.3588) arpitA'narpitanayadvaye naigamAdInAM samavatArA'bhyupagame / tu tulyanyAyena dravyArthika-paryAyArthikanayadvaye naigamAdisamavatArasyA'pratyAkhyeyatvAt saptaiva mUlanayAH .. , na tu navA ____ anena arpitatvAnarpitatvayoH jJAnadharmatve'pi bAhyArthadharmatvavirahAnnArpitAnarpitanayayoH pArthakyeno- ma padeza iti nirastam, tayoH bAhyArthadharmatvAbhAve tanniSThatayA tajjJAnasya bhramatvApatteH / na ca tayorbAhyavastudharmatvamasiddham / ka taduktaM vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUribhiH "svadharmaiH vizeSavadbhiH paryAyaiH avizeSitaM sAmAnyarUpaM / vastu anrpitmbhidhiiyte| tadeva ca paryAyAntaraiH = paryAyavizeSaiH vizeSitamarpitamucyate" (vi.A.bhA.2171 // 9) tiA . judA darzAvavA e digaMbara devasenajIne abhimata hoya to arpitanayane ane anarmitanayane paNa uparokta zAstranA AdhAre naigama Adi nayo karatAM judA darzAvavAnI samasyA aparihArya banI raheze. che ...to mUlanaca sAta ja thaze, nava nahi che (vize.) devasenajI vizeSAvazyakabhASya mujaba jo arpita-anarmitanayamAM naigamAdino samavatAra mAnya kare to tulyanyAyathI vizeSAvazyakabhASya mujaba ja dravyArthika-paryAyArthikanayamAM naigamAdinA samavatArane devasenajI rokI nahi zake. tethI mUlaya sAta ja thaze, nava nahi - ATaluM nizcita thAya che. pUrvapakSa :- (mana) arpitatva ane anarpitatva A banne jJAnano guNadharma hovA chatAM paNa bAhya padArthano guNadharma nathI. tethI arpitanayano ane anarmitanayano, nagama Adi no karatAM alaga upadeza devasenajIe karela nathI. je guNadharma bAhya padArthamAM = zeyamAM raheto hoya tenA AdhAre nayano udbhava thAya che. je dharma jJAnamAM raheto hoya tenA AdhAre svataMtrapaNe nayano udbhava thaI zakato nathI. tethI te devasenajIe agiyAra nayanA badale nava mULa nayano upadeza nayacakra graMthamAM Apela che, te vyAjabI che. ja arpitatvAdi vAstavika che ja. uttarapakSa :- (tayo.) tamArI uparokta vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke arpitatva ane anarpitatva bAhya padArthano guNadharma na hoya to te banne guNadharma bAhya padArthamAM rahelA che' - tevA prakAranuM jJAna bhramarUpa thavAnI Apatti sarjAya. tathA "arpitatva ane anarpitatva' - A banne guNadharmo bAhya vastumAM rahelA che - A vAta zAstrathI asiddha nathI, paraMtu zAstra AdhAre siddha ja che. tethI vizeSAvazyakabhASyavRttimAM mAladhArI hemacaMdrasUri mahArAje jaNAvela che ke "vizeSatAne dharAvanArA je paryAyo potAnA (vastunA) guNadharmo che, tenAthI avizeSita sAmAnya svarUpa vastu anarpita kahevAya che. tathA te ja vastune jo vizeSatAne dhAraNa karanArA paryAyothI vizeSita karavAmAM Ave to te arpita kahevAya che." ahIM vyAkhyAkAra maharSie vastune ja anarpita ke arpita kahevA dvArA nirpitatva ane arpitatva - A banne guNadharmo vastumAM = zeya padArthamAM rahelA che - tevuM sUcita karela che. Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAravA ma devasenasya caturdazamUlanayApattiH 8/10 . taduktaM tattvArtharAjavArttike akalaGkAcAryeNa api " dharmAntaravivakSAprApitaprAdhAnyam arpitam / anekAtmakasya vastunaH prayojanavazAd yasya kasyacid dharmasya vivakSayA prApitaprAdhAnyam artharUpam arpitam upanItamiti yAvat (ta. rA. vA. 5 / 32 / 1) / tadviparItam anarpitam / prayojanAbhAvAt sato'pi avivakSA bhavati iti upasarjanIbhUtam = anarpitamityucyate" (ta. rA.vA. 5/32/2) iti / tattvArthazrutasAgarIvRttyAdAvapi (5 / 32) ayameva Azaya prakaTIkRtaH / tatazca dravyArtha - paryAyArthayoH naigamAdinayebhyaH pArthakyena nirUpaNe arpitAnarpitanayAvapi tebhyaH pRthageva nirUpaNIyau syAtAm / upalakSaNAd arthanaya-vyaJjananayAvapi caturthazAkhAyAM trayodazazlokavyAkhyAyAm "evaM sattaviyappo" (sa.ta.1/49) ityAdirUpeNa sammatitarkasaMvAdopadarzitau mUlanayavibhAge dravyArthika-paryAyarthikanayavat pArthakyena * digaMbaramata mujaba arpita-anarpitavicAra (talur.) mAtra zvetAMbaramata mujaba ja nahi, paraMtu digaMbaramata anusAra paNa 'arpitatva ane anarpitatva jJeya padArthanA guNadharma che' - tevuM siddha thAya che. tethI ja tattvArtharAjavArtika graMthamAM digaMbara AcArya akalaMkasvAmIe paNa jaNAvela che ke "vastumAM rahelA anya guNadharmonI vivakSA dvArA je vastusvarUpa prAdhAnyane prApta kare che te arpita kahevAya che. kahevAno matalaba e che ke vastu anekAMta svarUpa che. anekadharmAtmaka evI vastumAM rahelA je koI guNadharmonI vizeSaprakAranA prayojananA lIdhe vivakSA karavAmAM Ave tyAre tevI vivakSAthI vastunuM je svarUpa mukhyatAne dhAraNa kare che, te vastusvarUpa arpita upanIta kahevAya che. tathA tenAthI viparIta evuM je vastusvarUpa hoya te anarpita kahevAya che. matalaba ke vastumAM aneka dharmo rahelA hovA chatAM paNa je guNadharmane darzAvavAnuM vaktAne prayojana na hoya te guNadharma vastumAM rahelo hovA chatAM paNa vaktA tenI vivakSA karatA nathI. tethI avivakSita dharmAtmaka vastusvarUpa gauNa banI jAya che. tethI vastunuM tevuM svarUpa anarpita kahevAya che." zrutasAgara nAmanA digaMbarAcAryae tattvArthasUtranI je vRtti banAvI che te tattvArthazrutasAgarI vyAkhyA tarIke prasiddha che. tattvArthanI zlokavArtika vagere anya digaMbara vyAkhyAo paNa jANItI che. temAM paNa upara mujabano ja Azaya pragaTa karavAmAM Avela che. A rIte digaMbaramata mujaba paNa arpitatva ane anarpitatva zeya padArthamAM rahe che - tema siddha thAya che. tethI naigama Adi sAta nayo karatAM dravyArthika ane paryAyArthika naya judAM che - tevuM nirUpaNa karavAmAM Ave to naigama Adi nayo karatAM arpitanaya ane anarpitanaya paNa judAM ja che' - tevuM nirUpaNa karavuM jarUrI banI jAya che. che cauda nayanI Apatti cha 946 = = = (35.) ahIM svataMtra mULanaya tarIke arpita ane anarpita nayano ullekha karavAnI je Apatti Apela che, te to upalakSaNa che. tethI naigama Adi nayo karatAM bhinna arthanaya ane vyaMjananaya (=zabdanaya) paNa svataMtrarUpe mULanaya tarIke darzAvavA jarUrI banI jaze. cothI zAkhAnA teramA zlokamAM saMmatitarkagraMthanI 'ttva saviyo'(saM.ta.1549) gAthAnA saMvAda dvArA saMgraha-vyavahAra-RjusUtra nAmanA traNa arthanaya tathA zabda-samabhirUDha-evaMbhUta nAmanA traNa vyaMjananaya = zabdanaya che' - A pramANe je jaNAvela che, Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 820 * artha-vyaJjana-zuddhA'zuddhanayavicAraNam / 947 vaktavyau syAtAm, yukterubhayatra tulyatvAditi caturdaza mUlanayabhedA bhveyuH| ___ iyAMstvatra vizeSo yaduta siddhasenadivAkaramate saGgrahAdayaH trayaH arthanayAH siddhAntamate tu 5 naigamAdayaH catvAraH arthanayAH, vyaJjananayAstu zabdanayA'parA'bhidhAnA ubhayamate'ntyAH traya eva / rA prakRte "naigamAdyAH catvAro'pi arthanayAH, arthameva prAdhAnyena shbdopsrjnmicchnti| zabdAdyAstu trayaH ma zabdanayAH zabdaprAdhAnyena arthamicchanti" (sU.kR.zru.ska.2/a.7/sU.81/pR.426) iti sUtrakRtAGgavyAkhyAyAM / zrIzIlAGkAcAryavacanamanusandheyam / ayamevArtho vizeSAvazyakabhASye'pi "atthappavaraM saddovasajjaNaM vatthu- 2 mujjusutttaa| saddappahANamatthovasajjaNaM sesayA biMti / / " (vi.A.bhA.2262) ityevmupdrshitH| pramANanaya- ka tattvAno vArataH (7/44-46), sItAkRtaH (.vI.108), chattayAnuprekSAvRttivArI cA'pyatraivamevA'bhiprAyaH (gA.274 vR.)| ____evameva zuddhA'zuddhanayau api mUlanayavibhAge svAtantryeNa vaktavyau syAtAm, zabdAdinayatrike tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. tethI dravyArthika ane paryAyArthika nayane jo mUlanayavibhAgamAM svataMtra bhUlanaya tarIke devasenajI gaNAve to arthanayane ane vyaMjananayane paNa teNe mUlana vibhAgamAM svataMtra nayasvarUpe mAnavA paDaze. kema ke yukti to banne pakSe samAna ja che. tethI cauda mUlanabheda thaze. # arthana, tArkikamate traNa, siddhAMtamate cAra (ryo.) ahIM vizeSatA eTalI dhyAnamAM rAkhavI ke siddhasenadivAkarajInA mate mUla naya cha hovAthI saMgraha vagere traNa arthanaya che. jyAre siddhAntamate to naigamAdi cAra arthanaya che. bannenA mate vyaMjananaya = zabdanaya to chellA traNa ja che. prastutamAM sUyagaDAMga vyAkhyAmAM zrIzIlAMkAcAryajInI vAtanuM anusaMdhAna karavuM jarUrI che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "naigama vagere cAreya nayo arthano che. kema ke te che arthane ja mukhyarUpe mAne che. zabdane teo gauNa banAve che. tathA zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta nAmanA traNa naya zabdanaya = vyaMjananaya che. kAraNa ke te traNeya namo zabdane mukhya banAvIne gauNa bhAve arthane Icche che." vizeSAvazyakabhASyamAM paNa A ja artha nIce mujaba jaNAvela che ke "RjusUtra che sudhInA cAra navo zabdane gauNa karIne, arthane mukhya banAvIne vastune jaNAve che. tethI te arthanaya bane che. bAkInA traNa navo zabdane mukhya karIne tathA arthane gauNa karIne vastune jaNAve che." tethI pAchalA traNa navo zabdanaya = vyaMjananaya bane che. pramANanayatattAlokAlaMkAranA kartA zvetAMbaraziromaNi vAdidevasUrijIno, ahadgItAnA kartA meghavijayajI upAdhyAyano ane kArtikeyAnuprekSAvyAkhyAkAra digaMbara zubhacandrano paNa prastutamAM Avo ja abhiprAya che. Ama naigama Adi sAta naya + dravyArthikanaya + paryAyArthikanaya + dravyArthika-paryAyArthikanaya + arpita ane anarpita naya + arthanaya ane vyaMjananaya - Ama mULa nayanA kula cauda prakAro prApta thavAnI Apatti devasenajInA matamAM durvAra banaze. # devasenAjIne soLa mUlanayanI Apatti . (va.) dravyArthika-paryAyArthikano mUlanayavibhAgamAM samAveza karIne navavidha nayanI prarUpaNA karavAno 1. arthapravaraM zabdopasarjanaM vastu RjusuutraantaaH| zabdapradhAnamarthopasarjanaM zeSakA bruvate / / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * nAma - sthApanAdinayavimarzaH 8/10 1 paryAyArthikatvasyeva zuddhatvasya naigamAdinayacatuSke ca dravyArthikatvasyeva azuddhatvasya AgamasammatatvAt, "bhAvaM ciya saddanayA sesA icchaMti savvanikkheve" (vi.A.bhA.2847) iti vizeSAvazyakabhASyagAthAvivaraNe zuddhatvAt zabdAdinayatritaye bhAvanikSepagrAhakatvasya azuddhatvAcca naigamAdicatuSke sarvama nikSepagrAhakatvasya zrImaladhArihemacandrasUribhiH darzitatvAt / bRhatkalpabhASyavRttI (gA. 15) api zabdAdInAM zuddhanayatvamuktam / yadvA RjusUtrAdicatuSke zuddhatvaM naigamAditrike cA'zuddhatvaM jJeyam, "na kkharai aNuvaoge vi..." (vi.A.bhA.455) ityAdivizeSAvazyakabhASyagAthAyA vRttau zrIhemacandrasUribhiH tthaivokttvaat| tatazca dravyArthika-paryAyArthikA'rpitA'narpita-vyaJjanArtha-zuddhAzuddha-naigamAdibhedena SoDazadhA mUlanayavibhAgaH prasajyeta, kA yukteH ubhayatra tulyatvAt / evaM vizeSAvazyakabhASyoktAnAM (gA. 61-70 ) nAma-sthApanA- dravya-bhAvanayAnAmapi mUlanayavibhAge Agraha devasenajI na choDe to dravyArthika-paryAyArthikanI jema zuddha-azuddha nayano paNa mULanayanA vibhAgamAM svataMtranayarUpe praveza teNe mAnya karavo paDaze. kAraNa ke zabdAdi traNa naya jema paryAyArthikanaya che, tema zuddhanaya tarIke paNa AgamasaMmata che. tathA naigamAdi cAra naya jema dravyArthikanaya che, tema azudghanaya tarIke paNa AgamasaMmata che. A bAbata AgamasaMmata hovAnuM kAraNa e che ke '"mAyaM citra saddanavA.." gAthAnA vivaraNamAM zrIhemacandrasUrijI jaNAve che ke 'zabdAdi traNa naya zuddhanaya hovAnA lIdhe bhAvanikSepane ja grahaNa kare che. tathA naigamAdi cAra nayo azuddha hovAnA lIdhe badhA ja nikSepAone grahaNa kare OM che.' AthI siddha thAya che ke prathama cAra nayane azuddhanaya paNa kahevAya tathA chellA traNa nayane zuddhanaya paNa kahevAya. bRhatkalpabhASyavRttimAM paNa zabdAdi nayone zuddha kahelA che. meM zuddha-azuddhanayanI anya vicAraNA 70 (yadvA.) athavA anya dRSTikoNathI RjusUtra vagere pAchalA cAra nayo zuddha naya tathA naigamAdi traNa naya azuddha jANavA. kAraNa ke zrutajJAnanA 14 bhedamAMthI 'akSara' nAmano prathama bheda dekhADavAnA avasare jaina vagharapha... (gA.455) ItyAdi vizeSAvazyakabhASyanI gAthAnI vyAkhyAmAM maladhArI zrIhemacandrasUrijI upara mujaba naigamAdi traNane azudghanaya ane pAchalA cArane zuddhanaya tarIke jaNAve che. tethI jo devasenajI naigamAdi sAta nayomAM aMtarbhUta evA dravyArthika ane paryAyArthika nayane mUlanayavibhAgamAM svatantrapaNe jaNAve to dravyArthika-paryAyArthikanaya, arpitanaya, anarpitanaya arthanaya, vyaMjananaya, zudghanaya, azudghanayano paNa tyAM nirdeza karavo jarUrI banI jaze. kema ke yukti to banne pakSe samAna ja che. tathA tevuM karavAmAM to mUlanaya navanA badale 16 banI javAnI Apatti devasenane Avaze. tu hatuM 948 ' * 20 mULanaya thavAnI Apatti (i.) e ja rIte vizeSAvazyakabhASyamAM batAvela nAmanaya, sthApanAnaya, dravyanaya ane bhAvanayaA anya cAra nayono paNa dravyArthikAdinI jema mULanayavibhAgamAM samAveza karavo jarUrI banI jaze. 1. mAvaM caiva zabdanayA, zeSA rUtti sarvanikSepAn| 2. 7 kSati anupayonevi...I Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/20 0 nAnAprakAreNa mUlanayadvaividhyadyotanam / 949 svAtantryeNa pravezAd viMzatirmUlanayabhedAH prasajyeran, dravyArthikasyeva nAma-sthApanA-dravyanayAnAM naigamAdau pa paryAyArthikasyeva ca bhAvanayasya RjusUtrAdau pravezAt / evaJcA'tItabhAvaprajJApaka-pratyutpannabhAvaprajJApakAdibhedAd anekadhA mUlanayabhedAH prasajyeran, teSAmapi / mUlanayavibhAge nAnA'bhiprAyeNa prveshoplbdheH| taduktam AvazyakaniyukticUrNI zrIjinadAsagaNimahattareNa 1"do mUlanayA - davvaDhio ya pajjavaDio y| ekkeko syviho| evaM do nnysyaa| ahavA do nayA za vAvahArio Necchatito y| to udAharaNaM - vAvahAriyaNayassa 'kAlato bhamaro', NecchatiyaNayassa 'paMcavanno / jAva atttthphaaso'| ahavA do mUlaNayA - appiyavavahArito ya aNappiyavavahArito ya, udAharaNaM jIvo... nArakatvenA'rpitaH jIvatvenAnarpitaH, evaM tiryagmanuSyadevatvenApi bhAvyam / ahavA do nayA tIyabhAvapannavato Na pakupannamAvatrivato ra" (sA.ni.TI.766 TU) tiA kema ke dravyArthikanayanI jema nAmanaya-sthApanAnaya-dravyanayano naigamAdinayomAM samAveza thAya che tathA paryAyArthikanayanI jema bhAvanayano RjusUtrAdi nayomAM samAveza thAya che. tethI jo mUlana vibhAgamAM dravyArthikAdi nayano ullekha karavAmAM Ave to nAmAdi nayono paNa temAM nirdeza karavo devasena mATe jarUrI banI jaze. kema ke yukti to ubhayatra samAna ja che. tathA tevuM karavAmAM Ave to 9, 12, 14 ke 16 nahi paNa 20 mULanayone mAnavAnI Apatti devasena mATe durvAra banaze. - 23 mULanayanI Apatti (vaLyA. e ja rIte bhUtakAlIna bhAvano prarUpaka naya, vartamAnakAlIna bhAvano prajJApaka naya vagereno 3 paNa mULanayavibhAgamAM praveza mAnya karavAthI mUlanayanA aneka (= 20 thI paNa vadhu) bheda thavAnI che Apatti Avaze. kAraNa ke atItabhAvaprajJApaka vagere nayono paNa mUlana vibhAgamAM alaga-alaga abhiprAyathI zAstrakAroe samAveza karelo hoya tevuM graMthomAM jovA paNa maLe che. zrIjinadAsagaNimahattare AvazyakanikticUrNimAM jaNAvela che ke "be mUlanaya che. (1) dravyArthika ane (2) paryAyArthika. eka | -ekanA so bheda che. A rIte kula 200 naya thAya. athavA be mUlanaya che. (1) vyAvahArika ane (2) naiRRyika. temAM "bhamaro kALo che' - Ama bolavuM te vyAvahArikanayanuM udAharaNa che. tathA naizcayikanayanA mate "bhamaro pAMcavarNavALo yAvatu ATha sparzavALo che' - A udAharaNa che.(A ja zAkhAnA 23 mA zlokamAM A vAta jaNAvavAmAM Avaze.) athavA be mUla naya che. (1) arpita vyAvahArikana ane (2) anarpita vyAvahArikanaya. dA.ta. jIvane udezIne "A nArakI che' - ema kahevAmAM Ave te vAkyamAM jIva nArakI tarIke arpita kahevAya tathA jIva tarIke anarpita kahevAya. A ja rIte tiryaMca, manuSya, deva tarIke paNa jIvamAM arpitapaNe vicAravuM. A rIte arpita-anarpita vyavahAranaya samajavA. athavA nayanA be prakAra che - (1) atItabhAva prajJApaka tathA (2) vartamAnabhAva prajJApaka." 1. dvau mUlanayau - dravyAstikazca paryavAstikazca / ekaikaH shtvidhH| evaM dve nyshte| athavA dvau nayau vyAvahArika: naizcayikazca / tatra udAharaNam - vyAvahArikanayasya 'kAlakaH bhramara', naizcayikanayasya 'paJcavarNaH yAvad assttsprshH'| athavA dvau mUlanayau - arpitavyAvahArikazca anarpitavyAvahArikazca / udAharaNaM jIvaH nArakatvena arpitaH, jIvatvena anrpitH| evaM tiryagmanuSyadevatvenA'pi bhAvyam / athavA dvau nayau - atItabhAvaprajJApakazca pratyutpannabhAvaprajJApakazca / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 950 * devasenasya catuzcatvAriMzanmUlanayApattiH / 8/10 ____"maMgalapayatthajANayadeho..." (vi.A.bhA.44) ityAdivizeSAvazyakabhASyagAthAvRttau zrIhemacandrasUribhiH hA atItakAlanaya-bhAvikAlanayau api drshitau| tatazca trayoviMzatibhedA mUlanayavibhAge devasenasya smaapdyern| sUkSmadRSTyA tu pravacanasAravRttipariziSToktarItyA (pra.sA.vR.pa.pR.493) astitvanaya-nAstitvanayAza 'vaktavyatvanaya-vikalpanayA'vikalpanaya-sAmAnyanaya-vizeSanaya-nityanayA'nityanaya-sarvagatanayA'sarvagatanaya ka -zUnyanayA'zUnyanaya-dvaitanayA'dvaitanaya-niyatinayA'niyatinaya-svabhAvanayA'svabhAvanaya-kAlanayA'kAla- nayAdiparAmarza aparimitamUlanayApattiH devasenasya apratyAkhyeyA, astitva-nAstitvAdinayAnAmapi tulya # atItAdinaya avazya svIkArya ("maMA.) vaLI, vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM dravyamaMgalanA jJazarIra ane bhavya zarIra - ema be bhedanuM nirUpaNa karatAM mAladhArI zrI hemacaMdrasUrijIe atItakAlanaya ane anAgatakALanaya paNa jaNAvelA che. tethI mULanayanA vibhAgamAM traNa kALanI apekSAe navA traNa nayono paNa samAveza devasenajIe karavo paDaze. A rIte vicArIe to mULanaya vibhAgamAM kula 23 bhedo devasenajIe mAnya karavA paDaze. spaSTatA :- vAcakavargane saraLatAthI bodha thAya te mATe devasenajIne kayA 23 nayone mULanayavibhAgamAM avazya rAkhavA paDaze ? teno nAmanirdeza ahIM karavAmAM Ave che. . (1) dravyArthikanaya (2) paryAyArthikanaya (3) dravyArthika-paryAyArthikanaya . (4) naigamanaya (5) saMgrahanayA (6) vyavahAranaya (7) RjusUtranaya (8) zabdanaya (9) samabhirUDhanaya (10) evaMbhUtanaya (11) arpitanaya (12) anarmitanaya (13) arthanaya (14) vyaMjananaya (15) zuddhanaya (16) azuddhanaya (17) nAmanayA (18) sthApanAnaya (19) dravyanaya (20) bhAvanaya (21) atItabhAvaprajJApakanaya (22) vartamAnabhAvaprajJApakanaya (23) anAgatabhAvaprajJApakanaya che DhagalAbaMdha mULanayonI Apatti che (sU) kuMdakuMdasvAmIe racela pravacanasAra graMtha upara digaMbarAcArya amRtacaMdrajIe tattvapradIpikA nAmanI vyAkhyA racelI che. tenA cheDe pariziSTamAM batAvela rIta mujaba sUkSmadaSTithI vicAravAmAM Ave to upara jaNAvela 23 nayo uparAMta DhagalAbaMdha mULanayone mAnavAnI Apatti digaMbara devasena mATe durvAra banaze. te A mujaba- upara jaNAvela trevIsa mULanaya uparAMta (24) astitvanaya, (25) nAstitvanaya, (26) avaktavyatvanaya, (27) vikalpanaya, (28) avikalpanaya, (29) sAmAnya naya, (30) vizeSanaya, (31) nityana, (32) anityanaya, (33) sarvagatanaya, (34) asarvagatanaya, (35) zUnyanaya, (36) azUnyanaya, (37) baitanaya, (38) advaitanaya, (39) niyatinaya, (40) aniyatinaya, 1, mAnapArthasAvada.... Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vimarzapUrvA yogasAdhanA saphalA 8/10 yuktyA svAtantryeNa mUlanayavibhAge pravezasambhavAt / pa evameva sUkSmekSikayA jJAnanaya-kriyAnayau, utsarganayA'pavAdanayo, daivanaya- puruSakAranayau, guNinayA'guNinayau, kartRnayA'kartRnayau, bhoktRnayA'bhoktRnayau cA''dhyAtmikamUlanayavibhAge vyavahAra rA -nizcayanayau iva pravacanasAravRttipariziSTAnusAreNa pArthakyena vAcyau syAtAmiti caturdaza AdhyAtmikamUlanayAH syuriti tatrApi vibhAganyUnatAdoSa iti yAvat tAtparyamavasIyate / 951 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - pramANadRSTAnantadharmAtmakavastugatavibhinnaguNanirNayo nayaiH bhavatIti kRtvA nayopayogaH pramANasAmIpyA''bhimukhyopalabdhaye sammataH / ato nayavibhAgaH tathA na kAryaH ka yena padArthasvarUpaparicchedapathaparipraznaH prAdurbhavediti granthakRtaH taatprym| anenedamatropadiSTaM yad i akhilA''cAra-vicAroccAraprArambhapUrvam idaM vizadatayA boddhavyaM yaduta 'anena AcArAdinA asmAkaM (41) svabhAvanaya, (42) asvabhAvanaya, (43) kAlanaya, (44) akAlanaya - vagere nayonI vicAraNA karavAmAM Ave to A pramANe DhagalAbaMdha mULanayanI ApattinuM nivAraNa devasena karI zake tema nathI. kAraNa ke astitva-nAstitvAdi nayono nirdeza digaMbara devasenanA pUrvaja digaMbara amRtacaMdrAcAryajIe ja karela che tathA mULanayanA vibhAgamAM astitva-nAstitvAdi nayono paNa svataMtrarUpe praveza saMbhavI zake che. kAraNa ke yukti to banne pakSe samAna ja che. che AdhyAtmikanayavibhAgamAM paNa nyUnatA doSa che sarva ka (F.) te ja rIte sUkSma dRSTithI vicArIe to AdhyAtmika mUlanayanA vibhAgamAM (1) vyavahAranaya ane (2) nizcayanayanI jema (3) jJAnanaya ane (4) kriyAnaya, (5) utsarganaya ane (6) apavAdanaya, (7) bhAgyanaya ane (8) puruSakAranaya (ughamanaya), (9) guNinaya ane (10) aguNinaya, (11) kartRnaya ane (12) akartRnaya temaja (13) bhoktanaya ane (14) abhoklunaya paNa pravacanasAravRttinA ] pariziSTa mujaba svataMtra rIte devasenajIe batAvavA joIe. kema ke AdhyAtmika nayavibhAgamAM teono samAveza karavA yogya che. Ama benA badale cauda AdhyAtmika mUlanayane mAnavAnI digaMbaramatamAM Apatti te Avaze. tethI prameyalakSI mUlanayavibhAganI jema AdhyAtmika mUlanayavibhAgamAM paNa devasenajIne nyUnatAdoSa durvAra banaze. tyAM sudhInuM graMthakArazrInuM tAtparya amane jaNAya che. * pramANathI dUra na jaIe na AdhyAtmika upanaya ::- pramANadeSTa anantadharmAtmaka vastumAM alaga alaga guNadharmono nirNaya nayanA mAdhyamathI thAya che. matalaba ke nayano upayoga pramANanI najIka javA mATe, abhimukha thavA mATe che. tethI nayono vibhAga evo na hovo joIe ke jenA lIdhe pramANanI najIka javAnA badale vastusvarUpanA nirNayanA mArgamAM gUMcavaNa ubhI thAya. A pramANe ahIM graMthakArazrInuM tAtparya che. tenAthI AdhyAtmika bodhapATha eTalo levA jevo che ke koI paNa AcAra-vicAra ke uccAranA prAraMbhapUrve ApaNane eTaluM to spaSTa khyAlamAM hovuM ja joIe ke AnA dvArA ApaNe zuM karavA mAMgIe chIe ? AnuM pariNAma Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 952 0 vimRzyakAritvaM zreyaH / 8/10 kim abhipretam ? vayaM kiM kartuM sannaddhAH sma: ? etatphalaM kimAgamiSyati ? alpA''yakRte yA bahuvyayaH anena syAd na vA ? yadasmallipsitaM tadupAyaH ayameva yaduta anyaH kazcit ? ato'pi prazastatara upAyaH zakyo na vA ? prazastataropAyaprayoge vartamAnaH saMyogaH sAdhako bAdhako vA ?' ityAdikaM vimRzyaiva kimapi anuSThAnam Arabdhavyam, yenottarakAlaM cittaM santApAsa''viSTaM na syAt / etAdRzabodhabalena tattvArthasUtrahAribhadrIvRttau darzitaM "avyAbAdhasukhalakSaNam, anantam, ke anupamam, paramArthaM mokSam" (ta.sU.10/upasaMhAra hA.vR.pR.536) acireNa labhate mahAmuniH / / 8/10 / / zuM AvavAnuM che ? thoDoka lAbha meLavavA jatAM vadhu nukasAna to nathI thavAnuM ne ? ApaNe je meLavavA mAMgIe chIe teno A yogya upAya che ke kema ? AnAthI vadhu sAro upAya zuM zakya che kharo ? vadhu sArA upAya ajamAvavAmAM vartamAnanA saMyogo sAdhaka che ke bAdhaka che ?... ItyAdi bAbatono vicAra karIne ja koI paNa kArya zarU karavuM joIe, jethI pAchaLathI pastAvAno vAro na Ave. tevA prakAranI samajaNanA sAmarthyathI mahAmuni tattvArthasUtrahAribhadrIvRttimAM varNavela (1) avyAbAdha sukha svarUpa, (2) anaMta, (3) anupama, (4) paramArtha svarUpa mokSane jhaDapathI meLave che. (8/10) (lakhI rAkho DAyarImAM.... - * vAsanA AtmAnA sazarIrI svarUpamAM ja aTavAya che. upAsanA AtmAnA/paramAtmAnA azarIrI svarUpamAM bhaLavA jhaMkhe che. sAdhanAmAM saMyogAnusAra bharatI-oTa Ave. dA.ta. AdrakumAra. upAsanA sadA pUrabahAramAM khIlavA sarjAyela che. dA.ta. kumArapALaputra nRpasiMha. * gADha behozInI kSaNa e vAsanA. paripUrNa jAgRtinI kSaNa e upAsanA. * buddhi vinA sAdhanAmAM AgaLa vadhI zakAya nahi. zraddhA vinA upAsanAnuM uDayana azakya che. buddhi bIjAnA doSanI gaTaranA DhAMkaNA khole che. zraddhA bIjAnA doSanI gaTaranA DhAMkaNAM baMdha kare che. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 nayasaptake dravyArthikAdisamAvezaucityam / 953 saMgraha-vyavahArAdikaI re, jo tumha bhelo teha; Adi aMta nayathokamAM jI, kima navi bhelo eha re 8/11 (119) prANI. rasa hivai, (jo tumha) Ima kahasyo je "rSitAnarpitasiddhaH (ta:kU.6/13)" ItyAdika tattvArthasUtrAdikamAMhi, je arpita-anarmitanaya kahiyA chI; te arpita kahatAM vizeSa kahiyaI, anarpita kahatAM sAmAnya kahiI. vivarAzayamAzathrI nirAte - "sadhdha tiA saGgrahe vyavahAre caitAvanta vitau ydi| __ AdyantanayavRnde na, tAvanta vitau kutH?||8/11|| prakRte daNDAnvayastvevam - yadi saGgrahe vyavahAre ca etau (arpitA'narpitau nayau) antarbhAvitau (tarhi tvayA) tau kutaH AdyantanayavRnde nA'ntarbhAvitau ? / / 8/11 / / yadi arpyate viziSyate iti arpitaH = vizeSaH, anarpitam = avizeSitaM = sAmAnya-za mityAzayena "arpitAnarpitasiddheH" (ta.sU.5/31) iti tattvArthasUtroktau etau = arpitAnarpitanayau vizeSa ke - sAmAnyagocarau iti kRtvA yathAkramaM vyavahAre = vyavahArAdike vizeSagrAhakanaye saGgrahe ca sAmAnyagrAhakanaye tvayA devasenena antarbhAvitau cet ? tarhi tvayA tau = dravyArthika-paryAyArthikanayau kutaH AdyantanayavRnde = yathAkramaM naigamAdinayavRnde evambhUtAdipAzcAtyanayasamUhe ca nAntarbhAvito, kA yena 'saptaiva mUlanayA' iti jinAgamazailI susthitA bhavet ? / avataraNikA :- digaMbaranA abhiprAyanI AzaMkA karIne graMthakArazrI tenuM nivAraNa kare che : zlokArtha:- jo saMgraha ane vyavahAra nayamAM arpita ane anarpita nayano aMtarbhAva karatA ho to prAthamika nayasamUhamAM dravyArthikano ane pAchalA nayasamUhamAM paryAyArthikano aMtarbhAva kema nathI karatA?(8/11) 0 arpita-anarpitanayanA aMtarbhAvanI vicAraNA che vyAkhyArtha :- jenI arpaNA thAya te arpita kahevAya. arpaNA thavI eTale vizeSatA thavI, mukhyatA che thavI. tethI arpita eTale vizeSa nAmano guNadharma. tathA jenI arpaNA na thAya, jenI mukhyatA na thAya ? te avizeSita = sAmAnya = anarpita guNadharma kahevAya. arpitane = vizeSane darzAvanAra naya "arpita naya' kahevAya. tathA anarpitane = sAmAnyane darzAvanAra naya "anarpitana" kahevAya. AvA AzayathI marpitAnasaH ' - A pramANe tattvArthasUtramAM jaNAvela che. tethI vizeSaviSayaka arpitanaya che. tathA sAmAnyaviSayaka anarpitanaya che. tethI he devasenajI ! jo tame vizeSagrAhaka vyavahAra vagere nayamAM arpitanayano aMtarbhAva tathA sAmAnyagrAhaka saMgrahanayamAM anarmitanayano aMtarbhAva karatA ho, to tame prAthamika naigama Adi nayonA samUhamAM dravyArthikanayano tathA evaMbhUta vagere pAchalA nayonA samUhamAM paryAyArthikanayano aMtarbhAva zA mATe nathI karatA ? ke jenA lIdhe mULa nayo sAta ja che' - Avo siddhAMta = Agamika zailI atyaMta sthira rahe. Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/11 954 * saptavidhanayavibhAgasamarthanam / anarpita saMgrahamAMhi bhilaI, arpita vyavahArAdika vizeSanayamAMhi bhilaI, to Adi aMta kahetAM pahilA pAchilA niyathokamAMjI = nayanA thokaDAMmAMhi ema be dravyArthika, paryAyArthika naya kima nathI bhelatAM? jima kaisAta ja mUlanaya kahavAI chai, te "zailI subaddha rahaI. 8/11 yadi arpitanayaH vizeSagrAhakatvena vyavahArAdinaye vizeSagocare'ntarbhAvitaH anarpitanayazca sAmAnyagrAhakatvena saGgrahanaye sAmAnyagocare'ntarbhAvitaH iti arpitAnarpitanayau naigamAdibhyo na pRthaguktau 'devasenena tarhi dravyArthikanayaH naigamAdinayeSu paryAyArthikazca evambhUtAdipAzcAtyanayeSu tulyatayA na antarbhavata iti dravyArthika-paryAyArthikanayau naigamAdibhyo na bhidyate iti saptaiva muulnyaaH| OM prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - asmAbhiH kasmiMzcit padArthe pratipAdite sati tatsamarthanAya ____ tAdRzI yuktiH na prayoktavyA, yena prasiddhAgamaparamparAvilopaH prasajyeta / kevalaM kadAgrahagrastAntaH , karaNatayA AgamanirapekSakathanasamarthane AbhinivezikamithyAtvagrahataH atidIrghakAlaM yAvad dAruNa3" bhavATavIbhramaNaM syAt / tatparihAre "mokkhaM tu paramasokkhaM" (bR.na.ca.405) iti bRhannayacakre mAilladhavalena kA darzitaM mokSaM labhate mhaamuniH||8/11|| ) digaMbaramata pratibaMdigrasta ) (ri.) prastutamAM graMthakArazrIno abhiprAya evo che ke arpitanaya vizeSagrAhaka hovAthI teno aMtarbhAva vizeSaviSayaka vyavahAra vagere nayamAM thaI jato hovAthI tathA anarmitanaya sAmAnyagrAhaka hovAthI teno aMtarbhAva sAmAnyaviSayaka saMgrahanayamAM thaI jato hovAthI naigama Adi nayo karatAM arpitanayane ane anarpitanayane jo devasenajIe alaga darzAvyA na hoya to pratibaMdithI = tulya yuktithI naigama Adi nayomAM dravyArthikanayano aMtarbhAva thato hovAthI tathA evaMbhUta vagere pAchalA nayomAM paryAyArthikanayano ' aMtarbhAva thato hovAthI naigama Adi nayo karatAM dravyArthikanaya ane paryAyArthikanaya alaga nahi thAya. tethI mULa no naigama vagere sAta ja banaze. Agamika paraMparAno lopa na karIe AdhyAtmika upanaya :- eka vAra ApaNA dvArA amuka bAbatanuM pratipAdana thaI jAya tyAre tenA samarthana mATe ApaNe tevI yukti ke dalIla darzAvavI na joIe ke jethI prasiddha AgamaparaMparAno lopa thaI jAya. ApaNA pakSe thayelI bhUlane samajIne sudhArI levI joIe. mAtra kadAgrahathI prerita thaIne ApaNA AgamanirapekSa kathananuM samarthana karavA jatAM Abhinivezika mithyAtvano vaLagADa thavAthI atyaMta dIrgha kALa sudhI dAruNa bhavATavIbhramaNa karavAnuM durbhAgya UbhuM thaI jatAM vAra lAgatI nathI. kadAgraha-kutarkadine choDavAthI bRhadmayacakramAM mAIlladhavalajIe dekhADela paramasukhamaya mokSane mahAmuni meLave che. (8/11) * si.ko.(9)mAM 'bhale pATha. je pustakomAM 'pAhilA' pATha. A.(1)-si.ko.(9)no pATha lIdho che. 7 pustakomAM 'nayathokamAMjI pada nathI. phakta ko.(13)mAM che. 8 lI.(3) + P(2)mAM "cAra' pATha. je pustakomAM "vacana' pATha. lI.(4) + A. (1) + ko.(9) + si. + pA) hastapratamAM "zailI' zabda che. mudrita pustakAdimAM nathI. * ko.(13) + A.(1)mAM "suvidha" pATha. 1. mokSa: tuM parama sauthaF/ kakakaka kakakara Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 955 8/12 0 dravyArthAdinayAntarbhAvaprakriyApradarzanam / 7 naya madhye dravyArthikanaya paryAyArthike naya bhalyAnI AcAryamataI prakriyA dekhADaI jaI "pajjavanaya katiya aMtimA re, prathama dravyanaya cyAra;" jinabhadrAdika bhAkhiA re, mahAbhASya suvicAra re II8/1rA (120) prANI. aMtimA kahetAM chehalA, je 3 bheda zabda, samabhirUDha, evaMbhUtanaya rUpa, te paryAyanaya kahiche. prathama (cyAra=) 4 naya naigama-saMgraha-vyavahAra-RjusUtralakSaNa, te dravyArthikanaya kahiI. Ima jinabhadragaNi- kSamAzramaNa pramukha siddhAMtavAdI AcArya (bhAkhiA=) kahaI chaI. mahAbhASya kahatAM vizeSAvazyaka, teha maLe 'jinabhaNikSamAzramaNa (suvicAra) nirdhAraI. 8/1rA naigamAdiSu saptasu nayeSu dravyArthika-paryAyArthikanayAntarbhAvasambandhinIM zvetAmbarajainAcAryaprakriyAM prati - " patinA paryAyArthanayA antyAstrayo dravyanayAH khlu| catvAra AdimA uktA vizeSAvazyake sphuTam / / 8/12 / / prakRte daNDAnvayastvevam - antyAstrayaH pryaayaarthnyaaH| AdimAzcatvAraH khalu dravyanayAH vizeSAvazya kuTam 3p:/8/12/ antyAH trayaH zabda-samabhirUDhavambhUtalakSaNAH paryAyArthanayA: = pryaayaarthiknyaaH| dravyanayA: = dravyArthikanayAH AdimAH catvAraH khalu nizcitam, "nizcite sAntvane maune jijJAsAdau khalu smRtam" pi (vi.lo.avyaya-69) iti vizvalocanakozavacanAt, naigama-saGgraha-vyavahAra-rjusUtralakSaNA vizeSAvazyake = vizeSAvazyakamahAbhASye sphuTaM = spaSTaM siddhAntavAdinA zrIjinabhadragaNikSamAzramaNena uktAH = nirdhAritAH / avataraNikA :- naigama Adi sAta nayomAM dravyArthika ane paryAyArthika nayano aMtarbhAva kaI rIte thAya che ? te bAbatamAM zvetAMbara jainAcAryonI prakriyAne graMthakArazrI jaNAve che : dravyArthika-paryAyArthikano sAta nacamAM aMtarbhAva 2 zlokArca - pAchalA traNa nayo paryAyArthikanaya che. tathA prAthamika cAra navo cokkasa dravyArthika che. A pramANe vizeSAvazyakabhASyamAM spaSTapaNe jaNAvela che. (8/12) vyAkhyArtha :- zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta naya - A chellA traNa nayo paryAyArthika jANavA. naigama, saMgraha, vyavahAra ane RjusUtra svarUpa prAthamika cAra navo cokkasa dravyArthika jANavA. AvI pramANe vizeSAvazyakamahAbhASyamAM zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe spaSTa rIte nirdhArela che. nizcita bAbata, sAMtvana, mauna, jijJAsA vagere arthamAM "vastu' zabda vizvalocanakozamAM batAvela che. te mujaba ahIM vasu' nizcita = cokkasa arthamAM jaNAvela che. E - A pustakomAM "naya' pada nathI. si.+A.(1)+ko.(7+9+13)mAM che. * ko.(9)mAM "bhelyAthI" pATha. * pustakomAM tia" pATha. ahIM ko.(9)si.no pATha lIdho che. A A.(1)mAM "bheda'nA badale "naya' pATha.... citadvayamadhyavartI pATha phakta ko.(12)mAM che. Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 956 0 RjusUtre dravyArthikatvasamarthanam / 8/12 anuyogadvArasUtre RjusUtranayamate dravyAvazyakaM darzitam / tatazca tanmate dravyagrAhakatvAd RjusUtrasya dravyArthikatvaM spaSTam / evaM vinayavijayavAcakena nayakarNikAyAM "dravyAstika-paryAyAstikayorantarbhavantyamI 5 AdAvAdicatuSTayamantye cAntyAstrayastataH" / / (na.ka.21) ityuktyA RjusUtrasya dravyArthikatvaM darzitam / rA evaM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau "naigamAdayaH catvAro'pi eko dravyAstikaH, zabdanayAstu trayo'pyeka - eva paryAyAstika" (vi.A.bhA.2264 vR.) ityuktyA RjusUtrasya- dravyArthikanayatvamAveditam / zrIhari- bhadrasUribhiH zrImalayagirisUribhizca AvazyakaniyuktivRttau "naigamAdInAmRjusUtraparyantAnAM dravyAstikatvAt zabdA dInAJca paryAyAstikatvAd" (A.ni.759) ityuktyA RjusUtrasya dravyAstikatvaM darzitam / koTyAcAryairapi ka vizeSAvazyakabhASyavRttI "naigamAdi-RjusUtrAntAnAM dravyAstikatvAd itareSAM paryAyAstikatvAd" (vi.A.bhA. 2755 ko.vR.) ityuktam / vizeSAvazyakabhASye ca '"NAmAitiyaM davvaTThiyassa bhAvo a pajjavaNayassa" (vi.A.bhA.75) ityevamuktyA 10paryAyArthikanayasya dravyanikSepAnabhyupagamo drshitH| tatazca zrIjinabhadragaNikSamAzramaNamatAnusAreNa RjusUtranayasya dravyAvazyakanikSepagrAhakatvAd dravyArthikanayAntaHpAtitvameva sidhyati / che jusUtra dravyArthika che - anuyogadvAra che (7) anuyogakArasUtramAM RjusUtranayanA mate dravya Avazyaka dekhADeluM che. tethI temanA mate RjusUtra naya dravyagrAhaka hovAthI dravyArthikanaya che - tevuM spaSTa thAya che. A ja rIte nayakarNikAmAM vinayavijayajI upAdhyAye jaNAvela che ke "dravyAstika ane paryAyAstika nayamAM naigama Adi sAte nayono aMtarbhAva thAya che. dravyAstikanayamAM naigama Adi cAra nayono tathA paryAyAstikanayamAM pAchalA zabda Adi traNa nayono aMtarbhAva thAya che" - A rIte kahevA dvArA "RjusUtranaya dravyArthika che' - tevuM darzAvela che. 6 siddhAntamate bAjutha dravyArthika I (vaM.) A rIte hemacandrasUrijIe vizeSAzyakabhASyavivaraNamAM jaNAvela che ke "nagama vagere cAreya (naya eka dravyAstikana rUpe vivakSita che tathA zabdAdi traNeya naya paryAyArthikarUpe vivakSita che." temanA mate paNa RjusUtra dravyArthika che. zrIharibhadrasUrie tathA zrImalayagirisUrijIe AvazyakaniryuktivyAkhyAmAM jaNAvela che ke "naigamanayathI mAMDIne RjusUtra sudhInA nayo dravyAstika che tathA zabda vagere no paryAyAstika che." Ama teozrIe RjusUtranayane dravyArthika tarIke jaNAvela che. koTyAcAryajIe paNa vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM A ja vAta jaNAvIne RjusUtrane dravyAstika kahela che. che zrIjinabhadragaNimate bAjusUtra dravyArthika che. (vi.) tathA vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "dravyAstikanayanA mate nAma, sthApanA, ane dravya - ema traNa nikSepa che ane paryAyArthikamate bhAva nikSepa mAnya che." A pramANe kahevA dvArA paryAyArthikanaya dravyanikSepano svIkAra nathI karato - tevuM zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe darzAvela che. tethI zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNanA mata mujaba "AvazyakanA dravyanikSepanuM = dravyaAvazyakanuM grahaNa karavAnA 1. nAmayitri dravyArthivastha mAvagna parvavanathasthA Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * parimita pathya- pavitrapadAni prayoktavyAni 957 devacandravAcakaiH nayacakrasAre " dravyArthikaH caturdhA, naigama- saGgraha - vyavahAra - Rjusuutrbhedaat| paryAyArthikaH tridhA, zabda-samabhirUDha-evambhUtabhedAd" (na.ca.sA. 185) ityevam AgamAnusAreNa saptanayavibhajanam akAri / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - yathAkathaJcittarkAdinA ArSavacanollaGghanaM mahate'narthAya sampadyate / taduktaM bhartRhariNA vAkyapadIye " atIndriyAnasaMvedyAn pazyantyArSeNa cakSuSA / ye bhAvAn vacanaM teSAM nAnumAnena bAdhyate / / " ( vA.pa. 1/38), "hastasparzAdivA'ndhena viSame pathi dhAvatA / anumAnapradhAnena vinipAto na TurnAmaH / / " (vA.1.1/41) tyAdi / . naigamAdicatuSke dravyArthikasya zabdAditritaye ca paryAyArthikasya samAvezAd mUlanayavibhAgavistArakaraNaM ka nirarthakamiti granthakRttAtparyajJAnAdidaM boddhavyaM yat kimapi prameyaM pramANaM vA vyarthatayA vistRtya i zrotAro na bhrAmayitavyAH / na vA punaruktitaH piSTapeSaNaM kRtvA zrotRvairasyamutpAdanIyam, kintu parimita-pathya-pavitrapadAni pryoktvyaani| tataH "caturdazamahAlokamUrddhamuktipadezvaram" (bra.si.sa. 6) iti kA brahmasiddhAntasamuccayoktaM sadAzivapadaM sulabhaM syAt / / 8/12 / / lIdhe RjusUtranayano samAveza dravyArthikanayamAM ja thAya che' - tevuM siddha thAya che. * zrIdevacaMdramatAnusAra nayavibhajana 8/12 ]]> (Teva.) kharataragacchIya upAdhyAyazrI devacandrajIe nayacakrasAramAM '(1) naigama, (2) saMgraha, (3) vyavahAra ane (4) RjusUtranA bhedathI dravyArthika cAra prakAre che.(1) zabda, (2) samabhirUDha, (3) evaMbhUta - Ama traNa prakAre paryAyArthika che' - Ama AgamAnusAre sapta nayanuM vibhAjana karela che. * AMdhaLA tarkathI AgamasRSTino parAbhava na thAya AdhyAtmika upanaya : :- (yathA.) ADedhaDa tarka vagere dvArA ArSapuruSonA vacananuM ullaMghana moTA nukasAnane kare che. tethI ja bhartRharie vAkyapadIyamAM jaNAvela che ke 'anubhava na karI zakAya tevA atIndriya bhAvone je maharSio ArSa cakSuthI = divyadaSTithI jue che, teonuM vacana anumAnathI bAdhita thatuM nathI. hAthathI sparza karIne viSama (= khADA-TekarAvALA) mArgamAM doDatA AMdhaLA mANasanuM patana tarkapradhAna mANasa viSama adhyAtmamArgamAM doTa mUke to tenuM AgamamArganuM ullaMghana devasena mATe nukasAnakAraka thaze. vyartha vistAra TALIe 1 jema sulabha che, tema anumAnapradhAna patana durlabha nathI.' mATe nayavibhAgamAM (nai.) 'dravyArthikanayano naigama Adi cAra nayamAM tathA paryAyArthikanayano zabdAdi traNa nayamAM samAveza thavAthI te banne nayane mULanayanA vibhAgamAM darzAvI mULanayanA vibhAgano vyartha vistAra jarUrI nathI' - A tAtparya jANIne ApaNe koI paNa prameya ke pramANa vagere bAbatano vyartha vistAra karI zrotAne mUMjhavavAno prayatna na karavo. tathA punarukti dvArA piSTapeSaNa jevuM karIne zrotAne kaMTALo janme tevuM paNa na karavuM. paraMtu parimita, pathya ane pavitra zabdano prayoga karavo. tenAthI brahmasiddhAntasamuccayamAM varNavela, cauda mahA rAjalokanA mastakanA bhAgamAM rahela muktipadanA svAmitvasvarUpa sadAzivapada siddhapada sulabha thAya. (8/12) = Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 958 * RjusUtre paryAyArthatvanirUpaNam / 8/13 siddhasena pramukha Ima kahAM re, prathama dravyanaya tIna; tasa RjusUtra na saMbhavaI re, dravyAvazyaka lIna re II8/13 (121) prANI. 2 hivaI siddhasenadivAkara, mallavAdI pramukha tarkavAdI AcArya Ima kahaI chai, je prathama (vIna) 3 naya - (1) naigama, (2) saMgraha, (3) vyavahAra lakSaNa, te dravyanaya kahiyache. (1) RjusUtra, (2) zabda, (3) samabhirUDha, (4) evaMbhUta - e 4 naya paryAyArthika kahiyache. prakRte tArkikaziromaNisiddhasenadivAkarasUripramukhamatamAcaSTe - 'siddhasene'ti / siddhasenAdisiddhAnte dravyanayAstrayaH punH| na, dravyAvazyakocchedAd, RjusUtrasya tanmate / / 8/13 / / ma prakRte daNDAnvayastvevam - siddhasenAdisiddhAnte punaH AdyAstrayaH dravyanayAH (iti) na (yuktam), - tanmate RjusUtrasya dravyAvazyakocchedAt / / 8/13 / / _ siddhasenAdisiddhAnte = zrIsiddhasenadivAkara-mallavAdipramukhatarkavAdisUrirAddhAnte AdyAH trayaH naigama -saprada-vyavadAra dhyAH punaH = Uva, "zurevaM tuM punarve vecavadhAravAvavA?(sa..3/4/06) ti Na amarakozavacanAd dravyanayA: = drvyaarthiknyaaH| yathoktaM sammatitarkavRttau zrIabhayadevasUribhiH "naigama kA -saGgraha-vyavahAralakSaNAH trayo nayAH zuddhyazuddhibhyAM dravyAstikamatam aashritaaH| RjusUtra-zabda-samabhirUDhevambhUtAH tu zuddhitAratamyataH paryAyanayabhedAH" (sa.ta.1/3/pR.310) iti| vAdidevasUrayo'pi zrIsiddhasena avataraNikA :- naigama Adi sAta nayomAM dravyArthika-paryAyArthika nayano aMtarbhAva karavAnI bAbatamAM tArkikaziromaNi zrIsiddhasenadivAkarasUri vagere zvetAMbara jainAcAryanA matane graMthakArazrI jaNAve che : zlokArtha :- siddhasena divAkarasUri vagerenA siddhAMta mujaba prathama traNa naya dravyArthikAya che. paNa A vAta barAbara nathI. kAraNa ke temanA mate RjusUtranayamAM (anupayogavALI dhArmika kriyA svarUpa) dravya Avazyakano uccheda thavAnI Apatti Avaze. (8/13) A RjusUtra paryAyArthikanaya che H tArkika mata che vyAkhyArtha :- zrI siddhasenadivAkarasUri mahArAja, zrImallavAdIsUri mahArAja vagere takavAdI jainAcArya tarIke prasiddha che. teonA siddhAMta mujaba naigama, saMgraha ane vyavahAra nAmanA prathama traNa ja naya D dravyArthikAya che. "gve, tu, punA, vai, vI - A pramANe je zabdo che, te avadhAraNanA vAcaka che" - A mujaba amarakozamAM jaNAvela che. te mujaba mULa zlokamAM rahela "punaH' zabda ahIM avadhAraNa arthamAM jaNAvela che. saMmatitarkavRttimAM zrIabhayadevasUrijIe jaNAvela che ke "naigama, saMgraha ane vyavahAra svarUpa traNa nayo zuddhi ane azuddhi dvArA dravyAstikamatano Azraya karIne rahelA che. tathA RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta - A cAra zuddhinI taratamatA dvArA paryAyanayanA prakAro che." vAdidevasUri mahArAja paNa zrIsiddhasenadivAkarasUri mahArAjanA matane ja anusare che. teozrIe pramANanaya* mo.(1)mAM 'dravyarthanaya' pATha. Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 0 RjusUtre paryAyArthikatvasamarthanam / 959 mtaanuyaayinH| taduktaM taiH pramANanayatattvAlokAlaGkAre "Adyo naigama-saGgraha-vyavahArabhedAt tredhA" (pra.na. ta.7/6) iti / AdyaH = drvyaarthiknyH| taduktaM yazovijayavAcakaireva nayopadeze "tArkikANAM trayo bhedA AdyA dravyArthato matAH" (nayo.18) iti / jainasyAdvAdamuktAvalyAM (4/5) yazasvatsAgarasya syAdvAdabhASAyAJca / shubhvijysyaapyymevaabhipraayH| idaJcAvadheyam - anuyogadvArasUtracUrdhyA '"AdimA tiNNi davvadvito, sesA pajjavadvito" (anu.dvA.sU.97) ityuktyA RjusUtrAdInAM paryAyAstikatvaM darzitam / zrIharibhadrasUribhiH zrIhemacandrasUribhizcApi anuyogadvAravRttI "AdyAH trayaH dravyAstikaH, zeSAH paryAyAstikaH" (anu.dvA.sU.97) ityevaM zeSapadena RjusUtrAdInAM caturNAM / nayAnAM paryAyAstikatvaM darzayadbhiH tArkikamatamevA'nusRtam / vizeSAvazyakabhASyavRttI zrIhemacandrasUribhiH kA api "dravyArthikarUpANAm azuddhanayAnAM naigama-saGgraha-vyavahArANAmakRtaM sAmAyikam, nityatvAt, nabhovaditi / Na zuddhAnAM tu nizcayanayarUpANAmRjusUtrAdInAM kRtaM tat, ghaTavad" (vi.A.bhA.3370) ityuktyA RjusUtrasya paryAyArthikatvameva dhvanitam / navAGgITIkAkRtaH zrIabhayadevasUrayo'pi taarkikmtaanuyaayinH| taduktaM taiH sthAnAGgasUtravRttau "naigama-saGgraha-vyavahArarjusUtra-zabda-samabhirUdvaivambhUtA nyaaH| tatra cAdyAH trayaH 'drvytattvAlakAlaMkAra graMthamAM jaNAvela che ke "naigama, saMgraha ane vyavahAra nayanA bhedathI prathama = dravyArthikanaya traNa prakAre che." matalaba ke temanA mate paNa RjusUtranaya paryAyArthika che. mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje ja nayopadezamAM jaNAvela che ke "tArkika jainAcAryonA mate naigama Adi Adya traNa bhedo dravyArthikanaya tarIke mAnya che." jainasyAdvAdamuktAvalImAM yazasvasAgarajIno tathA syAdvAdabhASAmAM zubhavijayajIno paNa A ja abhiprAya che. ja Agamika TIkAkArAdinA mate paNa hajusUtra paryAyArthika naya : (phaDyA.) ahIM eka vAta e paNa dhyAnamAM rAkhavA yogya che ke (1) anuyogadvArasUtracUrNimAM naigamAdi traNa naya dravyAstika che tathA bAkInA nayo paryAyAstika che' - A pramANe kahevA dvArA RjusUtra vagere cAreyane paryAyArthikanaya tarIke jaNAvela che. (2) zrIharibhadrasUrijI tathA (3) maladhArI zrIhemacandrasUrijI mahArAje paNa anuyogadvArasUtravyAkhyAmAM "prathama traNa naya dravyAstika che tathA zeSa nayo paryAyAstika che' - AvuM kahevA dvArA "zeSa' pada vaDe RjusUtrAdi cAreya nayone paryAyArthika tarIke ja jaNAvela che. matalaba ke AgamacUrNikAra ane samartha AgamikavyAkhyAkAro paNa tArkikamatane ja anusarelA che. (4) vizeSAvazyakabhASyavRttimAM mAladhArI hemacandrasUrijIe paNa "dravyArthika svarUpa azuddhanayAtmaka naigama, saMgraha ane vyavahAra che. temanA mate AkAzanI jema sAmAyika nitya hovAthI akRta che. tathA nizcayanayasvarUpa zuddha RjusUtra vagerenA abhiprAyathI to ghaDAnI jema sAmAyika kRta = janya che" - AvuM kahevA dvArA teozrIe RjusUtranayane paryAyArthikanaya tarIke ja sUcita karela che. (5) navAMgITIkAkAra zrIabhayadevasUrijI mahArAjA paNa tArkikamatane anusaranArA che. teozrIe ThANAMgasUtravyAkhyAmAM jaNAvela 1. mahimA traya: dravyArthi, vAda caiyArthi: | Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 960 AgamaTIkAkRtAm RjusUtraH paryAyArthikatayA sammata: 0 8 /13 mevArtho'stI'tivAditayA dravyArthike'vataranti, itare tu 'paryAya evArtho'stI'tivAditayA paryAyArthikanaye" e (thA pU.9/9 yu.pRSTha-16) tiA RSamAgyazivRtta (TI.40) pramAnandrasUrImadhyamevAmaprAyaH | uttarAdhyayanabRhadvRttau zrIzAntisUribhirapi "jIvadravyameva RjusUtra-zabda-samabhirUDhavambhUtAnAM paryAyanayAnAM ma matena hetuH" (utta.bR.va.2/niyukti-71/pR.75) ityevaM pariSahahetutAM jIvadravye pratipAdayadbhiH RjusUtra# nayasya paryAyAstikanayatvamupadarzitam / atra hi pariSahahetutayA darzitaM jIvadravyaM paryAyatayaiva Rju- sUtrAdibhiH gRhItaM syAditi mantavyam, anyathA RjusUtrAdau taiH darzitasya paryAyArthikatvasya anupptterityvdheym| RjusUtraniSThadravyArthikatvapratipAdakazrIjinabhadragaNikSamAzramaNaracitasya vizeSAvazyakabhASyasya vRttI kA zrIhemacandrasUribhiH "RjusUtraH paryAyAdivAditvasAmyAt zabdanaye samavatarati" (vi.A.bhA.3587 vR.) iti che ke "naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta - Ama sAta nayo che. temAM prathama traNa navo dravyArthikanayamAM samAveza pAme che" "dravya ja vastu che' - AvuM bolavAnA lIdhe dravyArthikanA kahevAya che. tathA bAkInA cAra nayono paryAyArthikanayamAM samAveza thAya che. paryAya ja vastu che' - AvuM bolavAnA lIdhe te nA paryAyArthika tarIke oLakhAya che." (6) RSabhapaMcAzikAvRttimAM zrIprabhAnaMdasUrijIno paNa abhiprAya RjusUtrane paryAyAstika mAnavAmAM che. 1 jusUla vize zAMtisUrijInuM maMtavya NR (uttarA.) (7) tathA uttarAdhyayanasUtrabRhavyAkhyAkAra vAdivetAla zrI zAMtisUrijI mahArAjane paNa RjusUtra paryAyArthikanaya tarIke mAnya che. AnuM kAraNa e che ke teozrIe tyAM jaNAvela che ke "RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta - A cAra paryAyanayanA mate jIvadravya e ja pariSahano hetu che." A rIte jIvadravyane pariSahakAraNa tarIke darzAvIne "RjusUtranaya e paryAyArthikanaya che' - evuM teozrIe a sUcita karela che. ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavA jevI che ke pariSahakAraNa tarIke darzAvela jIvadravyane RjusUtrAdi nayoe paryAya svarUpe ja grahaNa karela che, dravyarUpe nahi - A mujaba samajavuM. anyathA zrI zAMtisUrijI mahArAje tyAM RjusUtrAdi cArane paryAyanaya tarIke jaNAvela che, te bAbata asaMgata thavAnI samasyA sarjAze. matalaba ke Agamika vyAkhyAkArone paNa RjusUtranaya paryAyArthikanayasvarUpe mAnya che. ) jusUtra aMge hemacaMdrasUrijIno abhiprAya ) | (_) e ja rIte (8) jinabhadragaNikSamAzramaNaracita vizeSAvazyakabhASya upara maladhArI zrIhemacandrasUrijI mahArAje je saMskRta vyAkhyAnI racanA karela che, temAM paNa jaNAvela che ke "zabdanayanI jema RjusUtra paryAyAdinuM pratipAdana kare che. paryAyavAdita vagere guNadharmo samAna hovAnA lIdhe RjusUtranayano zabdanayamAM samavatAra thAya che. matalaba ke "vizeSAvazyakabhASyakAra jinabhadragaNikSamAzramaNajI RjusUtra dravyArthika naya che' - AvuM jaNAvanArA che" - A bAbatane jANavA chatAM vizeSAvazyakabhASya graMthanI vyAkhyAmAM hemacandrasUrijI mahArAje RjusUtrane paryAyavAdI tarIke jaNAvela che. A rIte A Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 961 8/13 0 dravyArthikalakSaNam 0 dravyarthamate - "sarve paryAya thatu spitAH | "satyaM te idravya 36nAvui remavat " ( ) yaduktaM tadapyatra viziSya smrtvym| digambarasampradAye'pi RjusUtranayasya paryAyAstikatvamabhimatam / taduktaM devasenena nayacakre mAilladhavalena ca dravyasvabhAvaprakAze "paDhamatiyA davvatthI pajjayagAhI ya iyara je bhnniyaa|" (na.ca.44/dra.sva.pra.216) iti| tattvArthazlokavArtike vidyAnandasvAminA'pi "dravyArtho vyavahArAntaH, paryAyArthastato'paraH" (ta.zlo.pR. ma 268) rUtyum | aSTasahasyAmapi tena "dravyArthikapravibhAgAddhi naigama-saGgraha-vyavahArAH paryAyArthikapravibhAgAdRjusUtrAdayaH" (.sa.pR.287) ti nirUpitam | gvamevaIStrAgamiprAyaH yAnuprekSAvRttI (TI.268) / dravyArthikamate - "sarve paryAyAH khalu klpitaaH| satyaM teSvanvayidravyaM kuNDalAdiSu hemavat / / " ( ) Na iti / paryAyANAM dravyAd bhinnatve'sattvam, dravyAtmakatve dravyameva paramArthasaditi dravyArthikanayamatam / kathana paNa ahIM vizeSarUpe smartavya banI jAya che. Ama tArkikamate tathA aneka AgamavyAkhyAkAronA mate 'RjusUtranaya paryAyavAdI che, paryAyArthikanaya che' - tevuM jANavA maLe che. sutranaca paryAyArthika che : digaMbara mata V/ (ni.) phakta aneka zvetAMbara AcAryonA mate ja nahi, paraMtu digaMbarasaMpradAyamAM paNa RjusUtra paryAyArthika naya tarIke mAnya che. tethI ja devasenajIe nayacakramAM tathA mAIlladhavale dravyasvabhAvaprakAza31 graMthamAM jaNAvela che ke "prathama traNa naigama-saMgraha-vyavahAra dravyArthikAya che. tathA bAkInA RjusUtra vagere ) naya paryAyArthika tarIke kahevAyelA che." digaMbara vidyAnaMdasvAmIe paNa tattvArthazlokavArtikamAM jaNAvela che ke "vyavahAranaya sudhI dravyArthikanaya che. vyavahAranaya pachInA no paryAyArthikanaya che.' (kaSTa.) aSTasahasrI graMthamAM paNa vidyAnaMdasvAmIe jaNAvela che ke "dravyArthikanayanA vistRta vibhAganesa AzrayIne naigama, saMgraha ane vyavahAra naya jANavA. tathA paryAyArthikanayanA vistRta vibhAganI apekSAe RjusUtra vagere nayo jANavA." matalaba ke digaMbarasaMpradAyamAM sarvAnumate RjusUtra e dravyArthika nahi paNa paryAyArthika naya che. A aMge Avo ja abhiprAya kArtikeyAnuprekSAvRttimAM che. dravyArthikanayanuM maMtavya / (vyartha.) dravyArthikanayanA mate "sarve paryAyo kharekhara kalpita che. kuNDala, mugaTa vagere paryAyomAM anugata suvarNa dravyanI jema kalpita paryAyomAM anugata evuM dravya ja satya = pAramArthika che." dravyArthikanayano abhiprAya evo che ke jo paryAyo dravyathI bhinna hoya to asat che, mithyA che. tathA jo paryAyo dravyathI abhinna hoya to dravya ja paramArthasata banaze, paryAya nahi. A ja abhiprAyathI che "sarca pada pustakAdimAM nathI. ko.(9+12+13)+si.pA) mAM che. dha.mAM '(taiy) teDyuM. pATha che. A.(1)mAM tezvara vyaM pATha. 1. prathamatra dravyArthiva , paryacadignetare ye maLatA. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 962 0 RjusUtrasya zuddhA'rthaparyAyagrAhakatvam 0 8/13 ___ paryAyArthamate - "dravyaM paryAyebhyo'sti no pRthak / yattairarthakriyA dRSTA nityaM kutropayujyate ? / / " ( ) iti dravyArtha-paryAyArthanayalakSaNAd 1. atItAnAgataparyAyapratikSepI RjusUtraH zuddhamarthaparyAyaM manyamAnaH kathaM dravyArthikaH syAd ? ityeteSAmAzayaH / yU idamevA'bhipretya vizeSAvazyakabhASye "AvibbhAva-tirobhAvamettapariNAmi davvameveyaM / niccaM bahurUvaM pi ya no tra saMtarADaDavatro TI" (vi.A.ma.ra666), "ra suvana kuMDanA te viya te tamArI patta taLevAsaM nAma sarUvAmitraM tirA(vi..ma.ra661) rUtyavimum rUti pUrvoC/ (/3) martavyamatrA pArthamate - "cce paryApyoDakti no pRthakkA rirthakriyA dRSTA nirca Topayute ?" () iti / paryAyavyatirekeNa dravyasyA'nupalambhAdapi asattvamiti / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "pajjAyanayamayamiNaM ka pajjAyatthaMtaraM kao dav ? uvalaMbhavyavahArA'bhAvAo kharaviSANaM va / / " (vi.A.bhA.2646) ityAdi / itthaM tAvad dravyArthika-paryAyArthikayoH svarUpameva vilakSaNam / ataH atItA'nAgataparyAyapratikSepI vizeSAvazyakabhASyamAM kahyuM che ke "kevala AvirbhAva ane tirobhAva svarUpe ja parivartana pAmavAnA svabhAva dharAvatuM nitya evuM dravya ja sat che. jema rAma-rAvaNa vagere aneka vezane dhAraNa karanAro naTa bhImano veza dhAraNa kare to paNa teno te ja hoya che, tema dravya aMge samajavuM. suvarNa karatAM bhinna kuMDalAdi paryAya nathI. paraMtu suvarNa dravya pote ja te te kuMDala-kaMkaNAdi AkArane = paryAyane prApta karI A kuMDala che. A kaMkaNa che' - ItyAdi vyavahArane prApta kare che. te samaye paNa dravya to potAnA svarUpathI badalAtuM nathI, calAyamAna thatuM nathI." pUrve (33) A saMdarbha darzAvela. tene ahIM yAda karavo. ( paryAyArthikanayanuM maMtavya . (yArtha) jyAre paryAyArthikanayanA mate "paryAyo karatAM alaga koI dravya nAmano padArtha vidyamAna nathI. kAraNa ke 'paryAyo dvArA ja alaga alaga arthakriyA (kAryo) thAya che' - tevuM dekhAya che. nitya evuM dravya kayA kAryamAM upayogI che ?" (kahevAno Azaya e che ke ekAMta nitya dravya dvArA koI paNa kArya thavuM zakya na hovAthI dravyano svIkAra paryAyArthikanaya karato nathI.) paryAya vinA dravyanI prApti paNa na thatI hovAnA lIdhe dravya vizvamAM vidyamAna nathI. jo dravya svataMtra vastu hoya to paryAya vagara paNa tenI upalabdhi thavI joIe. paNa tevuM nathI. tethI paNa dravya kAlpanika che. tethI ja to vizeSAvazyakabhASyamAM darzAvela che ke "paryAyathI bhinna dravya kyAMthI saMbhave ? kAraNa ke paryAya vinA dravya jovA nathI maLatuM tathA ekaluM dravya vyavahAramAM paNa kyAMya upayogamAM AvatuM nathI. tethI gadheDAnA zIMgaDAnI jema dravya asat che. A mujaba paryAyArthikanayano mata che." ja divAkarajInA AzayanI spaSTatA ja (ghaM.) A pramANe dravyArthikanayanuM ane paryAyArthikanayanuM svarUpa ja vilakSaNa hovAthI RjusUtranaya 1. AvirbhAva-tirobhAvamAtrapariNAmi drvymevedm| nityaM bahurUpamapi ca naTa iva vessaantraapnnH|| 2. na suvarNAdanyat kuNDalAdi tadeva taM tamAkAram / prAptaM tadvyapadezaM labhate svruupaadbhinnmiti|| 3. paryAyanayamatamidaM paryAyA'rthAntaraM kRto dravyam ? upalambha-vyavahArA'bhAvAt kharaviSANamiva / / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 * anuyogadvArasUtravirodhamImAMsA 963 pa (tasa=) te AcAryanaIM mataI RjusUtranaya dravyAvazyakanaI viSaU lIna na saMbhavaI. tathA 7 - 1. "ujjusuassa ego aNuvautto Agamao egaM davvAvassayaM, puhattaM Necchai" (anu.sU.15) iti anuyogdvaarsuutrvirodhH| RjusUtraH zuddhamarthaparyAyaM vakSyamANalakSaNaM ( 12 / 2) manyamAnaH kathaM dravyArthikaH syAt ? iti siddhasenadivAkarasUriprabhRtInAmAzayaH / atra siddhAntavAdizrI jinabhadragaNikSamAzramaNAbhiprAyastvevam - na etanmataM yuktam, evaM hi RjusUtrasya paryAyArthikanayatvA'GgIkAre tanmate dravyAvazyakocchedAd = dravyAvazyA'sambhavAt, paryAyArthika dravyanikSepasyA'sammatatvAt / tathA ca "ujjusuassa ego aNuvautto Agamao egaM davvAvassayaM, puhattaMrza Necchai" (anu.dvA.sU.15) iti anuyogadvArasUtravirodhaH syAt, paryAyArthikatve RjusUtrasya dravyAvazyakAbhyupagantRtvA'sambhavAt / atra " eko devadattAdiH anupayukto'sya mate Agamata ekaM dravyAvazyakamasti, 'puhattaM necchai'tti atItAnAgatabhedataH parakIyabhedatazca pRthakatvaM pArthakyaM necchtysau| kiM tarhi ? vartamAna- i vhAlInuM svAtamevavAmyueti| tarvyameva" (anu.dA.mU.1 ma.veM.pR.31) kRti manadhAravRtti: draSTavyA kaI rIte dravyArthikanayasvarUpa bane ? kema ke RjusUtranaya to atIta ane anAgata paryAyano apalApa kare che. tathA mAtra vartamAnakAlIna zuddha arthaparyAyane ja te mAne che. (arthaparyAyanuM lakSaNa AgaLa 12/2mAM kahevAmAM Avaze.) tethI RjusUtranayane paryAyArthikanaya tarIke mAnavo vyAjabI che. A pramANe zrIsiddhasena divAkarasUri mahArAja vagereno Azaya che. divAkaramata asaMgata : jinabhadragaNI (tra.) A pramANe zrIsiddhasenadivAkarasUri mahArAjano je mata ApaNe joI gayA, te aMge samIkSA karatA siddhAntavAdI zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNano abhiprAya to evo che ke "siddhasena divAkarasUrijI mahArAjano uparokta mata vyAjabI nathI ja. AnuM kAraNa e che ke te rIte RjusUtranayane paryAyArthikanaya tarIke mAnavAmAM Ave to RjusUtranayanA mate dravyaAvazyaka asaMbhavita banI jaze. kAraNa ke paryAyArthika nayanA mate dravyanikSepa mAnya nathI. tathA RjusUtranaya dravyaAvazyaka na svIkAre to anuyogadvArasUtra nAmanA Agamano virodha Avaze. tyAM jaNAvela che ke 'upayogazUnya sAmAyika Adi Avazyaka karanAra eka devadattAdi vyakti RjusUtranayanI dRSTimAM eka dravyaAvazyaka svarUpa che. RjusUtranayane dravyaAvazyakamAM pRthakksa = anekatva ke sakhaMDatva (=sAMzatva) ISTa nathI.' ApaNe joI zakIe chIe ke anuyogadvArasUtra mujaba RjusUtranayanA mate dravyaAvazyaka svIkRta che. uparokta anuyogadvArasUtranI vyAkhyA karatAM maladhArI zrIhemacandrasUrijI mahArAje jaNAvela che ke "eka anupayukta devadattAdi vyakti RjusUtranayanA mate AgamathI eka dravyAvazyaka che. RjusUtra atIta, anAgata ane parakIyanA bhedanI apekSAe pArthakya pRthakksa bahutva mAnato nathI. paraMtu vartamAnakAlIna svakIya vastune ja te Icche che. tathA vartamAnakAlIna svakIya vastu to eka ja hoya. tethI RjusUtranaya tene ja eka dravyAvazyakarUpe svIkAre che" - A pramANe uparokta anuyogadvArasUtravyAkhyA ahIM jovA lAyaka che. ahIM spaSTapaNe 'RjusUtranaya 1. RRnusUtratyevoDanupayutte puchyuM vyAvazyam, pRthavattva teRti * mudrita rAsa + hastapratomAM 'i anuvanne i' pATha. = = = have ka Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 964 * nayeSu nikSepacatuSTayagrAhakatvavimarza: 0 8/13 ___tatazca paryAyArthikanayena dravyanikSepA'bhyupagame paryAyArthikatvavyAhatiH prasajyeta / taduktaM siddhasenadivAkarasUrivareNaiva sammatitakeM prathamakANDe '"nAmaM ThavaNA davie tti esa davvaTThiyassa nnikkhevo| bhAvo a pajjavaTThiassa parUvaNA esa paramattho / / " (sa.ta.1/6) iti| taduktaM tattvArthasUtravRttau siddhasenagaNibhirapi "atra cA''dyAH nAmAdayaH trayaH vikalpA dravyAstikasya, tathA tathA sarvArthatvAt; pAzcAtyaH paryAyanayasya, tathA pariti-vijJAnAbhyAm" (tA.mU..9/dha si..pR.41) rRti | pravRttei tathA paripAtiH nokA mato bhAvanikssepN darzayati tathAvijJAnaJca Agamato bhAvanikSepaM jJApayati / idantu tArkikasiddhAntena tArkikamatanirAkaraNaM bodhym| AgamasiddhAntatastu RjusUtrasya nAmAdinikSepacatuSkAbhyupagantRtvaM sammatameva / taduktaM vishessaavshykmAthe " nAme vidiyaM DivaM vaghumuqsuko(vi.A..2226) rUtA "nAma-sthApana-dravya-bhAvarUpana dravyanikSepa mAne che - tema jaNAvela che. RjusUtranaya jo paryAyArthikanaya hoya to te dravya Avazyakano svIkAra kare tevuM zakya na banI zake. tArkikasiddhAntathI tArkikamatanI samIkSA (tA.) tethI jo paryAyArthikanaya dravya nikSepano svIkAra kare to paryAyArthikanayamAM paryAyArthikapaNAnI hAni thavAnI Apatti Ave. "paryAyArthikanaya dravya nikSepano svIkAra kare che' - tevuM to siddhasena divAkarasUrijI mahArAjane paNa mAnya nathI. kema ke teozrIe ja saMmatitarka graMthanA prathama kAMDamAM jaNAvela che ke "nAma, sthApanA, dravya - A traNa nikSepa dravyArthikanayane mAnya che. tathA bhAvanikSepa paryAyArthikanayanI prarUpaNAno viSaya che. A paramArtha jANavo.' tattvArthasUtranI vyAkhyAmAM zrIsiddhasenagaNivare paNa jaNAvela che ke "prastuta cAra nikSepamAMthI nAma, sthApanA ane dravya - A prathama traNa nikSepavikalpa dravyArthikanayane mAnya che. kAraNa ke dravyArthikanAM mukhyatayA te te svarUpe nAmAdi traNa nikSepane ja tamAma zabdono viSaya banAve che. tathA aMtima = bhAvanikSepa paryAyanayano viSaya che. kAraNa ke te te svarUpe vastunI pariNati ane te te svarUpe vastunuM jJAna paryAyanayano viSaya bane che. vastupariNati ane tenuM jJAna - A banne bhAvAtmaka che. tethI bhAvanikSepa paryAyanayanA mate vastu che. prastutamAM 'tathAvidha vastupariNati' noAgamathI bhAvanikSepane darzAve che. ane 'tathAvidha vijJAna' AgamathI bhAvanikSepane jaNAve che. ahIM 'dravyArthikanaya traNa nikSepane mAne che' - evI je vAta karI tenA dvArA tArkikasiddhAntathI tArkikamatanuM nirAkaraNa samajavuM. saiddhAttikamatathI tArkikamatanI samAlocanA (1.) AgamasiddhAntane to "RjusUtranaya nAmAdi cAreya nikSepane mAne che' - A vAta saMmata ja che. tethI ja to vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNajIe jaNAvela che ke "nAmAdi cAreya prakArathI vihita evI vastune RjusUtranaya svIkAre che." enI vyAkhyAmAM maladhArI zrI hemacandrasUrijI 1. nAma sthApanA dravyaM ityeSa dravyAstikasya nikssepH| bhAvazca paryavAstikasya prarUpaNA eSa prmaarthH|| 2. nAmAMvimevadita pratipate vastu nusUtra: Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 __0 RjusUtramate'tiriktAdhArasya kalpitatvam 0 965 (1) vartamAnaparyAyAdhararUpa dravyAMza, (2) pUrvApara pariNAmasAdhAraNaUrdhvatAsAmAnya dravyAMza, (3) sAdezyAstitvarUpa-tiryakSAmAnya dravyAMza - ehamAM ekaIM paryAyanaya na mAnaIM, to RjusUtra paryAyanaya caturo'pi nikSepAn asau manyate" (vi.A.bhA.2226 vR.) iti tadvRttau maladhArihemacandrasUrayaH vyaakhyaatvntH| 'mI = anusUtra' tiA "mAve viya sIyA, sesI rUeMti sadgaviveve" (vi.gA.mA.2847) ityanenA'pi vizeSAvazyakabhASyakRtAm RjusUtre nAmAdinikSepacatuSTayagrAhakatvamabhISTameva / tatazcA''vazyakadravyanikSepA'bhyupagame ubhayamatAnusAreNa RjusUtrasya dravyArthikatvameva syAditi zrIjinabhadragaNi- ma kSamAzramaNAkUtam / idantvatrAvadheyam - pramANataH padArthaH sAmAnyatayA nAma-sthApanA-dravya-bhAvAtmakaH syAt / tatra dravyAMzaH tridhA sambhavati / tathAhi - (1) vartamAnaparyAyA''dhArasvarUpadravyAMzaH, (2) pUrvAparapariNAmasAdhAraNordhvatAsAmAnyAtmakadravyAMzaH, (3) saadRshyaa'stitvsvruuptiryksaamaanylkssnndrvyaaNshH| Ni mahArAje jaNAvela che ke "nAma, sthApanA, dravya ane bhAva svarUpa cAreya nikSepane prastuta RjusUtra mAne che." tathA "zabdano bhAvanikSepane ja mAne che. bAkInA naigamAdi badhA (= 4) nayo sarva nikSepane mAne che' - A pramANe paNa vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che. tethI uparokta banne vAta dvArA siddha thAya che ke "RjusUtranaya nAma Adi cAreya nikSepane mAne che' - A bAbata vizeSAvazyakabhAgakArane ISTa ja che. tethI anuyogadvArasUtra mujaba RjusUtranaya Avazyakano dravyanikSepa svIkAre to tArkika -saiddhAttika ubhaya mate te dravyArthikanaya ja bane, paryAyArthika nahi. A mujaba ahIM saMmatikAra samakSa zrIjinabhadra gaNikSamAzramaNajInuM tAtparya che. e trividha dravyAMzanI vicAraNA ) (7) prastutamAM eka bAbata khyAlamAM rAkhavA jevI che ke pramANanI dRSTie padArtha sAmAnyathI ) nAma-sthApanA-dravya-bhAvAtmaka bane. padArthamAM rahela nAmAdi cAra aMzamAMthI dravyAMza traNa prakAre hoya che. te A rIte - (1) vartamAna paryAyanA AdhAra svarUpa dravyAMza, (2) pUrvApara pariNAmamAM anugata urdhvatA sAmAnya svarUpa dravyAMza ane (3) sAdagya astitva svarUpa tiryasAmAnyAtmaka dravyAMza. ' - spaSTatA :- (1) "TUparyAyavet dravya' - A vyAkhyA mujaba paryAyano AdhAra bane te dravya kahevAya. paryAya kSaNika hovAthI atIta ane anAgata paryAya vartamAnakALe hAjara nathI hotA. tethI vastuno je aMza vartamAnakAlIna paryAyano AdhAra bane te dravyAMza kahevAya. (2) bIjI zAkhAmAM darzAvela UrdhvatAsAmAnya paNa dravyAMza kahevAya (3) vartamAnakAlIna aneka ghaDAomAM "A ghaDo che, A ghaDo che' - AvI anugata buddhine karanAra ghaniSTha sAdRzyaastitva e tiryaksAmAnya kahevAya. bIjI zAkhAmAM varNavela te tiryasAmAnya dravyasvarUpa che. Ama padArthagata dravyAtmaka aMza traNa prakAre saMbhave. mudrita pustakamAM "..dhArAMzadra..' pATha che. ko.(12+13)pA. prata mujaba pATha ahIM lIdhela che. je zAM.mAM "paryAyanatiryaku' azuddha pATha. 3 lI.(3)mAM "na' nathI. 1. mavameva vinayI, zeSA chatti sarvanisevAnA Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 966 0 zrIjinabhadragaNimatadyotanam / 8/13 te kahetAM, e sUtra kima milaI ? tatrA''dyaM dravyAMzaM paryAyAstikanayo na manyate, paryAyAtiriktA''dhArasya tanmate kalpitatvAt / nA'pi dvitIyam, tanmate pUrvA'parapariNAmayoH vinaSTA'nutpannatvenA'sattvAt, puurvaaprprinnaamsaadhaarnnvstuno'sttvaat| nA'pi tRtIyam, tanmate sarveSAM paryAyANAM svalakSaNatvena sAdRzyasyaivA'sattvAt / tatazca RjusUtrasya 7 paryAyAstikanayatve trividhAnyataradravyAMzA'grAhakatvena dravyAvazyakapratipAdakatvameva na syAt / tatazcoktam ka anuyogadvArasUtravacanaM kathaM saGgaccheta ? tasmAd RjusUtraH dravyArthikanayatayA vaktavyaH / na caivamanuyogadvArasUtravirodhaparihAre'pi pUrvaM (6/13) kSaNikaparyAyavAdI sUkSmaNusUtraH kiyatkA paryAyArthikanasamAM dravyAMza asvIkArya (AtrA.) uparokta traNa prakAranA dravyAMzamAMthI vartamAnaparyAyaAdhAra svarUpa prathama prakAranA dravyAMzane paryAyAstika mAnato nathI. kAraNa ke tenA mate paryAyathI atirikta AdhAra vAstavika nathI, kalpita che. (nAgari.) tathA UrdhvatAsAmAnya svarUpa bIjA prakAranA dravyAMzane paNa paryAyArthika mAnato nathI. kAraNa ke UrdhvatA sAmAnya to pUrvApara pariNAmamAM anugata mRttikA Adi dravyasvarUpa che. tathA paryAyArthikanA mate pUrvapariNAma = pUrvakAlIna paryAya vinaSTa hovAthI vartamAnamAM hAjara nathI. tathA aparapariNAma = bhaviSyakAlIna paryAya anutpanna hovAthI vartamAnamAM hAjara nathI. tethI pUrvAparapariNAmamAM anugata evuM dravya (=vastu), paryAyArthikanayanA mate saMbhavatuM nathI. tethI bIjA prakArano dravyAMza paNa paryAyArthika mAnya nathI. (.) trIjA prakAranA dravyAMzane paNa paryAyArthika svIkArato nathI. trIjA prakArano dravyAMza tiryasAmAnya che. tathA tiryasAmAnya sAdaDyuastitva svarUpa che. paryAyArthikanA mate tamAma paryAyo svalakSaNasvarUpa = paraspara atyaMta vilakSaNa = vizeSAtmaka ja hoya che. koI paNa be paryAya sarakhA hotA nathI. tethI paryAyArthikanA mate sAdRzya = tulyapariNAma ja asat che. tethI sAdRzyaastitva svarUpa tiryasAmAnya nAmanA trIjA dravyAMzane paNa paryAyArthika mAnato nathI. A traNa prakAranA dravyAMza sivAya cothA prakAre dravyAMza saMbhavato nathI. tethI RjusUtra jo paryAyArthika hoya to uparokta traNa prakAranA dravyAMzamAMthI eka paNa prakAranA dravyAMzane te svIkAraze nahi. kema ke paryAyAstika padArthagata koI paNa prakAranA dravyAMzane mAnavA taiyAra nathI. tethI RjusUtra jo paryAyArthika hoya to te dravyAMzagrAhaka na hovAthI dravya AvazyakanuM pratipAdana karI nahi zake. tathA tevuM mAnavAmAM Ave to "RjusUtranA mate eka anupayukta sAmAyika Adi Avazyaka eTale eka dravyaAvazyaka" - AvuM pratipAdana karanAra anuyogadvArasUtra kaI rIte saMgata thaze ? tenI sAthe virodha na Ave te mATe RjusUtrane dravyArthika kahevo jarUrI che. zaMkA :- (ra ) RjusUtrane dravyArthika kahevA dvArA anuyogadvArasUtra sAthe virodhano parihAra bhale thaI jAya. paraMtu pUrve chaThThI zAkhAnA 13 mA zlokamAM je vAta kahelI tenI sAthe tamAre virodha Avaze. tyAM jaNAvela che ke "kSaNika paryAyane mAne-bole te sUkSma RjusUtranaya. tathA alpa kALa sudhI rahenAra Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 * anupayogalakSaNadravyAMzapratipAdanam / te mATaV "kSaNikadravyavAdI sUkSma RjusUtra, tattadvartamAnaparyAyApatradravyavAdI sthUla RjusUtra dravyanayarI kahavo" - ima siddhAntavAdI kahaI chaiM. ___"anupayogadravyAMzameva sUtraparibhASitamAdAyoktasUtraM tArkikamatenopapAdanIyam ityasmadekaparizIlitaH lInaparyAyavAdI ca sthUlarjusUtranayaH iti yaduktaM tad virudhyeteti zaGkanIyam, ___ tatra kSaNikadravyavAdI sUkSmaNusUtraH tattadvartamAnaparyAyApannadravyavAdI ca sthUlarjusUtra iti vyAkhyAnAnna ko'pi doSaH / itthaJca RjusUtranayasya dravyArthikanayAntarbhAvena darzitA'nuyogadvArasUtroktirapi saGgaccheta, / sAmAyikAdyAvazyakasUtrArthAnupayukta-niraMza-kSaNikA''tmadravyasya sUkSma sUtranayamatena tattatsAmAyikAdyA- ma vazyakasUtrArthA'nupayogalakSaNanAnAsthUlavartamAnaparyAyApannAtmadravyasya ca sthUlarjusUtranayamatena dravyAvazyakatvasambhavAditi siddhAntapakSavAdinaH sUrayo vadanti / ___ vastutaH tArkikamatAnusAreNa RjusUtrasya paryAyArthikanayatve'pi "aNuvaogo davvaM" (anu.dvA... sU.14) iti anuyogadvArasUtraparibhASitam anupayogalakSaNaM caturthaM dravyAMzameva upAdAya vartamAnAnupayuktAvazyakaparyAye dravyapadopacArAd "ujjusuassa ego aNuvautto Agamao egaM davvAvassayaM, puhattaM Necchai" ke paryAyane mAne-bole te sthUla RjusUtranaya." tethI RjusUtrane dravyArthikanaya kaho to kSaNika ke kiyatkAlIna paryAyane mAnavAnI ke bolavAnI vAta RjusUtranayamAM kaI rIte saMgata thaze ? * hajusUtravyAkhyAmAM pariSkAra 4 samAdhAna :- (tatra.) A virodhano parihAra tyAM vyAkhyAne thoDI badalI devAthI = pariSkAra karavAthI thaI jaze. te A rIte - sUkSma RjusUtra kSaNika dravyane mAne-bole. tathA sthUla RjusUtra tat tata vartamAna paryAyane prApta karanAra dravyane mAne-bole. pUrve (6/13) darzAvela RjusUtranayanA be bhedanI A rIte vyAkhyA karavAthI RjusUtrane dravyArthika mAnI zakAze. tethI anuyogadvArasUtranA virodhano paNa parihAra thaI jaze. te A rIte - sUkSma RjusUtranA mate sAmAyika vagere AvazyakasUtranA arthamAM upayoga ] na rAkhanAra niraMza, kSaNika Atmadravya = dravyaAvazyaka. tathA sthULa RjusUtranA mate te te sAmAyika Adi AvazyakasUtranA arthamAM upayoga na rAkhavA svarUpa judA judA sthUla (= sAmAnyataH antarmuhUrtakAlavyApI) vartamAna paryAyane prApta karela Atmadravya = dravyaAvazyaka. Ama RjusUtranayanA mate dravyaAvazyaka saMbhavI zake che. A mujaba siddhAntapakSavAdI zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNa vagere pUrvAcAryo kahe che. - hA cothA divyAMzanuM nirUpaNa loka (vastu) vAstavamAM to tArkikamata mujaba RjusUtranayane paryAyArthikanaya mAnavAmAM Ave to paNa anuyogadvArasUtrano virodha AvavAnI saMbhAvanA nathI. AnuM kAraNa e che ke "anupayoga dravya kahevAya? - A pramANe anuyogadvArasUtramAM anupayogasvarUpa pAribhASika cothA prakArano je dravyAMza darzAvela che, tene laIne vartamAna anupayukta AvazyakaparyAyamAM 'dravya' padano upacAra karI zakAya che. tathA ko.(12+13) + lA.(2)mAM 'dravyanaya pATha. pustakomAM "naya' pATha. 1. anupayo: dravyamAM 2. RgusUtrI : anupayu: sAmataH cha dravyAvazyama, pRtharva na rUchatA ( 150 rAtA Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 968 * RjusUtre dravyanikSepagrAhakatvasamarthanam / panyA' 8/13ll. (anu.dvA.sU.15) iti anuyogadvArasUtravacanaM siddhasenAditArkikasUrimatena upapAdanIyam, paryAyAstikanayena mukhyadravyAMzasyaiva pratikSepAt, na tvaupacArikasyAnupayogalakSaNasya dravyAMzasyeti asmadekaparizIlitaH panthAH iti mahopAdhyAyayazovijayagaNivarAH dravya-guNa-paryAyarAsastabake prAhuH / ___"naitat kamanIyam, naamaadivdnupcritdrvynikssepdrshnprtvaaduktsuutrsy| na cedevam, zabdAdiSvapi kathaJcidupacAreNa dravyanikSepaprasaGgAt, "puhattaM necchai" (anu.dvA.15) ityAdinA anupayuktasAmAyikAdyAvazyakeSu pRthaktvaniSedhe'pRthaktvena dravyavidherAvazyakatvAt, ekavizeSaniSedhasya taditaravizeSavidhiparyavasAyitvAdityAdistu jinabhadramukhAravindanirgaladvacanamakarandasandarbhopajIvinAM dhvaniH" (zA.vA.sta.7/kA.17vR./pR.107) AvA prakArano upacAra karIne eka anupayukta sAmAyika Adi Avazyaka RjusUtranayanA mate eka dravyaAvazyaka che. tenA mate dravyaAvazyakamAM anekatva ISTa nathI' - A pramANe anuyogadvArasUtranuM je vacana upalabdha thAya che tenI saMgati siddhasena divAkarajI vagere tArkika jainAcAryonA mate thaI zake che. AnuM kAraNa e che ke paryAyAstikanaya mukhya dravya aMzano ja apalApa kare che. anupayogasvarUpa aupacArika dravya aMzano amalApa paryAyAstikanaya karato nathI. A pramANe anuyogadvArasUtranA samarthanano mAtra ame kheDelo mArga jANavo. A pramANe mahopAdhyAya yazovijayajI gaNivara dravya-guNa-paryAya rAsanA stabakamAM jaNAve che. A rIte tArkikamatanuM mahopAdhyAyajI mahArAje samarthana karyuM che. saiddhAtikamatanuM samarthana 3 ("neta.) "paraMtu RjusUtranayane paryAyArthikanaya mAnIne anupayoga svarUpa pAribhASika dravyAMzane 1 laIne uparokta rIte anuyogadvArasUtranuM tArkikamate samarthana karavuM vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke nAmAdi nikSepanI jema AvazyakasaMbaMdhI anupacarita dravya nikSepane ja RjusUtranayano viSaya batAvavAmAM mAM uparokta anuyogadvArasUtra tatpara che. matalaba ke "eka anupayukta sAmAyika Adi Avazyaka RjusUtra nayanA mate eka dravya Avazyaka che' - A pramANe anuyogadvArasUtramAM RjusUtranA viSayarUpe sAmAyika Adi AvazyakasaMbaMdhI je dravyanikSepa darzAvela che te pAribhASika = aupacArika dravyAMzane darzAvavAmAM tatpara nathI. paraMtu anupacarita = vAstavika dravyAMzane jaNAvavAmAM ja te sUtra tatpara che. jo "sAmAyika Adi AvazyakasaMbaMdhI anupacarita dravyanikSepa jusUtranayano viSaya che' - AvuM darzAvavAnuM anuyogadvArasUtranuM tAtparya mAnavAmAM na Ave to zabdAdi nayonA viSayamAM paNa kAraNatA vagere svarUpa dravyasAdezyane laIne kAraNatAnA AzrayamAM dravyapadano upacAra karIne zabdAdi nayomAM paNa dravyanikSepane svIkAravAnI Apatti durvAra banaze. bIjI vAta e che ke "pudatta naiR" ityAdirUpe uparokta anuyogadvArasUtramAM anupayukta sAmAyika Adi AvazyakomAM = dravyaAvazyakamAM pRthakvano = anekatvano niSedha karela che. tethI te AvazyakanuM apRthapharUpe = ekadravyarUpe vidhAna karavuM anivArya che. kAraNa ke koI paNa sAmAnya vastunA eka vizeSa aMzano niSedha tenA anya vizeSa guNadharmonuM vidhAna karavAmAM phalita thAya che. A pramANe zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNanA mukhAraviMdamAMthI nIkaLatA vacanAtmaka makaraMdanA saMdarbha upara nirbhara rahevAvALA vidvAnono avAja che." te zAstravArtAsamuccaya graMthanI syAdvAdakalpalatA 1, pRtharva netA Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 * nayopadezavRttisaMvAdapradarzanam . syAdvAdakalpalatAyAM saptamastabake shruuyte| prakRte 'apRthaktvena = ekadravyatvena' iti vivaraNataH RjusUtranayaH anupacaritadravyanikSepamabhyupagacchatIti siddhamityAkUtam / yathoktaM vizeSAvazyakabhASye '"icchai suni mayaM so rUvaeN vitu na pudatta" (vi..mA.2848) tA "mukti = kanuyoga dvArasUtra' | 'so = RjusuutrH'| adhikantu jijJAsubhiH vizeSAvazyakabhASya-syAdvAdakalpalatAto'vaseyam / "yadi cAnupayogAMzamAdAya vartamAnAvazyakaparyAye dravyapadopacArAd dravyAvazyakatvasaGgatikaraNe'pi 'eko'nupayukta ekaM dravyAvazyakami'tyatrAnupayogasya viSayaniyantritatvenA'rthekyAduddezya-vidheyabhAvAnupapattiriti vibhAvyate, vyAkhyAnA sAtamA stabakamAM saMbhaLAya che. prastutamAM "apRthakatva' zabdano artha "ekadravyatva' karavAthI RjusUtranaya anupacarita dravyanikSepane mAne che - tema siddha thAya che. A pramANe syAdvAdakalpalatAvivaraNanuM tAtparya jaNAya che. kema ke vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe jaNAvela che ke "RjusUtra dravyanikSepane mATe ja che. paraMtu aneka dravyAvazyakane (pRthakvane) nathI mAnato. A mujaba anuyogadvArasUtramAM jaNAvela che." A rIte zrIjinabhadragaNIjIno mata che. A aMge adhika jANakArI jijJAsu vAcakavarge vizeSAvazyakabhASyamAMthI tathA syAdvAdakalpalatAmAMthI meLavI levI. tArkikamatanuM nirAkaraNa : nayopadezavRtti , ("ri.) "anupayogasvarUpa pAribhASika dravyAMzane laIne vartamAna AvazyakaparyAyamAM 'dravya' padano aupacArika prayoga karIne "anupayukta sAmAyika Adi vartamAna AvazyakaparyAya RjusUtranA mate dravyaAvazyaka che' - A pramANe, tArkikamatAnusAra, arthasaMgati karavAmAM Ave to paNa anuyogadvArasUtramAM eka anupayukta RjusUtranA mate eka dravyaAvazyaka che' - A pramANe je jaNAvela che tyAM pUrvArdha bhAga udezyarUpa ane uttarArdha bhAga vidheyasvarUpa hovAthI udezya-vidheyabhAvanI asaMgati thaze. matalaba uM! ke "eka anupayukta Avazyaka" ne udezIne "eka dravya Avazyaka'nuM vidhAna anuyogadvArasUtramAM karavAmAM Avela che. udezyabhAgamAM anupayoga viSayathI niyaMtrita thayelo che. kAraNa ke upayoga niyamA saviSayaka se hoya che. tethI udezyabhAgano artha thaze - "eka Avazyakagocara vartamAna upayogano abhAva.' tathA vidheyabhAgamAM paNa 'dravyaAvazyaka' kahevA dvArA uparokta rIte viSayathI niyaMtrita evo anupayoga praveza pAmela che. paraMtu A rIte mAnavAmAM to udezya vibhAgano artha ane vidheya vibhAgano artha eka banI jaze. tethI udezya-vidheyabhAva ja asaMgata thaI jaze. kAraNa ke anupayogasvarUpe ja dravyaAvazyakatAnuM pratipAdana evuM sUcave che ke dravya Avazyaka eTale anupayukta Avazyaka. arthAt AvazyakaviSayaka vartamAna upayogano abhAva. tethI "eka anupayukta Avazyaka eka dravyaAvazyaka che' - A pramANe anuyogadvArasUtramAM RjusUtrano je mata darzAvela che, tenuM arthaghaTana ema thaze ke eka anupayukta Avazyaka eka anupayukta Avazyaka che.' arthAt "eka Avazyakagocara vartamAna upayogano abhAva e eka Avazyakagocara vartamAna upayogano abhAva che.' ahIM uparokta vAkyanA pUrvArdhamAM rahela udezya bhAga ane uttarArdhamAM rahela vidheya bhAga - A bannenA arthamAM kazo ja taphAvata 1. icchati zrute bhaNitaM sa dravyaM kintu na pRthaktvam / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 970 0 tArkikamate uddezya-vidheyabhAvasamarthanam / 8/13 ___tadA dravyAvazyakapadaM dravyAvazyakatvena vyavahartavyaparaM vivaraNaparatayA vaitad yojanIyamiti na kazcid - doSa ityAlocayAmaH" (nayo.kA.18 vR.) iti nayAmRtataraGgiNyabhidhAnAyAM nayopadezavRttau yazovijayavAcakendrAH eva vdnti| ayamatrAzayaH - yathA 'ghaTamAnaya' ityukte 'ghaTa iti kim ?' iti paryanuyoge sati 'kumbhaH ghaTaH' ityuttareNa 'ghaTapadaM ghaTatvena vyavaharttavyaparami'tyavagamya 'kumbho ghaTatvena vyavahartavyaH' iti zAbdabodho jAyate tathA 'eko'nupayukta ekaM dravyAvazyakami'tyukte 'dravyAvazyakapadaM dravyAvazyakatvena nathI. tethI anupayogarUpa dravyAMzanI vivakSA karavAthI udezya-vidheyabhAva saMgata na thAya. ('rAma rAjA che' - AvuM bolAya. kAraNa ke rAmane udezIne rAjApaNAnuM vidhAna karavAmAM Ave che. ahIM "rAma" ane "rAjA' zabdanA arthamAM pharaka hovAthI uparokta rIte udezya - vidheyabhAva saMbhavI zake che. paraMtu rAma koNa che ?' - A praznanA javAbarUpe "rAma rAma che' - AvuM na bolAya. kAraNa ke rAmane udezIne rAmanuM ja vidhAna uparokta vAkyamAM karavAmAM Ave che ke je zakya nathI. kema ke "rAma" ane "rAma" zabdanA arthamAM to koI ja pharaka nathI. je be zabdanA arthamAM pharaka hoya tathA uddezyatAavacchedaka ane vidheya bannenuM sAmAnyAdhikaraNya saMbhavita hoya tyAM ja uddezya-vidheyabhAva saMbhavI zake.)" # tArkikamatanuM samarthana H nAyopadezavRtti 4 (tA.) "jo A pramANe tArkikamatamAM Apatti ApavAmAM Ave to dravyaAvazyaka tarIke jeno vyavahAra thAya che te padArthano vAcaka dravya Avazyaka' zabda che - tevI rIte, tArkika matAnusAra, arthasaMgati karavI. athavA 'dravya Avazyaka' zabda vivaraNa karavAmAM tatpara che - te rIte tArkikamatathI yojanA karavI. tethI RjusUtranayane paryAyArthika mAnavAmAM ke anuyogadvArasUtranuM samarthana karavAmAM koI paNa ( doSa nahi Ave. evuM ame vicArIe chIe." A pramANe mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAje ja nayopadeza graMthanI nayAmRtataraMgiNI nAmanI svopajJa vRttimAM jaNAvela che. uddezya-vidheyabhAvanI vicAraNA . (sayana.) ahIM mahopAdhyAyajI mahArAjano Azaya e che ke ghaTa ane kuMbha zabdano artha eka ja che. tethI "kuMbha ghaTa che' - A pramANe kuMbhatvane udezIne ghaTanuM vidhAna thaI zakatuM nathI. tema chatAM koI mANasa kuMbhane ghaDo kahevAya tevuM samajato na hoya tyAre "ghaDo lAva'- A pramANe tene kahevAmAM Ave tyAre te prazna kare che ke "ghaDo eTale zuM?" tyAre sAmenI vyakti bAhoza hovAthI samajI jAya che ke "kuMbhane ghaDo kahevAya' - tevuM A mANasa samajato nathI. tethI kuMbhathI paricita evA te mANasane sAmenI vyakti kahe che ke "kuMbha e ghaDo che. ahIM kuMbhane udezIne ghaTatvanuM vidhAna karavAmAM Ave che. yadyapi kuMbha ane ghaTa zabdanA arthamAM koI pharaka nathI. tema chatAM uparokta sthaLe udezya-vidheyabhAva sahu koIne saMmata che. paraMtu "kuMbhatva ane ghaTatva eka hovAthI udezyatAavacchedaka ane vidheya vacce koI taphAvata na rahevAthI udezya-vidheyabhAva kaI rIte saMgata thaI zake ?" A praznanuM samAdhAna e che ke uparokta sthaLe "ghaTa' pada ghaTa tarIke jeno vyavahAra thAya tene batAvavAmAM tatpara che. matalaba ke "kuMbha e ghaDo che' - A prakAre je javAba ApavAmAM Avela che, tenuM arthaghaTana evuM thAya che Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 971 0 nayopadezavRttikalpAntaravimarzaH 0 vyavahartavyaparami'tyavagamya 'eko'nupayukta ekadravyAvazyakatvena vyavahartavya' iti zAbdabodha udeti|| evamupadarzitAnuyogadvArasUtraM soddezya-vidheyabhAvaM tArkikamate'pi snggcchte| yadvA 'ko haMsaH ?' iti paryanuyoge "payo'mbubhedI haMsaH syAd" (pramANamImAMsAvRttau 1/2/4 / uddharaNam) ityuttarasya yathA vivaraNarUpatA tathaiva tArkikamatAnusAreNa 'kimekaM dravyAvazyakam ?' iti ma prazne 'eko'nupayukta ekaM dravyAvazyakamiti pratyuttarasyA'pi vivaraNarUpatayA noddezya-vidheyabhAvA'saGgatiriti nayopadezavRttidarzitakalpAntaratAtparyamityavadheyam / nayarahasye'pi (pR.38) tArkikamataM . pariSkRtaM samarthitaJca yazovijayavAcakaiH / (1) yathA haribhadrasUribhiH AvazyakaniyuktivRttau (zlo.759) RjusUtrasya dravyAstikatvam ke "kuMbha e ghaDA tarIke vyavahAra karavA yogya che. matalaba ke uparokta vAkya dvArA kuMbhane uddezIne ghaDA tarIkeno vyavahAra karavo - evuM vidhAna karavuM abhipreta che. ahIM uddezyatAavacchedaka ane vidheya badalAI javAthI udezya-vidheyabhAva saMgata thaI zake che. barAbara A ja rIte prastutamAM paNa evuM samajavuM ke "eka anupayukta Avazyaka e eka dravyaAvazyaka che' - A pramANe anuyogadvArasUtranA vacananuM arthaghaTana A mujaba karavuM ke "eka anupayukta Avazyaka e eka dravya Avazyaka tarIke vyavahAra karavA yogya che. matalaba ke eka anupayukta Avazyakane uddezIne eka dravya Avazyaka tarIke vyavahAra karavo - evuM vidhAna karavAnuM anuyogadvArasUtrakArane abhipreta che. A rIte tArkikamatAnusAra paNa anuyogadvArasUtranI tathA temAM jaNAvela udezya-vidheyabhAvanI saMgati thaI zake che. # "vivaraNanI samajaNa * (va.) "haMsa kone kahevAya ?' Ama koI pUche tyAre vidvAna mANasa kahe che ke "dUdha ane pANIne judA pADe tevA paMkhIne haMsa kahevAya. dUdha ane pANIne juduM pADanAra paMkhI tathA haMsa - A banne padArtha eka ja che, judA nathI. tema chatAM haMsanuM vivaraNa karavAnA lIdhe tevuM vAkya nirdoSa manAya che. te ja rIte "RjusUtranayanA mate eka dravyaAvazyaka kone kahevAya ?' Avo koI prazna pUche to tenA javAbamAM anuyogadvArasUtrakAra pharamAve che ke "eka anupayukta Avazyaka e eka dravyaAvazyaka che. ahIM anupayukta Avazyaka ane dravya Avazyaka A banne padArtha, tArkikamatAnusAra, eka ja che, judA nathI. tema chatAM dravyaAvazyakanuM vivaraNa karavAnA lIdhe anuyogadvArasUtrakArano javAba nirdoSa ja che. vivaraNarUpatAnA lIdhe udezya-vidheyabhAvanI tyAM asaMgati nathI. nayopadeza graMthanI nayAmRtataraMgiNI vyAkhyAmAM vA' = "athavA' kahevA dvArA je bIjo vikalpa batAvela che teno artha A rIte samajavo. nayarahasyamAM paNa mahopAdhyAya zrIyazovijayajIe prastuta tArkikamatano pariSkAra ane tenuM samarthana karela che. >> samyapha kSayopazamanI vividhatA che (vadhA.) ahIM eka vAta dhyAnamAM rAkhavI ke (1) zrIharibhadrasUrijI jevA samartha tArkika AgamaTIkAkArazrIe AvazyakaniryuktivyAkhyAmAM (gAthA-759) RjusUtranayane dravyAstika jaNAvela che. tathA anuyogadvArasUtravyAkhyAmAM (sU.97) teozrIe ja RjusUtranayane paryAyArthika jaNAvela che. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 972 0 anekavidhaprarUpaNAbIjaprakAzanam / 8/13 anuyogadvArasUtravRttI(sU.97) ca taiH tasya paryAyArthikatvaM darzitam, (2) yathA ca hemacandrasUribhiH vizeSAvazyakabhASyavRttau (gA.2264) pUrvam RjusUtrasya dravyArthikatvaM darzitaM pazcAt taireva tatraivA'gre dvikRtvaH (vi.A.bhA.3370 + 3587) anuyogadvArasUtravRttau (anu.sU.97) ca dvikRtvaH tasya paryAyArthikatvaM - tama, () yathA ra remaviimareva "bhAve viya..." (vi..ma.ra847) phatyAdri pUrvo(4/9rU8/10) vizeSAvazyakabhASyavRttI RjusUtrasya azuddhatvaM darzitaM pazcAcca taireva tatraivA'gre sAmAyikanirUpaNAvasare "zuddhAnAM tu nizcayanayarUpANAm RjusUtrAdInAM kRtaM tad" (vi.A.bhA.3370 vR.) ityevam, zrutajJAnaza dvitIyabhedanirUpaNAvasare tatraiva "zuddhAnAM tu RjusUtrAdInAM jJAnaM kSarameva" (vi.A.bhA.455 vR.) ityevam, ka "suddhanayA nivvANaM saMjamaM beMti" (vi.A.bhA.1132) iti vizeSAvazyakabhASyasya vRttau ca "zuddhanayAH RjusUtra-zabdAdayaH" (vi.A.bhA.1132 vR.) ityevam RjusUtrasya vizuddhatvaM kaNThata uktam, (4) yathA ca hemacandrasUribhireva jIvasamAsavRttau (gA.85) kAlasyA'tiriktadravyarUpatA darzitA, pazcAcca taireva vizeSAvazyakabhASyavRttI (gA.2033/2035) anuyogadvArasUtravRttau (sUtra-131/pR.185) ca kAlasya jiivaajiivparyAyarUpatA rzitA, (6) yathA ye taireva vizeSAvaramArthavRtta (T.141,306,328,2080) artha (2) maladhArI zrI hemacandrasUrijI jevA samartha AgamaTIkAkAre paNa vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM parve (gA.2264) Rjasatranayane dravyArthikarUpe jaNAvyo tathA pachI te ja graMthamAM AgaLa (gA.3370 +3587) teozrIe be vAra RjusUtrane paryAyArthikanaya tarIke jaNAvela che. temaja anuyogadvArasUtravyAkhyAmAM paNa teozrIe ja be vAra RjusUtrane paryAyArthika tarIke darzAvela che. A vAtane hamaNAM (8/13) ja ApaNe joI gayA chIe tathA pUrve (6/12) paNa anuyogadvAravRttinA saMdarbhamAM samajI gayA chIe. ra (3) temaja "mAvaM viya..." ItyAdi pUrvokta(4/13+8/10) vizeSAvazyakabhASyagAthAnI vyAkhyAmAM hemacaMdrasUrijIe RjusUtranayane azuddha jaNAvela che tathA pAchaLathI teozrIe ja te ja graMthamAM AgaLa G! "sAmAyika kRta che ke akRta?' A viSayanuM nirUpaNa karavAnA avasare "nizcayanayasvarUpa zuddha RjusUtra vagere nayonA mate sAmAyika kRta che" - AvuM kahevA dvArA jusUtrane zuddhanaya jaNAvela che. te ja A rIte zrutajJAnanA "kSara' nAmanA bIjA bhedane samajAvavAnA avasare teoe vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM "RjusUtra vagere zuddhanayonA mate to jJAna kSara = nazvara ja che" - AvuM kahevA dvArA RjusUtrane zuddhanaya jaNAvela che. tathA "zuddha nayo saMyamane ja mokSa kahe che' - A vizeSAvazyakabhASyanI vyAkhyAmAM paNa teoe "RjusUtra, zabdanaya vagere zuddha nayo che' - Ama jaNAvela che. (4) temaja maladhArI hemacandrasUrijIe jIvasamAsavyAkhyAmAM kALane svataMtra chaThThA dravya tarIke jaNAvela che. tathA pAchaLathI teozrIe ja vizeSAvazyakabhASyavRttimAM ane anuyogadvArasUtravyAkhyAmAM kALane jIvAjIvanA paryAyasvarUpe jaNAvela che. (5) tathA zrI hemacandrasUrijIe ja vizeSAvazyakabhASyavRttimAM arthaparyAya ane vyaMjanaparyAya vize potAnA judA-judA pAMca abhiprAyane sUcita karyA che. 1. bhAvaM vaiva...... Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 0 zuddhA'zuddhabhedena RjusUtradvaividhyadyotanam / 973 -vyaJjanaparyAyagocaraM svAbhiprAyapaJcakaM dyotitam tathA mahopAdhyAyayazovijayagaNivaraiH dravya-guNa-paryAyarAsastabake (8/13), nayopadezavRttau (kA.18) nayarahasye (pR.38) ca tArkikamatamanusRtam, syAdvAdakalpalatAyAJca (7 / 17) AgamikamataM samarthitam, ekasyApi granthakRtaH kSetra-kAlA'vasthAdibhedena jJAnAvaraNAdikarmakSayo- rA pazamavaividhyasambhavAt / sarve'pi ete sadAdezAH bhagavadanumatanAnAbhiprAyA'nuyAyitvAdityavadheyam / ma malayagiricaraNaistu AvazyakaniyuktivRttau prathamagAthAvataraNikAyAM "(anuyogadvAra)sUtrAbhiprAyeNa tu / RjusUtro'pi avizuddho dravyAstikanayaH, tasyApi dravyAbhyupagamAt / tathA cAnuyogadvArasUtram - "ujjusuyss| go anuvaDo gAmo gri vyAvasarSa, pudatta neccha" (anu.kA.phU.91) ti" (.ni.kR.32) vyAdhyAtim ' teSAmayamabhiprAyaH asmAkaM pratibhAti yaduta - RjusUtrasya siddhasenIyamate paryAyArthikatvaM zrIjinabhadra-Ni gaNimate ca dravyArthikatvamiti matadvayasamanvayArthaM zuddhA'zuddhabhedena RjusUtraM dvividhatayA vibhajya zuddharjusUtrasya paryAyamAtrAbhyupagamaparatvAt siddhasenIyA'bhiprAyeNa paryAyArthike'ntarbhAvaH, azuddharju jema haribhadrasUrijI ane hemacandrasUrijI judA-judA graMthamAM RjusUtranaya vagerenI bAbatamAM kyAreka saiddhAntikamatane, to kyAreka tArkikamatane anusaryA che, tema mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivarazrI paNa RjusUtranayanI bAbatamAM dravya-guNa-paryAyarAsanA TabAmAM (8/13), nayopadezavRtti nayAmRtataraMgiNImAM ane nayarahasyamAM tArkikamatane anusaryA che tathA zAstravArtAsamuccayanI prauDha vyAkhyA syAdvAdakalpalatAmAM (7/17) teozrIe AgamikamatanuM samarthana karela che. Ama eka ja bAbatamAM vividha prakAranuM nirUpaNa alaga-alaga graMthomAM eka ja graMthakAra paramarSi kare che, tenuM kAraNa e che ke kSetra-kALa-avasthA (= AtmadazA) vagere badalavAnA nimitte jJAnAvaraNAdi karmanA kSayopazamamAM paNa vaividhya saMbhave che. eka ja vyaktie mokSamArgAnusAriNI prajJAnA prakarSathI eka ja bAbatamAM potAnA alaga-alaga tAraNo alaga alaga sthaLe darzAvela hoya tevuM zakya che. paraMtu "AmAM eka mata sAco ane bIjo mata khoTo' - AvuM nakkI na karI levuM. paraMtu sarvajJa bhagavaMtane mAnya evA vividha abhiprAyone uparokta graMthakAro che anusarelA hovAthI uparokta badhA ja maMtavyo sAcA che - tema samajavuM. dravyAvazyaka aMge zrImalayagirisUrijIno abhiprAya che (mattA) zrImalayagirisUrijI mahArAje AvazyakaniyuktivyAkhyAmAM prathama gAthAnI avataraNikAmAM ja jaNAvela che ke - "anuyogadvArasUtranA abhiprAyathI to RjusUtranaya paNa azuddha hoya to dravyAstikanaya che. kema ke azuddha RjusUtranaya paNa dravyanikSepano svIkAra kare che. tethI anuyogadvArasUtramAM "eka anupayukta RjusUtramate AgamathI eka dravyAvazyaka che' - Ama jaNAvela che." (auSA.) tenI pAchaLa teozrIno Azaya evo jaNAya che ke - "siddhasenIya mate RjusUtra paryAyArthika che tathA zrIjinabhadragaNimate RjusUtra dravyArthika che' - A mujaba be matabheda prasiddha che. tenA samanvaya mATe RjusUtranA zuddha ane azuddha - ema be prakAranA vibhAga karIne zuddha RjusUtra paryAyamAtrano svIkAra karavAmAM tatpara hovAthI siddhasenIya mate teno paryAyArthikamAM samAveza karI zakAya che. tathA 1. RjusUtrasya eko'nupayukta Agamata ekaM dravyAvazyakam, pRthaktvaM necchti| Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 974 0 paryAyanaye guNasamUhAtmakadravyagrAhakatvam / 8/13 sUtrasya ca dravyanikSepAbhyupagamaparatvAd anuyogadvArasUtrayathAzrutArthagrAhijinabhadragaNikSamAzramaNA'bhiprAyeNa e dravyArthike'ntarbhAvaH kartuM zakyate iti / itthaM 'zuddharjusUtraH paryAyArthikaH azuddharjusUtrazca dravyArthika' kA ityabhyupagamya prakRtatArkikA''gamikamatabhedasamAdhAnaM tairkaariiti| vayaM tu brUmaH - RjusUtranayasya paryAyArthikatve'pi guNasantatilakSaNadravyagrAhakatvaM sambhavatyeva / na hi tAdRzadravyAbhyupagamamAtreNa RjusUtrasya paryAyArthikatvaM-pracyavate / taduktam uttarAdhyayanabRhadvRttI za vAdivetAlazrIzAntisUribhiH "paryAyanayasyA'pi guNasaMhatirUpasya dravyasya iSTatvAt / taduktaM - "paryAyanayo'pi ne dravyamati puNasantAnapa"iti () thArtha" (u.3.ra/ni.79/g.71) rUktiA vizeSAvaramArtha maladhAravRttau api paryAyArthikanayAbhiprAyapradarzanAvasare "pUrvAparIbhAvena pratItyasamutpAdasamutpannaguNasamudAye dravyopacArapravRtteH" (vi.A.bhA.1648 mala.vR.) ityuktam / nayAmRtataraGgiNyAM "paryAyArthamate dravyaM = dravyapadArthaH sadRzakSaNasantatireva" (nayo. 16/vR.pR.125) iti yshovijyvaackaaH| nayarahasye'pi (pR.35) pratyabhijJAdinimittatayA sajAtIyakSaNaparamparAsvarUpadravyA'bhyupagamaH paryAyArthikanaye drshitH| tatazcAtra azuddha RjusUtra dravyanikSepano svIkAra karavAmAM taiyAra hovAthI anuyogadvArasUtranA yathAzruta arthano aMgIkAra karanArA zrIjinabhadragaNInA mate teno dravyArthikamAM samAveza karI zakAya che. Ama "zuddha RjusUtra = paryAyArthika ane azuddha RjusUtra = dravyArthika' - AvuM svIkArIne malayagirisUrijIe uparokta tArkika ane Agamika matanuM samAdhAna sUcita karela che. Ama amane jaNAya che. trAsurasaMmata dravyAvazyaka aMge navI vicAraNA (vAM.) ame (= dravyAnuyogaparAmarza-karNikAkAra muni yazovijaya gaNI) to A bAbatamAM ema kahIe chIe ke - RjusUtranaya paryAyArthika hoya to paNa guNasantAnasvarUpa = guNapravAhAtmaka = paryAyadhArAsvarUpa dravyanuM te grahaNa karI zake ja che. guNasaMtatisvarUpa dravyano svIkAra karavA mAtrathI RjusUtranaya paryAyArthika tarIke maTI jato nathI. tethI to vAdivetAla zrIzAntisUrijI mahArAje uttarAdhyayanasUtranI ziSyahitA nAmanI brahavRttimAM jaNAvela che ke "paryAyanayane paNa guNasaMghAtasvarUpa = guNapravAhAtmaka dravya mAnya che. tethI ja pUrvAcAryoe jaNAvela che ke paryAyanaya paNa guNasaMtatisvarUpa dravyane Icche che' - A pramANe gAthArtha che. ahIM ApaNe spaSTapaNe joI zakIe chIe ke zAMtisUrijI jevA samartha tArkika AgamavyAkhyAkAra paNa paryAyArthikanayane dravyagrAhI mAne che tathA e bAbatamAM prAcIna jainAcAryanA vacanane sAkSI svarUpe dekhADe paNa che. temaja vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttimAM paNa paryAyArthikanayano abhiprAya dekhADavAnA avasare kahyuM che ke pUrvottarabhAvarUpe sApekSa rahIne utpanna thatA padArthonI utpattine pratItyasamutpAda kahevAya che. AvA pratItyasamutpAdathI utpanna thayelA evA guNonA samudAyamAM dravyano upacAra = vyavahAra karavAnI pravRtti paryAyArthikanayamAM thAya che." niyopadezavRtti nayAmRtataraMgiNImAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke "samAna kSaNono pravAha e ja paryAyArthikanayamate dravya = dravyapadArtha che.' nayarahasyamAM paNa pratyabhijJA vagerenA nimittarUpe sajAtIyakSaNaparaMparAsvarUpa dravya paryAyArthikanayane mAnya che - Ama jaNAvela che. Ama (1) uttarAdhyayanabRhavRtti, Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdanaye tadvyatiriktadravyanikSepasvIkAraH 'sAmAyikAdyAvazyakasUtrArthAnupayuktasajAtIyacetanApravAhalakSaNam Atmadravyam ekaM dravyAvazyakami'tyevaM pUrvoktAnuyogadvArasUtravacanavyAkhyAnAd RjusUtranayasya paryAyAstikatve'pi niruktaikadravyAvazyakAbhyupagantRtvaM saGgacchata eveti tArkikamataM samarthanIyam / kiJca, dravyAvazyakAbhyupagamAtreNa na RjusUtrasya dravyArthikatvam Apadyeta, paryAyArthikatayA na sarvasammatena zabdanayenA'pi jJazarIra - bhavyazarIravyatiriktadravyanikSepA'GgIkArAt / yathoktam anuyogadvArasUtracUrNo zabdanayam adhikRtya "taM ceva paDuppaNNakAliyaM atthaM ujjusuttAbhippAyato visesiyayaraM icchati, jahA Nikkheve Necchai NAma- TThavaNAghaDaM jJasarIra bhavyasarIradravyaghaDaM ca" (anu. sU. 606 cU.pU. 625) ' '' iti| na hyatra jinadAsagaNimahattaraiH zabdanayamatopadarzanAvasare tadvyatiriktadravyanikSepA'nabhyupagamo drshitH| tathA ca zabdanayApekSayA azuddhasya RjusUtrasya dravyAvazyakAbhyupagantRtve kathaM dravyArthikatvakA (2) temAM uddhRta sAkSIpATha, (3) vizeSAvazyakabhASyavRtti, (4) nayAmRtataraMgiNI ane (5) nayarahasya - A pAMca vacananA AdhAre prastutamAM 'unnumutraksa jo anuvanto bALamon vyAvastayaM' AvA pUrvokta anuyogadvArasUtranA vacananI vyAkhyA evI karI zakAya che ke sAmAyika vagere AvazyakapratipAdaka sUtranA arthamAM anupayukta evI sajAtIya cetanAnA pravAha svarUpa je Atmadravya che, te eka dravyAvazyaka che. A mujaba vyAkhyA karavAthI RjusUtranayane paryAyArthika mAnavAmAM Ave to paNa 'RjusUtranaya uparokta eka dravyaAvazyaka svIkAre che' - AvuM tArkikamatathI saMgata thaI zake ja che. A rIte vidvAnoe prastutamAM vicAraNA karavI. * paryAyArthikanayamAM dravyanikSepa mAnya - anuyogadvAracUrNi (vijhya.) vaLI, dravyAvazyakano svIkAra karavA mAtrathI RjusUtra dravyArthika banI javAnI Apattine avakAza na hovAnuM kAraNa e paNa che ke paryAyArthika tarIke sarvamate mAnya zabdanaya paNa tavyatirikta = jJazarIra-bhavyazIravyatirikta dravyanikSepano svIkAra kare che. anuyogadvArasUtracUrNimAM zrIjinadAsagaNimahattare zabdanayanI mAnyatAne jaNAvatA kahela che ke "RjusUtramAnya vartamAnakAlIna te ja arthane RjusUtranA abhiprAya karatAM vadhu vizuddha = sUkSma rIte zabdanaya mAne che. RjusUtra karatAM zabdanayano mata vadhu vizuddha e rIte che ke nikSepanI aMdara nAmaghaTa, sthApanAghaTa, jJazarIra dravyaghaTa, bhavyazarI2 dravyaghaTa zabdanayane mAnya nathI." prastutamAM jinadAsagaNimahattare zabdanayano abhiprAya jaNAvavAnA avasare 'tavyatirikta dravyanikSepa zabdanayane mAnya nathI' - AvuM jaNAvela nathI. Azaya e che ke noAgamathI dravyanikSepanA traNa bheda - (1) jJazarIra, (2) bhavyazarIra,(3) tavyatirikta = jJazarIra -bhavyazarIrabhinna dravyanikSepa. A traNamAMthI zabdanayane prathama be mAnya nathI. Ano artha e thayo ke tavyatirikta dravyanikSepa zabdanayane saMmata che. zabdanaya to RjusUtra karatAM vadhu vizuddha che. tema chatAM te tadbatirikta dravyanikSepane svIkArIne jo paryAyArthika banI zakato hoya to zabdanaya karatAM 1. taM caiva pratyutpannakAlikam artham RjusUtrA'bhiprAyataH vizeSitataram icchati / yathA nikSepe necchati nAma-sthApanAghaTaM jJazarIra bhavyazarIradravyaghaTaM ca / 8/13 975 the s Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 9760 paryAyArthanaye dravyanikSepagrAhakatvaM dhavalAkArasammatam 0 8 /13 pa mApadyeta ? ___ tattvataH prakRte dravyAvazyakam anupayuktakriyAvizeSalakSaNavibhAvaparyAya eva aatmnH| tatazca ' dravyAvazyakalakSaNaparyAyA'bhyupagame kA hAniH paryAyArthika sUtrasya ? iti siddhasenIyapathapariSkAraprakAraH sa asmadupakalpito vibhAvyatAM viduSAM nivahena / yadvA RjusUtrasya paryAyArthikatve'pi varttamAnasamayavartinAnAparyAyagumphitaikasAmayikadravyagrAhakatayA dravyanikSepaH tatra sambhavatyeva / dravyasya paryAyabhinnatayA asattve'pi tadabhinnatayA sattvam RjusUtrasammatameva / na hyetAvatA tasya paryAyArthikatvam RjusUtratvaM vA vyAhanyeta, atItA'nAgata-parakIya-nAnAtvA'grahaNAt / prakRte SaTkhaNDAgamavRttau dhavalAyAM vIrasenAcAryeNa sAkSepa-parihAraM "kadhamujjusude pajjavaTThie davvaNikkhevo tti ? , tatya vaTTamALamayAvitALafgvasaMmavAvo" (TG.9/9/9 i.pusta$ 9/g.76) rUtyum | __ vastutastu "aNuvaogo davvaM" (anu.dvA.14) iti anuyogadvArasUtroktyanusAreNa yad anupayogalakSaNaM azuddha evo RjusUtra dravyanikSepano svIkAra kare eTalA mAtrathI te dravyArthika kaI rIte banI jAya? # dravyAvazyaka paryAyavarUpa & (tattva) tAttvika rIte vicArIe to anupayukta AvazyakakriyA svarUpa vibhAvAtmaka AtmaparyAya e ja dravyAvazyaka tarIke "o 3gvatto nAno Fi TuvyAvasa' - A anuyogadvArasUtra dvArA sUcita thAya che. tethI prastuta dravyAvazyakasvarUpa vibhAvaparyAyano svIkAra RjusUtranaya kare to zuM vAMdho che ? ATalA mAtrathI RjusUtramAMthI paryAyArthikapaNuM ravAnA thaI jAya ane dravyArthikapaNuM temAM AvI jAya - AvI samasyAne prastutamAM koI ja avakAza nathI. A pramANe siddhasenIya matanA pariSkAranI (1) eka paddhati ane vicArela che. tenA vize vidvAnonuM vRMda vibhAvanA kare. dhavalAvyAkhyAkAranuM maMtavya che ma (cA.) athavA to ema paNa kahI zakAya ke RjusUtranaya paryAyArthika hovA chatAM paNa dravyanikSepa temAM saMbhavI zake che. kAraNa ke vartamAna samaye rahelA aneka paryAyothI vaNAyela ekasamayasthitivALA dravyanuM grahaNa RjusUtra kare che. RjusUtranayanA mate paryAyathI bhinna dravya na hovA chatAM paryAyathI abhinna svarUpe to dravyanI vidyamAnatA tene mAnya ja che. paraMtu ATalA mAtrathI temAMthI paryAyArthikapaNuM ke RjusUtrapaNuM ravAnA thatuM nathI. kAraNa ke te atItapaNAne, anAgatapaNAne, parakIyatvane ke anekatvane grahaNa karato nathI. A aMge pakhaMDAgamanI dhavalA vyAkhyAmAM vIrasenAcAryae praznottarapUrvaka jaNAvela che ke "RjusUtra paryAyArthika che to temAM dravyanikSepa kaI rIte saMbhave ? A praznano javAba e che ke vartamAna samayavartI anaMta guNothI (=paryAyathI) vaNAyela eka dravyanuM grahaNa RjusUtramAM saMbhave che." (vastu) vAstavamAM to "anupayoga e dravya che' - Ama anuyogadvArasUtramAM je jaNAvela che, te mujaba anupayogasvarUpa dravyatvane lakSamAM rAkhIne RjusUtranaya dravyAvazyaka mAne eTalA mAtrathI temAMthI paryAyAstikapaNe ravAnA thatuM nathI. kAraNa ke anupayoga e paryAya che. matalaba ke AvazyakamAM rahela 1. kathamRjuzrute paryavAstike dravyanikSepa iti ? na, tatra vrtmaansmyaanntgunnaanvitaikdrvysmbhvaat| 2. anupayogo dravyam / Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 RjusUtra: paryAyArthikalakSaNAnvitaH * dravyatvaM tad abhyupagacchataH RjusUtrasya paryAyAstikatvaM na pracyavate, na vA dravyAstikamAtratvam Apadyate, anupayogasya paryAyatvAt, dhrauvyAdilakSaNasya dravyasya atra anadhikArAt / kiJca, (1) "RjusUtravacanavicchedaH mUlAdhAraH yeSAM nayAnAM te paryAyArthikAH" (dha. pustaka 1/1-1-1 pR. 85) iti dhavalAvyAkhyApradarzitena, (2) "pari bhedam = RjusUtravacanavicchedam eti = gacchati iti paryAyaH / sa paryAyaH arthaH prayoganam askRti paryAyarthika" (na.dha.pusta-9 / M.94/ rR.118) ti jayadhavalAvRttidarzitena, (3) "paryAya eva arthaH kAryam asya, na dravyam, atItA'nAgatayoH vinaSTA'nutpannatvena vyavahArA'bhAvAt sa eva ekaH kArya-kAraNavyapadezabhAgiti paryAyArthikaH" (ta.rA.vA.1/33) iti tattvArtharAjavArttikoktena, (4) "paryeti utpAda-vinAzau prApnoti iti paryAyaH, sa eva arthaH asti yasyAsau paryAyArthikaH" (ra.ava. 7 / 5) iti ca ratnAkarAvatArikApradarzitena paryAyArthikanayalakSaNena AkrAntasya RjusUtrasya kathaM na paryAyArthikatvaM syAt ? rNi kA = = = = 977 anupayoga aMza svarUpa je dravyatvane RjusUtra mAne che, te paryAya hovAthI RjusUtra paryAyaviSayaka ja bane che. tethI RjusUtrane paryAstika kahevAmAM koI vAMdho nathI. tathA tevuM dravyAvazyaka mAnavAthI RjusUtranaya mAtra dravyAstikasvarUpa banavAnI Apatti paNa nahi Ave. kAraNa ke dhrauvyAdilakSaNavALA dravyanI prastutamAM vivakSA nathI. OM RRjusUtramAM paryAyArthikanayanuM lakSaNa vidhamAna (vijhyu.) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke digaMbarasaMpradAyamAM ane zvetAMbara AmnAyamAM paryAyArthikanayanA je je lakSaNo batAvela che, te RjusUtramAM saMgata thAya che. to pachI RjusUtrane paryAyArthikanaya kema na kahevAya ? te lakSaNo A pramANe samajavA. (1) SakhaMDAgamanI dhavalA vyAkhyAmAM digaMbarAcArya vIrasenajIe jaNAvela che ke "RjusUtravacanano kALa (= viccheda) je nayono mUlAdhAra che te paryAyArthika kahevAya." (2) kaSAyaprAbhUtanI jayadhavalA vyAkhyAmAM paNa vIrasenAcAryae jaNAvela che ke "paryAya zabdamAM aa 'pari' upasarga rahelo che. teno artha che bheda. bhedano artha che RjusUtravacanano vartamAnavacanano kALa. arthAt vartamAnasamayamAtrane je pAme te paryAya kahevAya. A paryAya je nayanuM prayojana hoya = te paryAyArthika kahevAya." (3) tattvArtharAjavArtikamAM paNa akalaMkasvAmIe jaNAvela che ke 'paryAya ja jeno artha kArya che te paryAyArthika kahevAya. tenuM kArya (prayojana) dravya nathI. kAraNa ke atIta padArtha vinaSTa che tathA anAgata padArtha anutpanna che. tethI atIta-anAgata padArtha dvArA koI vyavahAra thaI zakato nathI. AthI kArya-kAraNa tarIkenA vyavahArano koI viSaya hoya to te mAtra vartamAna paryAya ja che. AvuM mAnanAra naya paryAyArthika che.' = pa (4) ratnAkarAvatArikA graMthamAM zvetAMbaraziromaNi ratnaprabhasUrijIe paNa jaNAvela che ke 'je utpAda -vinAzane prApta kare te paryAya kahevAya. Avo paryAya ja jenuM prayojana hoya te paryAyArthika kahevAya.' Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 978 0 cUrNikArAdimate RjusUtraH paryAyArthika: 0 8/13 (5) '"mUlaNimeNaM pajjavaNayassa ujjusuyavayaNavicchedo" (sa.ta.1/5) iti sammatitarkoktiH api prakRte smrtvyaa| kiJca, AgamacUrNikAra-TIkAkArANAm api RjusUtrasya paryAyArthikatvaM sammatameva / tathAhi - (1) anuyogadvArasUtracUrNI jinadAsagaNimahattaraiH "AdimA tiNNi davvaThito, sesA pajjavaThito" (anu.dvA.sU.97 - cU.pR.21) ityuktyA RjusUtrasya paryAyArthikatvaM darzitameva / (2) zrIharibhadrasUribhiH api anuyogadvArasUtravRttI "AdyAH trayo dravyAstikaH, zeSAH paryAyAstika" (anu.dvA.sU.97 hA.vR.pR.31) ityuktam / (3) zrIhemacandrasUribhiH api anuyogadvArasUtravRttau "AdyAH trayaH dravyAstikaH, zeSAstu paryAyAstikaH" (anu.dvA.sU.97 he.vR.pR.71) ityuktam / taireva (4) vizeSAvazyakabhASyavRttau "RjusUtraH paryAyAdivAditvasAmyAt zabdanaye samavatarati" (vi.A.bhA.3587 mala.vR.pR.369) ityuktam / (5) sthAnAGgasUtravRttI abhayadevasUribhirapi "tatra cA''dyAH trayaH 'dravyamevA'rtho'stIti vAditayA drvyaarthike'vtrnti| itare tu 'paryAya eva artho'stIti vAditayA paryAyArthikanaye" (sthA.sU.1/1/vR.pR.15) ityuktyA RjusUtrasya paryAyArthikatvamAveditameva pUrvam / kiJca, labdhisUribhiH api tattvanyAyavibhAkare "AdyAH trayo dravyArthikanayAH, pare catvAraH paryAyArthikanayAH, (5) prastutamAM saMmatitarkamAM zrIsiddhasenadivAkarajInuM vacana paNa smartavya che. tyAM jaNAvela che ke "RjusUtranA vacananI = vartamAnavacananI vicchedasvarUpa kAlikamaryAdA paryAyanayano mULa AdhAra che." uparokta pAMceya graMthamAM jaNAvela paryAyArthikanayanA lakSaNa RjusUtramAM rahe ja che. to pachI tene paryAyArthika kema na kahevAya? matalaba ke RjusUtrane uparokta zAstrAdhAre paryAyArthika mAnavo vadhu ucita che. AgamacUrNi-TIkAkAranA mate paNa bAjusUtra paryAyArthika ja (zigya.) vaLI, bIjI eka agatyanI vAta e che ke phakta digaMbarasaMpradAya mujaba ke phakta zvetAMbara tArkikamata mujaba ja nahi paNa aneka AgamikacUrNikAronA ane AgamavyAkhyAkAronA mate paNa RjusUtranaya paryAyArthika ja che. te A rIte samajavuM.(1) anuyogadvArasUtracUrNimAM jinadAsagaNimahattare, (2) anuyogadvArasUtraTIkAmAM zrIharibhadrasUrijIe tathA (3) maladhArI zrI hemacandrasUrijIe spaSTapaNe jaNAvela che ke prathama traNa naya dravyAstika che tathA bAkInA badhA no paryAyAstika che. ahIM spaSTapaNe RjusUtra vagere pAchalA cAra niyone paryAyAstika tarIke jaNAvela ja che. temaja (4) vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM zrI hemacandrasUrijIe ja nayono samAvatAra karavAnA avasare spaSTapaNe jaNAvela che ke "paryAyavAditva vagere samAnatAnA lIdhe RjusUtrano zabdanayamAM samavatAra thAya che." Ama AgamavyAkhyAkAronA mate paNa RjusUtrane paryAyArthika mAnavAmAM koI bAdha nathI Avato - tema phalita thAya che. (5) ThANAMgasUtravyAkhyAmAM zrIabhayadevasUrijIe paNa prathama traNa nayano dravyArthikamAM ane chellA cAra nayano paryAyArthikamAM samavatAra darzAvIne RjusUtrane paryAyArthika tarIke jaNAvela che. pUrve A zlokanI vyAkhyAmAM ja A saMdarbhe jaNAvela che. (jigya, 7.) zrIlabdhisUrijIe paNa tattvanyAyavibhAkara graMthamAM hetu dekhADavApUrvaka jaNAvela che 1. mUlaNimeNaM paryavanayasya RjushrutvcnvicchedH| 2. AdimAH trayo dravyAstikaH, zeSAH pryvaastikH| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 0 RjusUtre anvayadravyArthikasthAnIyatvavimarzaH / 979 dravyamAtraviSayakatvAt, paryAyamAtraviSayakatvAcca" (ta.nyA.vi.pR.90) ityevaM hetupurssrmuktmityvdheym| yadi cAnvayarUpatayA pratibhAsamAnatvAt svakIyA'khilaguNa-paryAyAn dravyatayA vyavasthApayan yaH 5 saptamo'nvayadravyArthikaH pUrvaM (5/16) darzitaH tatsthAnIyaH prakRtaH RjusUtranayo'bhimataH syAt, tarhirA syAdeva tasya dravyArthikatvam, AvazyakasUtrArthAnupayukta-vartamAnadevadattAdiparyAye anvayavibhAvanena dravyatvamupacarya 'eko niruktA'nupayuktavartamAnadevadattAdiparyAyaH Agamata ekaM dravyAvazyakapadavAcyam' ityevaM vyAkhyAnAd uktaanuyogdvaarsuutropptteH| tathA ca paryAyameva dravyatayA gRhNataH RjusUtrasya dravyArthikatvaM paribhAvanIyam / itthaJcA''gamikamatamapi snggtimnggti| phugdhaStrADavadheyam - "jhulusa no anuvako.." (anu.&.pU.71) kuMtyAnuyoDhiArasUtrAnusAregaUT eko'nupayukto devadattAdiH ekaM dravyA''vazyakam, devadattIyaSaDdravyAvazyakAnAM pArthakyaM = bahutvaM .. necchati RjusuutrH| na hi sAmpratakAle ekasminneva devadattAdau yugapad dravyAvazyakabAhulyaM sambhavati / ke "prathama traNa naya dravyArthika che. kAraNa ke te dravyamAtraviSayaka che. tathA chellA cAra naya paryAyArthikanaya che. kema ke te phakta paryAyane potAno viSaya banAve che." A vAtane vijJa vAcakavarge khyAlamAM rAkhavI. zrIjinabhadragaNInA matanuM samarthana . (.) pUrve (5/16) dravyArthikanayanA sAtamA bhedarUpe anvayadravyArthika nayanI vAta karI hatI. tamAma guNa-paryAyanI anvayarUpe pratIti thavAthI potapotAnA tamAma guNa-paryAyone te anvayadravyArthika naya dravyarUpe sthApita kare che. tethI te te dravyamAM rahelA guNa-paryAyane te te dravyarUpe grahaNa karanAra anvayadravyArthika nayanA sthAnamAM jo dravyAvazyakagrAhaka RjusUtranayane goThavavAmAM Ave to anvayadravyArthikatulya banavAthI prastuta RjusUtranaya jarUra dravyArthikanaya banI zake che. tethI have RjusUtranaya Avazyaka sUtrArthamAM anupayukta evA vartamAnakAlIna devadattAdi paryAyamAM anvayanuM = anugatapaNAnuM vibhAvana karavAnA lIdhe temAM dravyatvano upacAra karaze. A rIte prastuta paryAyane dravyAtmaka mAnIne te '3jhulusa ne juvo sAmano ja vyAvasa' - A mujabanA anuyogadvArasUtrano artha RjusUtranaya evo karaze ke "eka AvazyakasUtrArthaanupayukta vartamAnakAlIna devadattAdiparyAya AgamataH eka dravyAvazyaka padArtha che.' A rIte uparokta anuyogadvArasUtranI saMgati thaI zake che. Ama uparokta rIte paryAyane ja dravya tarIke grahaNa karanAra RjusUtranayamAM dravyArthikapaNAnuM vyApaka rIte vibhAvana karavuM. Ama "RjusUtra dravyArthikanaya che' - A pramANe jinabhadramaNikSamAzramaNano mata paNa saMgata thAya che. 25 dravyAvazyaka eka-aneka : maThajusUtranaya : (ruDyA.) ahIM eka vAta e paNa dhyAnamAM levA jevI che ke jo magvatto ityAdi anuyogadvArasUtra mujaba RjusUtranayamate eka anupayukta devadattAdi eka dravya Avazyaka che. te naya yugapat devadattanA sAmAyikAdi cha dravyaAvazyakone mAnya karato nathI. kharekhara vartamAnakALe eka ja devadattAdimAM ekIsAthe aneka dravyAvazyaka saMbhavatA nathI ja. "karemi bhaMte..." bole tyAre sAmAyika Avazyaka hoya 1. RnusUtrasTa : anupayu..... Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 980 * kartRbhede kAryabhedaH RjusUtrasammataH 8/13 pa idamevAbhipretya nandisUtracUrNiTippanake candrasUriNA RjusUtrAbhiprAyapradarzanAvasare '"puhattaM necchaitti atItA'nAgatabhedataH parakIyabhedatazca pRthaktvaM = pArthakyaM necchati asau| kiM tarhi ? vartamAnakAlInaM tameva vAgavutiA tanca meva" (na.phU.ghU.kR.77rU/.98) rUtyum | paJca jinabimbAni yugapad namaskurvato devadattasya paJca namaskArAn abhyupagacchato vyavahAranayAd bhinnaH RjusUtraH, tAdRzadevadattIyanamaskArANAM tanmate aikyAt / RjusUtramate namaskartRbhede eva namaskArabhedaH smmtH| vyavahAramate namaskAryabhede'pi nmskaarbhedH| AvazyakaM ca vartamAnakAle kurvatAm anupayuktanAnAjanAnAM dravyAvazyakaM pradezavat tanmate bhAjyaM syAt / yathA pradezodAharaNe RjusUtranayAnusAreNa anuyodarasUtra "tavyo so - (1) liyA dharmapato, (2) siyA sadhammapaTTelo, (3) siyA sAsapakeso, (4) ziyA nIvaDresI, () ziyA vaMdhapaso" (anu..mU.476) rUtyut tathAStra "cA paNa dvitIya vagere pAMca Avazyaka na hoya. 'logasa.." bole tyAre prathama ke tRtIyAdi pAMca Avazyaka na hoya. A ja abhiprAyathI naMdisUtracUrNiTippaNamAM zrIcaMdrasUrijIe jaNAvela che ke "RjusUtra pRthaphatva nathI mAnato - Ano artha e che ke atIta-anAgatabhedathI ane parakIyabhedathI te pArthakyane = bhinnatAne mAnato nathI. "to mAne che ?' - AvI jijJAsA thAya to tenuM samAdhAna e che ke RjusUtra vartamAnakAlIna ane svagata padArthane ja mAne che. tathA te to eka ja hoya che." tethI prastutamAM evuM arthaghaTana karI zakAya ke devadattAdinuM pota-potAnuM dravyAvazyaka RjusUtramate eka ja che. vyavahAra-jusUtra vacce bheda che (paSya.) prastutamAM vyavahAranaya ane RjusUtranaya - A banne vacceno taphAvata spaSTa rIte samajavA eka daSTAMtane vicArIe. dA.ta.devadatta ekIsAthe pAMca jinabiMbone namaskAra kare to vyavahAranaya kaheze ke "devadattamAM pAMca namaskAra che." "namo arihaMtANaM' bolatI vakhate anaMtA arihaMtone mAnasapaTa upara dha rAkhIne namaskAra karavAmAM Ave to anaMta namaskArano lAbha maLe - evo vyavahAra paNa thAya ja che. jyAre te aMge RjusUtranaya kaheze ke "devadattamAM phakta eka ja namaskAra che.' Ama RjusUtramate 1 namaskartA badalAya to ja namaskAra bhinna bane che. jyAre vyavahAranayanA mate to namaskArya badalAya to paNa namaskAra badalAya che. paraMtu te rIte dravyAvazyaka aMge vicArIe to upayoga vagara sAmAyika vagere cha Avazyakone karanAra devadatta eka dravyAvazyaka che. paraMtu jyAre upayogazUnyapaNe aneka vyaktio vartamAnakALe ekIsAthe pratikramaNa kare to RjusUtranayanA mata mujaba dravya Avazyaka pradezanI jema bhajanIya = vibhAjanayogya bane. RjusUtranaya mujaba pradezodAharaNane dekhADatA anuyogadvArasUtramAM jaNAvela che ke "pradeza vibhAjanayogya che. (1) kathaMcita dharmAstikAyapradeza, (2) kathaMcit adharmAstikAyapradeza, (3) kathaMcit AkAzapradeza, (4) kathaMcit jIvapradeza, (5) kathaMcit skaMdhapradeza." jema RjusUtra uparokta rIte pradezanA pAMca bheda pADe che tema prastutamAM RjusUtranaya dravyAvazyakanuM paNa vibhAjana karaze ke kathaMcit devadattanuM dravyAvazyaka, kathaMcit yajJadattIya dravyAvazyaka, kathaMcit caitrIyadravyAvazyaka, kathaMcit 1, pRtharva netratIti 2, mAnya praveza: - (1) cAl dharmajhanTeza:, (2) thAt madharmaza:, (3) thAt nAzapraveza:, (4) thAt navapraveza:, () cAtu anya praveza: Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 * yathAsvamAvazyakabhajanAparAmarzaH 0 981 devadattIyadravyAvazyakam, syAd yajJadattIyadravyAvazyakam, syAt caitrIyadravyAvazyakam, syAd maitrIya-pa dravyAvazyakami'tyAdirItyA yathAsvam AtmIyAtmIyameva dravyAvazyakaM bhajanIyam RjusUtramatAnusAreNa / ma na hi devadattIya-yajJadattIyAdidravyAvazyakAnAm aikyam RjusUtrasammatam, AdhArabhede AdheyabhedAbhyupagamAt, anyathA tasya saGgraheNa sAGkaryam Apadyeta / "RjusUtrazca pratyekaM pratyekaM jIve jIve vyatiriktAM hiMsAmicchati" (o.ni.gA.756 vR.) iti / oghaniyuktivRttikRduktirapi etadarthasamarthanaparA draSTavyA / svIyAvazyakApekSayA anyasya anyadIyA''vazyakasya svasminnasattvAt, sAmpratakAle cana svakIyAvazyakasya karbekyena ekatvAdeva dravyAvazyake pratisvam ekatvapravAdaH anuyogadvArasUtre jnyeyH| maitrIyadravyAvazyaka.. ItyAdi. Ama yathAyogya rIte potapotAnuM ja dravyAvazka RjusUtra mujaba vibhAjana pAmaze. devadattIya dravyAvazyaka ane yajJadattIya dravyAvazyaka vagere RjusUtranayathI eka nathI. kAraNa ke AdhArabhede RjusUtra Adheyabhedane mAne che. jo dravyAvazyakanA adhikaraNasvarUpa anupayukta devadatta, yajJadatta vagere judA-judA hovA chatAM RjusUtranaya te te dravyAvazyakone eka ja mAne to tene saMgrahanayanI sAthe sArtha AvI paDe. arthAt tevI sthitimAM RjusUtra ane saMgraha banne eka thavAnI Apatti Ave. ha9 hajusugamAnya dravyanikSepapRthakatva - droNAcArya (S ("Rtu) droNAcAryajIe oghaniryuktivRttimAM eka suMdara vAta RjusUtra aMge jaNAvela che. tyAM teozrIe kahela che ke "RjusUtranaya eka-eka jIvamAM judI-judI hiMsAne mAne che." Azaya e che ke eka gheTAne pAMca kasAI ekIsAthe mAre to gheTuM eka hovA chatAM hiMsaka pAMca hovAthI darekamAM judI- | judI hiMsAne RjusUtranaya mAnaze. tethI uparokta sthaLe hiMsya eka hovA chatAM hiMsaka pAMca hovAthI pratyekanI hiMsAkriyAne judI-judI mAnIne RjusUtranaya pAMca hiMsAne mAnaze. tethI ame je jaNAvyuM ke te devadatta vagere AvazyakakartA judA-judA hovAthI darekanA judA-judA dravyAvazyakane RjusUtra mAnaze? - tenuM ja samarthana zrIdroNAcAryanI vAta kare che. tethI "RjusUtra aneka dravyAvazyakane ekIsAthe mAne che'- nA Ama siddha thAya che. zaMkA :- to pachI anuyogakArasUtramAM "RjusUtranaya pRthakRtva nathI mAnato' - AvuM je jaNAvela che tenuM zuM karazuM ? tenI sAthe uparokta vAtano virodha Avaze. kaI RjusUtramAnya eka dravyAvazyakanI saMgati I samAdhAna :- (svIkA.) nA, ahIM virodhane avakAza nathI. kema ke anuyogakArasUtranuM tAtparya evuM che ke - RjusUtranaya ema mAne che ke potAnuM ja dravyAvazyaka sat che. anyanuM dravyAvazyaka potAnA AvazyakanI apekSAe asat che. kAraNa ke parakIya Avazyaka potAnAmAM avidyamAna hoya che. tathA vartamAnakALamAM to potAnuM Avazyaka eka ja hoya. kAraNa ke sAmAyika vagere cha Avazyakono kartA eka che. A abhiprAyathI anupayukta pratyeka AvazyakakartAmAM RjusUtramate dravyAvazyaka eka hovAno anuyogadvArasUtrano pravAda samajavo. IT : ' Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 982 0 RjusUtra ubhayAtmakanaya: 0 8/13 pa kAlika-sarvakartRkadravyAvazyakAnAM saGgrahamate aikyam, RjusUtramate tu vartamAnakAlInaM pratisvaM dravyAvazyakamekaM vyaktibhede ca pRthagiti vivekaH / itthameva "RjusUtrAdayastu bahutvaM necchanti, vartamAnasamayavartinaH svakIyasyaiva ekasya pratyekaM pratyekam abhyupagamAd" (vi.A.bhA. 2869 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttau namaskAraniyuktivivaraNoktirapi saGgacchate iti AgamikamataM sUkSmamIkSaNIyam / vastutastu RjusUtrasya na zuddhadravyAstikatvam, na vA zuddhaparyAyAstikatvam, kintu dravyArthika --paryAyArthikobhayAtmakatvameva, itthameva AgamasiddhAntasya vyavasthitatvAt / taduktaM zrIjinadAsagaNimahattaraiH ra AvazyakaniyukticUrdhyA '"davvaTTito suddho saMgaho, pajjavahito suddho evaMbhUto, majjhimA davvaTThita-pajjavaTThitA" (A.ni.cU.gA.760, pR.331) iti / tatazcA'nupayuktasAmAyikAdyA''vazyake AvazyakasUtrAdyanupayuktakA devadattAdiparyAya AvazyakAdyanupayuktA''tmadravye vA RjusUtreNa ekadravyA''vazyakatvA'bhyupagame'pi jusUtra-saMgraha vacce bheda pradarzana ae (2vA.) hakIkta e che ke traNa kALanA tamAma AvazyakakartAonA dravyAvazyaka saMgrahanayanA mate eka ja che. jyAre RjusUtranayanA mate to pratyeka vyaktimAM potAnuM vartamAnakAlIna dravyAvazyaka eka hoya che. tathA vyaktibheda thatAM te dravyAvazyaka juduM banI jAya che. arthAt be alaga-alaga vyaktinA dravyAvazyaka eka nathI. A pramANe saMgraha ane RjusUtra naya vacce taphAvata che. A rIte vyaktibhede dravyAvazyaka bhinna mAnavAmAM Ave to ja vizeSAvazyakabhASyamaladhAravyAkhyAmAM namaskAraniryuktivivaraNa prasaMge je jaNAvela che te paNa saMgata thaI zakaze. tyAM hemacandrasUrijIe jaNAvela che ke "RjusUtra vagere nayo bahutvane = anekatvane mAnatA nathI. kAraNa ke je vartamAna samayavartI svakIya hoya tevI ja eka vastune pratyeka-pratyekamAM teo svIkAre che." arthAt alaga-alaga vyaktimAM je eka-eka svakIya . dravyAvazyaka rahe che te paraspara pRthapha che. paraMtu eka vyaktimAM aneka dravyAvazyaka nathI. A pramANe Agamika paraMparAnA himAyatI zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNa AdinA matane sUkSma rIte vicAravAnI ahIM bhalAmaNa karAyela che. # hajusUtra dravyArthika-paryAyArthika ubhacaravarUpa ka (vastu.) vAstavamAM to RjusUtra nathI to zuddha dravyArthikanaya ke nathI zuddha paryAyArthikanaya. paraMtu te dravyArthika-paryAyArthikaubhayAtmaka ja naya che. matalaba ke RjusUtramAM phakta dravyArthikapaNuM ke phakta paryAyArthikapaNuM nathI. paraMtu bannenuM mizraNa che. tethI te ubhayasvarUpa che. A rIte ja Agamika siddhAntanI vyavasthA pUrvAcAryone mAnya che. tethI ja to samarthacUrNikAra zrIjinadAsagaNimahattarazrIe AvazyakaniryukticUrNimAM atyaMta spaSTa zabdomAM jaNAvela che ke "zuddhadravyArthika saMgrahanaya che. zuddhaparyAyArthika evaMbhUtanaya che. tathA vacalA pAMceya naya dravyArthika-paryAyArthika ubhayasvarUpa che." tethI (1) anupayukta sAmAyikAdi Avazyakane ke (2) AvazyakasUtrArthamAM anupayukta devadattAdi paryAyane ke (3) AvazyakAdimAM anupayukta Atmadravyane RjusUtranaya eka dravyAvazyaka tarIke mAne to paNa koI doSa nathI. kAraNa 1. dravyArthikaH zuddhaH saGgrahaH, paryavArthikaH zuddhaH evambhUtaH, madhyamA dravyArthika-paryavArthikAH / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/13 . sarvathAzuddhadravyArthikAdiH nAsti 0 na kAcit kSatiH, tasya dravyArthika-paryAyArthikobhayAtmakatayA mukhya-gauNabhAvena svakIyaikavarttamAnadravya -paryAyobhayA'bhyupagamaparatvAditi dhyeyam / ___prakRte "davvaDhio tti tamhA natthi Nao niyama suddhjaaiio| Na ya pajjavaDhio NAma koi bhayaNAya rA u viseso / / " (sa.ta.1/9/pR.408) iti sammatitarkavacanamapyanusandheyam / RjusUtrasya kevaladravyArthikatve dravyasya traikAlikatvena RjusUtre'tItA'nAgatA'grAhakatvarAddhAntavyAkopa: syAt / RjusUtrasya dravyArthikatve'pi paryAyamAtragrAhakatvasvIkAre "dravyAstikasya dhrauvyamAtravRttitvAd" (ta.si.yU.5/29/pR.377) iti tattvArthasUtrasiddhasenIyavRttivacanavirodho vA prasajyetetyasmAkam ka AbhAti / bahuzrutaiH anyathA'pi sUtrasaGgatiH kAryA / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'upayogazUnyA dharmakriyA dravyAnuSThAnamiti vijJAya asmada-- khilAnuSThAneSu (1) 'anena sadanuSThAnena me karmanirjarA bhaviSyatyeveti zraddhA, (2) 'anena aatmvike upara joI gayA tema RjusUtranaya dravyArthika-paryAyArthika ubhayasvarUpa hovAthI svakIya eka vartamAna dravya ane paryAya banneno gauNa-mukhyabhAve svIkAra karavAmAM te tatpara che. A rIte ahIM dravyAnuyogaparAmarzakarNikAmAM kahela sAra dhyAnamAM rAkhavo. * koI paNa naya kevala dravyArthika ke paryAyArthika nathI ja (9) prastutamAM saMmatitarkanI eka gAthA paNa anusaMdhAna karavA yogya che. tyAM zrIsiddhasenadivAkarasUrijIe jaNAvela che ke "vizeSazUnya sAmAnya avidyamAna hovAnA kAraNe zuddhajAtIya evo dravyArthikanaya niyama nathI. tathA sAmAnyazUnya vizeSa asat hovAthI zuddhajAtIya paryAyArthika nAmano koI naya nathI. vivekSAthI ja Avo bheda paDe che ke "A dravyArthikanaya che ane te paryAyArthikanaya che." paraMtu paramArthathI koI naya kevaladravyArthika ke kevalaparyAyArthika nathI." je jusUtra mAtra dravyArthika nathI ke (_) jo RjusUtranayane kevaladravyArthika mAnavAmAM Ave to tene avazya dravyagrAhaka mAnavo paDaze. eka tathA dravya to saikAlika che. tethI RjusUtra atIta-anAgata-vartamAnakAlIna vastuno grAhaka banavAthI RjusUtra atIta-anAgatano agrAhaka che' - Avo siddhAnta bhAMgI paDaze. RjusUtrane zuddha dravyArthika mAnavAmAM A doSa durvAra che. jo RjusUtranaya dravyArthika hovA chatAM vartamAnaparyAyane ja grahaNa kare to 'dravyArthikanaya mAtra dhrauvyane ja grahaNa karavAmAM pravarte che' - A pramANe tattvArthasUtrasiddhasenIya vyAkhyAmAM je jaNAvela che, teno virodha AvIne Ubho raheze. mATe tene mAtra dravyArthika na manAya. A mujaba amane (parAmarzakarNikAkArane) jaNAya che. bahuzruta vidvAnoe anyathA paNa sUtrasaMgati karavI. # bhAva anuSThAnanA sAta prANane samajIe che AdhyAtmika upanaya :- "anupayogavALI dhArmika kriyA dravyaanuSThAna che' - AvuM jANIne ApaNI pratyeka kriyA (1) "A anuSThAnathI karmanirjarA thaze ja' - tevI zraddhA, (2) "A anuSThAna dvArA mAre 1. dravyArthika iti tasmAd nAsti nayA niyamena shuddhjaatiiyH| na ca paryavArthiko nAma kazcid bhajanAyAH tu vishessH|| Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 984 0 bhAvAnuSThAnopalabdhaye yatitavyam / 8/13 e zuddhireva kevalA mayA prAptavyA' iti AzayazuddhiH, (3) 'anantatIrthaGkarIyanirvyAjakaruNayA 'dhikRtApavargamArgArAdhanA'vasaro'yaM mahAn mayA labdhaH' iti AdarabhAvaH, (4) 'vidhi-yatanA -sUtrAttavanopayo ITAvaDApratA mayAgarAdhanA kartavyA' rUti nAgRtiH, (6) nava-navasaMveda, (6) - nirvedaH, (7) asaGgabhAvazcetyete sapta bhAvAH puuryitvyaaH| itthaM sakalAnuSThAnAnAM bhAvAnuSThAnarUpeNa ze pariNamanaM sollAsatayA kartavyam / ka tatazca '"aha suiya-sayala-jagasiharamaruya-niruvama-sahAva-siddhisuhaM / anihaNamavvAbAhaM tirayaNasAraM 4. aNuhavaMti / / " (sa.pra.70) iti saptatikAbhidhAne SaSThakarmagranthe candrarSimahattaradarzitaM siddhisukham AsannataraM mahetA8/1rU II phakta Atmavizuddhi ja prApta karavI che' - tevI Azayazuddhi, (3) "anaMtA tIrthakara bhagavaMtonI nisvArtha karuNAthI A mokSamArgane ArAdhavAnI mane suMdara taka sAMpaDelI che' - Avo ahobhAva, (4) "vidhi, che jayaNA ane sUtra-artha-AlaMbanamAM upayogapUrvaka mAre tanmayatA sAthe ArAdhanA karavI che' - AvI ( jAgRti, (5) saMvega, (6) nirveda ane (7) asaMgabhAva - A sAta bhAvothI yukta hovI joIe. Ama A sAta bhAvone pratyeka anuSThAnamAM vaNIne ApaNA tamAma anuSThAnone bhAva anuSThAnarUpe pariNAvavA ApaNe tatpara rahevuM joIe. # siddhisukhane samajIne anubhavIe kSA (tA.) tenAthI chaThThA karmagraMthamAM darzAvela siddhisukha khUba ja najIka Ave che. chaThThA karmagraMthanuM nAma saptatikAprakaraNa che. tyAM zrIcandrarSimahAre jaNAvela che ke karmakSaya thayA bAda (1) ekAnta pavitra, (2) saMpUrNa, (3) jagatamAM zreSTha, (4) rogarahita, (5) nirupama, (6) svabhAvabhUta, (7) ananta, (8) avyAbAdha, (9) ratnatrayanA sArabhUta evA siddhisukhane jIvo anubhave che." (8/13) (lakhI rAkho DAyarImAM.....4 vAsanA abhiprAyanA sukhane meLavI anubhUtinA AnaMdathI vaMcita rahe che. upAsanA sadA anubhUtinA nijAnaMdamAM gaLADUba rahe che. * upAsanAzUnya sAdhanA saMsArane vadhArI zake che. dA.ta. jamAlI upAsanAmAM tamAma karmone bALavAnI zakti dharabAyelI che. dA.ta. mASataSa muni. 1. atha shucik-skl-jgcchikhrmruj-nirupm-svbhaav-siddhisukhm| anidhanamavyAbAdhaM triratnasAram anubhvnti|| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 985 8/ 4 * navanayanirUpaNaM niSprayojanam / ima aMtarbhAvitataNo re, kima alago upadeza; pAMca thakI jima sAtamAM re, viSayabheda nahIM leza re II8/14 (122) prANI. rI. Ima aMtabhavita kahatAM 7 mAMhi bhUlyA, je dravyArthika-paryAyArthika; (taNotsa) tehano alago upadeza A kima kario? jo Ima kahasyo "matAMtaraI 5 naya kahieN chaI, tehamAM ra naya bhalyA; (thakI) tehano darzitamImAMsAM prakRte yojayati - 'antarbhAvitayo'riti / antarbhAvitayorevaM kasmAduktiH pRthak kRtA ? / paJcabhyaH saptavannaiva bhedalezo'pi vartate / / 8/14 / / prakRte daNDAnvayastvevam - evam antarbhAvitayoH pRthag uktiH kasmAt kRtA ? paJcabhyaH saptavad (navanayeSu) bhedalezaH api naiva vartate / / 8/14 / / evaM siddhAntavAdi-tarkavAdisUridvayamatAnusAreNa naigamAdiSu saptasu saGgrahAdiSu vA SaTsu nayeSu / antarbhAvitayoH dravyArthika-paryAyArthikanayayoH kasmAt kAraNAd devasenena naigamAdibhyaH pRthaga uktiH kRtA ? na hyatra kiJcit prayojanamupalabhAmahe / araNyarudananyAyena nisspryojneymuktiH| avataraNikA - upara jaNAvelI mImAMsAne graMthakArazrI prastutamAM joDe che : ja sAta nayathI dravyArthika-paryAyArthika bhinna nathI ja zlokArtha :- A rIte antarbhAva pAmanAra dravyArthika ane paryAyArthika nayanuM pRthaka kathana zA mATe karela che? pAMca no karatAM sAta nayomAM jema bheda rahelo che, tema sAta no karatAM to nava nayomAM leza paNa bheda rahelo nathI. (8/14) vyAkhyArtha - A rIte siddhAntavAdI zrIjinabhadragaNInA mate naigama Adi prathama cAra nayamAM dravyArthikano tathA zabdAdi chellA traNa nayomAM paryAyArthikano samAveza thAya che. tathA tarkavAdI siddhasena | divAkarasUrijInA mate saMgraha ane vyavahAra nayamAM dravyArthikano antarbhAva tathA RjusUtra Adi cAra nayamAM paryAyArthikano antarbhAva thAya che. temanA mate sAmAnyagrAhI naigamano saMgrahamAM tathA vizeSagrAhI 13 naigamano vyavahAramAM samAveza thAya che. tethI saMgraha-vyavahAra nayathI bhinna svarUpe naigama nAmano naya siddhasena divAkarasUrijIne mAnya ja nathI. Ama naigama nAmanA svataMtra nayamAM dravyArthikano samAveza karI karavAnI divAkarajInA mate AvazyakatA rahetI nathI. TUMkamAM, siddhAntavAdI AcArya ane tArkika AcArya - banne mata mujaba naigama Adi sAta nayomAM ke saMgrahAdi che nayomAM dravyArthika ane paryAyArthika nayano samAveza thaI jAya che. to pachI kayA kAraNe devasenajIe naigama Adi sAta navo karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayanuM alaga kathana karyuM che? naigama Adi sAta nayo karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayane mULa naya tarIke svataMtrapaNe batAvavAmAM koI prayojana amane jaNAtuM nathI. tethI dravyArthika, paryAyArthika nayanuM pRthak kathana karIne nava prakAranA mULanayano vibhAga darzAvavo vyAjabI jaNAto nathI. jaMgalamAM raDavAnuM jema niprayojana che, tema navanayaprarUpaNA niprayojana che. 1 ko.(4)mAM "sAtano pATha. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/14 0 sAmpratAdinaye'tiriktArthagrAhakatA 0 7 naya kahatAM jima alago upadeza chaiM, tima abhyAraI dravyArthika, paryAyArthikano alago upadeza husya" - to zabda, samabhirUDha, evaMbhUta naya jima viSayabheda chai, tima dravyArthika-paryAyArthikano 7 D nayathI bhinna viSaya dekhADo. 3 nayanaIM eka saMjJAI saMgrahI 5 naya kahiyA chaiM, paNi bi viSaya bhinna chaIO. IhAM viSaya (bhedaka) bhinna nathI lezo. na ca yathA tattvArthasUtre paJcanayAdezAnusArato naigamAdiSu paJcasu nayeSu antarbhUtayorapi samabhirUdvaivambhUtanayayoH saptanayAdezAnusArataH pRthaguktiH tathA saptanayAdezAnusArato naigamAdiSu saptasu nayeSu antarbhUtayoH api dravyArthika-paryAyArthikanayayorasmanmate pRthaguktiH sambhavedeveti vAcyam, yata evaM sati zabdAt samabhirUDhavambhUtanayayoriva naigamAdibhyaH saptabhyo dravyArthika-paryAyArthikanayayoH za viSayapArthakyaM darzanIyaM syAt / sAmprata-samabhirUdaivambhUtanayAn zabdanayapadena saGgRhya paJcanayakathane'pi teSAM kAla-kArakAdibheda-zabdabheda-kriyAbhedalakSaNo viSayabhedaH samastyeva / itthaM paJcabhyo nayebhyaH saptavat = saptanayeSviva saptabhyo nayebhyaH navanayeSu bhedalezaH = stokaviSayabhedaH api naiva vartate / tatazca navamUlanayakalpanA ajAgalastananyAyena niSphalaiva / # dravyArthikAdi svatanma naya : digaMbara * digaMbara :- (na gha.) jema tattvArthasUtramAM jaNAvela pAMca nayanA Adeza mujaba naigama Adi pAMce nayomAM praveza pAmanAra evA paNa samabhirUDha ane evaMbhUta nayanuM, sAta nayanA Adeza mujaba, alaga vidhAna karavAmAM Avela che. tema sAta nayanA Adeza mujaba naigama Adi sAta nayomAM antarbhAva pAmanAra dravyArthika, paryAyArthika nayanuM amArA mate pRthapha kathana saMbhavI zake ja che. tethI dravyArthika ane paryAyArthika nayane alaga pADIne nava prakAranA nayono vibhAga darzAvavAmAM koI doSa Avato nathI. ja sAta nayathI bhinna viSaya dravyArthikAdimAM asaMbhava . zvetAMbara :- (a.) jo A rIte tame digaMbaro naigama Adi sAta nayo karatAM dravyArthika ane paryAyArthika | nayane alaga jaNAvatA ho to zabdanaya karatAM jema samabhirUDha ane evaMbhUta nayano viSaya zAstramAM alaga jaNAvela che, tema naigama Adi sAta navo karatAM dravyArthika tathA paryAyArthika nayano viSaya alaga batAvavo paDaze. pAMca nayane batAvanAra umAsvAtijI mahArAje sAMprata, samabhirUDha ane evaMbhUta nayano zabdanaya' evA nAmathI saMgraha karIne "mULa nayo pAMca che' - evuM kathana karela che. tema chatAM paNa sAMprata, samabhirUDha ane evaMbhUta - A traNe nayomAM viSayabheda rahelo ja che. sAMpratanaya kAla, kAraka, liMga vagerenA bhedathI arthabheda mAne che. samabhirUDhanaya zabdabhedathI arthabheda mAne che. tathA evaMbhUtanaya kriyAbhedathI arthabheda mAne che. A rIte chellA traNa nayomAM paraspara viSayabheda to rahelo ja che. tethI sahanayavAdI AcAryanA mate "mULa nayo sAta che' - te vAta vyAjabI ja che. paraMtu A rIte pAMca nayo karatAM sAta nayamAM jema viSayabheda rahelo che, te rIte sAta navo karatAM nava nayomAM AMzika paNa viSayabheda 4 pustakamAM karatAM pATha che. ko.(12)+pA. pratano pATha ahIM lIdho che. je si.mAM "alago' pada nathI. * pustakomAM naI pATha. A.(1)no pATha lIdho che. 2 phakta lI.(4)mAM 'biM" pATha che. 1 ko.(13)mAM "kaI nahI' pATha. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/24 0 atiriktArthagrAhakatA dravyArthikAdau nAsti / 987 taduktam anekAntavyavasthAprakaraNe'pi mahopAdhyAyayazovijayagaNivaraiH "na ca 'paJca nayA' ityeka pa AdezaH, 'sapta' iti anya itivat 'sapta nayA' ityeka Adezo 'nava' ityanya ityasmadabhipretamiti sAmpratam, bhinnaviSayANAM zabdAdInAM trayANAM zabdatvena aikyaM svAtantryaM ca abhipretya paJca-saptAdezabhedadvayasambhave'pi prakRte viSayamevADamAvena tasaFAvA (ka.vya.mA I-F/9.9rU5) rUtyavim nanu pUrvaM (5/10-19) 'karmopAdhinirapekSazuddhadravyArthikanayaH, utpAda-vyayagauNatvena sattAgrAhakaH zuddhadravyArthikaH...' - ityAdirUpeNa dazadhA dravyArthikanayanirUpaNAvasare naigamAdibhyaH saptabhyo nayebhyaH dravyArthikanayaviSayabhedaH darzita eva / evam 'anAdinityaH paryAyArthikaH, sAdinityaH paryAyArthikaH' / - ityAdirUpeNa paryAyArthikanayo'pi SaDvidharUpeNa pUrvaM (6/1-6) vyAkhyAta iti tadviSayabhedo'piNa darzita eveti kathaM na saptabhyaH navasu nayeSu viSayabhedalezo'pi iti cet ? rahelo nathI. tethI nava mULanayanI kalpanA, bakarInA gaLAmAM rahela AMcaLanI jema, niSphaLa ja che. pAchalA traNa navamAM bheda-abhedanI siddhi (taku.) anekAnta vyavasthA prakaraNamAM paNa zaMkA-samAdhAnarUpe mahopAdhyAya yazovijayajI gaNivare jaNAvela che ke "prastutamAM jema zvetAMbaramate "nayo pAMca che' - A pramANe eka Adeza, tathA "nayo sAta che' - e pramANe bIjo Adeza che. tema "mULa nayA sAta che' - ema eka Adeza tathA "mULa nayo nava che' - evo bIjo mata che - AvuM amane digaMbarone abhimata che - AvuM devasenakathana vyAjabI nathI. kAraNa ke zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta - A traNa nayano zabdavarUpe abheda karIne pAMca nayano Adeza saMbhave che. tathA zabdAdi traNa nayonA viSayo bhinna hovAthI zabdAdi traNeya nayo svataMtra bane che - evA abhiprAyathI "mULa nayo sAta che" Avo mata saMbhavI zake che. paraMtu prastutamAM niMgama Adi sAta nayo karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayamAM viSayabheda na hovAthI nava nayano Adeza saMbhavI zakato nathI." che dravyArthikAdimAM viSacabheda cheH pUrvapakSa che digaMbara :- () pUrve pAMcamI zAkhAnA dasathI ogaNIsa zloka sudhImAM (1) karmaupAdhinirapekSa zuddha dravyArthikanaya, (2) utpAda-vyaya gauNa karIne mukhyatayA sattAno grAhaka zuddha dravyArthikanaya ..... ItyAdirUpe dasa prakAre dravyArthikAnuM nirUpaNa karavAnA avasare naigama Adi sAta no karatAM dravyArthikanayano viSayabheda dekhADela ja che. te ja rIte pUrve chaThThI zAkhAnA ekathI cha zlokamAM (1) anAdi nitya paryAyArthikanaya, (2) sAdi nitya paryAyArthikanaya... ItyAdi rUpe paryAyArthikanaya paNa cha prakArano darzAvela ja che. naigama Adi nayo karatAM paryAyArthikanayano viSayabheda paNa tyAM dekhADela ja che. tethI naigama Adi sAta nayo karatAM dravyArthika Adi nava niyomAM leza paNa viSayabheda raheto nathI - AvuM kema kahI zakAya ? tethI nava nayanuM vibhAjana vyAjabI ja che. Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8[24 988 0 dravyArthikabhedAnAM saGgrahAdinaye samAveza: 8 che je dravyArthikanA 10 bheda dekhADyA, te sarva zuddhAzuddha saMgrahAdikamAMhi AvaI. maivam, dravyArthikanayasya dazA'pi bhedAH saGgrahAdinayeSu samAvizanti, teSAM dravyArthikanaya- gocaragrAhakatvAt / tathAhi - (1) karmopAdhinirapekSazuddhadravyArthikanayaH 'saMsArI jIvaH siddhasadRza' rA iti pratipAdakaH vizeSasaGgrahanayAntaHpAtI bhavati / sa (2) utpAda-vyayagauNatvena sattAgrAhakaH zuddhadravyArthikanayaH 'dravyaM nityam' iti vadan __sAmAnyasaGgrahaniviSTo bhvti| ra (3) bhedakalpanAnirapekSaH zuddhadravyArthikanayaH 'dravyaM nijaguNa-paryAyasvabhAvAdabhinnamiti prarUpakaH ka bhedakalpanAnapekSatayA sAmAnyasaGgrahe prvissttH| ata evoktaM sammatitarkavRttau "zuddho dravyAstiko nayaH [ sapradanathamimataviSayaprarUpa" (1.7.9/3/u.272) tiA (4) karmopAdhisApekSo'zuddhadravyArthikaH 'krodhAdimayaH jIvaH' iti darzakaH azuddhasaGgrahe / (5) utpAda-vyayasApekSaH sattAgrAhako'zuddhadravyArthikanayaH 'ekasmin samaye utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakaM dravyamiti nirUpakaH RjusUtranayAnugRhItasaGgrahAntarbhUtaH, ekasamayavartisamutpAda-vyayaparyAyANAm Rju 9 dravyArthikAdimAM viSayabheda nathIH uttarapakSa % zvetAMbara :- (vi) tamArI A vAta vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke dravyArthikanayanA dazeya bhedono samAveza saMgraha Adi nayomAM thaI jAya che. kema ke saMgraha Adi nayo dravyArthikanayanA viSayanuM ja grahaNa kare che. te samAveza A rIte samajavo. (1) karmaupAdhinirapekSa zuddha dravyArthika naya evuM pratipAdana kare che ke "saMsArI jIva siddhatulya che." jIvanA be bheda pADI saMsArIrUpe tamAma jIvano eka vibhAgamAM saMgraha ane anya jIvono siddha che vibhAgamAM saMgraha karanAra prastuta prathama dravyArthika nayano antarbhAva vizeSa saMgrahanayamAM thAya che. (2) utpAda-vyayane gauNa karIne mukhyatayA sattAnuM grahaNa karanAra zuddha dravyArthikanaya kahe che ke DI'dravya nitya che." dravyArthikanayanA prastuta bIjA bhedano praveza sAmAnya saMgrahanayamAM thAya che. (3) bhedakalpanAnirapekSa zuddha dravyArthikanaya kahe che ke dravya potAnA guNa-paryAya-svabhAvathI abhinna che.' ahIM bhedanI kalpanAne avakAza na hovAthI sAmAnya saMgrahanayamAM te praveze che. tethI ja saMmatitarkavyAkhyAmAM jaNAvela che ke 'zuddhadravyAstikanaya to saMgrahanayamAnya evA viSayanI prarUpaNA kare che." (4) karmopAdhisApekSa azuddha dravyArthikanaya evuM dekhADe che ke "krodhAdimaya jIva che." karmasApekSA azuddhine darzAvanAra prastuta nayano samAveza azuddha saMgrahanayamAM thAya che. (5) utpAda-vyayasApekSa sattAgrAhaka azuddha dravyArthika kahe che ke "eka samaye utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka dravya che.' dravyArthikanaya hovA chatAM utpAda-vyaya paryAyane grahaNa karavAne lIdhe e azuddha che. tathA eka ja dravyamAM utpAda Adi paryAyano saMgraha paNa kare che. temaja ekasamayavartI utpAda-vyaya paryAya RjusUtranayano viSaya che. tethI teno samAveza RjusUtranayathI anugRhIta saMgrahamAM thAya che. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 989 8/24 0 vyAvRttiparadravyArthasya vyavahAre niveza: 8 sUtranayaviSayatvAt / (6) bhedakalpanAsApekSo'zuddhadravyArthikanayaH 'Atmano jJAnAdiguNAH' iti prarUpakaH vishesssnggrhbhedkvyvhaarnyaantrgtH| tathAhi - dravyatva-guNatvAbhyAM padArthavibhajane'pi dravyatvena cetanA'cetanadravyasaGgrAhako guNatvena ca jJAnAdi-rUpAdiguNasaGgrAhako'tra vizeSasaGgrahanayo bodhyH| dravyamadhyAd AtmAnaM guNamadhyAcca jJAnAdIn pRthakkRtya tadubhayabhedakAritvenA'yaM vizeSasaGgrahabhedaka- rA vyvhaarnye'ntrbhvti| (7) anvayadravyArthikanayaH 'guNa-paryAyasvabhAvaM dravyamiti pradarzakaH shuddhsnggrhnyaanupaatii| (8) svadravyAdigrAhakadravyArthikaH 'svadravyAdyapekSayA dravyamastI'ti pratipAdayan naigamAdau samAvizati, vidhirUpatvAt / pUrvaM caturthazAkhAyAM trayodazakArikAyAM prasthakaviSayakanayasaptabhaGgInirUpaNAvasare ? naigamamAzritya yA vidhikalpanA darzitA sehaa'nusndheyaa| (9) paradravyAdigrAhakadravyArthikaH 'paradravyAdyapekSayA dravyaM nAstIti kathayan sattvavyAvRttiparatvAd kA vyvhaare'ntrbhvti| (10) paramabhAvagrAhakadravyArthikaH 'jJAnasvarUpa AtmA' iti nirUpayan zuddhasaGgrahe RjusUtre (6) bhedakalpanAsApekSa azuddha dravyArthikanaya evI prarUpaNA kare che ke "jJAnAdi AtmAnA guNo che." jJAna ane AtmA vacce bheda pADanAra prastuta chaThThA dravyArthikanayano antarbhAva vizeSasaMgrahabhedaka vyavahAranayamAM thAya che. te A rIte - dravyarUpe ane guNarUpe padArthano vibhAga karavA chatAM paNa jaDa, cetana vagere tamAma dravyano dravyarUpe saMgraha karanAra ane jJAnAdi, rUpa-rasAdi guNono guNarUpe saMgraha karanAra naya ahIM vizeSasaMgrahanaya jANavo. A vizeSasaMgrahanayanA viSayano bheda karanAra vyavahAranaya dravyomAMthI AtmAne judo pADI tathA guNomAMthI jJAnAdine alaga pADI, AtmA ane jJAnAdi vacce bhedane darzAve che. tethI vizeSasaMgrahabhedaka vyavahAranayamAM prastuta chaThThA dravyArthikanayano samAveza karavo vyAjabI che. (7) anvaya dravyArthikanaya potAnuM maMtavya evuM darzAve che ke "guNa-paryAyasvabhAvavALuM dravya che.' ahIM guNa ane paryAya banneno dravyamAM samAveza thato hovAthI sAtamA dravyArthikanayano zuddhasaMgrahanayamAM anupraveza thAya che. (8) svadravyAdigrAhaka dravyArthikanaya evuM pratipAdana kare che ke "svadravyAdinI apekSAe dravya vidyamAna che." A AThamA dravyArthikanayano samAveza naigama Adi nayomAM paNa thaI zake che. kAraNa ke te vidhisvarUpa che, vidhAyaka che. cothI zAkhAnA teramA zlokamAM prasthaviSayaka nayasaptabhaMgInA nirUpaNa avasare syAdvAdaratnAkara graMthano saMvAda ame darzAvela che. tyAM naigamanayane AzrayIne vidhikalpanA darzAvela che. tenuM ahIM anusaMdhAna karavuM. (9) paradravyAdigrAhaka dravyArthikanaya kahe che ke "padravyAdinI apekSAe dravya asat che." A naya sattvanI vyAvRtti = bAdabAkI karavAmAM parAyaNa hovAthI teno vyavahAranayamAM antarbhAva thAya che. (10) paramabhAvagrAhaka dravyArthikanaya evuM nirUpaNa kare che ke "AtmA jJAnasvarUpa che. A Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 990 0 paryayArthikabhedAnAm RjusUtrAdau samAveza: 8/14 e vA pravizati / tatazca dazavidhAnAmapi dravyArthikanayabhedAnAM naigamAdinayebhyaH viSayabhedo naiva sambhavatIti A siddhanA. evaM paryAyArthikasya ye SaD bhedAH devasenena darzitAH te'pi na yuktaaH| viSayalezabhedena matabhedAbhyupagame tu (1) karmopAdhirahitanityazuddhaparyAyArthikasyeva abhavyatvalakSaNapAriNAmikabhAvagrAhakasya za karmopAdhirahita-nityA'zuddhaparyAyArthikasya, (2) aupazamikasamyaktvagrAhakasya karmopAdhirahitasAdi -sAntazuddhaparyAyArthikasya, (3) bhavyatvagrAhakasya ca karmopAdhirahitA'nAdisAntazuddhaparyAyArthikasya atiriktatvam aparihAryam, ubhayatra yukteH tulyatvAt / ___ evameva (4) janma-maraNAdigrAhakasya karmopAdhisApekSA'nityA'zuddhaparyAyArthikasyeva abhvynisstthdravyArthikanayano zuddhasaMgrahanayamAM athavA RjusUtramAM samAveza thAya che. Ama dravyArthikanayanA dazeya bhedono naigama Adi nayomAM samAveza thaI jAya che. tethI dazeya prakAranA dravyArthikanayonA bhedono naigama Adi nayo karatAM viSayabheda saMbhavato nathI - tevuM siddha thAya che. i devasenadarzita paryAyArthikavibhAga paNa anucita che. (uM.) A ja rIte devasenajIe paryAyArthikanayanA je cha bhedone jaNAvelA che te paNa yogya nathI. kAraNa ke thoDAka ja viSayabhedathI jo paryAyArthikanayanA navA-navA bhedo pADavAmAM Ave to devasenajIe paryAyArthikanA cha nahi paraMtu tenAthI vadhu bheda svIkAravA paDaze. te A rIte - (1) karmopAdhirahita nityazuddha pAyArthika nAmano je pAMcamo prakAra devasenajIe saMsArInA siddhatvaparyAyane grahaNa karanAra tarIke jaNAvelo hato, tema abhavyatva nAmanA pAriNAmika bhAvane grahaNa karanAra karmopAdhirahita nityaazuddha paryAyArthikanayane svataMtrarUpe devasenajIe jaNAvavo paDaze. kema ke abhavyatva anAdi pAriNAmikabhAva hovAthI karmopAdhinirapekSa che tathA nitya azuddha che. tathA (2) jIvamAM rahela aupazamika ? samyaktane grahaNa karanAra karmopAdhirahita sAdi-sAnta zuddhaparyAyArthikanayane paNa devasenajIe svataMtra bheda mAnavo paDaze. kema ke darzanamohanIyakarmanA vipAkodayathI ane pradezodayathI pathamika samyakta nirapekSa che tathA te mAtra aMtarmuhUrtamAtrakAlIna che. (3) te ja rIte bhavyatva pariNAmane grahaNa karanAra karmopAdhirahita anAdi-sAnta zuddhaparyAyArthikanaya paNa teNe svatantrarUpe darzAvavo paDaze. kema ke bhavyatva anAdi pAriNAmika bhAva hovAthI karmopAdhinirapekSa paryAya che. te nAza pAmavA yogya che tathA zuddha che. pUrvokta cAra paryAyArthika karatAM pAMcamo jo svataMtra hoya to uparokta traNa paryAyArthikane paNa svataMtrarUpe devasene batAvavA paDaze. kAraNa ke je yukti pAMcamA paryAyArthikane svataMtra darzAvavA mATe devasenajI darzAvaze, te ja yuktithI uparokta traNeya paryAyArthikanayamAM svataMtratA siddha thaI jaze. # tera paryAyArthikanayanI Apatti * (va.) A ja rIte (4) janma-maraNAdigrAhaka chaThThA karmopAdhisApekSa (sAdi-sAnta) anitya-azuddha paryAyArthikanI jema abhavya jIvamAM rahela saMsAritva vagerene grahaNa karanAra karmopAdhisApekSa anAdi ananta azuddha paryAyArthikane paNa cokkasa devasene judo jaNAvavo paDaze. chaThThA bhedathI tenuM grahaNa thaI zakatuM Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/14 0 SaTparyAyArthikakalpanA'nucitA 0 saMsAritvAdigrAhakasya karmopAdhisApekSAnAdyanantA'zuddhaparyAyArthikasya, (5) bhavyaniSThaikendriyatvAdigrAhakasya karmopAdhisApekSAnAdi-sAntA'zuddhaparyAyArthikasya, (6) abhavyaniSThavyavahArarAzivartitvAdigrAhakasya karmopAdhisApekSasAdyanantA'zuddhaparyAyArthikasya (7) aupazamika-kSAyopazamikasamyaktvAdigrAhakasya ca karmopAdhisApekSasAdi-sAntazuddhaparyAyArthikasya avazyavaktavyatvApatteH, yukterubhayatrA'vizeSAt / tatazca paryAyArthikasya trayodazabhedAH prasajyeran devasenasya / vastutaH anAdyananta-sAdhananta-sAdisAntA'nAdisAntarUpeNa paryAyacAturvidhyAt paryAyArthikasya viSayabhedaprAptabhedasya catvAra eva bhedA devasenena vAcyAH, tatraivetaraprakArANAM samAvezAt / taduktaM sthitipuraskAreNa paryAyacatuSkanirUpaNAvasare devacandravAcakaiH nayacakrasAre "(1) mervAdyanAdinityaparyAyAH, (2) caramazarIratribhAganyUnAvagAhanAdayaH sAdinityaparyAyAH, (3) sAdisAntaparyAyAH bhAva-zarIrA'dhyavasAyAdayaH, nathI. kAraNa ke janma-maraNAdi anitya che. jyAre abhavyano saMsAra to zAzvata = nitya che. tathA (5) bhavyAtmAmAM rahela ekendriyatyAdi paryAya anAdi-sAnta che. te karmasaMyogajanita azuddhadazA che. tethI tene grahaNa karanAra karmopAdhisApekSa anAdi-sAnta azuddhaparyAyArthikane paNa svataMtrasvarUpe devasene jaNAvavo paDaze. (6) abhavya anAdikALathI avyavahArarAzimAM che. te bhavitavyatAdivaza vyavahArarAzimAM Ave che kharo. paNa te kadApi mokSe jato nathI. tethI abhavyAtmAmAM vyavahArarAzivartitva sAdi -anaMtakAlIna paryAya che. te karmasaMyogajanita azuddha paryAya che. mATe tene grahaNa karanAra karmopAdhisApekSa sAdi-ananta azuddhaparyAyArthikane paNa devasenajIe judo jaNAvavo paDaze. (7) pathamika, lAyopathamika samakita vagerene grahaNa karanAra karmopAdhisApekSa sAdi-sAnta zuddha paryAyArthikane paNa devasene jarUra judo darzAvavo paDaze. kAraNa ke janma-maraNAdi jema karmodayajanya hovAthI azuddha che, tema samakita vagere azuddha nathI. karmaupadamAdijanya hovAthI vyavahArathI te zuddha che. devasenajIe je cha paryAyArthika jaNAvelA che, temAMnA prathama pAMcanI aMdara jo chaThThAno samAveza na thaI zakato hoya to uparanA cAra nayono paNa devasenadarzita cha paryAyArthikanayomAM samAveza nahi thAya. je yukti chaThThA paryAyArthikane pAMca paryAyArthikathI svataMtrarUpe siddha karavA mATe devasena darzAvaze, te ja yuktithI uparokta cAra paryAyArthikamAM paNa svataMtratA siddha thaI jaze. kema ke yukti to banne sthaLe samAna lAgu paDe che. tethI devasenasaMmata cha paryAyArthika + traNa + cAra = tera paryAyArthikabhedo devasenamate siddha thavAnI Apatti Avaze. sarva paryAyono cAra paryAyamAM samAveza 4 (vastu) vAstavamAM to (1) anAdi-anaMta, (2) sAdi-anaMta, (3) sAdi-sAnta ane (4) anAdi -sAnta A svarUpe paryAyanA cAra bheda hovAthI paryAyArthikanayanA cAra bheda ja devasenajIe darzAvavA joIe. kAraNa ke viSayabheda ja nayabhedamAM niyAmaka che. paryAyArthikanA bAkInA bhedono samAveza te cAra prakAramAM ja thaI jAya che. kAlika sthitine mukhya karIne upAdhyAyazrI devacandrajI mahArAje cAra prakAranA paryAyanuM nirUpaNa karavAnA avasare nayacakrasAra prakaraNamAM jaNAvela che ke "(1) gugalanI meruparvata vagere avasthA te anAdi nitya paryAya che. (2) caramazarIranI avagAhanA karatAM trIjo Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 992 devasenasya nyUnatAdoSaH 1 (4) anAvisAntaparyAyAmAvayaH" (na.ca.sA.pR.181) kRtiA kiJca, SaDvidhaparyAyArthikanayapratipAdane nAma- sthApanA- dravya-bhAvalakSaNanikSepaparyAyagrAhakanayAnAM prakRtoddezyatAvacchedakIbhUtaparyAyArthikatvA''krAntatve'pi prAtisvikarUpeNoktavibhAjyatA'vacchedakadharmaiH asaGgrahAd devasenoktaSaDvidhaparyAyArthikavibhAge nyUnatA''pattiH durvAraiva / na ca nAmAdInAmaparyAyateti zaGkyam, ""nAmAdao vi bhAvA jaM, te vi hu vatthupajjAyA" (vi. A. bhA. 55 ) iti vizeSAvazyakabhASyavacanAt Ni teSAmapi vstupryaaytvaat| tathApi paryAyArthikamAtrasya nAmAdiparyAyA'grAhakatve paryAyArthikanayavibhAge kA nyUnatvaM durvArameva / " nAmanikSepo dvividhaH sahajaH sAGketikazca / sthApanA'pi sahajA AropajA ca " bhAga nyUna avagAhanA siddhAvagAhanA vagere sAdi-nitya paryAya che. (3) bhAva, zarIra ane adhyavasAyasthAna vagere sAdi-sAnta paryAya che. (4) bhavyatva = siddhigamanayogyatva vagere paryAya anAdisAnta paryAya che.' tethI cha prakAre paryAyArthikanA bhedone devasenajIe batAvela che, te yogya nathI. paryAyArthikanA sattara bhedanI samasyA (vijhyu.) vaLI, bIjI mahattvapUrNa vAta e che ke paryAyArthikanA cha prakAre bheda pADavAmAM Ave to paNa nAma, sthApanA, dravya, bhAva - A cAra prakAranA nikSepaparyAyone grahaNa karanArA paryAyArthikanayono devasenajI cha prakAramAMthI kayA prakAramAM samAveza karaze ? teno samAveza karavo to jarUrI ja che. kema ke te cAreya nayo prastuta paryAyArthikatvasvarUpa udezyatAavacchedaka dharmanA Azraya che. tema chatAM paNa anAdinityazuddhaparyAyArthikatva vagere cha vibhAjyatAavacchedaka dharmo dvArA cokkasa niyatasvarUpe te cAreya | nikSepagrAhakanayono saMgraha thaI zakato nathI. tethI devasenajIe darzAvela Savidha paryAyArthikanayavibhAgamAM nyUnatA doSanI Apatti durvAra ja banaze. tethI uparokta 13 + 4 = 17 paryAyArthikanayane mAnavAnI samasyA devasenamatamAM UbhI thaze. \?+ + + ? {" 8/14 zaMkA :- (1 va.) nAmAdi nikSepa vastunA paryAya nathI. te vAstavika guNadharma nathI, paNa kalpita guNadharmo che. tethI tene grahaNa karanAra paryAyArthikanayanI carcAne prastutamAM koI avakAza ja nathI. cha prakAranA paryAyArthika nayo vAstavika guNadharmone = paryAyone grahaNa karavAnA abhiprAyathI devasenajIe darzAvelA che. kAlpanika guNadharmone grahaNa karavAnA abhiprAyathI nahi. bAkI to kAlpanika guNadharmo anaMtA saMbhavatA hovAthI anaMta paryAyArthikanayanI Apatti Ave. A to koI paNa rIte vyAjabI nathI. * nikSepa paNa vastuparyAya che nirAkaraNa :- ("nAmA.) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke vizeSAvazyakabhASya graMthamAM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNe jaNAvela che ke 'nAma vagere bhAvo paNa vastunA paryAya che.' tethI nAmanikSepa, sthApanAnikSepa, dravyanikSepa ane bhAvanikSepa A cAreya vastunA paryAya vAstavika guNadharmo ja siddha thAya che. tema chatAM koI paNa paryAyArthikanaya jo nAmAdi paryAyano grAhaka na hoya 1. sAmAvayoni mAvA yat, teji vastu vastuparyAyaH = Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/14 0 SaDvidhaparyAyArthike'tiriktaviSayagrAhakatvA'bhAvaH / 993 je 6 bheda paryAyArthikanA dekhADyA, te sarva upacaritAnupacaritavyavahAra, zuddhAzuddha RjusUtrAdikamAMhi ra. AvaiM. (na.ca.sA.pR.182) ityAdikaM devacandravAcakakRtanayacakrasArato vijnyeym| tatazca devasenasya saptadaza pa paryAyArthikabhedAH samApadyeran / ___ sUkSmadRSTyA vakSyamANa(14/3-7+15-16)zuddhA'zuddhadravyavyaJjanaparyAya-zuddhA'zuddhaguNavyaJjanaparyAya-zuddhA'zuddhadravyArthaparyAya-zuddhA'zuddhaguNArthaparyAya-sajAtIyaparyAya-vijAtIyaparyAya-svabhAvaguNaparyAya na -vibhAvaguNaparyAya-sUkSmaparyAya-bAdaraparyAyagrAhakatvAdibhedena tadvibhajane tu tato'pyadhikA bhedAH prsjyern| za to devasenamate paryAyArthikana vibhAgamAM nyUnatA doSa durvAra ja banaze. "nAmanikSepanA be bheda che - (1) sahaja nAmanikSepa ane (2) sAMketika nAmanikSepa. sthApanA nikSepanA paNa be bheda che. (1) sahaja sthApanAnilepa ane (2) Aropajanya sthApanAniSepa..." ityAdi bAbata upAdhyAya zrIdevacandrajIracita nayacakrasAra prakaraNamAMthI jANI levI. Azaya e che ke paryAyArthikanA sattara bhedo devasenajIe mAnya karavA paDaze. A sattA paryAyArthikanacano nirdeza A spaSTatA :- paryAyArthikanayanA je sattara bhedonI Apatti devasenamatamAM ahIM jaNAvela che, tenA nAma nIce mujaba samajavA. (1) anAdinitya zuddha paryAyArthika naya (10) karmopAdhisApekSa anAdi-ananta azuddha paryAyArthikanaya (2) sAdi nitya zuddha paryAyArthika naya (11) karmopAdhisApekSa anAdi-sAnta azuddha paryAyArthika naya va! (3) anitya zuddha paryAyArthika naya (12) karmopAdhisApekSa sAdi-ananta azuddha paryAyArthika naya (4) anitya azuddha paryAyArthika naya (13) karmopAdhisApekSa sAdi-sAnta zuddha paryAyArthika naya se (5) karmopAdhirahita nitya zuddha paryAyArthika naya (14) nAmanikSepagrAhaka paryAyArthika naya (6) karmopAdhirahita nitya azuddha paryAyArthika naya (15) sthApanAnikSepagrAhaka paryAyArthika naya (7) karmopAdhizUnya sAdi-sAnta zuddha paryAyArthika naya (16) dravyanikSepagrAhaka paryAyArthika naya (8) karmopAdhizanya anAdi-sAnta zuddha paryAyArthika naya (17) bhAvanikSepagrAhaka paryAyArthika naya (9) karmopAdhisApekSa sAdi-sAnta azuddha paryAyArthika naya (sUkSma) haju sUkSmadaSTithI AgaLa (14/3 thI 7 + 15-16) batAvavAmAM Avaze te (18) zuddha dravyavyaMjanaparyAya, (19) azuddha dravyavyaMjanaparyAya, (20) zuddha guNavyaMjanaparyAya, (21) azuddha guNavyaMjanaparyAya, (22) zuddha dravyAWparyAya, (23) azuddha dravyArthaparyAya, (24) zuddha guNArthaparyAya, (25) azuddha guNArthaparyAya, (26) sajAtIyaparyAya, (27) vijAtIyaparyAya, (28) svabhAvaguNaparyAya, (29) vibhAvaguNaparyAya, (30) sUkSmaparyAya, (31) bAdaraparyAya vagerene grahaNa karavAnI dRSTie paryAyArthikanayano vibhAga vicAravAmAM Ave to sattara karatAM paNa ghaNAM vadhu paryAyArthika prakAronI Apatti devasenamatamAM moTuM phADIne UbhI ja che. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 994 . paryAyArthikANAm RjusUtrAdau samavatAraH / 8/24 kiJca, ye'pi paryAyArthikasya SaD bhedA devasenena nayacakrA''lApapaddhatyoH darzitAH iha ca pUrva SaSThazAkhAyAM (6/1-6) vyAkhyAtAH te sarve'pi Rjusuutraadaavntrbhvnti| tathAhi - ra (1-2) paryAyArthikasya Adyau dvau bhedau anAdinitya-sAdinityaparyAyagrAhako azuddharjusUtrAdisa nayAntarbhUtau vijnyeyau| (3) sattAgauNatvena utpAda-vyayagrAhakasvabhAvo'nityazuddhaparyAyArthikanayaH 'pratisamayaM vinAzinaH ' paryAyA' iti pratipAdakaH shuddhrjusuutraadyntHpaatii| (4) sattAsApekSasvabhAvo'nityA'zuddhaparyAyArthikanayaH 'ekasmin samaye trayAtmakaH paryAyaH' pa iti nirUpakaH vyavahArAnugRhItarjusUtranayAntaHpraviSTaH, kevalasya RjusUtrasya sattAgrAhakatvAbhAvAt / __ yadvA etatkSaNaviziSTasya dhrauvyasya paryAyatayA tasya kevale RjusUtre'pi samAvezo yujyate / (5) 'siddhasadRzAH zuddhAH saMsAriNAM paryAyAH' iti darzakaH karmopAdhinirapekSasvabhAvo nitya - paryAyArthikanayanA cha bheda paNa svataMtra nathI ke (jigya) vaLI, nayacakra tathA AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe paryAyArthikanayanA je cha bheda darzAvelA che tathA A ja granthamAM pUrve chaThThI zAkhAmAM 1 thI 6 zloka sudhI jenuM vivecana karavAmAM Avela che, te badhA paryAyArthikanayanA prakAro paNa RjusUtranaya vageremAM antarbhAva pAme che. te A rIte : (1-2) paryAyArthikanayano anAdi nitya paryAyano grAhaka prathama bheda ane sAdi nitya paryAyano grAhaka dvitIya bheda - A banne bhedono azuddha RjusUtranaya vageremAM antarbhAva thAya che - tema jANavuM. kAraNa ke azuddha RjusUtranaya dIrghakAlIna paryAyano svIkAra kare che. 1 (3) sattAne = dhrauvyane gauNa karIne utpAda-vyaya paryAyane grahaNa karavAnA svabhAvavALo trIjo anitya zuddha paryAyArthikAya evuM pratipAdana kare che ke "paryAyo pratyeka samaye nAza pAme che." kSaNika | paryAyane mukhya karavAnA lIdhe prastuta trIjA paryAyArthikanayano zuddha RjusUtranaya vageremAM antarbhAva thAya che. kAraNa ke zuddha RjusUtranaya vagere kSaNabhaMgura paryAyone potAno mukhya viSaya banAve che. (4) sattAsApekSa = dravyagrAhaka svabhAvavALo cotho anitya azuddha paryAyArthikanaya evuM nirUpaNa kare che ke "eka ja samaye paryAya utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka che." paryAyArthikanayanA prastuta cothA bhedano kevala RjusUtranayamAM antarbhAva thaI zakato nathI. kAraNa ke zuddha RjusUtranaya dhrauvyagrAhaka nathI. paraMtu vyavahAranayathI anugRhIta RjusUtranayamAM teno samAveza thaI zake che. kema ke vyavahAranaya dravyagrAhaka hovAthI dhrauvyagrAhI che. tethI dhrauvyagrAhI vyavahAranayathI anugRhIta utpAda-vyayagrAhI RjusUtranayamAM cothA paryAyArthikanayano antarbhAva karavo vyAjabI che. athavA cothA paryAyArthikanayano phakta zuddha RjusUtranayamAM paNa samAveza thaI zake che. kAraNa ke vartamAnakSaNaviziSTa prauvya kSaNika hovAthI zuddha paryAyasvarUpa che. tathA kSaNika paryAyane to kevalaRjusUtranaya paNa grahaNa karI zake che. Ama vyavahAranayathI anugRhIta na hoya tevA paNa RjusUtra sAmAnyamAM cothA paryAyArthikanayano samAveza saMgata ja che. (5) karmopAdhinirapekSa svabhAvavALo nitya zuddha paryAyArthikanaya evuM darzAve che ke "saMsArI jIvonA Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/4 0 navadhA mUlanayavibhAgo'nucitaH / 995 zuddhaparyAyArthikanayaH anupacaritavyavahAranayapraviSTaH, zuddhaparyAyANAM nirupAdhikatvAt, tatra cA'sya / SaSThIbodhitajIvabhedA'vagAhitvAditi pUrvoktarItyA (8/5) bhAvanIyam / (6) karmopAdhisApekSasvabhAvo'nityA'zuddhaparyAyArthikanayaH 'saMsAriNAmutpatti-maraNe staH' iti / prarUpakaH sopAdhikaparyAya-paryAyibhedAvagAhitayA upacaritavyavahAranaye samAvizati / tatazca SaDvidhA-na nAmapi paryAyArthikabhedAnAM zuddhA'zuddharjusUtrAdinayebhyo viSayapArthakyaM naiva sambhavatIti siddham / ma itthaM dravyArthikabhedAnAM naigamAdau paryAyArthikabhedAnAJca RjusUtrAdau samAvezena nayasaptakagocarataH ... tayoH viSayabhedaH na sidhyatIti navadhA nayavibhAgapradarzanamanyAyyamiti phalitam / na ca go-balivardanyAyena dravyArthika-paryAyArthikanayayoH naigamAdisaptanayebhyaH kathaJcidviSayabhedAt // tebhyaH tau atiricyate iti zrotRbodhavaizadyArthaM nirUpyate'smAbhiriti vAcyam, paryAyo siddhatulya zuddha che. paryAyArthikanA prastuta pAMcamAM bhedano anupacarita vyavahAranayamAM samAveza thaI zake che. kAraNa ke zuddha paryAyo nirupAdhika che, svAbhAvika che. tathA A naya zuddhaparyAyomAM jIvanA bhedanuM avagAhana kare che. SaSThI vibhakti bhedadyotaka che. guNa-guNI, paryAya-paryAyI vageremAM vyavahAranaya bhedagrAhaka bane che. tethI tene vyavahAranaya kahevo jarUrI che. tathA nirupAdhika zuddhaparyAyaviSayaka hovAthI te vyavahArane anupacarita kahevo ucita che. prastuta zAkhAnA pAMcamA zlokamAM darzAvyA mujaba A samajI levuM. (6) karmajanya upAdhine sApekSa evA svabhAvane dhAraNa karanAra anitya azuddha paryAyArthikanA evI prarUpaNA kare che ke "saMsArI jIvonA janma-maraNa thAya che. prastuta chaThThA paryAyArthikanayano upacarita vyavahAranayamAM samAveza thAya che. kAraNa ke janma-maraNa vagere sopAdhika paryAyanA bhedanuM paryAyImAM = saMsArI jIvamAM te avagAhana kare che. SaSThI vibhakti bhedabodhaka che. tathA bhedaavagAhI hoya tevI vyavahAranaya bane. janma-maraNa jIvanA azuddha paryAya che, sopAdhika paryAya che. tethI sopAdhika vyavahAranayamAM teno samAveza karavo vyAjabI che. navanacakalpanA ayogya che (ghaM.) Ama paryAyArthikanayanA cha prakAranA bhedono zuddha-azuddha RjusUtranaya vageremAM samAveza thaI jato hovAthI paryAyArthikanayanA badhAya bhedomAM zuddha-azuddha RjusUtranaya vagere karatAM viSayabheda saMbhavato nathI ja - tevuM siddha thAya che. Ama dravyArthikanA daza bhedano naigama Adi nayamAM ane paryAyArthikanA cha bhedano RjusUtra vagere nayamAM samAveza thaI javAthI naigama Adi sAta nayonA viSaya karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayanA viSayamAM bheda siddha thaI zakato nathI. tethI naigama Adi sAta nayonA badale dravyArthika Adi nava nayano je vibhAga devasenajIe darzAvela che, te vyAjabI nathI. AvuM uparokta carcA dvArA phalita thAya che. digaMbara :- (gha.) naigama Adi sAta navo karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayamAM go -balivaInyAyathI kathaMcit viSayabheda rahelo hovAthI "naigama Adi sAta no karatAM te banne nayo atirikta = svataMtra che' - evuM ame zrotAne spaSTa bodha thAya te mATe nirUpaNa karIe chIe. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 devasenamate koTibhaGgIprasaGgaH / 8/14 2 "no-vaniva" nyAyA~ viSayabhedaI bhinna naya kahiyai, to "viva, sthAnnitye" ItyAdi saptabhaMgI madhye koTi prakAraI arpitAnarpita sattAsattvagrAhaka naya bhinna bhinna karatAM saptamUlanaya prakriyA bhAMjaI. e paMDitai vicAravuM. iti 122mI gAthAno artha saMpUrNa 8/14 evaM sati 'svadravyAdicatuSTayebhyo ghaTo'sti eva, paradravyAdicatuSTayebhyo ghaTo nAsti eva' ityAdirUpeNa saptabhaGgyAM svadravyAdicatuSTayagocarAnekavidhArpaNA'narpaNAtaH koTizaH sattvA'sattvagrAhakanayabhedakaraNena hi samayaprasiddhA naigamAdisaptamUlanayaprakriyA bhajyeta / tatazca tAdRzArpitA'narpitasattvA'sattvagrAhakanAnAnayaprakriyayA prasiddhA saptabhaGgI bhajyeta, go-balivardanyAyataH koTizaH prakArasambhavena koTibhaGgIprasaGgAt / zakyaM hi evamapi vaktuM yaduta 'svadravyApekSayA yadastitvaM ghaTasya nA "go-balidI nyAyanI spaSTatA - spaSTatA - saMskRta bhASAmAM "o' zabda gAya ane baLada banneno vAcaka che. tethI be gAya ane traNa baLada AvI rahelA hoya tyAre "paSya vaH sa nta' - evuM kahevAmAM koI bAdha nathI. paraMtu tevuM kahevAthI zrotAne sAmethI "be gAya ane traNa baLada Ave che ke traNa gAya ane be baLada Ave che ke pAMceya gAya Ave che ke pAMceya baLada Ave che' - A bAbatano spaSTa bodha thaI zakato nathI. tethI tevA sthaLe zrotAne spaSTa bodha karAvavA mATe vaktA evuM bole che ke " AvI traya vastiva Hchatti." jema "paSya viH kAnti ' - AvuM bolavAmAM koI paNa prakArano viSayabAdha na hovA chatAM paNa gAya ane baLada vacce kAMIka bheda rahela hovAthI zrotAne spaSTa bodha thAya te mATe te AvI tra vaniva' - AvuM bolavAmAM Ave che, tema naigama Adi no karatAM dravyArthika ane paryAyArthika che nayamAM kathaMcit bheda rahelo hovAthI zrotAne naya aMge spaSTa bodha karAvavA mATe sAta nayanA badale nava 1 nayonuM nirUpaNa devasenajIe nayacakra graMthamAM karela che - AvuM prastutamAM digaMbaranuM tAtparya jaNAya che. i digaMbaramatamAM samamUlana prakriyAbhaMgano prasaMga che A zvetAMbara :- (vaM satti.) jo go-balivaI nyAyathI naigama Adi no karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayamAM kathaMcita bheda hovAthI tame sAta nayanA badale nava nayanuM nirUpaNa karatA ho, to tevI rIte sarvatra vicAraNA karavA jatAM saptamUlanayaprakriyA bhAMgI paDaze. te A rIte :- "svadravya-kSetra-kAla-bhAvanI apekSAe ghaTa sat ja che. paradravya-kSetra-kAla-bhAvanI apekSAe ghaTa asatu ja che.' A rIte saptabhaMgImAM svadravyAdi catuSkanI judI-judI arpaNA (= vivakSA) ane anarpaNA (= avivakSA) karIne karoDo prakAre sattva-asattvagrAhaka nayane judA karavAmAM Ave to saptabhaMgImAM Agamaprasiddha naigamAdi sAta mULa nayanI prakriyA bhAMgI paDaze. tathA arpita-anarpita svarUpe sattAsattvagrAhaka vibhinna nayonI maulika prakriyA mAnya karavAmAM Ave to tevI nayanI prakriyA karavAnA lIdhe prasiddha evI saptabhaMgI bhAMgI paDaze. kAraNa ke te rIte go-balivardhanyAyathI vicAra karavAmAM Ave to karoDo bhAMgA = prakAra saMbhavatA hovAthI saptabhaMgInA badale koTibhaMgI = karoDabhaMgI mAnavAnI Apatti Avaze. AnuM kAraNa e che ke ahIM * * cihradayagata pATha pustakomAM nathI. lI.(2+3+4) + A. (1) + ko.(7+9+13) + si. + pA0 pratamAMthI lIdhela che. 4 (2+3+4)mAM "saMtamUla' pATha che. *.* cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/14 0 go-balivardanyAyena nAnAbhaGgA''pAdanam / 997 tato bhinnamevA'stitvaM svakSetrApekSayA' tathA 'svakSetrA'pekSayA yadastitvaM ghaTasya tato bhinnamevAstitvaM pa svakAlApekSayA' ityaadi| na hi yadeva mArttaghaTAstitvaM kAnyakubjamArttaghaTe tadeva pATaliputramArttaghaTe vartate; na vA yadeva kAnyakubjamArttaghaTAstitvaM vAsantika-kAnyakubjamArttaghaTe tadeva zaizira-kAnyakubjamArtaghaTe varttate, ekanAze'parasyA'pyucchedApatteH / tatazca 'ghaTaH syAdasti eva' iti sthAne go-balivardanyAyena 'ghaTaH svadravyato'sti eva', 'ghaTaH ka A rIte paNa kahI zakAya che ke "svadravyanI apekSAe ghaTamAM je astitva che, tenA karatAM svakSetranI apekSAe ghaTanuM astitva juduM ja che. tathA svakSetranI apekSAe ghaTanuM je astitva che, tenA karatAM svakALanI apekSAe ghaTanuM astitva juduM ja che." A rIte judA-judA svarUpe sattvagrAhaka prathama bhAMgAmAM ja aneka prakAro AvI paDaze. zaMkA - ghaTaniSTha svadravyasApekSa astitva karatAM ghaniSTha svakSetrAdisApekSa astitva juduM che - tevuM mAnavAmAM pramANa zuM che ? dravyasApekSa astitva karatAM kSetrAdisApekSa astitva pRthak % simAdhAna :- (na di.) "ghaniSTha svadravyasApekSa astitva karatAM svakSetrAdisApekSa astitva bhinna che' - A vAta prAmANika ja che. te A rIte - eka mATIno ghaDo kAnyakubsamAM (prAyaH rAjasthAnamAM rahela kanojamAM) utpanna thayelo hoya ane bIjo mATIno ghaDo pATaliputramAM utpanna thayelo hoya to te banne mATInA ghaDAnuM astitva eka nathI, paNa juduM juduM che. matalaba ke kAnyakubdha zaheramAM utpanna thayela che mATInA ghaDAmAM je mArUMghaTaastitva = mRthyaya ghaTaastitva = svakRttikAdravyasApekSa ghaTaastitva raheluM che, te ja astitva pATaliputra zaheramAM utpanna thayelA mATInA ghaDAmAM rahetuM nathI. jo kAnyakubdha kSetramAM niSpanna mRmaya ghaTamAM ane pATaliputra kSetramAM utpanna thayela mArUMghaTamAM rahenAra mArtaghaTaastitva eka | ja hoya to kAnyakubsamAM niSpanna thayela ghaDAno nAza thatAM pATaliputra zaheramAM utpanna thayela ghaDAno paNa nAza thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke banne ghaDAnuM astitva eka ja che. te ja rIte kAnyakubda zaheramAM vasaMtaRtumAM utpanna thanAra mATInA ghaDAmAM je kAnyakunnakSetrasApekSa mArUMghaTaastitva raheluM che, te ja astitva kAnyakubdha zaheramAM ziziraRtumAM utpanna thanAra mATInA ghaDAmAM rahetuM nathI. jo kAnyakubdha kSetramAM vasaMtaRtumAM utpanna thayela mATInA ghaDAmAM je svadravya-kSetra-kAlasApekSa ghaTaastitva che, te ja ghaTaastitva kAnyakuja zaheramAM ziyALAmAM utpanna thayela mATInA ghaDAmAM rahetuM hoya to te vasaMtaRtukAlIna ghaTano nAza thatAM zizirakAlIna ghaTano paNa nAza thavAnI Apatti Avaze. kAraNa ke te banne ghaDAmAM raheluM astitva eka ja che - tevuM tame mAno cho. (jema lokavyavahAramAM dazarathanuM astitva ane kauzalyApatinuM astitva eka ja hovAthI dazarathano nAza thatAM kauzalyApatino nAza thAya che tema prastutamAM samajavuM.) ja prathama bhaMganA sthAnamAM aneka bhaMganI Apatti ja (tata.) Ama go-balivardhanyAyathI vicArIe to ghaTamAM rahenAra svadravyasApekSa astitva, svakSetra sApekSA Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 998 * AgamAnusArataH tattvaM vicAraNIyam / 8/14 pa svakSetrato'styeva', 'ghaTaH svakAlato'styeva', 'ghaTaH svabhAvato'styeva' 'ghaTaH svasambandhenA'styeva', .. 'ghaTaH svavAcakApekSavAcyatvenA'styeva', 'ghaTaH svapramItiviSayatvenA'sti eva' ityAdirUpeNa bahavo bhaGgAH syuH| evaM 'ghaTaH syAnnAstyeve'tyatrA'pi bodhyam / evameva tRtIya-caturthAdibhaGgasthAne drshit| sattvA'sattvagocaravividhaprakArasaMvedhena nAnAvidhA bhaGgA go-balivardanyAyena darzayitavyAH syuH / tatazca za saptabhaGgyucchedena koTibhaGgI prasajyetetyavadheyaM mniissibhiH| ---- prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - AgamAnusArataH tattvavicAraNA kAryA - ityevamarpaNA'tra kriyate / sattva, svakALasApekSa vidyamAnatA ane svabhAvasApekSa hAjarI paraspara vibhinna hovAthI saptabhaMgInA prathama bhAMgAmAM "dharTa: cA pti iva' AvuM kahevAnA badale tenA sthAnamAM 'iTa: dravyataH ti eva', 'ghaTaH svakSetrataH asti eva', 'ghaTaH svakAlataH asti eva' 'ghaTaH svabhAvataH asti eva' - A pramANe kahevuM paDaze. te ja rIte "ghaTa svasaMbaMdhathI sat che" ane "parasaMbaMdhathI ghaTa asat che' tathA "svavAcakazabdasApekSa vAgmatArUpe ghaTa sat che', "paravAcakazabdasApekSa vAgmatArUpe ghaTa asatu che'. temaja "ghaTa svapramAviSayavarUpe sat che" ane "parapramAsApekSaviSayavarUpe ghaTa asat che' - AvA paNa aneka bhAgAo AvI paDaze. tethI saptabhaMgIno je prathama bhAMgo ghaTIya astitvane sUcavanAro che, tenA sthAne svadravya-kSetra vagerenA cAra bhAMgA ane taduparAMta uparokta navA aneka bhAgAo = prakAro e paNa umeravA paDaze. tethI cAra uparAMta 'ghaTa: vasanDranthana ta iva', 'iTa: vIvachApekSavadhyatvena sti jIva', "iTa: svapramItiviSayatvena ti va..." ItyAdi rUpe aneka bhAMgAo = prakAro ghaTasattvane sUcavanArA prApta thaze. te ja rIte "ghaTa: cAt nAsti ' - A pramANe saptabhaMgIstha | dvitIya bhAMgAnA sthAnamAM paNa "dha8: padravyataH nAsti jIva', 'gha8: parakSetra: nAsti va...' ItyAdirUpe 2aneka (ghaTasattvadarzaka bhAMgAonI saMkhyA jeTalA) bhAMgAo darzAvavA paDaze. te ja rIte saptabhaMgInA trIjA, cothA vagere bhAMgAonA sthAne upara mujaba sattva, asattva saMbaMdhI aneka prakArano paraspara saMvedha karavAthI DhagalAbaMdha bhAMgAo go-balivaInyAyathI darzAvavA paDaze. tethI saptabhaMgIno uccheda thavAthI koTibhaMgI mAnavAnI Apatti Avaze. A bAbatane prAjJa vAcakoe khAsa dhyAnamAM rAkhavI. - go-balivaInyAya koTibhaMgIApAdaka spaSTatA :- go-balivardhanyAyathI amuka vizeSatAne manogata karIne jema sAta nayanA badale nava naya devasenajIe batAvelA che, tema go-baliva8nyAyathI ja sattva, asattvamAM rahela kathaMcit bhedane = vizeSatAne dhyAnamAM rAkhIne saptabhaMgInA badale uparokta rIte koTibhaMgI darzAvavAnI Apatti devasenajIne Avaze. kAraNa ke yukti to banne ThekANe samAna rIte ja lAgu paDe che. jo koTibhaMgInA badale, AgamanA anusAra, saptabhaMgIne ja jaNAvavAnuM kArya devasenajI karatA hoya to nava nayanA badale, AgamanA anusAra, sAta ja nayane devasenajIe jaNAvavA joIe. AvuM prastutamAM graMthakArazrInuM tAtparya jaNAya che. ja dezanApaddhati aMge kAMIka sUcana 4 AdhyAtmika upanaya - Agama anusAra tattvanI vicAraNA karavA upara ahIM bhAra apAyela Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/14 0 vyAmohakAriNI dezanApaddhatiH tyAjyA 0 evaM prasiddhAgamikaparamparAvailakSaNyena yannirUpaNe na ko'pi mahAn vizeSaH tannirUpaNaM pUrvAcAryaparamparAnusAreNaiva kartuM yujyate / itthamevA'smadIyazAstraniSThA nirvAhyate asmaddezanApaddhatizca na zrotRNAM vyAmohotpAdikA sampadyate / idaM sarvaireva prAjJaiH dharmopadazakaizca nijacetasi samavadhAtavyam / tatazca "nirajjanA niSkriyakA gataspRhA aspardhakA bndhn-sndhivrjitaaH| satkevalajJAnanidhAnabandhurA / nirantarAnandasudhArasAJcitAH / / " (jai.ta.sA.368) iti jainatattvasAre mahopAdhyAyasuracandragaNidarzitaM siddhasukhaM za pratyAsannatAM catuI8/14. che. tathA je padArthanuM prasiddha Agamika paraMparA karatAM judI praNAlikAthI nirUpaNa karavAmAM kazI mahattvapUrNa vizeSatA na hoya to tevA sthaLe pUrvAcAryonI prasiddha praNAlikAne anusarIne ja padArthanuM nirUpaNa karavuM vyAjabI che. AvuM karavAmAM ja ApaNI zAstraniSThA jaLavAya che ane ApaNI dezanApaddhati paNa zrotAne che ke vyAmohajanaka banatI nathI. A bAbatane dareka AtmArthI vicArakoe ane upadezakoe potAnA cittamAM sArI rIte dhyAnamAM rAkhavI. ja siddhavarUpanI nikaTa pahoMcIe (tatazya.) tevI zAstraniSThAgarbhita dharmadezanAthI jainatattvasAra graMthamAM jaNAvela siddhasukha khUba najIka Ave che. tyAM mahopAdhyAya zrIsuracandragaNIe siddha bhagavaMtanA sukhamaya svarUpane darzAvatA kahela che ke "siddhAtmAo (1) niraMjana, (2) niSkriya, (3) spRhAzUnya, (4) spardhArahita, (5) baMdhanasaMdhivarjita, (6) tAtvika kevalajJAnAtmaka nidhanathI suMdara tathA (7) niraMtara AnaMdarUpI amRtarasathI yukta hoya che." (8/14) lakhI rAkho DAyarImAM.....u) * du:khabhItithI sAdhanAno prAraMbha zakya che. dA.ta. cAcaka saMpratirAjAno jIva. prabhusmRti vinA upAsanAno zubhAraMbha zakya nathI. dA.ta. subhUma cakrI. * vAsanAne mAnapatranI ja tAlAvelI che. upAsanAne bhAnapatra meLavavAnI jhaMkhanA che. * prabhunI jemAMthI bAdabAkI thAya te AcAra, vicAra, uccAra vAsanA bane che. prabhu jemAM bhaLe te AcAra, vicAra, uccAra upAsanA bane che. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? o o o 0 naigamanayasvAtantryamImAMsA / 8/15 "jo viSayabhedai nayabheda kahasyo, to sAmAnyarnagama saMgrahamAMhi, vizeSanaigama vyavahAranayamAM bhelatAM 6 ja naya thaI jAmya i.ehavI ziSyanI AzaMkA TAlavAnaI arthi kaheI chaI - saMgrahaU naI vyavahArathI re, naigama kihAMIka bhinna; *tiNa te alago tehathI re, e to doi abhinna re II8/1pa (123) prANI. yadyapi saMgrahana-vyavahAranayamAMhi ja sAmAnya-vizeSa "carcAI naigamana bhalaI jaI, nanvevaM viSayabhedenaiva nayabhedA'bhyupagame sAmAnyanaigamasya saGgrahe vizeSanaigamasya ca vyavahAre samAvezAt SaDeva nayAH syuH ityAzaGkAmapAkartumAcaSTe - 'saGgraheti / saGgraha-vyavahArAbhyAM naigamo bhidyate kvcit| tatastAbhyAM vibhinnaH so'vibhinnaviSayAvimau / / 8/15 / / prakRte daNDAnvayastvevam - saGgraha-vyavahArabhyAM naigamaH kvacid bhidyate, tataH tAbhyAM saH 4 (nAma) vimA (hindu) phI (vyArthiva-paryArthina) mitraviSaya (mo) 8/16 IT yadyapi mUlanayavibhAge naigamaH sAmAnyagrAhI abhimato vizeSagrAhI vA ? iti prazne sati Adye tasya saGgrahe samAvezaH, antye ca tasya vyavahAre nivezaH iti sAmAnya-vizeSAnyataragrAhakatvamImAMsAyAM kA tasya tayorevAntarbhAvaH smbhvti| taduktaM sammatitarkavRttau zrIabhayadevasUribhiH "naigamasya sAmAnyagrAhiNaH avataraNikA - "jo viSayabheda hoya to ja nayane svataMtra mAnavAmAM Ave to naigamanayane svataMtrarUpe batAvI nahi zakAya. kAraNa ke sAmAnya grAhaka naigamanayano saMgrahanayamAM ane vizeSagrAhaka naigamanayano vyavahAranayamAM samAveza thaI jAya che. Ama saMgraha ane vyavahAra nayanA viSaya karatAM naigamanayano viSaya judo na hovAthI naigamanayanuM svataMtra astitva nahi rahe. tethI kula cha ja mUlanayo banaze" - AvA prakAranI zaMkA ke dalIla digaMbara kare to tenuM nirAkaraNa karavA mATe graMthakArazrI jaNAve che ke : | zlokArtha:- saMgraha ane vyavahAra naya karatAM naigamanaya kyAMka judo paDe che. tethI saMgraha-vyavahAra 0 karatAM naigama judo che. paraMtu dravyAstika ane paryAyAstika nayano viSaya to naigamAdi sAta nayo karatAM Cii judo nathI. tethI navanayavibhAga yogya nathI.) (8/15) ja naigamanano saMgraha-vyavahAramAM aMtarbhAva ja vyAkhyArtha :- jo ke prastuta saptanayavAdI zvetAMbara sAme paNa digaMbara Adi vidvAno evI dalIla karI zake che ke mUlana vibhAgamAM je naigamanaya abhimata che, te sAmAnya grAhaka abhimata che ke vizeSagrAhaka? jo sAmAnyadharmagrAhaka naigamanaya mUlana vibhAgamAM abhipreta hoya to teno saMgrahanayamAM samAveza thaI jaze. tathA vizeSa dharmagrAhaka naigamanaya ahIM vivakSita hoya to teno vyavahAranayamAM praveza thaI jaze. Ama sAmAnya ke vizeSa - bemAMthI koI paNa guNadharmane grahaNa karanArA naigamanano samAveza ja pustakomAM "zaMkA" pATha. ko.(12+13)no pATha lIdho che. 1 mo.(2)mAM "saMgrahathI ne pATha. ko.(6)mAM "teNi" pATha. 4 A.(1)mAM "doyathI' pATha. 88 mo.(ra)mAM "carcAInA badale 'paryAya" pATha, 3 lI.(1)mAM "TalaI pATha. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/15 * vizeSAvazyakabhASyAdisaMvAdaH saGgrahe'ntarbhUtatvAd vizeSagrAhiNazca vyavahAre iti naigamAbhAvAd" (sa.ta.1/3/pR.285) iti / 1. ata eva vizeSAvazyakabhASye "sAmannamaha viseso paccuppaNNaM ca bhAvamettaM ca / paisadaM ca jahatthaM ca vayaNamiha sNghaaiinnN||" (vi. A. bhA. 3586) ityevaM naigamanayasya saGgraha - vyavahArayorantarbhAvena saGgrahAdInAM SaNNAM nayAnAM mataM saMkSipyopadarzitam / kaNThato'pi tatraiva 2 "jo sAmaNNaggAhI sa negamo saMgahaM gao ahvaa| iyaro vavahAramio" (vi.A.bhA.39) ityuktam / agre'pi tatraiva jaM ca paveso negamanayassa Topu vahuto samavAo" (vi..mA.2814) tyuttam / pazvatvamAthe (2231) kapi vamAzayaH / taduktaM samavAyAGgavRttau api " naigamanayo dvividhaH sAmAnyagrAhI vizeSagrAhI ca / tatra yaH sAmAnyagrAhI sa saGgrahe antarbhUtaH, vizeSagrAhI tu vyavahAre" (sa.sU.a.22 pR. 83 ) iti / tatazca SaDeva mUlanayAH karavAnI vicAraNA karavAmAM Ave to naigamano saMgrahamAM ke vyavahAramAM aMtarbhAva saMbhave ja che. tethI ja saMmatitarka graMthanI vAdamahArNava nAmanI vyAkhyAmAM tarkapaMcAnana zrIabhayadevasUrIzvarajI mahArAje jaNAvela che ke 'sAmAnyadharmagrAhaka naigamanayano saMgrahanayamAM aMtarbhAva thAya che tathA vizeSaguNadharmagrAhaka naigamanayano vyavahAranayamAM aMtarbhAva thAya che. mATe naigamanayanuM svataMtra astitva nathI.' cha nayamatadarzananuM rahasya (ta.) A ja kAraNasara vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadragaNikSamAzramaNe 'saMgrahanayanA vacanano viSaya sAmAnya che. vyavahAranayanA vacanano viSaya vizeSa che. RjusUtranayanA vacanano viSaya vartamAnakAlIna bhAva che. zabdanayanA vacanano viSaya bhAvamAtra che. samabhirUDhanayanA vacanano viSaya pratizabdavAcya viziSTa bhAva che. ane evaMbhUtanayanA vacanano viSaya zabdAnusArI yathArtha bhAva (= zabdavAcyaarthakriyAviziSTa artha) che' A pramANe saMgraha vagere cha nayono mata saMkSepamAM jaNAvela che. tenI ! pAchaLa teozrIno Azaya e ja che ke naigamanayano saMgraha ane vyavahA2 nayamAM aMtarbhAva thaI jAya che. jo naigamanayano viSaya saMgrahAdi cha nayo karatAM bhinna hoya to teozrIe saMgrahAdi cha nayanA zaeN badale sAta nayanA viSayano tyAM saMkSepamAM nirdeza karelo hota. paraMtu teozrIe tevuM karela nathI. tathA spaSTapaNe paNa vizeSAvazyakabhASyamAM ja jaNAvela che ke je sAmAnyagrAhI naigama che, te saMgrahanayamAM annadbhUta che. tathA je vizeSagrAhI naigama che, te vyavahAranayamAM praviSTa thAya che.' vizeSAvazyakabhASyamAM ja AgaLa jaNAvela che ke saMgraha ane vyavahAra nayamAM naigamanayano samAveza aneka vAra zAstromAM jaNAvela che.' paMcakalpabhASyamAM paNa AvA AzayathI naigamano saMgraha-vyavahAramAM samAveza karyo che. * saMgrahAdimAM naigamanayano samAveza (tavu.) samavAyAMgasUtravyAkhyAmAM paNa jaNAvela che ke 'naigamanayanA be prakAra che. (1) sAmAnyagrAhI ane (2) vizeSagrAhI. temAMthI je sAmAnyadharmagrAhI naigama che, teno aMtarbhAva saMgrahanayamAM thAya che. tathA vizeSadharmagrAhaka naigamano samAveza to vyavahAranayamAM thAya che.' A pramANe sAta nayanA badale 1. sAmAnyamatha vizeSaH pratyutpannaM ca bhAvamAtraM ca / pratizabdaM ca yathArthaM ca vacanamiha saMgrahAdInAm / 2. yaH sAmAnyagrAhI sa naigamaH saGgrahaM gato'thavA / itaro vyavahAramitaH / 3. yacca pravezo naigamanayasya dvayorbahuzaH samAkhyAtaH / - 1001 ]]> t Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1002 0 prasthakAdyudAharaNeSu naigamAbhiprAyabhedaH . re to hi paNi kihAMIka pradezAdi daSTAMta sthAnaI (tethI) bhinna thAI chai. pa syuriti digambaraiH vaktuM shkyte| tathApi saGgraha-vyavahArAbhyAM nayAbhyAM naigamaH kvacit pUrvokteSu (4/13) vakSyamANeSu (8/18) ca pradeza-prasthaka-vasatidRSTAnteSu bhidyte| tathAhi 'naigamanayaH tAvad dharmA'dharmA''kAza-jIva-skandhAnAM , taddezasya ceti SaNNAM pradezamAha / saGgrahastu dharmA'dharmA''kAza-jIva-skandhAnAM paJcAnAmeva pradezamAha, zaM yataH deza-pradezau mitho nAtiricyete, 'dAsena me kharaH krIto dAso'pi me, kharo'pi me' iti ke nyAyAd dezasya svIyatvena tatpradezasyA'pi svIyatvA'vyabhicArAt / tatazca paJcAnAmeva pradeza iti saGgrahamatam / __vyavahArastvAha - paJcAnAM pradezastadA syAd yadi sAdhAraNaH syAt, yathA 'paJcAnAM goSThikAnAM cha mUla naya prApta thaze. AvuM digaMbara vagere vidvAno zvetAMbarone kahI zake che. pradeza udAharaNamAM naigama-saMgrahanayanuM maMtavya vibhinna ja (tathApi) to paNa zvetAMbaramatAnusAra sAta mULa nayano vibhAga vyAjabI ja che. kAraNa ke naigamanaya pUrvokta (4/13) tathA AgaLa (8/18) jaNAvAze te pradeza, prasthaka, vasati daSTAMtamAM saMgraha-vyavahAra karatAM judo paDe che. te A rIte samajavuM. sauprathama pradeza daSTAMtamAM naigamanaya dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, jIva, pudgalaskaMdha ane teno deza - A cha nA pradezane jaNAve che. jyAre saMgrahanaya to dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, jIva ane pudgalaskaMdha - A pAMcanA ja pradezane jaNAve che. dezanA pradezane te judo mAnato nathI. AnuM kAraNa e che ke deza ane pradeza vacce paraspara koI >> pharaka nathI. saMgrahanayanuM maMtavya evuM che ke dharmAstikAya vagerenuM potAnA dezamAM (= aMzamAM) svItva = svasaMbaMdhitva vidyamAna che. tethI dharmAstikAya vagerenA dezanA pradezamAM ( = niraMza aMzamAM) paNa { tenuM svAyatva avazya AvI jAya che. A mATe eka nyAya prasiddha che. jema koI vyaktino dAsa = gulAma jo gadheDAne kharIde, to te vyakti potAnA gulAme kharIdela gadheDAne paNa potAno ja samaje che. kAraNa ke te vyaktine potAnA gulAmamAM svAyatvanI buddhi che. tethI gulAme kharIdela gadheDAmAM paNa tene svItvanI buddhi thAya che. A nyAyathI dharmAstikAyadezamAM dharmAstikAyanuM svAyatva rahe che to dharmAstikAyadezasaMbaMdhI pradezamAM paNa dharmAstikAyanuM svAyatva rahevuM anivArya che. temAM koI visaMvAda nathI. naigamana, dharmAstikAya vagerenA dezanA paNa pradezano svIkAra kare che. jyAre saMgrahanaya te rIte mAnavAnA badale uparokta rIte dharmAstikAya vagere pAMcanA ja pradezano svIkAra kare che. cha pradeza dRSTAMtamAM vyavahAranayanuM pratipAdana (vyavadara) saMgrahanayanI jema vyavahAranaya "dharmAstikAya vagere pAMca dravyanA pradeza che" AvuM mAnato nathI. vyavahAranayano Azaya evo che ke je eka vastu aneka vyaktisaMbaMdhI hoya temAM ja anekavyaktisaMbaMdhitvano vyavahAra mAnya thaI zake. jema eka goSThImAM rahevAvALA pAMca mANasonuM svAmitva je suvarNadravyamAM hoya te suvarNadravyane udezIne evo vyavahAra thaI zake che ke "pAMca mANasonuM A suvarNa Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1003 8/15 0 pradezadRSTAntavimarza: 0 uktaM ca - 'chaNhaM taha paMcaNhaM, paMcaviho taha ya hoi bhayaNijjo / tagni = so ya pANI, so veva deva sattaE (_) tyAro hirnnymiti| prakRte tu pratyekavRttiH pradeza iti 'paJcavidhaH pradeza' iti bhaNitavyamiti viSayabhedena yathAkramamete pradezadRSTAnte shuddhibhaajH| tatazca na kRtsnanaigamasya saGgraha-vyavahArayoH samAvezaH samavati | idamevAbhipretyoktaM "chaNhaM taha paMcaNhaM paMcaviho taha ya hoi bhynnijjo| tammi ya so ya paeso, so ma veva | veva sattaEA" () tA cA vyAvyA pUrva vadhyA - '(9) nainAmanArA mate paUMi = dharmA'dharmA''kAza-jIva-skandha-taddezAnAM prdeshH| (2) saGgrahanayasya mate paJcAnAM dharmAdharmAkAza -jIva-skandhAnAM prdeshH| (3) vyavahAranayasya mate paJcavidhaH prdeshH| (4) tathA ca bhavati bhajanIyaH = bhAjyaH pradezaH RjusUtranayasya mate / tathAhi - tanmate che." kAraNa ke te eka ja suvarNadravya pAMca mANasa saMbaMdhI che. te ja rIte jo dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, jIva ane pudgalaskaMdha - A pAMcasaMbaMdhI koI eka sAdhAraNa pradeza hoya to tene udezIne "dharmAstikAya Adi pAMca dravyano A pradeza che' - A pramANeno vyavahAra thaI zake. paraMtu dharmAstikAya Adi pAMca dravyasaMbaMdhI koI eka sAdhAraNa pradeza to che ja nahi. je dharmAstikAyano pradeza che, tenAthI bhinna ja adharmAstikAyano pradeza che. tathA je adharmAstikAyano pradeza che, tenAthI judo ja dharmAstikAyano pradeza che. Ama dharmAstikAya vagere pAMca dravyamAM koI sAdhAraNa pradeza na hovAthI "pAMca dravyano A pradeza' - A pramANe vyavahAra thaI zakato nathI. tethI "A dharmAstikAyano pradeza che. A adharmAstikAyano pradeza che. A AkAzano pradeza che. A jIvano pradeza che. A pudgalaskaMdhano pradeza che' - A pramANe che. ja vyavahAra karavo paDaze. tethI "pradeza pAMca prakAranA che' - A mujaba vyavahAranaya mAne che. A rIte viSayabhedathI pradezadRSTAMtamAM naigama, saMgraha ane vyavahAra naya kramazaH zuddhine dhAraNa karanArA che. tethI saMpUrNa naigamanayano samAveza saMgraha ane vyavahAra nayamAM thaI zakato nathI. _) prAcIna zAstrasaMdarbhanI spaSTatA ) (mevA.) A ja abhiprAyathI prAcIna graMthamAM jaNAvela che ke "(1) cha nA pradeza, (2) pAMcanA pradeza, (3) pAMca prakAranA pradeza, (4) pradeza bhAjya che, (5) te dravyamAM pradeza che ane (athavA) te dravyasvarUpa pradeza che, (6) te dravyasvarUpa pradeza ane (7) pradeza nathI ja. A pramANe sAta nayanuM kramazaH maMtavya che.' A gAthAnI vadhu spaSTatA A pramANe samajavI ke - (1) "dharmAstikAya vagere pAMca dravyo ane tenA deza - A chanA pradeza che' - A pramANe naigamanayano mata che. (2) "dharmAstikAya vagere pAMca dravyanA pradeza che' - A saMgrahanayano mata che. (3) "pAMca prakAranA pradeza che' - A mujaba vyavahAranayano mata che. (4) kathaMcita dharmadravyano pradeza che. kathaMcit adharmadravyano pradeza che. kathaMcita AkAzano pradeza che. kathaMcit jIvano pradeza che. kathaMcit yugalaskaMdhano pradeza che' - A pramANe RjusUtranayano abhiprAya 1. SaNNAM tathA paJcAnAM paJcavidhaH tathA ca bhavati bhjniiyH| tasmin ca saH ca pradezaH, saH caiva na caiva saptAnAm / / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 825 1004 * deza-dezibhedaH samabhirUDhA'sammataH / syAddharmAstikAyasya pradezaH, syAdadharmAstikAyasya pradezaH ityaadiH| taduktam anuyogadvArasUtravRttI zrIharibhadrasUribhiH pradezodAharaNanirUpaNe RjusUtranayAbhiprAyaM darzayadbhiH "bhAjyA pradezaH, syAd dharmasya sa ityaadiH| apekSAvazena bhAjyaH, yo yasya AtmIyaH sa evA'sti, parakIyasya paradhanavad niSprayojanatvAt, ma kharaviSANavad apradeza evetyataH syAd dharmapradezaH iti" (anu dvA.sU.476) / (5) zabdanayasya mate tasmin dharmAstikAyAdau pradezaH = dharmAstikAyAdiH, sa vA dharmAstikAyAdiH pradezaH = dhrmaastikaayaadiH| cakAro vAkArArthe drssttvyH| taduktaM nayarahasye pradezodAharaNe zabdanayAbhiprAyaM darzayadbhiH yazovijayavAcakaiH api "dharme dharmaH iti vA pradezaH = dharmaH, adharme adharma rUti vI praveza: = adharma" (.kR.46) tyavim (6) samabhirUDhasya mate sa dharmAstikAyAdiH eva pradezaH / taduktaM samabhirUDhAbhiprAyapradarzanA'vasare virolAvavAmALe "TenI veva aa Teso" (vi.kI.mI.rara47) tiA che. anuyogakArasUtranI vyAkhyAmAM pradeza daSTAntanuM nirUpaNa karavAnA avasare zrIharibhadrasUrijI mahArAjAe RjusUtranayano abhiprAya jaNAvatA kahela che ke "RjusUtranayanA mate pradeza bhAjya = bhajanIya = bhajanAyogya che. te bhajanA A rIte samajavI. "kathaMcita dharmAstikAyano pradeza, kathaMcita adharmAstikAyano pradeza' ItyAdi. apekSA anusAra A bhajanA karavI. kAraNa ke je pradeza je dravyano potAno hoya te ja pradeza che. kema ke bIjA dravyano pradeza to pArakA dhananI jema niSThayojana = akiMcitkara che. tethI gadheDAnA zIMgaDAnI jema parakIya dravyano pradeza e dharmAstikAya dravyano apradeza ja bane. tethI kathaMcit = svakIya dravyanI apekSAe dharmAstikAyano pradeza....' vagere bhajanA karavI." (5) pradeza udAharaNamAM zabdanayanuM maMtavya evuM che ke "dharmAstikAyano pradeza e dharmAstikAyasvarUpa che. adharmAstikAyano pradeza e adharmAstikAyasvarUpa che...' ItyAdi athavA "dharmadravyAtmaka pradeza che [C] te dharmAstikAya che. adharmadravyasvarUpa pradeza che te adharmAstikAya che....' ItyAdi. uddhata karelA mULa zlokamAM rahela 'va' zabda "athavA arthamAM che. te ja arthane ame gujarAtImAM darzAvela che. mahopAdhyAyazrI yazovijaya gaNivare paNa pradeza daSTAntamAM zabdanayano abhiprAya jaNAvatA narahasya granthamAM kahela che ke "dharmAstikAyano je pradeza che te ja dharmAstikAyasvarUpa che, anya nahIM. athavA dharmAstikAyathI abhinna je pradeza che te ja dharmAstikAyasvarUpa che, anya nahi. ahIM spaSTarUpe bIjI rIte paNa niyamana thaI jAya che ke dharmAstikAyano je pradeza che te dharmAstikAyasvarUpa ja che, adharmAstikAyAdisvarUpa nahi. te ja rIte adharmAstikAyanA pradeza aMge paNa A pramANe kahevuM joIe ke - adharmAstikAyano je pradeza che te adharmAstikAyAtmaka ja che, dharmAstikAyAtmaka nahi. athavA adharmAstikAyathI abhinna je pradeza che te adharmAstikAyasvarUpa ja che, dharmAstikAyaAdi svarUpa nahi." ItyAdi AgaLa samajI levuM. (6) samabhirUDha kahe che ke "dharmAstikAyasvarUpa ja pradeza che. adharmAstikAyasvarUpa ja pradeza che...." ItyAdi. tethI ja samabhirUDhanayano abhiprAya dekhADavAnA avasare vizeSAvazyakabhASyamAM zrIjinabhadragaNI 1. tela va Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/15 . prasthakodAharaNavicAraH . 1005 (7) na caivaM deza-pradezau evambhUtanayasya mate iti deza-pradezakalpanArahitamakhaNDameva vastu svIkartavyamiti saptAnAM naigamAdinayAnAM pradezodAharaNe viSayabhedo drssttvyH'| ___na kevalaM pradezodAharaNe prasthakodAharaNe'pi naigamamataM saGgrahAdanyad / tathAhi - prasthakaH magadhadezaprasiddho dhaanymaanvishessH| tadarthaM vngmn-daarucchedn-tkssnnotkirnn-lekhn-prsthkpryaayaavikSamAzramaNe kahyuM che ke "dezI = skaMdha = dharmAstikAyAdi e ja deza che. matalaba ke skaMdhAtmaka dharmAstikAyAdithI bhinna = svatantra vasturUpe deza samabhirUDhane mAnya nathI. (7) evaMbhUtanaya kahe che ke "deza ane pradeza che ja nahi. tethI dezanI ke pradezanI kalpanAthI rahita akhaMDa vastu ja svIkAravI joIe? - A pramANe pradeza dRSTAMtamAM naigamAdi sAteya nayonA maMtavya judA paDe che. (vAcakavargane khyAla haze ke pUrve cothI zAkhAnA teramA zlokamAM prasthakAdi dRSTAnna ApaNe samajI gayA chIe. tathA A ja zAkhAnA 18 mA zlokamAM punaH pradeza Adi traNeya udAharaNanI vicAraNA karazuM. te vAta vAcakavarge dhyAnamAM rAkhavI.) * prasthaka dRSTAMtamAM naigamanacanuM maMtavya ( veva.) phakta pradeza udAharaNamAM ja naigamanayanuM maMtavya saMgrahanaya karatAM juduM paDe che - tevuM nathI. prasthaka udAharaNamAM paNa naigamanayanuM maMtavya saMgrahanaya karatAM juduM paDI jAya che. te A rIte samajavuM. magadha dezamAM pUrvakALamAM anAjane mApavAnuM eka prakAranuM cokkasa sAdhana prasthaka' tarIke oLakhAtuM hatuM. (1) te prasthaka mATe lAkaDuM levA suthAra vanamAM jAya, tyAre koI tene pUche ke "tame zuM karo cho ?" - to te javAba Ape che ke "prasthaka levA jAuM chuM." (2) prasthaka mATe lAkaDAne kApavAnI-chedavAnI pravRtti te suthAra kare tyAre tene pUchavAmAM Ave che ke "tame zuM karo cho ?' - to te kahe che ke "prasthaka banAvuM chuM.' (3) jyAre suthAra prasthaka mATe jaMgalamAMthI lAvela lAkaDAmAM takSaNa kriyA = cholavAnI kriyA kare te samaye pUchavAmAM Ave ke "tame zuM karo cho ?' - tyAre paNa te javAba Ape che ke "prasthaka karuM chuM." (4) prasthakyogya lAkaDAmAMthI vacceno bhAga umeravAmAM Ave, anAja bharavA yogya polANa karavAmAM Ave tene utkiraNa kahevAmAM Ave che. utkiraNa karatA suthArane koI pUche ke "tame zuM karo cho ?' tyAre te kahe che ke "prasthaka karuM chuM."--- (5) ukiraNa kriyA pachI cokkasa pramANamAM ochuM nahi ke vadhAre nahi te rIte anAja bharAya te mATe te polANavALA bhAgamAMthI ochI-vattI jagyA dUra karIne tene mApasara karavAmAM Ave te kriyAne lekhana' kahevAmAM Ave che.) lekhana kriyA bAda prasthaka AkAra taiyAra thaI jAya che. "lekhana' kriyA cAlI rahelI hoya tyAre pUchavAmAM Ave ke "tame zuM karo cho ?' to javAba maLe che ke "prasthaka karuM chuM." (6) lekhanakriyA bAda te kASThakhaMDamAM prasthaka paryAya pragaTa thAya che. amuka cokkasa prakAranA mApa karatAM ochuM ke vadhAre anAja na Ave te prakAre taiyAra thayela te kASThapAtrane prasthaka' kahevAmAM Ave Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1006 saGgrahanaye kAryopacArAnaGgIkAraH pa rbhAveSu yathottarazuddhA naigamabhedAH / atizuddhanaigamastvAkuTTitanAmAnaM prasthakamAha / vyavahArasyA'pyevameva mArgaH / 8/15 saGgrahastu vizuddhatvAt kAraNe kAryopacAraM kAryA'karaNakAle ca prasthakaM nAGgIkurute / vasatiH = aadhaartaa| sA ca yathottarazuddhAnAM naigamabhedAnAM loke, tiryagloke, jambUdvIpe, che. A naigamanayanA kramazaH uttarottara caDhiyAtI zuddhivALA prakAra che. prasthakanimittaka vanagamanakriyA karatAM kAchedanakriyA prasthakanI najIka che. Ama najIkano upacAra hovAthI araNyagamana karatAM kAchedanane prasthaka kahenAra naigama zuddha che. kAcchedana karatAM kASThatakSaNakriyA prasthakanI vadhu najIka che. tenA karatAM paNa kASThautkiraNakriyA prasthakanI vadhu najIka che. tenA karatAM paNa kAThalekhanakriyA prasthakanI vadhu samIpavartI che. tenA karatAM paNa prasthakaparyAyano AvirbhAva vadhu zuddha prasthaka che. AthI darzita naigamanayanA cha bhedo kramazaH uttarottara vadhu zuddhine dhAraNa karanArA che. (7) atizuddha naigamanaya to je kASThapAtrane rAjA ke sarakAra taraphathI 'prasthaka' tarIkeno sikko lAgelo che, tene ja prasthaka tarIke svIkAre che. kAraNa ke rAjamahoravALA prasthakamAM ja loko vAraMvAra askhalita rIte 'prasthaka' zabdano prayoga kare che. sArvalaukika askhalita 'prasthaka'zabdaprayogaviSayabhUta te prasthaka ja vAstavika prasthaka che. kAraNa ke temAM upacAranuM mizraNa nathI. vanagamanAdi kriyAnA udezyasvarUpa kASThakhaMDamAM je prasthakaparyAya che, te taratamabhAvathI azuddhi dharAve che. tethI araNyaprasthAna, kAchedana Adi kriyAnA viSayabhUta kASThamAM prasthaka tarIkeno vyavahA2 atizuddha naigamanaya karato nathI. * prasthaka dRSTAMtamAM vyavahAranayano abhiprAya 1. (vyava.) prasthaka udAharaNamAM vyavahAranayanuM maMtavya paNa naigamanaya jevuM ja che. temAM paNa prathama cha bheda taratamabhAvavALI uttarottara caDhiyAtI zuddhine dhAraNa karanArA che. jyAre atizuddha vyavahAranaya anupacirata rAjamahorayukta prasthakane ja prasthaka tarIke mAne che. (sajja.) jyAre saMgrahanaya to vizuddha hovAthI kAraNamAM kAryano upacAra mAnato nathI. tathA prasthaka tarIkenuM kArya na thatuM hoya tyAre prasthakane prasthaka tarIke mAnavA taiyAra nathI. spaSTatA :- prasthaka dRSTAMtamAM maigama ane vyavahAra nayanI mAnyatA karatAM saMgrahanayanI mAnyatA judI ja che. vanagamana, kAcchedana, takSaNa Adi kriyAno viSaya bananAra kASTha e prasthaka pratye paraMparAthI kAraNabhUta che. tethI temAM prasthakasvarUpa kAryano upacAra karIne naigama ane vyavahAra naya 'prasthaka' tarIkeno vyavahAra mAnya kare che. paraMtu saMgrahanaya kAraNamAM kAryano upacAra mAnato nathI. temaja naigamAdisaMmata prasthaka jyAre anAjane mApavAnuM kAma na kare tyAre paNa saMgrahanaya teno prasthaka tarIke svIkAra nathI karato. O 'vasati' dRSTAMtathI sAta nayano vicAra (vati.) naigamanayano viSaya pradeza, prasthaka ane vasati dRSTAMtamAM saMgrahanaya karatAM judo paDe che A vAta pUrve jaNAvelI. temAMthI pradeza ane prasthaka dRSTAMtanA nirUpaNamAM te vAtane ApaNe samajI gayA. have tRtIya 'vasati' dRSTAMtano avasara che. ahIM 'vasati' zabdano artha 'AdhAratA' vivakSita che. 'devadatta vase che' - A vAkyane sAMbhaLIne zrotAne prazna udbhave che ke 'devadatta kyAM vase che?' - Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/15 * vasatidRSTAntavimarzaH bharatakSetre, tadakSiArthe, pATaliputre, levavattagRhe, tanmadhyagRhe vAvasevA iha pratibhedaM pUrvApekSayA uttaratra zuddhisattve'pi upacArAzrayaNAd azuddhirapyanAvilA / atizuddhanaigamastu 'vasan vasati' ityAha / vyavahAre'pyayamevAnusaraNIyaH panthAH / ho "saGgrahastu saMstArakArUDha eva vasati' ityabhyupaiti, anyatra hi vAsArtha eva tasya na ghaTate / na cAyaM prAgavadupacAramapyAzrayate" (na.ra. pR.70 ) ityAdikaM nayarahasye vyaktam / A praznanA samAdhAna mATe aneka prakAranA uttaro prApta thAya che. koI kahe ke devadatta lokamAM vase che.' A javAba ApavA chatAM 'lokanA kayA vibhAgamAM devadatta rahe che ?' tevI jijJAsA ubhI ja che. tene TALavA lokarUpa AdhAramAM kaMIka saMkoca karI javAba maLe che ke 'devadatta tiryaMglokamAM rahe che.' AgaLanuM samAdhAna je sAmAnya naigamanA abhiprAyathI Apela tenI apekSAe pachInA naigamavizeSamAM vizuddhi vadhAre che. kAraNa ke saMkucita AdhAramAM A nayano abhiprAya rahelo che. paraMtu haju uttarottara thatI jijJAsAnI nivRtti mATe uttarottara vizuddha evA vizeSanaigamanA abhiprAye devadatta jaMbUdvIpamAM rahe che', 'bharatakSetramAM rahe che', 'dakSiNArdha bharatamAM rahe che', 'pATaliputramAM rahe che', 'devadattanA gharamAM rahe che', 'devadattanA gharanA vacalA oraDAmAM rahe che' vagere alaga alaga javAbo adhika saMkucita AdhAratAne spaSTapaNe batADIne jijJAsune saMtoSa pamADe che. 7) tara-tamabhAvathI zuddhi-azuddhivicAra ) (6.) A dareka naigavizeSanA abhiprAyomAM pUrva-pUrvanI apekSAe uttarottaramAM vizuddhi vadhu hovA chatAM darekamAM upacArano Azraya levo paDato hovAthI avizuddhi paNa avyAhatapaNe rahe che. ekanA dharmano bIjAmAM Aropa karavo e ja upacAra che. vAstavamAM devadattaAdhAratA devadattapratiyogikasaMyogAnuyogitA tarUpe pariNata eka gRhamadhyakSetramAM che. AvI AdhAratA kaMI loka, madhyaloka, jaMbudvIpa vageremAM saMbhavita nathI. paNa loka vageremAM gRhamadhyabhAganA dharmano gRhamadhyabhAgatvano Aropa uparokta dareka javAbamAM hovAthI uparanA javAbo avizuddha che. 1007 = = = (ti.) temaja atizuddha naigamanI apekSAe to 'devadatta gharanA vacalA oraDAmAM che' Avo javAba paNa avizuddha che. kAraNa ke je samaye gharanA madhyabhAgamAM devadatta vasavATano anubhava kare te ja samaye madhyabhAgamAM devadattanI AdhAratAne atizuddha naigamanaya svIkAre che. jyAre prastutamAM (= pUrvatana naigamanA maMtavyamAM) to nivAsAnubhavakAlIna madhyagRhatvano madhyamagRhamAM Aropa karavA svarUpa upacAra che. AthI atizuddhanaigamanayAnusAre to 'vasanvati' 'nivAsanA samaye madhyagRhamAM devadatta rahe che' Avo javAba upacArarahita hovAthI mAnya che. temaja vyavahAranayanA bhedomAM paNa naigamanayAnusAre ja pUrva pUrva bhedanI apekSAe uttarottara bhedamAM rahela vizuddhino utkarSa jANavo. - saMgrahanayamAM upacAra amAnya ("satpra.) saMgrahanaya to gharamAM rahela palaMga para devadatta samaye beThelo hoya, te ja samaye devadatta mATe 'vasati' zabdano prayoga svIkAre che. jyAre devadatta palaMga para nathI beThelo, tyAre tevA devadattane viSe 'vAsa' zabdano artha ja nathI ghaTI zakato. 'vAsa' zabdano artha AdhAratA che. gRhaniSTha Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1008 * 'svAtmani vasAmi' naigamasammatavikalpaH / 8/15 prakRte "nilayanaupamyaM yathA - 'kva vasati bhavAn ?' iti pRSTe kazcidAha 'loke'haM vasAmi, tathA, tiryagloke, manuSyakSetre, jambUdvIpe, bharatakSetre, madhyamakhaNDe, pATaliputre, vasatau, saMstArake, AkAzapradezeSu, rA yAvadAha - 'svAtmani vasAmi' ityevam etAn sarvAnapi prakArAn naigamo manyate" (vi.A.bhA.2188 mala.vR.) ma iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttiprabandho'pi viziSya vijJaiH avadhAtavyaH / ___"vatthu vasai sahAve" (vi.A.bhA.2242) ityAdirUpeNa vizeSAvazyakabhASye vasatidRSTAnte zabdAdinayamatam upadarzitaM tadapIhA'nusandheyam / itthaJca prasthaka-vasatidRSTAntayoH naigama-vyavahArayoH abhiprAyaikye'pi naigama-saGgahayoH abhiprAyabhedaH samastyeva / pradezodAharaNe tu naigama-saGgraha-vyavahArANAM trayANAmapi nayAnAm abhiprAyabhedaH AdhAratA ane devadattaniSTha AdheyatA paraspara sAkAMkSa hovAthI parasparathI nirUpita bane che. A rIte ja ghara ane devadatta vacce AdhAra-AdheyabhAva siddha thAya che. tethI vAsa zabdano artha che devadattamAM rahela gRhAyatva. tathA te to palaMga para caDela, gAdI-gAdalA upara besela devadattamAM ja ghaTI zake che. Avo saMgrahanayano abhiprAya che. temaja naigamanaye ane vyavahAranaye sastArakArUDhabhinna puruSamAM gRhAdheyatva svarUpa vAsArthano je Aropa karela che, tene saMgrahanaya svIkArato nathI. kema ke saMgrahAya upacAramAM mAnato nathI. ItyAdi bAbata mahopAdhyAya zrIyazovijaya mahArAje narahasya graMthamAM spaSTapaNe jaNAvelI che. ivasati dRSTAMtamAM naigamamaMtavyaH vizeSAvazyakabhASyavyAkhyA che (.) prastutamAM vasatidaSTAnta aMge vizeSAvazyakabhASyamaladhAravyAkhyAmAM jaNAvela prabaMdha vijJa huM vAcakavarge vizeSa rIte dhyAnamAM rAkhavA yogya che. tyAM jaNAvela che ke "nilayana daSTAMta A mujaba che ke - "Apa kyAM vaso cho ?' A pramANe koI prazna pUche tyAre sAmeno mANasa kahe che ke '(1) re lokamAM vasu chuM. (2) tichalokamAM rahuM chuM. (3) manuSyakSetramAM rahuM chuM. (4) jaMbUdvIpamAM vasavATa karuM chuM. (5) bharatakSetramAM rahuM chuM. (6) madhyamakhaMDamAM rahuM chuM. (7) pATaliputra zaheramAM rahuM chuM. (8) makAnamAM rahuM chuM. (9) pathArImAM rahuM chuM. (10) AkAzapradezomAM rahuM chuM. yAvat (11) svAtmAmAM rahuM chuM." - A mujabanA tenA badhAya prakAranA javAbone naigamanaya mAnya kare che." ja vasatidRSTAntamAM zuddhanacamata che ("lyuM. "vastu svabhAvamAM vase che' - ItyAdirUpe vizeSAvazyakabhASyamAM vasati dRSTAntamAM zabdAdi zuddhanayono mata jaNAvela che. tenuM paNa prastutamAM anusaMdhAna karavuM. a naigamanayano saMgraha-vyavahArathI bahirbhAva (lya.) A rIte prasthaka ane vasati - A be udAharaNamAM naigamanayano ane vyavahAranayano abhiprAya eka hovA chatAM naigama ane saMgraha nayano abhiprAya judo paDI ja jAya che. Ama naigamano abhiprAya saMgrahanaya karatAM kathaMcit alaga banavAthI saMgrahanaya karatAM naigamanaya judo siddha thAya che. 1. vastu vasati vasAvA Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/15 * vAdidevasUrimataprakAzanam / 1009 samasti ev| tatazca pradezAdhudAharaNabalena naigama-saGgraha-vyavahAranayAnAM kathaJcid viSayabhedAt saGgraha-vyavahArAbhyAM naigamo bhidyate / tataH = tasmAt kAraNAt tAbhyAM = saGgraha-vyavahArAbhyAM saH = naigamanayaH vibhinnaH kathitaH / idantu AgamAbhiprAyeNa jJeyam / syAdvAdaratnAkarakRtaH (syA.ratnA.7/53/pRSTha-1070) vAdidevasUreH abhiprAyeNa tu prasthakodAharaNe'pi / naigama-vyavahAranayayoH viSayabhedaH samastyeveti pUrvaM caturthazAkhAyAM (4/13) darzitameva / ataH tArkikamate ma pradeza-prasthakodAharaNayoH naigama-saGgaha-vyavahArANAM viSayabhedAd naigamo nayaH saGgraha-vyavahArAbhyAM bhidyate = atiricyte| tataH = tasmAt kAraNAt tAbhyAM = saGgraha-vyavahArAbhyAM saH = naigamanayaH vimitra = pRtha| zeyara prasthakaudanAdyudAharaNA'pekSayaiva vAdidevasUribhiH syAdvAdaratnAkare "aniSpannA'rthasaGkalpamAtragrAhI naigamaH" (A.ratnA.7/7) rUtyAdhunivadheyam yadyapi narakAvAsapratiSThAnodAharaNe naigamAdInAM trayANAM nayAnAmabhiprAyo na bhidyate / taduktaM tathA pradeza udAharaNamAM to naigama, saMgraha ane vyavahAra - A traNeya nayono abhiprAya paraspara alaga ja che. Ama pradeza vagere udAharaNamAM potAnuM svataMtra maMtavya darzAvanArA naigamanayano saMgraha ane vyavahAra nayamAM samAveza thaI zakato na hovAthI pradeza Adi daSTAntanA baLathI AgamamAM saMgraha ane vyavahAra naya karatAM naigamanayane judo darzAvela che. A vAta AgamanA abhiprAyathI jANavI. (svA.) jyAre syAdvAdaratnAkaranA kartA vAdidevasUrijI mahArAjanA abhiprAyathI to pradeza dRSTAMtanI jema prasthaka udAharaNamAM paNa naigamanayana ane vyavahAranayanA viSayamAM taphAvata che ja. pUrve cothI zAkhAnA teramA zlokanI vyAkhyAmAM A vAta darzAvela ja che. AthI tArkikamata mujaba vicAra karIe to pradeza udAharaNamAM ane prasthaka udAharaNamAM naigama, saMgraha ane vyavahAra nayano viSaya judo hovAthI saMgraha ane vyavahAra naya karatAM naigamanaya atirikta = svataMtra siddha thAya che. te kAraNe che saMgraha ane vyavahAra karatAM naigamanayane judo jANavo. saMgraha-vyavahAra karatAM naigama svataMtranaya : zrIvAdidevasUri (prastha.) prasthaka udAharaNa tathA pUrve (6/10) jaNAvela bhAtanuM udAharaNa vagerenI apekSAe zrIvAdidevasUrijIe syAdvAdaratnAkaramAM jaNAvela che ke "aniSpanna padArthanA saMkalpamAtrane paNa naigamanaya potAnA mukhya viSaya (=prasthakAdi) tarIke grahaNa kare che." matalaba ke "prasthakAdi udAharaNamAM saMgrahavyavahAra karatAM naigama judo paDe che." A vAta teozrInA manamAM spaSTapaNe rahelI hovAthI ja teozrIe tyAM naigamanuM uparokta svarUpa darzAvela che. vijJa vAcakavarge A bAbatane khyAlamAM rAkhavI. $ trividha narakapratiSThAna vicAra (1) jo ke narakAvAsa kyAM rahela che A aMgenA udAharaNamAM naigama vagere traNeya nayono Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1010 sAmAyikAdhikaraNAdau naigama-saGgrahAdyabhiprAyabhedavidyotanam 0 8/15 sthAnAGgasUtre "tipatiTThiyA NaragA pnnttaa| taM jahA - puDhavipatihitA, AgAsapatiTThitA, AyapatihitA / Negama-saMgaha-vavahArANaM puDhavipatiTThiyA, ujjusutassa AgAsapatiTThiyA, tiNhaM saddaNayANaM AyapatiTThiyA" (sthA.3/ / 3/sU.192 pR.257) iti tathApi pradeza-prasthakAdyudAharaNeSu tu tadabhiprAyaH bhidyata eveti na naigamaH sarvathA tayorantarbhAvayituM zakya ityavadheyam / pradezAdhudAharaNaM copalakSaNaM sAmAyikAdhikaraNa-karaNakAlAdInAm, teSvapi sthaleSu naigamasya saGgraha - vyavahArAbhyAM bhedAt / tathAhi - (1) naigamanaye manojJadravyeSu vyavasthitasya sAmAyika nirvartyate, saGgrahAdinaye tu sarvadravyeSu vyavasthitasya / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "kIrai sAmAiyaM negamo maNuNNesu sayAphiyu mAru" (vi..ma.rUrU81) rUtti, "sA viMti to savyavaOsu" (vi...rUrU86) rUti vA abhiprAya badalAto nathI. tethI sthAnAMgasUtramAM jaNAvela che ke naraka traNa sthAnamAM pratiSThita che. te A rIte - (1) pRthvIpratiSThita, (2) AkAzapratiSThita ane (3) AtmapratiSThita. naigama, saMgraha ane vyavahAra nayanA mate naraka pRthvIpratiSThita che. RjusUtranayanA mate naraka AkAzapratiSThita che, AkAzamAM rahela che. tathA chellA traNa zabdanaya (sAMprata, samabhirUDha, evaMbhUta naya) mujaba naraka AtmapratiSThita che, svapratiSThita che. matalaba ke chellA traNa nayanA mate naraka potAnA svarUpamAM ja rahela che, anyatra nahi." A pramANe sthAnAMgasUtra mujaba naigama, saMgraha ane vyavahAra nayano abhiprAya narakanA AdhAra vize ekasarakho ja che. to paNa pradeza, prasthaka vagere udAharaNomAM to naigamAdi traNeya nayano abhiprAya badalAya ja che. tethI naigamanayano saMgraha ke vyavahAra nayamAM sarvathA = saMpUrNatayA aMtarbhAva karavo zakya nathI. A bAbata khyAlamAM rAkhavI. - sAmAyikanA adhikaraNane vize nacamatabheda - (prazA.) "pradeza vagere udAharaNamAM naigamano abhiprAya saMgraha-vyavahAranA abhiprAyathI judo paDe che' - AvuM je ahIM jaNAvela che te upalakSaNa che. matalaba ke pradeza vagere daSTAMta sivAya paNa bIjA evA ghaNA sthaLo che, jemAM naigammata saMgraha-vyavahAranA matathI judo paDato hoya. dA.ta. sAmAyikanuM adhikaraNa kayA dravyo che ? jIva sAmAyikano kartA kyAre bane ? ItyAdi bAbatamAM paNa naigamano mata saMgrahAdinA abhiprAyathI judo paDe che. te A rIte samajavuM. (1) naigamanayanA mate managamatA zayana-AsanAdi dravyomAM rahelo jIva sAmAyikane (= samatAne) kare che. jyAre saMgraha vagere nayonA abhiprAyathI to ISTa-aniSTa sarva prakAranA zayanAsanAdi dravyomAM rahelo jIva sAmAyikane kare che.A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "managamatA zayanAdi dravyomAM rahelo jIva sAmAyikane kare che. Ama naigamanaya kahe che. bAkInA saMgrahAdi nayo kahe che ke ISTa zayanAdinA badale aniSTa kaTAsaNA-zayanAdi upara jIva beselo hoya to paNa te sAmAyikane kare ja che. tethI ISTa-aniSTa sarva dravyomAM rahelo jIva sAmAyikane kare che." 1. tripratiSThitA narakAH prjnyptaaH| tadyathA - pRthivIpratiSThitAH, AkAzapratiSThitAH, aatmprtisstthitaaH| naigama-saGgraha-vyavahArANAM pRthivIpratiSThitAH, RjusUtrasya AkAzapratiSThitAH, trayANAM shbdnyaanaamaatmprtisstthitaaH| 2. kriyate sAmAyikaM naigamo manojJeSa zayanAdikeSu bhaasste| 3. zeSA bruvanti tataH sarvadravyeSu / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * sAmAyikakaraNakAle nayamatabhedanirUpaNam . __(2) naigamamate sAmAyike uddiSTe eva jIvaH sAmAyikasya kartA bhavati, saGgraha-vyavahArau tu / tadanantaraM gurupAdamUle samAsInaH ziSyaH tatkarteti bruvAte / taduktam AvazyakaniyuktilaghubhASye '"uddidve negama, uvaTThie saMgaho a vavahAro" (A.ni.1027 gAthottaraM la.bhA.177) iti / vizeSAvazyakabhASye api da kveiya manasa 7ISTTanamano vi" (vi.kI.mI.rUrU99) ti, "saMha-vavadIrA nuM pccaasnnyrkaarnnttnno| uddiTThami tadatthaM gurupAmUle samAsINo / / " (vi.A.bhA.3392) iti darzitam / zrI (3) grAmodAharaNe'pi saGgrahamatAd naigamamataM bhidyata iti vyaktaM bRhatkalpabhASye (1099) / etena "tullatte pi iha negamassa vatyaMtare bheo" (vi.A.bhA.38) iti vizeSAvazyakabhASyavacanaM / vyAkhyAtam , vizeSAbhyupagame naigamasya vyavahAreNa saha sadRzAbhiprAyatve'pi sAmAnyA'bhyupagame nAnAtvasyeva sAmAnyA'bhyupagame naigamasya saGgraheNa saha samAnAbhiprAyatve'pi vizeSA'bhyupagame nAnAtvasyA-ka Y/ sAmAcikakALamAM nayamatabheda / (2) jIva sAmAyikane kyAre kare che? A praznanA javAbamAM naigamanaya ema kahe che ke sAmAyikano uddeza jIva kare ke tarata ja jIva sAmAyikano kartA bane che. jyAre saMgraha ane vyavahAra naya ema kahe che ke sAmAyikanA udeza pachI sAmAyika adhyayana bhaNavA mATe gurudevanA caraNakamalanI samIpa beselo ziSya sAmAyikano kartA thAya che. A aMge Avazyakaniyukti laghubhASyamAM jaNAvela che ke "sAmAyikano udeza karavA mAtrathI naigamanayamate sAmAyika utpanna thAya che. jyAre saMgraha ane vyavahAra naya kahe che ke sAmAyika mATe guru pAse upasthita thavAmAM Ave tyAre sAmAyika utpanna thAya che." A ja bAbatano vistAra karatAM vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "sAmAyika adhyayanane na bhaNavAga chatAM paNa sAmAyikano udeza thAya tyAre ja naigamanayanA mate jIva sAmAyikano kartA thAya che. jyAre saMgraha ane vyavahAra naya kahe che ke - sAmAyikano uddeza karyA pachI sAmAyika adhyayana bhaNavA mATe ziSya jyAre gurunA caraNakamala pAse beselo hoya tyAre te sAmAyikano kartA thAya che. kAraNa ke sAmAyikanA udeza karatAM sAmAyikane bhaNavA mATe gurusamIpa avasthAna e sAmAyikanuM vadhu najIkanuM kAraNa che." . (3) "grAma udAharaNamAM paNa saMgrahamata karatAM naigamamata judo paDe che. A vAta bRhatkalpabhASyamAM spaSTa che. tethI saMgraha ane vyavahAra karatAM naigama svataMtra naya tarIke siddha thAya che. I naigamanI svataMtratA abAdhita laI (tte.) AnA dvArA vizeSAvazyakabhASyanI eka vAtanuM spaSTIkaraNa thaI jAya che. tyAM zrIjinabhadramaNikSamAzramaNe jaNAvela che ke "naigama-vyavahAranaya tulya hovA chatAM paNa sAmAnyapadArthane vize naigamanaya vyavahAranaya karatAM judo paDI jAya che." matalaba e che ke jemAM vizeSa padArthano svIkAra karavAnI dRSTie naigamanayano vyavahAranayanI sAthe abhiprAya samAna hovA chatAM paNa sAmAnya padArthano svIkAra karavAnI dRSTie naigama vyavahAranaya karatAM judo paDI jAya che tema sAmAnya padArthano svIkAra 1. uddiSTe naigamaH, upasthite saGgrahazca vyvhaarH| 2. uddiSTe eva naigamanayasya krtaa'ndhiiyaano'pi| 3. saGgraha-vyavahArayoH prtyaasnnkaarnntvtH| uddiSTe tadarthaM gurupAdamUle smaasiinH|| 4. tulyatve'pi iha naigamasya vastvantare bhedH| Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1012 * naigamadvitIyabhedasvAtantryavicAraH / 8/15 'prtyaakhyeytvaat| ___yadvA vizeSAvazyakabhASyadarzitasya (gA.2188) sattAgrAhiNaH kevalasAmAnyavAdinaH sarvA'vizuddhasya naigamA''dyabhedasya bhavatu saGgrahanaye samavatAraH, vizeSamAtragrAhiNaH ca kevalavizeSavAdinaH sarvavizuddhasya naigamatRtIyabhedasya bhavatu vyavahAranaye smaaveshH| paraM gotvAdisAmAnyavizeSagrAhiNo vizuddhA'vizuddhasya naigamadvitIyabhedasya tu na saGgrahe na vA vyavahAre'ntarbhAvaH sambhavati, tayoH sAmAnyavizeSA'nyataramAtragrAhakatvAt / ka vizeSasaGgrahanayasya jIvatvAdyavAntarasAmAnyagrAhakatve'pi tatsAmAnyAMzagrAhitvameva na tUbhayAMzafNa grAhitvamiti na sAmAnya-vizeSobhayagrAhiNo vizuddhA'vizuddhasya naigamadvitIyabhedasya tatra samAvezaH smbhvtiityvdheym| etena "saGgrahe vyavahAre vA nAntarbhAvaH samIkSyate / naigamasya tayorekavastvaMzapravaNatvataH / / " (ta.sU.1/ karavAnI dRSTie naigamanayano saMgrahanayanI sAthe samAna abhiprAya hovA chatAM paNa vizeSa padArthano svIkAra karavAnI dRSTie saMgrahanayano bheda paNa naigamanayamAM abAdhita ja raheze. sAmAnya-vizeSagrAhI naigamanasvataMtra , (rA.) athavA ema kahI zakAya ke vizeSAvazyakabhASya graMthamAM naigamanayano je prathama bheda sattAgrAhaka = kevala sAmAnyavAdI = mAtrasAmAnyaguNadharmagrAhaka jaNAvela che, te sarvathA azuddha naigamanAya che. tethI teno samAveza bhale saMgrahanayamAM thAya. tathA te ja graMthamAM zrI jinabhadragaNikSamAzramaNe naigamanayano je trIjo bheda darzAvela che, te kevalavizeSavAdI hovAthI mAtra vizeSa guNadharmano grAhaka che. tethI te saMpUrNatayA vizuddhiyukta naigamanAya che. vizeSavAdI hovAthI teno samAveza bhale vyavahAranayamAM thAya. paraMtu te graMthamAM naigamanayano je bIjo bheda darzAvela che te vizuddha-avizuddha che. te naya gotva vagere che sAmAnya-vizeSa guNadharmano grAhaka che. sattA = sattva = astitva nAmanA sAmAnya guNadharmanI apekSAe gotva vizeSa dharma che. tathA nIlagotva, giranArIgAyapaNuM vagere vizeSa guNadharmanI apekSAe gotva sAmAnya dharma che. Ama gotva nathI kevala sAmAnya guNadharma ke nathI kevala vizeSa guNadharma. paraMtu te sAmAnya-vizeSa guNadharma che. tethI ja taigamanayanA bIjA bhedano nathI to kevala saMgrahanayamAM samAveza thaI zakato ke nathI to kevala vyavahAranayamAM samAveza thaI zakato. saMgrahanaya mAtra sAmAnya guNadharmano grAhaka che tathA vyavahAranaya kevala vizeSadharmagrAhaka che. tethI govAdisvarUpa sAmAnya-vizeSaubhayAtmaka guNadharmane grahaNa karanAra dvitIya naigamanayano saMgraha-vyavahAra nayamAM samAveza thaI zakato nathI. (vizeSa.) yadyapi vizeSasaMgrahanaya jIvatvarUpa avAMtara sAmAnyane grahaNa kare che. paNa te temAMnA sAmAnya aMzane ja grahaNa kare che, ubhayasvarUpane nahi. tethI sAmAnyavizeSaubhayAtmaka guNadharmane grahaNa karanAra dvitIya zuddhAzuddha naigamanayano vizeSasaMgrahanayamAM paNa samAveza thaI zakato nathI. digaMbaramate paNa naigamanaya svataMtra 4 | (na.) vidyAnaMdasvAmI nAmanA digaMbara AcArye tattvArthazlokavArtika graMthamAM nayavivaraNa prakaraNamAM Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/15 0 dravyArthikAdau naigamAdisamAveza: 0 1013 tiNa=) te mATaiM kihAMIka bhinna viSayapaNAthI (tetra) naigamanaya (tethI) bhinna (=alago) kahio. e to (doIs) 2 naya dravyArthika, paryAyArthika naigamAdika nayathI abhinnaviSaya chaI, to te alagA karinaI nava bheda nayanA kima kahiI ? ti 123mI gAthArtha II8/1po 34 ta.zlo.vA.na.vi.38) iti tattvArthazlokavArttikAntargatanayavivaraNe vidyAnandoktirapi vyAkhyAtA, yugapad ... gauNa-mukhyabhAvena sAmAnya-vizeSobhayagrAhinaigamavizeSasya kevalasAmAnyagrAhakasaGgraha-kevalavizeSagrAhivyavahAranayAbhyAM bhedAdityavadheyam / param imo dravyArthika-paryAyArthikanayau tu naigamAdibhyaH saptanayebhyaH avibhinnaviSayau = apRthaggocarau ma mtau| tato naigamAdibhyaH saptabhyaH pRthak kRtvA kathaM badhirakarNajapanyAyena niSphalA navanayabhedaprarUpaNA devasenena kriyate? naigamAdinayebhyaH viSayabhedavirahAdeva tayoH naigamAdInAM saptAnAM saGgrahAdInAM vA SaNNAM nayAnAM samavatAraH tarkA''gamavihitaH nirAbAdhaH / "titthyrvynnsNgh-visesptthaarmuulvaayrnnii| davvaDhio ya pajjavanao ya sesA viyappA siM / / " (sa.ta.1/3) ityevaM pUrvokta(2/12)sammatitarkagAthAyAM jaNAvela che ke "naigamanayano saMgraha ke vyavahAra nayamAM samAveza thaI zakto nathI. kAraNa ke saMgrahanaya naigamanayanA phakta eka sAmAnya aMzanuM ja grahaNa karavAmAM tatpara che. tathA vyavahAra naigamanayanA phakta eka vizeSa aMzanuM ja grahaNa karavAmAM tatpara che. jyAre naigamanaya to sAmAnya ane vizeSa - Ama be aMzanuM grahaNa kare che. vidyAnaMdasvAmIe je prastuta kathana karela che, tenI paNa spaSTatA amArA uparokta kathana dvArA thaI jAya che. Azaya e che ke gauNa-mukhyabhAvathI ekIsAthe sAmAnya -vizeSa ubhayavidha guNadharmane grahaNa karanAra naigamanaya kharekhara saMgraha-vyavahAra na karatAM judo paDI jAya che. kAraNa ke saMgrahanaya kevala sAmAnya aMzano grAhaka che. tathA vyavahAranaya kevala vizeSa aMzano , grAhaka che. A navo tarka paNa vidvAnoe khyAlamAM rAkhavo. sAta nayathI dravyAthikAdi pRthak nathI : (ra) uparokta vicAraNA dvArA spaSTa thAya che ke naigamanano saMgraha ke vyavahAra na mAM pUrNatayA che samAveza thaI zakato na hovAthI naigama vagere sAta nayano vibhAga batAvavo vyAjabI ja che. paraMtu dravyArthika ane paryAyArthika nayano viSaya to naigamAdi sAta niyonA viSaya karatAM judo nathI ja. tethI naigamAdi sAta navo karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayane devasenajI zA mATe judA pADIne nava prakAranA mUla nayanI prarUpaNA kare che ? te samajAtuM nathI. baherA mANasanA kAnamAM maMtra phUMkavA jevI te prarUpaNA niSphaLa che. naigama Adi sAta navo karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayanA viSaya judA na hovAnA lIdhe te banne nayamAM naigamAdi sAta nayono ke saMgraha vagere cha nayono samAveza AgamazAstramAM ane tarkazAstramAM mAnya karela che, te nirdoSa ja che. pUrvokta(2/12) sammatitarkagAthAmAM zrIsiddhasenadivAkarajIe paNa jaNAvela che ke "tIrthakaranA vacanonA viSayabhUta sAmAnyapadArthanA phlAvAnI mULathI vyAkhyAne karanAra 1. tiirthkrvcnsnggrh-vishessprstaarmuulvyaakrnnii| dravyArthikazca paryavanayazca zeSAH vikalpAH tyoH|| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1014 0 nizcayAdinayeSu naigamAdisamavatAra: 0 8/15 zeSanayAnAM dravyArthika-paryAyArthikavikalparUpatayA pratipAdanena tayoH samavatArasya yuktatvAt / etena naigamAdInAM saptAnAM saGgrahAdInAM vA SaNNAM nayAnAM nizcayanaya-vyavahAranayayoH jJAnanaya -kriyAnayayozca samavatAro'pi vyAkhyAtaH, sthUladRSTyA naigamAdInAM trayANAM vyavahAranaya-kriyAnayayoH RjusUtrAdInAM ca nizcayanaya-jJAnanayayoH samAvezasambhavAt / idamevAbhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye "eyANa samoyAro dvvtttthiy-pjjvtttthiydugmmi| sesesu ya saMbhavao tANaM ca paropparaM kajjo / / " (vi.A.bhA. e rU587) rUktiA satra "= nizcayana -vyavahAra-jJAna-kriyAvinavu pUrvopu vA satanayazapu" ka (vi.A.bhA.3587 mala.pR.) iti tadvRttau hemacandrasUrayaH prAhuH / yathoktaM sUtrakRtAGgavRttau zIlAGkAcAryeNa - pa "jJAna-kriyAnayamoH sarvekari te thayA samavasaraLIyA" (.2/7/8 pR.4ra7) tiA te = sapta nyaaH'| saptAnAM SaNNAM vA nayAnAM dravyArthika-paryAyArthikanayAbhyAM sarvathA viSayapArthakye teSAM tayorantarbhAva eva vizeSAvazyakabhASyaprabhRtipradarzito'nupapannaH syAt / dravyArthikAya che. tathA tIrthaMkaranA vacanonA viSayabhUta vizeSapadArthanA vistAranI mukhyatayA sauprathama vyAkhyAna karanAra paryAyArthikanAya che. bIjA nayo te bannenA vikalpa che.' A rIte divAkarajIe anya nayone dravyArthika-paryAyArthika nayanA vikalparUpe jaNAvela hovAnA lIdhe te bannemAM anya nayono samAveza thAya te tarkasaMgata ja che. tethI navavidha mUlana vibhAga vyAjabI nathI. ha9 jJAna-kiyAnayamAM sAta nayano samavatAra haze (ktana.) dravyArthika ane paryAyArthika nayamAM sAta ke cha nayano samAveza Agamavihita hovAnI hamaNAM je vAta karI tenAthI anya be bAbata paNa spaSTa thaI jAya che ke nizcayanayamAM ane vyavahAranayamAM tathA jJAnanayamAM ane kriyAnamAM paNa naigamAdi sAta nayono ke saMgrahAdi che nayono samAveza thaI ja jAya che. sthUla dRSTithI ke sAmAnya dRSTithI vicArIe to naigamAdi traNa nayono vyavahAranayamAM ane kriyAnamAM vAM samAveza saMbhave che. tathA RjusUtrAdi cAra niyono nizcanayamAM ane jJAnanayamAM samAveza saMbhave che. A ja abhiprAyathI zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe vizeSAvazyakabhASya graMthamAM jaNAvela che ke "naigamAdi A sAta nayono dravyArthika ane paryAyArthika - A be nayamAM samavatAra = samAveza thAya che. tathA zeSa = nizcaya, vyavahAra, jJAnanaya, kriyAnaya vageremAM athavA pUrvokta 700 nayomAM paNa naigamAdi nayono samAveza thAya che. tema ja naigamAdinayono paNa yathAsaMbhava paraspara samAveza karavo.' zrIzIlAMkAcAryajIe paNa sUyagaDAMgavyAkhyAmAM jaNAvela che ke "jJAnanaya ane kriyAnaya - A bannemAM prastuta naigamAdi sAteya nayono samavatAra zAstraparikarmita svamatithI karavo." A aMge jo naigamAdi sAta nayono ke saMgrahAdi cha nayono viSaya dravyArthika ane paryAyArthika nayanA viSaya karatAM sarvathA bhinna hoya to sAta ke cha nayono te banne nayamAM samAveza thavAnI vAta vizeSAvazyakabhASya vagere graMtho dekhADe che te ja asaMgata thaI jAya. Ama dravyArthika ane paryAyArthika nayanuM naigamAdi nayothI svataMtra astitva tarkazAstra ane Agama dvArA bAdhita hovAthI nava prakAre mUla nayano vibhAga dekhADavo vyAjabI nathI - tevuM siddha thAya che. 1. eteSAM samavatAraH dravyArthika-paryavArthikadvike / zeSeSu ca sambhavataH teSAM ca parasparaM kAryaH / / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/15 0 jayadhavalAsaMvAdena devasenamatasamIkSA 0 1015 vastutaH dravyAstika-paryAyAstikA'tiriktanayavidhayA naigamAdyastitvaM digambarANAmapyanabhimatam nirviSayatvAt / idamevA'bhipretya digambaravIrasenAcAryeNa kaSAyaprAbhRtasya jayadhavalAvRttau "ubhayanayaviSayIkRtavidhi-pratiSedhadharmavyatiriktatrikAlagocarAnantadharmA'nupalambhAt, upalambhe vA dravya-paryAyArthikanayAbhyAM vyatiriktasya tRtIyasya nayasyA'stitvamAsajet / na caivam, nirviSayasya tasyA'stitvavirodhAd" (ka.prA.bhAga-1/ ma gA.14 ja.dha.pR.185) ityuktam / tatazca navanayavibhAgA'bhyupagame devasenasya apasiddhAnto'pi durvAraH / thAt | akalaGkAcAryeNA'pi siddhivinizcaye "tatra mUlanayau dravya-paryAyArthagocarau" (si.vi.10/4/ bhAga-2/ ka pR.667) ityuktyA naigamAdisaptanayaprakRtividhayA dravyArthika-paryAyArthikayoH pradarzanAt tadvirodho'pi rNi navavidhamUlanayapradarzakasya devasenasya durnivAraH syaadityvdheym| ___zrIzIlAGkAcAryeNa tu sUtrakRtAGgasUtravRttau "sAmprataM nyaaH| te ca naigamAdayaH sapta / naigamasya sAmAnya dravyArthika-paryAyArthikathI naigamAdi vataMtra nathI , (vastu) vAstavamAM to dravyAstikathI ane paryAyAstikathI atirikta nayasvarUpe naigama vagerenuM astitva digaMbarone paNa mAnya nathI. kAraNa ke dravyAstika-paryAyAstikabhinna nayano viSaya ja vizvamAM gerahAjara che. A ja abhiprAyathI digaMbarAcArya vIrasenajIe kaSAyaprAbhRtanI jayadhavalA vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "dravyArthika ane paryAyArthika - A be naya dvArA viSaya tarIke karAyela vidhirUpa ane niSedharUpa guNadharmone choDIne tenAthI bhinna bIjA trikAlavartI ananta guNadharmo maLatA nathI. matalaba ke vastumAM jeTalA paNa guNadharmo maLe che, te kAM to vidhirUpa che kAM to niSedhAtmaka che. vidhi-pratiSedhathI bahirbhata koI paNa guNadharma kyAMya paNa nathI. vidhisvarUpa guNadharmane dravyAstikanaya grahaNa kare che. niSedhAtmaka guNadharmane paryAyAstikanaya grahaNa kare che. jo vidhirUpa tathA niSedharUpa guNadharmothI bhinna anyavidha guNadharmonI hAjarIne vastumAM mAnavAmAM Ave to dravyAstika-paryAyAstikathI bhinna trIjA svataMtranayanuM paNa astitva mAnavuM paDe. paraMtu evuM to che nahi. kAraNa ke viSaya vinA trIjA svataMtra nayanuM astitva mAnavAmAM virodha Ave." tethI dravyAstika ane paryAyAstika - A bannethI bhinnarUpe naigamAdi nayono mULanayavibhAgamAM 2 ullekha karavAthI devasenajIne apasiddhAnta doSa durvAra banaze. che devasenamatamAM virodhAdi doSa che (ma.) te ja rIte siddhivinizcaya graMthamAM akalaMka nAmanA digaMbarAcAryae paNa 'dravyArtha -paryAyArthikaviSayaka be mUlanaya che' - AvuM kahevA dvArA naigamAdi sAta nayonI prakRtisvarUpe dravyArthikanaya ane paryAyArthikanaya jaNAvela che. tethI nava mUlanayavAdI devasenajIne akalaMkAcArya sAthe paNa virodha tathA apasiddhAnta doSa durvAra banaze. [ sAta nayono samavatAra : zIlAMkAcArya 3 (zrIzInA.) zrIzIlAMkAcArye to sUyagaDAMgasUtravRttimAM naigama vagere nayAno sauthI chelle dravyArthika ane paryAyArthika nayamAM samavatAra karelo che. tyAM teozrIe jaNAvela che ke "have nayono avasara Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1016 * svamatikalpanA-matAvezAdeH tyAjyatA : 8/15 -vizeSAtmakatayA saGgraha-vyavahArapravezAt saGgrahAdayaH SaT / samabhirUDhetthambhUtayoH zabdanayapravezAt naigama -saGgraha-vyavahArarjusUtra-zabdAH paJca / naigamasyA'pi antarbhAvAt catvAraH / vyavahArasyA'pi sAmAnya-vizeSarUpatayA sA sAmAnya-vizeSAtmanoH saGgraha sUtrayoH antarbhAvAt saGgraharjusUtra-zabdAH tryH| te (?teSAM) ca dravyAstika -paryAyAstikA'ntarbhAvAd dravyAstika-paryAyastikAbhidhAnau dvau nayau" (sU.kR.1/16/4/pR.266) ityevaM naigamAdInAm antato gatvA dravyArthika-paryAyArthikayoH samavatAro'kArIti na vismartavyamatra / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - 'saGgrahAditaH naigamasya kvacidabhiprAyabhedAt pArthakyamarhati, ka na tu dravyArthika-paryAyArthikayoH' iti granthakRduktitAtparyato'yamAdhyAtmikopadezo grAhyo yaduta (1) * svamatikalpanayA AgamanairapekSyeNa naiva jAtu tattvaM prtipaadniiym| (2) pareNa AgamabAhyatattve darzite sati tasmai aprakupya, AgamarItyA paraH pratibodhyaH, yena anyeSAM tattvavyAmoho na syAt / (rU) paraprativIdhe vAtmonsarSo naiva vidheya (4) taprativIdhe madhyasthatA mAvyam chinta (6) che (1) te nayo naigama vagere sAta che. (2) temAM naigama sAmAnya-vizeSAtmaka hovAthI saMgraha ane vyavahAra nayamAM samAI jAya che. tethI saMgraha vagere cha no thAya che. (3) samabhirUDha ane ItyaMbhUta (evaMbhUta) nayano zabdanayamAM samAveza thavAthI naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra ane zabda - A pAMca no thAya che. (4) naigamanayano paNa saMgraha-vyavahAramAM aMtarbhAva karavAthI cAra nayo thaze. (5) vyavahAranaya paNa sAmAnya-vizeSAtmaka hovAthI sAmAnyavyavahArano sAmAnyAtmaka saMgrahAyamAM samAveza thavAthI tathA vizeSAtmakavyavahArano vizeSAtmaka RjusUtramAM samAveza thavAthI saMgraha, RjusUtra ane zabda - Ama traNa nayo thaze. (6) te traNa nayano dravyAstika ane paryAyAstika nayamAM aMtarbhAva thavAthI drAstika ane paryAyAstika nAmanA be ja nayo raheze." A rIte chevaTe naigamAdino dravyArthika-paryAyArthikamAM temaNe samavatAra karyo che. A vAta ahIM bhUlavA jevI nathI. che nijAkalyANa karIne parakalyANa kartavya nathI ! AdhyAtmika upanaya - "saMgrahAdi karatAM naigamano viSaya kyAMka judo hovAthI tene saMgrahAdi Sii karatAM judo batAvavo vyAjabI che paNa naigamAdi sAta naya karatAM dravyArthika ane paryAyArthika nayano viSaya judo na hovAthI te bannene alaga darzAvI navavidha nayavibhAga darzAvavo vyAjabI nathI" - A pramANe graMthakArazrInuM tAtparya evo AdhyAtmika bodha Ape che ke : (1) potAnI matikalpanAthI AgamanirapekSa rIte tattvanI prarUpaNA ApaNe karavI na joIe. (2) koI AgamabAhya prarUpaNA kare to, tenA pratye dveSabhAva rAkhyA vinA, AgamanA AdhAre te vyaktine premathI samajAvavAno ApaNe prAmANika prayatna karavo joIe, jethI bIjA lokone vyAmoha na thAya. (3) sAmenI vyaktine samajAvavAmAM saphaLatA maLI jAya to abhimAnathI chakI javuM na joIe. (4) te na samaje to "mArga bhUlelA jIvanapathikane mArga ciMdhavA ubho rahuM, kare upekSA e mAraganI to ye samatA citta dharuM" - AvI madhyastha bhAvanAmAM ApaNe sthira thavuM. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/15 svA'kalyANataH parakalyANam akartavyam tasmai naiva dveSAdikaM kAryam, svA'kalyANataH parapratibodhe vyayAdhikyApatteH / rA tAdRzajAgRtitaH "Na ya savvaNNU vi imaM uvamA'bhAvA caeti parikahituM / Na ya tihuyaNe vi sarisaM siddhasuhassA'varaM atthi / / " ( dha.sa. 1386 ) iti dharmasaGgrahaNyAM zrIharibhadrasUribhiH darzitaM siddhasukhaM samIpataravarti syAdityavadheyam / / / 8/15 / / ma (5) paraMtu tenA pratye dhikkAra-tiraskArabhAva ApaNAmAM pragaTavo na joIe. svanuM bagADIne bIjAne sudhAravA javAmAM lAbha karatAM nukasAna vadhu che. A jAgRti AtmArthIe khAsa rAkhavI. OM siddhasukhano mahimA pragaTAvIe jI [3] (tArR.) tevI jAgRtinA lIdhe dharmasaMgrahaNimAM varNavela nirupama siddhasukha atyaMta najIka Ave. tyAM zrIharibhadrasUrijIe darzAvela cha ke 'kharekhara traNeya bhuvanamAM siddhasukha samAna bIjI koI cIja nathI. Ama yogya upamA na hovAthI sarvajJa paNa siddhasukhane pUrepUruM kahevAne samartha nathI.' (8/15) lakhI rAkho DAyarImAM.....ja * bhIMjAvAnA, palaLavAnA, pIMgaLavAnA saMyogomAM paNa korAdhAkora rahevAnI prakRti vAsanAne varI che. paramAtmAnI bhaktimAM bhIMjAvAnI, palaLavAnI, pIgaLavAnI prakRtine upAsanAe AtmasAt karI che. * vAsanA brahmane paNa zabdamAM pheravavA prayatna kare che. upAsanAnA kAraNe ja zabda brahma thaI zake che. 1017 * buddhi paramAtmAmAM paNa doSanA darzana kare che. zraddhA chadmastha gurumAM paNa paramAtmAnA darzana kare che. * sAdhanA prAyaH parapratibodha ane jagatasudhAraNAne abhimukha che. upAsanA to svapratibodha ane jAtasudhAraNAne sanmukha che. * vibhinna samaya ane sthaLe sAdhanA badalAya che. upAsanA sarvatra eka svarUpa rahe che. 1. na ca sarvajJo'pi idam upamA'bhAvAt zaknoti parikathayitum / na ca tribhuvane'pi sadRzaM siddhasukhenA'param asti / / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 <<<< * navanayanirUpaNaM niSprayojanam ima karatAM e pAmIi re, sarva vibhakta vibhAga; jIvAdika pariko nahIM re, ihAM prayojana lAga re / / 8/16 // (124) prANI. ima karatAM = *kahatAM Ima karatA thakAM* 9 naya dekhADatAM, *pAmII chaI (sarva) saghalA* vibhaktano vibhAga thAI = vahiMcyAnuM vahiMcavuM thAI, *piNa jIvAjIvAdikanI pare (IhAM) koI vibhAga (prayojana - 1018 navavidhanayanirUpaNe anyaM doSamAcaSTe - 'vibhaktayo 'riti / vibhaktayoH vibhAgaH syAd navanayopadarzane / nA'tra prayojanaM kiJcijjIvAdikavibhaktivat / / 8 / 16 / / prakRte daNDAncayastvevam - navanayopadarzane vibhaktayoH vibhAgaH syAt / jIvAdikavibhaktivad Jatra vizvit prayonanuM na (jJAyate)||8/16|| navanayopadarzane 8/16 dravyArthikAdinavavidhamUlanayanirUpaNe sati prasiddhajIvA'jIvavibhAga iva na kazcid mUlanayavibhAgaH syAt kintu vibhaktayoH = vibhAjyatAvacchedakadharmapuraskAreNa vibhAgIkRtayoH Ni eva vibhAgaH vibhajanaM syAt, na tu jIvAditattvavibhAgavat saprayojanaH syAt / idamevA'bhipretya anekAntavyavasthAprakaraNe "evaM hi dravyArthikatva-paryAyArthikatvAbhyAM sAmAnyato nayavibhAgaM kRtvA saGgraharjusUtrAdInAM dravyArthika-paryAyArthikabhedAnAmevA'nupadam upadarzanena vibhaktavibhAgaH kRtaH syAt, na tu ekavibhAgaH, avataraNikA :- dravyArthika ane paryAyArthika nayano viSaya naigamAdi naya karatAM judo nathI - AvuM batAvyA bAda graMthakArazrI devasenajIne 'nava prakAranA nayanI prarUpaNA karavAmAM anya kayo doSa Ave che ?' te hakIkata jaNAve che : = = devasenamatamAM vibhaktavibhAga doSa zlokArtha :- nava prakAranA mUla nayane jaNAvavAmAM to vibhaktano vibhAga thaze. jIva vagere tattvanA vibhAganI jema prastutamAM koI paNa AdhyAtmika prayojana jaNAtuM nathI. (8/16) vyAkhyArtha :- jo dravyArthika vagere nava prakAranA mUla nayonuM nirUpaNa karavAmAM Ave to prasiddha jIva-ajIvasaMbaMdhI vibhAganI jema mUlanayavibhAga nahi thAya. paraMtu vibhakta evA be nayonuM vibhAjyatAavacchedaka dharmane mukhya karIne vibhAga pADelA evA dravyArthika-paryAyarthikasvarUpa be nayonuM ja vibhajana thaze. paraMtu jIvAditattvavibhAganI jema saprayojana vibhAga nahi thAya. A ja AzayathI mahopAdhyAyajI mahArAje anekAMtavyavasthA prakaraNamAM jaNAvela che ke "A rIte dravyArthikatva ane paryAyArthikatva svarUpa be vibhAjyatAavacchedaka dharma dvArA sAmAnyathI 'dravyArthika ane paryAyArthika - ema be mULa nayo che' Ama nayavibhAgane dekhADIne saMgraha vagere dravyArthikanayanA ja bhedane ane RjusUtra vagere paryAyArthikanayanA ja bhedane tarata dekhADavAthI vibhaktano = vibhAgIkRta nayano ja vibhAga karyo * lI.(1+3)mAM 'vibhakti' pATha. . * cihnaddhayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM che. pustakAdimAM nathI. 1 lI.(4)mAM 'biM' azuddha pATha. = Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/16 0 ekAdazadhA nayavibhAgA''pAdanam 0 1019 lAga = lAge) nahi. * tivAraI- "nIvA didhA - saMsarika siddhAra (va), saMsariNa: pRthavIcivalapamevADa, re saGgraharjusUtrAdyantarbhAvazIlayoH dravyArthika-paryAyArthikayoH pRthagvibhAgasya kartumazakyatvAd, anyathA arpitA'narpitabhedadvayA''dhikyena ekAdazadhA'pi kiM na nayavibhAgo devAnAMpriyasya abhimataH syAd ?" (a.vya. mA I-2, pR.9rUpa) tyAghu | ___ vastutaH "saMsAratthA ya siddhA ya duvihA jIvA viAhiA" (utta.36/48) iti uttarAdhyayanasUtravacanAt, ra gaNAze. paraMtu eka vibhAga - akhaMDa vibhAga karyo nahi gaNAya. kAraNa ke dravyArthikanayano saMgraha vagere nayamAM aMtarbhAva thavAno svabhAva che tathA paryAyArthikanayano RjusUtranaya vageremAM aMtarbhAva pAmavAno svabhAva che. tethI te banne nayane saMgraha vagere nayathI alaga batAvIne vibhAga karavo zakya nathI. bAkI to arpita ane anarpita - Ama be nayane umerIne navanA badale agiyAra nayano vibhAga paNa zA mATe devAnAM priya ( mUrkha) devasenajIne abhimata na bane?" bda navanaya vibhAgamAM doSanI spaSTatA na spaSTatA :- vibhAjyatAavacchedaka dharma tene kahevAya ke je vibhajanIya = vibhAjya (= vibhAga karavA yogya) vastumAM rahe tathA je uddezyatAavacchedakano vyApya hoya, tema ja paraspara viruddha = paraspara asamAnAdhikaraNa (= ekatra avRtti) hoya. dA.ta. prastutamAM nayano vibhAga karavo abhipreta che. tethI nayane uddezIne vibhAganuM vidhAna ahIM karavAmAM Ave che. nayatva e udezyatAavacchedaka banaze. tathA dravyArthitva ane paryAyArthikatva A be guNadharmo vibhAjyatAavacchedaka banaze. kAraNa ke te banne dharmo vibhAjyamAM = nayamAM rahe che, nayatvanA vyApya = nyUnavRtti che tathA parasparadhikaraNa = paraspara asamAnAdhikaraNa che. Ano artha e thayo ke nayanA be bheda che. dravyArthika ane paryAyArthika. have jo nayanA nava bheda darzAvavAmAM Ave to naigamatva, saMgrahatva ane vyavahAratva - A traNa dharmo dravyArthikatvanA samAnAdhikaraNa banavAthI vibhAjyatAavacchedaka banI nahi zake. tema ja RjusUtratva, zabda- vagere dharmo paryAyArthikatvanA samAnAdhikaraNa banavAthI vibhAjyatAavacchedaka banI nahi zake. naigamatva, saMgrahatva vagere guNadharmo nayatvanA sAkSAt vyApya nathI. paraMtu dravyArthitvanA te vyApya che. tathA RjusUtratva, zabdata vagere dharmo paNa nayatvanA sAkSAt vyApya nathI. paraMtu paryAyArthikatvanA te vyApya (= nyUnavRtti samAnAdhikaraNa dharma) che. Ama dravyArthikatva, paryAyArthikatva, naigamata vagere nava dharmo paraspara samAnAdhikaraNa banavAthI vibhAjyatAavacchedaka nahi banI zake. nayatvavyApya dravyArthikatva vagerenA vyApya naigamavAdi dharmo banavAthI nava niyonuM pradarzana vibhAgIkRta nayano vibhAga banaze, mUlanayano vibhAga nahi bane. tethI "mUlanayo nava nahi paNa sAta che' - tema na vibhAga darzAvavo vadhu ucita che. ja vibhAga prakriyA pradarzana che (vastuta:.) vAstavamAM to "jIvo be prakAranA kahevAyelA che (1) saMsArI ane siddha' - A pramANe uttarAdhyayanasUtranA vacanane anusarIne tathA "saMsAramAM Avela jIvo be prakAranA kahevAyelA che. te A *...* citadvayamadhyavartI pATha phakta ko.(13)mAM che. pustakAdimAM nathI. 1. saMsArasthA siddhAra 4 kividha navA vAtA: Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1020 jIva- nayavibhAgapradarzanasAmyam 8/16 2) siddhAH pagyavazamevAH / '' e rIti "nayo dvidhA, dravyAdhi: paryAyAdhizya / dravyayistriyA neLamAviSevAt RRnusUtrAhimevAtu caturthAM paryAyAstivaH / '' ima kahiuM joiI. 1 rA. "duvihA saMsArasamAvannagA jIvA pannattA, taM jahA - tasA ceva thAvarA ceva" (sthA. 2/4/101) iti sthAnAGgasUtravacanAcca yathA jIvAH dvividhAH - saMsAriNaH siddhAzca / tatra saMsAriNaH trasa sthAvarabhedena dvividhAH pRthivIkAyikAdiSaDbhedAH vA, siddhAzca paJcadazabhedAH ityevaM mUlato dvau jIvabheda pradarzya tatra dvau SaD vA paJcadaza ca bhedA yathAkramaM nirUpyante tathA nayo dvidhA dravyArthika-paryAyArthikabhedAt / tatra dravyArthikaH tridhA naigamAdibhedAt paryAyArthikazca caturdhA RjusUtrAdibhedAdityevaM mUlato dvau rzanayabhedau pradarzya tatra trayaH catvArazca bhedA yathAkramaM vAkyadvayena nirUpaNIyAH syuH; na tu 'nava mUlanayA' iti / RjugatyA sidhyato'rthasya vakreNa sAdhanA'yogAditi nyAyo'tra labdhAvasaraH / ma SaTkhaNDAgamavRttau dhavalAyAM kaSAyaprAbhRtavRttau ca jayadhavalAyAM digambaravIrasenAcAryeNA'pi "pramANaparigRhItA'rthaikadeze vastvadhyavasAyo nayaH / sa dvividhaH - (1) dravyArthikaH ( 2 ) paryAyArthikazca / .... dravyArthikaH trividhaH (1) nainamaH, (2) sabrahaH, (rU) vyavahArazva... paryAyAdhize dvividhaH - (1) arthanayaH, (2) vyaJjananayazca / ... taMtra barthanayaH sUtraH .... vyagnananayaH trividhaH- (1) zavvaH, (2) samid:, (3) rIte - (1) trasa ane (2) sthAvara' - A pramANe sthAnAMgasUtranA vacanane anusarIne 'jIvo be prakAranA che. saMsArI ane siddha. temAMthI saMsArI jIvanA trasa ane sthAvara ema be bheda athavA pRthvIkAya vagere cha bhedo che tathA siddhanA paMdara bhedo che' - A pramANe sauprathama jIvanA be bheda dekhADIne saMsArInA be ke cha ane siddhanA paMdara - A mujaba yathAkrama tenA bhedo jema darzAvavAmAM Ave che tema 'nayanA be bheda che - dravyArthika ane paryAyArthika. temAM dravyArthikanayanA traNa bheda che. naigama, saMgraha ane vyavahAra. tathA paryAyArthikanayanA cAra bheda che. RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta' - A pramANe sauprathama eka vAkya dvArA nayanA be bheda dekhADIne bIjA vAkya dvArA temAM kramazaH traNa ane cAra bhedanuM nirUpaNa karavuM joIe. paNa mUlathI 'naya nava prakAranA che' - AvuM nirUpaNa karavuM vyAjabI nathI. 'saraLa paddhatithI je vastu siddha thAya tenI vakra mArgathI siddhi karavI e yogya nathI.' A nyAya ahIM avasaraprApta che. * devasenajIne dhavalA-jayadhavalA sAthe virodha (T.) digaMbarAcArya vIrasene paNa SakhaMDAgamanI dhavalAvyAkhyAmAM tathA kaSAyaprAbhUtanI jayadhavalAvyAkhyAmAM navavidha nayavibhAga nathI jaNAvyo. paNa mULathI be naya jaNAvI tenA avAntaranayasvarUpe naigamAdine jaNAvela che. te A rIte "pramANa dvArA nizcita thayela padArthanA eka aMzamAM vastu tarIkeno nizcaya naya kahevAya che. tenA be bheda che - (1) dravyArthika ane (2) paryAyArthika... dravyArthikanA traNa bheda che. (1) naigama, (2) saMgraha ane (3) vyavahAra... paryAyArthikanA be bheda che. (1) arthanaya ane (2) vyaMjananaya... temAM arthanaya RjusUtra che. vyaMjananaya traNa prakAre che. (1) zabda, (2) 7 ko.(12+13)mAM 'rIte navA' pATha. je pustakomAM '.....rthimaivat pATha. ko.(9)+si.no pATha lIdho che. 1. dvividhAH saMsArasamApannA nIvAH prajJatAH, tan yathA - trasAjaiva sthAvara dhaiva - . - - Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/16 * nayabAhulyavicAraH 1021 paNi "nava niyaE" - ima ekavAkyatAI vibhAga kIdho, te sarvathA mithyA jANavo. nahIM to "nIvAra, saMsAri:. siddhA" - ItyAdi vibhAgavAkya paNi thAvA pAmaI. vasmRta " (.pustaw-9/9-9-9 pR.83-86, na.pa.peknavosavadattI-pustaka-1/T.94/y.200-202) rUtyevameva | nayavibhAga upadarzitaH, na tu navadhA iti devasenasyA'pasiddhAnto'pi durvAra evetyavadheyam / etena "drvyaarthik-pryaayaarthikprvibhaagvshaannaigmaadyH| zabdArthanayA bahuvikalpA mUlanayadvayazuddhyazuddhibhyAm / / " (A.mI.104 a.za.) iti akalaGkasya aSTazatIvacanamapi vyAkhyAtam / kintu 'nava nayA' ityevamekavAkyatayA devasenena yo nayavibhAgaH kRtaH sa tu sarvathA mithyA jJeyaH, anyathA 'jIvAH za trayoviMzatibhedAH, tathAhi - saMsArI, siddhaH, pRthivIkAyikAdiSaTkaH jinA'jinAdisiddhAzca paJcadaza' samabhirUDha ane (3) evaMbhUta." A rIte mULathI nava naya vIrasenAcAryane paNa mAnya nathI. tethI devasenajIne dhavalA-jayadhavalA vyAkhyAnI sAthe virodha durvAra thaze. vIrasenAcAryasaMmata na vibhAga che naya dravyArthika paryAyArthika nigama saMgraha vyavahAra arthanaya vyaMjananaya RjusUtra zabda samabhirUDha evaMbhUta # zuddhi-azuddhi dvArA navabAhulya # (rtana) samantabhadrAcAryakRta AptamImAMsA graMtha upara aSTazatI nAmano bhASyagraMtha digaMbara akalaMkAcAryajIe banAvela che. temAM temaNe jaNAvela che ke "dravyArthika ane paryAyArthika nayano pravibhAga (= prakRSTa vibhajana) karavAthI nayanA naigama vagere aneka vikalpo = bhAMgAo = prakAro prApta thAya che. temAM paNa zabdanaya ane arthanaya svarUpa judA prakAra paDe che. dravyArthika ane paryAyArthika svarUpa mUla nayanI zuddhi ane azuddhi dvArA A aneka prakAro thAya che." ame upara je vAta jaNAvI tenA dvArA akalaMkAcAryanA prastuta vacananI paNa chaNAvaTa thaI jAya che. paraMtu "nayo nava che' - A pramANe eka ja vAkya dvArA devasenajIe nayono je vibhAga karelo che te to sarvathA mithyA ja jANavo. jo mULa naya dvividha, prathama trividha, dvitIya caturvidha - A pramANe be vAkya dvArA nayano vibhAga batAvavAnA badale "nayo nava che' - A pramANe eka ja vAkya dvArA navibhAgapradarzana jo samyapha hoya to jIva dvividha che. saMsArI ane siddha. tathA saMsArI dvividha ke Savidha ane siddha paMdara prakAre' - A pramANe be vAkya dvArA jIvavibhAgane batAvavAnA badale eka ja vAkya dvArA "jIvo 23 prakAranA che. (1) saMsArI, (2) siddha, (3 thI 8) pRthvIkAyAdi che, (9 thI 23) jina-ajina Adi paMdara siddha' Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * navanayavibhAgavyavacchedaH 8/16 1022 4. hivaI koi kahasyai je "nIvAnIvA tattvam - ima kahatAM anerAM tattva AvyAM. to paNi 7 tattva, 9 tattva jima kahiI chaIM, tima dravyArthi-paryAyAdhijI no' Ima kahatAM anerA naya AvaI chaI, tohiM amhe svaprakriyAI nava naya kahisyuM." pa ityapi vibhAgavAkyaM pramANaM syAt / yadvA 'jIvAH saMsAriNaH siddhAH' iti tridhA vibhAgaH prsjyet| na caivaM bhvti| tasmAd nayatvasAkSAdvyApyau tu dvau dharmo, nayatvavyApyavyApyAH tu trayaH catvArazca dharmA ityevAbhyupagamaH zreyAn / ma nanu niruktarItyA 'jIvA'jIvau tattvamityuktau AzravAdIni avAntaratattvAnyeveti nyAyaprAptaM tathApi "jIvA'jIvA''srava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam" (ta.sU.1/4) ityevam umAsvAtivAcakaiH tattvArthasUtre mUlatattvAni eva sapteti darzitam / tadvadeva ' dravyArthika- paryAyArthiko nayau' ityuktau naigamAdayo'vAntaranayA eveti nyAyaprAptaM tathApi vayaM digambarAH svaprakriyayA 'nava mUlanayAH' iti vakSyAma iti cet ? prajJApanAsUtre "pannavaLA suvijJApannattA| tuM nahIM - (1) nIvapannavAya (2) anIvapannavA 1 navam, A pramANe jIvavibhAga darzAvavAmAM Ave to te vAkyane paNa pramANabhUta mAnavuM paDaze. athavA 'jIva, saMsArI, siddha' A trividha vibhAgane paNa prAmANika mAnavo paDaze. paraMtu tevuM to zAstrakArone mAnya nathI. tethI nayatvanA sAkSAr vyApya be dharma dravyArthikatva ane paryAyArthikatva. tathA nayatvavyApya te be guNadharmanA vyApya naigamatvAdi traNa dharmo ane RjusUtratvAdi cAra dharmo - A pramANe svIkAra ka2vo te ja zreyaskara che. tethI 'mUlanaya dvividha - dravyArthika ane paryAyArthika. dravyArthika trividha naigamAdi paryAyArthika caturvidha RjusUtrAdi' - A mujaba nayavibhAgavAkya vadhu vyAjabI che. * navanayasamarthana : pUrvapakSa CI digaMbara :- (naJ.) tame nayavibhAgavAkyano 'be mUlanaya dravyArthikanaya ane paryAyArthikanaya' - Ama nirdeza karIne 'naigamAdi traNa dravyArthikanaya ane RjusUtrAdi cAra paryAyArthikanaya' - A rIte avAntara nayavibhAjana karo cho to te ja paddhatie tattvavibhAgavAkyano 'jIva ane ajIva mUlatattva' - Avo nirdeza karIne 'tenA avAntara bheda Azrava, saMvara vagere' A pramANe nirdeza karavo nyAyasaMgata svAmI = mokSa yuktisaMgata banavo joIe. tema chatAM vAcakavarya umAsvAtijI mahArAje te pramANe mUla tattvano ane avAntara tattvano nirdeza karyo nathI. paraMtu 'jIva, ajIva, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA ane A tattva che' - A pramANe tattvArthasUtramAM teozrIe mUla tattva ja sAta darzAvyA che. te ja rIte jo ame digaMbaro 'mUlanaya be dravyArthika ane paryAyArthika' - AvuM kahIe to naigama vagere sAta nayo mUlanayanA avAntara bhedasvarUpa ja bane - A vAta nyAyasaMgata che. tema chatAM umAsvAtijI mahArAjanI jema ame digaMbara prakriyAthI 'nava mULanayo che' - evuM kahIzuM. AvuM kahevAmAM zuM vAMdho ? * navanayanirAkaraNa : uttarapakSa zvetAMbara :- (meva.) A vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke prajJApanAsUtramAM 'prajJApanA (= tattvaprarUpaNA) - - 4 zAM.mAM 'phakta sAta tattva' pATha. 'jima' pada pustakomAM nathI. ko.(7+9+12+13) + si. + A.(1)mAM che. 1. prajJApanA dvividhA prajJaptA/taryA - (2) nIvaprajJApanA 6 (ra) anIvaprajJApanA 6/ Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/16 0 tattvavibhAganAnAtvaprayojanA''vedanam / 1023 tehanaI kahiI je tihAM prayojanabhedaI bhinna bhinna tattvavyavahAra mAtra sAdhya chai, te tima ja saMbhavaI. rasa ImAM ItaravyAvRtti sAdhya chaI. ya" (pra.sU.1/1) ityuktyA 'jIvA'jIvau tattvam' iti drshitm| tattvArthasUtre ca "jIvA'jIvA''zrava -bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam" (ta.sU.1/4) ityuktyA sapta tattvAni iti, anyatra ca 'jIvA'jIva / -puNya-pApA''zrava-bandha-saMvara-nirjarA-mokSAstattvam' ityevaM nava tattvAnIti prayojanabhedena yAni vibhinnAni rA tattvAni mokSaupayikanAnAtattvavyavahAramAtrasAdhakatvena vibhaktAni tAni ca tathaiva smbhvnti| ma iha ca anatisaGkSiptA'nativistaravivakSayA nayaniSThavibhAjyatA'vacchedakavyApya-mitho'samAnAdhikaraNa-yAvaddharmapuraskAreNa nayapratipAdanaM hi nayavibhAgo bodhyH| prakrAnto mUlanayavibhAgo vivakSitavibhAjyatAvacchedakavyApyadharmAzraye vibhaajytaavcchedkvyaapydhrmaantraashryprtiyogikbhedsaadhkH| tathA be prakAre kahevAyela che. te A rIte - (1) jIvaprajJApanA ane (2) ajIvaprajJApanA' - AvuM kahIne (1) "jIva ane ajIva - be prakAranA tattva che' Ama nirUpaNa karela che. tattvArthasUtramAM (2) "jIva, ajIva, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA, mokSa - A tattva che' - Ama sapravidha tattvanuM nirUpaNa che. anya graMthomAM (3) "jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, baMdha, saMvara, nirjarA ane mokSa - A tattva che' - A mujaba navavidha tattvanuM nirUpaNa maLe che. Ama judA-judA prayojanathI vibhinna rIte vibhAga pADela tattvo vyAjabI ja che. kAraNa ke mokSanA upAyabhUta vibhinna tattva saMbaMdhI vyavahAramAtranA sAdhaka svarUpe tene tyAM dekhADela che. alaga-alaga tattvanA bhedone dekhADavA dvArA tyAM vibhinna tattvavyavahAra e sAdhya che. tathA te tattvo te rIte ja saMbhavI zake che. spaSTatA :- mokSamAM upAyabhUta tattvavyavahAra mAtra e vibhinna tattvavibhAgathI kaI rIte sAdhya che ? A vAta A ja zlokanI vyAkhyAmAM AgaLa batAvavAmAM Avaze. mULanA vibhAjana paddhatine samajIe . (2.) tathA ahIM mUlanayano je vibhAga prastuta che, te atyaMta saMkSepathI ke atyaMta vistArathI nahi paNa madhyamavivakSAthI abhipreta che. ahIM naya vibhAjya che. nayamAM vibhAjyatA che. nayagata vibhAjyatAnuM avacchedaka niyatva che. tAdaza nayatvanA vyApya hoya ane paraspara asamAnAdhikaraNa hoya tevA tamAma guNadharmone AgaLa karIne nayonuM pratipAdana karavuM te madhyamavivakSAthI navibhAga jANavo. prastuta nayavibhAga to vivati vibhAjyatAavacchedakanA vyApya evA dharmanA AzramamAM anya vibhAjyatAavacchedakavyApya evA guNadharmanA AzrayanA bhedano sAdhaka che. matalaba ke vibhAga pADelA pratyeka nayamAM anyanayavyAvRtti ja mUlana vibhAgathI sAdhya che. tethI prastutamAM mUlanayavibhAjyatAavacchedakavyApya evA eka dharmano AdhAra ane mUlana vibhAjyatAavacchedakavyApya evA anya guNadharmano AdhAra bhinna hoya to ja te te guNadharmone mUlanayavibhAjaka mAnI zakAya. tathA tAdaza mUlanayavibhAjaka guNadharmanA jeTalA bheda hoya teTalA ja mUlanayanA bheda siddha thAya. tethI prastutamAM phalitArtha evo prApta thAya che ke sarva nayomAM anugata evA nayatva nAmanA vibhAjyatAavacchedakIbhUta guNadharmanA vyApya jeTalA guNadharmo Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1024 . vibhAjyatAvacchedakavyApyadharmANAm asamAnAdhikaraNatvam Avazyakam 0 8/16 pa ca vibhAjyatAvacchedakIbhUtanayatvavyApya-mitho'samAnAdhikaraNa-naigamatvAdyavAntaradharmaprakArakapramAsAdhyo naya" vibhAga iti phlitm| nayavibhAjakadharmavidhayA sammatAnAM vibhAjyatAvacchedakavyApyadharmANAM mithaH samAnAdhikaraNatve tAdRzavibhAgena pratinayam itaranayavyAvRttiH sAdhayitumazakyA iti tanniveza AvazyakaH / / atra sAdhanakoTau mitho'samAnAdhikaraNatvapravezAdeva navanayavibhAgo vyavacchinnaH, dravyArthikatvasya nayatvavyApyanaigamatvAdisamAnAdhikaraNatvAt paryAyArthikatvasya ca nytvvyaapyaivmbhuuttvaadismaanaadhikrnntAt | paraspara asamAnAdhikaraNa = vyadhikaraNa hoya teTalA ja guNadharmo mULa nayanA vibhAjaka guNadharma banI zake. jo nayavibhAjakadharma tarIke saMmata evA prastuta vibhAjyatAavacchedakavyApya guNadharmo paraspara samAnAdhikaraNa hoya to tenA dvArA karAyela mUlana vibhAga pratyeka nayamAM ItaranayavyAvRttino sAdhaka na ja banI zake. tethI vibhAjyatAavacchedakavyApya guNadharmo paraspara asamAnAdhikaraNa hovA jarUrI che. tathA prastutamAM tevA vibhAjyatAavacchedakavyApya guNadharma tarIke naigamatva vagere sAta dharmo ja prApta thaze. kAraNa ke jyAM naigamatva rahe che tyAM saMgrahavAdi che dharmo nathI rahetA tathA jyAM saMgrahatva rahe che tyAM naigamatAdi cha dharmo nathI rahetA. Ama nayatvavyApya naigamatkAdi sAta guNadharmo paraspara asamAnAdhikaraNa hovAthI "nayo sAta che' - A mUlana vibhAgavAkya pramANabhUta che. kema ke naigamatAdi sAta guNadharmomAM nayatvavyApyatvanI buddhi tathA parasparavyadhikaraNatvanI buddhi satya = pramA che. tAdeza naigamatAdiprakAraka pramAM buddhithI sAdhya hovAthI te sakhavidha mUlana vibhAga vizvasanIya che. samanacavibhAganuM samarthana ? (tra.) prastutamAM anyanayavyAvRttisAdhaka evo navibhAga sAdhya che. tathA tAdeza pramA buddhi tenuM sAdhana che. sAdhanakoTimAM rahela buddhinA vizeSaNarUpe nayatvavyApya je guNadharmano praveza karavAmAM Avela che, tenA vizeSaNa tarIke "paraspara asamAnAdhikaraNatva' no niveza karavAthI nava prakAranA navibhAganI bAdabAkI thaI jAya che. kema ke dravyArthikatva ane paryAyArthikatva nAmanA be guNadharmo nayatvavyApya hovA chatAM naigamatvAdi guNadharmonA vyadhikaraNa nathI. dravyArthitva nAmano guNadharma prastutamAM naigamatAdi dharmane samAnAdhikaraNa che. tathA paryAyArthikatva nAmano guNadharma prastutamAM evaMbhUtatva Adi dharmane samAnAdhikaraNa che. naigamatva Adi guNadharmanA AzrayabhUta naigama vagere nayomAM dravyArthitva rahe che. tethI dravyArthikatva e vivakSAvaza nayatvavyApya evA naigamatkAdine samAnAdhikaraNa che. te ja rIte evaMbhUtatva Adi dharmonA AzrayabhUta evaMbhUta vagere nayomAM paryAyArthikatva rahe che. tethI paryAyArthikatva paNa nayatvavyApya tarIke vivakSita evA evaMbhUtatvAdine samAnAdhikaraNa che. Ama 'dravyArthikAdi navavidha naya che' - tema nahi, paraMtu "naigamAdi savidha naya che' - A mUlana vibhAgavAkya vadhu saMgata che. zaMkA :- nayatvavyApya dharmanA vizeSaNa tarIke 'parasparaasamAnAdhikaraNatva" no praveza karavAnI zI jarUra che ? vibhAjyatAavacchedaka dharmanA ghaTaka tarIke parasparadhikaraNatvano praveza karavAmAM na Ave to nava prakAranA mUla nayano vibhAga karavAmAM koI doSa nahi Ave ne ? pachI to samAnAdhikaraNa Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/ 1025 0 devasenamate vyApyatvAsiddhiH / | tihAM hetukoTi anapekSitabhedapravezaI vaiyaA doSa hoI. ___ itaravyAvRttisAdhakasya mitho'samAnAdhikaraNatvasya tyAgena hetukoTau dravyArthikatva-paryAyArthikatvapraveze tu hetoH vyarthavizeSaNaghaTitatvApatteH tAdRzanavanayavibhAgapradarzanavaiyarthyAt / idamatrAkUtam - nayavibhAgavAkyena itaranayavyAvRttiH pratinayaM sAdhyate / itthameva pratinayaM svAtantryaM sidhyeta / tatazca 'naigamaH svetarabhinnaH saGgraha-vyavahAra-RjusUtra-zabda-samabhirUDhavambhUtA'nyatamanayaviSayabhinnaviSayakatvAda' meM iti vyatirekyanumAnaprayogata evetaranayavyavacchedopapattau hetukoTau anapekSitadravyArthika-paryAyArthikanaya-za dvayapraveze vaiyarsena vyApyatvA'siddhiH prasajyeta / tathA ca vyarthavizeSaNaghaTitahetuprayogena prakRte prativAdino'dhikoktisvarUpanigrahasthAnena nigRhiidharmanI bAdabAkI karavAno koI prazna ja nahi rahe ne ? che ....to vibhAgavAkya nirarthaka bane che samAdhAna :- (ra) parasparasamAnAdhikaraNa dharmanI vibhAjyatAavacchedaka dharmamAMthI bAdabAkI karanAra parasparaasamAnAdhikaraNatva' nAmanA vizeSaNane nayatvavyApya vibhAjyatAavacchedaka guNadharmamAMthI kADhIne hetukoTimAM dravyArthikatvano ane paryAyArthikatvano praveza karavAmAM Ave to hetu vyarthavizeSaNathI ghaTita thavAnI ApattinA lIdhe tathAvidha nava nayano vibhAga dekhADavo vyartha banI jaze. prastutamAM Azaya e che ke nayonuM vibhAjana karanAra vAkya dvArA pratyeka nayamAM anya nayono bheda sAdhavAmAM Ave che. matalaba ke na vibhAgavAkyathI dareka nayanI anya nayothI vyAvRtti = bAdabAkI = bhinnatA siddha karavI e mukhya prayojanarUpe abhipreta che. to ja vibhakta pratyeka nayo svataMtrarUpe siddha thAya. tethI A prayojananI siddhi mATe prastutamAM "naigamana svataranayathI bhinna che. kAraNa ke te saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta - A cha nayamAMthI koI paNa nayanA viSayathI bhinna viSayonuM avagAhana karanAra che' - Avo vyatireka anumAnaprayoga karavo jarUrI bane che. Avo anumAnaprayoga karavAthI ja siddha thAya che ke padArthane jovAnI bAbatamAM naigamanayano je dRSTikoNa che te saMgrahAdi cha nayonA draSTikoNathI alaga che. A rIte judA-judA nayone pakSa banAvIne alaga-alaga anumAnaprayoga karavAthI dareka naya, anya badhA ja nayothI alaga che' - evuM siddha thaI ja jAya che, to pachI hetukoTimAM jenI apekSA nathI tevA dravyArthika ane paryAyArthika evA be nayono praveza karavo jarUrI raheto nathI. te banne nayano hetukoTimAM = hetuzarIramAM ghaTakarUpe praveza karavAmAM Ave to te ghaTakIbhUta vizeSaNa vyartha hovAthI vyApyatvaasiddhi nAmano hetvAbhAsa lAgu paDaze. "parvato vanimA AvI pratijJAnI siddhi mATe "dhUma" nA badale "nIttadhUma" Avo hetu batAvavAmAM Ave to jema vyApyatvAsiddhi nAmano hevAbhAsa anumAnaprayogamAM lAgu paDe che tema prastutamAM devasenane vyApyatvAsiddhi doSanI Apatti Avaze. -- vyarthavizeSaNaghaTita hetuthI nigrahasthAna Apatti nA (tathA.) tathA vyarthavizeSaNathI ghaTita evA hetuno prayoga karavAthI prativAdI devasenajI prastuta sthaLe adhikokti svarUpa nigrahasthAnathI to jarUra gherAI jaze. kahevAno Azaya e che ke 'pUrvato vanamAna Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1026 0 trayoviMzatinayavibhAgApAdanam / 8/16 tatvaM sudurnivAramavaseyam / 'naigamaH svetarabhinnaH saGgraha-vyavahAra-rjusUtra-zabda-samabhirUdvaivambhUta-dravyArthika -paryAyArthikA'nyatamanayaviSayabhinnaviSayakatvAdi'tyatra devasenIyahetau vyarthavizeSaNaghaTitatvaJca svasamAnAdhi karaNaprakRtasAdhyavyApyatA'vacchedakadharmAntaraghaTitatvalakSaNaM bodhyam / svaM saGgrahAdyaSTakAnyatamanayagocarama bhinnaviSayakatAtvam, tatsamAnAdhikaraNam atha ca naigamA'nyanayavyAvRttilakSaNaprakRtasAdhyavyApyatA'vacchedakaM yad dharmAntaraM saGgrahAdiSaTkA'nyatamanayaviSayA'nyaviSayakatAtvaM tadghaTitatayA devasenIyahetoH vyarthavizeSaNaghaTitatvena devasenaH adhikoktirUpanigrahasthAnena nigRhyate iti| kiJca, vyarthavizeSaNaghaTitahetvaGgIkAre 'naigamaH svetarabhinnaH snggrh-vyvhaar-rjusuutr-shbd-smbhiA pratijJAnI siddhi karavA mATe dhUma hetu paryApta che. tema chatAM tene choDIne nIladhUmane hetu tarIke darzAvavAmAM Ave to adhika kathana svarUpa nigrahasthAna paNa durvAra ja che. barAbara A ja rIte vyarthavizeSaNathI ghaTita evA hetuno prayoga karavAthI adhika kathana = nirarthaka kathana svarUpa nigrahasthAnathI bacavuM paNa devasenajI mATe muzkela ja che, azakyaprAya ja che. prastutamAM devasenasaMmata anumAnaprayogano AkAra A mujaba samajavo. "naigamana svetarabhinna che. kAraNa ke saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha, evaMbhUta, dravyArthika, paryAyArthika - A ATha nayomAMthI koI paNa nayanA viSayathI bhinna viSayanuM te avagAhana kare che. A anumAna prayogamAM devasenajInA hetumAM svasamAnAdhikaraNaprakRtasAdhyavyApyatAavacchedakadharmAntaraghaTitatvasvarUpa vyarthavizeSaNaghaTitatva nAmano doSa lAgu paDe che tema samajavuM. te A rIte - sva = saMgrahAdiaSTavidhaanyatamanayaviSayabhinnaviSayakatAtva. tathA tene samAnAdhikaraNa hoya ane naigamAnyavyAvRttisvarUpa prastuta sAdhyanuM vyApyatAavacchedaka hoya tevo anya guNadharma che [ saMgrahAdiSarkaanyatamaviSayabhinnaviSayakatAtva. tenAthI ghaTita che devasenasaMmata evo saMgrahAdiaSTavidha anyatamanayaviSayabhinnaviSayakatvasvarUpa hatu. (jema "parvato vanaman nIttadhUma - A sthaLe sva = nIladhUmatva hetu e potAne samAnAdhikaraNa hoya ane vahivyApyatAavacchedaka hoya tevA dhUmata dharmathI ghaTita hovAthI vyarthavizeSaNaghaTita bane che, tema prastutamAM yojanA karavI.) navya nyAyanI gUDha paribhASA mujaba A vAta ahIM karavAmAM Avela che. sAdI bhASAmAM ema kahI zakAya ke hetunA zarIramAM dravyArthika ane paryAyArthika nayano praveza karyA vinA ja "naigamanaya potAnA sivAyanA nayothI judo che? AvuM siddha thatuM hoya to zA mATe teno temAM praveza karavo ? hetunA ghaTakarUpe vyarthavizeSaNo lagADavAthI vyartha gaurava, vyartha kathana, adhikakathana svarUpa doSa to devasenane avazya lAgu paDaze. Ama adhikakathanAtmaka nigrahasthAnathI devasena gherAI jaze, pakaDAI jaze, hArI jaze. I 23 ke 44 mULa nayanI Apatti che. (ziSya.) vaLI, bIjI mahattvanI vAta e che ke vyartha vizeSaNathI ghaTita evo paNa hetu jo mAnya karavAmAM Ave to hetukoTimAM dravyArthika, paryAyArthika, dravyArthika-paryAyArthika nayanI jema arpitanaya, anarmitanaya, arthanaya, vyaMjananaya vagereno samAveza paNa mAnya karavo paDaze. tethI devasenajInI sAme jo koIka vidvAna A ja zAkhAmAM pUrve 10 mA zlokanI vyAkhyAmAM jaNAvI gayA te rIte 23 nayanI Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * devasenasya bAdhA'siddhiprasaGgaH / 1027 rUdaivambhUta-dravyArthika-paryAyArthikA'rpitA'narpitA'rthanaya-vyaJjananaya-zuddhanayA'zuddhanaya-nAmanaya-sthApanAnaya -dravyanaya-bhAvanayA'tItanayA'nAgatanaya-pratyupannanayAnyatamanayaviSayabhinnaviSayakatvAditi prayogAt pUrvoktarItyA (8/10) trayoviMzatividhanayasiddhirApadyeta, AkSepa-parihArayoH tulyayoga-kSematvAt / sUkSmadRSTyA vA catuzcatvAriMzannayAH prsjyeyuH| tatazca navavidhanayavibhAgapradarzanamanucitameva / / vyarthavizeSaNaghaTitatvasya copalakSaNatayA devasenIyahetoH bAdhitatvam, svarUpA'siddhatvaM satpratipakSi- kI tatvaJca bodhyam / tathAhi - (1) naigamasya dravyArthikanayatvena naigamAnyasaGgahAdyaSTakAntargatadravyArthikanayavyAvRttatvaM baadhyte| ___(2) saGgrahAdisaptakAnyatamaviSayabhinnaviSayakatve'pi dravyArthikanayaviSayaviSayakatayA saGgrahA- Na siddhi karavA mATe evo anumAna prayoga kare ke "nagamanaya svatarabhinna che. kAraNa ke saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha, evaMbhUta, dravyArthika, paryAyArthika, dravyArthika-paryAyArthika, arpitanaya, anarpitanaya, arthanaya, vyaMjananaya, zuddhanaya, azuddhanaya, nAmaya, sthApanAnaya, dravyanaya, bhAvanaya, atItanaya, anAgatanaya, vartamAnanayanA viSayathI bhinna viSayanuM avagAhana karanAra che' - to tenI sAme koI paNa prakArano pratikAra devasenajI nahi karI zake. kAraNa ke hetunA zarIramAMthI arpita vagere tera nayonI bAdabAkI karavA mATe devasenajI je yukti dekhADaze, te ja yuktithI dravyArthika ane paryAyArthika nayanI paNa hetumAMthI bAdabAkI thaI jaze. trevIsa nayanI siddhi karanAra vidvAnanA matamAM vyarthavizeSaNaghaTita hetu, vyarthagaurava, adhika kathana vagere je samasyAo devasenajI dekhADaze, te te samasyAo navanayano vibhAga dekhADanAra devasenajIne paNa avazya lAgu paDaze. tathA te ApattionA nivAraNa mATe je je samAdhAna devasenajI taraphathI jaNAvavAmAM Avaze, te te samAdhAno bAvIsa nayane sAdhanArA vidvAna mATe paNa sulabha haze. A rIte to 23 athavA pUrve (8/10) jaNAvyA mujaba sUkSmadaSTithI 44 nayanI siddhi = anumiti thavAnI Apatti Avaze. mATe devasenajIe nava nayano je vibhAga dekhADela che, te tadana anucita phalita thAya che. devasenamatamAM bAdha, svarUpaasiddhi ane sastratipakSa kSa (vyartha.) ahIM devasenIya hetu vyarthavizeSaNathI ghaTita che' - AvuM je jaNAvela che, te upalakSaNa che, anya doSanuM sUcaka che. tethI prastutamAM devasenIya hetumAM bAdha, svarUpaasiddhi ane satpatipakSa - A traNa doSa paNa samajI levA. te A rIte :- (1) digaMbara ane zvetAMbara - banne paraMparAmAM naigama dravyArthikanaya tarIke mAnya che. dravyapradhAna = dravyArthika hovAthI naigamanamAM saMgrahAdiaSTakaanyataraviSayabhinnaviSayakatva hetu dvArA saMgrahAdi ATha nayanI je vyAvRtti = bhinnatA sAdhavI che te bAdhita thAya che. AnuM kAraNa e che ke naigametara = naigamabhinna saMgrahAdi ATha nayomAM dravyArthikanayano digaMbara- mata mujaba samAveza thAya che tathA sAdhyakoTipraviSTa dravyArthikanayavyAvRtti to naigamanayamAM avidyamAna che, bAdhita che. naigamanaya to dravyArthika ja che. tethI te dravyArthikanayathI vyAvRtta = bhinna kaI rIte saMbhave ? Ama sAdhyazUnyatAno pakSamAM nizcaya thavAthI devasenamatamAM bAdha doSa lAgu paDe che. (2) tathA naigamanaya dravyArthikanaya hovAthI ja te dravyArthikanayaviSayabhinnaviSayanuM avagAhana karato Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/16 1028 * devasenamatasamIkSA e dyaSTakA'nyatamanayaviSayabhinnaviSayakatvaM naigame svarUpataH na sidhyati / evaM (3) 'naigamaH saGgrahAdyaSTanayA'nyaH saGgrahAdyaSTakA'nyatamanayaviSayabhinnaviSayakatvAd' iti anumAnasya 'naigamaH na saGgrahAdyaSTanayA'nyaH saGgrahAdyaSTakA'nyatamaviSayaviSayakatvAd' ityanena satpratipakSitatvam, naigamasya dravyArthikatvAnatikramAt / tatazca naiva navadhA nayavibhAgasya nyAyyatvamiti za sthitam, anyathA 'dharmAdharmAkAza-jIva-pudgala-kAla-ghaTa-paTA dravyANI'tyapi dravyavibhAgaH svIkartavyaH syAt / vyarthazca tAdRzavibhAgaH, niSprayojanatvAt / nathI. naigamanaya dravyArthikanayaviSayaviSayaka ja che. mATe saMgrahAdi sAta nayanA viSayathI bhinna viSayanuM naigama avagAhana karato hovA chatAM temAM saMgrahAdiaSTakaa tamanayaviSayabhinnaviSayakatva svarUpa hetu raheto nathI. Ama pakSamAM hetu na rahevAthI svarUpaasiddhi nAmano doSa devasenamatamAM durvAra banaze. (3) temaja "naigamana saMgrahAdi ATha nayathI svataMtra che. kAraNa ke saMgrahAdi AThamAMthI koI paNa eka nayanA viSayathI anya evA viSayanuM avagAhana kare che' - AvA devasenasaMmata anumAnaprayoganI sAme evo anumAnaprayoga paNa thaI zake che ke "naigamana saMgrahAdi ATha nayothI svataMtra nathI. kAraNa ke saMgrahAdi ATha nayamAMthI koI eka nayanA viSayane ja naigama potAno viSaya banAve che." Ama sAdhyAbhAvasAdhaka anya hetu maLavAthI devasenasaMmata anumAnaprayoga satpatipakSa nAmanA doSathI kalaMkti thAya che. tethI nava prakAre nayano vibhAga koI paNa rIte nyAyasaMgata nathI - ATaluM nakkI thAya che. jo AvuM mAnavAmAM na Ave (arthAt vibhAjyatAavacchedaka dharmo parasparasamAnAdhikaraNa hoya tema chatAM paNa vibhAgavAkya pramANabhUta hoya - tevuM mAnavAmAM Ave athavA hetukoTimAM anapekSita bhedono = nirarthaka prakArono praveza mAnya karavAmAM Ave, to "dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya, jIva, pudgala, kAla, ghaTa, paTa dravyo che' - A pramANe dravyavibhAgavAkyane paNa pramANabhUta mAnIne te pramANe paNa ATha dravyano svIkAra karavo paDaze. paraMtu tevo dravyavibhAga vyartha che. kAraNa ke tevo vibhAga batAvavAthI koI prayojana siddha thatuM nathI. che asaMkIrNa dharma vibhAjyatAavacchedaka bane che spaSTatA :- vastuno vibhAga karavA pAchaLa Azaya "te vastunA keTalA prakAra paDe che?' te darzAvavAno hoya che. tethI vibhAjya vastumAM rahelA paraspara asaMkIrNa guNadharma zodhI, tene vibhAjyatAavacchedaka banAvIne te vastuno vibhAga darzAvavAmAM Ave che. dA.ta. 'dravyanA prakAra keTalA hoya che ?' A jijJAsAnA zamana mATe "dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, jIva ane pudgala dravya che' - A pramANe dravyavibhAga jaNAvavAmAM Ave che. dharmAstikAyatva je dravyamAM rahe che tyAM adharmAstikAyatva vagere cAra guNadharmo nathI rahetA tathA jyAM adharmAstikAyata rahe che tyAM dharmAstikAyatva Adi dharmacatuSka gerahAjara hoya che. Ama dharmAstikAyatva vagere pAMceya dharmo paraspara asaMkIrNa = asamAnAdhikaraNa = vyadhikaraNa hovAthI 'dravya pAMca prakAranA che - tevo vibhAga darzAvavAmAM doSa raheto nathI. paraspara samAnAdhikaraNa dharmone jo vibhAjyatAavacchedaka mAnI zakAtA hoya to dharmAstikAyatva, adharmAstikAyata, AkAzatva, jIvatva, pudgalatva, kAlava, ghaTava, paTavane vibhAjyatAavacchedaka guNadharma banAvIne Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tattvavibhAgavaividhyaM saprayojanam 1029 jIvAditattvavibhAganirUpaNe tu tattvapadasya mumukSupravRttyupayuktajJAnaviSaye rUDhatayA prayojanavizeSa - pa sadbhAvAt tattvavibhAge vibhAjyatAvacchedakavyApyavizeSaNavidhayA mitho'samAnAdhikaraNatvapravezasyA'napekSaNAt, jIvAdau mokSAdivyAvRtteH anabhimatatvAt, bhinna-bhinnaprayojanakatattvavyavahArapravRtteH tatra 'dharma, adharma, AkAza, jIva, pudgala, kALa, ghaTa ane paTa - A ATha dravyo che' - A aSTadravyavibhAgavAkya paNa pramANa banI jAya. paraMtu pramANa nathI. kAraNa ke ghaTano ane paTano pudgaladravyamAM samAveza thaI jAya che. tathA dazamI zAkhAmAM jaNAvavAmAM Avaze te mujaba, kAlano jIvamAM ane ajIvamAM samAveza thaI jAya che. ghaTatva vagere guNadharmo pudgalatvanA samAnAdhikaraNa hovAthI tathA kAlatvadharma jIvatva-ajIvatvano samAnAdhikaraNa hovAthI aSTadravyavibhAgavAkya pramANabhUta nathI. je dharmo samAnAdhikaraNa hoya tene jo vibhAjyatAavacchedaka tarIke mAnya karavAmAM Ave to ghaTa, paTanI jema makAna, khurazI vagere dravyano paNa dravyavibhAgavAkyamAM praveza mAnya karavo paDe. tevuM mAnya karIne dravyanA lAkho, karoDo yAvat anaMta bheda pADavA paDe. tevA dravyavibhAgathI koI prayojana paNa saratuM nathI. tethI tevo dravyavibhAga vyartha che. tethI vibhAjyatAavacchedaka (= vibhAganiyAmaka) dharmo asaMkIrNa hovA jarUrI che. tethI sAdhanakoTimAM paraspara asamAnAdhikaraNatvano vibhAjyatAavacchedakanA vizeSaNa tarIke praveza jarUrI che. AthI 'nayo nava prakAranA che' - A pramANe je mUlanayavibhAgavAkya devasenajIe darzAvela che, te pramANabhUta nahi banI zake. kAraNa ke nayatvavyApya dravyArthikatva dharma naigamatvAdine samAnAdhikaraNa che tathA nayatvavyApya paryAyArthikatva guNadharma RjusUtratva vagerene samAnAdhikaraNa che. zakA :- 'vibhAjyatAavacchedaka paraspara asamAnAdhikaraNa ja hovA joIe' A niyama mAnya karavAmAM Ave to sAta ke nava tattvano vibhAga paNa mAnya nahi banI zake. kAraNa ke jIva ane ajIva tattvamAM ja AzravAdi tattvono samAveza thaI jAya che. AzravatvAdi dharmo jIvatva-ajIvatvane samAnAdhikaraNa banI javAthI sAta tattvano ke nava tattvano vibhAga paNa asaMgata banI jaze. . 8/16 - tattvavibhAgavaividhya saprayojana che samAdhAna :- (nIti.) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke dravyavibhAganuM ke nayavibhAganuM nirUpaNa karavAnA avasare sAdhanakoTimAM vibhAjyatAavacchedakavyApya guNadharmanA vizeSaNa tarIke paraspara asamAnAdhikaraNatvano praveza karavA chatAM paNa jIvAdi tattvanA vibhAganuM nirUpaNa karavAnA avasare to tattvavibhAgamAM vibhAjyatAavacchedakavyApya guNadharmanA vizeSaNa tarIke 'paraspara vaiyadhikaraNya'- no praveza karavAnI apekSA = AvazyakatA rahetI nathI. kema ke prastutamAM 'tattva' zabda e mumukSunI pravRttimAM upayogI evA jJAnanA viSayamAM rUDha che. mumukSupravRttimAM upayogI evA jJAnano viSaya e ja ahIM tattvapadArtha hovAthI sAta ke nava prakAre tattvanuM nirUpaNa karavAmAM vizeSa prakAranuM prayojana raheluM che. ahIM jIvAdimAM mokSAdi tattvanI vyAvRtti bAdabAkI abhimata nathI. jIvAdi padArthane vize alaga-alaga prayojanavALI tattvavyavahArasaMbaMdhI pravRtti ja ahIM sAdhya che. nayavibhAgamAM ItaranayavyAvRtti sAdhya hovAthI asamAnAdhikaraNatvano praveza jarUrI che. paraMtu tattvavibhAgamAM asamAnAdhikaraNatvano praveza Avazyaka nathI. tattvavibhAganirUpaNamAM te A rIte samajavuM. tattvavibhAgamAM = Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 0 2 0 0 tattvavibhAgavicAra: 0 8/16 tattvaprakriyAi e prayojana chai - jIva, ajIva e 2 mukhya zeya padArtha bhaNI kahavA. baMdha, mokSa mukhya heya, upAdeya chaI teha bhaNI. baMdhakAraNa bhaNI Azrava*. mokSa mukhya puruSArtha chai, te mATaI nA tehanAM 2 kAraNa - saMvara, nirjarA kahavAM. e 7 tattva kahavAnI prayojana prakriyA. sAdhyatvAt / tathAhi - tattvavibhAge jIvA'jIvau mukhyajJeyapadArtharUpeNa vAcyau, bandhaH pradhAnaheyatattvatayA pa mokSazca pradhAnopAdeyatattvatayA nirUpaNIyaH, mukhyaheyAtmakabandhasAdhanatayA AzravaH pratipAdanIyaH, mokSasya mukhyapuruSArthatvAt tatsAdhanatayA saMvara-nirjare vaktavye iti mokSaupayikaprayojanAnusAreNa saptatattvanirUpaNaprakriyA vijnyeyaa| etadabhiprAyeNa tattvArthAdhigamasUtre (1/4), zrAvakaprajJaptau (63), sammatitarkavRttau (3/63/pR.732), upamitibhavaprapaJcAyAM kathAyAm (bhAga-2/prastAva-4/SaDdarzananirUpaNa-pR.176), triSaSTizattAvApuruSatrei (4/4/223), yevAnandasUrine samayasAre (1/1), navinacaravite nainatAvIne, ke vairAgyakalpalatAyAM (5/1216), hitopadezamAlAvRttau (gA.15), AcAradinakare (bhAga-1/pR.35), aSTazatIbhASye pat (10/101) tattvasaMtaRviravanAgari . ___ puNya-pApayoH zubhAzubhabandhaprakArayoH vyaktyA pRthakkRtya tatra prakSepe tu abhyudayasaMvalitamokSokA payogibodhalakSaNaprayojanavazAt tAdRzyeva prakriyA navatattvanirUpaNasyA'vaseyA / etena "jIvAisattatattaM paNNattaM jaM jahattharUpeNa / taM ceva NavapayatthA sapuNNa-pAvA puNo hoti / / " jIva ane ajIva - be tattva mukhya zeya padArthasvarUpe kahevA yogya che. mukhya heyapadArtharUpe baMdhatattvanuM ane mukhya upAdeyatattvarUpe mokSa padArthanuM nirUpaNa karavuM yogya che. temaja mukhya heyatattvasvarUpa baMdhapadArthanA kAraNasvarUpe AzravanuM pratipAdana paNa karavuM jarUrI che. tathA dharma-artha-kAmAdi cAra puruSArthamAM mokSa pradhAnapuruSArtha hovAthI tenA sAdhanarUpe saMvara ane nirjarA tattvane paNa batAvavA Avazyaka bane che. che A pramANe mokSaupayogI vizeSa prayojana mujaba sAta tattvanuM nirUpaNa karavAnI prakriyA samajavI. A | abhiprAyathI tattvArthAdhigamasUtra, zrAvakaprajJapti, sammatitarkavyAkhyA, upamitibhavaprapaMcA kathA (pagdarzana nirUpaNa), triSaSTizalAkApuruSacaritra, zrIdevAnaMdasUrikRta samayasAra, zrImaMgalavijayaracita jainatattva pradIpa, 2 vairAgyakalpalatA, hitopadezamAlAvRtti (paramAnaMdasUrikRta), AcAradinakara tathA aSTazatIbhASya graMthamAM sAta tattvanI racanA = prarUpaNA thayela che. che svarga sahita mokSa mATe jarUrI tatvabodha che (pu) puNya zubhakarmabaMdhano prakAra che. pApa azubhakarmabaMdhano prakAra che. tethI te bannene vyaktigatarUpe alaga pADIne sAta tattvamAM umeravAmAM Ave to tevA ja prakAranI prakriyA nava tattvanA nirUpaNamAM jANavI. svargasaMvalita mokSa mATe upayogI tattvano bodha karAvavAnuM prayojana tyAM raheluM che. ja navatattvanirUpaNa che. (rtina) upara nava tattvanA nirUpaNanI prakriyA ane prayojana batAvyA. tenAthI ja dravyasvabhAvaprakAza, je pustakomAM "zeya' nathI. lI.(4) + si.+ko.(12+13)+ko.(9)+A.(1)mAM che. * lA.(2)mAM "saMbaMdha" pATha. * ko.(13)mAM "Azrava hetu' pATha. A ko.(9)si.mAM "mukhyapadArtha pATha. 1. jIvAdisaptatattvaM prajJaptaM yad ythaarthruupenn| taccaiva nava padArthAH sapuNya-pApAH punarbhavanti / / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/16 0 navatattvaprakAzaH puNya, pApa rUpa zubhAzubhabaMdhabheda vigati alagA karI, eha ja prakriyA 9 tattva kathananI jANavI. rI. I8/16ll (dra.sva.pra.159) iti dravyasvabhAvaprakAze mAilladhavalavacanam, "jIvAjIvA ya baMdho ya, puNNaM pAvAsavo tahIM / saMvaro nimnarI movo saMte taDhiyA navA" (u.28/14) kRti uttaradhyayanasUtravavana", "nIvA- 2 'jIvA puNNaM pAvAsava-saMvaro ya nijjrnnaa| baMdho mukkho ya tahA nava tattA huMti nAyavvA / / " (na.ta.1) rA iti navatattvaprakaraNavacanaM ca vyAkhyAtam / tuGgikAnagarIzrAvakasamRddhivarNanA'vasare bhagavatIsUtre dvitIyazatake "abhigayajIvA'jIvA uvaladdhapuNNa / -pAvA Asava-saMvara-nijjara-kiriyA'higaraNa-baMdha-ppamokkhakusalA" (bha.sU.za.2/u.5/sU.130) ityAdirUpeNa nava ra tattvAni drshitaani| umAsvAtivAcakaireva prazamarato "jIvA'jIvAH puNya-pApAzrava-saMvarAH snirjrnnaaH| ka bandho mokSazcaite samyak cintyA nava padArthAH / / " (pra.ra.189) ityevamuktam / gommaTasAre'pi "Nava ya rNi pavityA nIvAnIvA tAjuM puuUM-pATuno mAnava-saMvara-gabbara-dhaMdhA movaravo ya doti riA" (I.sA.nI... dhufari dara0) rUtyut | uttarAdhyayanasUtra ane navatattvaprakaraNa - graMthanI nimnokta gAthAnI paNa spaSTatA thaI jAya che. mAIlladhavala nAmanA digaMbara vidvAne dravyasvabhAvaprakAza graMthamAM jaNAvela che ke "yathArtha svarUpe je jIvAdi sAta tattva (umAsvAtijI mahArAje tattvArthasUtramAM) darzAvela che, te ja sAta tattva puNya ane pApa sAthe gaNavAmAM Ave to nava tatva thAya che. uttarAdhyayanasUtramAM paNa darzAvela che ke "jIva, ajIva, baMdha, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA tathA mokSa - A nava padArtha vAstavika che." navatattvaprakaraNa graMthamAM paNa jaNAvela che ke "jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha ane mokSa ! - A pramANe nava tattva jANavA yogya che." "mokSa na maLe tyAM sudhI svargAdi sadgati maLe ane aMte mokSa maLe' AvuM kaI rIte bane ? tevI jijJAsAnA zamana mATe svargasahita mokSamAM upayogI evA tattvano bodha karAvavAnA AzayathI nava tattvanI prarUpaNA zAstrakAra bhagavaMtoe karelI che. bhagavatIsUtrAdimAM nava tattvano nirdeza ka () tuMgiyA nagarInA zrAvakonI bAhya-atyaMtara samRddhinuM varNana karavAnA avasare bhagavatIsUtramAM ADakatarI rIte navatattvano ullekha karavAmAM Avela che. tyAM jaNAvela che ke "tuMgiyA nagarInA zrAvakoe jIva-ajIvane jANelA che, puNya-pApane oLakhela che. tathA Azrava, saMvara, nirjarA, kAyikI Adi kriyA, adhikaraNa, baMdha, prakRSTa mokSa - A padArthonI heyopAdeyatA aMge teo kuzaLa che." umAsvAtijI mahArAje paNa prazamarati prakaraNamAM sAta nahi paNa nava padArthano ullekha karela che. te A rIte "jIva, ajIva, puNya, pApa, Azrava, saMvara, nirjarA, baMdha ane mokSa - A nava padArtha sArI rIte ciMtana 1. jIvAjIvau ca bandhazca puNyaM pApAzravaH tthaa| saMvaro nirjarA mokSaH santyete tathyA nv|| 2. jIvA'jIvau puNyaM pApA''zrava-saMvarAH ca nirjrnnaa| bandhaH mokSaH ca tathA nava tattvAni bhavanti jnyaatvyaani| 3. abhigatajIvA'jIvA upalabdhapuNya-pApA aashrv-sNvr-nirjraa-kriyaa'dhikrnn-bndh-prmoksskushlaaH| 4. nava ca padArthA jIvA'jIvAH teSAM ca punny-paapdvikm| Azrava-saMvara-nirjarA-bandhA mokSazca bhavantIti / / Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1032 0 navatattvaprakAzakagranthaprakAzanam 0 8/16 navatattvanirUpaNaM haribhadrasUrikRte SaDdarzanasamuccaye (zlo.47), rAjazekharasUrikRte SaDdarzanasamuccaye (zlo.12), SaDdarzanaparikrame (zlo.6), ambaprasAdakRte navatattvasaMvedane (zlo.26), jayazekharasUrikRte pravotharintAmo (6/993), upamitimavaANzvAyAM thAyAM (prastAva-1, mA.9-pR.89 + prastAva-4/mA-2/ zloka-195/pR.78), nemicandrasUrikRte pravacanasAroddhAre (gA.974), devendrasUrikRte jayazekharasUrikRte jinacandragaNikRte ca navatattvaprakaraNe (gA.1 + 1 + 4), abhayadevasUrikRte navatattvabhASye (gA.37 + 53), candrakavedhyakaprakIrNake 1 (gA.70), zubhavijayakRtAyAM syAdvAdabhASAyAm (sU.2), yazasvatsAgarakRtAyAM jainasyAdvAdamuktAvalyAm (3/ 999), siddhasenasUrine namAramAdambei (8/10), jinezvarasUrite pramAnakSane (rU06), paryantArAdhanA'praa'bhidhaane ArAdhanAsAre (29), guNapAlakRte jambUcarite (zlo.772, pR.154), pradyumnasUrikRte vivArasAravAra (TI.rU22), masUrine harzanazuddhivarane (.207), tinI tavenyavRttI (TI.22/ yu.pR.31), adhyAtmasAre (18/3), sIva7 varane (T.ra42), su ndrasthAne samayasara (T.93), paJcAstikAyasaGgrahe (gA.108) ca, samantabhadrasUrikRte ratnakaraNDakazrAvakAcAre (zlo.46), nemicandrakRte laghudravyasaGgrahe (gA.3) bRhadravyasaGgrahe (gA.28) ca, amitagatikRte yogasAraprAbhRte copalabhyate ityavadheyam / ___puNya-pApayoH karmatvena nirdeze tu aSTadhA'pi tattvavibhAgaH sambhavati / etena "jIvA'jIvA''srava karavA yogya che." gomaTasAra graMthamAM AvakAMDamAM paNa uparokta nava padArthano ullekha karavAmAM Avela che. navatattvapradarzaka graMthonI jhalaka 4 (nava.) navatattvanuM nirUpaNa (1) zrIharibhadrasUrikRta SaDradarzanasamuccayamAM, (2) zrIrAjazekharasUrikRta padarzanasamuccayamAM, (3) padarzanaparikramamAM, (4) aMbaprasAdakRta navatattvasaMvedanamAM, (5) zrIjayazekharasUrikRta prabodhaciMtAmaNimAM, (6) upamitibhavaprapaMca kathAmAM (samyagdarzanasvarUpa - cAra puruSArtha antargata), (7) nemicaMdrasUrikRta pravacanasAroddhAramAM, (8)(A) devendrasUrikRta navatattvaprakaraNamAM, (B) - jayazekharasUrikRta navatattvaprakaraNamAM tathA (C) jinacandramaNikRta navatattvaprakaraNamAM, (9) abhayadevasUrikRta navatattvabhASyamAM, (10) candrakavedhyaprakIrNakamAM, (11) zubhavijayaracita syAdvAdabhASAmAM, (12) yazasvatsAgarakRta jaina syAdvAdamuktAvalImAM, (13) siddhasenasUrikRta namaskAramAhAtmamAM, (14) jinezvarasUrikRti pramAlakSaNamAM, (15) ArAdhanAsAramAM (tenuM bIjuM nAma paryantArAdhanA che.), (16) guNapAlakRta jaMbUcaritamAM (prAkRta), (17) pradyumnasUrikRta vicArasAraprakaraNamAM, (18) caMdraprabhasUrikRta darzanazuddhiprakaraNamAM, (19) sAdhuratnasUrikRta yatijItakalpavRttimAM, (20) adhyAtmasAramAM, (21) samyaktaprakaraNamAM, (22) kuMdakuMdasvAmikRta samayasAramAM tathA (23) paMcAstikAyasaMgrahamAM, (24) samatabhadrasvAmikRta ratnakaraMDakazrAvakAcAramAM, (25) nemicaMdrakRta laghudravyasaMgrahamAM tathA (26) bRhadravyasaMgrahamAM ane (27) amitagatikRta yogasAraprAbhUtamAM maLe che. A vAta khyAlamAM rAkhavI. jayadhavalAmAM ATha tattvano nirdeza * (pu.) jo puNyano ane pApano karma tarIke nirdeza karavAmAM Ave to ATha prakAre paNa tattvavibhAga saMbhave che. AvuM kahevAthI kaSAyaprAbhRtanI jayadhavalA vyAkhyAnA eka saMdarbhanI paNa spaSTatA thaI jAya Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/16 * aSTadhA tattvavibhAgakalpanA niSprayojanA 1033 -saMvara-nirjarA-bandha-mokSabhedena saptavidhaM vA, jIvA'jIva-karmA''srava-saMvara- nirjarA-bandha-mokSabhedena aSTavidhaM vA, jIvA'jIva-puNya-pApA''srava-saMvara-nirjarA-bandha-mokSabhedena navavidhaM vA " ( ka.prA. pejjadosavihattI pustaka- pa 1, zA.14, na.dha.pR.11) kRti nayadhavanAvavanarmApa vyAvyAtam / vastuto'STavidhatattvanirUpaNe kiJcit prayojanaM na samavagamyate, krmtvenaa'bhyudykaarnntvaa'yogaat| heyatayopadiSTamapi karma vidvajjanAnandakAri na bhavati, puNyAnubandhipuNyatvAdirUpeNa kathaJcidupAdeyatvAditi aviruddhA'pi nA'STavidhatattvakalpanA ghaTAmaJcatIheti bhAvanIyam / arhadgItAyAM meghavijayopAdhyAyena nirjarApratipakSatayA vedanAdarzanena dazadhA tattvavibhAgo'kAri (ga.I.16/rU + 16/6-7) tyavadheyam| nava satra = kintu jIvAdikavibhaktivad jIvAjIvAdinavatattvavibhAgavad na = - paryAyArthiko pRthakkRtya navavidhamUlanayavibhAganirUpaNe prayojanam jJAyate AkAzamuSTihanananyAyena / ato na navanayanirUpaNaM nyAyyam, AgamA''zAtanAprasaGgAt / che. tyAM digaMbara vIrasenAcAryae jaNAvela che ke "(1) jIva, (2) ajIva, (3) Azrava, (4) saMvara, (5) nirjarA, (6) baMdha, (7) mokSa - A bhedathI tattva sAta prakAre che. athavA (1) jIva, (2) ajIva, (3) karma, (4) Azrava, (5) saMva2, (6) nirjarA, (7) baMdha, (8) mokSa AvA bhedathI tattva ATha prakAre che. athavA (1) jIva, (2) ajIva, (3) puNya, (4) pApa,(5) Azrava, (6) saMva2, (7) nirjarA, (8) baMdha, (9) mokSa AvA bhedathI tattva nava prakAre che." aSTatattvanirdeza niSprayojana = = dravyArthika AdhyAtmikaprayojanaM kiJcid kA - bri al (vastu.) vAstavamAM to ATha prakAre tattvanuM nirUpaNa karavAnI pAchaLa koI prayojana sArI rIte samajAtuM nathI. kAraNa ke karmatvarUpe karmamAM svargakAraNatA rahelI nathI ke jenA lIdhe svargayukta mokSa mATe ATha tattvano bodha upayogI bane. tathA heya tarIke karmano ullekha thAya to paNa avidhatattvavibhAga vidvAna lokone AnaMdadAyaka banato nathI. kAraNa ke puNyAnubaMdhI puNya vagere svarUpe to karma kathaMcit vyavahAranayathI upAdeya che ja. tethI karma sarvathA heya paNa nathI. jinanAmakarma, AhArakanAmakarma vagere amukadazAmAM upAdeya paNa che. puNya-pApano karmamAM samAveza thavAthI ATha tattvanI kalpanAmAM koI virodha na hovA chatAM uparokta kAraNasara te kalpanA ahIM saMgata nathI. A aMge UMDANathI vicAravuM. * daza prakAre tattvavibhAga (rk.) ahaMdgItAmAM zrImeghavijaya upAdhyAye navatattvamAM nirjarAnA pratipakSarUpe vedanA (= karmodaya) dekhADavA dvArA daza prakAre tattvavibhAga jaNAvela che. A bAbatane khyAlamAM rAkhavI. * nava nayanuM nirUpaNa nirarthaka ** (vintu.) paraMtu jIva, ajIva vagere nava tattvanA vibhAganI jema dravyArthika ane paryAyArthika nayane alaga karIne nava nayano vibhAga batAvavAmAM to koI paNa prakAranuM AdhyAtmika prayojana jaNAtuM nathI. AkAzane murttithI mAravAnA prayatnanI jema prastuta bAbata nirarthaka jaNAya che. tethI nava tattvanI Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1034 0 sUtrA''zAtanAyAH tyAjyatA 0 8/6 taduktaM sAkSepa-parihAram anekAntavyavasthAprakaraNe "na ca saptadhA navadhA ca tattvavibhAgavad nayavibhAgo'pi ___ tathA nA'nupapanna iti vaktuM yuktam, tatra kevalaniHzreyasopayogyabhyudayasaMvalitatadupayogibodhalakSaNaprayojanabhedena vibhAgadvaividhyasambhave'pi prakRte prayojanabhedA'bhAvena anuyogadvAra-sthAnAGga-tattvArthamahAzAstrAdyabhihitaM saptadhA m nayavibhAgamullaGghya navadhA tatkaraNasya sUtrA''zAtanAkalaGkitatvAd" (a.vya.bhAga-2, pR.136) iti bhAvanIyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam- 'navadhA nayavibhAgopadarzane AdhyAtmikaprayojanaM kiJcid nAsti' ityanuktvA 'navadhA nayavibhAgopadarzane AdhyAtmikaprayojanaM kiJcid na jJAyate' iti yaduktaM - tattAtparyaM tu svakIyakaThoratAparityAga eva / 'yuSmaduktau nAsti prayojanaM kiJcidi'tyuktau tu vaktuH naiSThuryamApadyeta / 'yuSmaduktau na prayojanaM kiJcid jJAyate' ityuktau tu na naiSThuryasambhavaH, parasmin jema nava nayanuM nirUpaNa karavuM jarAya vyAjabI nathI. kAraNa ke tevuM karavAthI AgamanI AzAtanA thavAnI samasyA sarjAya che. zA AgamaAzAtanAne TALIe . (6) A ja bAbatane prazna-pratyuttararUpe mahopAdhyAyazrI yazovijayajI mahArAje anekAntavyavasthA graMthamAM nIce mujaba jaNAvela che. "prastutamAM "sAta prakAre ane nava prakAre jema jIvAjIvAdi tattvano vibhAga zAstramAM saMmata che, tema niyavibhAga paNa sAta prakAre ane nava prakAre asaMgata nahi bane" - A prakAre digaMbaroe dalIla karavI yogya nathI. AnuM kAraNa e che ke tattvavibhAga aMge to kevala mokSaupayogI tattvabodha karAvavA svarUpa prayojanane lIdhe tattvArthasUtramAM jIva-ajIva vagere sAta tattvo batAvelA che tathA svargasahita mokSaupayogI tattvabodha karAvavA svarUpa prayojanane lIdhe navatattvaprakaraNa vagere graMthomAM puNya-pApasahita nava prakAranA tattvano vibhAga darzAvela che. Ama judA-judA prayojanathI Cii be prakArano tattvavibhAga saMbhave che. paraMtu saptavidha nayanA badale dravyArthikAdi prastuta navavidha nayane batAvavAnI pAchaLa to koI alaga prakAranuM prayojana che ja nahi. to pachI zA mATe anuyogadvArasUtra, sthAnAMgasUtra, tattvArthAdhigama mahAzAstra vageremAM darzAvela saptavidha navibhAganuM ullaMghana karIne nava prakArano niyavibhAga darzAvavo? nava prakAre nayano vibhAga karavAnI devasenajInI pravRtti AgamasUtranI AzAtanA karavA svarUpa kalaMkathI dUSita che. mATe nava prakAre nayano vibhAga karavo vyAjabI nathI." mahopAdhyAyajInI A vAta zAMtithI vAgoLavI. * kaThoratAne choDIe ja AdhyAtmika upanaya :- A zlokanI vyAkhyAmAM bIjI vAra anekAMtavyavasthAprakaraNano saMvAda darzAvatA pUrve 'nava prakAre mUla nayano vibhAga batAvavAmAM koI paNa prakAranuM AdhyAtmika prayojana raheluM nathI" - AvuM kahevAnA badale "nava prakAre mUla nayano vibhAga batAvavAmAM koI paNa prakAranuM AdhyAtmika prayojana jaNAtuM nathI' - A mujaba 'dravyAnuyogaparAmarzakarNikA vyAkhyAmAM jaNAvela che. AvuM kahevAnI pAchaLa vyAkhyAkArano Azaya potAnI kaThoratAnA parivArano che. 'tamArI vAtamAM koI prayojana raheluM nathI' - A pramANe AkSepAtmaka bhASAmAM kahevAmAM ApaNo pariNAma kaThora thAya. 'tamArI Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/16 0 kaThorapariNAmatyAga: 8 1035 tathAvidhA''kSepA'karaNAt / etAvatedaM phalitaM yaduta satyamapi svapariNAmanaiSThuryA''pAdakA''kSepakabhASayA naiva vAcyam, anyathA satyapratipAdanalAbhA'pekSayA svprinnaamnaisstthury-vairprmpraasrjnaadivyyaadhikyaaptteH| tAdRzA'prazastabhASAparihAratazca "yadatra cakriNAM saukhyaM yacca svarge divaukasAm / kalayA'pi na tat sa tulyaM sukhasya paramAtmanAm / / " (tattvAnu. 246) iti tattvAnuzAsane nAgasenena darzitaM siddhasukhaM pratyAsannaM / mavet To8/1ddo vAtamAM amane koI prayojana jaNAtuM nathI' - AvuM bolavAmAM ApaNo pariNAma kaThora thato nathI. e kAraNa ke tevuM bolavAmAM sAmenI vyakti upara ApaNe koI AkSepa nathI karatAM. AnA uparathI A bodhapATha levA jevo che ke sAcI vAta paNa ApaNA pariNAma kaThora thAya tevI bhASAmAM, AkSepakArI | bhASAmAM kadApi bolavI na joIe. anyathA satyaprarUpaNA karavAno je lAbha thAya tenA karatAM paNa pariNAmanI kaThoratA, vairaparaMparAsarjana vagere svarUpa AdhyAtmika nukasAna vadhI jAya tevI saMbhAvanArI jaNAya che. I saMsArasukha biMdu, siddhasukha siMdhu che (tAzA.) tevI aprazasta bhASAne choDavAthI tattvAnuzAsanamAM varNavela siddhasukha najIka Ave. tyAM nAgasenajIe jaNAvela che ke "manuSyalokamAM cakravartIone je sukha che tathA svargamAM devone je sukha che, te siddha paramAtmAonA sukhanA aMzanI paNa tulanA nathI karI zakatuM.' matalaba ke tamAma sAMsArika sukhonA kahevAtA mahAsAgaro siddhasukhanA biMdu pAse paNa vAmaNA che, tuccha che, nagaNya che. (8/16) lakhI rAkho DAyarImAM... * bahArathI sohAmaNI lAgatI vAsanA aMdarathI bihAmaNI che. upAsanA nitAMta sohAmaNI che. * sAdhanA drazya che; sthaLa che. upAsanA adrazya che, sUkSma che. jinapravacananA zravaNathI sAdhanAnuM satva rR. dA.ta. meghakumAra. jina-vacananA smaraNathI upAsanAno umaMga umaTe. dA.ta. nAgaketu (pUjA). Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1036 * navanayavibhAgamImAMsA / 8/17 bhinna prayojana "viNa kahiyA re, sAta mUlanaya sUtra; *tirNi adhik kima kahiuM re, rAkhi nijAra sUtra re I8/17 (125) prANI. IhAM dravyArthika, paryAyArthikaI bhinnopadezanuM koI prayojana nathI. te mATa$ '"satta mUnAthA pannA" devasenasya sUtrA''zAtanAmeva granthakRdupadarzayati - 'bhinne'ti / bhinnaprayojanA'bhAve sUtroktaM nysptkm| sUtraM nijagRhe kSiptvA'dhikaM kimucyate tvyaa||8/17|| prakRte daNDAnvayastvevam - sUtroktaM nayasaptakaM (prsiddhm)| bhinnaprayojanA'bhAve nijagRhe sUtraM - kSiptvA tvayA kim adhikamucyate ? / / 8/17 / / karI sUtro = "te vuiM taM ? satta mULayA pAttA / te nadI - ne, saMde, vavadAre, 3nusu, ka sadde, samabhirUDhe, evaMbhUe" (anu.dvA.sU.152) ityevam anuyogadvArasUtreNa pUrvoktena (8/9) pradarzitaM nayasaptakaM prasiddham / vibudhavimalasUribhizcApi samyaktvaparIkSAyAM "naigama-saGgrahau jJeyau, vyavahArarjusUtrako / zabda-samabhirUDhaivambhUtAH sapta nayAH smRtAH / / " (sa.pa.16) ityevmuktm| jainasyAdvAdamuktAvalyAM (4/5) yshsvtsaagrsyaapyymevaabhipraayH| taduktaM nayakarNikAyAM vinayavijayavAcakavaryeNa api "naigamaH saGgrahazcaiva vyvhaarrjusuutrko| zabdaH samabhirUDha-vambhUtau ceti nayAH smRtAH / / " (na.ka.2) iti / bhinnaprayojanA'bhAve = avataraNikA - nava prakAranA nayanA prakAra batAvanAra digaMbara devasenajIne graMthakAra AgamanI AzAtanAsvarUpa doSane ja dekhADe che - e mULa naca sAta : anuyogadvAra che zlokArtha :- anuyogadvArasUtramAM sAta naya batAvelA che. alaga prayojana na hovA chatAM potAnA gharamAM AgamasUtrane rAkhI mUkIne tame kema adhika pratipAdana karo cho ? (8/17) vyAkhyArtha :- pUrvokta (87) anuyogadvArasUtra saMdarbhamAM jaNAvela che ke "naya keTalA che? sAta mUla naya batAvelA che. te A rIte - (1) naigama, (2) saMgraha, (3) vyavahAra, (4) RjusUtra, (5) zabda, (6) samabhirUDha, (7) evaMbhUta naya.' A rIte sAta naya Agamaprasiddha che. vibudhavimalasUrijIe paNa samyakatvaparIkSA prakaraNamAM naigamAdi sAta navo jaNAvela che. jaina syAdvAdamuktAvalImAM yazasvatsAgarajIno paNa A ja abhiprAya che. nayakarNikA graMthamAM upAdhyAya zrIvinayavijayajI mahArAje paNa sAta no jaNAvela che. zAstrakAronA prayojana karatAM bhinna prayojana na hovA chatAM he devasenajI ! sAta nayanuM pratipAdana karanArA mUna pustakomAM 'vina' pATha. ko.(9)no pATha lIdho che. lI.(1)mAM "navi' pATha che. mo.(2)mAM "dhUla...' azuddha pATha. tiNi = tiNaI = teNaI = teNe karI = te kAraNe (AdhAragraMtha- harivallabha bhAyANI saMpAdita teramA-caudamA zatakanA traNa prAcIna gujarAtI kAvyo, nemiraMgaratnAkarachaMda, kavi lAvaNya samayanI laghukAvyakRtio, dha vIsaLadeva rAsa, prakA. kembrija yunivarsiTI presa, kembrija, 1976, SaDAvazyaka bAlAvabodha) * zAM.mAM 'bhASiI pATha. ko.(1)no pATha lIdho che. 1. sata nUtanayA: prajJatA; 2. aya diM te nathI ? sata nUtanayA: prajJata tad yathA - nAma:, sada, cavadAra , znanusUtra, zata:, sAmamita:, gvamUta: | Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/17 0 devasenasyotsUtrabhASitA 1037 (anu.jJA.phU.72) ehavuM sUtraI kahiuM chaI, (tirNi) te ullaMdhI (adhikka) 9 naya kahiI, to (nijas) ApaNAM gharanuM sUtra kima (rAkhiI=) rahaI ? te mATaiM "nava nayA" (sA..pU.6) ema kaheto devasena boTika usUtrabhASI jANavo rUtyartha i8/17 prayojanavizeSavirahe sati nijagRhe sUtraM = saptanayapratipAdakamanuyogadvArasUtravacanaM kSiptvA = prakSipya sUtrAd adhikam = utsUtraM navavidhanayanirUpaNalakSaNaM kimucyate tvayA devasenena ? kutsAyAM kiMpadaMpa jJeyam, "kiM prazne kRtsne'pi ca" (a.sa.pariziSTa-12) iti anekArthasaGgrahavacanAt, yataH za anuyogadvArasUtramullaGghya nayatvasAkSAdvyApyanavavidhadharmanirUpaNe kriyamANe svasamayagataM niruktaM sUtraM kathaM saGgaccheta ? tatazca AlApapaddhatau "nava nayAH" (A.pa.pR.6) iti vadan digambaro devasena / utsuutrbhaassityaa'vseyH| 'ahRdayavacasAm ahRdayam uttaram' iti nyAyenedaM bodhyam / na kevalaM devasenena zvetAmbarasammatam anuyogadvArasUtram ullaGghitaM kintu digmbrshaastrvRndmpi| tathAhi - digambarIye tattvArthasUtre "naigama-saGgraha-vyavahArarjusUtra-zabda-samabhirUdaivambhUtA nayAH" gi (ta.sU.1/33) ityuktam / vidyAnandasvAminA tattvArthazlokavArtike nayavivaraNe "saptaite niyataM yuktAH naigamasya nayatvataH" (na.vi.40) ityuktyA naigamAdayaH saptaiva mUlanayA drshitaaH| laghIyastraye akalaGkasvAminA'pi anuyogadvArasUtranA vacanane potAnA gharamAM rAkhI mUkIne nava prakAranA nayanI prarUpaNA karavA svarUpe usUtrane tame zuM bolo cho ? potAnA gharanI maryAdA jALavavI joIe. judI-judI vAto karavI na joIe. "prazna ane kutsA = jugupsa arthamAM "ji vaparAya" - Ama anekArthasaMgrahamAM zrI hemacaMdrasUrijIe jaNAvela che. te mujaba ahIM mULa zlokamAM rahela "jiM' zabda kutsA arthamAM jANavo. kAraNa ke anuyogadvArasUtranuM ullaMghana karIne nayatvanA sAkSAt vyApya dravyArthikatva vagere nava prakAranA guNadharmonuM pratipAdana karavAmAM Ave to ApaNA siddhAntamAM rahela uparokta anuyogadvArasUtra kaI rIte saMgata thaze ? bilakula nahi thAya. tethI nayo nava che' - A pramANe AlApapaddhati graMthamAM bolanAra digaMbara devasena usUtrabhASI tarIke jANavo. A rIte ahIM devasena pratye jugupsA vyakta karavAmAM Avela che. niSphara vANIvALA jIvone nipura javAbI Apavo' - A nyAyathI prastuta javAba samajavo. >> digaMbarasaMpradAyamAM paNa sAta nava mAnya che ) (aa varta) digaMbara devasenajIe phakta zvetAMbarajainasaMmata anuyogadvArasUtranuM ullaMghana nathI karyuM paraMtu digaMbara zAstrasamUhanuM paNa teNe ullaMghana karela che. te A rIte - digaMbarIya tattvArthasUtra graMthamAM jaNAvela che ke "naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUDha, evaMbhUta - A nayo che.' saMgraha ke vyavahAra nayamAM naigamanayano samAveza na karanAra digaMbara vidyAnaMdasvAmIe tattvArthazlokavArtika graMthamAM nayavivaraNa prakaraNamAM jaNAvela che ke "naigama e naya hovAnA lIdhe prastuta sAta naya niyatarUpe mAnavA yuktisaMgata che." AvuM kahevA dvArA temaNe paNa "mULa naya naigama vagere sAta ja che' - Ama darzAvela che. "zrutavizeSAtmaka namo naigamAdi prakAre sAta che' - A mujaba laghIyastraya graMthamAM kahevA dvArA "ema" pada pustakomAM nathI. ko.(9)+si.A.(1)mAM che. te phakta ko.(13)mAM ja "Ityartha:' pATha che. Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1038 0 utsUtrabhASaNasya mahAnarthakAritA 0 8/17 "zrutabhedA nayAH sapta naigamAdiprabhedataH" (la.tra.67) ityuktyA saptaiva nayA iti sUcitam / tatazcotsUtrabhASaNA'pasiddhAntadoSau devasenasya durvaarau| tatrA'pi utsUtrabhASaNantu mahAdoSaH / sa taduktaM gurusthApanAzatake zrIdhareNa "ege ussuyavayaNe jaMpie jaM havei bahu paavN| taM sayajIho vi naro na - tIra dila vAlasatA" (.thA.za.88) ti mavinaya | . svayameva devasenenA'pi nayacakre "paDhamatiyA davvatthI, pajjayagAhI ya iyara je bhaNiyA" (na.ca.44) _ ityuktvA 'svazastraM svavadhAya' iti nyAyaH anusRtaH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - niSprayojanaM svabuddhyA AgamavailakSaNyena padArthapratipAdane utsUtraprarUpaNA-jinAgamAzAtanA-dIrghasaMsAritvAdidoSApatteH pAramezvarapravacanoktapadArthapratipAdanAt pUrvaM (1) prakRte akalaMkasvAmIe paNa "mUlanaya sAta ja che' - tema sUcita karela che. jo temanA mate nava mUlanayo hota to sAtanA badale nava nayanuM arthanaya-zabdanayamAM vibhAjana temaNe karyuM hota. paNa temaNe tema karela nathI. tethI mUlanayo sAta ja che - tema phalita thAya che. AthI digaMbara-zvetAMbara banne prakAranA saMpradAyanA prAcIna graMthomAM nayanA sAta prakAra ja mAnya che, nava nahi - AvuM phalita thAya che. # utsavaprarUpaNA moTo doSa (tatta.) tethI Agamika paribhASA mujaba usUtrabhASaNa ane dArzanika paribhASA mujaba apasiddhAnta - A be doSa devasenane durvAra banaze. AgamanuM ullaMghana karavAthI usUtrabhASaNa tathA digaMbara pUrvAcAryonA vacananuM ullaMghana karavAthI apasiddhAnta doSa durvAra che. A bannemAM paNa utsutrabhASaNa to bahu moTo doSa che. tethI ja gurusthApanAzatakamAM zrIdhare jaNAvela che ke "phakta eka usUtravacana bolavAmAM Ave tenAthI je puSkaLa pApa lAge che, tene so varSa sudhI seMkaDo jIbhavALo vidvAna mANasa kahe to paNa . te pUrepUruM pApakathana karavA mATe zaktimAna nathI." A bAbatanI UMDANathI vibhAvanA karavI. potAnuM zAstra-zastra potAnA vadha mATe A (svA.) khuda devasene paNa jAte ja nayacakramAM "nagama, saMgraha, vyavahAra - A prathama traNa naya dravyArthika che. tathA bAkInA batAvelA RjusUtrAdi cAra navo paryAyagrAhI = paryAyArthika che' - A kahIne mULa naya sAta svIkArIne teno be nayamAM samavatAra karyo che. matalaba ke tyAM nava naya nathI jaNAvyA. tathA AlApapaddhatimAM devasene nava naya batAvelA che. tethI devasenanuM vacanAtmaka = zAstrasvarUpa zastra devasenanA potAnA ja vadha (= nigraha ke parAjaya) mATe bane tevA nyAyane devasena anusare che. ja bolatA pUrve sAvadhAnI - AdhyAtmika upanaya :- vagara kAraNe, vagara prayojane ApaNI buddhithI Agama karatAM alaga rIte koI paNa padArthanuM pratipAdana karavAmAM usUtraprarUpaNA, AgamaAzAtanA, dIrdhasaMsAritva vagere doSo vaLagI paDatAM vAra nathI lAgatI. tethI kAMI paNa bolatA pUrve (1) "A bAbatamAM AgamazAstro zuM kahe che? 1. ekasmin ucchRtavacane jalpite yad bhavati bahu paapm| tat zatajihvo'pi naro na tarati kathayituM varSazatam / / 2. prathamatrikA dravyArthikAH, paryAyagrAhiNazca itare ye bhnnitaaH| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vimRzya bhASaNaM zreyaH 1039 8/17 jinAgamAbhiprAyaH kIdRza: ? (2) madIyaprarUpaNayA''gamA''zAtanA syAnna vA ? (3) pUrvAcArya - pa paramparAparAGmukhatA mamA''padyeta na vA ?' ityAdikaM svacetasi vicaarnniiym| tatazca "atyakSaM rA viSayAtItaM niraupamyaM svbhaavjm| avicchinnaM sukhaM yatra sa mokSaH paripaThyate / / " (jJAnA. 13/8) iti jJAnArNave zubhacandrAcAryeNa darzitaH mokSaH nikaTaH syAt / / 8/17 / / (2) mArA bolavAthI AgamanI AzAtanA to nahi thAya ne ? (3) pUrvAcAryothI vimukha thaIne to huM nathI bolI rahyo ne ?' ItyAdi bAbatanI kALajI rAkhavI anivArya che. tevI kALajInA lIdhe jJAnArNavamAM digaMbarAcArya zubhacaMdrajIe varNavela mokSa nikaTa Ave. tyAM jaNAvela che ke 'jyAM (1) atIndriya, (2) | viSayAtIta, (3) anupama, (4) svabhAvajanya svAdhIna, (pa) avicchinna-akhaMDa-niraMtara sukha hoya te mokSa kahevAya che.' (8/17) * sAdhanAnA prANa che lakhI rAkho DAyarImAM......ja - - * ekAgratA, buddhinI sUkSmatA, vidhipAlana ane niyamitatA. ahobhAva, hRdayanI svacchatA, upAsanAnA prANa che saraLatA, zraddhA ane bhakti. * buddhine potAnA aMtarAya TALavAmAM rasa che. zraddhAne bIjAnA aMtarAya TALavAmAM rasa che. * Avega-Aveza-AturatA vAsanAne varelA che. upAsanA zAMta-prazAMta-upazAMta-Tharela che. uttarasAdhaka vinA sAdhanAnI pUrti muzkela che. upAsanAmAM to upAsya ane upAsaka vacce advaita jhaLahaLe che. * sAdhanA prabhuno viyoga miTAve che. dA.ta. muni jamAli. upAsanA prabhunuM vismaraNa haTAve che. dA.ta. anupamA devI. Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ? 04 * dravyArthikadazabhedAdInAmupalakSaNatvam / 8/18 dazabhedAdika paNi ihAM re, 3upalakSaNa karI jANI; raNa nahIM to kaho aMtarbhAvaI re, pradezArtha kuNa ThANi re? I8/18 (126) prANI. ihAM = nayacakra graMthamAMhi, digaMbaraI dravyArthikAdi 10 bhedAdika kahiyAM, te paNi upalakSaNa karI - jANo. nahIM to pradezArthanaya kuNa ThANi AvaI? te vicArayo. sUtre - vyathA, paTTayA, davva-paesaTTayAe" ityaadi| navamUlanayavibhAgavaitathyamupadarya tatprabhedavibhAgavaitathyamupadarzayati - 'daze'ti / dazabhedAdirapyatra jJeyaH kRtvoplkssnnm| antarbhAvo'nyathA brUhi pradezArthasya kutra nu ? / / 8/18 / / prakRte daNDAnvayastvevam - atra dazabhedAdirapi upalakSaNaM kRtvA jnyeyH| anyathA pradezArthasya antaryAvaH kRtra nu ? (tA) TUdiyA8/18AA atra = nayacakraprakaraNe AlApapaddhatiprakaraNe ca devasenapradarzitaH dazabhedAdiH = dazavidhaka dravyArthikanaya-SaDvidhaparyAyArthikAdiH api upalakSaNaM kRtvA jJeyaH, na tu vibhAgarUpeNa / anyathA = gi dazavidhadravyArthikanaya-SaDvidhaparyAyArthika-trividhanaigama-dvividhasaGgrahAdirUpeNa navavidhanayAvAntaranayavibhajane he devasena ! brUhi pradezArthasya = pradezArthanayasya antarbhAvaH = samAvezaH dazavidhadravyArthikAdinayamadhye kutra nu syAt ? tathA tadasamAvezAd navavidhanayAvAntaranayavibhAgasya nyUnatA syAt, vibhAjyatAvacchedakA''krAntasya klRptavibhAjyatAvacchedakavyApyadharmA'nAzrayatvAt / "nu prazne" (a.sa.pariziSTa-16) avetaraNikA - digaMbara devasenajI dvArA karAyela nava mUlana vibhAgamAM khoTApaNuM jaNAvI, "te mUlanayanA prabhedono vibhAga paNa mithyA che' - evuM jaNAvavA graMthakArazrI kahe che ke : ka pradezArthanaya vicAraNA kUpha zlokArtha :- prastutamAM dazabheda vagere paNa upalakSaNa karIne jANavA. anyathA pradezArthanayano aMtarbhAva che kyAM thaze ? te tame jaNAvo. (8/18) vyAkhyArtha:- nayacakraprakaraNa tathA AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe jaNAvela dravyArthikanayanA daza bheda tathA paryAyArthikanayanA cha bheda vagere paNa upalakSaNa karIne jANavA, vibhAgasvarUpe nahi. jo AvuM mAnavAmAM na Ave arthAt prathama dravyArthikanaya daza prakAre che. bIjo paryAyArthikanaya cha prakAre che. trIjo naigamanaya traNa prakAre che. ....ItyAdirUpe nava prakAranA nayano avAntara vibhAga pADavAmAM Ave to te devasena ! tame bolo - pradezArthanayano samAveza dazavidha dravyArthikanaya vageremAM kayA sthaLe thaze ? ekeyamAM teno aMtarbhAva thaI zake tema nathI. anekArthasaMgrahakoza mujaba prazna arthamAM ahIM nuM jaNAvela che. pradezArthanayano temAM samAveza na thavAthI devasenadarzita navavidha nayanA avAntara ko.(1+2)mAM "deza...' pATha. 8 mo.(2)mAM "ujala.' azuddha pATha. # ko.(4)mAM 'kima' pATha. ko.(4+5+6+8)mAM aMtarbhavaI pATha. ko.(9) + si.mAM "aMtarbhavi' pATha. 1. dravyarthatA, pravezArthatA, dracArya-kanTezArthatA Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * pradezArthanayavimarzaH 8/18 iti anekArthasaGgrahavacanAdatra nu praznArthe bodhyaH / pa yathA 'eka-dvi-tri-caturindriyA jIvAH' iti jIvavibhAgopadarzane nyUnatA, vibhAjyatAvacchedakIbhUta- rA jIvatvadharmAzrayANAM hayAdInAM paJcendriyajIvAnAM vibhAjyatAvacchedakavyApyaikendriyatvAdicatuSTayAnyatamA- bha 'nAzrayatvAt tathA 'dravyArthikAdayo dazavidha - SaDvidhAdayaH' iti mUlanayAvAntaranayavibhAgadarzane nyUnatAdoSasyA'parihAryatvameva, vibhAjyatAvacchedakIbhUtadravyArthikanayatvAzrayasya pradezArthanayasya vibhAjyatAvacchedakavyApyakarmopAdhizUnyazuddhadravyArthikatvAdidazakAnyatamA'nAzrayatvAt / rza ka na ca pradezArthanaya eva nAstIti na nyUnatAdoSa iti vAcyam, somilavaktavyatAyAM bhagavatIsUtreNa nayavibhAgamAM nyUnatA doSa lAgu paDaze. kAraNa ke vibhAjyatAavacchedakadharmathI AkrAMta hovA chatAM pradezArthanaya Avazyaka vibhAjyatAavacchedakavyApya evA devasenadarzita koI paNa dharmano Azraya banato nathI. navanayavibhAgamAM paNa nyUnatA al (yA.) vibhAjyatAavacchedaka dharmathI viziSTa je je padArtha hoya te tamAma jo koIka vibhAjyatAavacchedakavyApya dharmano Azraya bane to ja te vibhAga samyak kahevAya. jo vibhAjyatAavacchedaka dharmano Azraya e vibhAjyatAavacchedakavyApya dharmano Azraya na bane to vibhAgamAM nyUnatA doSa lAgu paDe. dA.ta. 'jIvanA cAra bheda che - (1) ekendriya, (2) beIndriya, (3) teIndriya, (4) cariMdriya' - A pramANe jIvano vibhAga batAvavAmAM Ave to temAM nyUnatA doSa rahelo che. kAraNa ke vibhAjyatAavacchedakIbhUta jIvatva dharmano Azraya hovA chatAM paNa ghoDo, gAya vagere paMcendriya jIvo vibhAjyatAavacchedakavyApya ekendriyatva, beIndriyatva vagere vivakSita cAra dharmomAMthI ekano paNa Azraya banatA nathI. tema 'nayo nava prakAranA che. dravyArthika vagere nava nayo kramazaH davidha, Savidha vagere prakAre che' - A pramANe devasenajIe darzAvela mUlanayano avAntara nayavibhAga paNa nyUnatA doSathI grasta che. kAraNa ke vibhAjyatAavacchedakIbhUta dravyArthikanayatva nAmanA guNadharmano Azraya hovA chatAM pradezArthanaya prastutamAM vibhAjyatAavacchedakavyApya tarIke jaNAvela karmopAdhirahita zuddha dravyArthikatva vagere daza guNadharmomAMthI eka paNa guNadharmano Azraya banato nathI. TUMkamAM, paMcendriya jIvano uparokta cAra prakAranA jIvomAM samAveza na thavAthI jema uparokta caturvidha jIvavibhAga nyUnatAdoSathI grasta che, tema pradezArthanayano daza dravyArthikanayomAM samAveza na thavAthI davidha dravyArthikanaya vagere avAntaranayavibhAga nyUnatAdoSathI grasta che. tethI dazavidha dravyArthikanaya vagerenuM pradarzana paNa avAntara nayavibhAgasvarUpa nathI, paNa upalakSaNa che - tema samajavuM vyAjabI che. upalakSaNa anyavidha nayanuM astitva svIkAre che. jyAre nayavibhAgavAkya ke avAntaranayavibhAgavAkya anyavidha nayanuM ke avAntaranayanuM astitva mAnya karato nathI. mATe dazavidhAdinayadarzaka vAkyane upalakSaNa kahevAmAM doSa nathI. paNa vibhAgavAkya kahevAmAM nyUnatA doSa Ave che. 1041 somila vaktavyatA vicAra (6 gha.) 'pradezArthanaya ja zAstramAnya nathI. mATe navavidha nayamAM teno samAveza na thavAno ke tiimattaka nyUnatA doSa AvavAno koI prazna ja upasthita nathI thato' A mujaba ahIM zaMkA na Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1042 * somilavaktavyatAvimarza: 6 8/18 tasya nirdezAt / taduktaM tatra '"davvaTThiyAe ege ahaM, nANa-daMsaNaTThayAe duvihe ahaM, paesaTTayAe akkhae vi ." (.pU.18/10/647) tiA tattijozaphlevam "nIvaDravyavasvaina dravyarthatA "gsE', na tu / pradezArthatayA, teSAmasaGkhyeyatvAt / tathA kaJcitsvabhAvamAzrityaikatvasaGkhyAviziSTasyApi padArthasya svabhAvAntaradvayApekSayA dvitvamapi na viruddhamityata uktaM 'nANa-daMsaNaTThayAe duvihe ahaM' iti / tathA pradezArthatayA'saGkhyeyapradezatAmAzritya akSato'pyaham, sarvathA pradezAnAM kSayAbhAvAd" (bha.sU.18/10/647 za vR.)| somilavaktavyatArahasyaM tu avocAma adhyAtmavaizAradyAm adhyAtmopaniSadvRttau (1/30-31) / ___atra hi pradezArthanayo darzita ev| na ca tasya dazavidhadravyArthikanayavibhAge samAvezaH / sambhavati, dravyArthikanayavibhAjyatA'vacchedakavyApyadharmA'nAkrAntatvAt / na ca dravyArthikanayasAmAnye tasyAntarbhAvo'stu iti vAcyam, akhaNDaskandhagrAhakasAmAnyadravyArthanayApekSayA bhagavatA svasmin ekatvasyaivoktatvAt, pradezArthanayena tvsngkhyeytvsyaabhiprettvaat| tatra tadantarbhAve ca prdeshaarthtyaa'kssttvaakaravI. kAraNa ke bhagavatIsUtranA aDhAramA zatakamAM somila brAhmaNanA praznano javAba ApavAnA avasare pradezArthanayano ullekha prApta thAya che. tyAM bhagavAna mahAvIre somila brAhmaNane jaNAvela che ke dravyArthathI huM eka chuM. jJAna-darzanArthathI huM dvividha chuM. pradezArthathI huM akSaya paNa chuM.' zrIabhayadevasUrijI mahArAje uparokta bhagavatIsUtravacananI vyAkhyA karatAM je jaNAvela che, teno prastutamAM upayogI aMza A mujaba che ke "jIva dravya eka hovAthI dravyArthathI = dravyadRSTie "huM eka chuM." paraMtu pradezArthathI = AtmapradezadRSTie huM eka nathI. kAraNa ke Atmapradezo to asaMkhya che. tema ja koIka svabhAvane AzrayIne eka = ekatvasaMkhyAyukta paNa padArtha anya be svabhAvane AzrayIne dvitva saMkhyAthI yukta hoya to paNa temAM koI virodha Avato nathI. tethI ja bhagavAne jaNAvela che ke "jJAna ane darzana svabhAvanI dRSTie " huM dvividha = dvitvasaMkhyAyukta paNa chuM." tathA pradezArthathI = AtmapradezadRSTithI asaMkhya AtmapradezanI apekSAe "akSaya paNa chuM. kAraNa ke sarva prakAre Atmapradezono nAza thato nathI." somilavaktavyatAnuM rahasya ame adhyAtmopaniSadgI adhyAtmavaizAradI vyAkhyAmAM jaNAvela che. pradezArthanacavicAra A (tra.) ahIM ApaNe joI zakIe chIe ke bhagavAne svayaM pradezArthanaya batAvela ja che. mATe pradezArthanaya Agamokta nathI' - evuM kahI zakAtuM nathI. devasenajIe je daza prakAranA dravyArthikanaya batAvela che, temAM to pradezArthanayano samAveza nathI ja thaI zakato. kAraNa ke dravyArthikanayanA devasenadarzita vibhAjyatAavacchedakavyApya karmopAdhirahitazuddhadravyArthikatvAdi daza guNadharmomAMthI eka paNa vibhAjyatAavacchedakavyApyadharma prastuta pradezArthanamAM raheto nathI. tethI pUrvokta nyUnatAdoSa durvAra banaze. dravyArthikanayasAmAnyamAM pradezArthanayano aMtarbhAva thaI nathI zakato. kAraNa ke akhaMDa skaMdha dravyanA grAhaka evA dravyArthikanasAmAnyanI apekSAe bhagavAne potAnAmAM ekatva saMkhyA ja darzAvela che. pradezArthanayanI daSTie to bhagavAnane potAnAmAM asaMkhyAtatva ja abhipreta che. kAraNa ke Atmapradezo asaMkhya che. 1. dravyarthatA choDama, jJAna-rzanArthatA trividha dama, prArthatA akSatothama.... Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/18 0 aparamabhAvagrAhakAdidravyArthikApAdanam / 1043 tathA karmopAdhisApekSa jIvaibhAvagrAhaka dravyArthika jima kahio, tima jIvasaMyogasApekSapugalabhAvagrAhaka naya paNi bhinna kaNio joii, Ima anaMta bheda thAI. 'bhidhAnamapyanatiprayojanaM syAt, dravyArthikasammatazAzvatatvagrAhakatayA pradezArthanayasya vibhAjyatA'vacchedakA''krAntatve'pi vibhAjyatA'vacchedakavyApyadharmazUnyatvAd vibhAganyUnatAdoSazca durvAra eva syAditi / kiJca, yathA karmopAdhisApekSajIvabhAvagrAhako'zuddhadravyArthikanayaH dravyArthikacaturthabhedarUpeNa kathitaH tathA jIvasaMyogasApekSapudgalabhAvagrAhakanayo'pi pRthag vaktavyaH syAt / evaM paramabhAvagrAhakadravyArthikanayavad aparamabhAvagrAhakadravyArthikanayo'pi 'darzanasvarUpa AtmA' ityAdipratipAdakaH pRthak / svIkartavyaH syAt / evaM prAtisvikatattadvizeSadharmapuraskAreNa anantAH nayabhedAH prasajyeran / tatazca / na dazavidhadravyArthikaprabhRtyaSTAviMzatividhA'vAntaranayapradarzakavAkyasya mUlanayAvAntaranayavibhAgavAkya- Na vaLI, dravyArthikanayasAmAnyamAM pradezArthanayano aMtarbhAva karavAmAM Ave to pradezArthanayathI akSayatva = avinAzitva = zAzvatatva darzAvavAnuM koI vizeSa prayojana paNa rahetuM nathI. pradezArthanayano dravyArthikanayasAmAnyamAM samAveza thaI jato hoya to bhagavAne dravyArthikanasAmAnyanI dRSTie ja etva ane avinAzitva - A banne guNadharmo potAnAmAM darzAvela hota. paraMtu tevuM jaNAvela nathI. dravyArthathI ekatva ane pradezArthathI akSatatva darzAvela che. tethI daza vibhAjyatAavacchedakavyApya dharmathI zUnya evA dravyArthikanayasAmAnyarUpe pradezArthikanayane mAnI zakAya nahi - tevuM siddha thAya che. tathA pradezArthanayane dravyArthika sAmAnyarUpa mAno to paNa dazavidha dravyArthikavibhAgamAM teno samAveza na thavAthI pUrvokta vibhAganyUnatA doSa to Ubho ja raheze. kema ke dravyArthikasaMmata zAzvatatvane grahaNa karavAthI pradezArthanamAM che vibhAjyatAavacchedaka hovA chatAM vibhAjyatAavacchedakavyApya dharma raheto nathI. ahIM je kahevAmAM Avela che te to eka digdarzana mAtra che. haju AnA AdhAre AgaLa upara ghaNuM vicArI zakAya tema che. A hakIktane jaNAvavA mATe "parAmarzakarNikA' vyAkhyAmAM "vi' zabdano prayoga karavAmAM Avela che. sa ja devasenIya nayavibhAgamAM nyUnatA ja (ziSya.) vaLI, bIjI vAta e che ke digaMbara devasenajIe nayacakra graMthamAM jema karmopAdhisApekSa jIvabhAvagrAhaka azuddha dravyArthikanayane dravyArthikanA cothA bheda rUpe jaNAvela che, tema jIvasaMyogasApekSa pugalabhAvagrAhaka dravyArthikanayane paNa judo darzAvavo joIe. te ja rIte paramabhAvagrAhaka dazamAM dravyArthikanayanI jema aparamabhAvagrAhaka dravyArthikanaya paNa alaga batAvavo joIe. aparamabhAvagrAhaka naya zenuM pratipAdana karaze ?' - tevI zaMkA na karavI. kAraNa ke jJAna guNa jema AtmAno paramabhAva che, tema darzanaguNa AtmAno aparamabhAva che. tethI paramabhAvagrAhaka naya AtmA jJAnasvarUpa che" - A pramANe pratipAdana kare che, tema aparamabhAvagrAhaka naya "AtmA darzanasvarUpa che' - A pramANe pratipAdana karI zake che. Ama pratisvika = vyaktigata te te vizeSa guNadharmone zodhI, tene AgaLa ja ko.(12)mAM "sApekSA jIva' pATha. 8 lI.(3)mAM "jIvAbhAva' azuddha pATha che. * ko.(12)mAM "sApekSApu." pATha. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1044 0 devasenamate naigamabhedA'saGgrahaH / 8/18 tathA prasthAdi daSTAMtaI naigamAdikanA azuddha, azuddhatara, azuddhatama, zuddha, zuddhatara, zuddhatamAdi bheda (kaho) kihAM (aMtarbhAvaI=) saMgrahiyA jAI ? "upacAra mATai te upanaya kahiI" - to apasiddhAMta thAI. anuyogadvAraI te na bheda dekhADayA chai. I8/18 pa rUpatA sambhavati, nyUnatApatteH / kiJca, prasthaka-vasatipramukhadRSTAntaiH naigamAdeH azuddhA'zuddhatarA'zuddhatama-zuddha-zuddhatara-zuddhatamAdibhedAH navavidhamUlanayAnAmaSTAviMzatibhedeSu madhye kutrA'ntarbhAvanIyAH? na copacArabhAvena pravartanAt te upanayAH, apasiddhAntApAtAt / anuyogadvArasUtre nayabhedatvena teSAmupadarzanAt / taduktaM tatra "se kiM za taM nayappamANe ?, nayappamANe tivihe paNNatte, taM jahA - patthagadiTuMteNaM, vasahidiTuMteNaM, paesadiTuMteNaM / se kiM cha taM patthagadiTuMteNaM ?, patthagadiEteNaM se jahAnAmae keI purise parasuM gahAya aDavIhutte gacchejjA, taM pAsittA keI vaejjA - kahiM bhavaM gacchasi ? avisuddho negamo bhaNai - patthagassa gcchaami| taM ca keI chiMdamANaM pAsittA vaejjA - kiM bhavaM chiMdasi ? visuddho negamo bhaNai - patthayaM chiMdAmi / taM ca keI tacchamANaM pAsittA karIne judA-judA nayane batAvavAmAM Ave to nayanA anaMtA bhedo mAnavAnI Apatti devasenajIne lAgu paDaze. tethI daza vizeSa guNadharmone zodhIne dravyArthikanayanA dazabheda batAvavAnI devasenajInI vAta vyAjabI nathI. tethI dravyArthikanayanA dazabheda, paryAyArthikanA cha bheda... ema kula 28 prakAre avAntaranayanA bhedone darzAvanAra vAkya mUlanayanA avAntarano saMbaMdhI vibhAgavAkya banI zakatuM nathI. tene avAntaranayavibhAgavAkya mAnavAmAM uparokta bhedono samAveza na thavAthI pUrvavat nyUnatAdoSa lAgu paDe che. / prasthaka udAharaNamAM naigamanayanA vividha abhiprAyo ga (gni.) vaLI, haju eka agatyanI vAta e che ke prasthaka, vasati vagere dRSTAMtathI naigama vagere nayanA je azuddha, azuddhatara, azuddhatama, zuddha, zuddhatara, zuddhatama Adi bhedo darzAvela che, te bhedono ( devasenajI nava prakAranA mUlanayanA aThThAvIsa bhedomAMthI kayA bhedamAM = prakAramAM samAveza karaze? nayanA eka paNa prabhedamAM teno aMtarbhAva thaI zakato nathI. 'upacArabhAvathI = aupacArikarUpe pravartatA hovAthI che te prasthaka daSTAMtAdinA pratipAdaka vacano upanaya svarUpa che, nayarUpa nahi - AvI dalIla na karavI. kAraNa ke tevuM mAnavAmAM apasiddhAnta doSa AvI paDaze. apasiddhAnta doSa lAgu paDavAnuM kAraNa e che ke anuyogadvArasUtramAM prasthakAdidaSTAMtadarzaka vacanone judA-judA nayasvarUpe darzAvela che. anuyogadvArasUtramAM jaNAvela che ke "te nayapramANa zuM che ? nayapramANa traNa prakAre che. te A rIte (1) prasthaka dRSTAMtathI, (2) vasati daSTAMtathI ane (3) pradeza daSTAMtathI. prasthaka dRSTAMtathI naya nAmanA pramANanuM svarUpa zuM che? prasthaka daSTAMtathI tenuM svarUpa A mujaba che. jema ke amuka nAmavALo koI puruSa kuhADI laIne jaMgala tarapha prasthAna karato hoya, tene joIne koI pUche ke "tame kyAM jAva cho ?' 2 P(2)mAM "prakArAdi pATha. 1, a vi tatva nathaDmAma ? navamA trivirSa prAtaka. 4 cA - prastha vasatidaSTAntena, prdeshdRssttaanten| atha kiM tata prasthakadRSTAntena ? prasthakadaSTAntena tada yathAnAma kazcita puruSaH parazaM gRhItvA aTavImukhaH gaccheta, taM dRSTvA kazcid vadet - kva bhavAn gacchati ? avizuddho naigamo bhaNati - prasthakAya gcchaami| taM ca kazcid chindantaM dRSTvA vadet - kiM bhavAna chinatti? vizuddho naigamo bhaNati - prasthakaM chindmi| taM ca kazcit takSantaM dRSTvA Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/18 prasthakodAharaNapradarzanam / 1045 'vaejjA - kiM bhavaM tacchasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNai - patthayaM tcchaami| taM ca keI ukkIramANaM pAsittA vaejjA - kiM bhavaM ukkIrasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNai - patthayaM ukkiiraami| taM ca keI (vi)lihamANaM* pAsittA vaejjA - kiM bhavaM (vi)lihasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNai - patthayaM (vi)lihAmi / evaM visuddhatarassa Negamassa nAmA''uDDio pttho| "evameva vvhaarssvi| saMgahassa ciya-miya-mejjasamArUDho pttho| ujjusuyassa patthao'vi patthao, / mejjaMpi pttho| tiNhaM saddanayANaM patthayassa atthAhigArajANao jassa vA vaseNaM patthao niSphajjai / se taM pattharyAvidyute" (anu.phU.474) I "se kiM taM vasahidiTuMteNaM ? vasahidiTuMteNaM se jahAnAmae keI purise kaMci purisaM vaejjA - kahiM bhavaM Na - to avizuddha naigamanaya kahe che ke "prasthaka levA mATe jAuM chuM." te puruSa jaMgalamAM prasthAyogya lAkaDAne chedavAnuM kAma karato hoya tyAre tene koI pUche ke "tame zuM chedo cho ?' - to vizuddha naigamanaya kahe ke "huM prasthakane cheduM chuM." te puruSa prasthaka banAvavA mATe chedelA kASThakhaMDane cholato hoya tyAre tene koI pUche ke "tame zuM cholo cho ?' - to vizuddhatara naigamanaya kahe ke "huM prasthakane choluM chuM." prasthAyogya kASThakhaMDane ukeravAnuM kAma karatA te puruSane joIne koI pUche ke "tame zuM ukero cho ?' - to adhika vizuddha naigamanaya javAba Ape che ke "prasthakane ukeruM chuM. temaja prasthAyogya kASThakhaMDamAM lekhanIthI lekhana* kriyAne karatA puruSane joIne koI pUche ke "tame zenI lekhana kriyA (kharabacaDApaNuM UMcA-nIcApaNuM dUra karIne mApasara karavAnI kriyA) karo cho ?' - to te adhikatara zuddha naigamanaya kahe che ke "prIkanI lekhana kriyA karuM chuM." jyAre atyaMta vizuddha naigamanayanA abhiprAya mujaba to rAjasattA taraphathI prasthaka tarIkeno sikko jene lAgelo che, tevo prasthaka ja prasthaka tarIke mAnya che. (.) vyavahAranayanA paNa A ja rIte azuddha, zuddha, zuddhatara vagere prakAro ane vividha abhiprAyo jANavA. saMgrahanayanA mate cita = dhAnyathI vyApta tathA mita = mApavA yogya dhAnyathI paripUrNa, dhAnyane mApavAmAM pravRtta thayela prasthaka ja prasthaka kahevAya che. RjusUtranayanA mate prasthaka paNa prasthaka che tathA prasthakathI mapAyela dhAnya paNa prasthaka che. zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta - Ama chellA traNa nayanA mata mujaba prasthakasvarUpagocara parijJAnamAM upayukta puruSa prasthaka che. arthAt prasthakanA svarUpanI vyApaka jANakArImAM upayogavaMta puruSa e prasthaka che. athavA je prasthakakartugata upayoganA AdhAre prasthaka niSpanna thAya che, te upayoga e ja prasthaka che." A rIte prathama prasthaka daSTAMtathI "naya' nAmanuM pramANa kahevAya che. ja "vasati' draSTAMtathI naigamanacanuM nirUpaNa / (" hiM) "vasatidRSTAMtathI "jya' nAmanuM pramANa kaI rIte kahevAyela che ? A praznano javAba 1. vadet - kiM bhavAn takSati ? vizuddhataro naigamo bhaNati - prasthakaM tkssaami| taM ca kazcid utkirantaM dRSTvA vadet - kiM bhavAn utkirati ? vizuddhataro naigamo bhaNati - prasthakam utkiraami| taM ca kazcit likhantaM dRSTvA vadet - kiM bhavAn likhati ? vizuddhataro naigamo bhaNati - prasthakaM likhaami| evaM vizuddhatarasya naigamasya nAmA''kuTTitaH prsthkH| *. 'lekhanaM = lekhanyA mRSTaM karaNam' iti anuyogdvaarmldhaarvRttau| 2. evameva vyvhaarsyaapi| saGgrahasya cita-mita -meyasamArUDhaH prsthkH| RjusUtrasya prasthako'pi prasthakaH, meyamapi prsthkH| trayANAM zabdanayAnAM prasthakasya arthA dhikArajJaH (prasthakaH) yasya vA vazena prasthako nisspdyte| tadetat prsthkdRssttaanten| 3. atha kiM tad vasatidRSTAntena ? vasatidRSTAntena tad Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1046 8/18 vasasi ? taM avisuddho Negamo bhaNai loge vasAmi / 1 loge tivihe paNNatte, taM jahA - uDDaloe aholoe tirialoe / tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddho rANegamo bhaNai - tirialoe vasAmi / tirialoe jaMbUddIvAiA sayaMbhUramaNapajjavasANA asaMkhijjA dIvasamuddA paNNattA / tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNai jaMbUddIve vasAmi / jaMbUddIve dasa khettA paNNattA, taM jahA - bharahe, eravae, hemavae, eraNNavae, harivasse, rammagavasse, devakurA, uttarakurA, puvvavidehe, avaravidehe / tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNai bharahe vAse vasAmi / bhara vAse duvihe paNNatte, taM jahA - dAhiNaDDUbharahe uttaraDDabharahe a / tesu savvesu (dosu ) bhavaM vasasi ? visuddhatarAo gamo bhaNai - dAhiNaDDabharahe vasAmi / +-dAhiNaDDabharahe aNegAiM gAmASS gara-nagara- kheDa - kabbaDa-maDaMba - doNamuha-paTTaNA'' sm-sNvaah-snnnnivesaaiN| tesu A rIte che ke jema amuka nAmavALo puruSa koIka mANasane pUche ke 'Apa kyAM vaso cho ?' to te puruSane azuddha naigamanaya (= azudghanaigamanayavAdI) kahe che ke 'huM lokamAM vasu chuM.' (lo.) 'soDa bhae prahAre uhevAyesa che. (1) ardhvaloDa, (2) adholoGa tathA (3) tiryagloDa. zuM Apa A traNeya lokamAM vaso cho ?' - A praznanA javAbamAM vizuddha naigamanaya (= vizuddharnaMgama-nayavAdI) kahe che ke 'tiryak lokamAM huM vasu chuM.' 'tiryaklokamAM jaMbudrIpathI mAMDIne svayaMbhUramaNa sudhInA asaMkhya dvIpasamudra zAstramAM darzAvelA che. zuM Apa tiryaklokavartI te tamAma dvIpomAM ane sAgaromAM vaso cho ?' - A praznanA javAbamAM pUrva karatAM adhika zuddhi dharAvanAra naigamanaya kahe che ke 'jaMbudvIpamAM vasu chuM.' al 'jUdvIpamA pazaza kSetro zAstramAM dRrzAvesa che. te khA rIte (1) bharata kSetra, (2) bhairAvata kSetra, (3) himavaMta kSetra, (4) hiraeyavaMta kSetra, (4) harivarSa kSetra, (6) ramyaMDU kSetra, (7) hevaDuru, (8) uttarakuru, (9) pUrva mahAvidveSa, (10) pazcima mahAvihera kSetra zuM tiryagyo'vartI maMjUdvIpamAM AvelA A tamAma kSetramAM Apa vaso cho ?' A praznanA javAbamAM pUrva karatAM adhika zuddhine dharAvanAro naigamanaya kahe che ke 'huM bharatakSetramAM vasu chuM.' (bhara.) 'bharata kSetra pae me prAre zAstramAM darzAvesa che. dRkSizArdha bharatakSetra bhane uttarArdha bharatakSetra. Apa zuM banne bharatakSetramAM vaso cho ?' - A praznanA javAbamAM pUrva karatAM adhika zuddhine dharAvanAra naigamanaya kahe che ke 'huM dakSiNArdha bharata kSetramAM vasu chuM.' (dAhi.) 'dRkSizArdha bharatakSetramAM pae bhane gAma, jaae|, nagara, ghUjIyA dilyAvANI vasAhata = yathAnAma kazcit puruSaH kaJcit puruSaM vadet - 'kva bhavAn vasati ?' taM avizuddho naigamo bhaNati - loke vasAmi / - 1. lokaH trividhaH prajJaptaH, tad yathA UrdhvalokaH adholokaH tiryaglokaH / teSu sarveSu bhavAn vasati ? vizuddho naigamo bhaNati - tiryagloke vasAmi / tiryagloke jambUdvIpAdikAH svayambhUramaNaparyavasAnAH asaMkhyeyAH dvIpasamudrAH prajJaptAH / teSu sarveSu bhavAn vasati ? vizuddho naigamo bhaNati jambUdvIpe vasAmi / jambUdvIpe daza kSetrANi prajJaptAni tad yathA bharataH, airavataH, himavataH, airaNyavataH, harivarSaH, ramyagvarSaH, devakuruH, uttarakuruH pUrvavidehaH, aparavidehaH / teSu sarveSu bhavAn vasati ? vizuddhataro naigamo bhaNati bharate vasAmi / bharataH varSaH dvividhaH prajJaptaH, tad yathA dakSiNArdhabharataH uttarArdhabharataH ca / tayoH sarvayoH (dvayoH) bhavAn vasati ? vizuddhataro naigamo bhaNati - dakSiNArdhabharate vasAmi / - 2. dakSiNArdhabharate aneke grAmAkara-nagara- kheTa - karbaTa maDamba - droNamukha- paTTaNa-Azrama-saMbAdha-sannivezA: / teSu sarveSu bhavAn vasati ? A FE anuyogadvArasUtrAnusAreNa vasatidRSTAntopadarzanam Suo - - - Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/18 * vasatidRSTAnte saGgrahAdimatopadarzanam / 1047 savvesu bhavaM vasasi ? visuddhatarAo Negamo bhaNai - pADaliputte vasAmi / ___ pADaliputte aNegAiM gihAiM, tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhaNegamo bhaNai - devadattassa ghare vsaami| devadattassa ghare aNegA kotttthgaa| tesu savvesu bhavaM vasasi ? visuddhaNegamo bhaNai - gabbhaghare vsaami| evaM / visuddhassa Negamassa vasamANo, evameva vvhaarssvi| saMgahassa saMthArasamArUDho vasai / ujjusuassa jesu AgAsapaesesu ogADho tesu vsi| tiNhaM saddanayANaM / sAmave vasa / te vahite" (anu..476). te di te pakSavidyute ? (1) pAaitenuM gemo maLavuM - jIjuM ghaNo, nahIM - thampaSaNo, u) kheTa, kabUTa (= kharAba nagara), maDaMba (= jenI cAre bAju gAmaDAo dUra-dUra hoya), droNamukha (= jala-sthalamArgavALuM gAma), paTTaNa (= aneka dezamAMthI Avela kariyANA jyAM vecatA hoya te sthAna), Azrama, saMbAdha (= vividha jAtivALA ghaNA badhA lokothI khIcokhIca bharAyela sthAna), sanniveza (= gAya-bheMsanA tabelA) AvelA che. zuM Apa te tamAma gAma vageremAM vaso cho ?' - A praznanA javAbamAM pUrva karatAM adhika zuddhine dharAvanAra naigamanaya kahe che ke "pATaliputra nagaramAM huM vasu chuM." (pa.) "pATaliputra nagaramAM paNa aneka gharo AvelA che. zuM Apa pATaliputravartI tamAma gharomAM vaso cho ?' - A praznanA javAbamAM pUrva karatAM adhika zuddhine dharAvanAra naigamanaya kahe che ke "huM devadattanA gharamAM rahuM chuM." "devadattanA gharamAM aneka oraDAo che. zuM Apa te tamAma oraDAomAM vaso cho?' - A praznanA javAbamAM pUrva karatAM adhika zuddhine dhAraNa karanAro naigamanaya kahe che ke garbhagRhamAM vasu chuM." A rIte 'vasati' udAharaNamAM vizuddha naigamanayanA mate vasanAro mANasa vase che che - tema jANavuM. A ja rIte vyavahAranayanA paNa aneka prakAro ane aneka maMtavyo jANavA. 11 A vasati dRSTAMtathI saMgrahAdinacanuM pratipAdana : (dasa) saMgrahanayanA mate saMthArAmAM (pathArImAM) ArUDha thayelo devadatta vase che. RjusUtranA nI mate saMthArAmAM ArUDha thayelo devadatta je AkAzapradezomAM avagADha (= rahelo) che, te AkAzapradezomAM ja devadatta vase che. saMpUrNa saMthArAmAM ke saMthArAvartI tamAma AkAzapradezomAM devadatta vasato nathI. AthI pUrvanA naigama-vyavahArAdi no karatAM prastuta RjusUtranaya adhika zuddha daSTine dharAve che. zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta nayanA mate devadatta AtmasvabhAvamAM vase che. A mata pUrvanA nayonA abhiprAya karatAM paNa vadhu zuddha che. A rIte bIjA vasati dRSTAMtathI "naya' nAmanuM pramANa jANavuM. ( pradeza draSTAMtathI naigamAdi nayanuM pratipAdana S (" vi.) pradezasaMbaMdhI trIjA udAharaNathI "naya' nAmanuM pramANa kevA prakAre che ? A praznano javAba vividha svarUpe maLe che. te A mujaba (1) naigamanaya kahe che - "chano pradeza hoya che. te vizuddhataro naigamo bhaNati - pATaliputre vsaami| pATaliputre anekAni gRhaanni| teSu sarveSu bhavAn vasati ? vizuddhataro naigamo bhaNati- devadattasya gRhe vsaami| devadattasya gRhe aneke kosstthkaaH| teSu sarveSu bhavAn vasati ? vizuddhataro naigamo bhaNati - garbhagRhe vsaami| evaM vizuddhasya naigamasya vsn(vsti)| evameva vyvhaarsyaapi| saGgrahasya saMstArakArUDhaH vasati / RjusUtrasya yeSvAkAzapradezeSvavagADhasteSu vsti| trayANAM zabdanayAnAmAtmano bhAve vsti| tadetad vasatidRSTAntena / 1. atha viM tat zatrudAttena ? (1) prazaDradAntana taiyAmAM bhAti - Suvi vza:, tad yathA - dharmajhanTeza:, madArmapraveza:, Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1048 0 pradezodAharaNe anuyogadvArasaMvAdaH / 8/28 adhammapaeso, AgAsapaeso, jIvapaeso, khaMdhapaeso, despeso| (2) evaM vayaMtaM NegamaM saMgaho bhaNai - jaM bhaNasi - 'chaNhaM paeso' taM na bhvi| kamhA ? jamhA jo nA desapaeso so tasseva davvassa / jahA ko dirseto ? dAseNa me kharo kIo, dAso'vi me kharo'vi me| taM 7 mA bhaNAhi chaNhaM peso| bhaNAhi - 'paMcaNhaM peso'| taM jahA - dhammapaeso, adhammapaeso, AgAsapaeso, jIvapaeso, khNdhpeso| (3) evaM vayaMtaM saMgahaM vavahAro bhaNai - jaM bhaNasi - 'paMcaNhaM paeso' taM na bhavai / kamhA ? jai jahA paMcaNhaM goTThiANaM purisANaM kei davvajAe sAmaNNe bhvi| taM jahA - hiraNNe vA suvaNNe vA dhaNe vA dhaNNe vA, to juttaM vattuM jahA paMcaNhaM peso| taM mA bhaNihi 'paMcaNhaM paeso', bhaNAhi - paMcaviho paeso, taM jahA - dhammapaeso. adhammapaeso. AgAsapaeso. jIvapaeso. khNdhpeso| A rIte - dharmAstikAyano pradeza, adharmAstikAyano pradeza, AkAzapradeza, jIvapradeza, pudgalaskaMdhapradeza, dharmAdharmAkAzAdinA dezano pradeza." (2) A pramANe bolatA naigamanayane saMgrahanaya kahe che ke "he naigamanaya! "chano pradeza' - A mujaba tuM je kahe che te barAbara nathI. kAraNa ke je chaThTho dezano pradeza batAvyo, te to te ja dharmAstikAyAdi dravyano pradeza che. "A aMge lokomAM daSTAMta zuM che ?' - tevuM jo pUchavAmAM Ave to teno javAba e che ke - mArA gulAme gadheDAnI kharIdI karI. paraMtu gulAma mAro hovAthI teNe kharIdelo gadheDo paNa mAro ja che. A mujaba lokamAM kahevAya che. tema dharmAstikAya vagere dravyanA dezano pradeza ( paNa dharmAstikAyAdi dravyano ja pradeza bane che. tethI te naigamanaya! "chano pradeza" AvuM na bola. paNa "pAMcano pradeza" A pramANe bola. te A mujaba - dharmAstikAyano pradeza, adharmAstikAyano pradeza, che. AkAzano pradeza, jIvano pradeza, mugalaskaMdhano pradeza." (3) A pramANe bolatA saMgrahanayane vyavahAranaya kahe che ke "he saMgrahanaya ! tuM "pAMcano pradeza' A mujaba bole che te saMbhava nathI. AnuM kAraNa e che ke jema pAMca goThiyA mitra puruSonI vacce ghATa ghaDeluM sonuM ke ghATa ghaDyA vagaranuM sonuM ke dhana ke dhAnyAdi koI sAdhAraNa dravyasamUha jo hoya to te dravyane udezIne "A pAMca mitronuM suvarNAdi dravya che" - ema bolI zakAya. A rIte jo dharmAstikAya vagere pAMca dravyamAM anugata = sAdhAraNa koI pradeza hoya to tene udezIne "A dharmAstikAyAdi pAMcano pradeza che' - A mujaba bolI zakAya. paraMtu evuM to nathI. dharmAstikAya vagere pAMceya dravyonI vacce AkAzapradezaH, jIvapradezaH, skandhapradezaH, deshprdeshH| (2) evaM vadantaM naigamaM saGgraho bhaNati - yad bhaNasi 'SaNNAM pradezaH' tanna bhvti| kasmAt ? yasmAd yo dezapradezaH sa tasyaiva drvysy| yathA ko dRSTAntaH ? 'dAsena me kharaH krItaH, dAso'pi me kharo'pi me'| tanmA bhaNa - SaNNAM prdeshH| bhaNa - paJcAnAM pradezaH, tad yathA - dharmapradezaH, adharmapradezaH, AkAzapradezaH, jIvapradezaH, skndhprdeshH| (3) evaM vadantaM saGgrahaM vyavahAro bhaNati - yad bhaNasi 'paJcAnAM pradezaH' tanna bhvti| kasmAt ? yadi yathA paJcAnAM goSThikAnAM puruSANAM kiJcid dravyajAtaM sAmAnyaM bhavati, tad yathA - hiraNyaM vA suvarNaM vA dhanaM vA dhAnyaM vA, tato yuktaM vaktuM tathA paJcAnAM prdeshH| tanmA bhaNa 'paJcAnAM prdeshH'| bhaNa - paJcavidhaH pradezaH, tad yathA - dharmapradezaH, adharmapradezaH, AkAzapradezaH, jIvapradezaH, skndhprdeshH| Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/18 * pradezodAharaNe RjusUtrAdinayamatadyotanam ? nar (4) evaM vayaMtaM vavahAraM ujjusuo bhaNai - jaM bhaNasi - 'paMcaviho paeso' taM na bhavai / kamhA te paMcaviho paeso evaM te ekkakko paeso paMcaviho / evaM te paNavIsativiho paeso bhavai / taM mA bhaNAhi 'vaMvido paNaso'| maLAdi - mayavyo paDyo - siga dhammapatto, siga dhammapaso, siga basapato, pa sia jIvapaeso, sia khaMdhapaeso / (6) vaM vayaMta khakhkhuMmuyaM saMpar sadano mArU - naM masi'maDyo pato' tuM na mavaD| mhA ? jai bhaiavvo paeso evaM te dhammapaeso'vi sia dhammapaeso, sia adhammapaeso, sia AgAsapaeso, koI sAdhAraNa pradeza nathI. dareka dravyanA pradezo to vibhinna ja hoya che. tethI 'pAMcano pradeza' A pramANe tAre bolavuM yogya nathI. tethI 'pAMcano pradeza' A mujaba che saMgrahanaya ! tuM nA bola. paraMtu ema bola ke 'pAMca prakArano pradeza che.' te A pramANe - dharmAstikAyapradeza, adharmAstikAyapradeza, AkAzapradeza, jIvapradeza, skaMdhapradeza - Ama pAMca prakAranA pradeza che.'" A pramANe vyavahAranayanuM vaktavya che. pradeza dRSTAMtathI RRjusUtranayanuM nirUpaNa (4) u52 mujaba bolatA vyavahAranayane RjusUtranaya kahe che ke - "he vyavahAranaya ! tuM je kahe che ke 'pAMca prakAranA pradeza' te saMbhavatuM nathI. kAraNa ke jo tArA maMtavya mujaba pAMca prakArano pradeza hoya to A rIte to eka-eka pradeza = dharmAstikAyAdipradeza pAMca prakArano thaI jaze. kAraNa ke tArA zabdathI to tevI ja pratIti thAya che. tevuM thavAthI to tArA mate 25 prakAranA pradeza thavAnI Apatti Avaze. tethI 'pAMca prakAranA pradeza che' - A mujaba tuM na bola. paraMtu evuM bola ke 'pradeza bhAjya che.' bhAjya = bhajanA karavA yogya. jaina darzanamAM bhajanAne darzAvavA mATe 'svAt' ke 'gnit' zabdano prayoga thAya ! che. tethI pradezasaMbaMdhI bhajanAno ullekha A rIte samajavo ke 'kathaMcit (= svakIya dravyanI apekSAe) dharmAstikAyapradeza, kathaMcit adharmAstikAyapradeza, kathaMcit AkAzapradeza, kathaMcit jIvapradeza ane kathaMcit pudgalaskaMdhapradeza.' A pramANe pradezasaMbaMdhI bhajanA = vikalpa = vyavasthA RjusUtranaya darzAve che. spaSTatA :- je pradeza je dravyano potAno hoya te ja teno pradeza che. kAraNa ke bIjA dravyano pradeza to pArakA dhananI jema akiMcitkara ja che. tethI 'kathaMcit' zabda dvArA 'svakIya dravyanI apekSA' artha RjusUtranayane abhipreta che. A bAbata pUrve A ja zAkhAmAM 15 mA zlokanI vyAkhyAnA vivecanamAM jaNAvela che. tethI ahIM pharIthI tenuM vivecana karavAmAM AvatuM nathI. - pradeza dRSTAMtathI zabdanayanuM nirUpaNa (5) upara mujaba bolatA RjusUtranayane zabdanaya kahe che ke - "he RjusUtranaya ! 'pradeza bhAjya che' A pramANe tuM je kahe che te barAbara nathI. AnuM kAraNa e che ke jo pradeza bhAjya = bhajanIya vikalpanIya hoya to A rIte mAnavAthI dharmAstikAyapradeza ke je tArA mata mujaba kacit = = 1049 - ( 4 ) evaM vadantaM vyavahAram RjusUtro bhaNati yad bhaNasi 'paJcavidhaH pradeza: ' tanna bhavati / kasmAt ? yadi paJcavidhaH pradeza: evaM sa ekaikaH pradezaH paJcavidhaH / evaM te paJcaviMzatividhaH pradezaH bhavati / tanmA bhaNa paJcavidhaH pradezaH ! maLa - bhAgyaH praveza: - svAt dharmapraveza, syAd dharmapraveza, syAd AAzapraveza, syAd nIvapraveza, cAt svayaMpravezaH / (5) evaM vadantam RjusUtram samprati zabdanayo bhaNati yad bhaNasi 'bhAjya: pradeza: ' tanna bhavati / kasmAt ? yadi bhAjyaH pradezaH evaM te (= tava) dharmapradezo'pi syAd dharmapradezaH, syAd adharmapradezaH, syAd AkAzapradezaH, - - Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1050 0 pradezodAharaNe zabdanayAbhiprAyaprakAzanam / 8/18 pa 'sia jIvapaeso, sia khNdhpeso| adhammapaeso'vi sia dhammapaeso jAva sia khNdhpeso| AgAsapaeso - vi sia dhammapaeso jAva sia khNdhpeso| jIvapaeso'vi sia dhammapaeso jAva sia khaMdhapaeso / khaMdhapaeso'vi sia dhammapaeso jAva sia khNdhpeso| evaM te aNavatthA bhavissai / taM mA bhaNAhi - ma 'bhaiyavvo peso'| bhaNAhi - dhamme paese se paese dhamme, ahamme paese se paese ahamme, AgAse paese se of paese AgAse, jIve paese se paese nojIve, khaMdhe paese se paese nokhaMdhe" (anu.dvA.sU.476) ityaadi| dharmAstikAyAdInAM trayANAM pratisvam ekatvAt tadrUpatAyAH tatpradeze sambhave'pi jIva-pudgalAnAm dharmAstikAyapradezAtmaka che, te paNa kathaMcit adharmAstikAyapradezAtmaka thaze, kathaMcita AkAzapradeza svarUpa thaze, kathaMcit jIvapradezarUpa ane kathaMcit yugalaskaMdhapradezasvarUpa thaze' - A pramANenI bhajanA paNa mAnya karavI paDaze. jema dharmAstikAyapradezamAM pAMca prakAranI bhajanA upara mujaba batAvI zakAya che, tema adharmAstikAyapradeza vageremAM paNa pAMca-pAMca prakAre bhajanA darzAvI zakAya che. jema ke "adharmAstikAyapradeza paNa kathaMcita dharmAstikAyapradezAtmaka thaze, kathaMcita adharmAstikAyapradezasvarUpa thaze, kathaMcita AkAzapradezAtmaka thaze, kathaMcit jIvapradezasvarUpa thaze, kathaMcit pudgalaskaMdhapradezarUpa thaze." tathA "AkAzapradeza paNa kathaMcit dharmAstikAyapradezAtmaka thaze, kathaMcit adharmAstikAyapradezarUpa thaze... yAvat kathaMcit pudgalaskaMdhapradezAtmaka thaze." "jIvapradeza paNa kathaMcita dharmAstikAyapradezAtmaka thaze. kathaMcit adharmAstikAyapradezAtmaka thaze.. thAvat kathaMcit pudgalaskaMdhapradezAtmaka thaze." (uMgha.) A ja rIte pudgalaskaMdhapradeza paNa kathaMcit dharmAstikAyapradeza svarUpa thaze.... yAvat kathaMcita skaMdhapradezasvarUpa thaze." A rIte he RjusUtranaya ! pradezane bhAjya batAvavAmAM to pradezomAM niyatarUpatAno | uccheda thavAthI anavasthA = avyavasthA doSa prApta thaze. (arthAtu amuka cokkasa pradeza dharmAstikAyano 5 ja che, adharmAstikAyano nahi - AvI vyavasthA nahi rahe, tethI te RjusUtranaya ! "pradeza bhAjya che' - A mujaba na bola. paraMtu evuM bola "dharmAstikAyAtmaka je pradeza che, te pradeza avazya dharmAstikAyasvarUpa ja che. adharmAstikAyAtmaka je pradeza che, te pradeza avazya adharmAstikAya svarUpa ja che. AkAzAtmaka je pradeza che, te pradeza avazya AkAzasvarUpa ja che. jIvAtmaka je pradeza che, te pradeza avazya nojIvasvarUpa ja che. skaMdhAtmaka je pradeza che, te pradeza avazya noskaMdhasvarUpa ja che." A mujaba anuyogadvArasUtramAM jaNAvela che. & "nojIva' zabdaprayoganA tAtparyanI spaSTatA che. (.) dharmAstikAya Adi karatAM jIva ane pudgalaskaMdhanI bAbatamAM pradeza udAharaNamAM thoDo taphAvata che. te A che ke - "jIvano pradeza te nojIvasvarUpa che'. ahIM 'nA' zabdayukta "jIva' zabdano prayoga zabdanaya kare che. te ja rIte pugalaskaMdhanA pradezane jaNAvavA mATe paNa "noskaMdha' A rIte "no' zabdathI 1. syAd jIvapradezaH, syAt skndhprdeshH| adharmapradezo'pi syAd dharmapradezaH.... yAvat syAt skndhprdeshH| AkAzapradezo'pi syAd dharmapradezaH... yAvat syAt skndhprdeshH| jIvapradezo'pi syAd dharmapradezaH...yAvat syAt skandhapradezaH / 2. skandhapradezo'pi syAd dharmapradezaH... yAvat syAt skndhprdeshH| evaM te anavasthA bhvissyti| tanmA bhaNa - bhAjyA prdeshH| bhaNa - dharmaH pradezaH sa pradezaH dharmaH, adharmaH pradezaH sa pradezaH adharmaH, AkAzaH pradezaH sa pradeza: AkAzaH, jIvaH pradezaH sa pradezaH nojIvaH, skandhaH pradezaH sa pradezaH noskndhH....| Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/18 * rohaguptamatapravezaparihAraH 1051 pa anantatvAt tatpradeze sakalajIvAdirAzirUpatA na sambhavatIti 'nojIva' ityAdiprayogaH kRtaH / kintu rAzyantaramatra nA'bhyupagamyate iti na trairAzikarohaguptamatapravezaH / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "na ya rAsibheyamicchai" (vi.A.bhA. 2477) iti / vivakSitajIvAdananyarUpa eva pradezaH jIvapradezaH nojIvazabdavAcyaH ityarthaH / T ma adhikam anuyogadvArasUtra - vizeSAvazyakabhASyato vijnyeym| ka prastha svarUpabdha "(1) vo gamatIo = vasatI, (2) ddo vasatIo = setiyA, (3) vattari metiyAo = kulao, (4) cattAri kulayA = pattho" (anu.dvA.sU.318) iti anuyogadvArasUtre yukta 'skaMdha' zabdano prayoga zabdanaya kare che. jyAre dharmAstikAya vagerenA pradezane darzAvavA mATe 'no' zabda vagara 'dharmAstikAya' vagere zabdano prayoga zabdanaya kare che. AnuM kAraNa e che ke dharma, adharma ane AkAza - A traNa dravya saMkhyAnI dRSTie eka-eka che. tethI dharmAstikAyanA pradezane saMpUrNa dharmAstikAyasvarUpa kahevuM saMgata bane che. paraMtu jIva ane pudgalaskaMdha dravya saMkhyAthI anaMta che. tethI koI eka jIvapradeza sakalajIvarAzithI abhinna to nathI ja. eka jIvapradeza sakalajIvarAzinA eka dezasvarUpa je vivakSita jIva che, tenAthI ja phakta abhinna che. Ama jIvapradezane sakalajIvarAzinA ekadezasvarUpe darzAvavA mATe 'no' zabdano prayoga zabdanaya kare che. te ja rIte skaMdhapradeza paNa sakalapudgalaskaMdharAzithI abhinna nathI, paNa tenA eka bhAgathI ja abhinna che. AvuM darzAvavA mATe skaMdhano pradeza noskaMdhasvarUpe jaNAvela che. paraMtu jIvarAzi karatAM nojIvarAzi svataMtrarUpe ahIM mAnya nathI. tethI airAzika rohagupta nAmanA chaThThA niAvanA matamAM praveza thavAnI Apatti nahi Ave. vizeSAvazyakabhASyamAM A aMge jaNAvela che ke 'rAzibhedane svataMtra nojIvarAzine samabhirUDha (tathA zabda) naya Icchato nathI.' tethI jIvathI abhinna evo ja pradeza e jIvapradeza che tathA nojIvazabdano te ja artha che. A nagamAdinA bhedo upanaya nahi, naya che 21 (dhi.) prastuta graMthamAM pradeza dRSTAMta dvArA naigama Adi pAMca nayanuM svarUpa ja darzAvela che. samabhirUDhanayanuM ane evaMbhUtanayanuM nirUpaNa pradeza dRSTAMtathI karela nathI. kAraNa ke ahIM je mULa vAta cAlI rahI che ke 'prasthaka vagere traNa udAharaNathI azuddha-zuddha-zuddhatara vagere naigamAdinA je bhedonuM nirUpaNa zAstramAM upalabdha thAya che te upanaya tarIke nahi paNa naya tarIke ja samajavA' - te vAtane siddha karavA mATe anuyogadvArasUtranA uparokta vacanano saMdarbha paryApta che. tathA pUrve (4/13 tathA 8/15) paNa be vAra pradeza Adi dRSTAMtanuM nirUpaNa thaI cUkela che. tethI punarukti doSane kathaMcit TALavA mATe paNa ahIM saMpUrNa sUtrasaMdarbha darzAvela nathI. vyartha graMthavistAra doSanuM nivAraNa karavAno Azaya paNa ahIM rahelo che. tema chatAM adhika jijJAsA dharAvanAra vijJa vAcako anuyogadvArasUtranuM tathA vizeSAvazyakabhASyanuM avalokana karIne tyAMthI potAnI jijJAsAne saMtoSI zake che. = (sva.) prasthakanuM svarUpa anuyogadvArasUtramAM vyavahAranayane AzrayIne A pramANe jaNAvela ke '(1) be asRti (mAgadezaprasiddha asalI) 1 prakRti, (2) be prasRti (pasalI) = 1 setikA, (3) cAra setikA = 1 kuDava. tathA (4) cAra kuDava = 1 prasthaka.' mAgadhaparibhASAne anusarIne bhAvaprakAza 1. 7 6 rAzimemiti| 2. de amrutI = prakRti, Dhe prakRtI = setiA, pataMtraH setiAH = Dava:, ratnAra: jhuDavAH = prasthaH = Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1052 0 svAtmavAsaH kartavyaH / 8/18 vyavahAranayamAzrityoktam / mAgadhaparibhASAnusAreNa bhAvaprakAze bhAvamizreNa "kuDavo'rdhazarAvakaH" (bhA.pra.pUrvakhaNDa 7/12), "zarIvApyAM bhavet prastha" (ma.pra.pUrvavac14/g.rU72) nyumityavadheyam | e prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - vasatidRSTAnte zabdAdinayatritayAbhiprAyataH 'devadatta AtmasvarUpe vasati' ityatra praNidhAtavyam / sarvaM vastu paramArthataH svAtmanyeva vasati, nAnyatra / yathoktaM vishessaavshykmANe "vahyuM vaDuM sadA sattAgo ya va nIvanni" (vi.bA.ma.rara42) riA "ddhi AtmA - acetane vaset, svasvabhAvahAniH prasajyeta' ityavagamya nirantaramupayogamAtmAbhimukhIkRtya Atmaruci dADhyana nijasvabhAvaramaNatAtaH AtmasvabhAve vastavyaM shbdaadinytrityaabhipraaytH| paradravya-guNa 1 -paryAyebhyaH pRthagbhUya svAtmadravya-guNa-paryAyeSu vasanneva paramArthataH AtmA bhavati, anyathA AtmA'pi anAtmA bhavet / idaM cetasikRtya 'nijA'hitakArisakalavRtti-pravRttibhyo viramya svAtmakalyANasAdhakavRtti-pravRttiSu nimajjya, upayogaM zuddhaM kRtvA, AtmadravyazuddhimanubhUya svAtmadravye vasantaH syAmaH' iti prabhuM praarthyaamH| tasyAH prAmANikatve tu "jattha natthi jarA, maccU, vAhiNo, veyaNA tahA" (utta.23/81) iti uttarAdhyayanasUtroktaM lokAgraM na dUre / pUrvam AtmasthitivizeSaprAptilakSaNA muktiH tadanantaraJca sthAnavizeSaprAptilakSaNA muktirityaashyH||8/18 / / graMthamAM bhAvamizrajIe paribhASAprakaraNamAM jaNAvela che ke "aDadho zarAva = eka kuDavA, tathA be zarAvathI prasthaka bane." matalaba ke "prasthaka = cAra kuDava" - A vAta temane paNa mAnya che. te khyAlamAM rAkhavuM. # nijasvabhAvamAM vasavATa karIe ? AdhyAtmika upanaya :- "vasatidaSTAMtamAM zabdAdi traNa nayano abhiprAya jaNAvela hato ke "devadatta AtmasvarUpamAM vase che' - tenA upara khAsa dhyAna ApavAnI jarUra che. dareka vastu potAnA svabhAvamAM ja paramArthathI rahe che, anyatra nahi. A aMge vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "satu hovAnA lIdhe dareka vastu potAnA svabhAvamAM vase che. jema cetanA jIvamAM vase che tema dareka vastumAM samajavuM.' jo AtmA jaDa padArthamAM rahe to AtmasvabhAva gumAvI bese. AvuM jANIne satata upayogane Atmakendrita karI, Atmaruci daDha karI, nijasvabhAvamAM ramaNatA karavA dvArA, zabdAdi traNa nayanI dRSTie, AtmasvabhAvamAM vasavATa karavo. paradravya, paraguNa, paraparyAya - A traNamAMthI khasI svadravya-guNa-paryAyamAM vase te ja paramArthathI AtmA che. anyathA AtmA paNa anAtmA banI jAya. A hakIkatane khyAlamAM rAkhI "nijane nukasAna karanAra tamAma vRtti-pravRttithI virAma pAmI, AtmakalyANasAdhaka vRtti-pravRttimAM racyA-pacyA rahI, upayogane zuddha karI, Atmadravyazuddhine anubhavI, ApaNe svAtmAmAM vasavATa karanArA banIe' - tevI paramezvarane prArthanA. A prArthanA prAmANika hoya to uttarAdhyayanasUtramAM darzAvela lokAgra siddhazilA dUra na rahe. tyAM kahela che ke "jyAM ghaDapaNa, mota, roga tathA vedanA nathI te lokAgra che." Azaya e che ke pUrve AtmAmAM pUrNatayA vasavATa karavA svarUpa mokSa maLe che. tathA tyAra bAda sthAnavizeSanI prApti svarUpa mukti maLe che. AtmasthitivizeSaprAptirUpa mukti vinA sthAnavizeSaprAptirUpa mukti zakya nathI. (8/18) 1. vastu vasati svabhAve savIt vetaneva nIve 2, yatra nAsti narA, mRtyu, cAya, vedranA tathA Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/19 * atiriktopanayanirAkaraNam / 1053 eka ja draDhai chai - upanaya paNi alaga nahIM re, je vyavahAra samAya; nahIM to bheda pramANano re, upapramANa paNi thAya re II8/19 (127) prANI. upanaya paNi (je) kahyA, te naya vyavahAra-naigamAdikathI alagA (nahIM =o nathI. (ta tehamAM samAya.) te u tatvArthasUtra - "uparavaduno vistRtArtho nomiyo evadI" (tA.mA.9.rU 1) tA rUmeva dRDhati - "mannA' rUti bhinnA nopanayA yasmAd vyavahAre patanti te| anyathopapramANe syAt pramANasya prakAratA / / 8/19 / / prakRte daNDAnvayastvam - upanayAH na bhinnAH, yasmAtte vyavahAre patanti / anyathA upapramANe pramANasya prakAratA syAt / / 8/19 / / upanayA: = niruktatrividhopanayA api na naigamAdisaptanayebhyo bhinnAH, yasmAt kAraNAt te / trividhA api upanayAH vyavahAre = vyavahArAbhidhAne mUlanaye patanti = samAvizanti, upacArasya mUlanaye'pyabhyupagamAt / uktaJca tattvArthasUtrabhASye umAsvAtivAcakavaraiH "upacArabahulo vistRtArtho laukikprAyo vyavahAra?" (ta tU.mA.9/31) tiA vivuM "kSIra vidAya karo prastasya sovIraH ' ti : nyAyAnusaraNaM devsensy| ___ vyavahArazcopalakSaNaM naigamAdeH, tatrA'pyupacArasya abhyupagamAt / naigamo hi prasthakasaGkalpAdi avataraNikA :- A ja vAtane daDha karatA graMthakArazrI jaNAve che ke : zlokAI :- upanayo bhinna (= naigamAdi sAta nayathI svataMtra) nathI. kAraNa ke te vyavahAramAM samAviSTa thAya che. anyathA upapramANa pramANano prakAra thaze. (8/19) vyAkhyArthI:- (1) saddabhUta vyavahAra upanaya, (2) asabhUta vyavahAra upanaya ane (3) upacarita asabhUta vyavahAra upanaya - A pramANe je traNa upanaya pUrve sAtamI zAkhAmAM jaNAvelA hatA, te paNa naigama Adi sAta naya karatAM bhinna nathI. kAraNa ke te traNeya upanayo vyavahAra nAmanA trIjA mUla nayamAM aMtarbhAva pAme che. upacAra to mUla nayamAM paNa mAnya ja che. tethI ja taigamAdi pAMca nayamAMthI trIjA vyavahAranayanuM nirUpaNa karavAnA avasare vAcakaziromaNi umAsvAti mahArAje tattvArthasUtrabhASyamAM jaNAvela che ke "upacArabahula vistRtaviSayavALo laukika prAyaH vyavahAranaya che.' tethI jema bhojananI arucithI gherAyela mANasane madhura khIranA badale zakI khArI kAMjI game, tema mithyAtvathI gherAyelA devasenane jinokta vyavahAranayanA badale svataMtra upanaya game che. che naigamAdi navamAM upacAra vicAra che. | (cava.) mULa zlokamAM je "vyavahAra' zabda jaNAvela che te upalakSaNa che. tethI naigama vagere nayanuM A pustakomAM "samAI.. thAI pATha. ahIM ko.(49)+si.no pATha lIdho che. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1054 0 atiriktopapramANApAdanam / 8/19 (nahIM to =) "Ima karatAM nayabhedanaI jo upanaya karI mAnasyo to, "sva-paravyavasAyi jJAnaM pramANa (na.ta.1/2) e lakSaNaI lakSita jJAnarUpa pramANano (bhedaka) ekadeza matijJAnAdika athavA tadeza avagrahAdika ja tehanaI upapramANa paNi thAya. tima) kAM nathI kahatAM ? kamapi prasthakarUpeNa manyate / saGgraho hi saMstArakasamArUDhamapi vasatividhayA svIkurute / RjusUtrazca sA svakIya-sAmpratakAlInaM jalAharaNAdikriyAzUnyamapi kambugrIvAdimatpadArthaM ghtttvenorriikurute| uttaranayavaktavyatAzravaNena ete pUrvavartinaH sarve hi prakArAntareNa upacArA eva jJeyA iti dik / vipakSabAdhamAcaSTe - anyathA = upanayasya nayAntarbhUtatve'pi nayasaGkIrNatAnirAsAya pArthakyena upanaye nayaprakAratA sammatA syAt tarhi upapramANasya pramANAntarbhUtatve'pi pramANaviSayasaGkIrNatA'pAkaraNAya pArthakyena upapramANe pramANasya prakAratA syAd ev| so'yamajAM niSkAzayataH paNa ahIM grahaNa karI levuM. kema ke naigamAdi nayamAM paNa upacArano svIkAra karavAmAM Avela che. naigamanaya prasthakanA saMkalpa vagerene paNa prasthaka tarIke mAne che. saMgrahanaya saMthArA upara besela devadatta vagerene "vasatitarIke svIkAre che. RjUsUtranaya svakIya vartamAnakAlIna jalAharaNAdikriyAzUnya evA paNa kaMbugrIvAdimAn padArthane ghaTa tarIke svIkAre ja che. te te nayanA uttaravartI nayonA abhiprAyane sAMbhaLavAthI - jANavAthI uparokta pUrvavartI badhA maMtavyo bIjI rIte upacArasvarUpe ja jANavA yogya che. ahIM je kahevAyela che te to dizAsUcana mAtra che. te mujaba haju AgaLa vicArI zakAya tema che. vyavahAranayamAM upacAra vaividhya 9 spaSTatA :- naigamAdi mUla nayamAM je trIjo vyavahAranaya che, te avAranavAra upacAra karIne potAnuM maMtavya jaNAve che. kAraNamAM kAryano upacAra, AdhArano AdheyamAM upacAra, nikaTanA bhaviSyakALamAM vartamAna kALano upacAra... AvA anekavidha upacAro karIne vyavahAranaya 'kAyuH kRta, "mIH zAnti', "M TcchAmi' ItyAdi vAkyaprayogo kare che. sabhUta vyavahAra, asadUbhUta vyavahAra vagere . upanayo paNa upacAra karIne pravRtti karatA hovAthI te traNeya upanayono vyavahAranayamAM samAveza thaI zake che. naigamAdi no paNa upacArane mAnya kare che. mATe upanayone naigama, vyavahAra Adi naya karatAM judA darzAvavAnI devasenajInI pravRtti vyAjabI nathI. tevuM ahIM graMthakArazrInuM tAtparya che. zaMkA :- saddabhUta vyavahAra vagere nayanA ja prakAra che. nayanA eka jAtanA prakAra hovAthI ja te traNeyane upanaya tarIke alaga darzAvyA che. 5 upanayanI jema upapramANa paNa svIkArya banaze . samAdhAna :- (vipakSa) uparokta mAnyatA bAdhita thAya che. te A rIte - jo upanayano nayamAM aMtarbhAva thavA chatAM nayomAM saMkIrNatAne (= khIcokhIcapaNAne) haTAvavA mATe upanayamAM svataMtrarUpe nayabhedarUpatA = nayaprakAratA mAnya karavAmAM Ave to upapramANano pramANamAM aMtarbhAva thavA chatAM pramANamAM viSayagIcatAne (= saMkIrNatAne) dUra karavA mATe upapramANane pramANano prakAra = bheda mAnavAnI Apatti * pustakomAM "ImaI" pATha. ko.(9)+si.no pATha lIdho che. Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/19 * pramANalakSaNaparAmarzaH 1055 tasmAt - naya-upanaya e prakriyA boTikanI ziSyabuddhiaMdhanamAtra jANavI. *kRti 127 gAthArtha 58/195 21 krmelkaa''paatnyaayH| idamatrA''kUtam - yadi devasenena nayabhedatvAdevopanayatvena te trividhAH sadbhUtA'sadbhUtopacaritAsadbhUtalakSaNA vyavahArAH pRthaguktAH tarhi "sva-paravyavasAyijJAnaM pramANami"ti (pra.na.ta. 1/2) pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtroktalakSaNalakSitasya yadvA "samyagarthanirNayaH pramANam" (pra.mI. 1/1/2) iti pUrvokta (4/2) pramANamImAMsAdarzitasya, jJAnAtmakapramANasyaikadezaH matijJAnAdikaH ma yadvA taddezo'vagrahAdikaH kathaM nopapramANatvena pRthagucyate ? AkSepa - parihArayoH tulyyog-kssemtvaat| za na ca matyAdeH avagrahAdervA upapramANatvaM sammataM devasenasya / upapramANApattiH upalakSaNatayA bodhyA / tena 'upanikSepaH, upajJAnam, upadarzanam' ityAdikamapi devasenena darzanIyaM syAt, anyathA ardhajaratIyanyAya For Apadyeta / pramANabalAyAtaH padArthaH kena nivAryate ? iti nyAyaH prakRte labdhAvasaraH / tato nopanayaprarUpaNA'pi tena kartavyA iti nyAyaprAptam / tasmAd devasenasya navavidhanaya-trividhopanayaprakriyA kA Avaze ja. A to bakaruM kADhavA jatAM UMTa pesI gayA jevuM thayuM. prastutamAM kahevAno Azaya e che ke devasenajIe jo nayanA bheda hovAthI sadbhuta, asadbhUta ane upacirata asadbhUta A traNeya vyavahAra upanaya tarIke alaga jaNAvyA hoya to pramANanA bhedasvarUpa hovAthI matijJAnAdi ke avagrahAdi upapramANasvarUpe kema alaga na jaNAvyA ? kAraNa ke (1) pramANanayatattvAlokAlaMkArasUtra nAmanA graMthamAM zrIvAdidevasUrijI mahArAje 'sva-parano nizcaya karanAra jJAna pramANa che' A pramANe pramANanuM lakSaNa darzAvela che. (2) kalikAlasarvajJa zrIhemacandrasUrijIe pramANamImAMsA graMthamAM 'samyag arthanirNaya pramANa kahevAya'- Ama jaNAvela che. pUrve (4/2) A saMdarbha darzAvela che. temAMnA koI paNa vizeSa prakAranA pramANalakSaNathI lakSita jJAnAtmaka pramANano eka deza bhAga matijJAna vagere che. tathA teno deza avagraha, IhA, apAya vagere che. tethI 'nayanA eka avAntara bheda tarIke jo upanaya kahevAya to pramANanA eka avAntara bheda tarIke upapramANa paNa devasenajIe dekhADavuM joIe' A vAta tulya yuktithI svIkArya banI jAya che. savAla ane javAba to banne pakSamAM samAna ja che. arthAt je dalIla-tarka upapramANanA khaMDana mATe digaMbara batAvaze, te ja dalIla-tarka upanayanA nirAkaraNa mATe samartha haze. tathA je yukti sa upanayanuM samarthana karavA mATe digaMbara darzAvaze, te ja yukti upapramANanuM samarthana karaze. ahIM upapramANanI Apatti graMthakArazrIe devasenane Apela che, te upalakSaNa che. tethI upanikSepa, upajJAna, upadarzana vagere paNa devasene upanayanI jema jaNAvavA paDaze. bAkI ardhajaratIya nyAya lAgu paDaze. 'pramANanA baLathI prApta padArthano pratikAra koNa karI zake ?' A nyAya ahIM avasaraprApta che. mATe naya-upanayanI jema digaMbare pramANa-upapramANa banneno svIkAra karavo paDaze. paraMtu matijJAna vagere ke avagraha-IhA-apAyAdi jJAna upapramANa tarIke digaMbara devasenajIne saMmata nathI. tethI upanayanI prarUpaNA paNa devasenajIe na karavI joIe. tevuM nyAyathI siddha thAya che. A kAraNathI devasenajIe darzAvela ko.(12)mAM 'dhaMdhana' pATha. pustakomAM 'buddhibaMdhana...' pATha. * cihnadrayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. - 2 Im Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1056 * mUlanayamArgacchidrakaraNam anucitam / 8/19 kevalaM mugdhaziSyadhyandhanarUpeNa jnyaatvyaa| nAnAtantrAnusAreNa vividhAni pramANalakSaNAni tu agre | (1ra/14) raviSyanta rUtyavadheya vastutaH pramANa-nayau hi yathAvasthitavastusvarUpopalabdheH mukhyamArgI / mUlanayamArgacchidrato navavidhanaya sa -trividhopanayakalpanayA nayamArgo dUSyate devasenena / ziSyamatiparikarmaNArtham upanayAnAM yujyamAnatve'pi upacArabahulavistRtArthakamUlavyavahAranayAntaHpAtinAM teSAM svAtantryeNa kalpanA naiva yujyte| jinamatA- nabhijJatayA ApAtaramaNIyakapolakalpitakalpanAto jinoktapramANa-nayamArgavyavasthA dUSayituM nArhati / yadyapi vacanamArgatulyasaGkhyAkatvameva nayamArgANAM tathApi mUlanayavibhAgaH saptadhaiva nirUDho jinamate / pUrvoktarItyA (8/9) saptasu naigamAdinayeSu dravyArtha-paryAyArthanayau samAvizataH trividhAzca nava prakAranA nayanI ane traNa prakAranA upanayanI prakriyA kevala mugdha ziSyonI buddhine AMdhaLI karavA svarUpa ja jANavI. aneka darzanonA AdhAre pramANanA vividha lakSaNo AgaLa bAramI zAkhAnA caudamA zlokanI vyAkhyAmAM batAvavAmAM Avaze. tenI vijJa vAcakavarge noMdha levI. I upanayono vividha vyavahAranayomAM samAveza che (vastu) vAstavamAM yathAvasthitapaNe vastunA svarUpanI jANakArI meLavavAnA mukhya vyavasthita mArgo to pramANa ane naya che. mULanayamArganI sIdhI saDakamAM paNa chIMDAo pADIne devasenajI nava prakAranA nayanI ane traNa prakAranA upanayanI kalpanA kare che. tethI mULanayamArga DahoLAya che, dUSita thAya che. nayamArganA yAtrIo vyAmohamAM paDe che. ziSyabuddhine tIkSNa karavA mATe, sUkSma banAvavA mATe upanayo upayogI jarUra che. paraMtu sAta mULa nayanA trIjA bheda svarUpa vyavahAranayamAM ja teno samAveza thaI zake che. kema ke mULa vyavahAranaya upacArabahula che. tathA teno viSaya vyApaka che. chatAM upacArabahula vividha upanayono vyavahAranayamAM samAveza karavAnA badale tenAthI svataMtrarUpe upanayonI kalpanA devasena {3kare che. te bilakula vyAjabI nathI. "devasenajI je viSayonuM nirUpaNa kare che, te zvetAMbarone mAnya ja nathI ke viparIta che' - evuM nathI, paraMtu je rIte te viSayonuM nirUpaNa kare che, te rIte vyAjabI ra nathI. te rIta vyAmohane pedA karanArI che. sAcI hakIkata paNa khoTI paddhatie rajU karavAmAM Ave tyAre hakIkatane dhakko pahoMce che. jinezvara bhagavaMtanA matanI sAcI jANakArI na hovAthI ApAtaramaNIya kapolakalpita kalpanAo karIne jinokta pramANa svarUpa nezanala hAIve (rASTra-dhorImArga) ane nayAtmaka sTeTa hAIve (rAjya-dhorImArga) aMgenI vyavasthAne dUSita karavI e bilakula vyAjabI nathI. * mUlanaya sAta ja vyAjabI che ? (vi.) jo ke jeTalA vacanamArga - vANI vyavahAra che, teTalA ja nayamArga che. to paNa samajavA mATe mULanayano vibhAga sAta prakAre ja jinamatamAM prasiddha che. pUrve A ja zAkhAnA navamA zlokamAM jaNAvelI paddhati mujaba naigamAdi sAta nayomAM ja dravyArthika ane paryAyArthika naya samAI jAya che. to pachI zA mATe svataMtra nava nayanI prarUpaNA karavI ? tathA sAtamI zAkhAmAM darzAvela devasenasaMmata traNa prakAranA upanayono chaThThI zAkhAmAM darzAvela upAdhyAya devacakvasaMmata be prakAranA vyavahAranayanA aneka Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/19 niSprayojanAGgIkAro nirarthakaH 1057 upanayAH pUrvokteSu (6/12) devacandravAcakopadarziteSu dvividhavyavahAranayA'vAntarabhedeSu yathAyogaM samavatarantIti pa na teSAM svAtantryeNa kalpanA'rhatItyavadheyam / rA 1. prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - anAvazyakaikavastusvIkAro'nekAnAvazyakavastusvIkAranimittatAmApadyeteti kRtvA yathA anAvazyakA'nadhikRtamekamapi pravartanam, cintanam uccAraNaM vA na syAt tathA satataM jAgaritavyamityupadezo'tra labhyate / tAdRzopadezAnusaraNena " surA'sura-narANaM savvaddhApiMDiAI sokkhAiM jassA'NaMtabhAge na bhavaMti " ( sa.sA.nA. 9) iti samayasAre devAnandasUribhiH varNitaM siddhasukhaM kR pArzvavarti sthAp8/16 / / rNi avAntara bhedomAM yathAyogya rIte samavatAra thaI jAya che. A rIte naigamAdi sAta mULanayamAM rahela trIjA nayanA ja bheda-prabhedomAM upanayono samAveza thaI jato hoya to tenAthI svataMtrarUpe trividha upanayanI kalpanA devasenajIe zA mATe karavI paDe ? te vyAjabI nathI. A vAta khyAlamAM rAkhavI. * binaadhikRta ceSTA choDIe AdhyAtmika upanaya :- svataMtrapaNe binajarUrI eka vastuno svIkAra e hakIkatamAM aneka anAvazyaka anarthakArI vastunA svIkAramAM nimitta banI jAya che. AvuM jANIne binajarUrI binaadhikRta eka paNa ceSTA ke ciMtana ke zabdoccAraNa na thaI jAya tenI satata sAvadhAnI rAkhavAno pavitra AdhyAtmika saMdeza prastuta zloka dvArA saMprApta thAya che. tevA AdhyAtmika saMdezane anusaravAthI samayasAra graMthamAM zrIdevAnaMdasUrijIe varNavela siddhasukha paDakhe AvI jAya. tyAM jaNAvela che ke 'deva, dAnava, mAnavanA sarva kALanA bhegA karelA sukho siddhasukhanA anaMtamAM bhAganI paNa tulanAmAM AvatA nathI.' (8/19) lakhI rAkho DAyarImAM...... ukaLATa-kakaLATa-khakhaDATa-dhamadhamATa-tamatamATa... A badhA che atRpta vAsanAnA ajIrNa. prazAnta upAsanA supAcya che, ri-ekzanalesa che. * * vAsanA kleza-saMkleza sarje che. upAsanA klezazUnya prasannatAne laherAve che. * vAsanA potAnA prema vartuLamAM eka-be vyaktine samAvI jagata AkhAnI bAdabAkI kare che. upAsanA potAnA vAtsalyavartuLamAM tamAmano samAveza kare che. 1. surA'sura-narANAM sarvAddhApiNDitAni saukhyAni yasyA'nantabhAge na bhavanti / pinI potAnuM Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nizcayasyopacAragrAhakatA vyavahAraI nizcaya thakI re, syo upacAra vizeSa ?; mukhyavRtti jo ekanI re, to upacArI sesa re 8/20aa (128) prANI. vyavahAranayanaI viSe upacAra chai, nizcayamAMhi upacAra nathI, e paNi (nizcaya thakI) syo vizeSa ? (jo) jivA2i ekanayanI mukhyavRtti leII, (to) tivAra (sesa=) bIjA nayanI upacAravRtti Avai. yattu "nizcaya - vyavahArau dvau nayAvadhyAtmabhASayA " ( dravyA. pa. 8 / 1 ) ityAdinA ihaiva zAkhAyAM devasenamatAnusAreNoktaM tatsamIkSaNArthamupakramate - 'nizcayAdi'ti / nizcayAd vyavahAre ko bhedo yenopacAratA ? / yadaikanayamukhyatvaM tadA'nyanayagauNatA / / 8/20 / / prakRte daNDAnvayastvevam - nizcayAd vyavahAre ko bhedaH yena ( vyavahAranaye) upacAratA (svIyite) ? (yataH) yavainayamuSyatva tavAcanayauLatA (sampaghate va)||8/20 1 kiJca, nizcayAd = nizcayanayAd vyavahAre = vyavahAranaye ko bhedaH = vizeSaH samasti yena kAraNena vyavahAranaye upacAratA svIkriyate, na tu nizcayanaye ? yataH "suddhanayA nivvANaM saMjamaM vaMti" (vi.A.mA.1132) kRti pUrvo(8/13)vizeSAvazyamAvyAnusAre nizvayamyApi zulkanayADaparA'bhidhaansy upacArAbhyupagantRtvaM prasiddhameva / na hi nirupacaritavRttyA sarvasaMvarasya mokSarUpatA sambhavati / taduktaM zrIhemacandrasUribhiH api tadvRttau "zuddhanayAH RjusUtra - zabdAdayaH saMyamameva nirvANamAhuH, atyntprtyaasnnavataraNikA :- prastuta AThamI zAkhAnA prathama zlokamAM 'adhyAtmabhASAthI nizcaya ane vyavahAra - Ama be naya che' - (8/1) ItyAdi bAbata devasenamatAnusAra jaNAvela hatI. tenI samIkSA-samAlocanA karavA mATe graMthakArazrI prayatna kare che : = : zlokArtha :- nizcayanaya karatAM vyavahAranayamAM evI te kaI vizeSatA che ke vyavahAramAM ja upacArano svIkAra tame karo cho ? jyAre eka nayane mukhya karavAmAM Ave tyAre bIjo naya gauNa = uparata bane che ja. (8/20) 1058 8/20 * nizcaya-vyavahAra bannemAM upacAra saMmata che vyAkhyArtha :- vaLI, nizcayanaya karatAM vyavahAranayamAM evI te kaI vizeSatA che ke je vizeSatAnA kAraNe devasenajI vyavahAranayamAM aupacArikatA svIkAre che paNa nizcayanayamAM aupacArikatAne svIkAratA nathI ? kAraNa ke 'zudghanayo saMyamane mokSa mAne che' - Ama pUrvokta(8/13) vizeSAvazyakabhASyagAthAmAM je jaNAvela che te mujaba zudghanaya jenuM bIjuM nAma che tevA nizcayanayamAM paNa upacArano svIkAra prasiddha che. jo upacArano Azraya karavAmAM na Ave to sarvasaMvarasvarUpa saMyamane mokSa kaI rIte kahI zakAya? na ja kahI zakAya. zrIhemacaMdrasUrijIe paNa A bAbatanI spaSTatA karatAM vizeSAvazyakabhASyavyAkhyAmAM jaNAvela che ke 'RjusUtra, zabdanaya Adi zudghanayo che. te saMyamane ja mokSa kahe che. mokSasvarUpa kAryanuM pustakomAM 'vyavahAnaIM' pATha ko.(12)no pATha lIdho che. 1. zuddhanA nirvALa saMyama dhrutti Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/20 0 RjusUtra-zabdAdinayeSu api upacArAvalambanam 0 1059 kAraNe sarvasaMvarasaMyame kAryasya nirvANasya upacArAd" (vi.A.bhA.1132 mala.vR.) iti / Adipadena samabhi-pa rUdaivambhUtanayau graahyau| etena "saddujjusuyANaM puNa nivvANaM saMjamo ceva" (A.ni.789) iti AvazyakaniyuktivacanaM vyAkhyAtam / atra "zabda-RjusUtrayoH punaH kAraNe kAryopacArAd nirvANamArga eva nirvANaM saMyama evetyanumatam / RjusUtram ullaGghya Adau zabdopanyAsaH zeSoparitananayAnumatasaGgrahArthaH" (A.ni.789 hA.vR.) iti AvazyakaniyuktihAribhadrIvRttivacanAvalambanataH 'nizcayapadena samabhirUDhaivambhUtau eva grAhyau' iti kuta- ka atyaMta nikaTanuM kAraNa sarvasaMvara nAmanuM saMyama che. caudamAM guNasthAnake je sarvasaMvara saMyama che, te mokSanuM nikaTatama kAraNa hovAthI temAM kAryasvarUpa mokSano upacAra karavAmAM Ave che." matalaba ke kAraNamAM kAryano upacAra zuddhanayasvarUpa nizcayanayamAM paNa mAnya ja che. zrI hemacandrasUrijIe zabdanaya pachI Adi lakhela che. tenAthI samabhirUDha ane evaMbhUta banne naya grahaNa karI levA. AthI phalita evuM thaze ke RjusUtra vagere pAchalA cAreya zuddhanaya = nizcayanaya kAraNamAM kAryano upacAra karIne sarvasaMvara saMyamane mokSa kahe che. Ama vyavahAranayanI jema nizcayanayamAM paNa upacAra to svIkRta ja che. tevuM siddha thAya che. ja Avazyaka niryuktivacana spaSTIkaraNa (ktina.) "zabda ane RjusUtra nayanA mate saMyama e ja nirvANa che' - A pramANe Avazyakaniryukti graMthamAM zrIbhadrabAhu svAmIjIe je jaNAvela che tenuM paNa spaSTIkaraNa amArA uparokta kathana dvArA thaI jAya che. matalaba ke tyAM paNa tAtparya evuM ja che ke RjusUtra, zabda, samabhirUDha, evaMbhUta - A cAreya zuddhanayonA mate kAraNamAM kAryano upacAra karIne sarvasaMvara saMyama e ja mokSa che. | digaMbara :- ame nizcayanayane upacAragrAhaka nathI mAnatA te pAchalA be nayanI apekSAe samajavuM. matalaba ke samabhirUDha ane evaMbhUta nAmanA be nizcayanaya upacAragrAhaka nathI. A rIte vyavahAra (3 | karatAM nizcaya judo paDI jAya che. AvuM amAruM tAtparya samajavuM. i sarva nayomAM upacAra mAnya che zvetAMbara :- (tra.) bhAgyazALI ! tamArA kutarkanuM nivAraNa to ame karela "Adi' padanA khulAsAthI thaI ja jAya che. tema chatAM tenAthI tamane pUro saMtoSa na thayo hoya to uparokta "Avazyakaniryukti gAthAnI vyAkhyAmAM zrIharibhadrasUrijIe je vivecana karela che tenAthI paNa tamArA kutarkanuM nirAkaraNa thaI jAya che. AvazyakaniryuktihAribhadrI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "saMyama nirvANano mArga che. tema chatAM kAraNamAM kAryano upacAra karIne zabda ane RjusUtra naya saMyamane (= mokSamArgane) ja mokSa mAne che. jo ke sAta nayanA krama mujaba pahelAM RjusUtranaya Ave. pachI zabdanaya Ave. tema chatAM AvazyakaniyuktimAM "RjusUtra-zabdanayanA mate ..." AvuM kahevAnA badale mUlayakramanuM atikramaNa karIne zabda-RjusUtranA mate..." Ama je jaNAvela che te zabdanaya dvArA uparanA be samabhirUDha ane evaMbhUta nayane saMmata arthano saMgraha karavA mATe che." ahIM spaSTa rIte zrIharibhadrasUrijIe jaNAvela che ke RjusUtra, 1. zabdanuMsUtro punaH nirvAnaM saMyama havA Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1060 * ardhajaratIyanyAyApAdanam / 8/20 pa ko'pi pratyAkhyAyate, RjusUtrAdinayacatuSkena sarvasaMvaracAritre nirvANopacArA'GgIkArAt / athopacArakaraNe'pi svasya anupasarjanIbhAvena nizcayasya vyavahArAd vailakSaNyamiti cet ? na, yataH yadA ekanayamukhyatvaM = vivakSitaikanayasya prAdhAnyavRttiH gRhyate tadA anyanayagauNatA = vivakSitA'nyanayasyopacAravRttiH sampadyate ev| tatazca nizcayanayArpaNAkAle vyavahAranayasyeva vyavahAranayArpaNAkAle nizcayanayasyopasarjanabhAvenaupacArikatA'pi tAdRzI syAdeva, anyathA ardhjrtiiynyaayaaptteH| tatazca devasenena vyavahAre iva nizcaye'pi AdhyAtmikaparibhASayA upasarjanIbhAvalakSaNA upacAravRttiH svIkAryeva / tatazca vyavahAre iva nizcaye'pi devasenena upacArA darzanIyA eva AdhyAtmikaparibhASAnusAreNa, upacAropasarjanIbhAvayoH ubhayatra tulyatvAt, anythaa'rdhjrtiiyaaptterityaashyH|| zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta - A cAreya nayanA mate sarvasaMvara nAmanA saMyamamAM mokSano upacAra mAnya ja che. tethI vyavahAranayamAM aupacArikatA mAnavI ane nizcayanayamAM aupacArikatA na mAnavI - AvI devasenanI vAtamAM kAMI tathya jaNAtuM nathI. digaMbara :- (tho.) zvetAMbaroe jaNAvyA mujaba ame "nizcayanaya upacAra kare che' - ATaluM mAnIe chIe. tema chatAM paNa nizcayanaya svayaM kadApi gauNa banato nathI. jyAre vyavahAra jAte ja gauNa banI jAya che. ATalI bAbatamAM to vyavahAra ane nizcaya vacce vilakSaNatA che ja. 69 banne naya gauNa bane che ? - zvetAMbara :- () nA, tamArI A dalIla paNa vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke vyavahAra -nizcaya banne samAna rIte gauNa bane che. te A rIte samajavuM. jyAre vivakSita eka nayane mukhya tarIke svIkAravAmAM Ave tyAre vivakSita naya karatAM anya nayamAM gauNatA = aupacArikatA = upacAravRtti saMpanna thAya che ja. tethI nizcayanayanI arpaNA = mukhyarUpe vivakSA karavAnA samaye jema vyavahAranayamAM gauNatAsvarUpa aupacArikatA saMpanna thAya che tema vyavahAranayanI mukhyarUpe arpaNA = vivakSA karavAnA avasare nizcayanayamAM paNa aupacArikatA = upacAravRtti = gauNatA saMpanna thaze ja. anyathA ardhajaratIyanyAya lAgu paDaze. tethI devasenajIe vyavahAranayanI jema nizcayanayamAM paNa AdhyAtmika paribhASA mujaba gauNatAsvarUpa upacAravRtti mAnya karavI ja joIe. evuM graMthakAranuM tAtparya che. ja nizvayanacamAM upacAranI Apatti che (tatta.) AlApapaddhati graMthamAM devasenajIe AdhyAtmika paribhASA mujaba, nizcaya ane vyavahAra ema be mUlanaya darzAvIne phakta vyavahAramAM upacAra darzAvela che. A bAbatanI samIkSA karatAM graMthakArazrI kahe che ke vyavahAramAM upacAra ane gauNabhAva hovAthI jo devasenajI vyavahAramAM upacAra darzAve to nizcayamAM paNa upacAra ane gauNabhAva hovAthI, AdhyAtmika paribhASA mujaba, nizcayanA paNa upacAra teNe darzAvavA joIe. anyathA ardhajaratIya nyAya lAgu paDe. jema "strI aDadhI yuvatI ane aDadhI gharaDI che' - tevuM na bolAya, tema upacAra ane gauNabhAva ubhayatra hovA chatAM "vyavahAramAM upacAra Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/20 0 syAdvAdaratnAkarAtideza: 0 1061 kata va "caceva" e niyavAkyaI astitvagrAhaka nizcayanayaI astitvadharma mukhyavRtti letAM, rasa kAlAdika 8 I abhedavRttvapacArazuM astitvasaMbaddha sakala dharma letAM ja sakalAdezarUpa nayavAkya thAi; ima Akara' graMthaI prasiddha chaI. vacanAtmakaikanayArpaNAyAmitaranayavRtteraupacArikatvalAbhAdeva 'syAdastyeva' iti nayavAkye astitvagrAhakanizcayanayamatena astitvadharmasya mukhyavRttyA kAlAdyaSTakA'bhedopacAravRttitazcA'stitvadharmasambaddhAnAm astitvabhinnAnAM tadvastugatAnAM sakaladharmANAM grahaNAdeva sakalAdezAtmakaM nayavAkyaM sampadyate iti syAdvAdaratnAkare prasiddham / taccehaiva pUrvaM caturthazAkhAyAM (4/14) darzitamiti nA'tra punstnyte| ma yadyapi nayasaptabhaGgI vikalAdezasvabhAvatayA smaamnaataa| taduktaM ratnAkarAvatArikAyAM "vikalAdezasvabhAvA hi nayasaptabhaGgI, vastvaMzamAtraprarUpakatvAt / sakalAdezasvabhAvA tu pramANasaptabhaGgI, sampUrNavastusvarUpaprarUpakatvAd" (ratnA.a.7/53) iti / yathoktaM laghIyastraye akalaGkasvAminA'pi "upayogI zrutasya mAno ane nizcayamAM upacAra na mAno te na cAle. che nAcavAkya paNa sakalAdeza svarUpa che (va.) naya be svarUpe che. (1) jJAnasvarUpa-adhyavasAyAtmaka naya tathA (2) vacanAtmaka naya. vacanAtmaka nayanI (A) zakti ane (B) lakSaNA nAmanI be vRtti che. zaktinAmaka vRttithI vAkyasvarUpa naya je arthane jaNAve, te artha mukhya banyo kahevAya. tyAre te sivAyanA arthane jaNAvanArI vacanAtmaka nayanI vRtti aupacArika = lakSaNAsvarUpa banI jAya che. A ja kAraNathI nayavAkya sakalAdezAtmaka saMpanna thAya che. te A rIte samajavuM. dA.ta. "cAt ti va' A pramANe astitvagrAhaka nizcayanayanA vAkyamAM astitvadharmanuM mukhyavRttithI = zabdazaktithI grahaNa thAya che. tethI sakalAdeza vAkyanA lAbha ? mATe prastutamAM kAla Adi pUrvokta (4/14) ATha tattvanA mAdhyamathI astitvasaMbaddha tathA astitvabhinna vivakSitavastugata sarva guNadharmonuM abhedopacAravRttithI = abhedagocara lakSaNAthI bhAna karavAmAM Avaze. nA Ama zaktithI astitvanuM ane abhedagocara upacAravRttithI astitvasaMbaddha uparokta anya tamAma guNadharmonuM vastumAM bhAna karAvavAthI ja te nayavAkya sakalAdezAtmaka bane che - A pramANe syAdvAdarasnAkaramAM prasiddha che. A bAbata pUrve cothI zAkhAmAM 14mA zlokanI vyAkhyAmAM darzAvela che. tethI ahIM pharIthI te bAbata jaNAvavAmAM nathI AvatI. - nizcayanayamAM paNa upacAra mAnya kare (vi) jo ke nayasaptabhaMgI vikalAdezasvabhAvavALI mAnya che. tethI to ratnAkarAvatArikA graMthamAM jaNAvela che ke "nayasaptabhaMgI vikalAdezasvabhAvavALI che. kAraNa ke te vastunA phakta amuka aMzanuM pratipAdana kare che. jyAre pramANasamabhaMgI to sakalAdezasvabhAvavALI che. kema ke te vastunA saMpUrNa svarUpanI prarUpaNA kare che." digaMbara akalaMkasvAmIe paNa laghIyasraya graMthamAM jaNAvela che ke "zrutanA be upayoganA nAma che syAdvAda ane naya. syAdvAda eTale sakalAdeza tathA naya eTale vikalAdeza." tema chatAM paNa kAlAdi T ko. (12)mAM "nayanA vA... pATha. ko.(13)mAM "bhedavu.." pATha. - B(2)mAM "AcAra' azuddha pATha. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1062 0 nizcaye'pi lakSaNA sammatA 0 8/20 / dvau, syaadvaad-nysNjnyitau| syAdvAdaH sakalAdezo nayo vikalasaGkathA / / " (la.tra.3/12) iti / tathApi nayasaptabhaGgyAM pratibhaGga kAlAdyaSTakA'bhedazaktivRttyupacAravRttibhyAM nayavAkyasyA'pi sakalAdezAtmakatA sammatA syAdvAdaratnAkare (4/43) / itthaJcAtra kAlAdyaSTakA'bhedazaktivRttyupacAravRttibhyAmastitva -taditarA'khiladharmagrahaNA'bhyupagame vyavahAranayavad nizcayanaye'pi upacAravRttiH lakSaNA'bhidhAnA anAvilaiveti phlitm| saptabhaGgyAH pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvatvAdekaiko'pi bhaGgaH sakalAdezavivakSAyAM nayavAkyarUpo'pi pramANaM syAt, kAlAdyaSTabhiH abhedavRttiprAdhAnyAdabhedavRttyupacArAd vA yaugapadyenA'nantadharmAtmakavastupratipAdakatvAt / itthaJca vyavahAranaye iva zuddhadravyArthikanayAtmake nizcayanaye'pi lakSaNA'bhidhAnA upacAravRttiH anAvilaiva / tatazca vyavahAravad nizcaye'pi upacArA apakSapAtenA'vazyaM vAcyAH ATha tattvanA mAdhyame abhedagocara zaktivRttithI ke abhedagocara upacAravRttithI nayavAkya paNa sakalAdeza tarIke sammata che. A vAta syAdvAdaratnAkara graMthamAM jaNAvela che. A rIte prastutamAM kAlAdi ATha tattvasaMbaMdhI abhedagocara zaktivRtti ke abhedopacAravRtti dvArA astitvanuM ane astitva sivAyanA tamAma guNadharmonuM jJAna svIkAravAmAM Ave to vyavahAranayanI jema nizcayanayamAM paNa lakSaNA' nAmanI upacAravRtti nirAbAdha ja rahe che - Ama phalita thAya che. AthI nizcayanayamAM paNa upacAra to Avyo ja. ja nizcayanayamAM abhedagocara upacAravRtti ja spaSTatA :- cothI zAkhAnA caudamA zlokamAM sakalAdeza, kAlAdi ATha tattva, abhedavRttiprAdhAnya ane abhedavRttiupacAra.. ItyAdi bAbatanI vistArathI chaNAvaTa thaI cUkela hovAthI pharIthI tenuM ahIM vivecana karavAmAM nathI AvatuM. prastutamAM tAtparya eTaluM ja che ke "cAt ti va' AvA vAkyasvarUpa nizcayanaya dvArA mukhyatayA je astitva guNadharmano vastumAM bodha thAya che te ja astitva dharmathI saMkaLAyela tadvastugata anya anaMtA guNadharmonuM kAlAdi ATha tattvo dvArA abhedagocara upacAravRttithI = lakSaNAthI bhAna thAya che. matalaba ke "cAt sti iva' vAkyamAM rahela "sta' padanI vastugata anaMtadharmAtmakatAmAM lakSaNA thavAthI te nayavAkya paNa abhedagocara upacAravRttithI vastunI samagratAnuM = anaMtadharmAtmakatAnuM pratipAdana kare che. tethI te nayavAkya paNa sakalAdeza svarUpa bane che. Ama syAdvAdaratnAkara graMtha mujaba, nizcayanayamAM paNa upacAravRtti = lakSaNA nAmanI jaghanyavRttisvarUpa upacAra mAnya ja che. nizcayanacamAM paNa lakSaNA mAnya che (sata.) saptabhaMgIno pratyeka bhAMgo sakalAdezAtmaka svabhAvane dhAraNa kare che. tethI sakalAdezanI vivekSA hoya tyAre saptabhaMgIno eka-eka paNa bhAMgo nayavAkyasvarUpa hovA chatAM pramANAtmaka banaze. kAraNa ke kAla vagere ATha tattvanA mAdhyamathI abhedavRttiprAdhAnyathI ke abhedavRttiupacArathI saptabhaMgIno pratyeka bhAgo vastumAM ekI sAthe anantadharmAtmakatAnuM pratipAdana kare che. A rIte vyavahAranayanI jema zuddhadravyArthikanayasvarUpa nizcayanayamAM paNa lakSaNA' nAmanI upacAravRtti to nirAbAdha rIte saMbhave ja che. tethI devasenajIe vyavahAranayanI jema nizcayanayamAM paNa, pakSapAta karyA vagara, avazya upacArone Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/20 * sarvanayeSu svArthasatyatvAbhimAnasAmyam / 1063 "sva-svArthaI satyapaNAno abhimAna to sarvanayana mAMhomAhi chaI ja. syuriti yAvat tAtparyamatrAnusandheyam / atha vyavahAranayaprAdhAnyArpaNAyAM svArthe satyatvamAbhimAnikameva, na tu vAstavam / nizcaye tu naivamiti na nizcayanayasyaupacArikatA gauNatAtmikA sambhavatIti cet ? na, nizcayanayArpaNAyAM svArthe satyatvamAbhimAnikameva na tu vAstavamiti na vyavahAranayasyaupacArikatA na tAdRzI sambhavatItyapi vaktuM zakyatvAt / tatazca vyavahAre'pi upacArapradarzanaM katham ? ityapi vaktuM // zakyata ev| svaviSayaprAdhAnyasiddhaye sva-svArthe satyatvAbhimAnantu sarveSAmeva nayAnAM mithaH sambhavatyeva / / darzAvavA joIe. tyAM sudhI graMthakAranA tAtparyanuM prastutamAM anusaMdhAna karavuM. - digaMbara :- (ka.) vyavahAranayanI mukhyatA vivakSita hoya tyAre nizcayanayamAM aupacArikatA = gauNatA saMbhavatI nathI. kAraNa ke tyAre vyavahAranayanA viSayamAM je satyatA che te AbhimAnika = kAlpanika ja che, vAstavika nathI. nizcayanayamAM AvuM nathI. vyavahAranayanA viSayamAM satyatA ja jo vAstavika na hoya to vyavahAranayane mukhya banAvavAthI, vyavahAranayanA viSayane mukhya karavAthI, nizcayanayamAM ke nizcayanayanA viSayamAM gauNatA kaI rIte AvI jAya ? Ama nizcayamAM gauNatAsvarUpa upacArano saMbhava ja nathI. ! digaMbaramata pratibaMdIgrasta che zvetAMbara :- (ra, niravA) nA, tamArI A dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke tulya yuktithI evuM paNa kahI zakAya che ke "nizcayanayanI mukhyatA vivakSita hoya tyAre vyavahAranayamAM aupacArikatA = che upacAravRtti = gauNatA saMbhavatI nathI. kAraNa ke tyAre nizcayanayanA viSayamAM je satyatA che te AbhimAnika = kAlpanika ja che, vAstavika nathI. jo nizcayanayanA viSayamAM satyatA vAstavika na hoya to nizcayanayane ke nizcayanayaviSayane mukhya banAvavAthI vyavahAranayamAM ke vyavahAranayanA viSayamAM ! gauNatA kaI rIte AvI jAya ? Ama vyavahAranayamAM gauNatAsvarUpa upacArano saMbhava nathI. to vyavahAra nayamAM paNa upacAra kaI rIte banAvI zakAya ?' Ama koI kahe to teno javAba zuM dezo ? | digaMbara :- nizcayanayamAM prAdhAnyanI vivakSA nathI hotI paNa vyavahAranayamAM ja prAdhAnyanI virakSA hoya che. tethI vyavahAranayane potAnA viSayamAM satyatvanuM abhimAna hoya che, nizcayanayane nahi. tethI vyavahAramAM upacAra batAvelA che, nizcayanA nahi. A mujaba javAba ApI zakAya che. | sarva nayamAM svaviSaya satyatvanuM abhimAna * zvetAMbara :- (a.) tamArA A tarkamAM tathya nathI rahela. AnuM kAraNa e che ke potAnA viSayanI mukhyatAne siddha karavA mATe potapotAnA viSayamAM satyatAnuM abhimAna to badhA ja nayomAM paraspara saMbhave ja che. tethI vyavahAranaya jema potAnA viSayanI mukhyatA siddha karavA mATe potAnA viSayamAM satyatAnuM abhimAna dhAraNa kare che, tema nizcayanaya paNa potAnA viSayanI mukhyatA siddha karavA mATe Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ***** 1064 * anyanayotkhanane nayAnAM mithyAtvam na caitAvataiteSAM mithyAtvApattiH, svaviSayaprAdhAnyarUpasvatantratAyAzca mithyAtvA'prayojakatvAditi vyaktaM nayarahasye / upadezarahasyavRttau api "sarvanayAtmake bhagavatpravacane yathopayogam adhikRtanayAvalambanasya aduSTatvAt / vipaJcitaJcedaM kalpalatAyAm " ( upa. ra. 42 vR.) ityuktam / nyAyakhaNDakhAdye'pi "nayAntareNa abhiniviSTanayakhaNDanasya api zAstrArthatvAt, 'duSTAMzacchedato nAMhI dUSayed viSakaNTaka' iti nyAyAd" ( nyA. kha. khA. pR.20) dyum 8/20 sarvathaiva paranayaviSayocchedakatve tu sarveSAmeva nayAnAM mithyAvAditvaM sammatameva kintu svaviSayaprAdhAnyArpaNe sarveSAM nayAnAM satyatvamabhimatameva / idamevAbhipretya sammatitarphe 1. 'niyayavayaNijjasaccA kA paranayaviyAlaNe mohA" (sa.ta. 1/28) ityuktam / paraviSayaudAsInyenaiva svaviSayasatyatvaM nAnAbhiprAyeSu potAnA viSayamAM satyatAnuM abhimAna dhAraNa kare ja che. tethI 'nizcayanayanA viSayamAM prAdhAnyanI vivakSA nathI hotI' A vAta vyAjabI nathI. zaMkA :- (1 thai.) jo dareka naya potAnA viSayanI mukhyatAne siddha karavA mATe potAnA viSayamAM satyatAnuM abhimAna kare to dareka nayanI satyatA kAlpanika hovAthI tamAma naya mithyA banavAnI Apatti Avaze. tethI dareka naya potapotAnA viSayamAM satyatAnuM abhimAna kare tevuM kaI rIte saMbhave ? svaviSayamukhyatA mithyAtvaprayojaka nathI samAdhAna :- dareka nayone potAnA viSayamAM mukhyatA darzAvavAno adhikAra che. A rIte vicArIe to dareka naya svataMtra che. potAnA viSayamAM mukhyatA darzAvavA svarUpa svataMtratA nayane mithyA banAvavAmAM prayojaka banatI nathI. anya nayanA viSayanuM nirAkaraNa karavAmAM Ave to naya mithyA banavAnI Apatti Ave. paraMtu 'potAnA viSayanI mukhyatA darzAvavA mAtrathI naya durnaya banI jAya' - tevuM zAstrakArone mAnya nathI. A vAta nayarahasyamAM mahopAdhyAyajIe spaSTapaNe darzAvela che. te khAsa dhyAnamAM rAkhavuM. * durrayakhaMDana zAstrasaMmata (35.) upadezarahasyavRttimAM paNa mahopAdhyAyajIe jaNAvela che ke "sarvanayAtmaka jinazAsanamAM upayogAnusAra = prayojanAnusAra vivakSita eka nayanuM avalaMbana karavAmAM Ave to koI doSa nathI. A bAbata zAstravArtAsamuccaya graMthanI syAdvAdakalpalatA vyAkhyAmAM vistArathI jaNAvela che." jijJAsuvarga tyAM STipAta karI zake che. nyAyakhaMDakhAdya graMthamAM paNa mahopAdhyAyajIe jaNAvela che ke "kadAgrahagrasta nayanuM khaMDana anya nayathI karavuM e paNa zAstrasaMmata che. kAraNa ke banne paganA dUSita bhAgane jherI kAMTAthI kADhavAmAM Ave to viSakaMTaka banneya pagane dUSita karato nathI ja Avo niyama che." sarva nayo mithyA : pravAdavizeSa - (sarvayeva.) jo badhI ja rIte anya nayanA viSayano dareka naya apalApa kare to badhA ja nayo mithyAvAdI banI jAya. AvuM zAstrakArone saMmata ja che. paraMtu dareka nayo potAnA viSayanI ApekSika rIte mukhyatA darzAve to satya che ja. A ja abhiprAyathI saMmatitarka prakaraNamAM jaNAvela che ke "dareka 1. nikhavavanIyasatyAH paranayavivAnane moSA (= vyarthA:) Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/20 0 phalata: nayavAdAnAM satyatvamImAMsA 0 1065 phalathI satyapaNuM to samyagdarzanayogaI ja chaiM." *ti 128 gAthAno artha pUrNa * l8/20 2} nayeSu jJAtvA nayavidhijJaH na jJeyeSu muhyati na vA sarvanayamayA''gamA''zAtanAM karoti / taduktaM / vizeSAvazyakabhASye '"evaM savisayasacce paravisayaparaMmuhe tae naauN| neesu na saMmujjhai na ya samayAsAyaNaM / kuNai / / " (vi.A.bhA. 2272) iti| sarvathaiva anyanayaviSayonmUlanAbhiprAyeNaiva "savve vi NayA / micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA" (sa.ta.1/21) iti sammatitarke, "nayAH mithyAdRzaH" (sthA.sU.3/3/193/ ma vR.pR.259) iti ca sthAnAGgasUtravRttau proktam / phalataH satyatvaM tu sarveSAmeva nayavAdAnAM samyagdarzanayogAdeva bhavati, samyagdRSTereva ratnAvalInyAyena sarvanayasamAhArataH samastavastuparicchedasambhavAt / idamevAbhipretyoktaM vizeSAvazyakabhASye "na samattavatthugamagA vIyuM raLavanI maLas vA diyA samAna mAtra rAvatI vyA" (vi.3.5.2279) tiA nayo pota potAnA viSayamAM satya che. paraMtu anya nayanA viSayano apalApa kare to dareka nayo mithyA banI jAya che." anya nayanA viSayomAM udAsInatA rAkhavAnA lIdhe ja potAnA viSayamAM satyatA dareka nayomAM Ave che. judA-judA abhiprAyavALA nayomAM rahelI AvI satyatAne jANIne navidhijJa vidvAna zeya padArthomAM mUMjhAto nathI ke sarvanayamaya evA AgamanI AzAtanA karato nathI. tethI ja vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "anya nayanA viSayathI parAmukha banavAthI svaviSayamAM satya bananArA nayone jANIne nayavettA zeya padArthomAM mUMjhAto nathI ke AgamanI AzAtanAne karato nathI." anya nayanA viSayanuM sarva prakAre umUlana karavAnA abhiprAyathI ja saMmatitarkamAM tathA sthAnAMgasUtravRttimAM jaNAvela che ke "potAnA pakSamAM kadAgraha rAkhanArA badhA ya nayo mithyAvAdI che.' che samyagdarzana dvArA nayavAda pramANa che (7) phalanI apekSAe satyatA to badhA ja nayavAdomAM samyagdarzananA yogathI ja thAya che. kAraNa ke ke samyagdaSTi AtmA ja ratnAvalIdaSTAMtathI sarvanayono paraspara sApekSabhAve anugama karIne saMpUrNa vastuno nizcaya kare e zakya che. mithyASTi AvuM kArya karI zakato nathI. A ja abhiprAyathI vizeSAvazyakabhASyamAM paNa zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe jaNAvela che ke "chUTA-chavAyA nayo saMpUrNa vastune sAcI rIte jaNAvI zakatA nathI. jema alaga-alaga rahelA maNio "ratnAvalI'nA vyavahArano viSaya banI zakatA nathI, tema judA-judA svata- nayo "pramANa' vyavahAranuM bhAjana banatA nathI. tathA jevI rIte eka dorAmAM parovAyelA maNione "ratnAvalI' kahI zakAya chetevI rIte paraspara sApekSabhAve bhegA thayelA nayo "pramANa' vyavahArano viSaya bane che. kema ke te saMpUrNa vastusvarUpano sAco nirNaya karAve che." sarvanayasamanvaya to samakitI ja karI zake che. tethI sarva nayavAdone samyagdarzananA yoge phalataH satya kahyA che, te vyAjabI ja che - tema samajavuM. . cihradayamadhyavartI pATha phakta lA.(2)mAM che. 1. pUrva viSayasatyAna aravijayaparAkvIna tAn jJAtA revu na saMmuhyati na ca samayAzAtanAM karoti / / 2. sarve api nayAH mithyAdRSTayaH svpkssprtibddhaaH| 3. na samastavastugamakA viSvag ratnAvalyAH maNayaH iv| sahitAH samastagamakA maNayaH ratnAvalyAH iva / / Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1066 / asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate 0 8/20 na caivamabhinnagranthInAM mArgAnusArikSayopazamavatAmapi nayavAdAzrayaNamasaGgataM syAt, nijasvarUpato nayavAdaikAntasyA'zuddhatvAditi zaGkanIyam, nijasvarUpato'zuddhatve'pi tAdRzasthale phalataH zuddhatvaM sarveSAM nayavAdAnAM syAdvAdavyutpAdakatayetyarvAgdazAyAM tattvajijJAsayA madhyasthabhAvena sarvathA tadAzrayaNaM nyAyyamiti paramArthaH (ta.sU. za 1/35/pR.396 yazo.vR.) iti tattvArthasUtravRttau yshovijyvaackvraabhipraayH| _ "tathApi ekAntayuktInAM tattvato mithyAtvAd AzrayaNA'naucityamiti cet ? na, 'asatye vartmani sthitvA tataH satyaM samIhate' iti nyAyena ziSyamativisphAraNArthaM tadupAdAnasyA'pi nyAyyatvAd" (nyA.kha.khA.bhAga2 pR.419) iti vyaktaM nyAyakhaNDakhAdye / zaMkA :- (2.) jo samyagdarzananA yogathI ja tamAma nayavAdo phalataH satyatAne dhAraNa karatA hoya to je jIvoe graMthibheda karelo nathI, tevA jIvo mArgAnusArI kSayopazamane dharAvatA hovA chatAM jo nayavAdano Azraya kare to te asaMgata banI jaze. kAraNa ke tevA jIvo pAse samyagdarzana na hovAthI temaNe svIkArelA nayavAdamAM phalataH satyatvano saMbhava nathI. tathA potAnA svarUpanI daSTie to nayavAda ekAnta azuddha ja che. Ama phalasApekSa zuddhi ke svarUpasApekSa zuddhi tevA mArgAnusArI jIvoe svIkArela nayavAdamAM gerahAjara hovAthI mArgAnusArI kSayopazamavALA maMdamithyAtvI jIvo nayavAdano Azraya karI nahi zake. # mithyAnaya paNa avasthAvizeSamAM upayogI ja samAdhAna :- (nina) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke tamAma nayavAdo = nayavAkyo potAnA svarUpanI dRSTie azuddha hovA chatAM mArgAnusArI kSayopazamavALA maMdamithyAtvI jIvo tattvajijJAsAbhAve vividha prakAranA nayavAkyono svIkAra kare to tevA jIvone syAdvAdanI sAcI samajaNa prApta thAya che. tathA AgaLa jatAM tenA pariNAmarUpe samyagdarzananI paNa niSpatti thAya che. Ama tevA jIvo mATe tamAma nayavAdo sAdvAdanA vyutpAdaka hovAthI phalataH (= pariNAmataH) zuddha banI jAya che. tethI prAthamika avasthAmAM tattvajijJAsAthI madhyasthabhAve nayavAdano Azraya karavo sarvathA nyAyasaMgata che. A paramArtha che. A pramANe tattvArthasUtravyAkhyAmAM mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAjano abhiprAya che. maka ziSyamativisphAraNa mATe nayavAda AvakArya . ("tathA.) nyAyakhaMDakhAdyamAM A ja bAbatane praznottarIrUpe nimnokta paddhatithI jaNAvela che. prazna :- "cA" padanuM grahaNa karavAthI naya bhale dUSita na thAya. to paNa ekAntavAdanI yuktio paramArthathI to mithyA ja che. mithyA hovAthI teno Azraya karavo sAdhu mATe yogya to na ja kahevAya ne ?! pratyuttara :- nA, tamArI dalIla vyAjabI nathI. kAraNa ke "kAraNavaza asatya mArgamAM rahelo mANasa tyAM rahIne satyamArganI abhilASA kare che. A nyAyathI ziSyamatine vadhu tejasvI banAvavA mATe nayavAdanuM avalaMbana paNa yuktisaMgata ja che. Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/20 * nayavAdapravRttiH ApavAdikI / 1067 etena 'sAdhUnAM nayavAdeSu pravRttirucitA na vA ?' ityapi samAhitam / taduktaM tattvArthasUtravRttI nyAyavizAradena "utsargato hi pAramezvarapravacanapariNatabuddhInAM syAdvAdAbhidhAnamevocitam, paripUrNavastuprati- 5 paadktvaat| tadvyutpattyarthitayA tu ziSyANAmaMzagrAhiSu nayavAdeSvapyapavAdataH pravRttirucitaiva, 'azuddha varmani rA sthitvA tataH zuddhaM samIhate' ityAdinyAyAd," (ta.sU.1/35/pR.395 yazo.vR.) iti bhAvanIyam / prakRte ... "satve vani sthitva tataH satyaM samIdate" (vA.5.2/240) rUti vIcAvI marjhariyana martavya vastutastu nizcaya-vyavahArayoH dravyArthika-paryAyArthikarUpataiva / tayozca naigamAdinayasaptake sama-za vatAraH pUrvaM (8/9) darzita eveti AdhyAtmikaparibhASAnusArato naigamAdyatiriktarUpeNa nizcaya ka -vyavahAranayapradarzanamapi atiriktadravyArthika-paryAyArthikanayapradarzanamiva devasenasya naiva yujyate / taduktaM laghIyastrayatAtparyavRttau "dravyaM zrito nizcayanayo dravyArthikaH, paryAyAzrito vyavahAranayaH paryAyArthikaH" (la.tra.17 vR.) iti ghoTakA''rUDho vismRtaghoTako devasenaH apasiddhAntagrastaH saJjAtaH / 'na hi ka utsargathI racAdvAdadezanA, apavAdathI nacadezanA che (rtina.) "sAdhuo nayavAdamAM pravRtti kare to te ucita che ke nahi ?" - AvI zaMkAnuM paNa uparokta pratipAdana dvArA samAdhAna thaI jAya che. tethI ja tattvArthasUtranI vyAkhyAmAM nyAyavizArada mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke "jinapravacanathI jenI buddhi pariNata thayelI che tevA mahAtmAo utsargathI (nayavAdanA badale) syAdvAdanuM pratipAdana kare te ja ucita che. kAraNa ke syAdvAda ja vastunA paripUrNa svarUpanuM pratipAdana kare che. paraMtu jemane syAdvAdanI sAcI samajaNa nathI prApta thaI tevA ziSyo to syAdvAdanI sAcI samajaNa meLavavAnI kAmanAthI aMzagrAhI nayavAdamAM paNa apavAdathI pravRtti kare to te pravRtti ucita ja che. kAraNa ke "azuddha mArgamAM rahIne tyAMthI zuddha che mArganI kAmanAne saMyogavizeSamAM mANasa kare che' - AvA prakArano nyAya uparokta ApavAdika nayavAdapravRttinuM samarthana kare che." A pramANe mahopAdhyAyajI mahArAje je jaNAvela che teno zAMtithI ! vicAra karavo. vAkyapadIya graMthamAM bhartuharie je jaNAvela che ke "asatya mArgamAM rahIne tyAMthI sAdhaka satyanI = satyamArganI kAmanA kare che' - tenuM paNa ahIM smaraNa karavuM. _ svata- nizcaya-vyavahAra pradarzana anucita ( (vastu) vAstavamAM to nizcayanaya dravyArthikana svarUpa ja che. tathA vyavahAranaya paryAyArthikasvarUpa ja che. temaja dravyArthika-paryAyArthikanayano samAvatAra to A ja zAkhAmAM navamA zlokanA vivaraNamAM darzAvela ja che. tethI AdhyAtmika paribhASA mujaba naigamAdi sAta nayothI svatantarUpe nizcaya -vyavahArapradarzana paNa svatanta dravyArthika-paryAyArthikanayanA pradarzananI jema devasena mATe ayogya ja che. layasrayatAtparyavRttimAM jaNAvela che ke 'dravyano Azraya karavAnA lIdhe nizcayanaya dravyArthika che. tathA paryAyano Azraya karavAnA lIdhe vyavahAranaya paryAyArthika che." uparokta digaMbara graMthane paNa devasenajI bhUlI gayA. A to "ghoDA upara caDhelo mANasa ghoDAne ja bhUlI jAya' - tenA jevuM thayuM. digaMbaramatasvarUpa ghoDAne digaMbara devasena bhUlI jAya te bAbata apasiddhAntanI ApAdaka bane che. "kharekhara haraNanuM Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10680 samyaktvayoga-kSemAdyabhiprAyeNa dravyAnuyogaH parizIlanIya: 0 8/20 hariNazAvako bhavati pratipakSaH paJcAnanasya' iti nyAyo'tra labdhAvasaraH / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - nayavAdAnAM svarUpato'zuddhatve'pi samyagdarzanayogena phalataH ga zuddhirupalabhyate iti jJAtvA dravyAnuyogAbhyAsI AtmArthI ArAdhakaH SaDdarzana-saptanaya-saptabhaGgI -pramANacatuSTaya-nikSepacatuSTayamImAMsApravRttau naizcayikasamyagdarzanopalabdhilakSyavismaraNaM yathA na syAt tathA yateteti na kevalamabhilaSaNIyam, api tu anivAryam Avazyakam AdaraNIyaJca / itthaJca (1)viSaya-kaSAyamandatA-(2)jJAnagarbhavairAgya-(3)nirnidAnabhagavadbhakti-(4)nirnimittagurusamarpaNabhAva ka -(5)svabhUmikocitakartavyapAlanaparAyaNatAnAM nirantaraM saMvedanAnvitahRdayena sevanataH svAtmani granthibhedaNi gocarA'moghasAmarthyamAvirbhAvya tAttvikasamyagdarzanaprAdurbhAvaprastAvAnna bhrNshitvymityupdeshH| tadanusaraNena ca zIghraM "ratnatrayaM mokSaH" (a.sA.18/180) iti RjusUtrAdinayAnusAreNa adhyAtmasArokto mokSaH sulabhaH cAtu/8/20 bacce kyAreya siMhanA pratipakSI tarIke goThavAI na zake - A nyAya ahIM avasara prApta che. ) syAdvAda ane nAcavAda vacce vizeSatA ) spaSTatA :- sAcA mArge cAlIne Icchita maMjhilane prApta karavI te utsarga che. paraMtu sAcA mArgathI dUra rahela vyakti kAMTALA mArgamAM rahIne paNa sAcA niSkaTaka mArgane meLavavA mATe prayatna kare che. khoTA raste rahela tyAMthI sAcA mArgane prApta karIne Icchita maMjhilane meLavI le, te apavAda kahevAya. syAdvAda = sAco niSphaTaka mArga, nayavAda = kAMTALo mArga. syAdvAdanuM pratipAdana = utsargamArga. nayavAdanuM pratipAdana = apavAdamArga. utsargamArge cAlavAnuM sAmarthya dharAvanAra vyakti utsargamArge cAle te uttama che. jene D; utsargamArga maLe tema na hoya te vyakti apavAdamArge cAle te madhyama che. tethI prastutamAM syAdvAdanuM nirUpaNa e autsargika uttama mokSamArga che. tathA nayavAdanuM nirUpaNa ApavAdika ane madhyama prakArano mokSamArga ja {ii che. utsargamArgane na apanAvI zakanArA jIvoe apavAdamArgano Azraya karavo te paNa nyAyasaMgata ja che. % graMthibhedano mArga apanAvIe . AdhyAtmika upanaya :- nayavAdamAM svarUpata azuddhi hovA chatAM samya darzananA yoge phalataH zuddhi prApta thAya che. AvuM jANIne dravyAnuyogano abhyAsa karanAra AtmArthI sAdhaka padarzananI vicAraNAmAM ke satanaya, saptabhaMgI, pramANacatuSTaya, nikSepacatuSTaya AdinI vicAraNAmAM UMDA utare tyAre naiRRyika samyagdarzananI prAptinuM lakSya cUkI na javAya tenI sAvadhAnI rAkhe te mAtra IcchanIya ja nahi, paraMtu anivArya, Avazyaka ane AvakArya paNa che. (1) viSaya-kaSAyanI maMdatA, (2) jJAnagarbhita vairAgya, (3) niSkAma bhagavadbhakti, (4) binazaratI gurusamarpaNabhAva ane (5) svabhUmikAyogya kartavyapAlanamAM tatparatA - A pAMca tattvanuM satata saMvedanazIla hRdayathI sevana karavA dvArA "potAnA AtmAmAM graMthibhedanuM amogha sAmarthya uchALI tAttvika samyagdarzanane pragaTAvavAnI taka cUkavI nahi - A upadeza ahIM maLe che. tene anusaravAthI RjusUtrAdi niyonA mata mujaba adhyAtmasAramAM jaNAvela karmocchedaka ratnatrayasvarUpa mokSa jhaDapathI sulabha thAya. (8/20) Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/21 nizcaya-vyavahAralakSaNadyotanam = tiNaI bhASyaI bhAkhiuM re, AdariI niradhAra; = tattvAratha nizcaya grahaI re, janaabhimata vyavahAra re / / 8/215 (129) prANI. (tiNaI = ) te mATaiM nizcaya-vyavahAranuM lakSaNa bhASyaI vizeSAvazyaka (bhAkhia =) kahiuM chaIM, "tima niradhAro AdaravAI. "tattvArthaprAdI no nizcaya, to mimatArthaprAdI vyavahAra:' / vyavahAre iva nizcaye gauNatAlakSaNa upacAro yadi sammataH tarhi vibhinnA nizcaya-vyavahAranayapravRttiH kena prakAreNa Agame darzitA ? ityAzaGkAyAmAha - ' vizeSe 'ti / vizeSAvazyakokte te AdriyetAM tataH khalu / gRhNAti nizcayaH tattvaM vyavahAro janoditam / / 8/21 / / = prakRte daNDAnvayastvevam - tataH vizeSAvazyakokte te (= nizcayavyavahAralakSaNe) khalu aadriyetAm| nizvayaH tattva mRti| vyavahAra: (tu) nanovitam (artha vRti) / / 8/21|| tataH = tasmAt kAraNAd vizeSAvazyakokte vizeSAvazyakabhASyagadite te - vyavahAranayalakSaNe khaluH = eva AdriyetAm / tadevAha - nizcaya: nayaH tattvaM yuktisiddham AntarikaM mithyA''ropazUnyaM padArthasvarUpaM gRhNAti / "tattvam ( sa. pa. 52 ) iti saptapadArthyAM zivAdityamizraH / " atasmin tadadhyavasAyaH aaropH| tadrahitaM vastunaH kA svarUpaM tat tattvam" (sa.pa. 52 vR. pR. 114) iti saptapadArthIvRttau jinavardhanasUriH / prakRte mithyA''ropaM = anAropitaM rUpam" . = 1069 = nizcaya paramArthaM = avataralikA :- nizcayamAM jo vyavahAranI jema gauNatA svarUpa upacAra mAnya hoya to nizcayanI ane vyavahAranI alaga pravRtti AgamamAM kema darzAvelI che ? A zaMkAnA nirAkaraNa mATe graMthakArazrI kahe che ke :* nizcaya-vyavahAra nayane oLakhIe 4 [9]> pustakomAM 'tattvaara...' pATha. A.(1)no pATha lIdho che. 8 P(2)mAM 'jina' pATha. lA.(2)mAM 'e padano artha bhinna likhANI chaI tima niradhAro.' pATha. | pustakomAM 'AdiranaIM' pATha nathI. ko.(12)mAM che. zlokArtha :- tethI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela nizcaya-vyavahAranA lakSaNane ja AdaravA. nizcaya tattvane grahaNa kare che. vyavahAra lokasaMmata arthane grahaNa kare che. (8/21) vyAkhyArtha :- te kAraNathI vizeSAvazyakabhASyamAM darzAvela nizcayanayanuM lakSaNa ane vyavahAranayanuM lakSaNa ja AdaravA yogya che. graMthakArazrI te ja jaNAve che. nizcayanaya padArthanA tattvane = yuktisiddha ! pAramArthika, mithyA AropathI rahita evA AMtarika svarUpane grahaNa kare che. saptapadArthI graMthamAM vaizeSikAnuyAyI zivAditya mizra jaNAve che ke 'vastunuM anAropita svarUpa e tattva che.' AnI spaSTatA karatAM jinavardhanasUrie saptapadArthIvyAkhyAmAM jaNAvela che ke 'je padArtha je svarUpe na hoya te svarUpano temAM adhyavasAya = bodha thAya te Aropa kahevAya. AvA prakAranA AropathI = bhramathI rahita evuM vastunuM je svarUpa hoya te tattva kahevAya.' tethI prastutamAM je naya mithyA Aropane choDIne, Agama mujaba, mukhya-gauNabhAvathI vaNAyela hoya te rIte yuktisiddha padArthanA pAramArthika = abhrAnta svarUpano Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1070 0 svarUpeNaiva nizcaya-vyavahAraviSayitAbhedaH / 8/21 tattva artha te yuktisiddha artha jANavo. lokAbhimata te vyavahAra prasiddha. yadyapi pramANa zuM tattvArthagrAhI chai tathApi pramANa = sakalatattvArthagrAhI, nizcayanaya = ekadezatattvArthagrAhI e bheda jANavo. vimucya AgamAnusArato mukhya-gauNabhAvAnuvedhena yauktikapadArthapAramArthikasvarUpagrAhI nizcaya ityarthaH / taduktaM vizeSAvazyakabhASye "paramatthaparo maNNai nicchaio" (vi.A.bhA.3589) iti / "bhUdattho desido du suddhaNao" (sa.sA.11) iti samayasAre kundakundasvAminA zuddhanayapadena nizcayanaya evoktH| taduktaM - paSyatvamaLaq "zuddhanayA: = nizcayanayA tyartha" (T...ra6rUcha pU) rUti | ke vyavahAro nayastu janoditaM = lokavyavahAraprasiddhaM bAhya padArthasvarUpaM gRhNAti / taduktaM vizeSA vazyamAthe "no vivAraparo vavahAro" (vi.mA.ma.ru186) UMtiA ka. yadyapi pramANamapi tattvArthagrAhakamasti tathApi pramANasya sakalatattvArthagrAhitvaM nizcayasya ca # nayatvena ekAMzatattvArthagrAhakatvamityanayoH vizeSo boddhavyaH / nanu tarhi vyavahArasya kim avaziSTaikadezIyatattvagrAhitvaM yaduta atattvagrAhitvam ? ucyate, nizcaya-vyavahAranayayoH svarUpameva tAvat parasparaM vilakSaNam / ata eva vastugrahaNe yathA nizcayaH pravartate tato'nyathaiva vyavahAraH pravartate / kSakiraNayantratulyo nizcayo hi vastuna bodha karAve te nizcayanaya - AvuM arthaghaTana karavuM. vizeSAvazyakabhASyamAM A aMge kahela che ke "paramArthamAM tatpara naya naiRRyika kahevAya che." "saddabhUtapadArthaviSayaka zuddhanaya kahevAyela che" - A mujaba samayasAramAM kuMdakuMdasvAmIe je jaNAvela che temAM "zuddhanaya' zabdathI nizcayanayane ja jaNAvela che. paMcakalpabhASyamUrNimAM zuddhanaya eTale nizcayanaya - Avo artha jaNAvela che. (vyava.) vyavahAranaya to padArthanA tevA bAhya svarUpane grahaNa kare che ke je lokavyavahAramAM prasiddha na hoya. tethI ja vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "lokavyavahAramAM tatpara hoya te vyavahAranaya kahevAya." 9 pramANa ane nizcayanaya vacce taphAvata cha (ca) pramANa paNa nizcayanayanI jema tAttvika = pAramArthika arthanuM grahaNa kare che. tema chatAM paNa pramANa ane nizcayanaya paraspara abhinna banI javAnI Apattine prastutamAM koI avakAza nathI. kAraNa ke pramANa saMpUrNa pAramArthika arthanuM grahaNa kare che. jyAre nizcaya to naya hovAnA lIdhe vastunA eka aMza svarUpa pAramArthika tattvanuM grahaNa kare che. A rIte pramANa ane nizcayanaya vacce bheda jANavo. zaMkA :- (nA) jo nizcayanaya AMzika tattvane grahaNa karanAra hoya to vyavahAranaya zuM bAkI rahelA AMzika tattvane grahaNa karanAra che ke atattvane grahaNa karanAra ? pha nizcaya-vyavahAranI bodhazelI vilakSaNa pha samAdhAna :- (Gdhya) sauprathama tame e vAta samajI lo ke nizcayanayanuM ane vyavahAranayanuM svarUpa ja paraspara vilakSaNa che. tethI ja vastuno bodha karavA mATe nizcayanaya je rIte pravarte che, te karatAM 1. paramArthaparaH manyate naizvavika2. mUtAryo Dharzatatu zuddhanaya: 3. navyavahAraparA vyavahAra: Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/22 0 nizcaya-vyavahArasvarUpAdivalakSaNyam / 1071 nizcayanayanI viSayatA anaIM vyavahAranayanI viSayatA ja anubhavasiddha bhinna chaI, aMza jJAneMniSTha. AntarikaM svarUpaM paricchinatti, tathaiva tasya tatparatvAt / chAyAcitrayantrasamo vyavahArastu bAhyaM lokagrAhyaM vastusvarUpaM gRhNAti, tathaiva tasya tatparatvAt / ata eva jJAnAtmakanizcayanayaniSThaviSayitAto vyavahAranayaniSThaviSayitA bhidyte| tata eva arthaniSThA nizcayanayaniSThaviSayitAnirUpitA vyavahAranayaniSThaviSayitAnirUpitA ca viSayatA mitho / bhidyte| anubhavasiddhaJcaitat sarvamityanapalapanIyam / yadyapi jJAna-jJeya-jJAtRlakSaNasya trividhasya padArthasya bAhyA''ntarasvarUpeSu svataH bhedaH sambhavati tathApi jJeyapadArthaniSThanAnAviSayatAsu svato naiva kazcid bhedaH, tAsAM jJAnaniSThaviSayitAsApekSatvAt / ato'tra viSayatAbhedaniyAmakatayA viSayitAbhedaH, tanniyAmakatayA ca nizcaya-vyavahArajJAnasvarUpabhedaH atiriktaviSayitAmatAnusAreNa upadarzitaH, anyathA viSayitAbhedakRte nizcaya-vyavahArajJAnasvarUpabhedopadarzanamatrA'natiprayojanaM syAd ityavadheyam / judI ja rIte vyavahAranaya pravarte che. X-Ray mazIna jevo nizcayanaya vastunA AMtarika svarUpano nirNaya kare che. kema ke AMtarika svarUpano nirNaya karavAmAM te tatpara che. jyAre Camera samAna vyavahAranaya to loko samajI zake tevA vastunA bAhya svarUpano bodha kare che. kema ke tevo bodha karavAmAM te tatpara che. (Ata.) tethI ja prastutamAM nizcayanayAtmaka jJAnamAM rahelI viSayitA karatAM vyavahAranayAtmaka jJAnamAM rahelI viSayitA judI paDI jAya che. te paraspara bhinna hovAnA kAraNe ja nizcayanayaniSTha viSayitAthI nirUpita evI zeyamAM rahenArI viSayatA ane vyavahAranayagata viSayitAthI nirUpita zeyagata viSayatA paraspara alaga paDe che. A badhI bAbata anubhavasiddha che. tethI apalApa karavA yogya nathI. haLa viSayatAbheda viSayitAbhedane sApekSa che (pa) padArthanA traNa prakAra che. (1) jJAna, (2) zeya ane (3) jJAtA. A traNeya prakAranA padArthanA bAhya ane AMtarika svarUpamAM jo ke svataH bheda saMbhave che. tema chatAM zeya padArthamAM rahenArI vividha viSayatAomAM paraspara bheda svataH nahi paraMtu parataH hoya che. kAraNa ke viSayatAo jJAnagata viSayitAne sApekSa che. tethI prastutamAM zeyagata viSayatAnA bhedamAM niyAmaka tarIke jJAnagata viSayitAno bheda jaNAvela che. tathA viSayitAnA bhedanA niyAmaka tarIke nizcayajJAnanA ane vyavahArajJAnanA svarUpamAM bheda dekhADyo che. A bAbata "jJAna karatAM viSayitA atirikta che' - A mata mujaba jaNAvela che. viSayitA potAnA AzrayabhUta jJAnasvarUpa ja hoya to viSayitAnA bheda mATe ahIM nizcaya-vyavahArajJAnanA svarUpano bheda dekhADavAnI jarUrata ja na rahe. A bAbata khyAlamAM rAkhavI. 3 dha.mAM 'vizeSatA" pATha. A.(1)mAM "atra' pATha. ko.(+9+1012)mAM "trajJAna na niSTapravara pATha. ko.(5 + 13 + 21) + saM.(3) + lI.(1 + 2 + 3) "satraISjJAna ni pATha. ko.(14) + mo.(2)mAM "satrAgajJAna nija pATha. B(1)mAM "gaMgA jJAne ja niSTha pATha. ko.(3+4+ 6 + 15) + lI.(4)no pATha lIdho che. * aMzatA naniSTha pAli. tathA bhA. + saM.(2 + 4) + pustakomAM "aMzajJAna na niSTha' pATha. "asatA naniSThA." tarkaNA. Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1072 * maNiprabhA-maNibuddhinyAyavimarzaH 8/21 jima savikalpakajJAnaniSTha prakAritAdika anyavAdI bhinna mAnaIM chai, ima hRdayamAMhiM vicAravuM. // 8/21 // rA vastutaH prakRte nizcayanayaviSayo hi AMzikatattvabhUtaH, vyavahAranayaviSayastu kvacit tattvaupayikaH kvacicca tattvA'nupAyabhUtaH / paJcasUtroktarItyA ( 5/55) pAralaukikapravRttizodhakatvAt tattvaupayikaH vyavahAraviSayo hi maNiprabhA- maNibuddhinyAyena tAttvika ucyate, itarazca sAmAnyalokavyavahAragocaraH la 'ahaM dehaH, mama putra- kalatra - deza-durgAdiH' ityAdilakSaNaH -atAttvikaH kthyte| ato nizcaya zuM -vyavahAranayanirUpitA viSayatA mitho bhinnA iti phalitam / svarUpato vibhinnatayA jJeyaniSThaviSayatAbhedakAri nizcayanayaviSayitvaM vyavahAranayaviSayitvaJca savikalpAtmakaM zrutajJAnaniSThaM pramANajJAnAMzarUpam avseym| te ca tathA mitho bhinne, yathA naiyAyikasammatAH savikalpakajJAnaniSThAH prakAritA -vizeSyitA-saMsargitAkhya - viSayitAH mitho bhinnAH / tatazca nizcaya vyavahAranayapravRttiH vibhinnA iti kA citte'vadhAtavyam / atra dravyAnuyogatarkaNAyAM kiJcit skhalitam / tAttvika-atAttvika gocara vyavahAra * &> (vastu.) vAstavika rIte nizcayanayano viSaya AMzika tattvasvarUpa che. jyAre vyavahAranayano viSaya kyAreka tattvanI upalabdhimAM upAyabhUta hoya che tathA kyAreka tattvopalabdhimAM upAyabhUta nathI hoto. paMcasUtranA cheDe darzAvela paddhati mujaba pAralaukika pravRttino zodhaka hovAthI vyavahAranayano je viSaya tattvanI upalabdhimAM upAya bane te viSaya 'maNiprabhAmAM maNinI buddhi' nyAyathI tAttvika kahevAya che. Azaya e che ke tejasvI nAgamaNimAM 'A maNi che' evI buddhino viSaya tAttvika che. jyAre thAMbhalA vagerenA lIdhe svayaMprakAzaka nAgamaNi dekhAto na hovA chatAM tenI tejasvI prabhA AjubAjumAM dekhAtI hoya tyAre maNinA badale maNiprabhAmAM 'A maNi che' AvI buddhi dUra rahelA mANasane thAya to te buddhino viSaya yadyapi tAttvika nathI. kema ke maNiprabhA maNi nathI. paraMtu te buddhinA AdhAre tyAM janArane nAgamaNinI upalabdhi to thAya ra che ja. tethI maNiprabhAmAM thatI maNibuddhi maNinI upalabdhimAM upAya bane che. maNiprabhAmAM maNibuddhi tattvaupayika = tattvaprAptimAM upAyabhUta = maNiprAptimAM sahAyabhUta hovAthI tAttvika gaNAya che. phalaprAptinI dRSTie te buddhino viSaya paNa tAttvika gaNI zakAya. A rIte tattvanI upalabdhimAM upAyabhUta vyavahAranayaviSaya paNa 'maNiprabhAmAM maNibuddhi' nyAyathI phaladaSTithI tAttvika gaNI zakAya. tathA je tattvanI upalabdhimAM upAyabhUta na hoya tevo vyavahAraviSaya atAttvika kahevAya. jema ke 'huM zarIra chuM, 'mAro putra, mArI patnI, mAro deza ke killo' vagere buddhisvarUpa vyavahAranayano viSaya atAttvika che. tethI phalita thAya che ke nizcayanirUpita viSayatA ane vyavahAranirUpita viSayatA paraspara bhinna che. nizcaya-vyavahAramAM rahenArI viSayitA svarUpathI ja vibhinna che, svayameva vilakSaNa che. tethI ja te arthaniSTha viSayatAne bhinna siddha kare che. arthaniSTha viSayatAne bhinna siddha karanAra nizcayanayaniSTha viyitA tathA vyavahAragata viyitA e savikalpAtmaka zrutajJAnagata che tathA pramANajJAnanA aMzasvarUpa che - tema jANavuM. A banne viSayitA paraspara te rIte judI che je rIte naiyAyikasaMmata savikalpajJAnaniSTha prakAritA, vizeSmitA ane saMsargitA nAmanI viSayitA paraspara judI che. AthI nizcayanayanI ane vyavahAranayanI pravRtti zAstramAM vibhinna darzAvI che. Ama A bAbatane svacittamAM dhAravI. ahIM dravyAnuyogatarkaNAmAM kAMIka skhalanA thaI che. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/22 0 mumukSupravRtti-pariNatiprakAzanam . 1073 prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - tIvramumukSAnvita AtmArthI nAnAjanamadhye akAmato'pi lokaprasiddhavastuvyavahAraM kroti| na hi 'me dehaH, gRham, kuTumbam' ityAdivyavahArakaraNe mumukSoH lezato'pi AdaraH samasti tathApi tathAvyavahAraH kvacit kartavyatAmApadyate / etAdRzavyavahAranimajjanataH / mokSa-zuddhAtmatattvAvirbhAvalakSyA'vismaraNakRte mumukSuH tattvagrAhakanizcayanayamatyAdareNa gRhnnaati| na itthaM janasamavAye kartavyatA''pannapravRttiM vyavahAranayataH prayojanabhUtAM matvA nizcayanayata upAdeyabhUtaM / paramAtmatattvamAvirbhAvayitumanavaratamantaHkaraNe sa yatata eva / itthameva tIvramumukSA granthibheda-ghAtikarmacchedau / kRtvA taM paramanijadhAma prApayati / "vyavahAra-nizcayau yaH prabudhya tattvena bhavati mdhysthH| prApnoti ke dezanAyAH sa eva phalamavikalaM ziSyaH" (pu.si.8) ityevaM puruSArthasiddhayupAyakArikA saMsmartavyA'tra / Ni tAdRzamadhyasthatAbalena "samastadvandvavarjitamavyAbAdhaM siddhaparamAtmasukhaM" (mA.pa.318) mArgaparizuddhivRttau kulacandrasUribhiH darzitaM zIghraM labhate muniH / / 8/21 / / >; jJAnanI vividha viSaritA vilakSaNa che ; spaSTatA :- naiyAyikamate "Ta-ghaTatva-samavAya' A prakAre je nirvikalpa jJAna IndriyArthasakirSathI utpanna thAya che temAM (1) prakAritA, (2) vizeSyitA ke (3) saMsargitA nAmanI viSayitA rahetI nathI. jyAre "kAM ghaTa" AvA savikalpa jJAnamAM te trividha viSayitA rahe che. jema taiyAyika mate savikalpa jJAnanI trividha viSayitA paraspara bhinna che', tema jainamate "nizcaya-vyavahAranayanI viSayitA paraspara bhinna che.' nizcayanaya = eksa-re mazIna. tathA vyavahAranaya = kemero. bannenuM kAryakSetra sAva juduM. Ama banne nayanI viSayitAmAM rahela bheda anubhavasiddha hovAthI apalApa karavA yogya nathI. mumukSu bAhya vyavahAramAM udAsIna, nizcacamAM sulIna zrI AdhyAtmika upanaya :- mokSarUpI parama tattvane potAnAmAM pragaTa karavAnI tIvra jhaMkhanA (=mumukSA) dharAvanAra mumukSu paNa lokonI vacce ane samAjanI vacce rahe che. tethI lokavyavahAramAM prasiddha evI vastuno ? vyavahAra karavo IcchanIya na hoya to paNa tenA mATe anivArya banI jAya che. "mAruM zarIra, ghara, parivAra.." ItyAdi vyavahAra karavAmAM mumukSune mudale rasa hoto nathI. tema chatAM tevo lokasaMmata vyavahAra tene anivAryapaNe kyAreka karavo paDato hoya che. A prakAranA laukika vyavahAramAM gaLADUba banIne mokSatattvane, zuddha Atmatattvane pragaTa karavAnuM lakSya cUkI na javAya te mATe, "aha-mama' AvA ghaMTInA be paDa vacce pIsAI na javAya te mATe tattvagrAhI nizcayanaya rUpI khIlAne te vaLagI rahe che. (tyaM.) Ama kvacita janasamAjamAM karavI paDatI pravRttine vyavahAranayathI prayojanabhUta mAnI nizcayasaMmata parama upAdeya paramAtmatattvanA pragaTIkaraNano puruSArtha aviratapaNe tenA aMtaHkaraNamAM pravartato hoya che. to ja tIvra mumukSA graMthibheda ane ghAtikarmacheda karAvI tene nija dhAmamAM pahoMcADe che ane tyAM sadA sthira kare che. puruSArthasiddhiupAyamAM jaNAvela che ke "je vyavahAranayane ane nizcayanayane vastusvarUpa vaDe yathArthapaNe jANIne nizcaya-vyavahAranayanA pakSapAtathI rahita thAya che, te ja ziSya upadezanA saMpUrNa phaLane pAme che. tevI madhyasthatAnA baLathI muni mArga parizuddhivyAkhyAmAM zrIkulacaMdrasUrijIe darzAvela, rAga -dveSAdi samasta dvandrothI zUnya, avyAbAdha evA siddha paramAtmAnA sukhane jhaDapathI meLave che. (21) Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1074 * nizcayasya bAhyato'bhyantarasvarUpadarzakatvam / 8/22 atyaMtaratA bAhyanaI re, je che bahuvigati abheda; Unirmala pariNati dravyanI re, e savi nizcayabheda re I8/2ro (130) prANI. je bAhya arthanaI upacAraI atyaMtarapaNuM karii (che), te nizcayanayano artha jANavo. yathA - samAdhirnandanaM dhairya dambholiH samatA zacI / / jJAnaM mahavimAnaM 2 vAraMvariyaM mune ! (jJA.sA.ra0/2) rUtyAre ! nizcayanaviSayAnAvare - "vAhyata' riA bAhyato'bhyantaraM rUpaM vibhinnvyktybhinntaa| nirmalapariNAmazca nizcayaviSayA ime / / 8/22 / / pravRtta DAnvayatvevam - vADhatoDagantara rUpe (grAhya), mitravyavasyamitratA (aa), (vastuno) nirmannaparigdha, nizcaviSayaH (yAda) I8/rara .. (1) bAhyataH = bahirindriyagrAhyapadArthamupamitya abhyantaram = AtmaguNAdilakSaNam AntaraM rUpaM = svarUpaM nizcayanayo gRhNAti jJApayati c| yathA jJAnasAre "samAdhirnandanaM, dhairya dambholiH, samatA shcii| jJAna mahAvimAnaJca vAsavazrIriyaM muneH / / " (jJA.sA.20/2) iti| atra hi muneH abhyantaraM svarUpaM mahendrasampadupamayA prakaTIkRtam / tathAhi - samAdhilakSaNaM nandanAbhidhAnopavanaM, dhairyalakSaNaM vajra, samatAlakSaNA indrANI, jJAnAtmakaJca mahAvimAnaM muneH pArthe'sti / tatazca yathA mahAvimAnena nandanopavanaM samprApya vajrAtmakendralakSaNaprabhAveNa upalabdhAM zacI zacIpatiH upabhuGkte tathA dehaatmavataraNikA - have graMthakArazrI nizcayanayanA viSayone jaNAve che : nizvaya nayanA traNa viSayano paricaya che. zlokArtha:- (1) bAhya padArtha dvArA abhyattara svarUpa grahaNa karavuM, (2) aneka vyaktimAM abheda te karavo ane (3) dravyanI nirmaLa pariNati - A traNa nizcayanayanA viSaya che. (822) vyAkhyArthI :- (1) bahirindriyagrAhya padArthano upacAra karIne, bAhya padArthanI upamA ApIne | AtmAdi vastunA AMtarika guNAtmaka svarUpane nizcayanaya grahaNa kare che, jaNAve che. jema ke muninuM abhyattara svarUpa jaNAvavA mATe jJAnasAra prakaraNamAM jaNAvela che ke "muni pAse samAdhi nandanavana che, dhairya vaja che, samatA IndrANi che ane jJAna mahAvimAna che. muni pAse rahela A IndranuM aizvarya che" - ahIM mahendranA vaibhavanI upamA dvArA muninuM abhyattara svarUpe pragaTa karavAmAM Avela che. te A rIte - samAdhisvarUpa naMdanavana, vairyasvarUpa vaja, samatArUpI IndrANI, jJAnAtmaka mahAvimAna muni pAse che. tethI naMdana nAmanA upavanamAM, mahAvimAna dvArA pahoMcIne vajasvarUpa IlakSaNanA prabhAvathI IndrANIne meLavanAra vajadhArI Indra jema IndrANInI sAthe krIDA kare che tema samAdhisvarUpa 8 lI.(4)mAM "atyaMtara pATha. je pustakomAM che' nathI. A. (1)mAM che. je ko. (4)mAM 'vigata' pATha. 7 pustakomAM niramala pATha. ko.(12)no pATha lIdho che. Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/22 0 sUtrakRtAGgasUtravizeSavibhAvanA 0 1075 zrIpuNDarIkAdhyayanAdyartho'pyevaM bhaavniiyH| bhedavijJAnena samAdhiM samadhigamya dhairyaprabhAveNa upasargAdiSvapi samatAM munIdra upabhuGkte ityartho'tra vidyotitH| atra hi samAdhau nandanavanam, dhairye dambholim, samatAyAM zacIm, jJAne ca mahAvimAnam upacarya tAdRzopamAbhiH muneH AntarasvarUpaM nizcayanayo gRhNAti / itthaM muneH zakraLyA samRddhatvam / abhyantaramupamitamiti nizcayanayaprathamaviSayodAharaNamavaseyam / atra "sarve'pi pudgalAH karkara-cintAmaNyAdipariNatAH jIvAzca bhaktA'bhaktatayA prinntaaH| te sarve na mm| bhinnA ete| teSu kA rAga-dveSapariNatiH ? - ityavalokanena samapariNatiH = smtaa| sA zacI = ( svadharmapatnI" (jJA.sA.20/2 vR.) iti jJAnasAravRttau jJAnamaJjaryAM zrIdevacandravAcakaH / evaM sUtrakRtAGgasUtragatadvitIyazrutaskandhopadarzitazrIpuNDarIkAdhyayanAdyartho'pi prakRte nizcayanaya- ka prathamaviSayasyodAharaNAntararUpeNa vibhaavniiyH| tatra hi puNDarIkotkhananoddezataH caturdigAgatena puruSa-pi catuSTayenA'samuddhRtaM mahApuNDarIkaM puSkariNItIrasthamunidhvanita utpatitamityupamayA mnussyloklkssnnnaMdanavanamAM dehAtmabhedavijJAnAtmaka mahAvimAna dvArA pahoMcIne hairyasvarUpa vajane dhAraNa karanArA munisvarUpa Indra upasarga-pariSahonI vacce paNa samatArUpI IndrANInI sAthe vAraMvAra nijasvarUpasthiratA rUpI krIDAne kare che - Avo artha ahIM vizeSa rIte sUcita thAya che. ahIM samAdhimAM naMdanavanano upacAra, dharyamAM vajano upacAra, samatAmAM IndrANIno upacAra, jJAnamAM mahAvimAnano upacAra karIne muninA AMtarikasvarUpane nizcayanaya grahaNa kare che. A rIte IndranI samRddhi dvArA muninI abhyattara samRddhinI sarakhAmaNI = tulanA karAyela che. A pramANe nizcayanayanA prathama viSayanuM udAharaNa jANavuM. ja samatAno paricaya che (satra) upAdhyAya zrIdevacandrajIe jJAnasAranI jJAnamaMjarI vyAkhyAmAM jaNAvela che ke "kAMkarA ke ciMtAmaNiratna vagere svarUpe pariNamelA tamAma pudgalo ane bhakta-abhaktasvarUpe pariNamelA tamAma | jIvo te mArA nathI. to tenA upara rAga-dveSanA pariNAma zuM karavA ? - AvuM vicArIne sarva pudgala ane jIvo upara samAna pariNati keLavavI te samatA kahevAya. te munIndranI potAnI dharmapatnI che." A puMDarIka adhyayananuM tAtparya 4 (jaM.) sUtrakRtAMgasUtramAM Avela bIjA zrutaskalpamAM darzAvela zrIpuMDarIka adhyayana vagerenA padArtha paNa A rIte prastutamAM nizcayanayanA prathama viSayanA anya udAharaNa svarUpe UMDANathI vicAravA yogya che. "pANInI vAvaDImAM rahela puMDarIkane = kamaLane ukheDavAnA uddezathI cAre dizAmAMthI AvelA cAra puraSa dvArA te kamaLa ukheDI na zakAyuM. paraMtu te vAvaDInA kinAre rahelA mahAtmAnA avAjathI te moTuM kamaLa ApameLe uchaLIne bahAra AvyuM - A pramANe sUyagaDAMgasUtramAM kathAnaka jaNAvAyela che. vAstavamAM A kathA mAtra kathAsvarUpe jaNAvavI abhipreta nathI. paraMtu te kathAmAM rahela dareka padArthane upamA banAvavA dvArA bIjo ja koIka garbhitArtha jaNAvavo abhipreta che. te A rIte - pANIthI bharelI vAvaDI eTale manuSyaloka. pANI eTale ATha karma. ATha karmarUpI pANIthI chalochala bharelI manuSyaloka Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1076 $ "je kAyA' sUtraparAmarza 4 8/22 - je (bahu ) ghaNI vyaktino abheda dekhADiI, te paNi nizcayanayArtha jANavo. jima " sAthI" R (thAnA-1/1/2) rUtyAdi sUtra tevuM vivudhanane:* puSkariNI karmASTakajalapariplAvitA kAmabhogakardamopaplutA sAmAnyalokalakSaNanAnAlaghupuNDarIkopetA cakravartyAdibhUpalakSaNaikamahApuNDarIkasampannA tIrthAntarIyalakSaNapuruSacatuSTayasametA dharmatIrthalakSaNatIravatI rAgAdirahitabhikSusaddharmadezanA''karNanasamutpatitacakravartyAdirAjapauNDarIkavattayA'bhihitA / itthaM bAhyopamayA'bhyantarasvarUpakathanaM hi nizcayanayasya tattvapratipAdanazailI vartate / (2) tathA vibhinnavyaktyabhinnatA = nAnAvilakSaNapadArthaikatA api zuddhasaGgrahanayA''tmakanizcayanayagocaratayA smmtaa| yathA '"ege AyA" (sthA.sU.1/1/2) iti sthAnAGgasUtravacanam, vastuta AtmanAm anantatve'pi zuddhacaitanyasyA'khilA''tmadravyAnugatatvena tathokteH / etena "evaM 'ege AyA ege daMDe ya hoi kiriyA y'| karaNaviseseNa ya tivihajogasiddhI vi svarUpa vAvaDI kAma-bhogasvarUpa kAdavathI vyApta che. vAvaDImAM jema nAnA aneka kamaLo hoya che, tema sAmAnya loko svarUpa aneka nAnA kamaLothI manuSyalokasvarUpa vAvaDI saMpanna che. tathA rAjA svarUpa eka moTA kamaLathI te vAvaDI viziSTa zobhAne dhAraNa kare che. jainadarzananI bahAra rahelA cAra saMnyAsI puruSo te rAjAne saMsAramAMthI ukheDavAno, sAdhu banAvavAno prayatna kare che. paraMtu rAjA tenAthI pratibodha pAmato nathI. Ama rAjAne pratibodha karavAmAM niSphaLa gayelA anyadharmIothI manuSyalokarUpa vAvaDI vyApta che. vAvaDIno kAMTho eTale dharmatIrtha = jinazAsana. manuSyalokarUpI vAvaDInA kAMThA svarUpa jinazAsanamAM rahela rAga-dveSAdi bhAvothI rahita evA mahAtmAnI saddharmadezanA sAMbhaLavAthI pratibodha pAmIne cakravartI vagere rAjakamaLa = mahAkamaLa sAme cAlIne saMsArano tyAga kare che. AvuM tAtparya sUyagaDAMga sUtranA kathAnakanI pAchaLa raheluM che. Ama bAhya padArthano abhyatara padArthamAM upacAra karIne , tattvanA AMtarika svarUpanuM kathana karavuM, te nizcayanayanI tattvanirUpaNa karavAnI zailI che. to anekamAM ekatA nizcayanayagamya ho; (2) tathA aneka vilakSaNa padArthamAM abheda paNa zuddhasaMgrahanayAtmaka nizcayanayanA viSaya tarIke [ saMmata che. jema ke sthAnAMgasUtramAM jaNAvela che ke "AtmA eka che." vAstavamAM AtmA anaMtA hovA chatAM "zuddha caitanya tamAma AtmAomAM samAna che' - evuM jaNAvavA mATe tyAM AtmA eka jaNAvela che. ( AtmA, daMDa, kriyA eka cheH sammatitarka che (tta.) AvuM kahevAthI saMmatitarka prakaraNanI eka gAthAnI paNa chaNAvaTa thaI jAya che. te gAthAno artha A pramANe che - "A pramANe saMgrahanayanA abhiprAyathI "AtmA eka che, daMDa eka che ane kriyA eka che' - ItyAdi kathana jANavuM. tathA mana-vacana-kAyAsvarUpa vizeSa prakAranA karaNathI vyavahAranayaSTie 3 lI.(2)mAM "navya' pATha. je pustakomAM "jo sAyA' pATha. ko.(4+7+8+8+13) + si. + B(2) + P(2+3+4) + lI.(1-2) + A.(1)no pATha lIdho che. * * citadvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI phakta lA.(2) + lI.(1) mAM che. 1. eka aatmaa| 2. evam 'eka AtmA eko daNDazca bhavati kriyA c'| karaNavizeSeNa ca trividhayogasiddhirapi aviruddhaa|| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/22 0 zuddhasaGgrahanayA nizcayAtmakaH 0 6 0 77 vedAMtadarzana paNi zuddhasaMgrahanayAdezarUpa zuddhanizcayanayArtha sammati graMtha kahiuM chai. viruddha " (sa.ta.9/46) ti sammatithI pa cArathI . ___ vedAntadarzanamapi zuddhasaGgrahanayAdezarUpaM zuddhadravyAstikanayalakSaNanizcayArthakaM sammatitakeM nayamImAMsAyAM bhASitam / taduktaM sammatitarke '"davvaTThiyanayapayaDI suddhA saMgahaparUvaNAvisao" (sa.ta.1/4/ rA pR.315) iti / taduktaM sammatitarkavRttau api "zuddho dravyAstiko nayaH snggrhnyaabhimtvissyprruupkH| ma tathA ca saGgrahanayAbhiprAyaH - sarvamekam, sadavizeSAd" (sa.ta.1/3/pR.272) iti pUrvoktaM(8/14) smartavyamatra / / satra "gva di bhUtAtmA" (kavi.3.5.12/9.91) rUti samRtavindrapaniSadvana", "mevADadvitIyaM drazna" (chA.3.6/2/0) rUti thAjothopaniSaddhanam, "neda nAnAti krizvana" (vRda.3.4/4/06) kRti che bRhadAraNyakopaniSadvacanam, "puruSa evedaM sarvam" (R.ve.10/90, R.ma.10/90/2, zve.u.3/15) iti Rgveda -RksaMhitAmaNDala-zvetAzvataropaniSadAM vacanaJca zuddhanizcayanayaviSayatayA draSTavyam / sarvajIveSu ekatvasaMvedanAt kaivalyaM sulabhaM syAt / taduktaM meghavijayopAdhyAyena arhadgItAyAM AtmAmAM traNa prakAranA yoganI siddhi karavAmAM paNa koI virodha Avato nathI." spaSTatA :- sthAnAMgasUtramAM "AtmA eka che, daMDa eka che, kriyA eka che' - Ama jaNAvela che. jo ke AtmA anaMtA che. manodaMDa, vacanadaMDa ane kAyadaMDa rUpe daMDa paNa traNa prakAre che. kriyA paNa mana-vacana-kAyAthI janya hovAthI trividha che. chatAM saMgrahanayanA abhiprAyathI AtmA, daMDa, kriyA vageremAM aikyanuM pratipAdana ThANAMgasUtramAM karela che. A pramANe saMmatikAranuM tAtparya ahIM upayogI che. vedAMtadarzana nizcayanayAnugAmI haS (velAnta) vedAMtadarzana zuddhasaMgrahanayanA Adeza svarUpa che. tethI te paNa zuddhadravyAstikanayasvarUpa nizcayanayanA viSayanuM pratipAdana kare che. A vAta saMmatitarkamAM A pramANe jaNAvela che ke "dravyArthikanayanI zuddha prakRti saMgrahanayanI prarUpaNAne viSaya banAve che." pUrvokta (8/14) saMmatitarkavyAkhyAmAM paNa jaNAvela che ke "zuddha dravyAstikanaya saMgrahanayane saMmata evA viSayanuM pratipAdana kare che. tathA saMgrahanayano abhiprAya evo che ke tamAma vastu eka che. kAraNa ke tamAma vastumAM rahela sattva = sattA = satapaNuM = astitva tulya che." "kharekhara eka ja bhUtAtmA (= dehavartI AtmA) che' - AvuM amRtabinduupaniSadvacana, "advitIya brahma eka ja che' - AvuM chAndogyopaniSadvacana, "ahIM kazuM aneka nathI - Ama bRhadAraNyakaupaniSadvacana, "A AtmA ja che' - AvuM RgvadanuM, RsaMhitAmaMDalanuM tathA zvetAzvataropaniSanuM vacana prastutamAM zuddhanizcayanayanA viSaya tarIke samajavuM. spaSTatA - aneka padArthamAM ekatAnuM pratipAdana e nizcayanayanuM mukhya lakSaNa che. zuddha saMgrahanaya aneka padArthamAM ekatAnuM pratipAdana kare che. tethI zuddha dravyAstikanayAtmaka zuddhasaMgrahanaya nizcayanayasvarUpa bane che. vedAMtadarzana paNa aneka AtmAomAM abhedanuM pratipAdaka che. kAraNa ke vedAMtadarzananI prakRti zuddha saMgrahAya che. tethI vedAMtadarzana nizcayanayanI jema anekamAM ekatAnuM darzana karAve che. (sarva) sarva jIvomAM ekatvanuM saMvedana thavAthI kevalajJAna sulabha bane. tethI ja meghavijayajI upAdhyAye 1. dravyArthikanayaprakRtiH zuddhA snggrhprruupnnaavissyH| Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1078 0 nirmalapariNati: nizcayanayArthaH 0 8/22 tathA dravyanI je nirmala pariNati bAhyanirapekSa pariNAma, te paNi nizcayanayano artha jANavo. jima 1"AyA (Ne ajjo !) sAmAie, AyA (Ne ajjo !) sAmAiassa aTTe' (bh.suu.1/9/24)| "yadaikatvavimarzaH syAt tadaiva kevalodayaH" (a.gI.15/8) iti bhaavniiym|| (3) vastuno nirmalapariNAmazca = bAhyanirapekSaH pariNAmaH punaH nizcayaviSayaH jnyeyH| yathA "AyA Ne ajjo ! sAmAie, AyA Ne ajjo ! sAmAiyassa aTe" (bha.sU.1/9/24) iti pUrvoktaM(8/2) bhagavatIsUtravacanam, "AyA khalu sAmAiyaM" (A.ni.790, a.ma.pa.139) iti pUrvoktam (7/10 + 8/2) Avazyakaniyuktivacanam adhyAtmamataparIkSAvacanaJca, "AyA sAmAiyaM" (A.ni.bhA.149, vi.A.bhA.3431) iti AvazyakaniyuktilaghubhASya-vizeSAvazyakabhASyavacanam, "AyA ceva ahiMsA" (o.ni.755, vi.A.bhA. 3536) iti oghaniyukti-vizeSAvazyakabhASyayoH pUrvoktaM (7/10 + 8/2) vacanam, "AyA paccakkhANe, AyA me saMjame tave joge" (ma.vi.216, ma.pra.11, vIrabhadrIya Atu.pra.25, sa.sA.277, bhA.prA.58) iti pUrvoktaM(8/2) maraNavibhakti-mahApratyAkhyAnA''turapratyAkhyAnaprakIrNaka-samayasAra-bhAvaprAbhRtavacanam, "AdA paccakkhANe, AdA me saMvare joge" (ni.sA.100) iti niyamasAravacanam, "AdA dhammo muNedavyo" (pra.sA.1/19) iti pUrvoktaM (8/2) pravacanasAravacanaM ca nizcayanayArthaparatayA bodhyam / ahagItAmAM jaNAvela che ke jyAre ekatvavimarza thAya, tyAre ja kevalajJAnodaya thAya." AtmA ja sAmAyika : nizcayanaya che. (3) vastuno nirmaLa pariNAma kharekhara bAhya padArthathI nirapekSa che. te nizcayanayano trIjo viSaya jANavo. nimnokta zAstravacano tenuM pratipAdana kare che. jema ke pUrvokta (8/2) bhagavatIsUtra saMdarbhamAM 4||ves cha : "3 Arya ! mAtmA sAmAyi: cha. I mArya ! mAtmA sAmAyi: zano artha cha." pUrvota (7/10 + 8/2) Avazyaniyukti thAmA 59 // 4||ves cha "mAtmA 4 sAmAyi che." Avazyakaniyukti laghubhASyamAM tathA vizeSAvazyakabhASyamAM paNa jaNAvela che ke "AtmA sAmAyika che." pUrvokta (7/10+ 8/2) oghaniryuktimAM ane vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "AtmA ja ahiMsA cha." pUrvota. (8/2) bharavimati [3, maDapratyAbhyAna prI[s, AturapratyAbhyAna uses, samayasAra tathA bhAvaprAbhRta saMdarbhamAM jaNAvela che ke "AtmA paccakhANa che. AtmA ja mAruM saMyama (= yAritra), ta5 ane yoga cha." niyamasAramA DerA ke 3 'mAtmA 5yyaae| che. mAtmA 4 mAro saMvara (= cAritra) ane yoga che." pUrvokta (8/2) pravacanasAragAthAmAM paNa jaNAvela che ke "AtmAne dharma jANavo." A zAstravacano bAhya padArthathI nirapekSa evI vastunI aMtaraMga nirmaLa pariNatisvarUpa nizcayasaMmata tRtIya viSayanuM pratipAdana karavAmAM tatpara jANavA. 1. AtmA Ne Arya ! sAmAyikaH, AtmA Ne Arya ! sAmAyikasya arthH| 2. AtmA khalu saamaayikm| 3. AtmA saamaayikm| 4. AtmA caiva ahiNsaa| 5. AtmA pratyAkhyAnam, AtmA me saMyamaH tapaH yogH| 6. AtmA pratyAkhyAnam, AtmA me saMvara yogH| 7. AtmA dharmaH jJAtavyaH / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/22 lokottarArthabhAvanA AvirbhAvanIyA 0 1079 Ima je je rIti lokAtikrAMta artha pAmii, (e savi) te te nizcayanayano bheda thAI. tethI lokottarArthabhAvanA AvaI. 8/2rA karmabandhodayodIraNAdikalaGkitasaMsArijIvagatAM karmabandhodayAdijanyA'zuddhim upekSya nizcayanayo hi sarvAtmagatAM svabhAvasApekSAm antaraGgavizuddhiM cetasikRtya 'AtmA sAmAyikA'hiMsApratyAkhyAnAdiH' ityevaM pratipAdayatIti bhaavH| ___ itthaM yayA yayA rItyA lokAtikrAntA ye'rthA iha upalabhyante te nizcayanayaviSayA bhvnti| ime nizcayaviSayA jnyeyaaH| tebhyazca lokottarArthaviSayiNI bhAvanA sampadyate / lokottaraM jinazAsanaM samprApya lokottarapadArthaviSayiNI bhAvanaiva tAvad AtmasAtkAryA tadanantaraJca svabhUmikocitavyavahAranayAnusArataH svazaktyanigRhanena sarvatra tadanukUlA sAdhanA AtmasAtkAyeti bhaavH| ____ anye ca paJca nizcayanayaviSayA agretanazlokavyAkhyAyAM darzayiSyante iti aSTavidhaH nizcaya-Ni viSaya ityavadheyam / prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - audArya-dAkSiNya-dayA-dAna-vinaya-vairAgyAdilaukikaguNasaundarya >> nirmaLa pariNati : nizvayaviSaya che (varma) saMsArI AtmA karmanA baMdha-udaya-udIraNA vagerethI kalaMkita che. saMsArI jIvanA karmabaMdha -udayAdijanya vikRta svarUpanI upekSA karIne nizcayanaya tamAma AtmadravyamAM rahela parapadArthanirapekSa aMtaraMga nirmaLa pariNati upara ja potAnI dRSTine ane rucine kendrita kare che. tathA AtmAnI svabhAvasApekSa nirmaLa pariNatine udezIne ja nizcayanaya AtmAne sAmAyika, ahiMsA, paccakhANa, saMyama, tapa, yoga ane dharma tarIke jaNAve che. A pramANe prastutamAM tAtparya samajavuM. A lokAtikrAMta tattva dvArA lokottarabhAvanA pragaTe che. (ghaM.) A rIte je je rIte lokAtikrAMta (= sAmAnya loko sthUla buddhithI samajI na zake tevA gahana) je artho jagatamAM upalabdha thAya che, te padArtho nizcayanayanA viSayo jANavA. tathA nizcayanayanA lokAtIta viSayo dvArA lokottara padArtha saMbaMdhI bhAvanA saMpanna thAya che. lokottara jinazAsanane prApta karIne lokottara padArtha saMbaMdhI bhAvanA ja sauprathama AtmasAt karavA yogya che. tathA tyAra bAda potAnI bhUmikAne yogya evA vyavahAranaya mujaba potAnI zakti chUpAvyA vinA, sarvatra lokottara bhAvanAne anukULa evI sAdhanA AtmasAt karavI. A pramANe prastutamAM Azaya che. | i nizcayanayaviSayanA ATha prakAra che (.) nizcayanayanA traNa viSayo jaNAvyA. nizcayanayanA anya pAMca viSayo 23 mA zlokanI vyAkhyAmAM jaNAvavAmAM Avaze. tethI nizcayanayanA viSayo ATha prakAre che - A vAta khyAlamAM rAkhavI. # laukika-lokottara guNasoMdarya pragaTAvIe # AdhyAtmika upanaya :- audArya, dAkSiNya, dayA, dAna, vinaya, vairAgya vagere laukika guNavaibhavane prApta karyA bAda ja jinazAsanane meLavavAno vAstavika adhikAra maLe che. kAraNa ke laukika guNo prApta Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/22 1080 __ zuddhAdhyAtmalAbhavimarzaH / mupalabhyaivA'rhatpravacanapravezAdhikAraH paramArthataH prApyate, laukikaguNalAbhottarameva nizcayasammatanirmala pariNatisvarUpalokottaraguNAvirbhAvasambhavAt, arhatpravacanasya lokottaraguNaprApakatvAt, laukikaguNasaundaryapa lAbhottarakAlaM lokottaraguNasaundaryamAtmanyAvirbhAvayitumevA'rhatpravacanasyA''vazyakatvAt, lokottaraguNa saundaryA''virbhAva evA'rhatpravacanaprAptisAphalyAcca / tadarthaM svabhUmikocitavyavahAro naiva tyAjya AtmArthinA / taduktaM bhAvadevasUribhiH pArzvanAthacaritre "yathaivA'chindatA vRkSaM gRhyate tasya tat phalam / vyavahAramanullaGghya ma dhyAtavyo nizcayastathA / / nizcayastattvasAro'pi vyavahAreNa nirvahet / sakalasyA'pi devasya rakSA prAharikairbhaved / / " rza (pA.ca.sarga-6/ zlo.339-340/pR.150) iti / tatazca prAthamikavyavahAranayA''cArasthairyottarakAlamAtmArthinA naizcayikalokottaraviSayAbhyAsaH saMvedanazIlahRdayena baddhakakSatayA kartavyaH / itthamevAbhyAsaH zuddhAdhyAtmasvarUpaH smpdyte| tata eva utsargA'pavAdamaya-jJAnakriyAtmaka Na -zuddhavyavahAranizcayasvarUpabhAvasyAdvAda-gamyalokottaratAtparyArthabhAvanA''tmani prAdurbhavet / tAdRzakA bhAvanAdADhyana svabhUmikocitacArupaJcAcAra-mAdhuryAnubhavopahitadhyAna-samatA-vRttisaGkSayataH SoDazakavRttI yogadIpikAyAM yazovijayavAcakaiH varNitA "akhaNDazuddhajJAna-sukhAdyanvayyAtmadravyarUpA" (So.16/3 vR.pR.357) mu: mahAmuninA myate kutamTo8/22T thAya pachI ja nizcayasaMmata nirmaLa pariNati svarUpa lokottara guNo pragaTavAnI saMbhAvanA che. tathA jinazAsana to lokottara che, lokottara guNanuM prApaka che. laukika guNasauMdarya meLavyA bAda lokottara guNonuM sauMdarya AtmAmAM pragaTAvavA mATe ja jinazAsananI AvazyakatA che. tathA lokottara guNasoMdarya AtmAmAM pragaTe to ja jinazAsananI prApti paramArthathI saphaLa thAya. te mATe potAnI bhUmikAne yogya evA vyavahArane AtmArthI ArAdhake kadApi choDavo na joIe. tethI ja to bhAvadevasUrijIe pArzvanAthacaritramAM jaNAvela che ke "jema vRkSane nahi chedanAro mANasa vRkSanA phaLane meLave che. tema vyavahAranuM (= vRkSanuM) ullaMghana karyA vinA nizcayanuM (phaLanuM) dhyAna rAkhavuM. tattvapradhAna bhale nizcaya hoya. to paNa vyavahArathI ja te nizcayano nirvAha thAya che. rAjA bhale badhI bAbate paripUrNa (saRtta) hoya. to paNa tevA rAjAnI rakSA CL cokIdAro dvArA ja thAya che." matalaba ke cokIdAratulya vyavahAra rAjAtulya nizcayane saMbhALe che. tathA cokIdAra dvArA ja rAjA sudhI pahoMcAya che. tethI nizcayapremIe svabhUmikAne yogya vyavahArane AtmIyabhAve svIkArI, vyavahAranayanA prAthamika AcAromAM sthira thayA bAda nizcayanayanA lokottara viSayono saMvedanazIla hRdaye abhyAsa karavAmAM satata tatpara rahevuM joIe. (lya.) AvuM bane to ja te abhyAsa zuddha adhyAtmasvarUpa bane ane tenA dvArA utsarga-apavAdamaya jJAna-kriyAtmaka zuddhavyavahAra-nizcayasvarUpa evA bhAvasyAdvAdathI gamya lokottara tAtparyArthanI bhAvanA AtmAmAM pragaTa thaI zake. tathA A pAvana bhAvanA AtmasAt thavA dvArA potAnI bhUmikAne yogya evA suMdara paMcAcAranA mAdhuryanI thayelI anubhUtithI saMprApta thayela dhyAna, samatA ane vRtti saMkSaya - A traNa tattvanA mAdhyamathI yogadIpikA nAmanI SoDazakavyAkhyAmAM mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje darzAvela, akhaMDa zuddha jJAna-sukha vagere svarUpe anvayI = vidyamAna evA AtmadravyasvarUpa muktine mahAmuni jhaDapathI meLave che. (8/22) Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/23 10 vyavahAro nAnAtvanirUpaNapravaNaH / 1081 jeha bheda chaI vigatino re, je utkaTa paryAya; kAryanimitta abhinnatA re, e vyavahAra upAya re 8/ra3 (131) prANI. je vyaktino bheda dekhADii (chI) "maneni vyA, ane nIvA" ItyAdi rIti, te vyavahAranayano artha. tathA (je) utkaTa paryAya jANIyaI, teha paNi vyavahAranayano artha. gata va - "chiyaTUMI | paMthane* amare, vavAra niva" ityAdi siddhAMtaI prasiddha chai. nizcayanayaviSayavaividhyamuktvA vyavahAranayaviSayavaividhyamabhidhatte - 'vyaktInAmiti / vyaktInAM bahutAmAha yshcaivotkttpryym| kArya-kAraNayoraikyaM vyavahAraH sa ucyate / / 8/23 / / prakRte daNDAnvayastvevam - yaH (nayaH) vyaktInAM bahutAm, utkaTaparyayaM kArya-kAraNayoraikyaM ca ma Aha saH vyavahAraH ucyte||8/23|| (1) yA nayo bhedagrAhakatvAd vyaktInAM = vastUnAM bahutAm = anekatAm Aha sa vyavahAra ucyate, yathA 'anekAni dravyANi, aneke jIvAH' ityAdiH vyvhaarnyvissyH| so'pi tAttvika eva, na tvtaattvikH| itthaM viSayagatanAnAtvanirUpaNapravaNatA vyvhaarnye'vgntvyaa| ____evaM (2) yo nayaH lokAnugAmitvAd utkaTaparyayam = udbhUtaM paryAyam Aha saH api kA vyavahAro naya ucyate, yathA 'kRSNo bhramara' iti / ata eva vizeSAvazyakabhASye zrIjinabhadragaNibhiH avataraNika - nizcayanayanA vividha viSayane jaNAvyA bAda graMthakArazrI vyavahAranayanA vividha viSayanuM pratipAdana kare che : vyavahAranayanA viSayane oLakhIe . zlokArtha :- je naya (1) vastumAM anekatAne jaNAve, (2) utkaTa paryAyane jaNAve ane (3) kArya-kAraNanI ekatAne jaNAve te vyavahAranaya kahevAya che. (8/23) vyAkhyArtha:- (1) je naya bhedagrAhaka hovAnA kAraNe vastuomAM anekatAne jaNAve, te vyavahAranaya kahevAya che. jema ke 'dravyo aneka che', "jIvo aneka che'... ItyAdi nirUpaNa vyavahAranayano viSaya che. vyavahArano prastuta viSaya paNa tAttvika ja che, atAttvika nathI. A rIte vyavahAranA viSayamAM rahenArI anekatA-vividhatA jaNAvavAmAM kuzaLa che - tema jANavuM. vyavahAranayanI A prathama vyAkhyA che. ja nizcaya-vyavahArathI bhamarAnuM nirUpaNa (uM.) (2) te ja rIte je naya AmajanatAno anuyAyI hovAthI utkaTatAvALA paryAyane jaNAve te paNa vyavahAranaya kahevAya che. jema ke "bhamaro kALo che' - AvuM pratipAdana vyavahAranaya kare che. vyavahAranayanI A bIjI vyAkhyA jANavI. vyavahAranaya utkaTa paryAyano pratipAdaka hovAthI ja ko.(4)mAM "eka pATha lI.(1) + lA.(2)mAM "te pATha. * A.(1)mAM 'utkRSTi pATha. 1 ko.(13)mAM "jihAM pATha. ko.(12)mAM 'tihA" pATha. * pustakomAM 'va' pATha. ko.(7+9)si.no pATha lIdho che. 1. niyanana pUchyuM: bhramaraH, vyavahAranayena kaalvrnnH| Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1082 0 nyagbhUtasya anupalabdhiH / 8/23 "logavyavahAraparo vavahAro bhaNai 'kAlao bhmro'| paramatthaparo maNNai Nicchaio 'paMcavaNNo' tti / / " (vi.A..rU586) rUti nirUpita zrIhemacandrasUrikRtA tadvRttistvevam "lokavyavahArAbhyupagamaparo nayo vyavahAranaya ucyate / sa ca kAlavarNasyaivotkaTatvena loke vyavahriyamANatvAd bhaNati = pratipAdayati 'kAlako bhramara' iti / paramArthaparastu = pAramArthikArthavAdI naizcayiko = nizcayanaya ucyate / sa punarmanyate 'paJcavarNo bhramaraH' bAdaraskandhatvena taccharIrasya paJcavarNapudgalairniSpannatvAt zuklAdInAJca nyagbhUtatvenA'nupalakSaNAd" (vi.A.bhA.3589vR.) iti / yathA (1) atidUrAd meru-svargAdiH, (2) atisAmIpyAd netrapakSmAdiH, (3) atisaukSmAt paramANvAdiH, (4) mano'navasthAnAd mUDhacittaiH ghaTAdiH, (5) indriyA'pATavAd badhirAdibhiH zabdAdiH, vizeSAvazyakabhASya graMthamAM zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNe jaNAvela che ke "lokavyavahAramAM tatpara evo vyavahAranaya kahe che ke "bhamaro kALo che." paramArthamAM tatpara naiRyikanaya bhamarAne pAMca varNavALo mAne che." (zrIdema.) maladhArI hemacaMdrasUri mahArAje uparokta gAthAnI vyAkhyA karatAM jaNAvela che ke lokavyavahAramAM pracalita mAnyatAno svIkAra karavAmAM je naya tatpara hoya te vyavahAranaya kahevAya che. bhamarAmAM kALo varNa utkaTa hovAthI sAmAnya loko bhamarAmAM teno ja vyavahAra kare che. vyavahAranaya lokAnuyAyI hovAthI bhamaro kALo che' - AvuM pratipAdana kare che. pAramArthika viSayane jaNAvanAra naya to nizcayanaya kahevAya che. nizcayanaya mAne che ke "bhamaro pAMca varNavALo che." AvuM mAnavAnuM kAraNa e che ke jainadarzana mujaba bhamarAnuM zarIra bAdara (= skUla) pudgalaskandhasvarUpa che. tathA je je pudgalaskandho bAdara hoya che, te te pudgalaskaMdho lAla, pILo, nIlo, zyAma ane zveta - A pAMca varNavALA ja pudgalothI niSpanna thAya che. Ama bAdara pudgalaskandha svarUpa bhamarAnuM zarIra paMcavarNayukta pudgalothI utpanna thayela hovAnA lIdhe pAMca varNavALuM che. A pramANe nizcayanaya pratipAdana kare che. bhamarAnuM zarIra paramArthathI pAMca rUpavALuM hovA chatAM paNa ApaNane bhamarAnA zarIramAM kALuM rUpa dekhAya che. sapheda vagere rUpa dekhAtA nathI. AnuM kAraNa e che ke bhamarAnA zarIramAM zyAma varNa utkaTa che ane bAkInA zukla vagere cAra varNa anutkaTa che." * anupalavinA 21 kAraNo ? (yathA.) (1) atidUra hovAnA lIdhe meruparvata, svarga vagere dekhAtA nathI. paraMtu teno matalaba e nathI ke meru vagere nathI. (2) atisamIpa hovAnA lIdhe AMkhanI pAMpaNa, AMkhano mela vagere AMkhethI dekhAtA nathI. (3) atisUkSma hovAthI paramANu vagere dekhAtA nathI. (4) mana ThekANe na hovAthI mUDhamanavALA lokone ghaTAdi padArtho khyAlamAM AvatA nathI. (5) Indriya nabaLI hovAthI baherA vagere mANasone zabda vagere saMbhaLAtA nathI. 1. lokavyavahAraparo vyavahAro bhaNati 'kAlako bhrmrH'| paramArthaparo manyate naizcayikaH 'paJcavarNa' iti|| Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/23 0 anupalabdhikAraNaparAmarza: 0 1083 (6) matimA dinazAstraparamArtha, (7) zivatvA ninahi , (8) vyavadhAnaJSHRISfmAnA AvaraNAd meghacchannaH rAkezAdiH, (9) abhibhavAd divA tArakAdiH, (10) samAnAbhihArA'parA'bhidhAnAt sAjAtyAt taNDularAzipatitaH vivakSitaH taNDulaH, (11) anupayogAt strIsaktacetasA zeSaviSayaH, (12) anupAyav varamApana TutharimAna", (13) vismRteH pUrvopadhdhaH gRhaviH, (14) kurupaddezAt nava-ratnAti, () modI mAtmAdripArtha, (16) virSanA nItyarveH rUpati, (17) vArdhakyAdivikArAt nikhAtanidhibhUmibhAgaH, (18) bhUkhananAdikriyAvirahAd vRkSamUlAdiH, (19) anadhigamAd azrutazAstreNa zAstrArthaH, (20) kAlaviprakarSAt padmanAbhatIrthakarAdiH, (21) svabhAvaviprakarSAd AkAzAdiH sannapi nopalabhyate tathA nyagbhUtatvAt sannapi bhramarAdigataH zuklAdivarNo nopalabhyata iti dRshym| (6) buddhi maMda hovAthI gahana zAstronA paramArtha samajAtA nathI. (7) azakya hovAthI potAnA kAna vagerenuM cAkSuSa pratyakSa nathI thatuM. (8) vAdaLathI DhaMkAyela pUnamano candra vagere vyavadhAnanA = AvaraNanA lIdhe dekhAtA nathI. (9) sUryanA prakAzathI abhibhava thavAnA lIdhe divase tArA vagere jovAmAM AvatA nathI. (10) cokhAnA DhagalAmAM mUkelo amuka cokhAno dANo gotavA chatAM samAnAbhihAranA = sAjAtyanA lIdhe "A e ja che' - AvI pratyabhijJAno viSaya banato nathI, oLakhAto nathI. (11) strImAM Asakta manavALA mANasane anupayogathI bAkInA tamAma padArthonuM bhAna thatuM nathI. (12) dUdha vagerene mApavAnuM sAdhana na hovAthI tharmomITara dUdhane mApI zakatuM nathI. (13) pUrve jANela-anubhavela ghara vagere vismRtidoSanA lIdhe yAda AvatA nathI. (14) sAco upadeza, zikSaNa na maLavAne lIdhe suvarNa, ratna vagere sAcI rIte parakhAtA nathI. (15) mohanA udayathI AtmA vagere padArtho hovA chatAM samajAtA nathI. (16) dRSTinI viguNatAnA lIdhe jema janmAnya mANasane rUpAdi dekhAtA nathI. (17) ghaDapaNa vagere vikRtinA lIdhe jyAM pUrve nidhAna dATela hoya te jamInano bhAga oLakhAto nathI. (18) jamIna khodavA vagerenI kriyA na karavAthI vRkSanA mULa vagere dekhAtA nathI. paraMtu teno artha evo na karI zakAya ke vRkSanuM mULa che ja nahi. (19) zAstrane na sAMbhaLavAthI bodha na hovAnA lIdhe zAstranA padArthonI samajaNa maLatI nathI. (20) AvatI covIsInA padmanAbha tIrthakara kALanI apekSAe dUra hovAthI dekhAtA nathI. (21) AkAza vagere padArtho svabhAvathI dUra rahelA che, pratyakSa ayogyasvabhAvavALA che. tethI hAjara hovA chatAM paNa dekhAtA nathI. jema uparokta sthaLe vidyamAna padArtho jaNAtA nathI, tema bhamarAmAM zveta vagere varNa vidyamAna hovA chatAM anutkaTa hovAthI AMkhethI dekhAtA nathI. paraMtu na dekhAvAnA lIdhe 'bhamarAmAM zvetavarNa nathI" - ema kahI na zakAya tema samajavuM. anupalabdhinA 21 kAraNonI vicAraNA ahIM prAsaMgika samajavI. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * vyavahAranaye lokanizcayAnusAritA 8/23 "atidUrAt sAmIpyAd indriyaghAtAd mano'navasthAnAt / saukSmyAd vyavadhAnAd abhibhavAt samAnAmihArA-- / / " (sA.kA.7 + ja.ka.la. 2/5 ) iti IzvarakRSNakRtA sAGkhyakArikA ratnanandikRtA ca jalpakalpalatAkArikA'pyatra smartavyA anupalabdhihetupratipAdikA / prakRtamucyate satsvapi bahuSu varNa- gandha-rasa - sparzeSu yo yatra janapadasya grAhyaH tameva tatra vyavahAranayo manyate prarUpayati ca, sato'pi zeSAn varNAdIn muJcati, lokanizcayArthaM tasya pravRtteH / na hi lokA'grAhyArthapratipAdane laukikAnAM tannizcayaH sambhavati / ata eva vizeSAvazyakabhASye 1"bhamarAipaMcavaNNAiM nicchae jattha vA jaNavayassa / atthe viNicchao so viNicchayattho tti so gejjho / / taM ciya gamei saMte vi sesae muyae / saMvavahAraparatayA vavahAro logamicchaMto / / " (vi.sA.mA.2220/21) rUtyuttam| pravacanasArodvAravRtta (1.847) zrIsiddhasenasUrerappayamevAtrAbhiprAyaH / 9. 1084 ku 105 24 bahu - ("ati.) '(1) atidUra, (2) ati sAmIpya, (3) IndriyaghAta, (4) mananI asthiratA, (5) sUkSmatA, (6) vyavadhAna (=AvaraNa), (7) abhibhava ane (8) samAnAbhihAranA (=sAjAtyanA) lIdhe vastu jaNAtI nathI' - A rIte anupalabdhihetudarzaka IzvarakRSNakRta sAMkhyAkArikAne tathA ratnamaMdiracita jalpakalpalatAnI kArikAne paNa ahIM yAda karavI. * vyavahAranaya utkaTaguNagrAhI * (prata.) have prastuta vAta karIe. vastumAM aneka varNa, gaMdha, rasa, sparza hovA chatAM je vastumAM je varNa Adi loko dvArA jANI zakAya, te ja varNa Adine te vastumAM vyavahAranaya mAne che ane darzAve che. anyavidha varNa, gaMdhAdi te vastumAM hovA chatAM paNa vyavahAranaya teno tyAga (= upekSA) kare che. kAraNa ke vyavahAranaya lokone vastuno nizcaya karAvavA mATe pravarte che. loko jene jANI na zake tevA arthanI prarUpaNA karavAmAM Ave to sAmAnya lokone tevA arthano nizcaya na thaI zake. tethI vyavahAranaya tenI upekSA kare che. A ja kAraNasara vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che ke "bhamarA vagere je padArtho nizcayathI pAMca varNa vagerethI yukta hovA chatAM paNa sAmAnya lokone je varNa Adi arthano bhamarA vagere padArthamAM nirNaya thAya te ja varNAdi vyavahAranayathI grAhya = mAnya che. kAraNa ke lokagrAhya vastuno vizeSa prakAre nirNaya karAvavo te vyavahAranayanuM prayojana che. je vastumAM varNa, gaMdha Adi pracura pramANamAM hoya tene ja vyavahAranaya jaNAve che. vastumAM anya varNa, gaMdha Adi guNadharmo hovA chatAM paNa tene vyavahAranaya choDI de che. kAraNa ke vyavahAranaya lokanA vyavahAranuM samarthana karavAmAM tatpara hovAthI lokonA abhiprAyane mAnya kare che." pravacanasArodvAravyAkhyAmAM (gAthA-847) zrIsiddhasenasUrino paNa 'bhamaro kALo che' A bAbatamAM nizcaya ane vyavahAra nayathI zrIjinabhadragaNI kSamAzramaNa jevo ja abhiprAya che. 1. bhramarAdipaJcavarNAdau nizcaye yatra vA janapadasya / arthe vinizcayaH sa vinizcayArtha iti sa grAhyaH / / 2. bahutaraka iti ca tameva gamayati sato'pi zeSakAn muJcati / saMvyavahAraparatayA vyavahAro lokamicchan / / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/23 * avivakSitasya vyudAse'tAtparyam / 1085 prate "samare je maMte ! tivane? pucha | joyamA pratye je to nathI vaMtiA te nadI - (1) | nicchaiyanae ya (2) vAvahAriyanae y| vAvahAriyanayassa kAlae bhmre| necchaiyanayassa paMcavanne jAva jA aTThaphAse pannatte" (bha.sU.18/6/630) iti bhagavatIsUtraprabandho'pi anusandheyaH / na ca 'kRSNo bhramara' ityatra vidyamAnetaravarNapratiSedhAd bhrAntatvam, anudbhUtatvenA'vivakSayA tadvyudAse'tAtparyAd, udbhUtavarNavivakSAyA evA'bhilApAdihetutvAt, za kRSNAdipadasyodbhUtakRSNAdiparatvAdvA / u bhamarA vize dvividhanaya H bhagavatIsUtra che , (ttei.) ahIM bhagavatIsUtrano eka prabaMdha paNa anusaMdhAna karavA yogya che. te A mujaba :gautamasvAmI : he bhagavaMta ! bhamarAne keTalA varNa hoya che ? mahAvIra svAmI : he gautama ! ahIM be naya che. naiRyikanaya ane vyAvahArikanaya. vyAvahArika nayanA mate bhamaro kALo che. naikSayikanayanA mate bhamarAmAM pAMca varNa, pAMca rasa, be gaMdha ane ATha sparza kahevAyela che. zaMkA :- (na .) zAstrIya samajaNavALA loko bhamarAmAM zveta, rakta vagere varNane paNa mAne che. jainAgama anusAra zyAma varNa sivAyanA paNa varNo bhamarAmAM avazya vidyamAna che. tethI "bhamaro kALo che' - Ama vyavahAranaya pratipAdana karaze to tevA pratipAdanathI bhamarAmAM vidyamAna zukla Adi varNano niSedha thaze. vidyamAna viSayano apalApa karavAthI vyavahAranaya brAnta banI jaze. ka vyavahAranaya anubhUta varNAdino aniSedhaka che samAdhAna :- (sana) tamArI zaMkA vyAjabI nathI. AnuM kAraNa e che ke jainAgama dvArA bhamarAmAM kRSNa varNa sivAyanA je rakta Adi varNonuM astitva siddha thAya che, teno niSedha karavAmAM vyavahAranayanuM tAtparyo nathI. paraMtu lAla vagere varNa bhamarAmAM vidyamAna hovA chatAM paNa udbhUta = pragaTa nathI. anubhUta hovAthI lAla vagere varNa pratyakSayogya nathI. tethI bhamarAmAM lAla vagere varNonI virakSA vyavahAranaya karato nathI. tethI vyavahAranaya bhrAnta banavAnI Apattine prastutamAM koI avakAza raheto nathI. zyAma varNa to bhamarAmAM uddabhUta che. tethI bhamarAmAM mAtra zyAma varNanI vivakSA vyavahAranaya kare che. udbhUtavarNanI vivakSA ja "bhamaro kALo che.' ... ItyAdi zabdaprayoga svarUpa vyavahArano hetu che. tethI vyavahAranaya bhamarAmAM phakta zyAma rUpane mAne che ane tenuM pratipAdana kare che. rakta vagere varNo bhamarAmAM vidyamAna hovA chatAM paNa bhamaro lAla che, pILo che".. ItyAdi vAkyano prayoga vyavahAranaya karato nathI. kAraNa ke bhamarAmAM rahelA raktAdi varNo ubhUta na hovAthI tenI virakSA vyavahAranayane saMmata nathI. che kRSNapada utkaTakRSNarUpaparaka che | (MT.) "bhamaro kALo che' - AvuM pratipAdana karanAra vyavahAranaya brAnta nathI. tenuM bIjuM kAraNa e che ke vyavahAranaya "cho bramara:' - A pramANe je vAkyano prayoga kare che, temAM rahela "kRSNa" 1. zramaro je manta tivaH ? pRSTha | gautama ! satra da no bhavati | tat yathA - (1) naSpavinAzva (2) vyAvahArikanayazca / vyAvahArikanayasya kAlaka: bhrmrH| naizcayikanayasya paJcavarNaH.... yAvad aSTasparzaH prajJaptaH / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1086 * vyavahAranayatRtIyabhedopadarzanam / 8/23 tathA kAryanaI nimitta kahatAM kAraNa. ehonaI abhinnapaNuM kahiyAM, (eka) te paNi vyavahAranayano upAya chai. jima "gAyuSkRta" ItyAdika kahiche. ima - "jirirvaghare, chaThThA sarvattiityAdika vyavahAra bhASA anekarUpa kahaI chaU. ll8/2all ___atAtparyajJaM prati etasyA'prAmANye'pi tAtparyajJaM prati prAmANyAt, lokvyvhaaraa'nukuultvaaccetyaya (nArada-pR.722) naridaDanujoya! (3) kArya-kAraNayozca = naimittika-nimittayoH punaH aikyam = abhedam eva ya upacArakAritvAd Aha sa vyavahAraH = vyavahAranaya ucyate, yathA 'AyughRtam' ityaadiH| atrAyuH prati ghRtasya nimittakAraNatvAt tayoraikyamabhihitam / evaM 'girirdahyate', 'kuNDikA sravati' ityAdilakSaNA anekavidhA yA vyavahArasatyabhASocyate sA'pi vyvhaarnyaabhipraayprsuutaa'vseyaa| taduktaM zrImalayagirisUribhiH prajJApanAvRttau "lokA hi girigatatRNadAhe tRNAdinA saha girerabhedavivakSayA 'girirdahyate' iti bruvanti" (phU.-99 9) tiA. zabdano artha "utkaTa = uddabhUta kRSNa varNa - abhipreta che. tethI te vAkyathI arthabodha evo thaze ke "bhamaro ubhUta zyAma varNavALo che." bhamarAmAM rahelA rakta vagere varNo to uddabhUta nathI ja. phakta zyAma rUpa ja temAM uddabhUta che. tethI uparokta vAkyathI utpanna thanAro bodha bhramAtmaka nahi bane. tethI "Mo prAra:' - AvuM pratipAdana karanAra vyavahAranaya brAnta nahi bane. eka ja vAkya pramANa - apramANa che (satAvarca.) 9o bhramara' - A vAkyamAM kRSNa zabdanuM tAtparya udbhUta kRSNarUpamAM che - AvuM je mANasa samajato nathI, tevA atAtparyajJa zrotA pratye uparokta vAkyajanya bodhamAM aprAmANya hovA chatAM je syAdvAdavyutpanna zrotAne "vRkaLA' padanuM uddabhUta kRSNa rUpamAM tAtparya jJAta che tevA zrotA pratye kRM: bhramara' - A vAkyajanya bodha pramANa ja che. kAraNa ke uparokta vAkyano prayoga prasiddha { lokavyavahArane anukULa che. A bAbatanI adhika jANakArI meLavavA narahasyanuM anusaMdhAna karavuM. ala kArya-kAraNamAM aikya vyavahAragaNya (3) naimittika kArya ane nimitta kAraNa banne vacce abhedane je naya jaNAve, te vyavahAranaya kahevAya. vyavahAranaya nimittakAraNamAM kAryano upacAra karato hovAthI te bannemAM abhedanuM pratipAdana kare che. jema ke "dhI AyuSya che' - A prakArano vAkyaprayoga vyavahAranaya kare che. AyuSyasvarUpa naimittika kArya pratye "dhI" nimitta kAraNa che. tethI ghImAM AyuSyano upacAra karIne uparokta vAkyamAM ghI ane AyuSya vacce aikya jaNAvAya che. A rIte "parvata baLe che", "kuMDI jhare che....... ItyAdi svarUpa aneka prakAranI je vyavahArasatya bhASA kahevAya che, te paNa vyavahAranayanA abhiprAyathI utpanna thayelI jANavI. prajJApanA sUtranI vyAkhyAmAM zrImalayagirisUrie jaNAvela che ke "vAstavamAM parvata baLato nathI, paraMtu parvatamAM rahela ghAsa baLe che. tema chatAM parvatamAM rahenArA ghAsa vagere saLagatA hoya tyAre ghAsa vagerenI sAthe parvatanA abhedanI virakSA karIne "parvata baLe che' - Ama loko bole che." Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/23 * aupacArika prayoganirdezaH 1087 evaM kuNDikAyA adravatvena sravaNAnvayA'sambhave'pi tasyAH svagatajalena sahA'bhedamupacarya 'kuNDikA sravati' ityevaM lokA vadanti / yapi "vAdaLo vidyotate - kRtividyuvamevavivakSAyAM pro" (vA.1.2/7/20 che.vR.) kRti vAcapdiiyvRttau helArAjaH AcaSTe tadapyatrAnusandheyam / 3panakSaLAvuM 'anuvarA nyA', 'navI pIyate', 'gomA DA' tyAvInAM pradaLam / (i.) te ja rIte 'SDiA hrati' A vAkyaprayoga vyavahAranayanA tRtIya viSaya svarUpe darzAvavAnI pAchaLa Azaya e rahelo che ke kuMDImAM rahela pANI, dUdha vagere dravIbhUta vastu mATInI kuMDImAMthI jharI rahela che. kuMDI dravIbhUta vastu nathI ke te jharI zake. Ama sravaNa kriyAno anvaya kuMDImAM thaI zakato nathI. tethI 'kuMDI jhare che' - A vAkyano zakyArtha bAdhita thAya che. tema chatAM 'kuMDI jhare che', 'ghaDo jhare che'.... ItyAdi je vAkyaprayoga lokavyavahAramAM upalabdha thAya che, te upacArathI ja samajavo. bhinna padArthamAM abhedano vyavahAra karavo te upacAra kahevAya che. chidra dvArA mATInI kuMDImAMthI pANI, dUdha vagere drava padArtha jharI rahela che. kuMDIno pANI, dUdha vagere sAthe abheda upacAra karIne 'kuMDI jhare che' A pramANe loko bole che. jI abhedaupacAra anyadarzanasaMmata jI - (vi.) bhatRhirae racela vAkyapadIya graMthanI vyAkhyAmAM helArAja nAmanA vidvAne "vAdaLAmAMthI vIjaLIno camakAro thAya tyAre 'vAdaLa camake che' . A pramANe loko bole che. vAstavamAM vAdaLa camakatuM nathI. paraMtu vIjaLI camake che. tema chatAM vidyuta sAthe vAdaLanA abhedanI vivakSA karIne 'vAdaLa camake che' - A pramANe loko bole che" . A pramANe je kahela che tenuM paNa prastutamAM vyavahAranayanA trIjA prakAra svarUpe anusaMdhAna karavuM. * vividha aupacArika prayogono nirdeza (pattakSA.) upara jaNAvela dRSTAMto upalakSaNa svarUpa che. tethI phakta uparokta upacAro ja vyavahAranayasaMmata trIjA prakAranA viSayanA sImADAmAM Ave che tevuM nathI. paraMtu A sivAyanA aneka upacArono paNa vyavahAranayanA trIjA prakAramAM samAveza karI levo. A pramANe ahIM sUcita thAya che. tethI 'anuvarA nyA', 'nadI pIvAya che', 'gheTI vALa vagaranI che.'... ItyAdi aupacArika vAkyaprayogo paNa vyavahAranayanA trIjA viSaya tarIke gaNavA yogya che. kanyAne peTa nathI hotuM - evuM nathI. paraMtu tenI kamara atyaMta pAtaLI hovAthI 'A kanyA peTa vagaranI che' - AvuM aupacArika kathana thAya che. nadI pIvAtI nathI. paNa nadInuM pANI pIvAya che. tema chatAM nadI ane nadIgata pANI vacce abhedano upacAra karI 'nadI pIvAya che' - A pramANe aupacArika vAkyaprayoga thAya che. te ja rIte tAjetaramAM je gheTInA vALa (=una) utArI levAmAM Avela che, tevI gheTInI cAmaDI upara ati alpa pramANamAM vALa to hoya ja che. tema chatAM te vALa laNI zakAya tevA nathI hotA. tethI 'A gheTI vALa vagaranI che' evo prayoga karavAmAM Ave che. Avo vAkyaprayoga karavAnI pAchaLa vaktAnuM tAtparya evuM che ke gheTI laNavAyogya vALa vagaranI che. matalaba ke 'vALa' zabdanI 'laNavA Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1088 ekanayagrAhivyavahAra: mithyA : 8/23 ____ "na ca giri-tRNAdInAmabhedAbhidhAnAnmRSAvAditvaprasaGgaH, vyAvahArikA'bhedA''zrayaNenA'doSatvAditi" (bhA.raha.gA.31 vR.) vyaktamuktaM mahopAdhyAyayazovijayaiH bhASArahasye / adhikantu asmatkRtamokSaratnAbhidhAnAyA bhASArahasyavRttito'vaseyam / (4) yadvA kimapyekaikasyaiva nayasya yad mataM tad vyavahAraH pratipadyate, nA'nyat, jAtyandhAnAM gajaikadeze tathAgajavyapadezavat / sa hi sarvairapi prakAraiH viziSTaM sarvanayamatasamUhamayaM vastu pratipattuM na zaknoti, sthUladarzitvAt / nizcayastu paramArthato vastu akhaNDaM yathAbhUtaM paripUrNaM tathaiva pratipadyate / taduktaM vizeSAvazyakabhASye '"ahaveganayamayaM ciya vavahAro jaM na savvahA savvaM / savvanayasamUhamayaM viNicchao yogya vALa' arthamAM lakSaNA = upacAra = Aropa prastutamAM vaktAne abhipreta che. Ama uparokta anekavidha upacAro vyavahAranayanA tRtIya viSayasvarUpe vividha dRSTikoNathI vicAravA. zaMkA :- ("gha.) AyuSya ane ghI, parvata ane ghAsa, kuMDI ane pANI, vAdaLa ane vidyuta... ItyAdi padArtho paraspara bhinna che. paraspara bhinna evA te padArthamAM vyavahAranaya abhedanuM pratipAdana kare che. tethI vyavahAranayavAdI mRSAvAdI banI jaze. 4 vyAvahArika abheda naiRcika bhedano avirodhI 4 | samAdhAna :- tamArI zaMkA vyAjabI nathI. kAraNa ke ghI ane AyuSya, parvata ane ghAsa vagere padArthomAM nizcayika bheda hovA chatAM vyAvahArika abheda paNa vidyamAna che. uparokta aupacArika vAkyaprayogo AyuSya ane ghI, parvata ane ghAsa vagere vacce naiRRyika abhedanuM pratipAdana nathI karatA. paraMtu vyAvahArika abhedanuM pratipAdana kare che. tathA AyuSya ane ghI, parvata ane ghAsa vagere vacce vyAvahArika abheda to abAdhita ja che. naiRyika bheda vyAvahArika abhedano virodhI nathI. Ama vyavahAranaya vyAvahArika abhedanuM AlaMbana karIne parvata ane ghAsa vageremAM abhedanuM pratipAdana karato hovAthI uparokta vAkyaprayogo nirdoSa che. tethI prastuta vyavahAranayavAdIne mRSAvAdI banavAnI Apattine avakAza nathI. Ama mahopAdhyAya zrIyazovijayajIe bhASArahasyamAM spaSTapaNe jaNAvela che. A bAbatamAM adhika jANakArI meLavavA IcchatA che jijJAsu vAcakavarge bhASArahasya grantha upara ame banAvela mokSaratnA vyAkhyA jovI. A nizcaya-vyavahAranI vilakSaNa vyAkhyA A (4) athavA kAryamukhe vyavahAranayanI cothI vyAkhyA evI thaI zake che ke eka-eka nayanuM je kAMI paNa maMtavya hoya tene vyavahAranaya svIkAre che. aneka nayano samanvaya karIne prApta thanAra maMtavyane te mAnato nathI. jema ke hAthInA eka avayavamAM saMpUrNatayA hAthIno vyavahAra janmAMdha vyaktio kare te vyavahAranaya. matalaba ke hAthInA pagane sparzIne samagratayA "hAthI thAMbhalA jevo ja che' - Avo vyavahAra, hAthInA kAnane pakaDIne "gajarAja sUpaDA samAna ja che' - AvuM pratipAdana janmAMdha mANaso kare, tenA jevo vyavahAranaya kahevAya. vyavahAranaya sarva guNadharmothI viziSTa sarvanayamatasamUhAtmaka vastuno svIkAra karI zakto nathI. kema ke te sthUladarzI che. jyAre nizcaya to paramArthathI vastu jevA prakAranI hoya tevA ja prakAre saMpUrNa akhaMDa vastuno svIkAra kare che. tethI vizeSAvazyakabhASyamAM jaNAvela che 1. athavaikanayamatameva vyavahAro yanna sarvathA srvm| sarvanayasamUhamayaM vinizcayo yad yathAbhUtam / / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/23 . sakalanayagrAhakatvena nizcayasya pramANatvam / 1089 jaM jahAbhUyaM / / " (vi.A.bhA.3590) iti / atra koTyAcAryavRttiH evam "athavA yAvat kiJcid ekanayamataM sa sarvo vyavahAraH, asatyatvAt, vivakSitaikahastyavayavasparzane hastivyapadezavat / tathA cAha - yasmAt kAraNad asau vyavahAro na sarvathA = sarvAtmanA sarvaM vastu sarvanayasamUhAtmakaM pratipadyate / vinizcayatastu abhidhIyate ya yathAmRtam, sIndrA, vasukhastidarzana" (vi.ma.vo.vR.TI.4rUrU3) rUtiA. ___ prakRtavyAkhyAyAM vyavahAraH durnayatvAkrAntaH, "savve vi NayA micchaddiTThI" (sa.ta.1/21) iti // sammatitarkavacanAt / nizcayastu jinamatalakSaNaH pramANatvA''krAntaH, sarvanayasamAhAreNa pAramArthikavastupratipAdanapravaNatvAt / 'durnaya-pramANabhedena jJAnaM dvividhamiti pribhaassehaa'nusRtaa| partana "sattanayAda pramANa" (na..sA.kR.218) rUti navasAre TrevadravAhoripi vyAdhyiAtA, sarvanayasamAhArasya nizcayAtmakatayA pramANatvopapatteH / ke "athavA ekanayanA matane ja mAne te vyavahAra che. kema ke te sarvanayasamUhamaya sarva vastune sarvathA mAnato nathI. jyAre vinizcaya to yathAbhUta vastune mAne che." prastuta vizeSAvazyakabhASyagAthAnI vyAkhyA karatAM koTyAcArya bhagavaMte jaNAvela che ke "athavA je kAMI paNa eka nayanuM maMtavya hoya te sarva vyavahAranayarUpe jJAtavya che. kAraNa ke te asatya che. jema aMdha vyakti hAthInA paga vagere eka avayavane sparzIne "saMpUrNatayA hAthI thAMbhalA jevo che' - Avo vyavahAra kare te asatya che tema eka-eka nayanA maMtavya svarUpa vyavahAra asatya che. kAraNa ke A vyavahAra kyAreya sarvanayasamUhAtmaka sarva vastune sarvAtmanA = saMpUrNatayA svIkArato nathI. nizcaya dvArA to je vastu je svarUpe hoya te tamAma svarUpe batAvAya che. kAraNa ke te satya che. jema dekhato mANasa hAthInA darzana saMpUrNatayA kare che, tema nizcayanaya saMpUrNatayA vastuno yathArtha bodha kare che." sunaya, durnaya ane pramANa- Ama traNa prakAranA jJAnanA vibhAganI eka paribhASA che. bIjI paribhASA mujaba jJAna dvividha che - durnaya ane pramANa. bIjI paribhASAne anusarIne, kosyAcAryavyAkhyA mujaba, vizeSAvazyakabhASyanI uparokta gAthAmAM vyavahArane durnaya svarUpa ane nizcayane pramANAtmaka jaNAvela che. vyavahAra dunaya, nizvaya pramANAtmaka (tti.) koTyAcAryajIe karelI uparokta vyAkhyAmAM "badhA ya nayo mithyAvAdI che' - A pramANe sammatitarka prakaraNanA vacanane AzrayIne vyavahAra durnayasvarUpa batAvAyela che. jyAre nizcaya to uparokta vyAkhyAmAM jinamatasvarUpa pramANasvarUpe batAvAyela che. kAraNa ke upadarzita nizcaya sarvanayono samanvaya karIne pAramArthika vastunuM pratipAdana karavAmAM tatpara che. 8 sakalanacagrAhaka pramANa : zrIdevacandrajI (S (kta) ame upara je chaNAvaTa karI tenAthI kharataragacchIya upAdhyAya zrIdevacandrajI mahArAjanI eka vAtanI paNa spaSTatA thaI jAya che. teozrIe nayacakrasAra graMthamAM jaNAvela che ke "sarva nayone grahaNa kare te pramANa che." sarva nayonA abhiprAyone samyapha rIte bhegA karavAthI vAkyamAM ke bodhamAM nizcayAtmakatA AvavAthI pramANarUpatA temAM saMgata thaI zake che. A rIte tenuM arthaghaTana uparokta 1. sarve gari nayA mira! Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1090 20 vyavahAro'bhUtArthaH paryAyAzritazca 0 8/23 pa prakRte "mithyAdRSTayaH ete (= sarve nayAH), asampUrNArthagrAhitvAt, gajagAtrabhinnadezasaMsparzane bahuvidhavivAdamukharajAtyandhavRndavat / ... jinamataM sarvanayamayam atyantam anavadyam, sampUrNArthagrAhitvAt, cakSuSmatAM samantAt samastahastizarIradarzanollApavad" (vi.A.bhA.gA.72 vR.) iti vizeSAvazyakabhASyamaladhAravRttirapi vetala nidheyA manIma | "vavahAro'bhUdattho bhUdattho desido du suddhaNao" (sa.sA.11) iti samayasAre kundakundoktiH, "nizcayamiha bhUtArthaM vyavahAraM varNayantyabhUtArtham" (pu.si.5) iti puruSArthasiddhyupAye amRtacandroktiH, "bhUtArtho nanu nizcayastaditaro'bhUtArthamAvedayan" (a.bi.1/5) iti adhyAtmabindI harSavardhanavAcakoktizca anusndheyaa| (5) yadvA paryAyAvalambano vyavahAro jnyeyH| taduktam adhyAtmabindusvopajJavRttau harSavardhanopAdhyAyena * "dravyAzrito nizcayaH, paryAyAzrito vyavahAraH" (a.bi.1/5 vR.) iti / laghIyastrayatAtparyavRttau api "dravyaM dRSTikoNathI karI zakAya che. (pravRtta.) prastutamAM vizeSAvazyakabhASyamaladhAravyAkhyAno eka saMdarbha paNa manamAM mananIyasvarUpe dhAraNa karavA yogya che. tyAM zrIhemacandrasUrijIe 72 mI gAthAnI vyAkhyA karatAM jaNAvela che ke "A sarva no mithyAdRSTi che. kAraNa ke asaMpUrNa arthane te grahaNa karanAra che. jema hAthInA zarIranA amuka -amuka bhAgono sparza karIne "hAthI sUpaDA jevo ja che, hAthI thAMbhalA jevo ja che' - A pramANe aneka prakAranA vivAda karavAmAM rasa dharAvanAra janmAMdha vyaktionuM ToLuM aMzamAtragrAhaka hovAthI apramANabhUta che, tema sarva nayone vize samajavuM. jyAre sarvanayamaya jinamata to atyaMta nirdoSa che. kAraNa ke te saMpUrNa arthane grahaNa kare che. jemAM nirmaLa AMkhavALA mANaso cotarapha hAthInA saMpUrNa zarIrane joIne hAthInuM nirUpaNa karIne bole to te vAta pramANa che, tema sarvanayAtmaka jinapravacana pramANabhUta che." vizeSAvazyakabhAganI 3590 mI gAthAnI koTyAcAryanI vyAkhyA ane 72 mI gAthAnI | mAladhAra vyAkhyA - banneno samanvaya karavAthI ame jaNAvela vAta vAcakavarganA manamAM spaSTa thaI jaze. che bhUtA nizvaya, asabhUtArtha vyavahAra che (vava) "vyavahAra asabhUtaarthaprakAzaka ane zuddhanaya (nizcayanaya) sabhUtapadArthaprakAzaka kahevAyela che' - A pramANe samayasAramAM kuMdakuMdasvAmInA vacananuM temaja "ahIM nizcayanayane sabhUtapadArthayuktarUpe ane vyavahArane asabhRtAryayuktarUpe jJAnIo varNave che - A mujaba puruSArthasiddhiupAya graMthamAM digaMbara amRtacandrAcAryanI uktinuM tathA "nizcaya cokkasa bhUtArthagocara che. jyAre vyavahAra to asabhUta arthane jaNAve che' - A mujaba adhyAtmabiMdumAM harSavardhana upAdhyAyanA vacananuM anusaMdhAna karavuM. dravyAzcita nizvaya, paryAyAzrita vyavahAra H harSavardhanajI A (5) athavA to paryAyanuM avalaMbana karanAro vyavahAranaya samajavo. kema ke zrIharSavardhana upAdhyAyajIe adhyAtmabiMdusvopajJavRttimAM jaNAvela che ke 'dravyano Azraya karanAro nizcaya che tathA paryAyano Azraya karanAro vyavahAra che." akalaMkasvAmIe laghIyasrayanI tAtparyavRttimAM paNa jaNAvela che ke 'dravyane AzrayIne 1. vyavahAroDamUtArtha: mUtAryo zitatu zuddhanayA | Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che. 8/23 * aSTavidhavyavahAravicAra: 0 1091 zrito nizcayanayo dravyArthikaH, paryAyAzrito vyavahAranayaH paryAyArthikaH" (la.tra.17 vR.) ityuktam iti pUrvo (8/ra0) martavyamatrA vAdidevasUrayastu syAdvAdaratnAkare "nizcayanayasya evambhUtAd ananyatvam, vyavahAranayasya tRtIyA- e 'zuddhadravyArthikAd ananyatvam / anye tu 'nizcayo dravyArthikaH, vyavahAraH paryAyArthika' iti bruvate / tattvaM kevaligamyam" (pra.na.ta.7/53 syA.ratnA.vR. ) ityAhuH / tanmate nizcayapratipakSI vyavahAraH naigamAdisaptanayAntargatatRtIyanayAd naa'tiricyte| atra anyapadena zrIharSavardhanopAdhyAyA'kalaGkasvAmiprabhRtigrahaNaM ma kAryam | ___ (6) niyamasAravRttau padmaprabhaH tu "parAzrito vyavahAraH...svAzrito nizcayaH" (ni.saa.160/vR.pR.31314) rUtyAre (7) pravacanasAravRttau amRtacandraH tu "zuddhadravyanirUpaNAtmako nishcynyH|... azuddhadravyanirUpaNAtmako vyavahAranayaH" (ma.sA.2/17) rUtya | (8) "varunyAvakArI nizcayanaya, vizvachatyAnArI 2 vyavadAranA" (http://www/Jainuniversity. org/PDFs/lib/lib_4_12.pdf) Duti naivizvavidyAdyamidhAne vizuSyione taM parimAntaramadhyatra na vismartavyam / nizcayanaya rahelo che. tethI nizcayanaya dravyArthika che. tathA paryAyone AzrayIne vyavahAranaya rahelo che. tethI te vyavahAranaya paryAyArthika che." pUrve (8/20) A saMdarbha jaNAvela. tene ahIM yAda karavo. uparokta banne vyAkhyAgraMtha dvArA evuM phalita thAya che ke je naya paryAyane mukhyatayA potAno viSaya banAve te vyavahAranaya bane che. A rIte vyavahAranayanuM zAstrasaMmata pAMcamuM svarUpa samajavuM. nizcaya-vyavahAra aMge zrIvAdidevasUrimata . (vAdri) vAdidevasUrijIe to syAdvAdaratnAkaramAM "nizcayanaya evaMbhUta nAmanA paryAyArthikanayathI abhinna che. vyavahAranaya trIjA azuddhadravyArthikanayathI abhinna che. anya vidvAno to ema kahe che ke nizcaya dravyArthikanaya che. vyavahAra paryAyArthikAya che. ahIM tattva kevalIgamya che" - Ama jaNAvela phI che. temanA mate pUrvokta naigamAdi saptanaya antargata evA vyavahAranayasvarUpa ja nizcayapratipakSI vyavahAranaya che. tenAthI te atirikta nathI. tyAM "anya' padathI zvetAMbarAgraNI zrIharSavardhana upAdhyAya,I digaMbara akalaMkasvAmI vagerenuM grahaNa karI levuM. zrIvAdidevasUrijInA mate to nizcaya-vyavahAra naigamAdi sAta nayomAMthI sAtamA ane trIjA nayamAM kramazaH aMtarbhAva pAme che. (6) niyamasAravRttimAM padmaprabha to jaNAve che ke "parAzrita vyavahAra che. svAzrita nizcaya che." (7) pravacanasAravyAkhyAmAM digaMbarAcArya amRtacandrajI to ema kahe che ke "nizcayanaya zuddhadravyanirUpaka che.. vyavahAranaya azuddhadravyanirUpaka che." (8) "jaina yunivarsiTI' nAmanI vebasAITamAM navI paribhASAmAM jaNAvela che ke "nizcayanaya AtmakalyANakArI = svakalyANakArI che. tathA vyavahAranaya vizvakalyANakArI che. A bAbata paNa ahIM Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1092 . devasenamatasamIkSA : 8/23 itthaM vyavahAranayasya aSTavidhatve'pi devasenena AlApapaddhatau (pR.8) nayacakre (gA.37) ca 'dravyANi jIvA'jIvAH' ityevaM sAmAnyasaGgrahanayabhedakasya vyavahAranayasya zuddhatvaM 'jIvAH saMsAriNo muktAzce'tyevaM vizeSasaGgrahabhedakasya vyavahAranayasya cA'zuddhatvamityuktyA vyavahAranayasya yad dvividhatvamupadarzitam (dRzyatAM - zAkhA-6/zlo.12), yacca pUrvokta(8/3)rItyA AlApapaddhatau "vyavahAro dvividhaH sadbhUtavyavahAro'sadbhUtavyavahArazca" (A.pa.pR.20) ityevam AdhyAtmikavyavahAranayadvaividhyamuktaM tattu jinAgamaparibhASAmarmavidbhyo na rocate, vibhAgasya nyUnatvAt, jinAgamaparibhASAtaH atyantaM viparyastatvAcca / bhUlavA jevI nathI. spaSTatA :- prastuta saMpUrNa prabaMdha vicAratAM phalita thAya che ke vAdidevasUrimate nizcayapratipakSI vyavahAranaya sahana gata tRtIya vyavahAranayathI atirikta na hovAthI pUrve jaNAvyA mujaba kula vyavahAranayanA ATha svarUpa che. vyavahAranaya (1) bhedagrAhI che, (2) utkaTa paryAyane grahaNa karavAthI lokAnuyAyI che, (3) upacArakArI che, (4) ekAMzagrAhI che, sakhaMDa vastuno grAhaka che, (5) paryAyAzrita che, (6) parAti che, (7) azuddhadravyajJApaka che tathA (8) vizvakalyANakArI che. tethI vyavahAranayanA viSayo paNa ATha prakAranA bane che. te ja rIte nizcayanayanA (1) bAhyArthathI upacarita atyaMtara padArthano grAhaka, (2) aneka vyaktimAM abhedagrAhI, (3) vimala pariNAmano prekSaka - A traNa prakAra AgalA zlokamAM jaNAvyA. tathA ahIM bAkInA pAMca prakAra A pramANe jaNAvela che ke nizcaya (4) sadUbhUta paripUrNa akhaMDa arthano grAhaka che, (5) dravyAzrita che, (6) svAzrita che, (7) zuddha dravyano prajJApaka che tathA (8) svakalyANakArI che. ga devasenamatamAM anya be doSa (ghaM.) A rIte vyavahAranayanA be nahi paNa ATha bheda che. tema chatAM AlApapaddhati ane nayacakra graMthamAM devasena vyavahAranayanA je phakta be bheda pADe che, te jinAgamanI paribhASAnA rahasyavettAone gamatuM nathI. te banne prakaraNamAM devasene 'dravyanA be bheda che - jIva ane ajIva' - AvuM kahevA dvArA sAmAnya saMgrahanayanA viSayano bheda pADanAra zuddha vyavahAranayane jaNAvela che. tathA "jIvanA be bheda che - saMsArI ane mukta' - AvuM kahIne vizeSasaMgrahanayanA viSayamAM bhinnatAne jaNAvanAra azuddha vyavahAranayane jaNAvela che. devasenajIe A rIte vyavahAranayanA AThanA badale phakta be ja bheda pADelA che. temaja pUrvokta (83) rIte AlApapaddhatimAM AdhyAtmika vyavahAranayanA saddabhUta ane asabUta - Ama be ja bheda devasene darzAvela che. te paNa jinAgamarahasyavedIone nApasaMda hovAnuM kAraNa e che ke A rIte vyavahAranayano vibhAga karavAthI vibhAganyUnatA doSa lAgu paDe che. e rIte kAMI "kALo bhamaro, parvata baLe che vagere pUrve jaNAvelA vyavahAranayono samAveza thaI zakato nathI. kema ke teo sAmAnyasaMgrahanA ke vizeSasaMgrahanA viSayanA bhedaka nathI temaja pUrvokta (83-4-5-6-7) sabhUta-asabhUta vagere AdhyAtmikavyavahAranayanA paNa viSaya banatA nathI. tathA devasenamatamAM bIjo doSa e rahelo che ke e rIte pADelo vyavahAranayano vibhAga jinAgamaparibhASAthI atyaMta viparIta paNa bane che. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/23 0 saGgrahaviSayabhede vyavahArazuddhiprakarSaH / 1093 lokavyavahAraupayikA'ntyavizeSagrAhakasya vyavahAranayasya zuddhatvam, sAmAnya-vizeSalakSaNA'vAntaravizeSagrAhakasya ca vyavahAranayasya nayAntaraviSayA'vagAhitayA'zuddhatvamityucyamAnaM tu jinapravacanamarmavitparSadi zobhate, yathA yathA saGgrahanayaviSayo bhidyate tathA tathA vyavahAranayazuddheH prakarSAditi / ihoktAnAM 'kRSNo bhramaraH, Ayurghatam, girirdahyate, kuNDikA sravati, balAhako vidyotate, anudarA kanyA, nadI pIyate, alomA eDakA' (8/23) ityAdInAm, pUrvoktAnAJca (6/12) / devacandravAcakasammatAnAM nayacakrasArA''gamasArayoH darzitAnAM vastugatazuddhavyavahAra-sAdhanazuddhavyavahAra -vastupravRttivyavahAra-sAdhanapravRttivyavahAra-laukikapravRttivyavahAra-zubhavyavahArA'zubhavyavahArAdilakSaNAnAM ke vyavahAravizeSANAM devasenasammatadvividhavyavahAre samAvezA'sambhavena nyUnatAdoSo devasenena apratyAkhyeya eveti bhaavniiym| ___ atredamasmAkamAbhAti - sUkSmadRSTyA nizcayanaye zuddhasaGgraha-RjusUtra-zabda-samabhirUDhavambhUtanayAH ja vyavahAranayazuddhinA prakarSanI vicAraNA che (no.) vAstavamAM to vyavahAranayanI zuddhi ane azuddhi judI ja rIte mAnya che. te A rIte - lokavyavahAramAM upAyabhUta evA aMtyavizeSane grahaNa karanAra naya e zuddha vyavahAranaya tathA sAmAnyavizeSasvarUpa avAntara vizeSano grAhaka vyavahAranaya anya nayanA viSayano grAhaka hovAthI azuddha vyavahAra. A rIte kahevAmAM Ave to jinapravacanarahasyavettAonI parSadAmAM zobhAspada bane. kAraNa ke jema jema saMgrahanayano viSaya bhedAto jAya tema tema vyavahAranayanI zuddhi prakRSTa thatI jAya che. - 9 devasenamatamAM nyUnatA doSa dura che. (.) pUrve A ja zlokanI vyAkhyAmAM (1) kALo bhamaro, (2) ghI AyuSya che, (3) parvata baLe che, (4) kuMDI jhare che, (5) vAdaLa camake che, (6) kanyA peTazUnya che, (7) nadI pIvAya che, (8) gheTI vALarahita che' - ItyAdi lokaprasiddha vyavahAro jaNAvelA che tathA pUrve chaThThI zAkhAnA bAramA zlokanI vyAkhyAmAM nayacakrasAra ane AgamasAra graMthanA saMdarbha dekhADavA pUrvaka, upAdhyAyavacandramAnya evA (1) vastugata zuddhavyavahAra, (2) sAdhanazuddhavyavahAra, (3) vastupravRtti vyavahAra, (4) sAdhanapravRtti vyavahAra, (5) laukikapravRtti vyavahAra, (6) puNyajanaka zubhavyavahAra, (7) pApajanaka azubhavyavahAra vagere svarUpa aneka prakAranA vyavahAro vistArathI jaNAvelA che. paraMtu teono samAveza devasenadarzita vyavahArasAmAnya (navanayaaMtargata pAMcamo nanya) tathA AdhyAtmika vyavahAranaya (8/3-7) - A bannemAM saMbhavato nathI. tethI devasenajIne nyUnatA doSa avazya lAgu paDaze. vyavahAranayavibhAgapradarzanamAM nyUnatA doSanuM nivAraNa devasena karI zake tema nathI. A rIte A aMge UMDANathI vicAravuM. nizcaya-vyavahAranI AgavI oLakha che (3nne.) ahIM amane evuM jaNAya che ke sUkSma dRSTithI vicArIe to nizcayanayamAM zuddhasaMgraha, RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta nayo aMtarbhAva pAme che. tathA vyavahAranayamAM naigama, azuddha Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1094 0 dravyadRSTiH svasamaya:, paryAyadRSTizca parasamaya: 8/23 vyavahAre ca naigamA'zuddhasaGgraha-vyavahAranayAH antarbhavanti / "ye paryAyeSu niratAste hyanyasamayasthitAH / AtmasvabhAvaniSThAnAM dhruvA svasamayasthitiH / / " (a.upa.2/26) iti adhyAtmopaniSaduktyanusAreNa 'dravyadRSTiH svasamayaH, paryAyadRSTizca parasamayaH' iti paribhASAtaH zuddhAtmadravyagrAhako nizcayanayaH taditare ca vyavahAranayatvA''krAntA iti dik / prakRte AdhyAtmikopanayastva m - (1) bhojana-pAna-vastraparidhAnAdhavasare 'nehA'hameva kevala AtmA, anye'pi jIvAH santyeveti vyavahAranayaprathamaviSayaM cetasikRtya kiGkara-preSya-dInA'nAtha -bhikSukAdikaM prati svacittamanukampAvAsitaM kAryam / (2) dayA-dAna-vinaya-viveka-vinamratA-nirdambhatAdiguNagaNavibhUSitaM sAdhvAdikaM dRSTvA manasi guNAnurAgAya, vacasi guNAnuvAdAya kAye ca guNAnukaraNAya yatitavyam / ___ (3) 'pustakaM jJAnam', 'jinabimbaM samyagdarzanam', 'rajoharaNAdyupakaraNaM cAritram' ityevaM nimitta -naimittikayoH abhedamupacarya jJAnAdikaM pratIva pustakAdyupakaraNaM prati api svacetasi bahumAnA''darAdibhAvamAdhAya tadAzAtanAdikaM satataM parihartavyam / saMgraha ane vyavahAra nayano samAveza thAya che. temaja mahopAdhyAya zrIyazovijayajI gaNivare adhyAtmaupaniSamAM jaNAvela che ke "je jIvo paryAyamAM gaLADUba che, te parasamayamAM = anyadarzanamAM = mithyAdarzanamAM rahelA che. tathA je sAdhako AtmasvabhAvamAM lIna thayA che, teo cokkasa svasamayamAM (= jaina darzanamAM) rahelA che." A kathana mujaba 'dravyadRSTi = svasamaya ane paryAyadaSTi = parasamaya' - AvI paribhASA upasthita thAya che. te mujaba zuddha Atmadravyane je naya grahaNa kare, te nizcayanaya. tathA te sivAyanA badhA ja navo vyavahAranaya - A mujaba phalita thAya che. A to dizAsUcanamAtra che. te mujaba haju A viSayamAM ghaNuM vicArI zakAya tema che. tevuM jaNAvavA parAmarzakarNikA vyAkhyAmAM vi' zabdano prayoga karavAmAM Avela che. A aupacArika prayogono AdhyAtmika uddeza che. AdhyAtmika upanaya :- (1) khAvA-pIvAno ke kharIdavAno prasaMga Ave tyAre "A duniyAmAM mAtra huM eka ja jIva nathI. bIjA paNa aneka jIvo rahelA che' - A rIte vyavahAranayanA prathama viSayane yAda karI nokara-cAkara, garIba mANasa, bhikhArI vagere pratye ApaNA haiyAne anukaMpAthI vAsita karavuM joIe. (2) dayA, dAna, vinaya, viveka, namratA, nirdabhatA Adi utkaTa guNadharmo je vyaktimAM dekhAya, te vyakti pratye manamAM guNAnurAga, vacanamAM guNAnuvAda, kAyAmAM guNAnukaraNa Ave te mATe prayatna karavo. (3) "pustaka jJAna che', "jinapratimA samyagdarzana che", "rajoharaNa Adi upakaraNo cAritra che' - A rIte pustakAdi nimittakAraNa ane naimittika jJAnAdi kArya vacce abhedano upacAra karI jJAnAdinI jema jJAnAdinA upakaraNo pratye paNa bahumAna bhAva jALavI, tenI AzAtanAne TALavA mATe satata Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/23 * vyavahAranayopayogopadarzanam / 1095 ___ (4) na jAtucid nayAntarA'bhiprAyanirapekSatayA kasmiMzcid ekanayamate nirbharaH kAryaH, mithyaatvaaptteH| (5) zubhA'zubhaparyAyANAM prAyazaH rAga-dveSotpAdakatayA parityAgena zuddhaparyAyAvalambitayA / bhaavym| (6) parataptiM vimucya svAtmaiva sarvatra sarvadA prAdhAnyena avalambanIyaH / parAzritavyavahAropayoge / sAvadhAnatayA bhAvyam / (7) sarvajIveSu azuddhasvarUpopekSaNena zuddhAtmadravyaM nirUpaNIyam / (8) yathAza ivaparahitaparatayA mAvyam | itthaM niruktavyavahAranayaviSayASTakamAdhyAtmikadRSTyA anvaya-vyatirekamukhena upayujya, vizuddhapuNyamupacityA'vilambenA'vighnaM "nirmalA''nandazuddham, avyAbAdham, apunarAvRtti, mahitam, anantajJAna kA -darzanapUrNam, paramA''hvayam, amUrtA'saGga-nirAmayaM nirvANanagaraM nirAbAdhaM" (jJA.sA.upasaMhAra-16/jJA.ma. pR.419) jJAnamaJjaryAM devacandravAcakena darzitam abhisarpati AtmArthI / / 8/23 / / prayatnazIla rahevuM. (4) kyAreya paNa anya nayathI nirapekSa banIne koI paNa eka nayanA abhiprAyamAM mustAka banavuM na joIe. (5) zubhaparyAya rAgajanaka che tathA azubhaparyAya dveSajanaka che. moTA bhAge AvuM ja banatuM hoya che. tethI zubha-azubha banne prakAranA paryAyone choDIne zuddhaparyAya-siddhatvaparyAyanuM niraMtara avalaMbana karavuM joIe. paryAyAzrita vyavahAranayano A rIte upayoga karavo joIe. (6) pArakI paMcAta choDIne sarvatra sarvadA mukhyatayA potAnA AtmAnuM ja avalaMbana levuM joIe. parAzrita vyavahAranA upayogamAM sAdhake sAvadha rahevuM. (7) sarva jIvomAM azuddhasvarUpanI upekSA karIne zuddha AtmasvarUpanuM nirIkSaNa karavuM. (8) zakti chupAvyA vinA sva-parahitamAM tatpara banavuM. ja vizuddha puNyano saMcaya AdaraNIya che (tyaM) TUMkamAM, parAmarzakarNikA vyAkhyAmAM darzAvela vyavahAranayanA ATha viSayono A rIte anvayavyatirekamukhe AdhyAtmika dRSTithI upayoga karavAmAM Ave to AtmArthI sAdhaka vizuddha puNyasaMcaya karI jhaDapathI nirvighnapaNe, devacandrajI upAdhyAye jJAnasAranI jJAnamaMjarI TIkAmAM dekhADela, nirvANanagara tarapha AgaLa vadhe che. tyAM nirvANanagaranuM varNana karatAM jaNAvela che ke "(1) nirmaLa AnaMdathI vizuddha, (2) pIDArahita, (3) jyAMthI koIe ravAnA thavuM na paDe, (4) devendrAdithI pUjita-vaMdita, (5) ananta jJAna-darzanathI pUrNa, (6) "parame' jenuM nAma che, (7) amUrta, (8) asaMga, (9) nirogI ane (10) nirAdhAdha-nirvAghAta evuM nirvANanagara che." (TA23) Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1096 0 devasenamatasamIkSaNam / Ima bahu viSaya nirAkarI re, karatAM sasa saMkoca; kevala bAlaka bodhavA re, devasena Aloca re ll8/ra4 (132) prANI. ehavA nizcayanaya, vyavahAranayanA (Ima bahu) ghaNA (viSayaka) artha nirAkarI kahetA TAlI (tasatra) tehano saMkoca karatAM = thoDo bheda dekhADatAM, nayacakra graMthakartA je devasena, tehano Aloca (kevala) ApasarikhA keTalAka bAla bodhavAno ja dIsaI chaI. paNi sarvArtha nirNayano Aloca nathI dIsato. nizcaya-vyavahAraviSayanAnAtvanirUpaNaprayojanaM prakRte yojayati - 'iti' iti / iti bahvarthatAM hitvA tayoH saGkocato nnu| kevalaM bAlabodhAya devsenvicaarnnaa||8/24 / / ma prakRte daNDAnvayastvevam - iti tayoH bahvarthatAM hitvA (tayoH) saGkocataH nanu devasenavicAraNA varta vAnavothAyaTI8/24 itiH = evaMprakAreNa tayoH = nizcaya-vyavahAranayayoH nAnAviSayAvagAhitA zAstre prasiddhA / tathApi tAM bahvarthatAM = nAnAvidhaviSayAvagAhitAM hitvA = parityajya tayoH = nizcaya-vyavahAranayayoH saGkocataH = alpaviSayavizeSakaraNataH nanu iti virodhoktau, "nanu ca syAd virodhoktau" (ka.vi.nA..6/78) rUti mAnacintAmaNanAmamAtrAmAM zrIdevajarivavanAta, revanavivAra = nayacakrapramukhagranthakArasya nayopanayamImAMsA kevalaM bAlabodhAya = svasamAnakatipayamatimugdhapratibodhAya avataraNikA:- nizcaya ane vyavahAra nayanA viSayo aneka prakAranA che. tenA nirUpaNanA prayojanane prastutamAM joDatA graMthakArazrI kahe che ke : ja devasenamata saMkocadoSagrasta ja zlokArtha :- A pramANe nizcaya ane vyavahAra nayanA vividha viSayone choDI, te banne nayano saMkoca karavAthI kharekhara devasenanI vicAraNA kevaLa mugdha bALakone samajAvavA mATe ja jANavI. (824) A vyAkhyArtha:- prastuta zAkhAnA 22 ane 23mA zlokamAM je prakAre vicArI gayA te prakAre nizcayanaya ane vyavahAranaya aneka viSayonuM avagAhana kare che. A hakIkata zAstranA pAne pAne prasiddha che. { tema chatAM nizcaya ane vyavahAranaya anekavidha viSayonuM avagAhana kare che' - A bAbatane batAvavAnuM TALIne devasenajIe nizcayanaya ane vyavahAranayanA vividha viSayomAM saMkoca karIne tenA thoDAka ja bheda dekhADelA che. je rIte devasenajIe nizcaya-vyavahArane varNavela che, te jotAM teNe te bannenuM marmagrAhI svarUpa saMpUrNatayA nathI darzAvyuM. mArmika rIte nayasaMbaMdhI sarva padArthano nizcaya karavA mATe devasenakRta vicAraNA samartha nathI. Ama nizcaya ane vyavahAra nayanA ghaNA arthano saMkoca karavAnA lIdhe nayacakra vagere graMthanI racanA karanAra digaMbara devasenanI naya-upanayasaMbaMdhI vicAraNA phakta potAnA jevA keTalAka matimugdha bALakone samajAvavA mATe ja upayogI che - tema jANavuM. paraMtu nayasaMbaMdhI tamAma arthano lI.(3)mAM 'sarvArthasiddha pATha. Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/24 0 nindA nindyaM nindituM na prayujyate / 1097 zuddhanArtha te zvetAmbara saMpradAya zuddha nayagraMthanaI abhyAsaI ja jaNAI. e bhAvArtha. 8/24ll dRzyA, na tu marmagrAhitayA nayasatkasarvArthanizcayAya / kAtsnyena zuddhanayArthAstu zvetAmbarajainasampradAyasya dvAdazAranayacakrA'nekAntajayapatAkA'dhyAtmabindu -jJAnasArA'dhyAtmasArA'dhyAtmopaniSadAdizuddhanayagranthA'bhyAsAdevA'vaseyAH kAtsnryena iti bhAvaH / atha evaM devasenanindAkaraNena bhavatAM sujanatvavyAkopaH prasajyeta iti cet ? maivam prakRte madhyasthatayA devasenamatasamIkSaNadvArA tIrthakarapradarzitasatyamArgaprazaMsAyA eva uddezyatvAt, tasyAH tadavinAbhAvitvena iha tasya azakyaparihAratvAt / 'na hi nindA nindyaM nindituM prayujyate / kiM tarhi ? ninditAditarat prazaMsitumi'ti nyAyo'pyatra labdhAvasara iti dik / __ prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - granthakRtA yadupadiSTaM devasenAya tato'yamAdhyAtmikopadezo nizcaya karavA mATe devasenanI naya-upanayasaMbaMdhI mImAMsA upayogI banI zake tema nathI. A rIte devasenamatamAM virodhane jaNAvavA mATe mULa zlokamAM "nanuM' zabda prayojela che. abhidhAnaciMtAmaNinAmamAlAmAM zrI hemacandrasUrijIe "nanuM avyayane virodhakathana arthamAM jaNAvela che. tene anusarIne ahIM "manu nuM arthaghaTana karela che. % zuddhanAcArya zvetAMbarasaMpradAyagamya ja (aa.) mArmika rIte zuddhanayanA padArtho to zvetAMbara jaina saMpradAyanA zuddhanayaviSayaka dvAdazArAyacakra, anekAntajayapatAkA, adhyAtmabiMdu, jJAnasAra, adhyAtmasAra, adhyAtmopaniSad vagere graMthonA abhyAsathI ja sAMgopAMga-saMpUrNatayA jANI zakAya tema che. tevo ahIM bhAvArtha samajavo. zaMkA :- (a.) zuM A rIte devasenanI niMdA karavAthI ApanI sajjanatA jokhamAze nahi ? ja niMdA paNa prazaMsA mATe !!!! je samAdhAna :- (va.) nA, tamArI zaMkA asthAne che. kAraNa ke ame je nirUpaNa karela che, te devasena , pratye dveSa rAkhIne nahi paraMtu madhyasthabhAve karela che. tethI niMdAne koI avakAza nathI. tathA madhyasthatAthI devasenamatanI samIkSA karavA dvArA tIrthakara bhagavaMte batAvela satyamArganI prazaMsA karavI e ja amAro che udezya che. te prazaMsA ahIM devasenamatasamIkSAnI vyApya che. samIkSA vyApaka che. tethI tenI samIkSA vinA tathAvidha satyamArgaprazaMsA ahIM azakya che. tema chatAM tamane niMdA jaNAtI hoya to ahIM avasarocita nimnokta nyAyane paNa yAda karavo. te A pramANe - "niMdA niMdanIyanI niMdA mATe karAtI nathI. "to zA mATe karAya che ?' niMdita sivAyanI bIjI sArI vastunI prazaMsA karavA mATe karAya che." A eka digdarzanamAtra che. te mujaba AgaLa paNa samajI levuM. ...to mauna vadhu zreyaskara che AdhyAtmika upanaya :- devasenajIne graMthakArazrIe ApelI hitazikSA dvArA ApaNe eTalo AdhyAtmika bodhapATha levA jevo che ke Agamika padArthonuM ApaNI buddhithI toDa-phoDa karIne pratipAdana Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/24 1098 0 maunaM sarvArthasAdhanam / pa grAhyo yaduta AgamikapadArthAnAM svabuddhyA yathecchaM pratipAdane bAlatvApatteH AgamikazailyA eva te / pratipAdyAH, anyathA 'vidvatsadasi mUrkhANAM maunaM bhUSaNam', 'anuccAraNe nava guNAH', 'maunaM sarvArthasAdhanam' ityAdhuktyA maunamAstheyam / nayavAdasya atigahanatvAt sadaiva bahuzrutAdhInatayA bhaavymityupdeshH| itthameva "upAdhimAtradhvaMso za mokSaH" (pra.mI.2/3/17) iti pramANamImAMsAyAM zrIhemacandrasUripradarzitaH mokSaH sulabhaH syAt / / 8/24 / / karavA jatAM ApaNe paMDita kakSAe pahoMcavAnA badale bALa kakSAmAM ja aTavAI jaIe. tethI Agamika padArthonuM Agamika zailI mujaba ja pratipAdana karavAnI Teka ApaNe rAkhavI joIe. Agamika zailIthI , Agamika padArthonuM nirUpaNa karavAnI zakti na hoya to (1) "paMDitonI sabhAmAM mUrkhAoe mauna ja rahevuM, (2) "na bolavAmAM nava guNa', (3) "mIna sarvIrthadha".... ItyAdi uktione lakSamAM (aa rAkhI mauna rahevuM vadhu zreyaskara che. che bahuzrutane AdhIna rahIe che | (nA.) nayavAda atyaMta gahana hovAthI sadaiva bahuzrutane AdhIna rahevuM. A upadeza ahIM grAhya che. mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAje jaNAvela che ke "agama agocara nayakathA, pAra kothI na lahIe re; tethI tuja zAsana ema kahe, bahuzrutavacane rahIe re." - jayo jayo jagaguru jagadhaNI... A rIte ja pramANamImAMsAmAM zrI hemacandrasUrie jaNAvela, tamAma upAdhinA dhvaMsa svarUpa mokSa sulabha bane. (8/24) lakhI rAkho DAyarImAM... 8) buddhi kAyama kahe che "AvatI kAle sukha maLaze." pratikULa sthitimAM paNa zraddhA kahe che "atyAre ja sukha vidyamAna che." sAdhanAnI saLatAno AdhAra che mananI dRDhatA. dA.ta. muni vizvabhUti. upAsanAnI saphaLatAno AdhAra che mananI mulAyamatA. dA.ta. valkalacirI. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/25 * gardAvirahavidyotanam / 1099 Ima bahuvidha naya bhaMgaNyuM re, eka ja trividha payatya; parakho *harakho hiyaDalaI re, sujasa lahI paramatya re 8/2pA (133) prANI. A e prakriyAmAMhi paNi je yuktisiddha artha chai, te azuddha TAlInaI upapAdiuM chai. te mATaI (Ima=) ehadegrIte (bahuvidha=) bahu prakAraI* *nayabhaMgaI eka ja (pattha5) artha trividha kahaitAM dravya-guNa praviSayapasaMdIrIthaSSE - "vividhe'tinA vividhanayabhagairhi traividhymekvstuni| vivicya modatAM citte labhatAM suyazaH param / / 8/25 / / prakRte daNDAnvayastvevam - vividhanayabhaGgaH hi ekavastuni traividhyaM vivicya citte modatAm, na para suyazaH (1) namatA/8/21T iha digambaradevasenoktanayopanayavibhAgaprakriyAyAmapi yo'rtho yuktyAgamasiddhaH sa tu azuddhaviSayamapahAyopapAdita iti nAtra nayamImAMsAyAM mtsrlesho'pysmaakmvseyH| yazcA'saGgato'rthaH / devasenokta iha samAlocitaH tatrA'pi na no vidvessH| kintu madhyasthatayA yathAvasthitatattvA''-Ni virbhAvanamAtramevAtra bodhyam / taduktaM zrIzIlAGkAcAryeNa api zrIsUtrakRtAGgasUtravyAkhyAyAm ArdrakAdhyayanavivaraNe "rAga-dveSaviyuktasya vastusvarUpA''virbhAvane na kAcid garheti / atha tatrA'pi gardA bhavati ? na avataraNikA - prastuta viSayanA upasaMhAra mATe graMthakArazrI jaNAve che : oikarI - aneka nayonA prakAra dvArA eka ja vastumAM trirUpatAne parakhIne haiyAmAM harakho. tathA pAramArthika suyazane pAmo. (825) 2 madhyasthabhAve samAlocanA nirdoSa ja vyAkhyArtha:- prastutamAM digaMbara devasenajIe jaNAvela naya-upanayanA vibhAganI prakriyAmAM paNa je artha yukti ane Agama dvArA siddha thaI zake tema che, tenuM ahIM samarthana karavAmAM Avela che. tathA azuddha viSayanuM ahIM nirAkaraNa karavAmAM Avela che. AthI prastuta nayamImAMsAmAM amane lezamAtra paNa IrSyAno ? bhAva devasenajI pratye nathI - tema vAcakavarge samajavuM. tathA devasenajIe jaNAvela je asaMgata arthanI ahIM samAlocanA karavAmAM Avela che temAM paNa amane devasenajI pratye dveSa nathI. paraMtu ame ahIM madhyastha bhAvathI vAstavika tattvanuM mAtra nirUpaNa karela che - tema samajavuM. A aMge zrIzIlAMkAcAryajIe paNa sUyagaDAMgasUtravyAkhyAmAM Ardika adhyayananuM vivaraNa karavAnA avasare jaNAvela che ke "rAga-dveSarahita vyakti vastunA svarUpane jaNAve eTalA mAtrathI niMdA-goM koI paNa prakAre mAnya nathI. jo vastunuM madhyasthabhAve ko.(13)mAM "ekavidha pATha. je pustakomAM 'ja nathI. ko.(8)mAM che. * mo.(2)mAM "harakho' nathI. je hiyaDalaI = hRdayamAM gurjararAsAvalI, prakA. orienTala InsTiTyuTa baroDA. A.(1)mAM "heDale' pATha... citaiyamadhyavartI pATha ko.(9)mAM nathI. * A.(1)no pATha che. zAM.+ma.+dhamAM "rIti' pATha che. * pustakomAM "prakAranaya...' pATha lA.(2)no pATha lIdho che. 2 ko.(12)mAM "...prakAranaya bhaMge' pATha. Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ind vastunaH traividhyasamarthanam 8/25 1100 -paryAyarUpa parakho = svasamaya - pa2samayano aMtara jANInaI hRdayanaI viSaiM harakho, paramArtha (sujasa=) jJAnayaza (lahI=) pAmI naI. Iti gAthA 133no jANavo artha. aho bhavi prANI ! INI DhAlaI ehavau naya samajavau.* ||8/25 // tarhi 'uSNo'gniH, zItam udakam, viSaM mAraNAtmakam' ityevamAdi kiJcid vastusvarUpam AvirbhAvanIyam" (yU..bru.O.ra/4.6/mU.14/pR.303) tiA = itthaJca vividhanayabhaGgaiH = nAnAnayaprakAraiH ekavastuni hi. ekatraiva vyaktau traividhyaM dravya-guNa-paryAyAtmakatvaM vivicya = UhApohAbhyAM vivekaviSayIkRtya sva-parasamayatattvam avadhriyatAm, "UhApohAbhyAM tattvAvadhAraNAd" (vAca. bhAga-2/pR.1398) iti vAcaspatyam / tatazca sva-parasamayabhedaM vijJAya citte = svahRdaye modatAm / tata eva ca paraM pAramArthikaM suyazaH jJAnayazo labhatAm / = prakRte AdhyAtmikopanayastvevam - devasenamatamImAMsAyAM lezato'pIrSyAdibhAvaH naiva syAditi granthakRjjAgRtiH mahattvamAbibharti / tatazcedaM boddhavyaM yaduta parakIyamantavyasamIkSaNa-parIkSaNAdau paraM nirUpaNa karavAmAM niMdA doSa lAgu paDato hoya to 'agni garama che. pANI ThaMDu che. viSa mAranAra che.' AvA prakAre koI paNa vastunuM svarUpa darzAvI ja nahi zakAya.' * UhApoha dvArA tattvaavadhAraNa (ttta.) A rIte aneka nayanA vividha prakAro dvArA eka ja vastumAM dravya-guNa-paryAyasvarUpa traividhyane UhApoha dvArA vivekajJAnano viSaya banAvIne sva-para zAsranA tattvanuM tame avadhAraNa karo. kAraNa ke vAcaspatyam zabdakoza nAmanA graMthamAM jaNAvela che ke 'UhApoha dvArA tattvanuM avadhAraNa nizcaya thAya che.' tethI vivekadRSTi dvArA sva-para zAsranA bhedane vizeSarUpe jANIne tame potAnA hRdayamAM AnaMda pAmo ane pAramArthika jJAnayazane prApta karo. = - = = * AdhyAtmika tRptinI oLakhANa spaSTatA :- Uha = anvayamukhI vicAraNA tathA apoha vyatirekamukhI vicAraNA. anvaya -vyatirekamukhI vicAraNA dvArA ja vivekadRSTi jAgRta thaI zake che. tathA vivekadRSTinA paripAkathI ja tattvanI parIkSA thaI zake che. tethI digaMbara ane zvetAMbara saMpradAyamAM nayasaMbaMdhI nirUpaNa vividha svarUpe upalabdha thAya che. UhApoha dvArA tenI parIkSA karI digaMbara saMpradAyamAM nayasaMbaMdhI je kAMI paNa sArI vicAraNA upalabdha thAya tene svIkArI, khoTI vicAraNAno tyAga karI tathA zvetAMbara saMpradAyamAM nayasaMbaMdhI Agamika maulikatAne caDhiyAtI jANIne cittamAM je tRpti pragaTe, te ja AdhyAtmika tRpti samajavI. tAmasika AnaMda choDIe AdhyAtmika upanaya :- devasenajInI nayavicAraNAnI samAlocanA karatAM leza paNa IrSyAbhAva na sparzI jAya tenI jAgRti rAkhavAnI vAta parAmarzakarNikAmAM darzAvela che, te ahIM atyaMta mahattvapUrNa che. koI paNa vyaktinI mAnyatAnI samIkSA ke parIkSA karatI vakhate te vyakti pratye ke tenI mAnyatA * cihnandvayamadhyavartI pATha pustakomAM nathI phakta lA.(2)mAM che. P... cihnadrayamadhyavartI pATha ko.(9)mAM nathI. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8/25 * AdhyAtmikA''nanda AvirbhAvanIya: . prati dRSTidveSaH svamataM prati dRSTirAgo vA na syAt tadaiva paramArthataH samIkSaNAdyadhikAraH labhyate / madhyasthadazAmupalabhya, UhApohAbhyAM tattvaM parIkSya, vivekadRSTyA tattvaM nirNIya ya Anando labhyate sa eva AdhyAtmikA''nando bodhyaH / nirvivekadRSTirAga-dveSerSyAdinA paramatasamIkSaNAdito ya Ananda rA upalabhyate sa tu tAmaso jJeyaH / taM dUrataH tyaktvA AdhyAtmikA''nandopalabdhaye ytitvymityupdeshH| itthameva "virAyai / kammaghaNammi avagae kasiNabbhapuDAvagame va caMdime" (da.vai.8/64) iti dazavaikAlikasUtroktaM nirabhrarAkezasamaM siddhasvarUpam Avirbhavet / / 8/25 / / iti zrIvardhamAnataponidhi-nyAyavizArada-svargasthagacchAdhipatizrImadvijayabhuvanabhAnusUrIzvaraziSyaratnapadmamaNitIrthoddhAraka-pArthaprajJAlayatIrthapreraka-paMnyAsapravarazrIvizvakalyANavijayagaNivaraziSyamuniyazovijayagaNiracitasya dravya-guNa-paryAyarAsAnusAriNo dravyAnuyogaparAmarzasya parAmarzakarNikAbhidhAnAyAM svaracitavRttau aSTamazAkhAyAm __ AdhyAtmikanayanirUpaNa-devasenamatasamIkSAbhidhAnaH aSTamo'dhikAraH / / 8 / / pratye AMdhaLo dveSa ke ISya ApaNAmAM na janme tathA ApaNA mata pratye AMdhaLo rAga pravezI na jAya to ja samIkSA ke samAlocanA karavAno adhikAra pAramArthika rIte maLI zake. AvI madhyasthadazA keLavI, UhApoha dvArA tattvaparIkSA karI, vivekadRSTithI tattvanirNaya karI je AnaMda maLe te ja AdhyAtmika AnaMda samajavo. svamatano AMdhaLo rAga ke paramatano AMdhaLo dveSa rAkhI, IrSAbhAvathI bIjAne halakA citarI je AnaMda maLe te tAmasika AnaMda jANavo. | (saM.) AtmArthI jIve AvA tAmasika AnaMdathI sadA dUra rahI, AdhyAtmika AnaMda meLavavA satata prayatnazIla rahevuM. Avo AdhyAtmika upadeza A zloka dvArA prApta thAya che. A rIte ja vAdaLarahita che zaradapUnamanA caMdra jevuM siddhasvarUpa pragaTe. A aMge dazavaikAlikasUtramAM jaNAvela che ke "jema saMpUrNa vAdaLanA paDalo ravAnA thatAM caMdra zobhe, tema karmasvarUpa vAdaLA ravAnA thatAM AtmA zobhe che.' (8/25) pUjyapAda vardhamAnataponidhi nyAyavizArada sva. gacchAdhipati zrImad vijaya bhuvanabhAnusUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna pUjyavarya padmamaNitIrthoddhAraka pArzvaprajJAlayatIrthapreraka paMnyAsapravara zrIvizvakalyANavijayajI gaNivaranA ziSyANa muni yazovijaya gaNI dvArA svaracita dravyAnuyogaparAmarza' (dravya-guNa-paryAyarAsa anusArI) graMthanI "parAmarzakarNikA' nAmanI svaracita vRttinI AThamI zAkhAnA "karNikAsuvAsa' nAmanA gujarAtI vivaraNamAM AdhyAtmika nirUpaNa ane devasenamata samIkSA nAmano AThamo adhikAra pUrNa thayo. AThamI zAkhA samApta che 1. virAjate karmaghane'pagate kRtsnAbhrapuTA'pagame iva cndrmaaH| Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1102 zAkhA - 8 anuprekSA che pra.1 nIcenA praznonA vistArathI javAba Apo. 1. digaMbara-zvetAMbara zAstranA AdhAre arpita-anarpita nayanI siddhi karo. 2. pradeza, prasthaka ane vasati daSTAMtamAM naigamanayamAM vyavahAranaya ane saMgrahanaya karatAM zI rIte bheda paDe che ? 3. RjusUtranaya vize siddhAMtamata ane siddhasenamata jaNAvo. tenI mahopAdhyAya zrIyazovijayajI mahArAja saMgati zI rIte kare che ? 4. upanayane naya karatAM bhinna mAnavAmAM zuM Apatti Ave ? 5. vyavahAranayanA traNa prakAro sadaSTAMta jaNAvo. nayanA avAMtara bheda pADo to 500 ke 700 thAya, 900 na thAya' - A vAkyanI siddhi karo. 7. "go-balivaI nyAya zuM che ? tene mAnavAmAM nayanI saMkhyAmAM kaI Apatti Avaze ? 8. sUyagaDAMgasUtramAM batAvela vAvaDInuM dRSTAMta jaNAvo. 9. "arpitanaya ane anarmitanaya padArthanA guNadharma che' - tevuM digaMbara ane zvetAMbara Agama dvArA samajAvo. pra.2 nIcenA praznonA saMkSepathI javAba Apo. 1. RjusUtranayane dravyAstikamAM aMtarbhAva karatA zAstrapATho Apo. 2. vibhAjyatAavacchedaka eTale zuM ? dRSTAMta Apo. 3. nizcayanayanA ATha viSaya kayA che ? 4. nizcayanayanA koI paNa be prakAra jaNAvo ane tenA daSTAMta Apo. 5. "nojIva' nI jema "noAkAza' zabdaprayoga zA mATe nathI thato ? 6. "ardhajaratIya nyAya' oLakhAvo. 7. "vibhAvaguNaparyAyanI samajaNa Apo. 8. cAra prakAranA dravyAMza jaNAvo. 9. digaMbarone paNa 'naya sAta che" A vAta mAnya che - A saMbaMdhI zAstrapATha Apo. 10. sadbhuta vyavahAranayanA prakAra tathA tenA dRSTAMta jaNAvo. pra.3 vAkya sAcuM che ke khoTuM ? khoTuM hoya to sudhArIne lakho. 1. anya nayanA viSayanuM nirAkaraNa kare te naya acUka mithyA banI jAya. 2. jaMbUdvIpamAM dasa kSetra AvelA che. 3. nizcayanaya ekamAM anekatAno upacAra kare che. Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1103 'nirvikalpa ane savikalpa jJAnanI viSayitA paraspara bhinna che' Ama vedAMtI mAne che. svadravyAdinI apekSAe svadravya vidyamAna che A paryAyArthikanayano samAveza naigamAdimAM thaI zake che. 6. zuddha dravyAstikanayAtmaka zuddha saMgrahanaya nizcayanayasvarUpa che. 7. tattvArthasUtramAM nava tattvono vibhAga tattvavibhAga svarUpa che, jIva-ajIvanA prabheda svarUpe nathI. nizcayanaya ane pramANa vacce taphAvata nathI. 8. sva-parano nizcaya karAvanAra jJAna pramANa che. 4. 5. 9. 10. matijJAna karmajanya che. pra.4 yogya joDANa karo. 1. vyavahAranaya 2. vAkyapadIya 3. nizcayanaya 4. 5. 6. 7. 8. 9. svabhAvaguNa-paryAya 10. siddhAMtavAdI pra.pa khAlI jagyA pUro. 1. 2. 3. 4. 5. svabhAvaguNa tarkavAdI bhagavatI sUtra tattvArtha rAjavArtika tattvArtha zlokavArtika 7. 8. 9. 'pradeza nathI ja' AvuM maMtavya nA mate lokavyavahAramAM tatpara hoya tene vyavahAranaya kahevAya. (anuyogadvAra, sammatitarka, vizeSAvazyakabhASya) ne uddezIne tAdAtmyasaMbaMdhathI jAtismaraNajJAna, kevaLajJAna) 'AtmA paccakkhANa che' - A jinezvara bhagavaMtano mata naya) - (1) somila brAhmaNa (2) kevaLajJAna (3) jinabhadragaNI kSamAzramaNa (4) utkaTa paryAya (5) digaMbarakRti (6) vAdaLa camake che (7) nirmaLa pariNaNata (8) kevala caitanya (9) siddhasenadivAka2sUri (10) vidyAnaMdasvAmI nayanuM che. (zabda, samabhirUDha, evaMbhUta) AtmAnuM vidhAna zuddha nizcayanayamAM thAya che. (matijJAna, vidhAna kare che. (bhagavatIsUtra, pravacanasAra, maraNavibhakti) nI apekSAe anekAnta svarUpa che. (pramANa, arpitanaya, anarpita mAM Ave che. (AcArAMga, #### 6. 'AtmA eka che, daMDa eka che, kriyA eka che' A vAkya ThANAMga, samavAyAMga) nI paribhASA mujaba nizcaya ane vyavahAra Ama be naya che. (adhyAtma, tarka, nyAya) 'pradeza bhAjya che' - AvuM naya kahe che. (RjusUtra, zabda, evaMbhUta) 'devadattanuM dhana' - Avo vyavahAra vyavahAranaya kare che. (saMzleSita, asaMzleSita, anuparita) noMdha :- prastuta anuprekSAnA uttaro mATe juo bhAga 7, pariziSTa 17. - Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' - bhAga 1 thI 7 nI pRSThabhUci ) bhAga DhALazAkhA (1) 1 + 2 ..................... .... 1-24 2 1. dravyAnuyoga mAhAsya ...... * .. 1-86 2. dravya-guNa-paryAya bhedasiddhi .... .... 87-242 3 + 4 + 5 ...... 243-674 3. dravya-guNa-paryAya abhedasiddhi ........... 243-358 4. dravya-guNa-paryAya bhedabhedasiddhi + saptabhaMgI sthApana ............... 3pa9-562 5. naya-pramANasApekSa bhedabhedasiddhi + dravyArthikanayanirUpaNa ............. pa63-674 9 + 7 + 8 ...... ......... 6 75-1104 6. digaMbarasaMmata nayanuM nirUpaNa ...................... ............ 675-814 7. upanaya parAmarza ... 815-904 8. AdhyAtmikanaya nirUpaNa + devasenamata samIkSA .................. 905-1104 (4) | 9 + 10 ............... ... 1105-1646 9. utpAdAdi vicAra ......... 110pa-1384 10. dravyabheda nirUpaNa . | ....... * * **********************....... 1385-1646 11 + 1 2 ...... .............. 1647-1960 11. guNa + sAmAnyasvabhAva nirUpaNa ................ ******... 1647-1844 12. vizeSasvabhAva nirUpaNa .. .......... 1845-1960 13 + 14 + 15 , ..........., 1961-2352 13. svabhAvamAM na yojanA ..................... ......... 1961-2110 14. vyaMjanaparyAya-arthaparyAya nirUpaNa ...................... ......... 2111-2244 15. jJAna mAhAbhya .. ......... 2245-2352 16 + 17.. ............... ........... 2353-2834 16. dravyAnuyogaparijJAna prAdhAnya ............... ......... 23pa3-2584 17. guruparaMparA prazasti ................. .... 2585-2629 0 1 thI 18 pariziSTa .......................... .......... 2630-2834 - saMpUrNa * ( noMdha :- 'dravya-guNa-paryAyano rAsa' - A pustakanA kula sAta bhAganA prakAzana sAthe ja 'dravya-guNa-paryAyano rAsa + adhyAtma anuyoga' bhAga 1-2 paNa prakAzita thayela che. te banne bhAgamAM rAsa+Tabo+parAmarza+zlokArthaAdhyAtmika upanaya+pAThAMtarAdinI TippaNI + dareka zAkhAno TUMkasAra samAviSTa che. Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinapatiprathitA'khilavAGmayI, gnndhraa''nnmnnddpnrtkii| gurumukhAmbujakhelanahaMsikA, vijayate jagati shrutdevtaa|| MO namaH zrutaadhiSThAyikA mA sarasvatI Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyamapi svapariNAmanaiSThryApAdakAkSepakabhASayA naiva vAcyam / (nivA-pR.2031) -------- HE I sAcI vAta paNa ApaNA pariNAma kaThora thAya tevI bhASAmAM, AkSepakArI bhASAmAM kadApi bolavI na joie. (karNikA suvAsa) Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kavya O'G O QC lelle paryAya Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ >> prakAzaka che. zrI aMdherI gujarAtI jaina saMgha, ila ovmavAnuM paripUrNa rapUrNa paribaLa paramane pAmavA raMva guNa uNaparyAya veno rAsa MULTY GRAPHICS (022) 23873722 23884222 32-21