Book Title: Bharat me Durbhiksha Author(s): Ganeshdatta Sharma Publisher: Gandhi Hindi Pustak Bhandar Catalog link: https://jainqq.org/explore/020121/1 JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLYPage #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nstt murdisth a] " * taahaarul haadii| For Private And Personal Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir anu0 naM0 3 0 paahiniinupisstt For Private And Personal Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org hindI - gaurava graMthamAlAkA 20 vA graMtha / bhArata meM durbhikSa Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lekhaka, zrIyut paM0 gaNezadatta zarmA / bhUmikA - lekhaka, zrIyut paM0 rAdhAkRSNa jhA ema0 e0 prophesara paTanA - kAleja / -:--: prakAzaka, gA~dhI hindI - pustaka bhaMDAra, kAlabAdevI - bambaI | prathama saMskaraNa | www. mUlya 1 // ) ru0 kapar3e kI ji0 31) 0 For Private And Personal Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prakAzaka, udayalAla kAzalIvAla, gA~dhI hindI-pustaka bhaMDAra, kaalpaadevii-bmbii| mudraka,. anaMta AtmArAma moramakara, zrI lakSmInArAyaNa presa, ThAkuradvAra ror3a-bambaI / For Private And Personal Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir samarpaNa / jisane apanI svAdhInatAke samaya apane sulabha sAdhya ghI, dUdha, anna Adi dvArA sAre saMsArakA peTa bharA aura jo aba bhI bhara rahA hai; paraMtu durdaiva-vaza Aja vaha itanA parAdhIna--gulAma banA huA hai ki khuda apanI rakSA karanekA bhI use adhikAra nhiiN| yahI kAraNa hai ki Aja jo durbhikSa rUpI atibhISaNa rogase maraNAsanna ho rahA hai; dina para dina dAridra rUpI pizAca jise cUsa kara jarjara kara rahA hai aura jo svArthI zAsakoMke amAnuSika atyAcAroM aura anyAyoM dvArA pAdAkrAnta ho rahA hai usI parama zAnta, gaMbhIra, tejasvI bhAratako sudhA-tulya svarAjyauSadhi dvArA punarjIvana pradAna karaneke prayatnameM niraMtara lage rahanevAle sacce dhanvantari, prAtaHsmaraNIya, bhArata mAtAke eka mAtra putra mahAtmA mohanadAsa karamacaMda gAMdhIkI. savAmeM lekhakakI orase yaha tuccha bheMTa zraddhA-bhakti pUrvaka samarpita huii| lekhk| For Private And Personal Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhuumikaa| hamAre dezakI AbahavA aura prAkRtika banAvaTa, kucha aisI hai ki yahA~ kRSikI pradhAnatA rhegii| yahAkI bar3I bar3I nadiyA~, yahA~kA jAr3A, garamI aura barasAta saba kRSike pakSameM hI haiM / yahI avasthA bhaviSyameM bhI rahegI, isameM koI sandeha nahIM / kRSi kAryase parokSa yA aparokSa rUpameM prati zata nabbe bhAratavAsiyoMkA sambandha hai / kRSise sambandha rakhanevAloM tathA usa para hI nirbhara karanevAloMkI saMkhyA bar3hatI hI jAtI hai| isakA pramANa pichale tIsa varSoMkI marduma zumAriyoMse milatA hai| dezakI AbAdI bar3hatI hI jAtI hai, sAtha hI sAtha khetI-bAr3I bhI bar3hI hai shii| para khetI jitanI bar3hI hai utanI kAphI nahIM hai / phira bhI jitanI jamIna AbAda hotI hai usameM akhAdya dravyoM (kapAsa, jUTa ityAdi) kI khatIkA parimANa bar3hatA jAtA hai, kahIM kahIM dhAnakI jagaha jUTa boyA jAtA hai aura kahIM dhAna yA gehU~ kI bar3hiyA jamIna chIna kara kapAsa yA jUTa bo diyA jAtA hai aura dhAna gehU ke liye kharAba jamIna chor3a dI jAtI hai| isa liye khAnekA anAja kAphI mikadArameM nahIM upajatA, vaha bar3hatI huI abAdIke liye yatheSTa nahIM hotA / tisa para bhI isa aparyApta khAdya dravyameMse bahuta kucha, dezake bAhara bikaneko calA jAtA hai| barmAse jitanA cAvala hindusthAna AtA hai, usase kahIM adhika cAvala, gehU~ hindusthAnase bAhara calA jAtA hai / isase spaSTa hai ki hindusthAnameM jitane annakI jarUrata hai utanA anna rahane nahIM paataa| For Private And Personal Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir annakI mAMga deza videza saba jagaha hai / videzameM to adhika hai; kyoMki yorapameM khetI-bAr3Ise kAphI anna paidA nahIM hotaa| una logoMko bAharase ma~gAne kI hamezA jarUrata rahatI hai| parantu yorapake loga udyoga-dhaMde jaise dUsare dUsare upAyoMse yatheSTa dhana kamA lete haiM / usI AmadanIse maha~ge bhAva para bhI anAja kharIda sakate haiM / para vecArA hindusthAnI aisA nahIM kara sakatA; usakI ausata bhAmadanI 42) rupaye sAlase jyAdA kUtI nahI jA sakI hai| aba khule bAjAra. meM kauna cAvala aura gehU~ kharIdegA ? 42) vArSika AmadanIvAlA yA 330) rupayoMko AmadanIvAlA garIbase garIba yoropiyana ? uttara spaSTa hai / isI liye anAja videza jAyA karatA hai| sarakAra ise rokatI bhI nahIM hai / rela-lAineM isa taraha banI hai, unake bhAr3ekI dara isa nItise kAyama kI jAtI hai ki pratyeka kisAnakA cAvala, gehU~ yorapakI ora hI tAkatA rahatA hai ! yadi isa hAlatameM dezake loga anAja na pAveM aura vaha anAja maha~ge dara videzameM bikaneko calA jAya to Azcarya hI kyA ? anna kaSTa aura durbhikSa to svAbhA. vika hI hai| phira karanA kyA hogA ? kRSi hamArA pradhAna vyavasAya hai aura rahegA / para usameM jitane logoM kI AvazyakatA hai, jitane logoMse khetI-bAr3IkA kAma majemeM cala jAyagA; ThIka utane hI logoMko khetImeM lagA rahanA cAhie, jyAdAko kabhI nhiiN| yaha saba koI jAnate haiM ki kisAnoMke pAsa kAphI jamIna nahIM hai| yadi bApake pAsa bIsa bIghe jamIna thI to usake marane para cAro lar3akoMne alaga hokara sirpha pA~ca pA~ca hI bIghe pAI / para phira bhI usI khetImeM lage rahe / dUsarA rojagAra nahIM kiyA, yA kiyA bhI to thor3e dinake liye, UparI dilase / bApake samaya maje meM dina cainase kaTate the to For Private And Personal Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir beTeko roTA-namaka para hI santoSa karanA par3atA hai / ise avazya rokanA pdd'egaa| kAnUna banAnA par3egA ki jisameM koI bhI kisAna pandraha bIghe jamInase kama nahIM rakha skegaa| bhAI-bandhu jAyadAda baoNTaneke samaya ise baoNTa na skeNge| isakA natIjA yaha hogA ki vaha kisAna phira apanA pUrA samaya kRSi-kArya meM lagA sakegA, isakI AmadanIse apane parivArako pAla skegaa| khAda DAla kara, A khoda kara, naye aujAra lAkara khetIkI tarakkI bhI kara skegaa| aura bAkI AdamI jinheM khetIkI jamIna nahIM milegI, lAcAra hokara, gAvake bAhara zaharoM meM, miloM, putalIgharoMmeM jAkara kAma kareMge, apanI aura apane parivArakI AmadanI bar3hAveMge / gharakI AdhI roTIko lAta mAra kara, bAharakI samUcI roTIke liye jAna ldd'aaveNge| isase udyoga-dhandoMko bhI sahAyatA pahu~cegI, mAlikoMko majadUroMkI kamIke liye ronA na pdd'egaa| para hA, unheM majadUroMke rahane, khAnapIne, svAsthya ityAdikA yathocita prabandha karanA par3egA aura sarakArako bhI zaharoMko majadUroMke rahane lAyaka banAnA pdd'egaa| isa taraha dezake logoMkI AmadanI bar3hegI, phira kyA hai, khule bAjArameM hama hindusthAnI bhI; utanA hI dAma dekara gehU~ le sakeMge jitanA ki yoropiyana deneko taiyyAra haiM / phira taba gehU~ko bAhara jAnekI jarUrata na pdd'egii| hameM anna-kaSTa nahIM bhoganA par3egA / jarUrata hogI to dUsare dezoMse bhI anna ma~gA leNge| sabase adhika jarUrata hai Ama. danI bar3hAnekI / kh| hamArI AmadanI 42) ru0 aura kahA yorapameM garIbase garIba dezakI 330) ru0? kaisI lAJchanAkI bAta hai| yahI to hamArI roTIkA savAla hai / isako kisa taraha hala karanA hogA ise zrImAn paMgaNezadattajI zarmAke likhe bhAratameM durbhikSa" For Private And Personal Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ko par3ha kara siikhie| paMDitajIne isameM deza-dazAkA saccA citra dikhAyA hai, aura bar3I hI saphalatAse dikhAyA hai| samUcI kitAba prauDha vicAroM aura gaveSaNA-pUrNa siddhAntoMse bharI par3I hai / pratyeka bhAratavAsIke hRdayaMgama karane yogya hai / vyartha atiraMjita bAteM na likha kara paMDitajIne zuddha, sarala bhASAmeM sarva sammatise sthira siddhAtoMkA varNana kiyA hai| pratyeka yuvakako isakA guTakA banAnA caahie| maiMne aba taka dezI bhASAmeM koI aisI pustaka nahIM dekhI hai| isa stutya kAryake liye paMDitajIko hArdika badhAI hai| tathA prArthanA hai ki ve aisI pustakeM likha kara hindIkA bhANDAra pUrA karate rheNge| paTanA-kAlija, janavarI 1921 rAdhAkRSNa jhaa| For Private And Personal Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir graMthakArakA nivedn| " prahRSTo mudito lokastuSTaH puSTaH sudhArmikaH / nirAmayo rogazca durbhikssbhyvrjitH|| na cApi kSudbhayaM tatra na taskarabhayaM tthaa| nagarANi ca rASTrANi dhanadhAnyayutAni ca // " -maharSi vAlmIki / arthAta-sArI prajA prasanna, mudita, taSTa, pRSTa Adhi-vyAdhise rahita, dhArmika aura durbhikSake bhayase mukta ho gii| na kisIko bhUkhakI hI ciMtA thI aura na coroMhIkA bhaya thaa| isa prakAra samasta nagara aura rASTra dhanadhAnyase paripUrNa ho gye|" pyAre dezabhAiyo, kauna aisA manuSya hai jo Upara likhe anusAra rAjyakI icchA na karatA ho ? kauna aisA manuSya hai jo aise rAjyameM jAkara basanekA icchuka na ho ? parantu yaha to maryAdA puruSottama zrIrAmacandrajIke usI rAjyakAlakA varNana hai jise loga rAmarAjya kahate haiM / Aja sabhI bAteM ThIka usake viparIta haiN| prajA dukhI, kRSa, kSINakAya, alpAyu, Adhi-vyAdhi yukta, dharmacyuta aura durbhikSake bhayase bhayabhIta hai / sabako subaha uTanese lagA kara, rAtrike sone taka apane peTakI jvAlAko zAnta karanekI hAya hAya lagI rahatI hai, to bhI pUrI tarahase bharapeTa anna nahIM miltaa| hamAre nagara aura rASTra dhanadhAnyase zUnya ho gaye / hama dInatA aura dAsatAmeM phaMse hue apane jIvanako bhAra rUpa samajhe baiThe haiM / hama loga " do dinakI jindagI" aura "kSaNabhaMgura zarIra " kaha kara hatAza ho gaye haiM / hameM veda upadeza dete haiN| " pazyema zaradaH zataM jIvema zaradaH zataM zRNuyAma zaradaH zataM prabravAma zaradaH zataM adInA syAma zaradaH zataM bhUyazca zaradaH zatAt / " -yajurveda a0 36 / 24 For Private And Personal Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir arthAt-manuSyako puruSArtha--prayatna--karate hue adIna vRttise sau varSoM taka jInekI icchA sadA apane manameM rakhanI caahie| sau varSa athavA so varSase bhI adhika Ayu taka apanI satra zaktiyoM ko unnata rakhanI caahie|" isa vedamaMtrako prAyaH dvija mAtra sandhyopAsanAke samaya bolate haiN| parantu usa para vicAra nahIM krte| aba saba zaktiyA unnata rakhane ke liye hameM puruSArthakI AvazyakatA hai; aura vaha puruSArtha binA sakha-sAmagriyoM ke prApta honA asaMbhava hai| yahA~ rAta dina ghAnIke bailakI taraha kAmameM pile rahane para bhI bharapeTa anna milanA bhI kaThina ho rahA hai / pauSTika padArtha ghata, dugdhAdi jo zaktiko sarakSita rakhane ke liye mUla padArtha haiM; lAja svargalokake apANya amatase bhI adhika durlabha ho gaye haiN| inhI ciMtAoMmeM nimagna rahane tathA bharapeTa bhojana na milane ke kAraNa mastiSka bhI nirbala ho gayA hai arthAta dezavyApI bhayaMkara durbhikSake kAraNa bhAratavAsiyoMkA burA hAla ho gayA hai| jaba Ajase sau varSa pahale kI bAteM sunate haiM aura vartamAna kAla para dRSTi DAlate haiM to cittako bhArI coTa pahu~catI hai| jaba maiMne apane svargIya zrIpUjyapitAjIkI sana 1893 I. kI eka DAyarIko dekhA to usameM likhe anake bhAvako dekha kara mujhe atyaMta Azcarya huaa| usa samaya caughIsa sera gehU~, dasa sera cAvala, tIsa sera maga, dasa sera gur3a aura do sera ghI eka rupaye kA milatA thaa| yaha Ajase ThIka 27 varSa pahalekA bhAva hai, jaba ki lekhakakA janma bhI nahIM huA thaa| jaba maiM AjakalakI isa bar3hatI huI maha~gIkI tarapha dRSTi DAlatA hU~ to roMgaTe khar3e ho jAte haiN| isa samaya dezameM gehU~kI dara ausatase 5 sera phI rupayA hai| yaha maha~gI ina cha: varSoM meM hI isa prakAra parAkASThAko pahu~cI hai / isakA kAraNa yaha hai ki san 1915 se sarakArako adhika vakradRSTi hamAre khAdya padArtha para huI aura gehU~ videza bhejA jAne lagA / aura jahA~ taka mujhe dhyAna hai| lagabhaga 97 lAkha Tana hamAre dezakA khAdya padArtha san 1915 se 1918 taka bAhara videzoMko bhejA gayA hai| bhArata bhale hI bhUkhoM mare unheM isakI koI ciMtA nahIM; koI kucha kahanevAlA nahIM, kyoMki: "parama svatantra na sira para kouu|" For Private And Personal Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir yadi hamAre yahA~ itanA gehU~ hotA ki hamAre khAne ke bAda bhI baca rahatA, taba to koI duHkhakI bAta hI na thii| videza jAnekA jarA bhI duHkha nahIM hotaa| kintu duHkha isa bAtakA hai ki karor3oM bhUkhe bhAratavAsiyoMke mukhakA anna chinA kara videzako bhara diyA! . san 1911 se san 1918 takake sAta varSAMkA ausata nikAlane para mAlUma hotA hai ki 52.7 phI saikar3A yuvA strI-puruSoMko, yA yoM kahie ki pandraha karor3a bhAratavAsiyoMko Adhe peTa bhojana milA hai / isIko aura bhI sApha samajhane ke liye hama yoM kaha sakate hai ki 7 karoDa hamAre bhAratIya bhAIbahana anake binA bhUkhoM rahe / hAya, kitane zokakI bAta hai ki jaba hama apane gharameM Anandase miSTAnna khAte haiM usa samaya hamAre karor3oM hI bhAratIya eka eka dAne annake liye chaTapaTAte haiM ! kitane duHkhakI bAta hai ki kaI karor3a bhAratavAsI nara-nArI rAta dina eDIse coTI taka pasInA bahA kara bhI itanA anna nahIM pA sakate jitanA ki jela. khAneke kaidIko bhI mila jAtA hai / isa Adhe peTa rahane kA yaha phala huA ki bhAratameM plega, inphlyu eMjA Adi sarvasaMhArI aneka rogoMkI saSTi ho gii| koI bhI bhAratavAsI rogamukta, sukhI, dhana-aizvarya-sampanna dikhAI nahIM detaa| yoM to sabhI apane apane colemeM masta haiM; aura sabhI apaneko sukhI aura dhanADhaya mAnate haiN| para yaha kevala azvatthAmAko bahalAne ke liye ATA ghola kara banAe hue kRtrima dugdhake samAna hai / yadi isakI saccI dazAkA patA laga jAve, yA amerikA jaise kisI samRddhazAlI dezase mukAbilA kiyA jAve to, hama nissandeha use svarga aura svargApama bhAratako Aja nake kahaneko saiyyAra ho jaavege| binA anake loga, bhAratameM anAthakI bhA~ti marate cale jA rahe haiN| mAnoM bhAratIya manuSyoMkA koI mUlya hI nahIM hai| yahA~ prati sahasra 312 mRtyusaMkhyA hai| zAyada hI kisI anya dezakI itanI bar3hI car3hI mRtya-saMkhyA hogii| hamAre jIvanako avadhi bhI ausatase 24.7 varSakI hai / sArAMza yaha ki binA atrake hama loga saba prakArakI durdazA bhugata rahe haiM / ina saba bAtoMkA mUla maiM dAve ke sAtha durbhikSako hI batAU~gA / yadi aba bhI hama logoMne A~kheM For Private And Personal Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir nahIM kholI to na jAne hameM Age cala kara kisa bhayaMkara samayakA sAmanA karanA par3egA? hama yahA~ nIce eka koSTaka dete haiM jisase Apako patA lagegA ki yahA~ annakI kitanI kamI hai| - - - san dezameM annakI / dezameM anna AvazyakatA paidA huA dezameM annakI kamI 1911-12 1912-13 1913-14 1914-15 565.. 519. 4961 78.3 1010 145'. 104.3 641.1 649.1 584.3 64.8 1916-17 1917-18 649.1 5713 -- (smaraNa rahe yaha saMkhyA lAkha TanakI hai aura 1 Tana lagabhaga 27 manakA hotA hai|) aba ukra kamIkI pUrtika kevala do hI upAya haiM / (1) dezameM anakI paidAvarI Sar3hAI jAve, (2) dezakA anna bAhara nahIM jAne diyA jaave| pahalA upAya to isa bhUkhe bhAratake liye kaSTasAdhya hai; aura aisI dazAmeM to kaSTasAdhya kyA mahAna asAdhya hai| kyoMki yahA~ke anadAtA kRSNakoMkI bar3I hI durdazA hai; ve atyaMta daridra haiN| aba kevala dusarA upAya raha jAtA hai| vahI isa mahAna durbhikSake liye acUka ilAja hai / yahA~kI kamIko dekhate hue yahA~kA eka dAnA bhI videzako bhejanA mahAna pApa hai; aura mahAna anyAya hai| ___ aba jarA nIcekA koSTaka dekhie, isameM yaha dikhaLAyA gayA hai ki amuka sanmeM itanI kamI hone para bhI itanA anna bhUkhe bhAratakA videzoMko bheja diyA gyaa| For Private And Personal Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - san dezameM annakI kamI / videzoMko bhejA gayA 23.8 1915-16 1916-17 1917-18 arthAt yahA~kI kamIkA kucha bhI dhyAna na rakha kara auroMke peTa bharanekA dhyAna hai ! itanA hone para bhI tA. 31 mArca san 1921 I. taka cAra lAkha Tana gehU~ bhAratase videzako bhejanekI AjJA sarakArane nikAlI hai| kitane duHkhakI bAta hai ki sarakArako, bhAratavarSakI rakSAkI koI AvazyakatA nahIM jJAta hotI ! isa varSa varSA na honese dezameM annakI bar3I bhArI mAMga hai; bhayAnaka durbhikSake cinha dRSTi A rahe haiN| itane para bhI bhUkhe bhAratake mukhakA prAsa chIna kara apane sage bhAI-bandhuoMko hamArI mA-bApa sarakAra (!) itanA hsa ThUsa kara khilAnA cAhatI hai ki unheM padahajmI miTAne ke liye pAcakakI golI khAne takako bhI jagaha na raha jAve ! isa prakArakI sarakArakI nyAyabuddhiko dekha kara kaba taka dhairya rakhA jA sakatA hai| "bhUkhe bhajana na hota gopAlA" vAlI kahAvata Aja caritArtha ho rahI hai / bhUkhoM raha kara kisI prakArakI bhI bhakti nahIM ho sktii| cAhe vaha Izvarabhakti ho, rAjyabhakti ho yA dezabhakti / vartamAna svarAjya Andolanake aparAdhI hama bhAratavAsI nahIM hai| hameM AvazyakatAne aisA karane ke liye vivaza kiyA hai| svataMtratA manuSyakA janmasiddha adhikAra hai / koI manuSya bhale hI kucha samayake liye kisIkA gulAma banA rahe; paraMtu yaha bilakula saMbhava nahIM ki vaha sadA-sarvadA usakI gulAmI hI. karatA rahe / aura usake anyAyoM tathA atyAcAroMko Izvara kArya samajhakara sahatA rahe aura yU~ taka bhI nahIM kare ! bhAratameM, durbhikSake kAraNa huI ina adhogatiyoMko samUla naSTa karane ke liye eka mAtra upAya svAdhInatA hai, aura usake prAptikA mArga vartamAna, rAjanItika svarAjya Andolana hai / . yahA eka vedamaMtra yAda AtA hai,usameM prajAkI taraphase rAjAko prArthanA hai: For Private And Personal Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "mA no vadhIrindra mA parA dA mA naH priyA bhojanAni prmossiiH| aNDA mA no maghavaJchaka nibhenmAmaH pAtrA bhetsaha jaanussaanni|" -Rgveda maM0 1 0 150 sU0 104 mN08| arthAt-he prazaMsita, dhanayukta, samasta kAryoMke liye samartha, zatruoMkA vinAza karanevAle, sabhApati rAjan, Apa apanI prajAko mata mArie / anyAyase daNDa mata dIjie / svAbhAvika kArya aura pyAre bhojanake padArthoko mata chInie / hamAre atyanta pyAroMko na mArie / hama logoMke sone cAdIke pAtroMko mata vigADie / " isa bAtakA dhyAna nispRha rAjA hI rakha sakatA hai / aura yadi ukta vaidika vAkyakA dhyAna rakha kara rAjA kArya karatA rahe to kisI tarahakA jhagar3A hI nahIM raha jAtA / bhAratavarSake sAtha bar3A bhArI anyAya hai, aura vaha yaha ki hama logoMko apane duHkha nivAraNa karanekA maukA hI nahIM diyA jAtA / yadi koI apane duHkhoMko sunAne jAtA hai to use arAjaka ThaharA kara jaise bane taise damana karanekA prayatna kiyA jAtA hai| apanI dAda phariyAda karanevAloM ke liye viSaile kAnUnoMkI racanA kI jAtI hai / parantu bhArata aba bhUkhoM mara rahA hai| usake jIvanameM bhI aba saMzaya utpanna ho gayA hai| vaha damananItike. sahAre aba kadApi nahIM dabAyA jA sakatA hai / damananItikA nAma sunate hI vaha aba aura bhar3akane lagA hai| kyoMki:-- "bubhukSitaH ki na karoti pApam" bhUkhA jo na kara DAle so hI thor3A hai| bhArata-sudazA-pravartaka vaidyoMne aba isa mRtaprAya, jarjara-kAya bhAratako durbhikSa Adi vyAdhiyoMke paMjese chuTakArA dilAneke liye eka mAtra aMtima auSadhi " svarAjya" ko batAyA hai / veda bhI"vyaciSTe bahupAyye yatemahi svarAjye / " --R0 5 / 566 arthAta-" hama vistRta aura bahutoMke dvArA pAlana honevAle svarAjyake liye yatna kreN|" ityAdi kaha kara usa amata-tulya auSadhiko hI dezake liye upayukta hone kI sAkSI de rahe haiN| For Private And Personal Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir jisa prakAra anakI kamI hai, usI taraha ghRta, dugdha, vastra AdikI mahaI. tAne bhI nAkoM dama lA diyA hai| logoMko dUdha, ghI, duSprApya sA ho rahA hai| isakA kAraNa eka mAtra, hamAre pazudhanakA saba tarahase saMhAra hai / lAkhoM pazu nitya kaTate haiM, tathA jala aura thalamArga dvArA videzoMko bheje jAte haiM / gocarabhUmi na chor3anese tathA ghAsa AdikI maha~gIke kAraNa paza nirbala ho kara kSINAyu ho rahe haiM / tathA unakI nasleM kharAba ho rahI haiN| ina saba pAtoMkA varNana Apa vistRta rUpase, isa pustakameM pAveMge hii| parantu eka bAta yahA~ batalAnA ucita samajhatA huuN| . isa vartamAna yoropIya mahAsamarakI kSati pUrtike liye " kSatipUrtikamIzana" ne jarmanIse eka hajAra sA~Da tathA 5 lAkha gaue~ phrAMsako; 11 haz2Ara 150 pazu iTalIko; 2 lAkha dasa haz2Ara gaue~ beljiyamako, aura 5 hajAra soDa, 52 hajAra baila tathA eka lAkha gaue~ sarviyAko dilAnA nizcaya kiyA hai| hameM isase koI prayojana nahIM hai, jarmanI de yA na de| hameM to yahA~ kevaLa yahI dikhAnA hai ki videzoM meM pazudhana kitanA amUlya hai jo kSatipUrti meM mAMgA jA rahA hai| arthAt yuddhameM mare hue manuSyoMke mUlya ke badale meM pazudhana liyA jA rahA hai| ve loga saba milA kara 8 lAkha 59 hajAra 150 upayogI paza ammanIse liyA cAhate haiN| ve cAhe kitanA hI leM, kyoMki jarmanIne unheM kSati pahu~cAI hai / paranta hamArA eka prazna hai ki yuddha meM bhAratane to sahAyatA pahu~cAI hai| usane 11 lAkha 61 hajAra 789 raMgarUTa samudrapAra bheje haiN| jinameMse 1 lAkha 1 hajAra 439 sainika ghAyala, kaida, patA aura mRtyu pA cuke haiN| maiM yahA~ yuddha meM diye bhAratIya dhanako nahIM dikhAnA cAhatA, kyoki yahA~ savAla jIvoMkA hai| bhAratane unheM zakti bhara sahAyatA dI hai| phira bhI usake pazuoMkA saMhAra barI taraha kyo kiyA jA rahA hai ? aura usa kamIzanane bhAratakI isa mahAna kSatike liye kitane pazu bhAratameM bhejanekA prabandha kiyA hai ? kucha nahIM, eka makkhI bhI videzoMse bahAdura bhAratako nahIM dI jA sktii| mukhya pAta to yaha hai ki hamAre hAthameM kucha bhI adhikAra nahIM hai / nahIM to hameM yaha durbhikSakA pralaya-sUcaka tANDavanRtya kyoM dekhanA par3atA ? For Private And Personal Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 18 isake atirika aneka kAraNa bhAratameM durbhikSake haiN| jinheM yadi cAhe to bhArata-sarakAra eka dinameM haTA sakatI hai| jaise--mAdaka dravyoMkA vyApAra lagAnakI kaThoratA, bhikSukoMkI bhayaMkara vRddhi aura videzoMkA vyApAra, ityaadi| .. (1) mAdaka dravyoMko maha~gA karake unheM kAnTekTa para calAnA usake rokanekA upAya nahIM hai, balki apanA khajAnA bharanekA eka upAya hai / isako kataI roka kara isake liye kar3A kAnUna banAnA cAhie / (2) lagAnakI kaThoratAko kama karanA cAhie / bhAratake nirdhana kRSako para kevala nAma mAtrakA hI lagAna honA cAhie / jahA~ kahIM, jaba kabhI kisAnoMke sAtha jhagar3A huA yA una para anyAya kiyA, to usakA mUla kAraNa lagAnakI adhikatA hI pAyA gyaa| jise vaha daridra kRSaka dene meM asamartha thaa| (3) bhikSakoM ke liye koI kAnana avazya bananA cAhie / isa kAmaka dezakI myunisipalTiyA aura TAuna kameTiyA~ maje meM kara sakatI haiM / arthAt bhikSukoMko ukta saMsthAe~ pramANapatra deM ki ve bhikSAke yogya haiM yA nahIM / binA pramANapatra prApta kiye mAMgate hue bhikSukoMko pakar3a kara daNDa denA cAhie / yadyapi dAna dharmakA eka aMga mAnA gayA hai tathApi aise ghara gharA bhIkha mA~ga kara khAnevAle muphtakhora kAhiloM ke liye aisA niyama banAne meM kucha harja nhiiN| (4) videzI mAlako bhAratameM pacAne ke liye sarakAra apanA bala prayoga na kare / bhAratIya vastuoM para adhika Teksa aura videzI vastuoM para nAma mAtrakA Teksa lagA kara apane anyAyakA paricaya na de / eka dUsare dezakA ApasameM vyApArika sambandha honA kucha anucita nahIM hai, parantu honA cAhie samAnatA aura nyAya / jitanA pakkA mAla bhAratameM videzoMse AtA hai usake sAmane dezase kucha bhI pakkA mAla videzoMko nahIM jAtA / yadi jAtA hai to kaccA mAla, vaha bhI adhika nahIM / san 1913-14, meM bhAtarameM Aye videzI mAlakI sUcI Apake avalokanArtha yahA~ likha dI jAtI hai| For Private And Personal Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - nAma vastu mUlya rupaye miThAI 26 33 000 44 81 000 158 77 0.. 22 35 000 69 98 000 biskuTa kAgaja patare aura pleTa sAbuna sTezanarI khilaune haDDI camar3A jamA huA dUdha cUr3iyA~ zIziyA botala i. cimaniyA chUTa aura jUte chatrI, char3I Adi kaTalarI sAmAna 1537 000 41 52 000 80 45000 17 94 000 79 26 ... 53 10000 28 33 000 kula jor3a jahA~ hamane lagabhaga sAr3he sAta karor3a rupayoMkA asthAyI aura bhar3akIlA videzI sAmAna kharIdA, usameM eka bAta hameM jarA dhyAna denekI hai ki jamA huA dUdha 41 lAkha 52 hajAra rupayoMkA dezameM videzoMse AyA / isase do bAteM niSpanna hotI haiM; (1) bhAratameM dUdhakI bar3I bhArI mAMga hai, jo yahA~ ne milane ke kAraNa videzoMse ma~gA kara bala bar3hAyA jAtA hai, (2) yaha ki videzI loga apane dezako vastukA itanA Adara karate haiM aura aise sacce svadezabhaka haiM ki bhAratavarSakA amata-tulya tAjA dUdha kAmameM na lAkara apane dezakA For Private And Personal Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vaijJAnika prayogoM dvArA jamAyA huA vAsI dUdha hI sevana karate haiM / hameM a~garejoMse svadezaprema sIkhane kA yaha acchA pramANa hai| sarakArako dezakI durbhikSa-prasita bhayaMkara durdazA para dhyAna denA cAhie aura use zIghra hI isake sadhAra meM pravatta hokara sacce rAjA hone kA paricaya denA cAhie / use aba bhAratakI bhalAI meM bahuta sA dravya kharca karanekI jarUrata hai / jarA apane svArtha siddha karaneke vyayako kama kara denA cAhie / jaise rela, eka sarakArI bar3A bhArI vyApAra hai| isameM asaMkhya rupaye laga cuke haiM / isase dezako dikhane meM to lAbha hai, parantu vAstava meM hAni hai| sarakArako isase atyaMta lAbha hai / jarA saMkSiptameM isakA hAla bhI suna lIjie-" san 1553 I0 meM yahA~ releM jArI huii| aba 35 hajAra 285 mIla relakA vistAra hai| isameM 46 araba 58 karoDa 59 lAkha 35000 ru. vyaya hue aura bhAratasarakAra prati varSa 12 karor3a rupayA isake vistAra ke liye kharca karatI hai| yaha sirpha relapathakA kharcA hai; relave vibhAgakA nhiiN| yadi yahI rupayA yA itanA hI rupayA dezako unnatimeM prati varSa sarakAra kharca kare to dezakA parama kalyANa ho sakatA hai / relapatha nahIM sahI, pahale ina reloM meM baiTha kara calanevAlI durbhikSa pIr3ita bhUkhI bhArata saMtAnakI jaThara-jvAlAko zAnta kare / apanI prajAko putravat pAlana karanA rAjAkA pahalA dharma hai| yaha saba bAteM soca kara yadi rAjA bhAratavAsiyoMkI sudha le to yaha saba jhagar3A tamAma ho, kiMtu nahIM koI nahIM sunatA ! isa kSudhAta bhAratakA rakSaka vaha eka paramAtmA hI hai dezakI atyaMta durdazA hai / durbhikSa isake sAmane muha~ phAr3e khar3A hai| Apa yadi svAvalaMbI hokara dezakA uddhAra kara sakate haiM to kara lIjie, anyathA isa taraha to asaMbhava mAlUma hotA hai / priyapAThaka, bhAratameM durbhikSake kucha moTe moTe kAraNoM ko maiMne isa pustakameM likhanekA sAhasa kiyA hai / yaha merA sAhasa sacamuca dussAhasa kahA jA sakatA hai| kyoMki 1900 mIla lambe aura lagabhaga itane hI caur3e sthAna (bhArata) meMke durbhikSakA kAraNa batA denA mujha jaise allajJa puruSoMkA kArya nahIM hai / tathApi apane bhAvoMko daboce rakhanA bhI maiMne ucita nahIM samajhA aura For Private And Personal Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "abhAve zAlicUrNa vA zarkarA ca guDastathA / " ke rUpameM Apa logoM ke samakSa maiMne unheM lA. rkhaa| yadi isa kAryako koI isI kSetrakA dhurandhara vidvAna apane hAthameM lekara isa viSaya para koI uttama pustaka likhatA to hindI jagatkA bahuta kucha upakAra ho sakatA thA / isa viSayake jJAtA yadi isakI truTiyoM tathA naye samAveza hone yogya viSayoMkA majhe sUcanA deMge to isake dvitIya saMskaraNameM yadi ucita samajhA gayA tosudhAra yA vRddhi kara dI jaavegii| isa viSaya para jahA~ taka merA anumAna hai bhAratIya bhASAoM meM koI pustaka nahIM hai / saMbhavataH yaha pahalI hI pustaka hindI bhASAmeM hai / isa viSayakI a~garejI bhASAmeM aneka pustake bharI par3I haiM / jitanI maiMne dekhI haiM unakI nAmAvalI Age dI hai| yadi una satra a~garejI pustakoM kA mUlya jor3A jAve to 252 / 0) hote haiM / kitane duHkhakI bAta hai ki hindI sAhityameM isa viSaya para pustakeM hI nahIM haiN| mujhe AzA hai ki isa viSayake jJAtA hindImeM isa Avazyaka viSaya para pustakeM likha kara hindIkA gaurava bddh'aaveNge| yadyapi maiMne isa pustakako san 1915 se likhanA AraMbha kiyA thA aura bahuta hI sirator3a mihanatake sAtha ise cAra varSoM meM likha cukA, tathApi isameM truTiyoM kA raha jAnA saMbhava hai / ata eva unake liye meM apane premI pAThakoMse kSamA mA~gatA huA, ise Adyanta par3ha kara mere parizramako saphala karane kI prArthanA karatA huuN| vande mAtaram / iMdrasadana, vinIta, Agara ( mAlavA). pauSa kRSNa 8 zanivAra / gaNezadatta shrmaa| 1977 vi. For Private And Personal Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir baMbaI sahAyaka patroM tathA pustakoMkI naamaavlii| . bhAratamitra 2 veMkaTezvarasamAcAra 3 prema ... vRndAvana 4 bhAratabandhu hAtharasa 5 hindIsamAcAra ... dillI 6 kesarI (hindI)... kAzI 7 pratApa ... kAnapura 8 vaMgavAsI (hindI)... kalakattA 9 Aryamitra AgarA 1. avadhavAsI lakhanaU. 11 utsAha ... uraI 12 pATaliputra paTanA 13 karmavIra jabalapura 14 abhyudaya prayAga 15 jayAjIpratApa lazkara 16 zrIzAradA jabalapura 17 maryAdA 18 sarasvatI ... . prayAga pustkeN| 1 phIjI meM mere ikkIsa varSa-le. paM0 totArAmajI sanADhaya / 2 pravAsI bhAratavAsI--le. eka bhAratIya hRdaya / 3 dezadarzana---ThAkura zivanandanasiMha / 4 svadeza--le. mahAkavi ravIndranAtha TAgora / 5 bhAratabhAratI--le. kavivara maithilIzaraNa gupta / 6 kapAsakI khetI--le0 bAdhU rAmaprasAdajI sabajaja / 7 dezakI baat| ... prayAga For Private And Personal Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 24 ENGLISH BOOKS. 1 Tee Indian year book 1918-19. 2 Economy in India 3 an Essay on the Economic cause of Famine in India 4 The Famine in Bengal :1874 ? The Famine in Bengal & Orissa 1867 6 The threatened famine in Western & Southern India 1877 7 Report of the India famine Commission 1880--SI 8 The Famine & the Relief Operations in India 9 Indian Famine Commission 1898 19 Minutes of Evidence II Report on the Indian Famine Commission 1901 12 Papers Regarding the Famine & the Relief Operations in India during 1899-1900 >> During 1900-01 14 In Famjne land 15 Iudian Famines 16 Report on the Famine in the Bombay Presidency 1911-12 17 Famine Relief code Bombay Presidency 18 Burmah Famine Code 1906 19 C. P, Famine Code 1905 13 For Private And Personal Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 20 Famine Code Madras Presidency 1914 21 The PanjabFamine Gode 1906 22 The Revised Code U P1912 23 The Imopending Bengal Famine 24 The Memorandum of the Famine Commission 187 kRtjnytaa| meM apane ina udAra aura kRpAlu mahAnubhAvoMke prati zuddha hRdayase kRtajJatA prakaTa karatA hU~ jinhoMne mujhe isa pustaka likhane meM sahAyatA pahu~cAI tathA mere utsAhako bddh'aayaa| (1) svargIya zrI. bApU mahAvIraprasAdajI vidyArthI ( vibhUtikavi) asaragaMja ji0 muNger| (2) zrIyukta bAbU rAmacandrajI varmA--saMpAdaka " nAgarIkoSa " nAgaro pracAriNI sabhA kaashii| (3) zrIyukta paM0 rAdhAkRSNajI jhA, ema0 e0, sIniyara prophesara paTanA kaoNleja, mahendrU, paTanA / For Private And Personal Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vissyaanukrmnnikaa| .... . . .... . . . vissy| viSaya-praveza vyApAra kRSi lagAna daridratA vezyasamAja udyogadhaMde Arthika dazA pazudhana svadezI vastu tathA pahanAvA tamAkhU videzI zakkara morIzasa TApU .... . . . .... .... 128 139 .... 155 bhikSuka kucha aura bhI durbhikSa For Private And Personal Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa vissy-prvesh| "etaddezaprasUtasya sakAzAdagrajanmanaH svaM svaM caritraM zikSeranpRthivyAM sarvamAnavAH // " manu / se pAThakoM ke samakSa satayugake samayakA varNana upasthita kara, ma unheM Azcarya-sAgarameM gote khAte dekhanA nahIM caahtaa| vaha samaya to hamAre gauravakA thaa| usa samaya bhArata kalpavRkSa thaa| tatkAlIna bhAratIyoMko jisa vastu kI AvazyakatA hotI thI, vaha unheM anAyAsa hI, binA parizrama prApta ho jAyA karatI thI / una dinoM hamArA bhArata svargase bhI adhika, sukhada, zAnti-pUrNa aura ramya thaa| yahI kAraNa thA ki usa samaya svargastha devatA gaNa mAnava-zarIra dhAraNa kara, svargase bhI zreSTha, bhAratameM Akara nivAsa karate the| usa samaya vaha parabrahma paramAtmA bhI bAra bAra isa bhArata bhUmi para avatAra grahaNa kara, isakI utkRSTatA apane vaikuNThase bhI adhika siddha karatA thA / yadyapi una dinoM, AjakalakI bhA~ti bhArata duHkhAgAra nahIM thA, yahA~ pApAcaraNa nahIM hote the, hamArI yaha durdazA nahIM thI, dharma para isa prakAra kuThArAghAta nahIM ho rahA thA, gau-brAhmaNoMkI yaha durgati nahIM thI; tathApi paramAtmAne kaI bAra For Private And Personal Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| jaldI jaldI avatAra lekara bhAratako bhUmaNDalameM sarvocca siddha kara diyA thA / anna, dhana aura vastrakI itanI bahulatA thI ki muphtameM milane para bhI koI chUtA taka nahIM thA / yadi yaha kahA jAya ki una dinoM bhAratameM ghI-dUdhakI nadiyA~ bahatI thIM, to anucita na hogA / bhAratase koI vastu videza nahIM jAtI thI, bhAratakA dhana-dhAnya bhAratameM hI rahatA thaa| satayugake bAda tretA, dvApara aura bAdameM kaliyugakA nambara AyA / kaliyugake cAra hajAra varSoM kA varNana bhI likheM to satayugAdise kucha bhI kama na hogaa| kAraNa hama hI apane dezake zAsaka the, hameM apane bhale burekA jJAna thA, hama jo kucha karate the bahuta vicAra-pUrvaka aura deza-hita tathA Atmahitako dRSTise karate the| hameM apanI dazAkA acchA jJAna thA aura svarAjyabhogI honeke kAraNa hama sukhI the, hameM kisI bAtakI takalIpha nahIM thii| isa samaya arthAt mahAbhArata yuddhake pazcAt anya dezoMmeM bhAratIya loga jA base the / kiMtu ye ve loga the, jinakI bhArata jaise dhArmika deza meM guz2ara nahIM ho sakatI thii| kyoMki ye asabhya, mAMsa-bhojI, nirdaya, murkha aura adharmI the; hamAre bhAratIya bhIla-koloMse bahuta milate-julate the| unheM vastroMkI AvazyakatA nahIM thii| ve naMge badana rahate aura kevala eka laMgoTI lagAye rahate the / annakI unheM AvaisakatA nahIM par3atI thI, kyoMki mAre hue jIvoMkA mAMsa hI unakA bhojana thA / ve loga yathAsamaya bhAratIya naukAoM tathA jahAjoM dvArA anya dezoMko gaye taba vahA~ke nivAsiyoMke sAtha mila kara unhoMne apaneko sabhya banAnA AraMbha kiyA, arthAt sanyatAkA pATha unhoMne bhAratIyoMse hI sIkhA / hamAre purANoMte yaha siddha hai For Private And Personal Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSaya-praveza | 6 TADa rAja ki bhAratavarSa ke brahmAvarta pradeza meM hI brahmAjIne sRSTi racanAkA AraMbha kiyA thA / iMjIla tathA kurAnase bhI Adama aura haubhAkA adanakI bATikA se nikala kara bhArata meM AnA prakaTa hotA hai / usakA pramANa aneka Adhunika vidvAnoMke lekhoMse bhI milatA hai sthAna' meM eka jagaha likhA hai ki " AryAvarta ke atirikta aura kisI deza meM sRSTike AraMbhakA pramANa nahIM pAyA jAtA / ata eva Adi sRSTi yahIM huI, isameM koI sandeha nahIM hai / " isake atirikta ' History of the world " ( hisTrI AvadI varlDa ) meM sara vAlTara rele nAmaka a~gareja vidvAnne likhA hai ki (( jala - pralayake anantara bhArata meM hI vRkSa latA AdikI sRSTi aura manuSyoMkI bastI huI thI / " brAuna sAhabane 20 pharavarI 1884 I0 ke " DelI TribyUna " nAmaka patrameM svIkAra kiyA hai ki-" yadi hama pakSapAta rahita hokara bhalI bhA~ti parIkSA kareM to hamako svIkAra karanA par3egA ki bhArata hI sAre saMsAra ke sAhitya, dharma aura sabhyatAkA janmadAtA haiM / "Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratamai durbhikSa / atyanta buddhimAn, vidvAn aura kalA-kuzala the| unhoMne vahA~ para vidyA aura vaidyakakA pracAra kiyA / vahA~ke nivAsiyoMko sabhya aura apanA vizvAsa-pAtra banAyA / graMthakAra eriyana aura yUnAnakA itihAsa batAtA hai ki-" jo loga pUrva dizAse yahA~ yUnAnameM Akara base the, ve devatAoMke vaMzaja the| unake pAsa apanA nijakA sonA, bahuta adhikatAse thaa| ve rezamI kAmadAra duzAle or3hate the, hAthIdAtakI vastue~ prayogameM lAte the aura bahumUlya ratnoMke hAra pahana te the|" mahAbhArata graMthase bhI yaha prakaTa hai ki kurukSetrake mahA pralayakArI saMgrAmake pazcAt bhAratIyoMke kitane hI kula pazcimakI ora. gaye aura yUnAna, phenIziyA, philastIna, kArtheja, rUma aura mizra Adi dezoMmeM jA base / rUsake noTavica nAmaka yAtrIko tibbatake 'hImisa' nAmaka maThameM IsAkA eka prAcIna hasta-likhita jIvanacaritra milA hai| vaha pAlI bhASAmeM hai aura usakI do bar3I jildeM haiN| usameM likhA hai ki-"IsA isarAila meM paidA huA thA aura usake mAtA-pitA garIba the| 13, 14 varSakI umrameM vaha apane mAbApase rUTha kara gharase bhAga nikalA aura bhAratameM AyA / yahA~ vaha rAjagRha, kAzI aura jagannAthapurI Adi sthAnoMmeM ghUmatA rahA aura AyyA~se vedAdhyayana karatA rahA / isake bAda usane pAlI bhASA sIkhI aura bauddha ho gyaa| para usane apane dezako lauTa kara vahA~ nayA hI dharma calAnA cAhA / isI jhagar3e meM use phA~sIkI sajA ho gii|" isase jJAta hotA hai ki IsAI dharma bhI anya matoMkI bhAMti bhAratavarSakI hI sAmagrI hai| Theogony of the Hindus: (hindUke devatAoMkI vaMzAvalI ) nAmaka pustakake lekhaka Count forns Jerna (kAunTa jaoNrsa jernA ) likhate haiM ki-" bhArata kevala hindUdharmakAM hI ghara nahIM hai, baran vaha saMsArakI sabhyatAkA For Private And Personal Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vissy-prvesh| Adi bhaNDAra hai / bhAratIyoMkI sabhyatA kramazaH pazcimakI ora Itho. piyA, Ijipta aura phenIziyA taka; pUrvameM zyAma, cIna aura jApAna taka; dakSiNameM laGkA, jAvA aura sumAtrA taka aura uttarakI ora phArasa, cAlDiyA aura vahA~se yUnAna aura roma hiyaravoriyansake rahane ke sthAna taka phuNcii|" __ aba dhIre dhIre pazcimI vidvAn isa bAtako mAnane lage haiM ki prAcIna bhArata khUba unnata dazAmeM thA aura isIne yuropameM taraha tarahakI vidyA, kalA aura bahutasI anyAnya vastuoMkA pracAra kiyA thaa| dekhie DelamAra sAhaba " inDiyana rivyU " nAmaka patrameM likhate haiM" pazcimI saMsArako jina bAtoM para abhimAna hai ve asalameM bhArata varSase hI vahA~ gaI thIM / taraha tarahake phala, phUla, per3a aura paudhe jo isa samaya yUropameM paidA hote haiM, saba hindusthAnase hI vahA~ pahu~ce haiN| isake sivA, malamala, rezama, ghoDe, TIna, lohA aura zIzekA pracAra bhI yUropameM bhAratabarSahIka dvArA huA thA / kevala yahI nahIM kintu jyotiSa, vaidyaka, citrakArI aura kAnUna bhI bhAratane hI yUropavAloMko sikhAyA thaa|" eka bAra adhyApaka maiksamUlarane apane vyAkhyAnameM kahA thA ki-" yadi koI mujhase pUche ki vaha deza kauna aura kahA~ hai, jahA~ para manuSyoMne itanI mAnasika unnati kI ho ki vaha utta'mottama guNoMkI vRddhi kara sakA ho aura jahA~ mAnava-jIvana-sambandhI bar3I bar3I gRDha bAtoM para vicAra kiyA gayA ho aura jahA~ unake hala karanevAle paidA hue hoM ? to maiM yahI uttara dUMgA ki " vaha deza bhAratavarSa hai / " vistAra-bhayase hama yh| pazcimI vidvAnoMkI adhika sammatiyoMkA ullekha nahIM kara sakate / pAThaka maNa svayaM hI unakA anumAna kara leN| For Private And Personal Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM dubhikss| anAAAJ sArAMza yaha ki samasta bhUmaNDalakA guru bhArata hai| " haiN|' aura 'nA' bhI anya jana karanA na jaba the jaante| the Izake Adeza taba hama bedamaMtra bakhAnate / jaba the digambara rUpameM ve jaMgaloMmeM ghUmate / prAsAda-ketana-paTa hamAre candrako the cUmate / " -bhArata bhaartii| jaba anya dezomeM bhAratIya-vidyArthI IsA aura hajarata mohammada sAhaba sabhyatAkA zaMkha phUka rahe the usa samaya to hamAre bhAratakA unnati-bhAskara astAcalake nikaTa pahu~ca cukA thA--unnati-girizikharase hamAre dezakA paira phisala cukA thA, vaha adhomukhI ho parvatase nIce luDhakatA huA A rahA thaa| usa samaya use sa~bhAlanevAlA tathA aniruddha patanase bacAnevAlA koI nahIM thA / hA~, apane guruko girate dekha kara tAlI bajA kara ha~sanevAle ziSya, lur3hakate hueko aura DhakelanevAle svArthI yavanoMkA padArpaNa bhAratameM ho cukA thaa| yadi tatkAlIna, bhAratakI sAmpattika dazA, anna-dhana AdikA bhI varNana Apa logoMke Age rakhA jAye to saMbhavataH Apa use asaMbhava kaha deMge aura usa para bar3I kaThinatAse vizvAsa kareMge / maiM yavana-kAlake AraMbhakA varNana na karake Ajase kevala tInasau varSa pUrva arthAta akabarake samayakA annabhAva Apake sammukha rakhatA hU~:-- gehU~ 4 Ane 9 pAI pratimana dAlama~ga0 7 A0 2pA0 pratimanna jo 3 , 2 , zakka ra 1)ru 6,, ,, , bAjarA 3, 5, , ghRta 2),,10 " 0" " dAlamoTha4 ,, 9 " " tela deg ,,10 ,, ,, cAvala 8, , , pyAja deg,, 2, 5, u For Private And Personal Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vissy-prvesh| NARA una dinoM eka mahIne bhara khuba Anandase bharapaTa bhojana karane meM prati manuSya, dasa Ane, chaH pAI kharca par3atA thA, jisakA lekhA isa prakAra hai eka mahInekA bhojana / akabarakA samaya vartamAna samaya 1918 : gehU~ 20 sera mUlya )4 // dAlamaga 4 ,, , 8 // cAvala 5,, , -) zakka ra 4 ,. , )2 / / 2) ghRta 4 ,, ,, 2 // yoga // 6 // __ yoga 18) yaha kharca eka acche khAnepInevAle manuSyakA hai / nirdhana aura kama AyavAle manuSyakA gujara pAca Ane nau pAImeM bakhUbI hotA thaa| vartamAna samayameM bahuta kiphAyata karane para bhI eka AdamIkA mAsika bhojana-vyaya sAta yA ATha rupayese kisI prakAra kama nahIM ho sakatA / yahI kAraNa thA ki akabarake sainikoMkA mAsika vetana tIna yA cAra rupaye hotA thA, aura usImeM ve AnaMda-pUrvaka bekhaTake apanA tathA apane parivArakA pAlana karate the| kahate haiM-" lakhanaU nagarakA prasiddha imAma-bAr3A usa samaya banA hai jaba ki bhAratameM bar3A bhArI durmikSa thaa| usa samaya gehU~ eka rupayeke 24 sera the!! __bhAratakI prAcIna sabhyatAke viSayameM mi0 ema0 luI jeko liyara sAhaba likhate hai: For Private And Personal Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / "Soil of anciant India, Cradle of humanity hail, hail, venerable and officient nurse whom centuries of brutal invosions have not yet buried under the dust of obilivion. Hail father land of faith, of love, of Poetry, and Science, way we hail a rivival of thy post in our western future." arthAt- he prAcIna bhAratabhUmi, he manuSya-jAtikI pAlaka, he pUjanIya evaM niSNAta poSikA, dhanya ! dhanya !! tumheM zatAbdiyoMke pAzavika AkramaNa Aja taka naSTa na kara sake ! svAgata, he zraddhAprema, kavitA, vijJAnake pitRloka, svAgata !! hama loga apane pAzcAtya dezoMmeM tumhAre bhUtakAlakA punarutthAna kreN|" ___" India, the mine of wealth ! India in poverty! Indias starving amid heaps of gold does not afford a greater paradox; yet here ; we have India. Indias-like starving in the midst of untold wealth !!" --Moles Worth. ukta vAkya prasiddha molsavarthakA hai| ukta kathanakA sArAMza yaha hai ki bhAratabhUmi dhanakI khAna hai| isameM uttama koyalA, umdA miTTIkAtela aura uttama lohA evaM lakar3I hai jise dekha kara videzI logoMke muMhameM pAnI bhara AtA hai / sonA, cA~dI, tAMbA, TIna tathA anya aneka ratnoMkI bhI yahA~ kamI nahIM, tisa para bhI bhArata bhUkhoM mare / misTara TI0 eca0 hAleNDane TIka kahA hai ki-" bhArata khanija kAmoM meM lAbhakArI evaM udyogakA aparimita sthAna hai| prakRtine isa dezako saba kucha diyA hai / ye padArtha kevala bhAratake liye hI paryApta For Private And Personal Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir viSaya-praveza / nahIM haiM, balki saMsAra bharake bAjAroMmeM suvidhA aura lAbhake sAtha bece jA sakate haiN| para jaba taka hama aise ucca bhAvake navayuvaka-ratna utpanna na kareM jo vakAlata aura naukarI-pezekI taraha isameM bhI tanmaya hoM taba taka bhAratakA asIma dhana gupta hI rhegaa|" __ eka jagaha mi0 bAla likhate haiM ki-" yadi bhAratavarSa saMsArake anya dezoMse alaga kara diyA jAye yA isake upajakI rakSA kA jAye to yaha nizcita bAta hai ki eka suzikSita sabhya jAtikI sArI AvazyakatAoMko bhArata apanI hI upajase pUrA kara sakatA hai|" For Private And Personal Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| vyApAra kaka samaya vaha bhI thA, jaba ki roma, yUnAna, cIna, jApAna, mizra, IrAna Adi dezomeM yahA~kA mAla jA kara Adara pAtA thaa| itihAsase patA lagatA hai ki " Ajase eka hajAra varSa pUrva isa dezakA mizrake sAtha vANijya-sambandha thaa| isI bhaiAti prAyaH pAca hajAra varSa pahale isa dezakA bebiloniyAke sAtha bhI vANijyasambandha thA " / ( itihAsa bhAratavarSa dekhie)| nibandha-saMgrahake pRSTa 70meM likhA hai kiH-" prAcIna samayameM isa dezakA vyApAra bahuta acchI dazAmeM thaa| yUropake kaviyoM, lekhakoM aura pravAsiyoMne isa dezakI kArIgarI, kalA-kuzalatA tathA vaibhavakI khUba prazaMsA kI hai| usa samaya isa dezakI banI vastue~ duniyAke saba bhAgoMmeM bhejI jAtI thI; aura vaha anya dezoMkI vastuoMse adhika pasanda kI jAtI thiiN| akele baMgAla prAMtase 15 karor3a rupayoMkA mahIna kapar3A prati varSa videzoMko bhejA jAtA thA ! paTanemeM 330426, zAhAbAdameM 159. 500 aura gorakhapurameM 185600 striyA carakhoM para sUta kAta kara 35 lAkha rupaye kamA letI thiiN| isI prakAra dInAjapurakI striyA~ 9 lAkha aura purniyA jilekI striyA~ 10 lAkha rupayoMkA sUta kAtatI thIM / san 1757 I0 meM jaba lArDa klAiba murzidAbAda gaye the, taba usake sambandhameM unhoMne kahA thA ki-" yaha zahara landanake samAna vistRta, AbAda aura dhanI hai; isa zaharake loga landanase bhI adhika dhanavAna haiM / " zrIyuta Ara0 sI0 dattane likhA hai-" prAcIna For Private And Personal Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyApAra / 11. samayamai yahA~kI zilpakArIkI vastue~ saMsArameM sarvatra bikatI thIM / unakI kArIgarI kI bagadAda ke hArU~ razIda ke darabAra meM kadara hotI thI aura unhoMne pratApI zArlameMna aura usake darabAriyoMko Azcaryacakita kiyA thA / eka a~garejI kavi likhatA hai ki ve loga apanI A~kheM phAr3a phAr3a kara bar3e Azcarya se rezamI tathA kAracobIke una vastroM tathA ratnoMko dekhate the jo ki pUrabake dUra dezase yUropake navIna bAjAroM meM Ate the / " bhAratIya kArIgarIkI prazaMsA meM vensa sAhabane likhA hai :- " DhAkekA banA huA kapar3A, dekhane para mAlUma hotA hai ki mAno use devatA oMne banAyA hai / use dekha kara yaha nahIM mAlUma hotA ki vaha manuzyoMkA banAyA huA hai / " dezI vastroMkI sUkSmatAkA varNana karate hue " zizupAlavadha " kAvya meM mahAkavi mAghane eka jagaha likhA hai " chinneSvapi spaSTatareSu yatra svacchAni nArIkucamaMDaleSu AkAzasAmyaM dadhurambarANi na nAmataH kevalamarthatopi / " DhAkekI malamalakA 10 gaja lambA, 1 hAtha caur3A thAna taulane para sirpha tole 4 mAze bajanakA nikalA / vaha thAna ghar3I karaka a~gUThI ke chidra meM se bhalI prakAra ArapAra ho jAtA thA / eka kArI - garane akabara bAdazAhako malamalakA eka thAna eka choTIsI bA~sakI nalI meM rakha kara najara kiyA thA / vaha thAna itanA bar3A thA ki usase ambArI sahita sArA hAthI DhA~kA jA sakatA thA / pahale dillIdarabAra meM DhAkese sUta bhejA gayA thA; usa 150 hAtha lambe sUtakA vajana kevala 1 rattI thA / DhAkeke rejiDeNTa sAhabane 1846 I0 meM eka kitAba likhI thI / usameM Ava sera ruIse bane hue 250 mIla For Private And Personal Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / lambe sUtakA jikra hai| DhAkekI banI malamalakA eka vastra banavA kara auraMgajebakI putrIne pahanA thaa| taba usa samaya auraMgajeba usa para nArAja huA thA / kAraNa yaha thA ki usake sAre aMga dikhAI dete the / bApako nArAja hote dekha kara lar3akIne kahA-"kaI taha karake to maiMne ise pahanA hai; isa para bhI yadi isakA bArIkapana dUra na ho to merA kyA kusUra hai ?" bhAratakI kArIgarIkI hada ho gaI / bhalA aise aise sura-durlabha vastra Adi videzoMmeM kyoM Adara na pAveM ! usa samaya bhAratavarSa lakSmIkA kIr3A-sthala thA / svapnameM bhI bhAratane durbhikSake darzana nahIM kiye the / para videzI hAthoMmeM par3a kara bhAratane apanI svataMtratAke sAtha hI vyApArako bhI jalAJjali dedI / yavanoMne ise khUba kucalA / bhukhamare ko jaise anna milatA ho usI bhAti yavanoMko bhArata mila gayA thaa| bApa-dAdoMne jaise ratnoMke svapnameM bhI darzana nahIM kiye the, vaise bahumUlya ratna ve bhAratase chIna chIna kara apane dezameM le gaye / bhAratako unhoMne khUba hI lUTA, khUba hI mArA, kucha kasara na rkhii| isI bIcameM a~gareja vyApAriyoMkI dRSTi isa mRtaprAya bhArata para pdd'ii| unhoMne isa kAmadhenuko duhanA AraMbha kiyA--basa kyA thA, bhAratIya vyApArakI jar3ameM hI kIr3A laga gayA / vaha nirupAya ho baiTha rhaa| kalA-kauzalake sAtha-hI-sAtha lakSmI bhI rahatI hai| jaba unakA abhAva huA taba viSNupriyA lakSmI bhI bhAratase bhAga kara yaropameM pahu~ca gaI / bhAratakA vyApAra naSTa ho gayA, deza apanA kalA-kauzala aura sampattiko dUsaroMke sapurda kara baitthaa| hamArA samasta vyApAra videzI vyApAriyoMke hAthameM calA gayA / bhAratameM vyApAra For Private And Personal Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyaapaar| kama ho gayA, so nahIM / bhAratIya vyApAra kama ho gayA-videzI bhAratake vyApArI bana gaye / pUrvApakSA aba vyApArameM unnati hai, para bhAratako usase atyanta hAni hai ! vyApArameM vRddhi hai, para bhAratakI usameM eka phUTI kaur3I bhI nahIM / rela, tAra, TrAma, sonA, cA~dI, miTTIkA tela, koyalA, sana, Una, nIla, cAya, kahavA, kAgaja Adike kArakhAne sabhI videziyoMke haiM / yadi ye hI kArakhAne bhAratIyoMke hote to Aja isa prakAra bhArata durbhikSake phande meM na phNstaa| yadi bhAratIya kucha kara rahe haiM to dalAlI mAtra / kArakhAnoMke mAlika prAyaH a~gareja haiM / unameM ATA pIsanA, rUI dabAnA, mazIneM poMchanA prabhRti kArya hama alpa vetana para karate haiM aura karor3oM rupayoMkA lAbha uThAte haiM ve / bhAratameM jina a~garejoMne kArakhAne khola rakhe haiM ve bahuta lAbha uThAte haiM / ve kAma bhI khUba lete haiM, kyoMki bhAratIya gore camar3eko apanA rAjA mAnane lage haiM; cAhe vaha vyApArI ho yA yUropakA camAra / basa, use dekhate hI unake hAtha-paira kApate haiM / ataeva yUropIya vyApAriyoMko acche kAma karanevAle, haTTe kaTTe, balavAna saste bhAratIya majadUroMse vadakara majadUra unake dezameM nahIM milate; isa kAraNase bhI bahutase videzI vyApArI bhAratameM A jame haiM aura bhAratase agaNita dravya apane dezameM bheja rahe haiM ! iMglaiNDake majadUra bhAratIyoMse maha~ge haiM, isakA pramANa bhAratameM hI sarvatra dekhane meM AtA hai-yadi ucca zikSata bAbU rAmalAla jinakI avasthA 25 / 26 varSa kI hai, 20) ru0 mAsika para I0 AI0 Ara0 relaveke ilAhAbAda sTezana para TikaTa kalakTara haiM to unakA asisTenTa mi0 TenIsana jo 15/16 varSakA chokarA hai, 40) ru0 mAsika pAtA hai / vAstavameM vaha hamAre rAmalAlase ayogya hai / usakI For Private And Personal Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / -mAtRbhASA a~garejI hai, ataH vaha bola letA hai, parantu likhate samaya 'Ink' ko 'Inc' likhegaa| isase spaSTa siddha hotA hai ki vilAyatI majadUra maha~ge milate haiM / astu aba hama bhAratake kArakhAnoMkI sUcImeM prAntoMke anusAra yaha dikhalAveMge ki bhAratavAsiyoMke hAthameM bhAratakA vyApAra hai, yA videziyoMke hAthameM ? prAnta, bhAratIyoMke hAthameM, videziyoMke hAthameM / baGgAla 144 kArakhAne 437 kArakhAne bihAra or3IsA 170 saMyukta prAnta 1046 178 baMbaI 442 618 madrAsa 53 124 // paJjAba 22 , 25 , ajmer| mAravAr3a / AsAma / 60 565 maisora jahA~ Apa bhAratIyoM ke hAthameM kArakhAnoMko adhika saMkhyA dekha kara prasanna hote haiM, vaha prasannatA prakaTa karanekA sthala nahIM hai / kyoMki usa saMkhyAko chApekhAne, koyale aura ruIke kArakhAnoMne bar3hA diyA hai / bhAratIya adhikAMza aise hI kArakhAnoMke svAmI haiM, kintu bar3hiyA var3hiyA sAre kArakhAnoMke svAmI videzI sajjana hI haiN| bhAratavarSa kampaniyoMke lihAjase bahuta pIche hai / anya dezoMke sammukha hamAre dezako apanA mastaka U~cA karanekA saubhAgya prApta nahIM hai / yoM to hamArA deza kampaniyoMkA bhaMDAra hai / jisake pAsa 4 jor3I For Private And Personal Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyaapaar| 15 jurrAbeM, 2 paiseke 2 zIze, 112 davAta, 2 / 4 pensileM haiM vahI apanI dUkAnakA " barmana eNDa kampanI " Adi anekoM acche acche nAma rakha kara duniyAko lUTanekA jAla phailA baiThatA hai / jisa dezameM buddha nAI, pUrana telI tathA pannA dhobI bhI apanI dUkAnoMkA nAma * kampanI ' rakha kara logoMko dhokhA dete haiM, bhalA vahA~ kampaniyoMkA ToTA kyoM kara ho sakatA hai ! kaI dhUrta loga apane noTapepara, kArDa, liphAphe, ciTa Adi caTaka maTakadAra chapavA kara logoMko dhokhA diyA karate haiN| kaI apane noTapeparoM para " Patronized by the Rajahs and Maharajas of Indio bhAratIya rAjA aura mahArAjAoMse saMrakSita " chapavA lete haiN| unase yadi unake saMrakSaka mahArAjakA nAma pUchie to basa uttara hI nadArada / jise dAdakI davAI aura dA~takA majana banAnA AyA ki usane bhI eka kampanI banA lI; kapUra, pIparameMTa, ajavAinakA phUla milA kara penakilara, pIyUSasiMdhu, amRtabiMdu sudhAsAgara nAma rakha kara eka kampanI banA lii| itra-kaMpanI, tela-kampanI, bAla ur3Aneke sAbunakI kampanI, baccoM ke khilaunekI kampanI bhAratameM agaNita haiN| para merA matalaba ina cora aura satyAnAzinI kaMpaniyoMse nahIM hai| ya kampaniyA bhI bhAratake vyApArako vigAr3a kara logoMmeM avizvAsa utpanna kara rahI haiM / pAThaka smaraNa rkheN| __ hamAre dezameM san 1905 meM 1728 kaMpaniyA thiiN| usI varSa iMglaiNDameM 40995 thiiN| bhAratIya kaMpaniyoMkA mUladhana 2,80,00, 000 pAuNDa aura iMglaiNDakI kampaniyoM kA mUladhana 2,00,00,00, 000 pAuNDa thA ! arthAt bhAratase 24 gunI adhika kampaniyA~ akele iMglaiNDa meM haiM aura unakA mUladhana 71 guNA adhika hai| For Private And Personal Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 16 bhArata meM durbhikSa | ye to bar3e deza haiM; para tuccha deza beljiyama, nIdaralaiNDas, sviTz2aralaiNDa, DenmArka aura kalakA hauza sa~bhAlA jApAna bhI bhArata se Age hai| rUsake artha saciva mi0 bArTane eka bAra kahA thA ki :- " abhI asalI yuddha AraMbha nahIM huA hai / isa vartamAna yUropIya mahAsamarakA anta ho jAne para asalI yuddha AraMbha hogA / usa mahAyuddhakA nAma bhayaMkara vyApAra yuddha hogA / isa bhayaMkara Arthika yuddha meM kisIke sAtha kisI prakAra kI riAyata nahIM hogI / jisa dezase jitane ho sakeMge vaha utane hI rakSaka evaM ghAtaka upAya karegA / yorUpa meM isa yuddhakI moracAbandI abhIse AraMbha ho gaI hai| yUnAiTeDa sTeTsa meM adhika utsAha se isakA abhyAsa AraMbha ho gayA aura vyUha-racanA ho rahI hai| usane videzoMke sAtha apane vyApArako tarakkI dilAne ke lie eka " amerikana inTaranezanala kaoNraparezana " nAmaka bRhatmaMDala sthApita kiyA hai / yUropa bhI amerikAkI bhA~ti sAvadhAna hai / yUropakI adhikAMza prajA isI ciMtAmeM mana hai ki yuddha ke bAda apanA vyApAra kisa bhA~ti calAnA cAhie / iMglaiNDa bhI sAgadhAna hai / vaha isa bhayaMkara yuddhake lie apanA bhaviSya kSetra taiyyAra kara rahA hai P pratyeka dezameM hamArA mAla kisa prakAra sarvopari ho, isa bAtakI taiyyArI meM vaha lagA huA hai / usameM usakA uddezya apanA lAbha aura dUsaroMko nukasAna pahu~cAnA hai / idhara usa japAnakI ora bhI dekhie jisane yuddhAraMbha se hI " bhaja kaladAraM " AraMbha kiyA hai, aura yuddhake anta hone para adhika paise paidA karegA / usIne isa yUropIya mahAsamarase lAbha uThAyA hai| usane apane vyApArI jahAja khUba bar3hA liye haiM / jApAnane 40 jahAja taiyAra karAye haiM, jinameM se 13 sAta hajAra Tanase adhikake, 3 pA~ca hajAra Tanake, 17 tIna For Private And Personal Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyApAra / normerammarrrrr hajAra Tanake aura 7 teraha teraha hajAra Tanake haiM; aura ye amerikAle sAtha vyApAra karane ke liye bane haiN| parantu bhAratane kyA kiyA ? bhAratako smaraNa rakhanA cAhie ki anya deza vyApArameM car3ha-bar3ha rahe haiM aura usa para bhayaGkara AkramaNa honevAlA hai / yadi bhAratane hathaur3A nahIM taiyAra kiyA to use anya hathaur3oMke liye eraNa bananA par3egA / isa yuddhane vyApArake usa vizAla kSetrako jise dekha hI nahIM sakate the, pratyakSa kara dikhAyA hai| bhAratako audyogika unnati karanekA acchA avasara milA hai, ise vyartha nahIM khonA cAhie / aisA susamaya bAra bAra nahIM AtA hai / hameM saMsArake sAtha honA cAhie aura usIkI bhA~ti Age kadama bar3hAnA cAhira / sAdhAraNa kalA, kauzala evaM kRSikArya meM bhI sudhAra hone kI AvazyakatA hai| yoM to bhAratIya sarakAra bhAratavarSakI audyogika unnatikI ceSTA pichale 30 varSoM se kara rahI hai; parantu eka to itanA bar3A vizAla deza, jahA~ saba prakArakI audyogika unnatikI sAmagrI tathA sambhAvanA hai, dUsare Arthika avasthA itanI hIna ki apanI unnati ke liye niHzakta aura parAdhIna, ata eva ve ceSTAyeM sarvathA aparyApta thI; kyoMki ve kevala kucha dUradarzI oNphisaroMkA prayatna svarUpa thiiN| sarakArakI abhimata kisI vyApaka nItikA phala nahIM thIM / sarakArake yahIM to Laissez faire siddhAMtakA rAjya thA arthAt sarakArako ina bAtoMse koI sarokAra nahIM, sabako apane apane vyavasAyakI unnati avanati karanekI pUrNa svataMtratA hai| isI siddhAntake viparIta jarmanI, jApAna AdimeM sarakAra udyoga-dhandhoMkI unnatikA bharapUra prayatna karatI hai| pariNAmataH bhAratavarSakI Arthika parAdhInatA aura nirbalatA bar3I bhayaMkara ho rahI thii| bhAratavAsiyoMke isa para vila. panekA phala samajhie, athavA yuddhakI cetAvanokA / maI san 1916 bhA. 2 For Private And Personal Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 18 bhArata meM durbhikSa | I0 meM sarakArane sara TI0 eca0 hAlaiMDake sabhApatitva meM audyogika kamIzana baiThA kara usake sAmane yaha prazna rakkhe: ( a ) kyA vyavasAya athavA udyoga-dhandhoM meM bhAratIya pU~jIke upayogake naye lAbhadAyaka mArga batalAe jA sakate haiM ? ( ba ) kyA audyogika utthAna meM sarakAra lAbha - pUrvaka sahAyatA de sakatI hai ? yadi aisA hai, to kisa prakArase : ( 1 ) vaijJAnika parAmarzake dvArA ? (2) vizeSa vizeSa udyoga-dhandhoMko vyApArika DhaMga para calAne yogya dikhalA kara ! ( 3 ) Arthika sahAyatA, pratyakSa athavA parokSa rIti se pahu~cA kara ? ( 4 ) yA anya kisI rItise jo sarakArakI vartamAna nIti ke viruddha na ho ? kamIzana ko sarakArakI vyApAra nIti para vicAra karanekA adhikAra nahIM thA / yadyapi kamIzana kI riporTa vimbase nikalI hai aura usake liye utsukatA bhI bahuta thI ki jisase yuddhakA avasara hAthase na nikalane pAve; parantu kArya bar3A thA / tathA kamIzana ke prastAvoM ko kArya rUpameM pariNata karane ke liye aba bhI bar3A acchA avasara hai / auSadhi batalAne ke pUrva nidAnakI AvazyakatA hotI hai / bhAratavarSakI audyogika avasthA itanI hIna kyoM hai ? isake kamIzanane ye kAraNa nizcita kiye haiM: -- ( 1 ) koI samaya aisA avazya thA jaba bhAratavarSa ke udyoga-dhaMdhe unnati ke zikhara para the / usa samaya yUropa - nivAsI asabhya the / solahavIM aura satrahavIM zatAbdI meM bhI jaba yUropIya jAtiyA~ yahA~ For Private And Personal Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyaapaar| - ~ ~~-mmmon jyApAra karaneke liye AIM hamArI avasthA unase kama nahIM thI, kadAcit acchI hI thii| parantu jaba yUropa meM 'audyogika viSaya, 1770 ke pazcAt prArambha huA usa samaya vahA~ke madhyama zreNIke loga vaibhavazAlI the tathA rAjanaitika aura dhArmika svataMtratAke liye yuddha karate karate audyogika yuddha karane yogya zakti aura utsAha unameM utpanna ho gayA thaa| usI samaya bhAratavarSa Apasake kalaha tathA rAjanaitika kucakroMmeM pha~sA huA thaa| (2) pazcimIya dezoMkI vartamAna audyogika abhyutthAnakI jar3a bA~ke kacce aura pakke lohekA zilpa ha / audyogika viplavakA 'prAraMbha zilpameM vASpa-yaMtroM ke prayogase prArambha huaa| jaba aujAroMkI jagaha mazIneM kAmameM Ane lagI taba yUropameM loha-zilpakI sthiti aisI thI ki eka hI nApake kala-purje banane lage, jisase unake pracArameM bar3A subhItA huA / loheke kAmameM bhAratavarSa bahuta hIna avasthAmeM hai / yadyapi yahA~ san 1875 I0 se lohA ( Pigiron ) nikAlA jA rahA hai, tathApi usase vastu-nirmANakA kArya kevala san 1914 I0 meM Arambha huA / san 1913-14 I0 meM relakI paTariyA~, lohekI caddare Adi 24 karor3a kA lohA bhAratavarSa meM aayaa| mazIneM, moTarakAra Adi isake atirikta haiN| (3) IsTa inDiyA kampanIne kucha udyoga sthApita karane kI ceSTA kI thI-udAharaNArtha dakSiNameM lohe kA kArakhAnA thA;paraMtu vaha saphala na huii| yaha vicAra kiyA gayA ki vaha uSNa deza jahA~ bhUmi upajAU hai, kevala kRSi-kAryake yogya hai, kalA-kauzalake nhiiN| phira jaba yaha siddhAnta bhI DhIlA huA taba udyogakI unnatike liye jo prabandha kiyA gayA vaha kevala vyavasAyakA mArga sApha kara denA aura For Private And Personal Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 20 bhAratameM durbhikSa / Ane-jAnekI suvidhAyeM kara denA thA / parantu isa dezameM loha-zilpa na honeke kAraNa kevala kacce mAlakA niryAta (bAhara bhejA jAnA) aura banI vastuoMke AyAtakI ( bAharase AnA ) vRddhi isase huii| (4) bhAratavarSa kI pUjI atyanta lAjavatI hai, jo gharoMke bhItara chipI par3I rahatI hai| bhAratavAsI kevala vyavasAya, lena-dena tathA anya purAne dhandhoM meM rupayA lagAte haiM, jinameM jokhima nahIM hai / jo kucha udyoga-dhandhe abhI taka sthApita hue haiM vaha videziyoMke udyogase hue haiN| (5) bhAratavarSa meM nipuNa iMjIniyaroM aura zilpavijJAna vettAoMkA abhAva hai| isa viSayameM vaha videziyoM para Azrita hai / yuddhake samayameM yaha parAdhInatA tathA mazInoM Adike yahA~ banane kI AvazyakatA sabako spaSTa ho gaI hai| (6) rAjyakI orase do truTiyA~ cauthe aura pA~caveM kAraNakI uttejaka huii| bhAratakI sarakArakA kharIdakA koI vibhAga yhN| nahIM hai| vaha iMDiyA Aphisake ( bhArata-maMtrIkA vibhAga) dvArA iMglaiNDase kharIda karatI hai| phira vijJAnakI zikSAkA prabandha na karanA sarakArakI eka bar3I bhayaMkara bhUla hai| sArAMza hamAre dezakI audyogika vyavasthA sarvathA apUrNa hai| sAmagrI, pUrjI aura lAdanevAle sabake liye hama videziyoM para Azrita haiN| mAnanIya mAlavIyajIko apane bhinna noTa meM tIsare kAraNake sambandhameM kucha aura bhI baktavya hai| eka to vaha yaha siddha karate haiM ki iMglaiNDane bhAratIya AyAta mAla para Taiksa biThalA kara aura IsTa iMDiyA kampanIke rAjanaitika prabhutvakA upayoga yahA~ke udyogoM ko naSTa karanemeM karake vahA~ke svArthI vaNikoMko lAbha uThAne diyaa| udA For Private And Personal Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyaapaar| 21 haraNArtha kampanIke DAyarekTara-saMvane jAna-bUjha kara bhAratavarSa ke jahAjI kAmako naSTa kara diyaa| dUsare lArDa DalahausIke rela-nirmANakA mukhya abhiprAya a~garejoMke vyApAra-vyavasAyakI unnati karanA thaa| bhAratavarSake audyogika adhaHpatanake yaha bhI kAraNa haiN| khanija aura udbhija kacce padArthoMse kina kina vastuoMke prastuta karanekI mahAn AvazyakatA hai aura kina rAsAyanika cIjoMke banAye binA audyogika unnati asambhava hai yaha batalA kara kamIzanane likhA hai ki zAMti aura yuddha donoMke liye Avazyaka udyogoMkA abhAva bhayAnaka hai / jaba taka unakI sRSTi na hogI bhAratavarSa zAMtike samaya munAphese vaMcita rahegA / yuddha ke samaya vartamAna dhandhoMke banda ho jAnekA Dara rahegA aura dezakI rakSA bar3e khataremeM par3a jaaygii| ___ ata eva kamIzanane do bar3e bar3e siddhAnta mAna kara unake anusAra apane bhinna bhinna prastAva kiye haiM:-(1) bhaviSyameM sarakArako bhAratake audyogika utthAnake liye svayaM ceSTA karanI caahie| aura vaha bhI isa uddezyako sammukha rakha kara ki deza manuSya aura sAmagrIke viSayameM svAvalambI ho jAya / (2) yaha bAta taba taka asambhava hai jaba taka isake liye praryApta rAjya vyavasthAkA prabandha na ho, aura jaba taka vizvasanIya vaijJAnika sammatidAtAoMkA pUrNa prabandha na ho| inhIM siddhAntoMkI zAkhA-prazAkhA-rUpa kamIzanane nimna likhita viSayoM para vicAra karake apanI sammati pragaTa kI hai: (1) bhAratavarSakI vartamAna audyogika sthiti kyA hai aura sambhAvanAyeM kyA haiM / bhAratavarSa vartamAna kAlakI udyoga-gatike sAtha sAtha nahIM cala rahA hai| yahA~kI adhikAMza jana-saMkhyA purAne For Private And Personal Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 22 AAAAAAAAAAA.RAJ .... bhAratameM durbhikss| DhaMgoMse khetI karanemeM lagI hai, jinase kaThinasAse jIvana-nirvAhake yogya phasala paidA hotI hai / jo kucha kRSimeM antara huA hai vaha bhAyAta aura niryAta vyApArakA prabhAva hai, na ki audyogika parivartanakA / (2)kucha sthAnoM-jaise bambaI baMgAla ke koyalekI khAnoM, bihArake nIlake jiloM Adi meM pazcimoya DhaMgoMkA pracAra huA hai / parantu vahA~ bhAratIya majadUroMkI kamI, unakI akSamatA sarvatra dekhI jAtI hai aura nigarAnI karaneke liye yogya bhAratavAsI nahIM milte| (3) udyogoMkI kaccI sAmagrI para kamIzanane vicAra kiyA hai| udbhija sAmagrImeM amerikana kapAsakI kRSi bar3hanI cAhie / gannA jitanI bhUmimeM yahA~ boyA jAtA hai anyatra nahIM boyA jAtA; parantu vaha acchI nasla kA nahIM hotA / bonekA DhaMga sudhAranA caahie| choTe choTe khattoMmeM boye jAneke kAraNa eka bhI phekTarIkA calanA kaThinAIse hotA hai| tila bahuta hotA hai| parantu kolhuoM meM unnati honA Avazyaka hai / abhI to adhikatara kaccA mAla vidazoMko bheja diyA jAtA hai / camar3ekA dhaMdhA dehAtake camAra bahuta burI tarahase karate haiN| unake liye yaha kahA jAtA hai ki ve acchI khAlako burA camar3A banA dete haiM / camar3A banAnekI phekTariyA kholanA cAhie / kamAnake kAmake padArtha bhAratavarSa meM acche aura bahuta bhautike hote haiM / abhI babUla, avAramakI chAla kAmameM AtI hai ! parantu myUnIzana borDa anya padArthoM kA guNAnveSaNa kara rahA hai| yahaoNkI khAla kroma camar3eke bahuta yogya hotI hai / yahA~ jitanI khAla paidA hotI hai utanI kharca nahIM hotI hai / yuddhake pUrva adhikAMza avaziSTa jarmana-vyApAriyoMke hAtha meM thaa| For Private And Personal Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyApAra / 23 audyogika sudhAra meM sacce bAdhaka hamAre dezake lakhapatI karor3apatI bhI haiN| unakI kaMjUsI bhI bhAratako barbAda karane meM bar3I sahAyatA de rahI hai, kyoMki ve apane dhanako apanI chAtIke nIce lekara baiThe rahanA hI pasanda karate haiN| use vyApArameM lagA kara apanI evaM dezakI pUjI ve nahIM bar3hAte / saca pUchie to Izvarane bandarake hAthameM zIzA de diyA hai / unheM dhanakA sadupayoga karanA hI nahIM aataa| nAca, raMga, vivAha Adi kAryoM meM vittase adhika dhana luTAneko ve taiyyAra haiM, kiMtu vyApAra tathA kalA kauzala meM apanI kaur3I lagAnA ve brahmahatyA evaM gohatyAse bhI gurutara pApa samajhate haiN| isake viruddha yUropake dhanapati apane gharakA sAmAna beca kara bhI apane rupayoMkA sadupayoga karate haiM aura hamAre dezako daridrI banAte haiM / vahA~se prativarSa araboM rupayoMkA sastA aura umdA mAla bhAratameM Akara khapatA hai, vaha rupayA yUropameM pahu~ca jAtA hai aura bhArata apanI pU~jI dUsaroMko dekara kaMgAla hotA jAtA hai / isa doSakA eka bar3A bhArI bhAga hamAre kaMjUsa dhanapatiyoMko diyA jA sakatA hai| hamAre aise vyAjakhora dhanavAnoMkA jIvana nIrasa aura niruddezya hotA hai| ve apane colemeM khuza haiM, unako dUsaroMke duHkhase kyA pryojn| parantu unheM yaha to nizcaya mAna lenA cAhie ki unakI bhAvI santAna, unake isa avicAra evaM adUradarzitAke kAraNa binA annake jaThara-jvAlAse bhasma ho jaaygii| jisa dhanako apanI chAtIke nIce rakha kara Aja ve phUle nahIM samAte, vaha kyA unakA hai ? kadApi nahIM / dekhie: lakSmI sthirA na bhavatIti kimatra citram, etAnnapazyati ghaTAJjala yantracakre / riktA bhavanti bharitA bharitAzca riktaa|" For Private And Personal Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwmwwwmmarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrnwwwwwwwwimmmm bhAratame durbhikSa / isa saMsArameM janma lekara mara jAnA hI isa jIvanakA uddeza nahIM hai "Life is real life is earnest! and the grave is not its goal ; Dust thou art to dust returensts was not spoken of the soul." jIvana satya hai, jIvana hetumaya hai / smazAna usakA anta nahIM hai| manuSya deha miTTIkA banA huA hai aura eka dina usImeM mila jAyagA / AtmA amara hai / lArDa evhabarIne kahA hai ki "Life is not a bed of roses, neither need it to be a field of battle." / arthAt-jIvana puSpoMkI zayyA nahIM hai aura na use saMgrAma-kSetra banAnekI hI AvazyakatA hai| "Live to some purpose make thy life. A gift of use to thee A joy, a good, a golden hope. A. heavenly argosy." isa mAnava-jIvanakA koI-na-koI hetu avazya honA cAhie / jaba IzvarakI mahatI dayAse hama dhanavAna haiM taba hameM apane dhanakA sadupayoga avazya karanA cAhie / Ajakala paisekA upayoga karanA videzI logoMne bhalI bhA~ti sIkha liyA hai| kyA kisI eka bhAratIyakA sAhasa hai ki jo aisA eka kArakhAnA khole jisameM pAMca lAkha manuSya kAma karate hoM! do do lAkha ghauDekI zaktivAle iMjina cala sakate hoM ! aura jo 40 hajAra Tana kelsiyamakArbAiDa paidA kara sakate hoM! kyA hamameMse koI aise vRhatkAryako apane hAthameM lenekA kabhI svapnameM bhI sAhasa kara sakatA hai ? jAne dIjie, hama na sahI For Private And Personal Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vyaapaar| 25 to kyA huA, hama apane bAlakoMko hI isa yogya taiyyAra kara rahe haiM! nahIM, ve bhI nire bachiyAke tAU hI banAye jA rahe haiM / bhAratakI dazA vicitra hai / smaraNa rahe yadi itane para bhI hameM hoza na AyA to hamArI mRtyu hamAre sira para nAca rahIM hai, yaha nizcaya kara lenA caahie| ye hamAre kaMjUsa dhanI aura yahA~ phailI, huI avidyA donoM eka dina bhAratakA nAma isa saMsArase miTA denA cAhate haiN| For Private And Personal Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 26 wwwwwwwwwww bhAratameM durbhikss| kRSi " kRSiranyatamo dharmo na labhetkRSitonyataHna sukhaM kRSitonyatra yadi dharmeNa karSati / " --pArAzara / mAre pUrvaja maharSiyoMne bhAratake liye kRSikArya hI sarvottama mAnA hai| ukta pArAzarajIke vAkyase siddha hotA hai ki khetImeM jo lAbha hai vaha kisI anya dhandhemeM nhiiN| tabhI to-"uttama khetI madhyama bAna nikRSTa cAkarI bhIkha nidAna " kI kahAvata hamAre deza meM pracalita hai / sArAMza yaha ki hamAre pUrvajoMne saMsAra meM sabase uttama karma khetIko mAnA hai| parantu yadi pratyeka kArya uttamatAse kiyA jAya, tabhI vaha uttama mAnA jAtA hai| kevala "uttama uttama" cillAnese hI vaha uttama nahIM ho sktaa| mere vicArase kRSimeM utanI adhika buddhikI AvazyakatA nahIM jitanI ki vyApArameM darakAra hai| bhArata jaise kRSi-pradhAna dezake liye kRSikArya sarvottama hai avazya, kiMtu vartamAna kAla meM vaha bhI pUrNa adhogatiko pahu~ca cukA hai| hamArA deza kRSike pIche burI tarahase par3a gyaa| prati zata 80 manuSya khetI karane lage / mi0 lisTa (List) isa viSayameM likhate haiM kiH "A nation which passes merely agriculture and merely the most indispensable industries, is in want of the first and most necessary division of commercial operations among its inhabitants and of the most important half of its productive powers." For Private And Personal Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Aaparwwran kRssi| . arthAt-jo jAti kevala kRSi para hI bharosA rakhatI hai athavA kevala aise hI bANijya karatI hai jinake binA usakA kisI prakAra nirvAha nahIM hai, vaha apanI AdhI utpAdaka zaktise vaMcita rahatI hai|" yadi kisIke kAnameM yaha bAta pahu~ce ki bhAratIya prati zata 80 kRSikArya karate haiM to Azcaryase vaha pUcha uThegA ki kyA vahA~ anna sastA bikatA hai ? yA vahA~ke loga kuMbhakarNakI bhAti bahuta adhika bhojana karate haiM ! nahIM, itanA hone para bhI yh| rAta-dina durbhikSa tAMDavanRtya kara rahA hai / hajAroM bhAratIya nitya kSudhAse apane prANa parityAga karate haiM / isakA kAraNa kyA hai, yaha hama Age cala kara btaayeNge| hamArA deza kRSiko uttama samajha kara usIkI ora binA soce samajhe jhuka par3A, ata eva nirA mUrkha aura purAne DharrekA ho gayA / jo deza vyApAra-kArya meM saMlagna haiM unakI buddhikI prakharatA, zArIrika unnati, Arthika unnati aura svatantratA kitanI bar3hI huI hai, jarA dhyAnase dekhie| anyAnya dezoM meM vyApArake liye jahAjI ber3e banate haiM aura unakI rakSAke liye sainika ber3e banate haiN| kaccA mAla prApta karane ke liye naye deza aura naI naI vastiyoMkI AvazyakatA par3atI hai, jina para adhikAra jamAneke liye yuddhakI taiyyArI karanI par3atI hai| ata eva vyavasAya-pradhAna deza apane ko khUba unnata kara sakatA hai / vyavasAyakI unnatise hI iMglaiMDa unnata huA aura bhAratane ise chor3A to avanatiko apanA liyaa| kyA kiyA jAya, yahAkI dazA hI vicitra hai| lagabhaga 200 vA~se videzI vyApAriyoMkI dhIMgA-dhIMgI aura rAjanaitika parivartanoMke kAraNa yahA~kA vyavasAya to miTTI meM hI mila gayA hai / AtmarakSAke For Private And Personal Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir "28 bhArata meM durbhikSa | liye vartamAna meM yadi koI bharosA hai bhI to vaha kevala kRSi hai / taba bhI koI hAni nahIM, kacce mAlake liye aba bhI hamAre pAsa sAmAna haiM / hisAba lagAne se mAlUma huA hai ki hamameMse phIsadI 80 kA narvAha kRSike dvArA hotA hai| kitane AzcaryakI bAta hai ki jisa deza meM sau pIche 80 AdamI kRSikAryameM nirata hoM vahA~ kRSaka sameta saukA bhI gujara na ho sake !! aura viliyama DigbI ( William Digby ) ke kathanAnusAra san 1797 se 1900 I0 taka arthAt 107 varSo meM jitane yuddha hue haiM unameM saba milA kara 50 lAkha manuSya bhI nahIM mere, kintu durbhAgya haiM ki utane hI samaya meM annake binA tIna karor3a paccIsa lAkha bhAratIya AtmAoMne tar3apa tar3apa kara zarIra tyAga kiyA !! ASTreliyA mahAdvIpake eka sarakArI skUlameM inspekTarane lar3akoMse prazna kiyA ki bhAratIyoMkA mukhya khAdya padArtha kyA hai ? eka lar3akene uTha kara uttara diyA- " unakA mukhya khAdya padArtha durbhikSa hai !" usakA yaha kathana akSarazaH satya hai / bhAratako jitanA peTa bharaneko anna nahIM milatA utanA yaha bhUkhA hI rahatA hai / aThArahavIM zatAbdImeM kevala 4 durbhikSa par3e / kiMtu tabase dhIre dhIre isakA jora bar3hane lagA / unnIsavIM sadI meM 1800 se 1825 I0 taka dasa lAkha, 1825 se 1850 I0taka pA~ca lAkha aura 1850 se 1875 taka paMcAsa lAkha manuSya annake binA kAla - kavalita hue / taduparAnta 1875 se 1900 I0 taka arthAt ina 25 varSakI, durbhikSa lIlAkI vikarAlatA dekha kara to chAtI phaTane lagatI hai / kevala 25 bau 28 durbhikSa par3e aura lagabhaga cAra karor3a bhAratavAsI udarajvAlAse bhasmIbhUta hue | vaha bhArata, pahalekA jikra chor3ie, jo Aja bhI saMsAra ke Adhese adhika bhAgako apane upajAe annase bhara detA hai, usIkI santAna isa prakAra bhUkhoM mare, yaha kitane Azcarya For Private And Personal Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kRSi aura paritApakA viSaya hai ! pichale varSoMmeM Aja taka jisa bhauti durbhikSa daityakA avirAma AkramaNa hotA A rahA hai usa anupAtase yaha AzA karanA vyarthaM na hogA ki thor3e dinoMmeM hama sabake saba dAne jada ho jAyeMge | aba vicAranekI bAta yaha rahI ki isakA kAraNa kyA hai ? isa viSayameM vizvAsake liye maiM apanI orase kucha na kaha kara videzI vidvAnoM kI hI rAya udhRta karU~gA / sAdhAraNataH loga samajhate haiM ki durbhikSa anivArya haiM-roke nahIM jA sakate aura unake pradhAnataH do kAraNa haiM / (1) samaya para varSAkA na honA yA varSAkA kama honA / (2) ucitase adhika janasaMkhyA / saNDaralaiNDa sAhabakA kathana hai ki bhAratavarSa bahuta bar3A deza hai, varmA sahita itane vizAla dezase nyUyArka ( amerikA ) ke sadRza 36 rAjya kATe jA sakate haiN| pratyeka sthAnakA jala-vAyu bhI bhinna bhinna hai / bhUmi bhA ekasI nahIM, kahIMkI jamInameM UrvarA zakti kama aura kahIM adhika hai / vRSTi bhI kahIM adhika hotI hai to kahIM nyUna / / ___ hama logoMko tIna bAteM sadA dhyAna rakhanI caahie| pahalI bAta to yaha hai ki aisA kabhI nahIM hotA ki samasta dezameM eka sAtha durbhikSa par3A ho / ataH yaha kahane kI AvazyakatA nahIM ki akAlake duSkAlameM bhI hamAre dezake kitane hI sUboMmeM itanA anna paidA hotA hai ki yadi vaha bAhara na bheja diyA jAya to mahA vikarAla durbhikSa meM bhI hamAre eka bhAI ke bhI bhUkhoM maranekI naubata na Ave / dUsare AbapAzIkI zikAyata bhI Apa nahIM kara sakate haiN| kyoMki IzvarIya prakRtikI kRpAse yahA~kA bhautika saMgaThana bhI bar3e ThikAnekA hai| ApakA svadeza do dizAoM meM samudrase ghirA hai| prAntoMmeM nahara aura bar3I bar3I nadiyA~ phailI haiM / maiM mAnatA hU~ ki itane sAmAna hI AbapAzIke liye yatheSTa nahIM, kintu isa dazAmeM bhI hamAre yahA~ annakI For Private And Personal Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / upaja kama nahIM hotii| tIsare isake atirikta Apake dezameM aisA koI sthAna na hogA jahA~ relakI lAineM sA~pako taraha na ghusa gaI hoN| isa prakAra sukhI prAntoMse dukhI prAntoM taka saralatA pUrvaka anna pahu~cAyA jA sakatA hai / isase pAnI barasanekI kamIkI bAta mAnate hue bhI yaha siddha hotA hai ki na durbhikSa par3ane cAhie, na itanI jAne hI jAnI caahie| para kheda hai ki yahAkI dukhI prajAoMke pAsa anna mola leneko paise hI nhiiN| jisake pAsa hai vaha kharIda kara le hI jAtA hai| __ aba dUsarA prazna AbAdIkA hai / yaha bhI vyartha sA hI hai / kyA duniyA bharase yahAkI hI AbAdI jyAdA hai ! bhAratavarSakI AbAdI yUropakI apekSA kama hai, aura phira bhI yUropameM kabhI koI durbhikSako sva-nameM bhI nahIM dekhtaa| bhUmaNDalake aneka dezoMmeM khetIke yogya bhUmikA abhAva hai, tathApi vahAke loga bhUkhoM na mara kara sAlabhara cainakA vaMzI bajAte hue apanA kAlayApana karate haiN| apane upajAye annase vahA~ke nivAsI sAla meM kevala 90 dinake lagabhaga nirvAha kara sakate haiM; to kyA bAkI dinoMmeM vahA~ke loga havA khAkara jIvita rahate haiM ? jarmanIkA bhI yahI hAla hai| vahA~kI upaja bhI jarmanoMkI kevala 104 dinoMkI khurAka hai / aura dezoMkI bhI yahI dazA hai| isa para bhI kucha javAba hai ki sAta samudra pAravAle to yahA~se anna ma~gA kara bhojana kareM aura hamAre gharameM annakA Dhera lagA rahane para bhI hama bhUkhoM mareM / isameM koI sandeha nahIM ki kRSikI unnatikI yahA bar3I AvazyakatA hai aura bahutasI bhUmi jo abhI be-jotI paDI hai, use AvAda karanA cAhie / kintu yaha bhI nirvivAda hai ki yadi suprabandha ho to yahA~ durbhikSa phaTaka bhI nahIM sktaa| For Private And Personal Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kRSi | 31 ina bAtoMko dhyAna meM rakhakara aba phira bhI durbhikSake sacce kAraNakA patA lagAnA hai / thor3e hI parizrama yA khojase yaha rahasya khula jAtA hai| mere vicArAnusAra durbhikSakA mukhya kAraNa hai bhAratavarSakI daridratA / " nahiM dArida sama dukha jaga mA~hI " isa padyakA dUsarA caraNa bhI yAda rakhane yogya hai, bhUlie mata" parAdhIna sapanehu~ sukha nAhIM / " -tulasI bhAratavAsiyoMke sAre AtaGkakA mUla kAraNa unakI aparimita daridratA -- be-hisAba garIbI-- hai / unako sadaiva hAya hAya lagI rahatI hai| ve jo kucha paidA karate haiM usake cAra hissedAra khar3e ho jAte haiM / jamIdAra, sAhUkAra yA mahAjana, AvapAzIkA mahakamA aura majadUra / ina cAroMmeM se pahale tIna to itane jabaradasta haiM ki binA unako cukAye unase kisI bhA~ti chuTakArA hI nahIM / isa prakAra de cukane para jo kucha unake pAsa zeSa rahatA hai usase ve do mahIne yadi apanA guz2ara kara leM to ganImata samajhie / bAdako kira jevara, thAlI loTA, Dhora Adi bandhaka rakha kara yA beca kara ve apane dina kATate haiM / itane para bhI pUrA nahIM hotA to jamIMdAra yA sAhUkArake yahA~ ar3a kara baiTha jAte haiM aura kheta yA ghara rehana kara kucha rupayA le Ate haiM / yahA~ taka to unako sAdhAraNa dazAkA varNana huaa| durbhikSameM kyA dazA hotI hogI yaha Apa svayaM vicAra leN| apane zarIra ke sivA usa samaya unake pAsa apanI sampatti raha hI kyA jAtI hai ? phira ye kyA karate haiM- dhanahIna aura balahona hokara prANa visarjana kara dete haiM yA durbhikSakI phasalakI bhA~ti khetahImeM sUkha kara paTarA ho jAta ha / For Private And Personal Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 32 bhAratameM durbhikss| eka samaya lArDa karjanane bar3e abhimAnake sAtha kahA thA ki bhAratavAsiyoMkI vArSika Aya 30) ru0 se kama nahIM / kiMtu bhAratahitaiSI mi0 DigbIne usa hisAbako galata sAbita kara dikhAyA ki yahA~vAloMkI vArSika AmadanI kevala 18 // ) ru0 hai| Taiksa Adi cukAne ke bAda anumAnataH ghaTa kara 14 ) yA 15) ru0 hI raha jAtI hai| isa suvarNamaya vistRta bhumikI Aya to yaha, kiMtu aura aura dezoMkI Aya to jarA dekhie-~deza, vArSika aay| ASTreliyA iMglaiNDa 630) saMyukta rAjya amerikA beljiyama 420) phrAMsa jarmanI 330) bhAratavarSa kahie yaha abhAgA deza auroMkI apekSA kitanA kaMgAla hai ! jisa car3hI-bar3hI daridratAke kAraNa usako peTa bhara anna duSprApya ho rahA hai vaha bhalA apane yahA~ kina kina cIjoMmeM sudhAra kare ! hamAre bhAratIya kRSaka kUpa-maMDUkakI bhA~ti apane paitRka khetoMmeM kIr3oMke jaise bane rahate haiN| kabhI bAharake nagaroMkA pravAsa nahIM karate / yAtrA karanese Darate aura kaoNpate haiN| pravAsase jJAna, vIratA utsAha aura navInatA AtI hai| parantu ye loga apanA ghara nahIM chor3ate / kRSaka apane dezakI dazA nahIM samajhate / deza-dazAkA vicAra to dUra rahA, ve pazukI bhAti AhAra, nidrA, bhaya, maithuna aura For Private And Personal Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kRSi / apane kAmameM hI tuSTa rahate haiN| kRSimeM lagI huI jAti kadApi dAsatvase mukta nahIM ho sakatI / svecchAcArI rAjA, saradAra yA brAhmaNa Adi sadA inheM pAdAkrAnta karate rahe haiN| vartamAna kAlameM hI dekha lIjie eka dubalA patalA, eka dhakke meM 4 gulATeM khAkara muha~ke bala giranevAlA 5) ru. mAsikakA caparArAsI bhI becAre dIna kRSakoMke do ThokareM mAra hI detA hai, mAno ye usake bApake naukara hoN| aise nIca atyAcAra saha lenekA kAraNa yahI hai ki hamAre kRSakoMke aMga-pratyaMgameM dAsatAkA bhAva bhara gayA hai / jarA vicArie bhAratIya kRSakoMkI kaisI durdazA hai / unake sira para koI-na-koI bhaya sadA savAra rahatA hai / to bhI kRSakoMkI hI saMkhyA bar3hatI jAtI hai| mukhya bAta to yaha hai ki nirdhanatA unheM kRSaka banA rahI hai| jarmanI aura amerikA jaise deza bhI kRSi-pradhAna deza haiM, para vh| kRSikI paidAvAra bar3ha rahI hai aura kRSakoMkI saMkhyA ghaTa rahI hai / kAraNa yaha ki ve dUradarzitA aura buddhimattAse kRSikArya meM unnatike sarvocca zikhara para car3ha gaye haiN| bhAratIya kRSakake mukAbale meM eka a~gareja cAra gunA aura eka amerikana kRSaka ATha gunA kAma kara sakatA hai| amerikAkI kRSividyA sarvocca hai| vahA~ nitya naye parivartana aura sudhAra kiye jA rahe haiM / kRSi-sambandhI pratyeka kAryake sudhArameM ve loga dattacitta haiM / kRSi-sambandhI aujAroM, kaloM AdimeM unhoMne bahuta kucha sudhAra kara DAlA hai / ve bhAratavarSakI bhaiAti paradAdAke hAthake banAye halako calAnA apanA dharma nahIM samajhate / amerikAke kRSaka dhanI, tejasvI, yazasvI, zikSita aura svataMtra haiN| amerikAne kRSikArya meM apAra saphalatA prApta kara lI hai| yadi vahA~vAloMko apane khetameM pAnI dene kI AvazyakatA hotI hai to bhAratIyoMkI bhaiAti ve carasa,raha~Ta,yA dakalIse dinabhara sira nahIM phodd'te| For Private And Personal Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / unake kevala eka baTana dabAne mAtrase bijalI dvArA yatheccha jala khetoMmeM A jAtA hai / phasala kATaneke liye eka do manuSyoMse calAI jAnevAlI mazIneM hajAroM manuSyoMkI AvazyakatAkI pUrtI kara detI hai| yadi bAdala ghumar3e aura unase phasalako hAni honekI AzaMkA ho to ve bar3I bar3I topoM dvArA AkAzakI ora gole barasA kara bAdaloMko phAr3a DAlate haiM aura unheM titara-bitara kara dete hai| hamAre bhAratIyoMkI bhA~ti ve use indrake bhiztIkI mazaka samajha kara hAtha jor3a kara praNAma nahIM karane lagate / vhN| yadi pAlese khetako hAni hone kA bhaya ho to unake pAsa aise yaMtra haiM jinakI sahAyatAse ve khetoMmeM garmI paidA kara unheM pAlese bacA lete haiN| bhAratIya kRSakoMke sira para sadA varSA, ole, pAle aura TiDDI AdikA bhaya savAra rahatA hai| __ hamAra yahA~kA zikSita samudAya kRSiko niMdya aura ga~vArU dhandhA samajha kara usa ora dhyAna nahIM detA / becAre apada, ajJAna kisAna jo kucha kara rahe haiM vahI bahuta hai, nahIM to saMsAra bhUkhoM mara jaataa| jamIneM barAbara jutatI rahatI haiM aura boI jAtI haiM ataH unameM urvarAzakti bilakula nahIM rahI gii| bhUmi kamajora ho jAnese usameM upaja nAma mAtrakI hotI hai| uttama khAda dekara use zaktivAna banAnA hamAre kRSakoMko nahIM AtA aura AtA bhI hai to daridratAke kAraNa unake pAsa usake sAdhana hI nahIM hote / bhalA jisa bhamiko zaktivAna banAnake liye koI khUrAka na dI jAve aura usase phasala acchI pAnekI AzA kI jAya to yaha kitanI mUrkhatA hai| hamAre kRSaka Adhunika kRSi-vidyAse bilakula anabhijJa haiN| apane purAne hala aura mare bailoMse sar3A yA kharAba bIja cAra aMgula gaharI bhUmi phAr3a kara DAlanA hI unheM AtA hai, padA ho yA na ho| ve apane bhAgyake bharose baiTha jAte haiN| For Private And Personal Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kRSi / kRSikAryakI mukhya vastu khAdakA banAnA yA use upayogameM lAnA unheM bilakula hI nahIM AtA / apane Alasya aura ajJAnase hama aisI aisI vastuoMko-jinase karor3oM rupayoMkI khAda bana sakatI hai, pheMka diyA karate haiN| gobarakI khAdameM paudhoMke AhArake pratyeka aMza (1) Aksijana, (2) kArabana, (3) hAiDrojana, (4) keloziyama, (5) magneziyama, (6) lohA, (7) gandhaka, (8) nAiTrojana aura (9) phAsapharasa maujUda haiM, parantu apanI bhUlase--jo bahudhA daridratA-janya hotI hai hama kaNDe banA kara gobarako jalA kara rAkha kara DAlate haiN| kitanI anadhikAra ceSTA hai ki paudhoMke AhArako hama jalA kara bigAr3a dete haiM / kyA kiyA jAya, ise kRSakoMkA doSa kaheM yA daridratAkA, jo unheM aisI mUrkhatAe~ karane ke liye majabUra karatI hai| yadi bhUmike bhItara paudhoMkA AhAra upasthita nahIM hotA to ve usI bhaiAti mara jAya~ge jaise durbhikSameM manuSya / ata eva bhAratIya kRSakoMko ucita hai ki ve bhAgyake vicAroMko chor3a kara khAda dene ke vicAroMko uttejana deM, jisase unakI daridratAkI pukAra paramAtmA suna sake / kaNDe banA kara phUka denese koI vizeSa lAbha bhI nahIM / mAna lIjie, eka jor3I bailase prativarSa 120 mana gobara mila sakatA hai, jisakI 80 mana uttama khAda taiyyAra kI jA sakatI hai| yadi prati dasa mana eka rupayA mUlya mAna liyA jAye to vaha ATha rupaye kI huI / aba kaNDoMkA hisAba lojieN| isI gobarale kaNDe taiyyAra karAye jAve to 60 mana hoMge, jo ginatI meM 19200 hoMge aura pratyeka kaNDA Aca pAvakA hogA / yadi 40 kaNDoktA mUla eka paitA ho to sabakA mUlya 7 // ) ru. hogaa| praphaTameM ATha Ane kA hI antara hai, para khAdase aparimita lAbha hai aura kaNDokA lAbha rAkha hai| For Private And Personal Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| san 1909 I0 meM bhAratameM baila, gAya, meMDhe, bakarI, bhaiMsa, ghor3e Adiko saMkhyA lagabhaga eka karor3a thii| anumAnase jAnA gayA hai ki prati Dhora68mana khAda prati varSa taiyyAra ho sakatI hai| isa hisAbase 68 karor3a mana khAda aura eka rupayekI dasa manake hisAbase 6 karor3a 80 lAkha rupayoMkI hotI hai| jise hama kaNDe banA kara jalA DAlate haiM / yadi kahIM khAda banAI bhI jAtI hai to anupayogI rItise banAI jAtI hai, jo kisI kAmakI nahIM hotii| isI prakAra pazuoMkA mUtra bhI lAkhoM rupayoMkA hamArI anabhijJatAse vyartha jAtA hai / mUtrakI khAda itanI uttama hotI hai ki usake guNoMko dekha kara dAtoM tale u~galI dabAnI par3atI hai / parantu jisa burI tarahase hamAre deza meM usakA sattAnAza hotA hai usako bhI dekha kara dAtoM tale u~gulI. dabAnI par3atI hai ! gobarakI khAdase uttama khAda bhI hotI hai| vaha khAda hai haDDIkI / paraMtu hamAre bhAratIya kRSakoMko isakA svapnameM bhI dhyAna nahIM / pahale gA~voMke AsapAsa pazuoMkI haDDiyA~ bahutAyatase par3I rahatI thiiN| paraMtu Ajakala vahA~ eka haDDI bhI nahIM dikhAI detii| kAraNa yaha ki yUropake kRSaka jo haDDiyoMkI khAdake lAbhase bhalI bhAMti paricita haiM, bhAratase haDDiyA~ ma~gA kara unakI bahuta hI lAbhadAyaka khAda banA kara apane khetoMko behada upajAU banA rahe haiN| vilAyatake kRSakoMke atirikta yahA~ke haDDI bhejanevAle ejeNToMko bhI bahuta lAbha hotA hai| bhAratIya kRSakoMkI mUrkhatAkA isase bar3ha kara aura kyA pramANa hogA ki haDDIke samAna lAbhakArI vastuko, jo kRSi aura kRSakoMkA prANa hai, kaur3iyoMke mola videzI dalAloMke hAtha bece dete haiN| bhAratavarSase sahasroM, lAkhoM mana haDDiyA~ jahAjoMmeM lada kara jAtI haiM aura iMglaiNDa, jarmanI, For Private And Personal Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kRssi| Y 'phrAMsa aura AsTreliyA ityAdi dezoMko harAbharA aura baliSTa banAtI haiN| samasta yUropa mAMsAhArI hai, ata eva vahA~ haDDiyoMkI bahutAyata to hai hI, to bhI apanI bhUmiyoMko ratna-prasU banAneke liye ve bhAratase haDDiyA~ ma~gA rahe haiM / bhArata saMsArameM, khetIke kAmoM meM eka pratiSThita deza hai, jise eka eka haDDIkI AvazyakatA hai / to bhI usake yahA~se prati varSa adhikAdhika haDDiyA~ videzoMko jA rahI haiN| yaha bAta mUrkhatA pUrNa aura hamArI ajJAnatAkI dyotaka hai / kevala eka varSa 1910-1911meM 10291950) ru0 kI haDDiyA~ bhAratase videzoMko gii| lagabhaga 70 hajAra Tana haDDiyA~ prati varSa bhAratase bAhara jAtI haiM / yadi bhAratIya kRSaka haDDiyoMko kAmameM lAveM to bhAratameM durbhikSa kyoM par3e ? thor3A dhyAna dene para hI alpa vyayameM yahA~ haDDiyoMke pahAr3ake pahAr3a laga sakate haiM / yUropake dezoMmeM haDDIkI khAdakA mUlya 30 ) prati mana hai / bhAratIyoMko socanA cAhie ki videzI kRSaka itanI maha~gI khAda apane khetoMmeM DAla kara manacAhI upaja karate haiN| yadi bhArata cAhe to vahI haDDIkI khAda 5) ru. prati manameM taiyyAra kara sakatA hai / haDDiyoMmeM phAsapharasakA aMza bahuta hotA hai jo paudhoMkI bar3hiyA khUrAka hai| - isake atirikta viSTAkI khAda bhI Upara likhita donoM khAdoMse bahu mUlya hai / ise Golden Mannure arthAt sunaharI khAda bhI kahate haiN| parantu isake prayogako loga apavitra samajha kara isase ghRNA karate haiN| cIna aura jApAnake manuSya jinhoMne khetImeM adbhuta unnati kI hai aura jahA~kI kRSi-vidyAkA pracAra saMsArameM prakhyAta hai, mAnuSika mala-mUtrakI khAda banA kara acchI khetI karate haiN| ve maileko apane hAthoM uThAte aura usakI rakSA karate haiM ve ghara-ghara mailA mola lene jAte haiN| jaba unako bhAratake sambandhameM For Private And Personal Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 28 bhAratameM durbhikSa / mailese ghRNAkA samAcAra sunAyA jAtA hai taba ve bahuta Azcarya karate haiN| unakA yaha dRr3ha vicAra hai ki bhUmi upajAU banAneke liye isa khAdakA prayoga sarvottama hai| videzoMmeM to usakA mUlya hai,. para bhAratameM nagaroM aura kasboMkA mala-mUtra dUra taka khetoMmeM na pahu~cA kara nadiyoMmeM DAla diyA jAtA hai, jo ulaTA hAni-prada hotA hai / aisA karanA mAno lAkhoM rupaye pAnImeM pheMka denA hai / bhAratake samAna dIna dezakA yadi eka rupayA bhI kho jAya to usake liye bar3A hI dukhadAyI hai| aisI dazAmeM bhAratakA karor3oM rupayA prati varSa khonA kitane Azcarya aura duHkhakI bAta hai / laNDanameM yadyapi mailekI khAda banAne kA uttama prabandha hai tathApi vahA~ke kRSi-vijJoMne anumAna kiyA hai ki laNDanake mailese itanI khAda taiyyAra ho sakatI hai jisakI kImata 31 karor3a 50 lAkha rupaye ho sakatI hai / maileko khAdakA mUlya prati manuSya pA~ca rupaye vArSika rakhA gayA hai / beljiyamameM isakA mUlya prati manuSya prati varSa 10) rakhA gayA hai| bhAratakI jana-saMkhyA 32 karor3a hai| ata eva kamase kama pAMca rupaye prati varSa prati manuSyake hisAbase bhAra. tako eka araba, sATha karor3a rupaye vArSika hAni uThAnI par3atI hai| bhAratakI myUnisipelaTiyA~ kaThinatAse eka karor3a rupayA vArSika paidA karatI hoNgii| bhAratakI yaha mailekI khAda 45625000 ekaDa bhUmiko upajAU banAneke liye paryApta hai| khAda kaI tarahakI hotI hai| yadi una sabakA hAla saMkSiptameM bhI yh| likhane baiThe to kaI puSTa ra~ge jA sakate haiM, ata eva mukhya tIna prakArakI khAdoMkA varNana hI yahA~ para alaM hogaa| mukhya bAta yaha hai. ki bhAratIya kRSaka apane khetoMmeM khAda denA jAnate hI nahIM / eka bAra lekhakane eka gAvake jamIMdArase pUchA ki kyA yahA~ khAda banAI nahIM jAtI ? usane uttara diyA nahIM-taba maiMne pUchA,to phira khetoMmeM upaja For Private And Personal Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kRssi| acchI nahIM hotI hogI ? usane kahA--khAdase kyA hotA hai, rAmajI deM to hara bahAne de sakate haiN| maiMne kahA yadi gaDDhA khoda kara usameM kriyA-pUrvaka khAda taiyyAra kI jAya aura usa para chappara Adi banA kara usakI rakSA kI jAya to bahuta kucha upaja ho sakatI hai| usane kahA--- hamAre bApadAdoMne aisA nahIM kiyA-ityAdi / pratyeka gAvameM hara prakArako khAda banA kara becanevAloM tathA kRSisambandhI anya vastuoMke becanevAloMkI AvazyakatA hai| sAtha hI kucha zikSita puruSoMko isa kArya meM agrasara hokara hamAre kRSakoMke patha-pradarzaka yA Adarza bana kara calanekI AvazyakatA hai / hamAre a~garejI par3he-likhe loga bI0 e0 kI DigrI prApta hote hI vakAlatakI ora apanI najara na daur3A kara amerikana kRSakoMkI a~Ati kRSikI ora apanA lakSya kareM to bhAratakA bahuta kucha upakAra ho sakatA hai| videzI logoMne kevala kRSikA hI Azraya nahIM liyA ha, kintu vyavasAya adhika aura kRSiko kama kara diyA hai| yh| usake viparIta dekhane meM AtA hai| dUsare dezoMko khAneko bhArata de detA hai, phira phika kisa bAtakI ? unhoMne vyavasAya dvArA bahuta dhana saMgraha kara liyA hai, ata eva ve jahA~se mila sakatA hai maha~gese maha~gA anna lekara bhI khA sakate haiN| bhArata khuda bhUkhA rahatA hai aura dUsaroMkI kSadhA zAMta karatA hai, kaise Azcarya kI bAta hai !! hamArI gavarnameMTa bhI to idhara dhyAna nahIM detii| bhArata jo kucha mara-khapa kara paidAkaratA hai vaha bAhara calA jAtA hai| bhAratake saikar3oM manuSya prati dina kAlake gAlameM bhUkhoM marate hue pahu~ca rahe haiM / itane para bhI hamArI sarakArako hamArI sudhi nahIM ? yaha bar3A hI vicitra svArtha hai / kyA hama usakI prajA nahIM haiM ? kyA hamAre rakSaNakA bhAra usake sira nahIM hai ? kyA vaha ye sAre gulacharre bhAratake pIche nahIM ur3A rahI hai ? For Private And Personal Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 58 24 bhAratame durbhikSa / vaha rakSaka, jise zaraNAgatakA dhyAna bhI nahIM, rakSaka kahA jAya yA bhakSaka ! - hamAre deza meM to kRSikI upajake mAnase adhika kRSakoMkI saMkhyA hai / hama kyoM na bhUkhoM mareM ? hamAre dezake manuSya daridratAse ghabarA kara khetIke sivA anya kAryako vaise hI nahIM karate jaise a~garejI par3he-likhe bhAratIya sivA gulAmoke dUsarA kAma nahIM dekhte| hama nIce eka nakazA dete haiM jisameM yaha dikhAyA gayA hai ki anya dezoMmeM prati zata kitane manuSya kina kina pezoMke karane vAle haiMdeza, kRSi, zilpa, vyApAra iMglaiNDa amerikA jarmanI bhArata isake pUrva I0sanameM, kRSaka phii-sdii| amerikA 1720 jarmanI 1552 iMglaiNDa 1241 anya dezoMmeM to kucha-na-kucha ghaTe, kintu bhAratameM 14 prati zata kRSaka bddh'e| kisI samayameM ukta deza bhI, bhAratase atyaMta dona-hIna dazAmeM the| parantu unhoMne vidyA-balase Aja apanI unnati kara lii| bhAratIya yadi sudhArakI ora dRSTi DAleM to kucha kAlameM hI deza dhAnya aura dhanase paripUrNa dikhAI dene lage / anya dezoMmeM kRSaka kama aura upaja adhika hai| kevala yahI eka abhAgA deza hai, jhN| mUrkha kRSaka adhika aura upaja kama hai ! 28 deza, For Private And Personal Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir aaaaamaamanamarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrnmmmm kRSi / __mukhya bAta to yaha hai ki hamAre bhAratIya kRSaka zikSita nahIM haiM aura na ve zikSita banAe jA sakate haiN| kyoMki hamArI gavarnameMTa zikSA-pracArake liye itanA kama vyaya svIkAra karatI hai jo nAgarikoMke liye hI paryApta nahIM hai, phira bhalA jaMgaloM aura choTe choTe gA~voM meM rahanevAle kRSakoMke bAlaka kaise zikSA prApta kara sakate haiM ? ye kucha bhI zikSA prApta nahIM karate aura apane dhandhe meM laga jAte haiN| yahI kAraNa hai ki deza meM jitanA anna paidA kiyA jA sakatA hai, utanA nahIM hotA / yaha bAta ThIka hai ki dehAtameM adhika zikSA nahIM dI jA sakatI, kiMtu kamase kama unheM itanI zikSA bhI to milanI Avazyaka hai ki loga yaha samajha sakeM ki kAle aura saphedameM kyA aMtara hai ! baniyese hisAba karate samaya use samajhA sakeM aura apanA hisAbakitAba khuda samajha skeN.| mere kahanekA tAtparya yaha nahIM hai ki kRSakoMko bI0 e0 yA ema0 e0 taka paDhAyA jaave| nahIM, unheM khetI karane aura khAda banAneke DhaMga sikhAye jAnekI parama AvazyakatA hai| kRSakoMke liye kRSi-zikSA anivArya ho taba ThIka hogaa| kaunasA bhUmi kisa phasalake lAyaka hai, eka phasala hone ke bAda usa khetameM aura kaunasI vastukA boja DAlanA cAhie, khAdake liye kyA karanA hogA, ityAdi Avazyaka bAtoMko binA jAne ve kaise uttama avasthAko prApta ho sakate haiM ? isameM sandeha nahIM ki ( India is a continent of villages ) para sAtha hI hameM lokamAnya mahAtmA tilakake nimna vAkya na bhUla jAnA cAhie "hamAre gA~voMkI kyA dazA hai ?-gA~voMmeM pAThazAlAoMkA samucita prabandha na honese hamAre grAma nivAsI apana baccoMko nahIM par3hA sakate, isa liye yaha prabandha hameM svayaM karanA caahie|" ___ naye kRSakoMko naye naye aujAroM dvArA navIna paddhatike anusAra naI jinsoM kI khetI karanA likhalAnA cAhie / isa AvazyakatAkI For Private And Personal Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 42 bhAratameM durbhikSa / pUrtika liye bhArata meM prArambhika zikSA muphta aura anivArya hone kI nitAnta AvazyakatA hai / zrImAn gvAliyara narezane kRSakoM ke sudhArakI ora dhyAna diyA hai aura saikar3oM hajAroM rupaye prati varSa vyaya karake kRSakoM ko kArya-pada banAne kA prayatna kiyA hai 16 1 jamIdAra hitakArINI sabhA " sthApita karake usakI orase bahutase upadezaka niyata kiye haiM; jinakA gA~va gA~va jAkara jamIdAroMko upadeza denA kartavya kArya hai / parantu - isa vibhAgakA kAma bilakula DhIlA hai / mere vicAra se isameM nimna likhita doSa haiM / ( 1 ) upadezaka saMskRta phAkanevAle haiM, jo apane manake bhAva kRSakoM para prakaTa nahIM kara sakate / ( 2 ) unheM vyAkhyAna denA nahIM AtA / ( 3 ) unake upadezoM meM ve hI sAdhAraNa bAte haiM jinheM mAmUlI kRSaka bhI jAnate haiM / ( 4 ) kaI nazebAja haiM / ( 5 ) bahutase heTakArTaroM para par3e Ananda kiyA karate haiM / ( 6 ) kaI. gA~voM meM cakkara mAra kara apane ghara A baiThate haiM / isI prakAra jamI - dAra, tahasIladAra AdikI khuzAmada barAmada karake apanI DAyarI bharate rahate haiM / ina upadezakoMke upadezoMse kRSakoMko yA kRSikI kyA unnati huI, isakA pUchanevAlA koI nahIM / kitanI jagaha inhoMne khAda banAneko nUtana yuktiyA~ batA kara khAda taiyyAra karAI ? kitanI jagaha khetI ke aujAroMmeM sudhAra karAyA ? kitanI Usara bhUmi urvarA aura urvarA adhika upajAU taiyyAra karAI ? paidAvAra meM inake upadezoMse kitanI vRddhi huI ? ityAdi / ina sabakA uttara " harikA nAma " hai / bhalA aise kahIM kRSike kAryakI unnati ho sakatI hai / kadApi nahIM / mahArAjakA yaha kArya stutya avazya hai / parantu jamIdAroM ko zikSita banAnekA mArga ThIka nahIM hai / isake rUpameM parivartana aura sudhArako adhyanta AvazyakatA hai / For Private And Personal Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lgaan| anwvvvvv lgaan| lukedAra yA jamIMdAroMko kRSaka kahanA sarvathava bhUla hai / ye " sarakAra aura kRSakake bIcake dalAla haiN| kRSakoMko jUte lagA kara-kaSTa dekara-lagAna vasUla karanA unakA kAma hai / khairA rAjpake kRSakoMkI durdazA hamAre bhAratake sacce bhakta mahAtmA gAndhIse nahIM dekhI gaI, taba unhoMne satyAgraha dvArA kRSakoMko vijaya prApta karAI / vihAra prAntake campArana jilekI bhI yahI dazA hai / vahA~ bhI nilahe goroMke atyAcArase unnIsa lAkha prajA, hara hAlatameM taMga thI / yahA~ taka ki kevala inhIM atyAcAroMke kAraNa use loga bhAratavarSakA phijI kahane lage the / paramAtmAkI kRpAse vahA bhI aba kisI prakAra mahAtmA gAndhIkI satata ceSTAke kAraNa zAnti sthApita ho gaI hai / aura bhI aneka pratyakSa udAharaNoMse Apa vicAra kara sakate haiM ki dezake kRSakoMkI kaisI durgati hai / khairA rAjya hI kyA, yadi mahAtmA gAndhI pratyeka rAjyake kRSakoMkI dazA para dhyAna deM to vaha ati vicAraNIya milegii| idhara karmavIra mahAtmA gAMdhI hamAre bhAratIya kRSaka samudAya para atyAcAra dekha kara dukhI ho unakI isa avanati para A~sU bahAte haiM, to dUsarI ora bandhughAtI jamIdAroM aura tAllukedAroMne kRSakoMko ujAr3a denA hI nizcaya kiyA hai / becAre asahAya, nirbala kRSakoMkI pasIne kI kamAI para ye dalAla aura bhArata sarakAra Ananda kara rahI hai| ye garIba loga jo kucha paidA karate haiM, dUsaroMke sapurda kara apanI mRtyuke svapna dekhA karate haiN| hama kahA~ taka inakI durdazA likheM--ina baiMcAroM ke liye kevala pA~ca rupayekA liyA huA RNa bhI eka varSa meM cukA denA kaThina hai / itane meM usakI dugunI saMkhyA vyAja mahArAja kara For Private And Personal Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 44 bhAratameM durbhikSa / dete haiM / becAroMke gharameM khAneko anna nahIM, pahinaneko vastra nahIM, inakI durdazAkA varNana karate hRdaya vidIrNa hotA hai| ____ hamAre dezameM kRSakoMse mAlagujArI kisa kar3AIse vasUla kI "jAtI hai-jaise bher3a bakarIke zarIra parase kasAI khAla ucela liyA karate haiN| yahA~ke prAyaH sabake saba jamIMdAra 'zAyalAka'ke bAbA haiN| kisAna becAre 'eNToniyoM ke pautrase bhI namra aura ImAnadAra haiN| jamInakI mAlagujArIke Atirikta aura bhI kitane hI prakArake lagAna unase vasUla kiye jAte haiM jisakA kucha hisAba nhiiN| ve ginanImeM kamase kama 50 bhaiautike hoNge| inake hakadAra rAjake tahasIladAra, paTavArI aura caparAsI hote haiN| jisa kRSakako satyanArAyaNa bhagavAnakI pUjAke liye ATha Ane paise muzkilase milate haiM; usase ye vidhAtAgaNa jurmAne (!) ke rUpameM pA~ca pA~ca rupaye taka vasUla kara lete haiM / aura jurma bhI yahI ki tumane bAbU sAhabakI toMda bar3hAneke liye do sera dUdha athavA dahI aura eka carbIdAra bakarA nahIM bhejA ! unhoMne bAisikaLa yA hArmoniyama bAjA kharIdA, usameM tumane kucha bhI candA nahIM diyA ityAdi ! isa viSayameM Bishop Heber ( vizApa hebara ) sAhaba kahate haiM ki:--- ___ " bhAratameM Taiksa ( lagAna ) itanA liyA jAtA hai ki loga apanI unnati nahIM kara skte| jaba upaja acchI hotI hai taba bhI yahA~ke logoMke pAsa kara deneke uparAnta bahuta kama dhana bacatA hai; aura upaja huI to--yadyapi sarakAra durbhikSake samaya logoMkI sahAyatAke liye saikar3oM rupaye vyaya kara detI hai phira bhI na jAne kitanI striyA, puruSa aura bacce galiyoMmeM bhUkhe marate hI rahate haiN| isa viSayameM maiMne jina jina logoMse ekAntameM bAteM kI haiM, ve sabake saba eka svarase yahI kahate haiM ki ye saba phasAda yahA~ke lagAnoMke For Private And Personal Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lagAna / 45 adhika honese haiM aura inhIM kAraNoMse deza dina dina daridrI hotA jA rahA hai / " dUsare sthAna meM sara thiyoDara hopa sAhabakA kahanA hai ki: 88 To our revenue system must in candour be as cribed a large part of the indebtedness of the ryot." arthAt- -" lagAnakI jyAdatIke sabase ho raiyata karja ke bojha se dabI jA rahI hai / " vAstava meM yaha bAta yathArtha hai / garIvIkI A~ca aura lagAnake kor3e se kRSaka bilakula taMga A gaye haiN| phira bhI sarakAra ke pakSapAtI isa bAtako kaise kubUla kareMge ? ve to apane kharIte meM likheMge "Our assesment is not a source of poverty or indebtedness in India-it cannot be fairly regarded as a contributory cause of famine." < arthAt- hamArA lagAna bhAratakI daridratA yA RNakA kAraNa nahIM hai| bhAratIya durbhikSake kAraNoM meM se yaha eka kAraNa nahIM samajhA jA sakatA / " sunA hai, isake alAvA bhI ve kahate haiM ki prAcIna kAlameM rAjA loga bhUmi para Ajakalase kucha adhika hI lagAna lete the, aura bAta bhI satya hai| kiMtu mAlUma nahIM sarakAra isakA kyA uttara deto hai ki vaha aura nItiyoM meM prAcIna rAjAoMkA anukaraNa kyoM nahIM karatI ? basa, lagAna prApta karaneko bhAratIya prAcIna rAjAoMke anuyAyI bana gaye / kyA yahI nyAya kahAtA hai ? ve kahate haiM, Taiksa nAma mAtrakA hai| ThIka, kiMtu jarA aura dezoMke Taiksase mIlAna to kara dekhie / For Private And Personal Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 81) " 2)" 46 bhAratameM durbhikss| "jisa khetakI sau rupaye vArSika Aya hai usakA lagAna yoM denA par3atA hai:dezakA nAma, lagAna rupye| iMglaiNDa iTAlI jarmanI beljiyama 2 // , haoNlaiNDa bhAratavarSa 15 se 20),, tk| kaThinatA to yaha hai ki isa daridrAvasthAmeM bhI anya kaI dezoMko apekSA bhArata para Taiksa pA~ca pA~ca chaH chaH gunA adhika hai| so bhI ThIka vakta para dAkhila ho jAnA caahie| cAhe tumhArI phasala ho yA na ho| lagAna dene meM dera huI ki jamIna nIlAma kI gii| pariNAma yaha hotA hai ki hameM mahAjanoMkI zaraNa lenI par3atI hai| ve sUdameM kamAla hAsila karate haiM / mUla dhana 1) ru0 hai to dUsare varSa usIke tIna ho jAte haiM / kRSakoMko rupayA dete hI mahAjanako nIyata bada ho jAtI hai| ve pahale do cAra sAla taka to kar3e sUda para rupayA lagAte jAte haiM, aura antameM jaba icchA hotI hai taba rupayoMkI nAliza kara jamIna jAyadAda apane adhikArameM kara lete haiN| adAlata bhI A~kheM mUda kara eka rupayeke sUda sahita 5) ru0kI DigrI de hI detI haiN| __ mahAjanoM yA sAhUkAroMke yahA~se kRSakoM ko bahuta kar3e sUda para rupayA milatA hai, jisakI vajahase bhI ve tabAha-hAla rahate haiN| ata evaM jahA~ tahA~ dehAtI beMka-sahayoga samitiyA~ (Co-opera For Private And Personal Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lgaan| tive Societies ) sthApita honA paramAvazyaka hai, jinake dvArA kAztakAroMko alpa vyAja para yatheccha rupayA mila ske| hamAre mAnanIya samrAT mahodaya paMcama jArjane eka bAra apane zrImukhase kahA hai kiH___ " yadi isa dezameM sahakAritAkI prathA pracalita kI jAe aura usakA pUrA upayoga kiyA jAe to mujhe isa dezake kRSi-sambandhI kAryoM meM eka vizAla sundara bhaviSya dikhAI detA hai|" jarmanI, amerikA, AsTreliyA, iMglaiNDa Adi dezoMkI sthiti hamAre dezase bhI atyaMta kharAba thI, kiMtu dehAtI baiMkoM tathA sahayogasamitiyoM dvArA unhoMne apUrva unnati prApta kara lI / hamAre bhAratameM sabase pahale sara viliyama vaiDarbanane sahakAritAkA prastAva kiyA, parantu isakA prabhAva san 1815 I0 taka kucha na huaa| para san 1895 I0 meM madrAsa prAntIya sarakArane phreDarika nikolasana nAmaka mahAzayako yUropa meM isa liye bhramaNa karanekI AjJA aura sahAyatA dI ki ve dekheM ki sahakAritAke kauna kaunase prakAra yahA~ bhAratameM pracalita ho sakate haiM / inake bhramaNa parizramakA phala do vizAla khaMDoMmeM saMkalita hai, unakA nAma Land Banks for the Madras Residency madrAsa prAntake vAste jamIna sambandhI baiNk| idhara saMyukta prAntameM cirasmaraNIya choTe lATa TaoNmasana sAhabane Dyuparne mahAzayase isa ora vicAra tathA parizrama karanekA anurodha kiyA / tadanusAra DyUparne ne Peoples Ban k for N.1. uttara hindusthAnake liye janatAke baiMka nAmnI pustaka likha kara sahakAritAkA prasAra kiyA / isa samaya taka yaha kArya janatA aura prAntIya sarakArakA ho rahA / bhArata sarakArakA vizeSa dhyAna isa ora na gayA / para san 1901 meM hiMdusthAnake upakAraka lArDa karjanana For Private And Personal Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 48 bhAratameM durbhikSa / / eka kameTI sara eDavarDa laeNoNke AdhipatyameM niyukta kI aura san 1904 I0 meM sahakAritAkA pahalA ekTa pAsa huaa| isase kampanIekTake trAsase sahayoga-saMsthAe~ bacI aura ina saMsthAoMke sthApanameM adhika sudhAra aura unnati huI / sarakArane dayA kara aba isa asuvidhAko dUra karanA prAraMbha kiyA hai| jagaha jagaha para sahayoga-samitiyA (Co-operative Credit Societies ) sthApita ho rahI haiM / kisAnoMko nAma mAtrake sUda para rupayA diyA jA rahA hai / inakI uttarottara vRddhi ho rahI hai / isa samaya bhAratavarSa meM 12000 se adhika dehAtI baiMka, sthApita haiM / jinake 6 lAkha membara aura 5 // karor3IkI pU~jI hai / / astu / / aba prazna uThatA hai ki lagAna kama kaise ho ? isakA eka mAtra uttara hai ki davAmI bandovasta-sthAyI prabandha ( Permanent Settlement ) se / isa bandobastase isa samaya bahuta lAbha ho sakatA hai| a~garejoMke zAsanake samaya zurU zurU meM jamInake lagAnakA nirkha nizcita kara diyA jAtA thA / isa taraha aneka burAiyA paidA hotI thIM / yaha dekha kara pahale pahale lArDa kArnavAlisane baMgAla ahAtekA davAmI bandovasta kara diyA / jo mAlagujArI san 1793 I0 meM vahA~ke liye Thoka kara dI gaI thI, vahI Aja taka dI. jAtI hai| isa kAmase sarakArakI AmadanI kama avazya ho gaI, kiMtu rAjanaitika dRSTise use bar3A bhArI lAbha huA / dekhie haoNrnela sAhaba isa viSayameM kyA kahate haiM: "While the natives of the soil gained the permanent settlement as it is called, the Bri For Private And Personal Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir lgaan| tish have in the end lost much revenue. + + + But if there has been a loss in money there has been an incalculable gain politically. The foundation of all Government settlement of Bengal has bound the people in loyal devotion to the British Government." ___ arthAt-"dezI kRSakoMke lie davAmI bandobasta ho jAne para briTiza gavarnameMTako antameM lagAnakA bar3A nukasAna huaa| lekina yadi rupayoMkI hAni huI to rAjanaitika lAbha aparimita huaa| sarakArakI sArI nIMva prajAkI icchA para nirbhara hotI hai aura baMgAlake sthAyI bandobastase baMgAlI briTiza sarakArakI rAjabhakti meM ba~dha gye|" isameM vizeSa bAta yahI hai ki rAjyazAsanakI nIMva prajAkI prasanatA para avalaMbita hai, aura baMgAlake davAmI bandobastake kAraNa vahA~ko prajA sarakArakI bhakta bana gaI hai| yaha lAbha kucha kama nahIM hai| pustakake uttarArddha bhAgameM purAne akAloMkI kathA par3hanese mAlUma hogA ki bahutase akAla to kevala lagAna vasUla karanese pdd'e| rAjA-prajA donoMke hitake vicArase yaha atyAvazyaka hai ki lagAna kama kara diyA jAya / kitanA kama kiyA jAnA ucita hai, isa viSayameM mi0 okAnarakI ziphAriza hai ki " lagAna abhI kamase kama 25 phI saiMkar3e ke hisAbase avazya hI kama ho jAnA caahie|" vidita nahIM hotA ki sarakArako prajAke duHkha dUra karane meM itanI AnA-kAnI kyoM hotI hai ! yahA~ke dezabhakta netAoMne sAre dezake liye sthAyI prabandha karanekI kaI bAra prArthanA kI, para saba niSphala huii| san 1883 I0 meM to usane aisA karanese sApha hI inkAra kara diyA thaa| kiMtu aba inkAra karanese kAma nahIM clegaa| jaba taka sarakAra For Private And Personal Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 50 bhAratameM durbhikSa / lagAna kama na karegI, hama logoMkA uddhAra honA asaMbhava hai-bhAratase durbhikSoMkA dUra honA asaMbhava hai| tuma dayA karake hI kucha sahAyatA karo jisameM loga yaha kahanese bhI bAja AveM kiH "The condition of agriculture labourers in India is a disgrace to any country calling itself civilized. arthAt-bhAratIya kRSaka majadUroMkI dazA, kisI dezake liye jo apaneko sabhya kahatA ho, lajjAkI bAta hai " For Private And Personal Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AAAAAANI dridrtaa| dridrtaa| 'ridratAko bhI hama pahale durbhikSakA eka kAraNa likha Aye haiN| 1dekhie daridratA kyA kara sakatI hai| udAharaNArtha, eka daridra kAztakArakI dazA para jarA dhyAna dIjie-gharameM baila nahIM, boneko anna nahIM / phasalake taiyAra hone para niMdAIke liye majadUroMke deneko paise nahIM / kahIMse bhAr3e para baila lAkara jaldI jaldI jaisA juta sakA, kheta jota DAlA / kahIMse RNa lekara bIja bakhera diyA / varSA adhika honeke kAraNa vaha bIja pAnImeM baha gayA yA gala gayA to phira kahIMse hAtha-paira jor3a kara jaisA burA bhalA bIja milA lAkara khetameM bo diyaa| jaba khetameM 10 / 12 iMca u~ce paudhe hue to mahAjanake yahA~se 4) ru0 niMdAIke liye le Aye / usa mahAjanane eka rupayeke 15 serake bhAvase 60 sera annakI ciTThI likhA lI, TikaTa lagA kara usa para usake a~gUThekI chApa lagavAlI aura do manuSyoMke gavAhIke sthAna para hastAkSara karA liye / usa kRSakakI phasala paka kara jaba kucha anna hAtha-palle par3A to sabase pahale mahAjanako, rupayekA gyAraha serakA bhAva hone para bho pandraha serake hisAbase hI denA pdd'aa| isa prakAra vaha 4) ru0 meM 5/0) kA anna de aayaa| khetakI jutAI, bIja tathA niMdAI acchI na honeke kAraNa upaja bhI kama huii| kucha mahAjanane taulameM bhI adhika lekara apanI nIcatA pradarzita kii| antameM usa becArake hAthameM kevala itanA anna raha gayA ki eka AdamI bhale prakAra tIna mahIne bhI usase peTa nahIM bhara sakatA ! lagAna ityAdikA takAz2A sira para savAra hai / aba jarA socie, vaha daridra kRSaka kaba taka mautase baca sakatA hai ? eka na For Private And Personal Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| eka dina vaha bhUkhase chaTapaTA kara apane prANa chor3a degA aura usake zavako gIdar3a, kauve Adi mAMsa-bhojI jIva khA DAleMge! bhAratIya daridratAkA savAla sArvabhauma dRSTise bhI hala kiyA jA sakatA hai| Apa hI socie ki yadi Apa kisI samaya rAtrimeM apane susajjita uttama bhavanameM lihApha or3ha kara ArAmase sote hoM aura usI nizItha rajanIkI prAkRtika zAntikI madhurimAko bhaMga karanevAlI krandanadhvani jo kisI eka tIna dinake bhUkhe,jADese kA~pate hue manuSyakI ujAr3a jhoMpar3Ise nikalatI ho, aura use Apa sune to kyA vaha Apase sunI jAyagI? yA to use Apa usa sthAnase haTA deMge, athavA kucha sahAyatA kara usakI jIvana-rakSA kareMge, tAki phira aisI kAruNika. AvAja Apake kaNa-gocara na ho / sar3ako para calate samaya bhikhamaMge Apako dika kareM-, jaise Ajakala tIrthoM para paNDe kiyA karate haiMto Apako yaha bhalA mAlUma hogA? yA ve zAnti-pUrvaka koI rojagAra kara apanA jIvana nirvAha kareM so bhalA mAlUma hogA? Apa yadi apanI haisiyatameM kahIMke samrATa hI kyoM na hoM, tathApi bahuta saMbhava hai ki Apako pichalI bAta bahuta hI acchI aura ucita aNcegii| bAta bhI satya hai, garIbI-amIrIkA prazna eka aisA pecIdA hai, jisake hala hue binA pUrI zAnti sthApita karanA hara eka zAsanapraNAlIkI sImAke. bAharakI bAta hai| pulisa rakha kara hI koI zAnti rakSA kara sakegA, yaha koI bAta nahIM / jabaradastI Apa kisIko kAnanakA pAbaMda tabhI kara sakate haiM jaba taka ki usameM usa baMdhanase chuTa jAnekI zakti nahIM AI ho / jyoM hI usameM Apase bar3hakara zakti paidA ho jAyagI tyoM hI vaha turanta Apake pherese nikala kara ApahIko dhara dabAvegA / ata eva yaha paramAvazyaka hai ki hama dUsare kI, nirdayatAse usakI svAdhInatA chIna kara use apane mAtahata na banAveM |is prasaMgameM yaha a~garejI kavitA uddhRta karanA anAvazyaka na hogAH For Private And Personal Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dridtaa| ** Where half the Power that fills the world with terror, Where half the wealth that spent on camp and court Given to redeem the human mind from error There were no need of arsenals nor forts." arthAt-" yadi usase AdhI zakti jisase ki saMsAra kaMpita kiyA jAtA hai, yadi usase AdhI saMpatti jo adAlatoM aura dauroMmeM * vyaya hotI hai manuSya mAtrakI bhUla sudhAraneke upayogameM lAI jAtI to zastrazAlAoM aura kiloMkI koI AvazyakatA na par3atI!" suzAsanameM vartamAna kAlake jaisI pulisa-niyojanAkI maiM AvazyakatA nahIM samajhatA / jyoM jyoM prajAvargameM vidyAke prabhAvase samajhadAroMkI saMkhyA bar3hegI tyoM tyoM atyAcAra yA azAntikI mAtrA kama hotI jaaygii| para vicArane kI bAta hai ki hama daridratAke caMgulameM phaMse raha kara yA bhUkhoM marate kAnUnakI rakSA kahA~ taka kara sakate hai ? kahAvata bhI hai "vubhukSitaH kiM na karoti pApaM " arthAt-maratA kyA na karatA / hamameM kevala annakA hI to durbhikSa nahIM hai jise nivAraNa kara leM / zikSA-sambandhI bAtoMkA bhI to yh| akAla hai| isameM itanA naitika yA dhArmika bala nahIM ki loga bhUkhoM mara jAya~ to mara jAya~ para jIva-hatyA na kareM / yadi do cArameM ukta bala ho to bhI to unakI AtmahatyA anivArya hai| phira hama kaise mAna sakate haiM ki binA daridratA dUra kiye, kahIM sthAyI zAnti sthApita ho sakatI hai| daridratAke kAraNa hama aneka prakArake atyAcAra kara sakate haiM aura Aja kara bhI rahe haiM aura na jAna kaba taka karate rheNge| hamAre dezake saba niMdya kAryoM aura atyAcAroMkA mUla kAraNa daridratA hai| For Private And Personal Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 54 bhAratameM durbhikSa | The crying need of the humanity is not for better morals, cheaper bread, temperance.. liberty culture, redemption of fallen sisters and erring brothers, nor the grace love fellowship, of the Trinity (trimUrti ) but simply for enough money. And the evil to be attacked is not sin, suffering, greed, priestcraft, kingcraft, demagogy, monopoly, ignorance, drink war, pestilence nor any other of the scapegoats which reformers sacrifice, but simply poverty.'"" - Bernard Shane. "" www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir mi0 barnarDazA kahate haiM-" manuSyatAkI sabase bar3I AvazyakatA, 'na to zreSTha AcaraNa, sastA bhojana, saMyama, svAdhInatA, zikSA ( Culture ), patita bahinoM tathA bhUle hue bhAiyoM kA sudhAra hai aura na trimUrtikA prema, sahAnubhUti aura anukampA hI hai; kintu paryApta dhana hai / aura jisa burAI para hameM AkramaNa karanA cAhie vaha na pApa, na lAlaca, na popajAla, na rAjanIti, na gurughaNTAlapana, na vikrayakA adhikAra, na mUrkhatA, na madyapAna, na yuddha, na marI aura na bheMTakA bakarA hai jise sudhAraka balidAna karate haiM, kiMtu vaha AvazyakatA eka mAtra daridratA hI hai / " hama loga isa samaya taka aise anuzAsana ke andara hai, jo Aja saMsArako ucca koTikI sabhyatAke sAmane do puztakA purAnA mAnA jAne lagA hai| jisake viSaya meM Ibid ( eviDa sAhaba ) kA kathana hai ki 88 The excessive costiliness of the foreign agency, is not however, its only evil. There is For Private And Personal Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dridrtaa| a moral evil which, if any thing is even greater a kind of dwarfing or stunting of the Indian race is going on under the present system, we must live all the days of our life in an atmosphere of infiorrity and the tallest of us must bend in order that the agencies of the existing system may be satisfied."" arthAt-" sirpha rAjya prabandha para atyanta vyaya hI isakI burAI nahI hai / naitika burAI yadi koI vastu hai to usase bhI adhika hai, jo hindU jAtikI vRddhi meM bAdhaka hai / jisake kAraNa hamako apanA sArA jIvana apane Apako dIna hIna samajhate hue bitAnA par3atA hai / aura hamameM jo sabase U~ce haiM unheM bhI vartamAna praNAlIko saMtuSTa karane ke liye jhukanA hI par3atA hai|" isake liye AjakalakA pracalita zabda eka aura hai.---" rAjasattA'' arthAt ( Bureaucracy ) isase eka darje unnata zAsanako rAjanIti-vizArada prajAtantra ( Democracy) ke nAmase pukArate haiM / yahI zAsanapraNAlI abhI saMsArake adhikAMza bhAgameM sthApita ho rahI hai, jisake viSayameM ebiDa mahodaya likhate haiM: " Democracy is a spirit-a mental attitude-- which can be held by every man and every woman in the country. And upon its acceptance, national prosperity in the future will depend. It is not a subversive force-it is not a Clustering loud voiced policy-it is a force which must ensure law and order; for under the truly democratic rule everybody has a voice in the Government of the Country in For Private And Personal Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 56 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhArata meM durbhikSa | which he lives. Upon its welfare his own welbeing depends and so the soundness of the democratic principle is self-evident." arthAt - "prajAtaMtra eka prakArakA bhAva ( sAhasa ) athavA mAnasika vicAra hai, jo dezakA pratyeka strI-puruSa rakha sakatA hai aura jisakI svIkRti para jAtIya unnati avalambita hai / yaha na to damanazaktihI aura na bakavAdI nIti hI hai; kintu yaha eka aisI zakti hai jisase zAsana aura zAnti sthApita raha sake / kyoMki sacce prajAtaMtra rAjya meM pratyeka manuSyako apane dezake zAsana meM adhikAra hotA hai, aura dezakI bhalAI para usakI nijI bhalAI nirbhara hotI haiM, aura isa bhA~ti prajAtaMtra zAsana ke niyamakI dRr3hatA svayaM siddha hai / " bIsavIM zatAbdIkA paMca varSIya mahAbhArata pahalI nAdirazAhIkA zamana kara saMsArako svAdhInatA pradAna karane ke irAde se, sarvatra prajAtantra sthApita karaneke liye huA thA / isI bIca rAjanIti mahodadhimeM svAdhInatAkA eka bhArI tUphAna uTha khar3A huA, jisake jhoMke meM kitanI rASTra naukAoMkA saMhAra hogA, usakA kucha ThikAnA nahIM / yaha saMsAra meM eka naye prakArakA parivartana hai jise hama sunane ke sAtha hI, zAyada asaMbhava kaha baittheN| khulAsA yaha hai ki rUsa, jarmanI, hAlaiMDa, Adi aneka dezoM meM eka aise logoM kA dala khar3A ho gayA hai jo apaneko Socialist ( sAmyavAdI ) nAmase abhihita karatA hai / yaha dala bhUmaNDalake kone kone meM udAra zAsana yA pUrNa prajAtantra sthApita karAnA cAhatA hai / usakA pradhAna uddezya daridra aura dhanIko samAna banA denA hai, kyoMki vaha samajhatA hai ki pRthvI para sthAyI zAnti ( Eternal peace ) sthApita karane ke liye samAjameM sabakA samAna hakadAra honA atyAvazyaka hai / yaha isa liye bhI ki sArI burAiyoMke tIna hI pradhAna kAraNa haiM / jara, jamIna aura For Private And Personal Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir dridrtaa| jana / rUsameM isa dalavAloMne kAma karanA bhI AraMbha kara diyA hai| jarmanIkI bhI vahI dazA hai / vahAke kitane hI seTha-sAhUkAra apane mAla-jAyadAda, kala-kArakhAne jamIna-jotase bedakhala kara diye gaye haiN| yahA~ taka ki unhoMne rAjavaMza takakA nAza kara DAlA hai / havAkA rukha dekha kara kyA hama isa bAtakA patA nahIM lagA sakate haiM ki svataMtratAkI yaha lahara uTha kara vahIM taka na rahegI, balki Age bhI bar3ha sakatI ha, aura avazya bddh'egii| aba Apa daridra bhAratakA dhyAna kIjie ki vaha kahA~ taka ina bAtoMkI samatA karanemeM samartha hai| hama kyA likheM ? jahA~ saMsAra sozaliSToMkA svAgata karaneko taiyyAra hai, jahA~ iMglaiNDake pradhAna maMtrI mi0 laoNyaDa jArja taka kucha dina pUrva hI " Universal old age Pension " 3477" Legal Maximum wage " geara peza kara jIvikA (living ) ke savAlako hala karanA cAhate the|( jisa para logoMne asaMtuSTa ho kara kahA thA ki "Universal Pension for life '' karAye binA kAma na calegA-yaha dari. dratA samUla naSTa na ho sakegI) zoka hai ki ve saba bAteM Aja bhI bhAratake liye svapnavat ho rahI haiN| bhAratakI daridratA dUra karaneke liye eka mAtra upAya " svarAjya " hai|| __ Aja hama na to adhika prajAtantra hI cAhate haiM; na eka bAra hI mAlAmAla ho jAne kI icchA rakhate haiN| prArthanA kevala itanI hI hai ki hamArI itanI car3hI-bar3hI daridratA dUra kIjie, tAki hama durbhikSoMkA sAmanA karanese sadAke liye baca jAveM / kyoMkiH "Money is the counter that enables life to be distributed socially, it is life as truly as sovereigns and Bank notes are money." ---Bernard Shaw. For Private And Personal Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra 58 www.kobatirth.org bhArata meM durbhikSa / vaizya samAja | Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hamAre zAstrakAroM ne cAroM varNoM ke karmoM kA pRthak pRthak varNana kara hue vaizyoM ke liye: " kRSigorakSyavANijyaM vaizyakarma svabhAvajam " batalAyA hai / manujIne likhA hai:-- " pazUnAM rakSaNaM dAnamijyAdhyayanameva ca / vaNikpathaM kusIdaM ca vaizyasya kRSimeva ca / arthAt- -- usa paramAtmAne pazuoMkI rakSA, dAna denA, yajJa karanA par3hanA, vyApAra, vyAja aura khetI ye karma vaizyake liye banAye / " kintu vartamAna samaya meM hamAre vaizya samAjakI bahuta hI durdazA hai / pazu pAlana, vyApAra aura kRSi ye loga kaisI karate haiM yaha saba para prakaTa hai / haiN| zAstrAjJAke viruddha inakA pratyeka kArya nissandeha hotA hai / apane dezakI dazAkA inheM tanika bhI dhyAna nahIM I 66 tuma mara rahe ho to maro, tumase hameM kyA kAma hai ? hamako kisIkI kyA par3I hai, nAma hai dhana-dhAma hai 1 tuma kauna ho jinake liye hamako yahA~ avakAza ho, sukha bhogate haiM hama, hameM kyA jo kisIkA nAza ho ? - bhAratabhAratI / ye kisIke bhale bure kI tanika bhI parvAha na karake, "bhaja kaladAraM bhaja kaladAraM kaladAraM bhaja mUDhamate " kA pATha aharniza kiyA karate haiN| thor3e se lAbha ke liye apanA, apane samAjakA aura apane dezakA bhaviSya bigAr3a rahe haiM / unakA vyApAra vicitra hai - isa vyApAra se For Private And Personal Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vaishy-smaaj| 59 bhAratako hAni aura anya dezoMko lAbha hai| mUrkhatA-vaza ve apane bhale bureko bhI nahIM pahacAna sakate / balihArI aise vyApAriyoMke vyApArakI jo dUsare dezoMko dhana-dhAnyase pUrita kara svadeza bhAratako vinA anna prANahIna kara DAle ! hamArA vaizya-samAja thor3ese lAbha para, apane dezakA sArA anna videziyoMke hAtha beca kara apane bhAratIya bandhuoMkI, agaNita bhUkha-pyAsase marate huoMko, hatyAkA bhAra apane sira para le rahA hai| hama svIkAra karate haiM ki yaha bhI vyApAra ha, kiMtu deza aura kAlakA dhyAna rakha kara vyApAra karanA hI saccA vyApAra kahAtA hai / yadi Apake pAsa bhojanako 4 roTiyA haiM, aura bhUkha itanI hai ki itanI roTiyoMse usakA zAMta honA kaThina hai| isI bIcameM yadi koI Akara Apako dviguNa mUlya dekara ve roTiyA~ lenA cAhe aura Apa de deM to nissandeha Apako bhUkhoM maranA par3egA / isI ti yadi bhUkhe bhAratakA anna Apa dUsaroMko alpa lAbha para dete raheMge to bhAratakI kyA dazA hogI, ise Apa hI vicAra lIjie ! aisI hAlatameM vaha anya dezoMse adhika mUlya dekara bhI apanA udara nahIM bhara sakatA / anya dezoMke pAsa asaMkhya dhana hai / vahAke loga sAhasI udyamI aura svataMtra-jIvI haiN| bhalA yaha becArA daridra, asahAya, parataMtra dIna bhArata unakI samAnatA kaise kara sakatA hai ? samaya par3ane para videzIya loga rupayekA eka chaTA~ka anna kharIda kara bhI " durbhikSa hai " aisA kadApi na kaheMge! para yh| to dazA hI kucha aura hai / vartamAna samayameM loga jisa vipattikA sAmanA kara rahe haiM, vaha A~khoMke Age haiM / sahasroM bhAratIya bhAiyoMke prANa annake eka eka dAneke liye tarasate tarasate nitya zarIrase kUca kara rahe haiM ! ziva ziva !! kaisA bhayaGkara samaya upasthita hai| For Private And Personal Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| saMvat 1956 meM rupayekA chaH sera anna milatA thA / tisa para bhI logoMkI lAzeM sar3akoM para yoM hI par3I huI dikhAI par3atI thiiN| ve itanI adhika thIM ki unheM zvAna, gRddhAdi mAMsa-bhojI jantu bhI nahIM khAte the / parantu Aja vaha samaya hai ki rupaye kA 6 sera anna "milanA subhikSa samajhA jAne lgaa| logoMko dhIre dhIre durbhikSakA abhyAsa sA par3a gayA / itanA hone para bhI yadi hama loga isI bhAMti gaphalatameM rahe to eka vaha bhayaGkara dina Ane vAlA hai ki binA annake hama loga chaTapaTA kara ThaMDe ho jAya~ge aura sadA sarvadAke liye RSiyoMke pAvana vaMzake vaMza isa durbhikSaka mahodarameM samA jAya~ge / yahA~ annakA hI nahIM, balki pratyeka vastukA durbhikSa haighoratara durbhikSa hai / pyAre vaizya bhAiyo ! jarA apane nirdhana dezakI dazA para do A~sU DAlo / dekho to kyA ho rahA hai, tumhArA pyArA deza bhAratavarSa kyoM ro rahA hai ? " TakA dharma TakA karma TakA hi paramaM padaM" ko chor3a do| isa samaya bhAratavarSako tumase bhArI sahAyatAkI AzA hai| apane yA apanI Ala-aulAdake liye kevala paise hI saMgraha karake na chor3a jAo, balki thor3A sA vaha kAma bhI kara jAo jisase tumhArI bhAtrI santAneM binA annake apane prANa na chor3eM / isa bhUkhe bhAratake mukhakA grAsa isake mukhameM ho jAne do, isase chIna kara anya dezoMke sapurda na kro| vaizyoM kA eka karma vyApAra hai avazya, kintu unheM vyApAra karanA nahIM AtA / usakA samyagjJAna to dUra rahA, kiMtu jarA bhI jJAna nahIM hai / yadi vaizya samAja vyApArake rahasyoM athavA mA~ko jAnatA to dezakI aisI durdazA apane hAthoM kadApi nahIM karatA / yadi vyApAra karanekA thor3A bhI use zaUra hotA to dezako Aja durbhikSa-dAnavake pherameM kadApi na AnA par3atA / videzI loga hameM hamAre jUtese hI For Private And Personal Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org A Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vaizya samAja | 61 I pITa rahe haiM / hamArI A~khoM meM sarAsara dhUla jhoMka rahe haiM / " miyA~ kI jUtI miyA~ ke sira " vAlI kahAvata caritArtha kara rahe haiM / hamAre deza se kaccA mAla arthAt sAmagriyA~ saste dAmoM para kharIda le jAte haiM aura apane deza meM usakI vastu banA kara phira manamAnI kImata para hamAre hI sira ma~r3ha jAte haiM aura hama loga mUrkhakI bhA~ti use kharIda lete haiM, isa bAtakA hameM tanika bhI dhyAna nahIM / jisa dezake vyApArI samAjakI aisI duravasthA ho, bhalA vaha kaise unnata ho sakatA hai ? jisa deza meM yathocita vyApAra nahIM vaha deza samRddhi - zAlI kyoM kara ho sakatA hai ? jahA~kA vyApArI samAja mUrkha aura nirudyamI ho tathA apanA hI bhalA cAhanevAlA ho vaha deza kaba taka durbhikSase baca sakatA hai ? jahA~se kalA aura zilpakA nAma uTha gayA ho vaha deza kaba taka apanI kuzala manA sakatA hai / hama apanI nirbalatAse apanI AvazyakatAoMko svayaM pUrNa nahIM kara skte| hama pratyeka bAtameM dUsaroMkI ora AzA lagAye dekhate rahate haiM--kintu yaha nahIM patA ki " parAI AzA karanA naraka yAtanAke tulya hai / " / " hama itane AlasI ho gaye haiM ki hamArI icchA yahI rahatI hai ki hama apane muMhase roTo bhI na khAyeM; koI dUsarA hI kucalakara hamAre mukhameM bhojanakA grAsa de diyA kare / isa yUropIya mahAyuddha ke samaya hameM apanI AvazyakatAe~ pUrNa karanA kaThina ho gayA | yadi hamArA vaizya samAja isa viSaya meM kucha bhI sAvadhAna hotA to apane dezakA mukha ujjvala rakhatA aura Aja dhanase paripUrNa dRSTi AtA / yaha vartamAna ghora durbhikSa yahA~ phaTakane taka nahIM pAtA ! jaba hameM videzI cIjeM nahIM milIM to hama hI una kaur3IkI vastuoMko rupayoMse kharIdane lage; parantu use taiyAra karanekI tarakIba yA usI mUlya para lene kA koI bhI upAya kisIne bhI nahIM socA / For Private And Personal Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| hAya, aise acche avasarako hamane yoM hI kho diyA aura apane pairoM uThanA na sIkhA ! " maha~gIke mAre parezAna haiM " ityAdi hallA macAte rahe, para AlasyakI cAdara apane sirase na utArI gaI / jApAnako dekhie, usane kyA kara dikhAyA ! kalakA hoza sa~bhAlA huA bAjI le gyaa| usane duniyAko aura vizeSa kara bhAratavarSako kaisA lUTA / hamArI AvazyakatAoMko pUrNa karanekA bIr3A uDhA. liyaa| apanI banAI saba prakArakI vastuoMse bhAratake bAjAroMko bhara diyA aura bhAratakA dhana apana dezameM bhara liyaa| ve vastae~ jo bhAratameM amerikA, AsTyiA , iMglaiNDa, jarmanI,, iTalI Adi dezoMse AtI thIM, una sabake denekA sAhasa eka choTese jApAnane kiyaa| yadyapi vaha majabUtImeM kisIkI samAnatA na kara sakA tathApi nakala karanemeM vaha pIche bhI nahIM rahA / usakI vastue~ TikAU na honese use aura bhI lAbha huA; kyoMki para-mukhApekSI bhAratavAsI unheM mola lete aura vaha zIghra hI naSTa ho jAtI taba dUsarI lete| isa bhA~ti barAbara jApAnakI vastue~ bhAratake bAjAroM meM khUba khapatI rhiiN| kintu kheda hai ki itane para bhI bhAratavAsiyoMne videzI vastuoMkA tiraskAra nahIM kiyaa| hama AlasI haiM, hameM cIjeM milanI cAhie, phira vaha bhale hI kitanI hI maha~gI kyoM na hoM unheM hama avazya kharIda leMge ! hama bhUkhoM bhale hI mara jAya~, gharameM bhale hI kucha bhI na rahe, parantu hamArA-vaizya samAja kisI prakAra apane Alasyako chor3anA nahIM cAhatA / bhagavAn inheM subuddhi deN| bhagavAn zrIkRSNacandrane apane zrImukhase vaizyoMkA prathama karma kRSi kahA hai| hamArA bhArata kRSi pradhAna deza hai / apane kRSibala para hI yaha eka dina saMsArameM sarvazreSTha thaa| kAraNa tatkAlIna vaizyasamAja svadharmako bhalI bhA~ti pahacAnatA thaa| usakI kRpAse bhArata For Private And Personal Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vaizya-samAja / unnatike atyucca zikhara para car3hA huA thA, aura Aja usIke vaMzajoMkI mUrkhatAse bhArata videziyoMkI bhogya vastu bana gyaa| vaizyoMko yaha seTha arthAt zreSThakI padavI isI liye usa samaya dI gaI thI ki ve kRSikArya, gau-rakSA, vANijya Adi zreSTha kAryoM meM saMlagna the / kRSise pUrNa lAbha prApta karane ke liye gau-rakSA paramAvazyaka hai| para bhAratake durbhAgyase aisA kusamaya A gayA ki anya vAke kartavya-cyuta honeke sAtha hI vaizya itane kartavya bhraSTa ho gaye ki yadi unake guNa-karmase dekhA jAya to ve * vAstavameM vaizya kahAneke adhikArI bhI nahIM haiN| bhAratameM durbhikSakA eka kAraNa hamAre vaizya-bandhu bhI haiM, ata eta hameM inhIMke viSayameM likhanA hai| kRSi vaizyoMkA sabase prathama karma hai; jise unhoMne solahoM Ane tyAga diyA hai| vyApAra jo ki tIsarA karma hai usameM ve lage hue haiM, so bhI anucita riitise| 'parantu jaba padArtha hI paidA nahIM kiye jAte taba vyApAra kaisA ? yahI kAraNa hai ki hamArA vyApArI samAja saTTe aura phATake meM saMlagna hai| ___ yadi vyApAra ucita rItise kiyA jAya to bhAratake duHkha-dAridraya dUra hone meM eka kSaNa bhI na lage / saba dezoMkI unnati unake vyANAra para hI nirbhara hotI hai / vyApArakI unnati jaba taka nahIM kI jAtI taba taka usa dezakI bhI unnati nahIM hotii| jaba taka videziyoMke hAthameM dezake zAsanakI bAgaDora hai taba taka hamAre vyApArakI unnati bhI kaThina hai / isa taraha zAsana aura vyApArakI buniyAda eka dUsarese milI huI hai / vyApAra sucAru rUpase taba hI cala sakatA hai jaba ki dezake zAsanakA bhAra dezavAsiyoMke hI hAtha meM ho / vartamAna kAlameM jApAna Adi para dRSTi DAlie, unhoMne vyApAra AdimeM kisa prakArakI unnati prApta kara lI hai| yaha unake zAsanakI bAgaDora hAtha meM rahanekA hI phala hai| For Private And Personal Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / vyApArakA artha eka dezase dUsare dezako mAla bhejanA aura ma~gAnA hI hai / kaccA mAla dUsare dezoM se ma~gA kara usakI hareka phaizana kI cIjeM banA kara dUsare dezoMko bhejanA aura apane dezake liye Avazyaka vastue~ taiyyAra karanA saccA vyApAra kahalAtA hai / hamAre vaizya samAjako isa bAtakA kucha bhI jJAna nahIM / ve jo vyApAra Ajakala bhArata meM calA rahe haiM - vaha saccA vyApAra nahIM kahA jA sakatA / vaha to vyApArakI nakala mAtra hai / kaccA mAla hamAre dezase jAtA hai aura usakI nAnA bhA~tikI manomohaka vastue~ taiyyAra hokara yahA~ AtI haiN| isa para bhI asalI naphA to videzI khA jAte haiM aura jUThana mAtra hamAre hAthameM AtI hai| videzI mahAprabhuoMkI bahuta gulAmI karane para jo bacI huI jUThana yahA~ke vyApArI samA jake pahale par3atI hai, vahI jUThana khA kara yahA~ ke vyApArI mUchoM para hAtha phera kara saMtuSTa rahate haiM / hama yahA~ para deza se gaye kacce mAlakA aura videzoMse taiyyAra hokara Ae hue pakke mAlakA digdarzana karAte haiM- 66 san 1906-7 se 1913-14 taka arthAt lar3AIke pUrva kA ausata nikAlA jAye to prati varSa 2109881000) 10 kA mAla bhAratavarSa se videzoM ko jAtA hai, usameMse taiyAra mAla 677384000) ru0 kA, kaccA mAla 1358620000) kA aura sonA-cA~dI 72877000) kA; aura 1858362000) kA mAla videzoMse harasAla AtA hai, jisameM taiyAra mAla 1362108000) kA, kaccA mAla 64242000) kA aura 432012000) kA sonA-cA~dI / isameM 251512000) kA mAla hindustAna se hara sAla jo Amadanase jyAdA jAtA hai, yaha karja ke sUda meM, a~gareja aphasaroMkI tanakhAha aura penzana meM, sTeTa sekreTarIkI tanakhAha aura usake Asi For Private And Personal Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vaishy-smaaj| kharcameM denA par3atA hai| usake badalemeM kucha nahIM milatA / jitanA mAla videzoMse hindustAnameM AtA hai usameMse ruIke sUta aura kapaDoMkI kImatakA sAlAnA ausata 463947000) arthAt eka cauthAIse kucha jyAdA hai| isa lie isa para dhyAna denA jarUrI hai| yahA~se hara sAla 411000) Tana ruI jAtI hai aura 242000) Tana kapar3A aura sUta AtA hai / yadyapi tolameM sirpha Adhese kucha jyAdA mAla taiyAra hokara AtA hai, lekina usakA dAma Dyor3hese jyAdA hotA hai| arthAt 292311000) ruIkA dAma pAkara kapar3e aura sUtake lie 49394300) denA hotA hai / ___ mukhya AvazyakatA hindusthAnake vyApArakI yaha dazA kyoM huI, usakI duHkhadAyaka kathA kahanA aba maiM jarUrI nahIM smjhtaa| kyoMki vAisarAya aura sTeTa sekreTarIne aba isa bAtako svIkAra kara liyA hai ki yahA~ke udyoga aura vyApArakI unnati karanA bahuta jarUrI hai aura usakI madada karanA gavarnameMTakA kartavya hai / merI samajhameM yaha lAjimI hai ki isameM aba na to dera honI cAhie aura na kamI / yoM to bahuta sI aisI bAteM haiM jo dezakI Arthika unnatike lie jarUrI haiM, lekina do bAteM parama Avazyaka haiM, eka to hara tarahake kala-puraje (mazIna) banAneke, dUsare jahAja banAneke kaarkhaane| IzvarakI kRpAse lohA, lakar3I koyalA ityAdi jo ina kArakhAnoMke calAneke liye jarUrI cIjeM haiM ve yahA nikalatI aura milatI haiN| _ jo kucha ho, hamAre vaizya-samAjako isa bAtakA bilakula hI patA nahIM hai ki Ajakalake isa vyApArameM hamAre deza-bhAiyoMkA kitanA nukasAna ho rahA hai / asala meM " jisake kabhI na For Private And Personal Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / phaTI bivAI vaha kyA jAne pIra parAI " / jisakA peTa bharA hotA hai vaha bhUkhe AdamIkI pIr3AkA anubhava nahIM kara sakatA / jina mahApuruSoMko isakA anubhava hai unake pAsa isakA dUra karanekA kAI sAdhana nahIM hai / kyoMki vyApAra tathA zAsanakI bAgaDora dUsaroMke hAthameM hai / svarAjya hI hamAre vyApArakI unnatikA eka mAtra bIjamaMtra hai / | ___ vartamAna mAMTagU-cemsaphorDa sudhArameM yaha eka bar3I truTi hai, aura isa truTikA kAraNa yaha hai ki prAntIya sudhAroMke sivAya bar3I sarakArameM kucha bhI sudhAra nahIM kiye gaye haiM / zAsana-sudhAroMmeM prAMtIya svarAjyake sAtha sAtha hI prAntIya vyApAra bhI diyA gayA hai / kintu jarA socanekI bAta hai ki kisI dezake utthAnake liye kevala antadezIya vyApAra kadApi adhika lAbhaprada nahIM ho sktaa| kiMtu rASTrakA bala aura pUjI to antarrASTrIya vyApArase hI bar3hatI hai aura usa ora sarakArane eka kadama bhI Age nahIM rakhA hai ! yaha bar3e hI dukhakI bAta hai / bhaviSyako soca kara hama aura bhI adhika bhayabhIta haiN| __apane kRSakoMkI dInatAkA doSAropaNa hama vaizya-samAja para kreNge| kyoMki bonIke samaya kisAnake pAsa saba kucha hai, kintubIja nahIM / aba kyA kare ? isake sivAya ki vaha mahAjanake pAsa jAya aura yA to bIja lAve, yA rupaye / donoM hAlatoMmeM mahAjanako jamAnata caahie| kisAnakI jamAnata kyA ! usakI jamIna yA usakI paidAvAra / prAyaH paidAvAra hI kisAnako jamAnata hotI hai| aba ca ki usakI jamAnata acchI nahIM, ata eva sAhUkAra khUba kasa kara usase vyAja letA hai| yadi kisAna 100) ru0 le to pahale use kucha to sTAmpake liye kharca karanA par3atA hai| phira seThajIne For Private And Personal Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vaizya-samAja / 67 kasara-baTTA kATa liyA aura 100) kI jagaha 96) ru0 usake hAtha para rakhe / aura yadi bahuta hI dayA kI to 24) ru0 sAla sUdakA le liyaa| __ eka to phasalake hone kA kucha ThikAnA nahIM / agara acchI huI to saste bhAva meM becanI pdd'ii| kyoMki seThajI takAjA karate haiM ki jaldI rupaye do, nahIM to sUda darasUda lgegaa| Akhira vaha unhIMke hAtha apane khare pasInekI kamAI baca detA hai / seThajI isa kharIdameM 124) ru0 ke 200) banA lete haiM / seThajIko dekara kucha baca gayA to bAla-baccoMkI paravariza, kapaDe, DhoroMkI khurAka ityAdimeM kharca karanA par3atA hai-- asalI malAI seThajI cATa gaye, kevala phIke dUdha para becAre kisAnako peTa bharanA par3atA hai, vaha bhI pUrI mikadArameM nhiiN| kabhI pUrA bhojana pAyA, kabhI AdhA hI peTa bharA, aura kabhI kabhI to peTako paTTI bAMdha kara hI raha jAnA par3A / paTTI bA~dhaneko kapar3A bhI to nahIM miltaa| aisI dazAmeM vaha kyA kare ? kyA peTa para patthara aura badana para rAkha DAle / lAcAra ho seThajIse karjakI prArthanA karanI par3atI hai / ve bhI hA, nA kara Akhira rAjI ho jAte haiM aura becAre kisAnake gale meM karjakA phandA isa taraha DAla dete haiM ki usakI tamAma jAyadAda hajama ho jAtI hai aura vaha dara dara mArA phiratA hai / yadi hamAre bandhu cAheM to khuda bhI acchI taraha lAbha uThA sakate haiM aura kisAnoMkI bhI durgatise rakSA kara dezako durbhikSase bacA sakate haiM / vaha isa taraha ki sahakArI samitiyoMmeM hisse kharIda liye jAveM / hissA 50) ru0 kA hotA hai; aura 2 kiztoMmeM denA par3atA hai / hara eka kiztakI mA~ga prati tIna mAsameM hotI hai arthAt hara tIsare mahIne For Private And Personal Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir phrUTa bhArata meM durbhikSa | dasa rupaye dene par3ate haiN| tIna mahInoM meM dasa rupayekI rakama haragija khyAdaH nahIM hai / yaha rupayA sarakAra kAztakAroMko saste sUda para degI aura sAhUkAroMko vArSika naphA / isa tarahase sAhUkAra loga. rupayA kamAyeMge aura hamArA vaizya samAja saMsAra meM pratiSThA aura mAna prApta kara sakegA / yahA~ eka bAta aura kaha denekI hai ki dharmAdA 1 khAtekA bahuta sA rupayA hara eka sthAna para jamA rahatA hai / vaha yoM hI kisIke yahA~ par3A rahatA hai aura vaha use caTa kara jAtA hai / aisI dazA meM usa dharmAdeke rupaye ko bhI sahakArI baiMkake hissoM meM lagA denA cAhie / aba jarA choTe choTe dukAnadAroMkI ora dRSTi DAlie / inameM bhI prAyaH kadhikAMza vaizya bhAI hI hote haiN| unakI sArI dUkAna videzI mAlase paripUrNa hotI hai| yA yoM kaha deM to anucita na hogA ki unake cAroM ora videzI sAmAnakI dIvAreM banI hotI haiM / DhU~r3hane para dUkAna meM eka bhI dezI vastu na milegI / inako isa bAta kA svapna meM bhI dhyAna nahIM ki hama kyA kara rahe haiM ? vyApAra kara rahe haiM yA ki videzoMkI dalAlI athavA apane gharako khAlI ? kucha munAphA lekara apanA udara poSaNa karate haiM aura apane dezakA dhana apane hAthoM videziyoMke sapurda karate haiN| jarA socie Apake isa vyApArase dezako kitanA lAbha hai ! bhAratako kitanA dhana Apake isa vyApArase prati varSa mila jAtA hai ? phUTI kaur3I nahIM - balki usane bhAratako kaMgAla aura daridra kara DAlA / apanI mUrkhatAse karor3oM rupaye prati varSa videzoMko prasannatA pUrvaka de rahe haiN| kyA isa bAtakA bhI kabhI dilameM vicAra utpanna huA hai ki vaha pU~jI jo apanI dUkAna meM lagA kara videzI mAla bhara liyA thA, Apake hAtha AvegI ? nahIM, kadApi nahIM / Apa kaheMge ki hama use beca kara For Private And Personal Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vaizya-samAja / usase bhI savAI yA DayauDhI rakama le sakeMge; paraMtu vaha rakama kyA Apa videzoMse le sakeMge ? nahIM, isa dIna bhAratase hI basUla kareMge / vaha dhana jo videzoMko de cuke usakA lauTa AnA to aba Ter3hI khIra hai| hama cA~dI dekara rA~gA kharIda rahe haiM / hIre dekara pattharoMse ghara bhara rahe haiM / aba bhI sa~bhala jAnekA samaya hai| __ hamAre vaizya-bandhu isa svadezI videzIke nAmase hI ghabar3A uThate hoMge aura ise rAjadrohI bAta samajhate hoMge, para yaha unakI bhArI bhUla hai / kyA apane dezakI vastu kAmameM lAnA koI aparAdha hai ? kadApi nahIM / hA, apane dezakI vastue~ kAmameM na lAnA gurutara aparAdha hai, mahApApa hai, kRtaghnatA hai / yadi apane dezakA pakSa samarthana ho arAjakatA hai to isa samasta bhUmaNDala ko hama ekadama arAjaka kaha deNge| kyoMki sivAya bhAratavAsiyoMke, sabako apane apane dezase tathA tatsambandhI pratyeka bAtase prema hai / vaizya-bandhuo! ghabarAie mata, Apake sAhasase bhArata dhana-dhAnyase paripUrNa ho sadA sukhI ho sakatA hai / parantu AvazyakatA yahI hai ki apanA pratyeka kArya Apa deza-hitakI dRSTise karanA AraMbha kara deN| hamAre zAstrakAroMkA kathana hai kiH "rAjJe dharmiNi dharmiSThA pApe pApA same smaa| prajA tadanuvartante yathA rAjA tathA prajA / " arthAt-jaisA rAjA vaisI prjaa| kintu yaha bAta Aja sApha jhUTha dRSTi A rahI hai| kyoMki hamArI sarakAra eka accho vyApArI hai; parantu prajAko yaha bhI jJAna nahIM ki vyApArakA asalI artha kyA hai| hamAre vaizya bhAiyoMko dhyAna denA cAhie ki hamAro vyApArI sarakArane kisa bhA~ti bhAratakA dhana vyApAra dvArA apane dezako For Private And Personal Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 70 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa | I pahu~cA diyA / nyAyase yA anyAyase, isa viSaya meM hameM kucha nahIM kahanA haiM / hA~ itanA avazya kaheMge ki a~garejI zAsana kAla meM bhArata bilakula daridra aura durbhikSakA akhAr3A bana gayA hai / yavana-rAjyameM kaI dhana-lolupa bAdazAha hue aura unhoMne agaNita ratna apane dezoM ko bheje, para ve vyApArI nahIM bane / unhoMne apane deza kI banI vastuoMko jabaran bhAratameM nahIM bhraa| ve kevala zAsana aura dhanake bhUkhe the / nitya lar3AiyA~ unatI thIM--kisIkA rAjya jAtA to kisI ke hAtha AtA / yavana kAla meM isake sivAya aura koI bAta nahIM huI / isake atirikta jitane musalamAna bhAI videzoM se bhArata meM Aye, ve sabake saba yahIM basa gaye - bhAratIya bana gaye / isa kAraNa hamAre dezakA dhana dezahI meM rahA, bAhara nahIM gayA / yavanAMne bhI hinduoMke dila dukhAne meM kucha uThAna rakhA - laTa-khasoTa bhI kama nahIM kI; parantu pratyakSa / kiMtu bRTiza gavanamaTane kisa hoziyArIse bhAratako apane ai kArama kara liyA ! kisIko mAlUma bhI na hone diyA ! kisa sAbadhAnAse yavanoMko ThikAne lagAyA -kahIM khUna kharAbI na hone dI aura bhArata para pUrNa adhikAra kara liyA / bRTiza sarakArane zastra dvArA bhArata para zAsana nahIM kiyA, balki apanI kuzAgra buddhi dvArA / vyartha hI sahasroM manuSyoM kA balidAna nahIM kiyA, jaisA ki yavanakAlameM huA thA / hamAre bhAratIya vyApArI-samAja ke liye kitanI lajjAspada bAta hai ki videzI vyApAriyoMne unake svadeza bhArata para vyApAra dvArA zAsana kara liyA ! jarA Apa vyApArake mahattvako dekhie / vyApAra meM zAsana karanekI zakti bhI maujUda hai / eka ora bhAratIya vyApArI bhI haiM jinhoMne dezako durbhikSakA krIr3Asthala aura bhikhArI banA kara parAdhInatA ke dRr3ha pAza meM bA~dha diyA / For Private And Personal Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vaizya samAja / __ zAsakako vyApAra nahIM karanA cAhie, yaha bAta dUsarI hai| kyoMki vyApArI svArthI hAtA hai, use apane matalabase matalaba hotA hai, jo rAjAke liye bar3e kalaMkakI bAta hai| rAjA prajAkA vahI sambandha hai jo ki pitA-putrakA hai| aisI dazAmeM vyApArI pitA apane nirdhana putrakA dhana cUsanekA irAdA kare aise pitAko putra kaba taka pitA hI mAnatA jAya ! vyApArase hI nahIM,balki aneka prakArake sAdhanoMse hamArA dhana khIMcA jAtA hai| mAno hamAre prabhuoMne yena kena prakAreNa TakA kamAnA hI apane zAsanakA mukhya uddeza mAnA hai| kutte pAlanekA bhI kara isa asahAya bhAratako denA hotA hai| bAisikala Adi savAriyoM para caDhakara ghUmanekA kara bhI denA hotA hai ! hAya apane deza meM hama hI savArI para car3hane ke liye bhI Teksa deM! basa isa anyAyakI parAkASThA ho cukI ! bAta to yaha hai ki sar3akoM para calanekA kirAyA hai, kyoMki hamArI sarakAra vyApArI hai ! hama loga kahA karate haiM ki sarakArane hamAre hitake liye rela, tAra, nahara, sar3aka Adi aneka sAmAna upasthita kara rakhe haiM, kiMtu yaha hamArI bhUla hai-yaha saba kucha unake svArtha-sAdhanakA masAlA hai| bhAratako daridra banAnekA Sar3ayaMtra hai| ina sabake saMcAlaka videzI vyApArI haiN| hamArA vyApArI-samAja aceta hai / hama to taba sarakArakA nyAya samajheM jaba ki vaha saba vastue~ bhAratIya vyApAriyoM dvArA taiyyAra karA kara unase kharIda kara rela, tAra AdikA prabandha kare / yadi unake pAsa kaccA mAla na ho to anya dezoMse ma~gA de / parantu nahIM ve pratyeka vastu apane dezakI banI hI bhAratameM kAma lAte haiM / kyA tAtAkA lohekA kArakhAnA releM ( paTariyA ) bhI taiyyAra karake de sakatA hai ? avazya de sakatA hai, para ve lete nahIM, kyoMki videzI vyApArI jo bhAratake dhana para Aja gula chareM ur3A rahe haiM, kala hI For Private And Personal Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 72 bhAratameM durbhikSa / nar. M. bhUkhoM marate dikhAI pdd'eNge| isa prakArake vyApArase bhAratakI sArI lakSmI videzoMko calI gaI / bhArata zrIhIna ho gayA-kAntihIna ho gayA / zAsakoMkA yaha kartavya nahIM hai ki jisa deza para zAsana karanA ho usIko svArthAndha ho cUsa DAleM--jisa khetase anna prApta karanA ho usakI rakSA na kI jAya / jisa vRkSase acche phala pAnekI AzA ho aura pA rahe hoM usakI jar3ameM Aga lagA dI jAya / jaba taka bhAratake pAsa dhana hai vaha degA, bAdameM kahA~se milegA, kyA isa para bhI kabhI sarakArane kucha socA hai| tiloMkA tela nikala cukane para khalImeMse tela nahIM milegaa| yadi bhArata-rUpI kAmadhenuse yatheccha phala prApta karanA hai to ise nirbala na kiijie| ise pauSTika padArtha khilAie, kabhI kabhI hAtha bhI pherie tAki vaha apane svAmIko pahacAnane lge| yadi cArA hI na doge to kyA leMge ? jitanA hai vahI le leN| ataH hama sarakArase prArthanA karate haiM ki vaha isa bAtakA dhyAna rakhe ki bhArata daridra hai, bhUkhA hai, be-mauta bhara rahA hai| yahI eka mAtra nivedana vaizya-samAjase hai ki vyApAra karate samaya isa bhUkhe bhAratakI yAda mata bhuulo| " yatra deze'thavA sthAne bhogAnbhuktvA svviirytH| .. tasmin vibhavahIne yo vasetsa puruSAdhamaH ! // " vaizya-samAjake viSayameM hama aba vizeSa likha kara pAThakoMkA samaya naSTa nahIM karanA cAhate / " gau-rakSA" bhI vaizyoMkA eka karma hai, ata eva hama prasaMga Ane para Age cala kara isa viSayameM likheNge| For Private And Personal Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir udyoga-dhandhe / udyog-dhndhe| " nAstyudyamasamo bandhuH kRtvA'yaM nAvasIdati / " sI mahattva-pUrNa aura sarvopari kalyANa-pracurA ukti hai / yadi ThIka soca vicArake sAtha dekhA jAya to Ajakala ke isa pragatike yugameM jo bhalA burA dekhA jAtA hai, isa uktikA artha usI para nirbhara hai / isakA sArAMza yaha hai ki koI deza unnata ho gayA ho athavA unnati cAhatA ho to binA udyogake vaha kadApi unnati nahIM kara sakatA / arthAt saba sukhoMkA pradhAna sAdhana udyoga hI hai| ise koI paurANika athavA aitihAsika bAta nahIM samajhanA cAhie, jise hameM pUjya mAna kara aMgIkAra karanA hI par3e / kintu pratyeka vicArazIla manuSya dekha sakatA hai ki AjakalakA yuga kisa DhaMgakA hai / isa pragatizIla yugameM jina jina dezoMne unnati kI hai kevala udyoga-dhandhoMse hI kI hai, aura udyoga-dhandhoMse hI ve prabhAvazAlI aura zakti-sampanna ho rahe haiM / parantu udyoga-dhandhoMke sAdhana kyA hote haiM aura ve kisI rItise prApta kiye jAte haiM isakA bhI vicAra karanA Avazyaka hai| jina sAdhanoMse dezakI sAmpattika sthiti sudhAra kara, unnati kI jA sakatI hai usake liye vizeSatAse usake nisargadatta sAdhana usa dezameM avazya hone cAhie / jaise ki khanija aura udbhija padArthokI vipulatA, yAMtrika sAdhanoM tathA zAstrIya zodhoMse una padArthoke taraha taharake rUpAntara kara vyavahAropayogI vastu banAneke kArakhAne, dezameM taiyyAra kiye hue padArtha aura kImata,guNa aura vipulatAmeM subhIteke sAtha dUsare pragatizIla rASTroMke kArakhAnoMkA mukAbilA kara unhIMke anurUpa hareka bAtameM calanekI tAkata rakha kara For Private And Personal Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / cIjoMkI vikrI karanA / isIkA spaSTArtha-~~-udyoga-dhandhe, kalAkauzala aura vyApAra isa trayIkA nirantara aikya rahanA hai / aura yahI rASTrakI unnatikA dyotaka hai / ina pUrvokta bAtoM para vicAra-pUrvaka dRSTi DAlI jAya to sAmAnyase sAmAnya manuSyako bhI hamAre isa daridra deza para dayA Aye binA na rhegii| eka vaha samaya thA jaba ki hamArA bhAratavarSa audyogika unnatike zikhara para sthita thA; isa dezakI naisargika sampatti, hasta-kauzala, kArIgarI, dastakArI Adi vibhUtiyoM aura vizeSatAoMkI barAbarI karanevAlA koI deza nahIM thA / kutubamInArake pAsa jo lohekA adbhata staMbha hai, usake viSaya meM DAkTara pharagusana likhate haiM--- " yaha staMbha hamArI A~kheM khola kara nissandeha batalAtA hai ki hindU loga usa samayameM lohe ke itane bar3e khambhe banAte the jo ki yUropameM bahuta idharake samayameM bhI nahIM bane haiM aura jaise ki aba bhI bahuta kama banate haiM / aura isake kucha hI zatAbdIke isa lATake barAbarake khaMbhoM ko kanarikake mandirameM zahatIrakI bhA~ti lage hue milanele hamako vizvAsa karanA cAhie ki ve loga isa dhAtukA kAma banAne meM apane bAdake kArIgaroMkI apekSA bar3e dakSa the aura yaha bAta bhI kama Azcarya-janaka nahIM hai ki 1400 varSa havA aura pAnImeM raha kara usameM aba taka bhI moracA nahIM lagA hai / aura usakA sirA tathA khudA huA lekha aba taka bhI vaisA hI spaSTa aura gaharA hai jaisA ki 1400 varSa pahale banAyA gayA thaa|" / pA~cavIM sadIke AraMbhameM phAhiyAna nAmaka eka cInI yAtrI bhAratameM AyA thaa| vaha paTane meM koI tIna varSa taka rhaa| mahArAjA Azokake banavAye hae chaH sAtasau-varSake TUTe-phUTe rAjamahaloMko For Private And Personal Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir udyog-dhndhe| dekha kara use bar3A hI dukha huaa| isa viSaya meM usane apane bhramaNa.. vRttAntameM likhA hai ki azokane isa mahalako devatAoMse avazya banavAyA hogaa| isakI U~cI U~cI dIvAreM, bhavya dvAra aura caukhaTeM banAnA manuSyakA kAma nahIM hai / " / bhAratake kalA-kauzalake viSayameM hama pIche bahuta kucha likha Aye hai| sArAMza yaha ki usa samaya yaha deza sArI duniyAkA siratAja mAnA jAtA thaa| kintu Aja vahI hamArA deza jisa hIna dazAko prApta ho gayA hai, aura ho rahA hai, use dekha kara vaha pahalekI sthiti svapnake jaisI mAlUma hotI hai / dezakI isa adhogatiko dekha kara kauna aisA bhAratavAsI hogA jisakA antaHkaraNa dukhI na hogA / arthAt koI dezabhakta apanI mAtRbhUmikI isa duravasthAko sahana karane meM samartha nahIM hogA / khaira, aba isa dazAke sudhAranekA kaunasA upAya kiyA jAya, isa viSayameM deza-bhaktoMke antaHkaraNameM aneka kalpanAoMne Asana jamA kara taraha tarahake vicAra utpanna kiye / isa prakAra una vicArakoMke ce vicAra Aja lagabhaga cAlIsa varSoMse apanA kAma kara rahe haiM / ina cAlIsa varSoM meM apanI isa mAtabhUmikI duravasthA para jinheM hArdika kaSTa huA aura ho rahA hai aise aneka puruSa ho cuke haiM aura vartamAnameM bhI vidyamAna haiM / aba, ina puruSoMke udyoga aura vicAroMkA phala kyA huA? aisA prazna sahaja hI sAmane AtA hai| to usakA uttara pratyakSameM siddha hI hai / arthAt audyogika praznoMke vicAra karanevAlI anaka saMsthAe~ bhAratake pRthak pRthak prAntoMmeM sthApita ho cukI haiM / ina saMsthAoMmeM saccI mArga-darzaka saMsthA vahI kahI jAyagI jo san 1891 I0 meM rAvabahAdura mAdhavarAva rAnaDekI sthApita kI huI " audyogika pariSad " ke nAmase prasiddha hai| For Private And Personal Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 76 bhAratameM durmikss| bRTiza sattAke zurU hote hI hamAre dezake kalA-kauzala Adi para usakA bar3A vilakSaNa prabhAva par3A, jisase ki usakA pariNAma viparIta huaa| 18 vIM zatAbdIke antameM aura unnIsavIMke AraMbhameM iMglaiNDa meM yAMtrika zodha hue aura usake thor3e kAla bAda hI dhIre dhore rAjakIya sattA sthApita huii| usa sattAke kAraNa manonukUla dravya prAptikA bhaNDAra apane vyApArake pravezake liye hindusthAnameM kiyA huA iMglaiNDakA bhagIratha prayatna aura usa prayatnakA saphalI. bhRta honA Adi aneka anukUla paristhitiyoMke kAraNa iMglaiNDake vyApAra, kalA-kauzala aura kArakhAnoMko eka sAtha hI uttejanA milii| aisI anukUla avasthAmeM iMglaiNDake kArakhAnoMke vyApAroMkI sthiti, sarvatopari samAdhAnakAraka aura santoSajanaka hone para usI dama usane khule taura para apanI vyApAra-paddhati nidhar3aka AraMbha kara dii| aura isa ghAtaka paddhatike dvArA aneka yUropIya rASTroMkA mAla bhAratameM apanA paira jamA kara jabardasta ho gayA; jisakA pariNAma yaha huA ki vyApAra-sambandhI spardhA bar3e vistArake sAtha AraMbha huI / arthAt bAhirI mAla para hI saMtuSTa rahanA eka pezA sA ho gayA / kyoM na ho, jaba ki vyApArake sAdhana-rUpa yAMtrika sAdhana hI usa samayake yUropiyana vyApAriyoMkA sAmanA karaneke liye hamAre dezameM nahIM the; kintu aisA honA bhI dezake liye anucita thA / khara, pariNAma yaha huA ki bhAratake udyoga-dhaMdhe, kalA-kauzala nAma mAtrako raha gye| Azcarya kI bAta hai ki aise hI mauke para rAvasAhaba rAnaDe mahAzayane jo bauddhika kArya kiyA vaha ThIka usIke jor3akA thA; balki usase bar3hakara kahA jAya to bhI atizayokti na hogii| hamAre gujarAtI, pArasI aura khojA bandha oMne bhI usa samaya jo kArya kiyA hai usako kabhI bhUlanA na For Private And Personal Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir udyog-dhndhe| caahie| mA~cesTarase bhAratameM jaba kapar3A AnA AraMbha huA, taba usake barAbarIkA kapar3A banAnevAlI mileM yadi bhAratavarSa meM sthApita nahIM kI jAtI to na jAne Aja hamArA bhArata kisa duravasthA taka pahu~catA ! paraMtu uparyukta dhanADhaya mahAzayoMne kisI bAtakA bhaya na rakha kara sAhasa aura dIrghodyogase bambaI tathA ahamadAbAdameM san 1854 I0 se 1865 taka teraha kArakhAne kapar3eke khole / jisameM unheM unake sadudyogakA sumadhura phala milA aura bhArata meM unakA acchA yaza phailaa| ekake udyogako phalA-phUlA dekha kara dUsare loga bhI utsAhita hote haiM aura vaisA udyoga karanekA sAhasa karate haiN| ThIka isIke anusAra aura aura logoMne bhI kArakhAne khole jo dinoM dina bar3hate hI gye| kintu ye bAteM vyaktizaH athavA eka dizAse ho gaI haiM;tathApi kauna kaunase itara dhaMdhe aura kalAe~ naSTa ho cukI haiM aura unase dezakI kitanI hAni huI isa bAtako logoM para acchI taraha prakaTa karane ke liye aura usa audyogika hAnikA rASTrIya dRSTise vicAra karaneke liye kucha thor3I maMDaliyA~ zIna hI saMgaThita huI / kintu unameM agraNIyatAkA mAna kisako diyA jAye, yadi yaha prazna upasthita ho to usake liye sva0 mAdhavarAva rAnaDe, mahAdeva morezvara kuNTe inhIM do mahArASTra sajjanoMkA nAma jabAna para AtA hai, kintu aura aura dezake netA isameM gine hI na jAveM aisA samajhanA galata hai / astu, isI bIcameM eka anukUla paristhiti sara. kArako orase upasthita huI / vaha yaha thI ki san 1888 meM lArDa Dapharinane yaha mata prakaTa kiyA ki-" hindusthAnameM udyoga-dhandhe, unakA vistAra, unakI prastuta sthiti tathA hareka jile athavA ilAkemeM calane yogya dhandhe aura unakI jarUratakA kaccA mAla ityAdi For Private And Personal Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / bAtoMke sambandhameM isa dezake logoMko bilakula jJAna nahIM hai / isa viSayakI jAnakArI jahA~ tahA~ phailA kara dezakI audyogika paristhitikA avalokana karanA atyanta AvazyakIya kAma hai|" san 1916 I0 ke akTUbara mAsameM dezI udyoga-dhandhoMkI unnati evaM sarakArake kartavya para vicAra karaneke liye eka bhAratIya audyogika kamIzana niyukta huA thaa| usane DeDha varSa taka dezabharameM ghUma-phira kara vizeSajJoM tathA vyApArika evaM kalA-kauzala-sambandhI sabhA-saMsthAoMkI gavAhiyA lii| ukta kamIzanake sabhApati sara TAmasa hAlaiMDa, misTara phrAMsisa sTuArTa aura DA* haipakeMsana Adi yUropiyana tathA mA0 mAlavIyajI, sara phajalabhAI karImabhAI, sara dorAbajI tAtA aura sara rAjendranAtha mukurjI bhAratIya membara the| ukta kamIzanakI riporTa 483 pRSThoMmeM prakAzita huI hai| mAlavIyajI kamIzanakI bahutasI bAtoMke viruddha haiN| unhoMne 55 pRSThoMmeM apanI bAteM alaga likhI haiN| __kamIzanana apanI riporTa meM do bAteM kahI haiN| pahalI bAta to yaha hai ki sarakArako bhaviSyameM bhAratIya udyoga-dhandhoMke sambandhameM jana aura sampattikI dRSTise nizcaya hI tatparatA-pUrvaka aisA kAma karanA cAhie, jisase bhArata ina mAmaloM meM svAvalambI rahe / dUsarI bAta yaha hai ki sarakArake liye aisA karanA taba taka asaMbhava hai jaba taka ki use kucha adhika adhikAra aura vizvasanIya vaijJAnika evaM kalA-kauzala-sambandhI parAmarza nahIM milte| __ uparyukta bAtoMke sambandhameM kyA kyA adhikAra sarakArake hAthameM rahane cAhie, aura phira audyogika unnatimeM usake dvArA kyA kyA honA cAhie, isa viSayameM kamIzanakA kahanA hai ki bhAratIya aura For Private And Personal Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir udyoga-dhandhe / prAMtIya do prakArake audyogika vibhAga khole jAya~ / bhAratIya audyogika borDa vAyasarAyakI kAryakAriNI kauMsilake eka meMbarakI mAtahatImeM rahegA, aura usameM tIna anya uttaradAyitva pUrNa sajjana rheNge| eka impIriyala iNDasTriyala sarvisa kholI jaaygii| borDa dezI udyoga-dhandhoMkI unnatikA kAma socA aura kiyA kregaa| prAntika boDoM para kAryake vistArakA bhAra rhegaa| prAntika kAmameM bahutase vizeSajJa aura yaMtra-sambandhI kAma jAnanevAle AdamI rheNge| bhAratIya audyogika DipArTameNTa dehalImeM kholA jaaygaa| prAMtika vibhAga audyogika DAirekTarake tAlluka rahegA / prAMtika borDa meM adhikAMza gaira-sarakArI AdamI hI rheNge| borDake vizeSajJa iNDasTriyala sarvisake hI naukara hoMge / isa prakAra DAirekTara prAMtika sarakArakA sekreTarI bhI ho jaaygaa| kArya-vibhAjanake prathama adhyAyameM bhAratIya audyogika sthitikA varNana karate hae kahA gayA hai ki isa dezake nivAsI aba bhI prAcIna praNAlIke anusAra khetI karate haiM, isI kAraNa unheM bhara peTa anna taka bhI nahIM miltaa| pazcimI DhaMga para aba bhI udyoga-dhandhoMkA pracAra bahuta kama ho pAyA hai| dUsare bhAratIya majadUroMko kucha bhI jJAna nahIM hotaa| jaMgala tathA machalIke udyoga-dhandhoMse acchI AmadanI ho sakatI hai, para yahA~ke loga vyApArameM to rupaye lagA sakate haiM, lekina kalA-kauzalakI unnatimeM apane rupaye pha~sAte hue Darate haiM / yuddhake pUrva loga bAharase AnevAle mAla para hI avalambita rahate the, sarakAra bhI inheM isI ora madada detI thii| isa dezameM sabhI prakArake kacce mAla upajate haiM, para na to lar3AIke samayameM ho aura na zAntike samaya hI yaha deza apanI Avazyaka vastuoMke banAne meM samartha huA / kapar3e bunanekA kAma yahA~ bar3e jorazorase cala sakatA For Private And Personal Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 80 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa | hai, para yahA~vAle bAhirI mazInoMkA AsarA tAkate haiM / yadi samudrI AvAgamana ruka jAya to loga hAtha para hAtha rakha kara baiThe raheM / ataH aba sarakAra aisA prabandha kare ki kaThinase kaThina samaya meM bhI yahA~ saba prakArakI Avazyaka vastue~ bana sakeM / kamIzana vaijJAnika DhaMga se khetI karAneke pakSameM haiM, jisase dUsare kAmoMke liye majadUra bahutAyata se prApta ho skeN| isase kArakhAnoMkI vRddhi hogI aura mazIneM banAneke kArakhAne ke kArakhAne bhI khula sakeMge / koyale aura tela kama kharca kI ora dhyAna khIMcate hue kamIzanakA kahanA hai ki IMdhana meM kiphAyata karake jala-kala dvArA bijalI Adi se mezIaa calAne kI ora bhI dhyAna diyA jAnA cAhie / dUsare adhyAya meM kahA gayA hai ki bhAratIya kArIgaroMkI yogyatAke bar3hAne kI koziza honI caahie| isa ayogyatA ke tIna mukhya kAraNa kAraNa haiM / ( 1 ) zikSAkA abhAva, (2) garIbIkA duHkha aura ( 3 ) roga AdikI adhikatA / kamIzanakI rAya hai ki svayaM sarakAra yA sthAnika adhikArI ina logoMko prAthamika zikSA deM, na ki majadUra rakhanevAle aisA kareM | sAtha hI zilpa zikSA ke pracArakI atyanta AvazyakatA hai / sukhamaya jIvana bitAneke liye kamIzana cAhatA hai ki ina logoMko acche ghara diye jaayeN| isake liye svayaM sarakAra kala-kArakhAnevAloMko bhAr3e para acchI bhUmi diyA kare / bambaIvAloko aura bhI adhika sahAyatA dI jaay| kamIzana kI rAya meM yahA~ kI zikSA praNAlI nitAnta avyAvahArika hai / ise bilakula badala denA I ucita hai | yaMtra-sambandhI kAryoM meM U~ce padoM para kAma kara sakane ke liye, kArakhAnoMmeM ummedavAra loga kAma sIkha kara, par3ha-likha kara kucha bAtoMkA adhyayana kreN| sAtha hI vyApArika aura kalA-kauzala - sambandhI zikSAkA sarakAra vizeSa prabandha kare / isakA jimmA I For Private And Personal Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir udyoga-dhandhe / 81 audyogika vibhAga para rhegaa| iMjInIyariMga tathA dhAtu-vidyAke do kaoNlija bhI khole jAya~ / anya adhyAyoMmeM isa bAtakA varNana hai ki sarakAra kina kina bAtoMmeM dakhala rakhe aura yaha ki sarakAra apanI audyogika nItiko chor3a de; kyoMki aba usase kAma na calegA / sarakAra taba taka videzI mAla na le, jaba taka use yaha na mAlUma ho jAya ki bhArata meM vaha mAla nahIM mila sakatA / bhUmi kisa prakAra prApta ho sakegI aura relavekI asuvidhAoMko kisa prakAra dUra kiyA jAyagA ityAdi bAtoM para vicAra karate hue kamIzana batalAtA hai ki cU~ ki loga udyoga-dhandhoM meM rupaye nahIM lagAte ataH sarakAra audyogika baiMka bhI khole / antameM kamIzana batalAtA hai ki bhArata meM kacce mAlakI bahutAyata hai, para udyoga-dhandhoMkI unnati ke liye yahA~ yaMtra nahIM haiM / yahA~ ke majadUra tathA kArIgara yaMtra-vidyAse anabhijJa haiM, ataH yahA~vAloko videzakA mu~ha tAkanA par3atA hai, isa saba bAtoMkA sudhAra karaneke liye borDe | kI sthApanA jarUrI hai| isa kAmake liye 26 lAkha ru0 kharca hoNge| phira sAta varSake bhItara ina skUloMkI tarakkI karane meM 86 lAkha ru0 aura lagAne par3eMge / mAlavIyajIkA kahanA hai ki vaijJAnika tathA udyoga-dhandhoM kI zikSA para bar3e jorazora ke sAtha dhyAna diyA jAnA caahie| ina viSayoMkI sarakArI saMsthAe~ khar3I kI jAnI cAhie / vaijJAnika khoja tathA vyApAra - jJAnakI zikSAkI ora bhI pUrA pUrA dhyAna diyA jAnA cAhie / kampanI - zAsana ke samaya se bhAratavarSa kRSi-pradhAna deza kyoM kara hotA calA AyA hai, Apane isakA bar3A mArmika citra khIMcate hue kahA hai ki merI rAya meM bhAratavarSake kRSi pradhAna deza For Private And Personal Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 82 bhAratameM durbhikSa / 1 hote jAne meM briTiza sarakArakI paoNlisI hI mukhya kAraNa hai, jo ki lagAtAra bhAratako kacce mAla bhejane ke liye lAcAra karatI AI hai| 1858 I0 se bhArata sarakAra briTiza kArakhAnoMke phAyade ke liye hI bhAratIya ruI kI paidAvAra tathA uttamatA bar3hAtI calI AI hai / kintu bhAratavarSa acche kismakI ruI bhale hI paidA kare, para vaha donoMke liye ( iMglaiNDa aura bhAratake ) kAmameM AnI cAhie / sarakAra aba rukA mAla yahA~ hI banavAnekI paoNlisI akhyAra kare | mAlavIyajIkA kahanA hai ki udyoga-dhandhoMkI zikSA ke sambandha meM milanevAlI chAtravRttiyA~ bahuta hI kama haiN| bhArata sarakAra kI paoNlisIkA itihAsa isa bAta se bharA par3A hai ki usane audyogika unnatiko tarpha bahuta hI kama paira bar3hAyA hai / bar3e mArmika zabdoMmeM mAlavIyajIkA kahanA hai ki maiM batalA denA cAhatA hU~ ki gata Der3ha zatAbdI meM bhAratavarSane iMglaiNDako samRddhike liye kyA kyA diyA hai, aura anudAra paoNli - sIke kAraNa usane kyA kyA kaSTa sahe haiM / yahA~ taka ki saba prakArakI prAkRtika paidAvAra rakhate hue bhI Aja vaha saMsAra meM sabase adhika garIba deza hai / maiM jApAnI DhaMgakI kRSi, udyogadhandhoM tathA sAdhAraNa prakArakI zikSAke pracAra para jora detA hU~ / yaha aphasosa kI bAta hai ki iMglaiNDako to prAthamika zikSAkI AvazyakatA hai, para bhAratavarSa usase vaMcita rakhA jAtA hai / yadi bhAratIya udyoga-dhandhoMkI unnati honI badI hai to bhAratIyoMko saMsArakI sparddhA ke liye taiyyAra ho jAnA cAhie / isake liye U~cI zikSAke audyogika vidyAlaya to khuleM hI, para sAtha hI videzoM meM bhI bhAratIya vidyArthI bheje jAya~ / mAlavIyajIkI rAya hai ki AyAtaniryAtakI bahutAyata ke kAraNa yaha atyanta Avazyaka hai ki sarakAra bhAratIya jahAja banavAye / Apa audyogika vizeSajJoMke ghUma-ghUma kara | For Private And Personal Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir udyoga-dhandhe / avvvww jA~ca karanekA ghora virodha karate hue kahate haiM ki yaha gAr3Ike gale meM pA~cavA pahiyA bA~dha denA hai| isase kucha bhI lAbha nhiiN| isake sthAna para Adarza kArakhAne yA khoja karanevAlI saMsthAe~ sthApita kI jAnI caahie| sAtha hI ApakI rAya hai ki impIriyala audyogika borDakI racanA UTa-paTAMga hai| usakI jagaha sirpha eka hI parAmarzadAtA borDa sthApita kiyA jAya, jisake adhikAMza sadastha vyavasthApaka kauMsilake gaira-sarakArI sadasyoM dvArA hI cune jAya~ / isase do lAkha rupaye vArSikakI bacata hogI / sAtha hI borDako bhArata-sarakArakA puJchallA banA kara chor3a denA bhI eka mahaja lacara bAta hai / antameM ApakA kahanA hai ki bhAratIya grejyUeToM ko hI DipArTameMNTameM pada milane cAhie / 15 lAkhaka makAnAta aura tIsa lAkha ekabAragI tathA 6 lAkha rupayA vArSika kalA-kauzala AdikI zikSAke liye yadi kharca kiye jAyeM to bhArata kA daridratA aura durbhikSase zIghra ho chuTakArA ho sakatA hai / For Private And Personal Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| Arthi kdshaa| rAI mANDegU sAhaba ' laNDana TAimsa' nAmaka samAcAra patrameM pAlikhate haiM ki hindusthAnake rAjanaitika sudhAroMke pUrva Arthika sudhAra hone cAhie " The economic development of India was more important than the alternation of the machinery of Government." " arthAt-bhAratIya rAjanItimeM heraphera karane kI apekSA hindu. sthAnakI Arthika avasthA sudhAranekI adhika AvazyakatA hai|" - hindusthAnake Arthika sAdhana bar3hAneke 3-4 tarIke haiN| khetIkI unnati honI cAhie / vyApArakI unnati honI cAhie / vaijJAnika aura audyogika zikSA bar3hAnI cAhie / vaijJAnika aura audyogika zikSA bar3hAnese bhAratavAsiyoMkI buddhimeM bRddhi hogii| parantu usake liye maukA to cAhie ? aba mAMTega sAhaba kahate haiM ki khetI aura vyApArakI unnati honese bhArata kI Arthika unnati hogii| kyA yaha bAta ThIka hai ? hA~ hai jarUra, bAta ucita to hai, parantu aadhii| kyoMki jaba taka khetI aura vyApAra pUrNa-rUpase hindusthAnI logoMke adhIna nahIM haiM taba taka khetI aura vyApArakI unnati honese hindusthAnake logoMko kucha bhI phAyadA nahIM hai| bhAja kala bambaI sarIkhe zaharoMmeM jo vyApAra bar3hA huA dRSTi AtA hai vaha videzI logoMkA vyApAra hai / kapar3eke vyApArameM hidusthAnI loga meMcesTaravAle vyApArI logoMkA sAmanA nahIM kara skte| kyoMki meMcesTaravAle vyApArI logoMke mAla For Private And Personal Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Arthika dshaa| 'para jo kara lagAyA jAtA hai usase duganA kara yahA~ke dezI vyApArI logoMke banAye hue kapar3e para lagAyA jAtA hai| kyA koI isa anyAyakA kAraNa batalA sakatA hai ? kapar3e para kara lagAnA athavA na lagAnA hindusthAnake logoMke adhikArameM nahIM hai / ye saba bAteM a~garejI adhikAriyoMke adhIna haiN| tabhI to bhAratIyoMke mAla para bhAratameM hI adhika kara vasUla kiyA jAtA hai ! / ___ aba khetIkA udAharaNa lIjie / jaise jaise khetameM anAja paidA hotA hai vaise vaise hareka bosa athavA tIsa varSoMke bAda jamIna para mahasUla bar3hAyA jAtA hai| isase jo kisAna apane khetameM kaSTa karake khetIkI upaja bar3hAtA hai, usa upajakA phAyadA usako pUrI tarahase sadAke lie nahIM milatA / isakA kAraNa kyA hai ? isakA kAraNa yaha hai ki jamIna para mahasUla bar3hAnA na bar3hAnA kisAnake adhIna nahIM hai| ve saba bAteM a~garejI adhikAriyoM ke hAthameM haiM / a~garejI adhikArI videzI honeke kAraNa bhAratIya kisAnoMkI paravA nahIM karate / vyApArake bAre meM to likhane kI bhI jarUrata nahIM hai / kyoMki a~garejI adhikArI choTese bar3e taka meMcesTarake vyApAriyoMke kalyANakI ora vizeSa dhyAna dete haiN| ve hindusthAnake vyApAriyoMke kalyANakI ora kama dhyAna dete haiM balki dhyAna hI nahIM dete| - jaba taka ye hI bAteM --vartamAna avasthA--banI huI haiM, taba taka hindusthAnI vyApArI aura kisAna apanA vyApAra aura khetI bar3hA kara unnati nahIM kara sakate / yaha sAdhAraNa bAta hai ki jisa prakAra pratyeka manuSya apane apane hitakI ora dhyAna detA hai usI taraha a~gareja adhikArI bhI apane a~gareja bhAiyoMke hitakI aura adhika dhyAna dete haiN| For Private And Personal Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| wrsarNAA .. bhAratIya kisAna aura vyApArI taba taka apanI khetI athavA vyApArakI kucha bhI unnati nahIM kara sakate jaba taka ki ve apane apane kAmameM svAdhIna athavA svataMtra nahIM haiN| ata eva hama spaSTa rUpase kaha sakate haiM ki rAjanaitika sudhAra aura Arthika sudhAra hamezA sAtha hI hote haiN| pahale Arthika sudhAra aura pIche rAjanaitika sudhAra hoM, yaha bAta bilakula galata hai| hama Upara batalA cuke haiM ki rAjanaitika evaM Arthika sudhAra hamezA sAtha sAtha hI hote haiM / jaise jaise rAjanaitika sudhAra hoMge, vaise vaise Arthika sudhAra bhI hoMge aura Arthika sudhAroMke sAtha sAtha vaijJAnika aura audyogika sudhAra bhI bar3heMge / jaba taka Arthika sudhAra na hoMge taba taka vaijJAnika aura audyogika sudhAra hone ke liye bhI avasara nahIM milegaa| kyoMki saba bAteM Arthika sudhAroM para nirbhara haiM, aura Arthika unnati rAjanaitika unnatike sAtha sAtha hotI hai| hama sarakArase prArthanA karate haiM ki rAjanaitika sudhAra karaneke liye hameM vaha avasara de jisase hamArI Arthika unnati ho / Arthika unnati honese hI bhAratakI daridratA dUra hogI aura sAtha hI durbhikSase chuTakArA hogaa| bhAratakI Arthika dazAke viSayameM idhara kaI varSoMse do mata sune jA rahe haiN| a~gareja aura vartamAna a~garejI zAsanake pakSapAtI kahate haiM ki bhAratakI Arthika avasthA dinoM dina unnata ho rahI hai, para bhAratavAsI kahate haiM ki hama dinoM dina daridra hote jA rahe haiN| isI matadvayIke kAraNa RSikalpa dAdAbhAI naurojIne kahA thA ki bhArata do haiM, eka hindusthAniyoMkA tathA dUsarA a~garejoM aura anya yUropiyanoMkA / bhAratavAsiyoMkA bhAratavarSa garIba hai,para a~gareja aura yUropiyana nAnA prakArase-aphasara aura vyApArI rUpase-yahA~kA dhana le jAte haiM, isa liye bhArata unheM amIra dekha par3atA hai| saca ta For Private And Personal Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir - Arthika dshaa| yaha hai ki isa dezake logoMkI avasthA bar3I hI socanIya hai, aura jaba vyApArake A~kar3e dikhA kara hameM hamArI samRddhi batAI jAtI hai taba vaha kaTe para namakakA kAma karatI hai; kyoMki vAstava meM samRddhike badale daridratA hai aura A~kar3oMkI bAjIgarI use samRddhi batAtI hai / paraloka-gata mi0 DigabIne 'apane samRddhazAlI bhArata' nAmaka graMthameM siddha kara diyA hai ki bhArata bar3A garIba deza hai aura usameM idha. rake akAloMmeM jitane manuSya mare haiM utane sau varSoMkI lar3AiyoMmeM bhI nahIM mare haiN| bhArata-pitAmaha dAdAbhAI aura mi0 DigabIke sarakArI kAgaja-patroMse bhAratakI daridratA siddha karane para bhI abhI taka yaha sunane meM A rahA hai ki bhAratakI Arthika unnati ho rahI hai| kalakattA vizvavidyAlayameM, bhUtapUrva arthazAstrAdhyApaka zrIyut manu sUbe. dArane bambaI ke siDanahama vyApArika kaoNlijakI grejyueTsa esoziyezana aura sTUDeNTsa yUniyanakI orase sapramANa siddha kara diyA hai ki 30 varSoM meM bhAratakI Arthika unnati honekI jo bAta kahI jAtI hai vaha kalpanA-mAtra hai| mi0 sUbedArakA kahanA hai ki vyApArake A~kar3oMmeM vRddhi yA rokar3a-bAkI, sonekI Amada yA jvAiMTa sTAka kampaniyoMke mUladhanameM vRddhi tathA ghUmadhAmI dillI-darabAra jaisI bAharI bAteM bhAratakI samRddhikI jhUThI kasauTiyA~ haiN| parantu yadi bhArata samRddha nahIM hai to vyApAra bar3hatA kyoM dikhatA hai ? mi0 sUbedAra kahate haiM ki 25 lAkha AdamI prati varSa bar3ha rahe haiM aura bhAratameM " audyogika krAMti " nAmakI vipatti AI hai, isa liye bhAratakA vyApAra bar3ha rahA hai / jo cIjeM khAI nahIM jAtI unakI tathA kacce mAlakI khetI bar3ha rahI hai aura releM honeke kAraNa yaha kaccA mAla yahA~ taiyyAra hone ke badale videzoMko calA jAtA hai / bhAratavarSakI zilpakalAkA nAza ho jAnese catura For Private And Personal Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 88 bhAratameM durbhikSa / kArIgara mAtRbhUmike bhArarUpa bana majadUrI karaneko lAcAra hue haiN| lAkhoM manuSyoM para gata tIsa varSoMmeM jo yaha vipad AI hai vaha vyApArake A~kar3e yA pAzcAtya DhaMgake kArakhAne bar3hanese dUra nahIM ho sakatI / khAda bAhara bhejane aura kaNDe jalAnese khetImeM jo vRddhi hui hai usase vizeSa lAbha nahIM ho sktaa| bhArata RNI deza hai aura vidaziyoMke apanA munAphA phira isI dezameM lagA deneke kAraNa isa para bAhirI logoMkA dAvA ha / isa dezakI mAliyata adhikAdhika bandhaka ho rahI hai, kyoMki jisa AsAnIse dezameM videzI mUladhana lagAyA jA sakatA hai, aura zIghratAse videziyoMke nIla-cAyake bAgIcoM, khAnoM, jaMgaloM, jahAjI-kampaniyoM, rela-kArakhAnoM, baiMkoM AdimeM lagA rupayA bar3ha rahA hai aura jisa kAraNa isa dezameM prati varSa kara rUpase bahuta sA rupayA videza calA jAtA hai usase hameM apanI Arthika avasthA para vicAra karanA caahie| jo 10 karor3a pauNDa yA DeDha araba rupayA hamane bRTiza sarakArako diyA hai, usakA artha yaha hai ki isa dezake udyoga-dhandhe tIsa varSake liye banda kara diye gaye / bhAratakA 1 araba rupayA videzameM bhI lagA hai; jisameM prAyaH sattara karor3a to pepara-karensI-rijarva meM aura prAyaH tIsa karor3a golDa-sTeNDarDa-rijarva yA svarNa-bhANDArameM hai| yaha eka araba rupayA garIba bhAratane bahuta dhanI dezako 3 // ) se 4||) ru. saikaDe byAja para diyA hai aura isameM pratyeka 100 kA dAma Aja 53 se 70 raha gayA hai / jaba videzoM meM hamArI itanI kama rakama lagI huI hai aura usakA dAma isa taraha ghaTa rahA hai, taba hindusthAnameM videziyoM dvArA paricAlita jvAiNTa sTaoNka kampaniyA aura prAi. veTa kArakhAne bar3ha rahe haiM / homa cArjeja yA hindusthAnake vilAyatI kharcake viSayameM jo bAteM haiM unase ye bhinna aura adhika mahattvakI haiM For Private And Personal Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir Arthika dshaa| sacamuca isa viSayakI ora jitanA dhyAna diyA jAnA cAhie utanA nahIM diyA jAtA / isakA phala yaha hotA hai ki bhAratakI daridratAkA saccA vRttAnta prakAzita nahIM hotA / Arthika avasthAkA jo citra mi0 sUbedArane khIMcA hai, vaha bar3A hI bhayaMkara hai| mi. sUbedArakI bAtoMse jAnA jAtA hai ki bhArata eka prakArase videziyoMke yahA~ bandhaka ho rahA hai| yahA~ videziyoMkA jitanA adhika vyApAra phailatA jAtA hai utane hI hama dabate jA rahe haiN| hama isa bAtake bahuta hI viruddha rahe haiM ki hameM AvazyakatAke samaya to videzoMse adhika byAja para rupayA lenA par3e aura hamArA rupayA videziyoMke yahA~ kama byAja para lage / para bhAratakI artha-vyavasthAkI yaha vicitratA hai aura jaba taka isakA saMzodhana na hogA taba taka yahI dazA rhegii| dUsarI bAta yaha hai ki AvazyakatA hone para hama videziyoMse ruyayA udhAra leM sahI, para unheM apane rupayese dezakA dohana na karane deN| eka dezakA dUsarese udhAra lenA burA nahIM hai aura kAma par3ane para rupayese adhika lAbha uThAne ke liye rupayA udhAra lenA bhI ucita hI hai, para usa rupayekI vyavasthA hamArI AjJAse honI caahie| releM banAne meM pAnIkI taraha rupayA kharca kiyA gayA hai| prAraMbhameM eka mIla rela banAnemeM 34 lAkha ru. kharca kiye gaye the, kyoMki pUjIvAle samajhate the ki hameM to mUla para byAja milegA, cAhe rupaye rela banAne meM lagA diye jAveM yA nadImeM pheMka diye jAveM ! isI anApazanApa kharcake kAraNa kaI varSoM taka rela bhArata para bojha sI rhii| mi0 sUbedAra kahate haiM ki dhana ekatra karane, sAmAna aura mAla kharIdane, paTarI Adi bichAneke ThekoMmeM beDhaba ghUsa khorI hI isakA kAraNa hai| mi0 sUbedArane karensI aura noToMke viSayameM bhI mArkekI bAteM For Private And Personal Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 20 bhAratameM durbhikSa / kahI haiN| batAyA hai ki jabardastI 1 ziliMga 4 peMsakA rupayA banAye rakhanekI vyavasthA para prasannatA prakaTa kI jA rahI hai| para san 1907-9 I0 meM aura aba samarake kAraNa yaha vyavasthA naSTa ho gaI hai| jaba bhAratase jAnevAle mAlake pakSameM eksaceMjakI dara gira rahI thI, taba 1 ziliMga 4 pensa kara dI gaI aura jaba vaha bar3hane lagI aura usase bhAratIya vyApArako hAni pahu~cane lagI taba dara bar3hane dI gaI; kyoMki vaisA na karanese iMglaiNDase AnevAle mAlako hAni phuNctii| eksaceMja vyavasthA para kaisI suMdara TIkA hai| noToMke viSayameM mi0 sUbedArakA kahanA hai ki jaba noTa calA kara sonA bacAyA jAya aura dezake udyoga-dhandhoMke sahAyatArtha dezake baiMkoMmeM rakhA jAya, para kama byAjapara dUsaroMko na diyA jAya, taba noTa calAnese kiphAyata hotI hai| hameM saba viSayoM para apane dezake hitakI dRSTise vicAra karanA cAhie / isa mahA samarake pariNAmakA isa deza para bar3A prabhAva hogaa| para isameM dhana aura janakA jo nAza ho cukA hai, vaha isa dezameM dhana-janake nAzake sAmane kucha bhI nahIM hai / akele durbhikSane bhAratase itane manuSyoMko yamapurI bhejA hai jitane yuddhakSetrameM bhI kAma nahIM Aye ! bhAratakI anya dezoMkI tulanAmeM matyu-saMkhyA bahuta adhika hai, isakA kAraNa plega, haiz2A-jvara Adi aneka roga to haiM hI jo zArIrika nirbalatAke kAraNa hote haiM, para sabase bar3A kAraNa eka durbhikSa hai / mi0 sUbedArakA yaha kahanA ucita hai ki samarakI avadhimeM hI bhArata kI sthiti para samucita vicAra honA caahie| For Private And Personal Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org pazu-dhana / pazu-dhana / Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 91 1 pAlatU pazu dezakI eka bar3I bhArI saMpatti hai| bhArata pratyeka bAtameM daridra hai / yadi anna aura dhanameM daridra hai to pazudhanameM bhI kaMgAla hai / hameM duHkha hai ki yahA~ kRSaka to adhika haiM, parantu pazu kama haiM ! dhurandhara DAkTaroM aura vaidya zAstriyoM kA yahI mata hai ki dUdha bar3A balavardhaka bhojya padArtha hai; kyoMki usameM manuSyajIvanakI rakSA karane aura zarIrako baliSTa banAnevAlI sabhI vastue~ evaM tattva pAye jAte haiN| kevala dUdhake hI pInese manuSya bhalI bhA~ti svastha ho kara raha sakatA hai- phira cAvala, ATe Adi kisI padArthakI AvazyakatA nahIM rahatI / isake atirikta rogiyoM, bUr3hoM, bAlakoM aura javAnoM Adi sabhIke liye eka mAtra puSTikAraka dravya dUdha hI hai / parantu aise Avazyaka aura upayogI padArthakA prApta honA dinoM dina durlabha hotA jA rahA hai / bhAratake arthazAstra-vicakSaNa tathA bhinna bhinna prakArake lekhe taiyyAra karanevAloMkA mata hai ki koI dasa yA bIsa varSa ke pazcAt zuddha aura tAje dUdhakA darzana hI uTha jAyagA / isa bAtake dhyAna meM Ate hI bar3I gaMbhIra ciMtA upasthita hotI hai| isameM sandeha nahIM ki sabhyatAke bar3hane ke sAtha hI sAtha majadUroM kI majadUrI aura anyAnya AvazyakIya padArthoM meM vRddhi hotI jA rahI hai / parantu bhArata meM isa samaya jo dUdhakA bhAva car3ha rahA hai vaha AvazyakatA se adhika aura asAmAnya hai, para sAmAnya rIti para cIjoMke dAma car3hane ke kAraNa vaha maha~gA hotA mAlUma nahIM detA hai / kyoMki iMglaiNDa aura amerikAmeM anyAnya AvazyakIya padArtha bhAratase dugune aura tigune dAmoM para milane 1 For Private And Personal Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / para bhI vahA~ dUdhakA bhAva eka Ane serase adhikakA nahIM hotA; jaba ki bhAratameM, gA~voM yA zaharoM meM kahIM para bhI dUdhakA bhAva 6 Ane sera aura 4 Ane serake ausatase kabhI kama nahIM hotA / bAlakoMkI car3hI bar3hI mRtyu-saMkhyA, rAjayakSmA Adi bhayaMkara prANa-nAzaka rogoMkA prakopa, zarIrakI zaktikA hrAsa aura rogase AkrAnta hone kI saMbhAvanA ye saba yatheSTa puSTikAraka bhojya padArthake na milaneke hI kAraNa hote haiM / vizeSa rUpase dUdhake abhAvase hI ye vipattiyA gheratI haiN| ___ bhAratIya rASTrakI rakSA aura unnatike liye hama sabako una sampUrNa bAtoMke dUra karanekI ceSTA karanI cAhie jo zuddha aura uttama dUdhakI prAptimeM vighna DAla rahI haiM aura dUdhake bhAvako behada car3hAtI haiN| hama yahA~ yaha siddha karanekA prayatna kareMge ki go-pAlana aura go-rakSaNa hI bhAratavAsiyoMkI dUdhakI prAptikI samasyA hala karaneke liye ThIka upAya nahIM hai, balki bhAratake aneka zikSita aura azikSita nava yuvAoMko liye vyavasAyakI vyavasthA kara dene kA bhI paramottama sAdhana hai| nIcekA lekhA par3hanese yaha bAta spaSTa ho jAyagI ki eka dehAtI gAyake dvArA jo khAlisa AmadanI hogI vaha AmadanI eka grejyUeTa klArka yA eka skUla ke mAsTarakI AmadanIke barAbara hai / do dehAtI gAyoMkI jitanI AmadanI hogI utanI hI eka ema0 e0 pAsa vyaktikI, eka skUla ke sekaNDa mAsTarakI athavA kisI oNphisake heDaklArkakI AmadanI hogii| eka skUlakA heDamAsTara yA prophesara yA jUniyara muMsipha jitanA paidA kara sakatA hai utanA hI vaha eka AdamI paidA kara sakatA hai jisake yahA~ cAra gAyeM haiN| For Private And Personal Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pazu-dhana / samaya aisA kaThina A gayA hai, aura dUdhakI mA~ga itanI bar3hI huI hai ki aba dUdhake vyApArako jAhila aura lAla cI gvAloMke hAthameM rakha chor3anA kadApi ucita nahIM hai / hameM aba uTha kara hoziyAra ho jAnA cAhie aura apane navayuvAoMko isa vyApArakI ora pravRtta karanA cAhie / kyoMki isameM pUjI bhI kama lagatI hai aura zikSAkI bhI bahuta kama jarUrata hai| nahIM to yaha hogA ki jaise anyAnya vyavasAyoMko yUropiyana vyApAriyoMne rupayA lagA kara apane hAthameM kara liyA usI taraha isa vyApArako bhI ve apane adhIna kara leNge| aba hameM yaha dekhanA cAhie ki eka gAyake liye kitanI pU~jIkI AvazyakatA hai ? usake dUdhase kitanI AmadanI hogI aura usake khilAne pilAne meM kitanA kharca pdd'egaa| ___ mAna lIjie eka dehAtI gAya pA~ca sera dUdha nitya prati detI hai| isa pA~ca seravAlI gAyakA mUlya 100) aura 90)ke bIcameM hogaa| cAra Ane serake hisAbase usakA 5 sera dUdha 11) ru0 nityakI huaa| aba jarA nityakA kharcA joDie / do paise prati serake hisAbase 3 sera bhUsA chaH paisekA huA, eka Ane seravAlI khalI AdhA sera do paise kI huI aura bhUsI-cokara ityAdi do Ane rojakI mAna lIjie, ata eva sArA kharca milA kara / ) Ane roja huaa| isa prakAra khAlisa AmadanI 1) ru0 rojakI huI / sutarAM eka mahInekI 30 ) ru0 AmadanI huI, jo ki eka sAmAnya grejyUeTa skUla ke zikSaka yA kisI daphtarake heDaklarkakI mAsika Ayake barAbara hai| eka bAta yahA~ para yaha kaha denA hai ki Uparake AmadanI aura kharcake lekhemeM, gauzAlAkA kirAyA, naukaroMkA vetana, dUdhakI bikrIkI For Private And Personal Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / dalAlI AdikA kharca nahIM lagAyA hai| parantu yaha kharca jAna-bUjha kara AmadanI aura kharcake lekhemeMse nikAla diyA gayA hai, kyoMki yaha kharcA kevala uptI samaya denA hogA jaba ki DerIko praNAlI para go-rakSaNakA vyApAra calAyA jAya / isa jagaha hameM to sAmAnya rIti para go-pAlanake vyavasAyakA krama dikhAnA hai| isa prakArake vyavasAyameM gaue~ go-pAlana karanevAloMke gharameM hI rheNgii| gozAlAmeM unheM rakhane kI jarUrata hI nahIM hai / una gauoMkI dekha-rekhakA kAma bhI gauoMke mAlikahIko karanA par3egA aura gauoMkA dUdha vaha apane ghara para hI becegaa| hA~ use hindusthAnI tarIkekI pazucikitsAkA kucha jJAna rakhanA hogA, isase gauoMke rogoMkA aura unase honevAlI mautoMkI AzaMkA bahuta kama raha jaaygii| dUdhakI duhAIkA jo kharca hogA, vaha gobarakI khAda yA kaNDe beca kara paidA kiyA jA skegaa| __ baccA hone para ATha mahIne taka gaukA dUdha usI parimANameM hotA rhegaa| isake bAda dhIre dhIre kucha kama hotA jAyagA / sAla yA Der3ha sAlake anantara dUdha bilakula banda ho jaaygaa| parantu isa samaya gaUko 3 yA 4 mAsakA garbha bhI hogA aura 6 yA 7 mahIneke anantara usako baccA bhI hogaa| basa inhIM 6 yA 7 mahInoM taka gaukI rakSA aura bharaNa-poSaNake liye kaThinatA hotI hai, tathA isI avasthAmeM yaha dekhane meM AtA hai ki gau yA to badhikake hAtha beca dI jAtI hai athavA lAparvAhIse tathA use bhUkhe rakhanese usake prANa cale jAte haiN| jhUThamUThakI kiphAyata aura AvazyakatAse adhika lAlaca hI isa burAIkA pariNAma hai / yadi dUdhase haTI huI gaukA usake garbhavatI rahanekI avasthAmeM bhalI bhaiAti bharaNa-poSaNa kiyA jAya to antameM usa sabakA badalA mila jAtA hai aura ToTA nahIM For Private And Personal Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pazu-dhana / rahatA / kyoMki 6 yA 7 mahIne taka gaukI garbhAvasthA meM usakA bharaNa-poSaNa karanese lagabhaga 50) ru0 kharca hoMge aura jisa samaya baccA hone ke bAda vaha pA~ca sera dUdha nitya degI usa samaya vaha dUne mUlyako bikegii| 95 anAdikAla se bhArata dudhAra gauoM aura dUdhakI bahulatA ke liye prasiddha hotA AyA hai / Aja bhI bhArata meM gauoMkI saMkhyA jitanI adhika hai, utanI kahIM nahIM hai; kintu sAtha hI yahA~ kI jana saMkhyA bhI adhika hai / kheda hai ki bhAratIya gaue~ bhAratIya prajA-janoMke sadRza bhI svAsthya meM utanI acchI nahIM rahIM, jitanI ki pahale huA karatI thIM, aura na ve pahale sarIkhA dUdha ho detI haiN| mUrkhatAmeM pha~sa kara gauoMke prati nirdayatAkA vyavahAra karake hI hamane isa prakAkI sthiti paidA kara dI hai / parantu aba isa bAtakI AvazyakatA hai| ki hama sAvadhAna hokara apanI kI huI bhUlako sudhAreM / aba hameM yaha vicAra karanA cAhie ki dUdhake itane kama parimANa meM aura asantoSa janaka rIti para milanekA kAraNa kyA hai ? isa asantoSaprada sthitiko dUra karane kA hama kyA upAya kara sakate haiM ? svIjaralaiNDa jaisA choTA pradeza bhI apane yahA~ ke jame dUdhake DabboM se saMsArake bAjAroM ko pATa sakatA hai aura bhArata jaisA suvistRta deza apanI AvazyakatA ke liye bhI dUdha nahIM paidA kara sakatA to hamArA hRdaya betaraha dukhI hotA hai / dUdha ke kama milane ke pradhAnatayA do kAraNa haiM / eka to gauoMkI saMkhyA meM kamI aura dUsare unake dUdha paidA karaneko sAmarthyakA hAsa | ye bAteM kyoM paidA hotI haiN| isa liye ki eka to acche sA~Da nahIM milate aura dUsare gocara bhUmikA abhAva tathA khAne yogya For Private And Personal Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 96 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhArata durbhikSa / ucita aura yatheSTa cArekI kamI ke kAraNa gauokI zArIrika avasthA ThIka nahIM rahatI / inake atirikta rogoMke kAraNa gauoM kI mRtyu aura anya vidhiyoMke dvArA govaMzakA bar3hatA huA kSaya bhI eka tIsarA kAraNa hai / uttama sADoM aura gocara bhUmikA prabaMdha logoMkI pArasparika sahayogitA aura sahAyatAse tathA sarakAra aura myunisipAlTiyoM yA jilA borDa ke dhyAna denese ho sakatA hai| gauke dUdhakA parimANa, usakI svAsthyavarddhaka tathA dUdha paidA karane kI zakti yaha saba uttama sADoM para nirbhara hai| durbhAgyavaza saDa aba na to yatheSTa saMkhyA meM hI milate haiM aura na ve sarvathA saba prakArase yogya hI hote haiM / udAharaNArtha habar3A jilemeM 1500 gauoMke bIca meM eka sA~Da hai / yaha bar3e AzcaryakA viSaya hai ki 1 star to itanA abhAva aura hama govaMzako unnata dekhanA cAheM ! pratyeka gA~va ke nivAsiyoMko cAhie ki ve 50 gauoMke bIca eka uttama sA~Da rakheM / hamAre yahA~ zAstroM meM isa abhAvako dUra karane ke liye " vRSotsarga " nAmaka eka karmakA vidhAna hai, jisameM mRtaka ke nAma para cakra- trizUlAdi cinhoMse aMkita kara baila svatantra chor3a diye jAte haiM / kintu kheda hai ki hamAre dhArmika kRtyoM meM bhI isa daridratAne zithilatA utpanna kara dI, tabhI to hamArI yaha adhogati hai / kabhI 1 kabhI aisI bhI AvazyakatA par3egI ki adhika dUdha denevAlI aura acchI go santAna utpanna karaneke liye, kama dUdhavAlI mAmUlI gAyake sAtha anya sthAnakA uttama sA~Da bulA kara samAgama karAnA par3egA / yadi aisA kiyA jAya to bar3I hoziyArIke sAtha kArya karane kI AvazyakatA hai| bar3e bar3e zaharoM aura gA~voMmeM myUnIsipAlTiyoM aura z2ilA borDe ko uttama sADoMkA prabandha karanA caahie| For Private And Personal Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pazu-dhana gocara-bhUmikA prabandha jamIMdAroMkI sahAyatAse ho sakatA hai| bhAratameM jo gocara-bhUmi thI vaha khetIke kAmameM le lI gaI hai,ata eva sarakArase bhI isa viSaya meM sahAyatA mAMganI caahie| pazuoMke bhinna bhinna rogoMke nidAna aura cikitsA-sambandhI pustakeM prakAzita honI cAhie / bhinna bhinna prAntoMkI sarakAreM isa kAryako kara bhI rahI haiM / pratyeka go-pAlana karanevAleko gaukA bharaNa-poSaNa-sambandhI kArya svayaM dekhanA cAhie / naukaroMke rahate hue bhI saba kAryoko apanI dRSTi se dekhanA Avazyaka hai| ___ bhAratake pradhAna pradhAna nagaroMmeM kucha-na-kucha acchI naslakI gAyeM aura bachar3e nitya hI mAre jAte haiM / aba aisA samaya AyA hai ki binA vicAre gauoMke vadha kiye jAnekI prathAko rokaneke liye kAnUna bananA caahie| jo loga kasAIke hAtha apanI gaue~ beca DAlate haiM unameM sadupadeza dvArA kucha dhArmika pravRtti bhI utpanna karanI cAhie / baMgAlameM jisa prakAra habar3ekI pazu-rakSiNIzAlA hai usI prakArakI aneka saMsthAe~ bananI cAhie, jhN| ki nAma mAtrakA zulka le kara gauoMkI rakSA ko jAya / aisA hone para go-pAlana karanevAle adhika naphA uThAneke liye apanI gauoMko badhikake hAtha na beceMge / pyAre dhArmika bhAratIyo ! uTho isa kAmako apane hAthameM lo aura aba adhika veparavAhI isa viSayameM na dikhaao| Ajakala kI sthiti ko dekha kara yahI samucita mAlUma detA hai ki "DerI" ko praNAlI para go-pAlanakA kArya kiyA jAya aura dhIre dhIre usakA uddeza aura bhI avita vistRta kara liyA jaay| aura usameM kRSi-kArya bho Arabha kara diyA jAya, jisase ki dezI sadAke liye sthAyo ho jAya / For Private And Personal Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 98 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / hindU loga gauko pavitra evaM pUjanIya pazu mAnate haiM / hama use " gau mAtA " kahate haiN| paMcagavyake ( govara, gomUtra, godugdha, godadhi aura goghRta) pAna dvArA hamAre zAstrakAroMne bar3e se bar3e pApoM kI bhI zuddhi kahI hai, jise samaya samaya para hama loga pAna kara 'apanI AtmA ko pavitra karate haiM / kiMtu kheda ki jise hama mAtA kahate haiM usakA mAtAke jaisA sammAna kabhI svapna meM bhI nahIM karate / apanI mAtAke duHkha nivAraNArtha koI upAya nahIM socate / hama use apavitra sthAna meM rakhate haiM, apavitra bhojana dete haiM--mailA pAnI pilAte haiM - bharapeTa AhAra nahIM dete ! jyoM hI dUdha dene se ThaharI athavA dubalI patalI yA kamajora huI ki prasannatA se badhikake hAtha alpa mUlya para beca DAlate haiM / 2 bar3e zaharoM meM gauoM kI bar3I hI durgati hai / hama kalakatte nagarakI gauoM kA varNana pAThakoM ke Age rakhate haiM / zrI0 hAsAnandajI varmAne 24 - 12 - 1918 ko eka lekha samAcAra patroM meM chapAyA hai, ve likhate haiM ki " kasAI loga bhI apane gharakI dUdhakI gauoMke nIce, dUdha pIte bachar3e - bachar3I ko judA karaka nahIM mArate / kalakatte meM baMgAlI hindU gvAle, hinduoM kI jamIMdArImeM basa kara, hindU brAhmaNoM ko dUdha beva vaca pilAte haiM aura choTe choTe dubamuMhe bachar3e -bachar3I sabake sAmane eka, do, tIna rupaye taka kasAiyoM ko prati dina vecate haiM, jisakI saMkhyA kalakate ke eka myunisipAliTI ke kasAIkhAne kI prati varSakI riporTa meM 10000 evaM 11000 chapatI hai| baMgAlakI acchI acchI gau-jAti bhI prAyaHkalakate meM AA kara natra ho gaI / aba baMgA meM 4-6 sera dUdhako gau khojane para bhI kaThinatA se milatA For Private And Personal Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pazu-dhana / hai| ina dinoM kalakattemeM paMjAba, rAjapUtAnA, yukta pradeza aura bihAra Adi prAntoMse acchI acchI gaue~-bhaiMseM AA kara naSTa ho rahI haiN| kalakatteke gvAloMke gharoMmeM na to kabhI gau-bhaiMsa gAbhina hotI haiM, na kabhI byAtI hI haiM / ve thor3e dinakI byAI bAharase AI huI gaue~ kharIdate haiM aura tatkAla unake bachar3e-bachar3I kasAIyoMko beca, kucha mAsa dina-rAta eka taMga sthAnameM-aise taMga sthAnameM jahA~ bArIbArIse eka gAya baiTha kara raha sakatI hai aura anya gauoMko khar3e rahanA par3atA hai, baoNdha kara, phUMkA de dUdha nikAlate haiN| aura dUdha kama hone para, lAbha na honese, dUdha dete samaya 135) 150) 200) taka kharIdI huI gau-bhaiMsa, 31), 41) yA 51) ru0 taka kasAiyoMko beca DAlate haiN| aura dUsarI dUdhakI gau kharIda kara apane dUdhakA kAra-bAra pUrvavat calAte haiN| phira usakI bhI Upara likhe anusAra durgati karate haiN| jisa mA~ti kalakattemeM dUdhake kArabArI gAya-bhaisoMke sAtha unake baccoMkA bhI nAza kara rahe haiM usI prakAra bambaI meM bhI dUdhake pazcAt yaha upayogI pazu nAza ho rahe haiM / bhAratake anya nagaroM meM bhI isI prakAra dUdhake kArabAriyoM dvArA go-vaMzakA nAza ho rahA hai / jo ho, agara apanA aura apanI vartamAna santAnoMke sAtha sAtha dezakA bhI maMgala cAhate ho to pUrva kAlAnusAra, gocara-bhUmi chor3aneke nimitta bhArata-sarakAra, rAjA 'mahArAjAoM aura jamIMdAra-tAlukedAroMse prArthanA karo aura jaba taka gocara-bhUmi chUTe lagAtAra isakI ceSTA karate rho|" varmAjIke ukta kathanase aisA kauna nirdaya hogA jisake mana meM eka bAra dayAkA saMcAra na ho uThe ! jo nagara-nivAsI isa bhaiAti For Private And Personal Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 100 bhArata meM durbhikSa | dukhI gAya-bhaiMsoMkA dUdha pIte haiM ve unakA dUdha nahIM balki.......... pIte haiM, yaha kaha deM to anucita na hogA / gAyakA dharmase kyoM sambandha hai ? isa praznakA yaha uttara hai ki hamAre trikAladarzI maharSi pratyeka upakArI padArthakA dharmase isa liye sambandha jor3a gaye haiM ki ajJAnI jana unake guNoMko na jAna kara kahIM unake apamAna dvArA saMsArakA apakAra na kara sakeM / isa kAraNa ve upakArI gau Adi caitanya padArthoM se lekara pIpala, tulasI Adi jar3a padArthoM takakA dharma se sambandha jor3a gaye haiM ki jisase ajJAnI jana dharmake bhayase upakArI padArthoM kA apamAna yA nAza na kara skeN| yaha kRtya kevala hamAre hI maharSiyoMkA nahIM hai| dekho hajarata mohammada sAhaba khajUrake vRkSakI kaisI bar3AI karate haiM / mohammada sAhaba pharamAte haiM -- " bar3AI karo apane khajUrake vRkSakI jo miTTI AdamakI banAvaTase bacI thI, usase khajUrakA vRkSa khudAne banAyA / " isI liye mohammada sAhaba ne AjJA dI hai ki khajUra ke vRkSako mAnya samajho / 1 aba yaha prazna hogA ki khajUrakA vRkSa itanA mAnya kyoM hai ? uttara yaha hai ki yadi khajUra ke vRkSako itanA Adara nahIM diyA jAtA to mUrkha musalamAna loga usa vRkSako naSTa kara DAlate aura usake naSTa hone para jIvana nirvAha ke liye unheM kaThinAI pdd'tii| kyoMki usa samaya arabameM sivAya khajUra - vRkSake aura koI padArtha manuSyoM ke jIvanakA AdhAra nahIM thA / isI kAraNa usakA itanA mAna karanA likhA gayA hai| sAiberiyA dezake rahanevAle bakarIke camar3eko pUjate haiM, jaba unase isakI pUjAkA kAraNa pUchA jAtA hai to ve uttara dete haiM ki yadi bakarIkA For Private And Personal Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 101 pazu-dhana / camar3A na ho to hama isa zarada-dezameM mara jAya~, isI kAraNa hama ise pUjate haiM / svIDana aura phinlaiNDake rahanevAle bhI jAnavaroM ko pUjate haiN| manuSyakA yaha svabhAva hI hai ki jisase usako lAbha hotA hai, usakI vaha ijjata aura bar3AI karatA hai / phira yaha dUdha, ghI tathA anna-vastra-dAtA, gAya aura bailakA hamAre maharSi dharmase sambandha kara gaye to kucha burA kAma nahIM kiyA, balki ve saMsAra arakA upakAra hI kara gaye haiN| __ aba hameM yaha dekhanA hai ki kyA durbhikSakA kAraNa go-vadha hai ? Ajakala jo bhAratake pratyeka prAntameM ghora durbhikSa phailA huA hai usake aneka kAraNoMmeMse eka pradhAna kAraNa go-vaMzakA nAza bhI hai| kyoMki bhAratabhUmikI upajAU zakti go-vaMzake sAtha-hI-sAtha vinaSTa hotI jAtI hai / kAraNa bhAratake baila, gau tathA bhaiMsa Adi pazu kevala manuSya jAtiko hI ghRta-dugdhAdise paripAlita nahIM karate, baran unake gobarakI khAdase khetoMkI upajAU zakti bar3hatI hai, gobarake kaNDoMse bhojana banatA hai, jisase vRkSa kATa kara jalAnekI AvazyakatA kama rahatI hai| jisa deza meM vRkSa adhika aura hare-bhare rahate haiM vaha~! varSA bahuta hotI hai / bhAratakai baila aura bhaiMseM hala jotane, kolhU calAne aura gAr3iyoM ke dvArA vyApAra tathA manuSyoMkI yAtrAmeM bar3e hI kAma dete haiM / hAya Aja usI go-vaMzakA tathA mahiSavaMzakA aise avicArase nAza kiyA jA rahA hai ki jisase thor3ese manuSyoMkA peTa pAlana hotA hai, para samasta bhAratakA nAza hotA jA rahA hai| eka ora prati dasa varSa bhAratakI jana-saMkhyA bar3hatI hai to dUsarI For Private And Personal Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / ora pazuoMkI saMkhyA ghaTatI hai| dUsare bailoM aura bhaiMsoMko badhiyA banAke pazu-vaMzakA nAza kiyA jAtA hai| tIsare mahA lobhI gvAle jo dUdha becanekA vyApAra karate haiM; pazuoMko itanI kama khUrAka date haiM ki jisase unake pazu prAyaH bImAra hokara mara jAyA karate haiN| hama dekhata haiM ki Ajakala bhAratake saba nagaroMkI myUnisipAlTiyA~ pazuA para Teksa lagA kara prati varSa hajAroM rupaye vasUla karatI haiM, parantu pazuoMkI cikitsAke vAste aise DAkTara nahIM rakhatI, jo pazuoMkI dekha-bhAla kiyA kareM / hamane dekhA hai ki saikar3oM duSTa gvAle gau aura bhaisoMkA phUkese dUdha nikAlate haiM, jo mahA vRNita rIti hai, isase pazu bahuta jaldI marate haiM / __ hinduoMmeM go-baMzako bar3hAnevAlI vRSotsarga (zrAddhameM bailako dAgakara chor3ane) kI jo rIti hai, usakI aisI burI dazA hai ki jisakA varNana nahIM ho sktaa| Ajakala isa bhayaMkara daridratAke kAraNa isa vRSotsarga-zrAddhako koI karatA hI nahIM aura yadi karate haiM to una dAge hue sAMDoMko lAvArisa samajha kara yA to myUnisipAlTiyoMkI mailAgAr3I meM jota diyA jAtA hai yA koI mAra DAlatA hai / / isake atirikta Ajakala gomAMsakA vyApAra itanA bar3ha gayA hai ki jisake kAraNa bhAratameM pazuoMkI saMkhyA ghaTatI hI jA rahI hai| bhAratavarSameM rahanevAle mAMsa-bhakSiyoMke peTa-pAlanArtha jitane pazu mAre jAte haiM, unase adhika varmAdezake sUkhe mAMsa-vyApAra ke liye kevala saMyukta prAMta meM prati varSa 134058 pazuoMkA vadha hotA hai| jisakA nimnalikhita vyaurebAra hisAba san 1919 meM bhAratavarSIyA For Private And Personal Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pazu-dhana / 103 gorakSaNI-sabhAke sabhApati Anarabala sukhavIrasiMhajIne apane vyAkhyAnameM prakAzita kiyA thaa| unhoMne kahA thA ki san 1912 meM ukta vyApArake vAste maujA gAlapura, tahasIla anUpazahara, jilA bulandazaharameM 2000, alIgaDha meM 39510, sikandarArAUmeM 7089, sAdAbAdameM 1680, mathurAmeM 1750, jhuruAnAlA itamAdapura ( AgarA ) meM 26540, phIrojAbAdameM 600, itamAdapurameM 140, khandaulI tahasIla itamAdapurameM 45, phaTAdharatI (AgarA) meM 4055, zajavAlapura (tahasIla alIgaMja ) meM 500, barelImeM 13172, pharIdapura meM 500, grAma zahabAja nagarameM 5800, jahAnagaMja rasUlapurameM 2500, satI caurI (grAma) meM 2300, saMbhalameM 758, bhojapura ( grAma ) meM 2000, amarohAmeM 1680, phatahapurameM 300, kasabA kamAlapurameM 250, jahAnAbAdameM 60, airAnameM 500, kauMcA bha~varameM 10192, lalitapurameM 7663, kaucameM 4353, panavAr3I ( grAma ) meM 800, rAThameM 899, maudahAmeM 2032, mahobAmeM 4077, husenapurameM 493 aura AjamagaDhameM 60 pazuoMkA vadha huA thaa| yaha hisAba kevala usa mAMsa-vyApArakA hai jo varmAko bhAratavarSake eka prAntase bhejA jAtA hai / yadi saba prAntoMkA hisAba jor3A jAya to na mAlUma kitanA ho ! aba yaha bhI vicAranA cAhie ki isa pazu-saMhArase bhAratako kitanI hAni pahu~ca cukI hai ? pAThakavarga ! akabarake samayakA annakA bhAva to Apa pIche par3ha hI Aye haiM, usameM hamane dUdhakA bhAva nahIM batalAyA hai| aba hama alAuddIna khilajIke zAsana-kAlakA, arthAt san 1304 I0 meM dUdhakA For Private And Personal Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 104 bhAratame durbhikSa / bhAva batalAte haiM / usa samaya " eka rupayekA chaH mana dUdha milatA thaa|" Azcarya na kIjie yaha bilakula satya hai / / . . jaba san 1857 I0 meM IsTaiNDiyA kampanIkA zAsana phailA huA thA, usa samaya eka rupayeke 39 sera gehU~, sAr3he 51 sera cane, 18 sera cAvala, 4 mana dUdha aura 4 saira ghI bikatA thaa| san 1890 arthAt Ajase 30 varSa pUrva hI eka rupaye ke 25 sara gehU~, 28 sera cane, 12 sera cAvala, paise sera dUdha, rupayekA do sera ghI aura 23 sera ur3ada milate the| parantu san 1918 meM ekadama durbhikSakA vajra TUTa par3A aura eka rupayeke 5 sera gehU~, 6 sera cane, 3 sera cAvala, 4 sera dUdha, 4 sera ur3ada aura nau chaTaoNka ghI bikane lagA aura san 1920 meM ghIkA bhAva 5|| chaTAka hI raha gayA ! jina dudhamuMhe baccoMko bhAratameM jalakI bhA~ti ghI aura dUdha pIneko milA karatA thA vahI aba ghI aura dUdhakI maha~gIse saba dezoMse adhika bhAratameM marate haiM / ukta sabhApati mahodayane baccoMko mRtyu-saMkhyAkA hisAba isa prakArase batalAyA thA / eka varSase do varSakI avasthAvAle bacce iMglaiNDa meM phI saikar3A ATha, AsTreliyAmeM 7 aura bhAratameM phI saikar3A 48 marate haiN| 2 se 3 varSa takake bAlaka iMglaiNDa meM phI saikar3A 9, AsTreliyAmeM 12 aura bhAratameM 11 marate haiN| 3 se 4 varSa takake iMglaiNDa meM phI saikar3A 7, AsTreli. yA 12 aura bhAratameM 5 marate haiN| 4 se 5 varSa takakI avasthAvAle iMglaiNDameM phI saikar3A 9, AsTreliyAmeM 13 aura bhAratameM 11 marate haiM / isa hisAbase spaSTa siddha hotA hai ki ekase do varSa takakI For Private And Personal Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pazu-dhana / avasthAvAle bacce bhAratameM saba dezoMse adhika marate haiN| jisakA pradhAna kAraNa yahI hai ki bhAratakI saMtAnavatI striyoMko vaha khAdyapadArtha ki jinase unake stanoMmeM nIroga dUdha banatA hai, itane kama milate haiM ki jinake abhAvase unake bacce jI hI nahIM sakate / ___ aba to hamAre pAThaka samajha gaye hoMge ki bhAratake durbhikSakA hI nahIM baran sarvanAzakA pradhAna kAraNa go vaMzakA nAza hai / ata eva hamAro prajA-rakSaka gavarnameNTako cAhie ki go-vadha nivAraNake vAste zIghra hI koI ucita AIna banAnekA prabandha kre| yaha eka prasiddha bAta hai ki mugala-samrATa akabarane narahari kavise nimna padya suna kara go-vadha bilakula hI banda karA diyA thaa| to kyA hamArI briTiza gavarnameMTa hamArI prArthanAoM para tanika bhI dhyAna na degI? "tRNa jo danta tara dharahiM tinahiM mArata na sabala koi, hama nita prati tRNa carahiM baina uccarahiM dIna hoi / hindu hi madhura na dehiM kaTuka turakahiM na piyAvahi, paya vizuddha atisravarhi bacchamahi thaMbha na jAvahiM ! suna sAha akabara ! araja yaha kahata gaU jore karana, so kauna cUka mohiM mAriyata mue cAma sevahu~ carana / " vartamAna kAlameM go-vadha ekadama banda ho jAne kI atyanta AvazyakatA hai| hindU loga pazuoMkI rakSA karanekA pUrNa prayatna kara rahe haiM, unhoMne bahutere piMjarApola tathA gozAlAe~ khola rakhI haiM / anumAnase unakI saMkhyA 600 se kama na hogI, tathA unakA vyaya bhI varSa bharameM 1,00,00,000) ru. hotA hai / paraMtu ye yathA niyama For Private And Personal Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 106 bhArata meM durbhikSa / niyaMtrita nahIM kI gaI haiM / unameM bahutase pazu kamajora haiM, unakI merI rAya meM kucha prabandha tathA Aya vRddhi karane kA koI upAya nahIM kiyA jAtA nirIkSaka aura parIkSaka niyata kiye jAyeM, jo ki vyayake vivaraNako dekha kara apanI anumati deM, jisa para pratyeka kameTI usIke anusAra kArya karanekA udyoga kare / isake liye pratyeka kameTI apane phaNDake anusAra dhana de / gozAlAoM meM eka zAkhA to acche pazuoMkI vRddhi kare tathA dUsarI zAkhA rogI pazuoM kA prabandha kare | ina gozAlAoM kI dekha-bhAla ke liye pratyaka prAntoM meM eka seNTrala kameTI sthApita kI jAya / pratyeka kameTIkI orase catura pazu cikitsaka tathA DerI phArmara niyukta hoM / ye loga gozAlA ke mainejarako pazu-cikitsAkI moTI moTI bAteM batalAveM tathA dUdha utpanna karanekI vaijJAnika rIti unheM sikhalAveM / parantu jaba taka nasaleM na bar3hAI jAyeM tathA AsapAsa ke grAmoM ke logoM ko acche tathA nIroga bailoMke rakhanekA mahattva na samajhAyA jAya taba taka apekSita unnati honA nitAnta asaMbhava hai / gau-rakSAkA eka sahala tarIkA yaha bhI hai ki pratyeka hindU kamase kama eka gAya avazya rakhe tathA gAya becanA pApa samajhe / 1 / akAlameM jahA~ manuSyoMkI mRtyu behada hotI hai vahA~ DhoroMkA to bacanA hI kaThina bAta hai / usa samaya 25 phI saikar3A Dhora jIvita rahate haiM, zeSa mara jAte haiM / baMgAlako chor3a kara sAre bhAratavarSa meM pazuoM kI saMkhyA san 1900 meM kevala 907 lAkha thI, AsTroliyA meM 1,135 lAkha pazu the, jahA~ kI AbAdI kula 40 lAkha haiM Ajase 40 varSa pUrva jaba bhArata meM 14 karor3a manuSya the taba 27 karor3a gAya baila the, arthAt eka manuSyako do pazu hisse Ate the ' ! For Private And Personal Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pazu-dhana / parantu Aja 313 karor3a manuSyoMmeM kevala cAra karor3a gau-bala haiM ! arthAt ATha manuSyoMke hisse meM eka pazu AtA hai / sabhI gaue~ nahIM haiN| ina cAra karor3ameM baila bhI zAmila haiM / kintu yadi bailoMke sthAna para bhaiseM mAna lI jAveM to sabhI lagAtAra dUdha nahIM detIM; sAla bharameM ausata nau mahIne dUdha detI haiN| sArAMza yaha ki 313 karor3a bhAratIya kevala 3 karoDa dudhArU pazuoM para apanA nirvAha karate haiN| arthAt ausata 10 manuSyoMmeM eka dudhArU pazu hai / yadi 3 sera dUdha nityakA samajha liyA jAye to pA~ca chaTA~ka dUdha pratyeka AdamIke hissemeM AtA hai / ise cAhe vaha pIle, cAhe dahI banA le, athavA ghI nikAla le / kahie taba kisa prakAra bhArata balavAn ho sakatA hai ? jisa dezameM puSTikAraka padArtha khAneko nahIM vaha deza kyoM kara balavAn ho sakatA hai! go-vaMzake nAzake sAtha-hI-sAtha hamArA bala bhI naSTa ho gyaa| hama nIce eka nakazA dekara yaha dikhalAnA cAhate haiM ki kisa deza ke pAsa kitanA pazu dhana hai| kiMtu smaraNa rakhie yaha gaNanA san 1906-7 kI hai deza, ghor3e, gAya-baila, bher3a, bakarI, suara ! iMglaiNDa 20 lAkha, 116 lAkha, 300 lAkha, + lAkha, 39lAkha AsTeliyA 18 , 100 , 862 , + , 7" kanAr3A 15 , 55 , 25 " + , 23 , phrAMsa 31 ,, 169 ,, 174 , 14 ,, 70 ; jarmanI 13 1 205 , 76 ,, 35 ,, 220 / jApAna 14 ,, 11 , + ,, + ,, 2 . amerikA 197, 725 , 532 ,, ,,547 bhArata 15 , 1117 ,, 22 hajAra 285,, + : For Private And Personal Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 208 bhAratameM durbhikss| pratyeka dezakI tulanA karate samaya, usa dezakI jana-saMkhyAkA bhI dhyAna rakhie / bhAratakI pazu-saMkhyA adhika dekha kara saboMse ucca na mAna lIjie; kyoMki yahAkI jana-saMkhyA 31 karor3a hai| DenmArkameM san 1881 meM 9 lAkha gaue~ thIM, aura san 1907 meM 13 ho gii| usa samaya ve 450 gelana dUdha detI thIM; kiMtu aba 585 gelana dUdha prati varSa prati gAya ho gayA ! anya dezoMmeM loga pazu aura aMDajoMko vaijJAnika rItise pAlate haiM aura mAlAmAla ho jAte haiM, para bhAratavAsI apanI mUrkhatA aura daridratAke kAraNa pazu-saMkhyA kama karate jAte haiN| yahA~ uttama vaijJAnika pazuzAlAkA kahIM nAmonizAna bhI nahIM hai| prati varSa hamAre nA-samajha musalamAna bhAI Idake dina sahastroM gaue~ vadha kara DAlate haiM-gaU-vadhake sAtha hI daMge ho jAte haiM, jinameM anekoM hindU-musalasAna kAma Ate haiN| ___ san 1910 I0 meM bhAratameM kula aThahattara hajAra, eka sau bAraha a~gareja the| ina sabakA pyArA bhojana bIpha (Beaf) arthAt gomAMsa hai| yadi prati jana eka pauNDa bhI mAna liyA jA to nitya 946 mana yA varSameM 3,45,290 mana gomAMsa ye hajama kara jAte haiN| jarA dhyAna dIjie, itane gomAMsake lie kitanI gauoMkA vadha darakAra hai ? yaha hama logoMkI prArthanAoMkA phala hai ki AsTreliyAjahA~se gomAMsa suvidhAke sAtha A sakatA hai-nahIM ma~gAyA jAtA aura hamAre bhAratase hI yaha jabaradastI liyA jAtA hai / anya deza apane upayogI pazudhanako kabhI nahIM denA cAhate / yaha to nirbala bhAratake sira hI daMDa hai| eka kahAvata bhI hai ki For Private And Personal Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pshu-dhn| " nAmardakI jorU sabakI aurata " so dazA bhAratavarSakI hai / amarIkAkI gaue~ nikammI hotI haiN| unase a~garejoMkI avazyakatA pUrI ho sakatI hai, para nahIM, inheM to bhAratakI gauoMkA hI mAMsa susvAdu lagatA hai| idhara musalamAna bhAI bhI jinakI saMkhyA lagabhaga 6 karor3a hai, prAyaH gomAMsa khAte haiM, mAnoM gAya musalamAnoMke bAlakoMko dUdha-ghI dekara puSTa nahIM karatI, kevala hinduoMko hI puSTa karatI hai, aura inake kheta to turkistAna aura arabase U~Ta Akara jota jAte haiN| bhAratakRSi pradhAna deza hai| yahAkI bhUmiko phAr3a kara anna utpanna karanekI zakti kevala bailoMmeM ho hai-ina gauputroMmeM hI hai| go-vaMzakI kSINatAse bailoMkA milanA kaThina sA ho gyaa| acche bailoMkA mUlya 150 ) yA 200) rupayA taka ho gayA / kahie bhAratake dIna kRSaka kahA~se itane mUlyavAna baila kharIdeM aura khetI kareM ! yahA~ke durbhikSakA kAraNa eka nahIM kintu aneka hai| jisabAta para dhyAna doge vahI durbhikSakA kAraNa nahIM to sahAyaka avazya siddha hogii| ___ amerikA Adi dezoMmeM ghor3oM aura yaMtroM dvArA bhUmi jotI jAtI hai, anna boyA jAtA hai, kheta sIMcA jAtA hai, niMdAI hotI hai, kATA jAtA hai, pUle ba~dhate haiM, anna nikAlA jAtA hai ityAdi; kintu bhAratakI bhUmi jota DAlanA bor3oMkI zakti ke bAhara hai| yaMtra Adi kharIda kara kAma calAnA bhI nirdhana bhArata kI zaktile bAhara hai / khaira, yadi yaMtroMse bhUmiko jotA aura boyA bhI jAya to kyA dUdha-ghI bhI yaMtromese duha loge ? gvAliyara rAvyAntargata pachAra sthAnake nivAsI mi0 gorAvAlAne amarIkAke anusAra ghor3oM dvArA kRSikArya AraMbha For Private And Personal Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durmikss| kiyA thA, kintu saphalatA na huI / isa dezake lie to kevala go-putra baila hI kRSikArya meM upayogI jAnavara haiN| ___ yahA~ para kasAiyoMkI saMkhyA 3,45, 933, hai / anya dezoMmeM bhI kasAI aura mAMsa-bhojI haiM, para hamAre dezake kasAiyoM kI bhA~ti uttama aura upayogI pazuoMkA galA ve nahIM kATate / yahA~ bhI upayogI pazu kATanA niSedha hai, kiMtu dhana-lolupa pazu-parIkSaka DAkTarako kucha rupaye ghUsa diye ki vaha acche pazuko bhI mAranekI AjJA de detA hai| jisa bhaiAti anna videzoMko jAtA hai usI prakAra bhAratake jIvita pazu bhI bAhara jAte haiM / san 1909 taka dasa varSoMmeM 3208809 jIvita pazu 20504730) ru0 mUlyake jala-mArga dvArA bAhara bheje gaye aura sthala-mArgase tibbata Adi dezoMko 1575927 pazu 9455565) ru0 ke bAhara bheje gaye / hamane to DhoroM se itanA hI rupayA paidA kiyA aura bhAratIya pazu-saMkhyAkI kamI kI ! para amarIkAne san 1899 meM 43 karor3a rupayoMke aNDe aura 41 karor3ake aNDaja jIva bece / jApAnameM san 1904 meM 16250000 murgiyA~ aura 75 karoDa aNDe hue / iMglaiNDane eka varSa meM 16 karor3a, jarmanIne 2 karor3a, phrAMsane 8 karor3a nArvene 3 karor3a, aura kanAr3Ane 8 karor3a rupayoMkI AmadanI machaliyA~ beca kara kii| ___ bhArata daridra hai, bhUkhA hai, parataMtra hai, durbhikSa para durbhikSa dekha rahA hai, yA yoM kahie ki isameM sadaiva hI durbhikSa nAcA karatA hai, aisI avasthAmeM gAya-baila rakhanekA sAhasa kauna kara sakatA hai / cArekA akAla bhI to sAtha hI bhayaMkara rUpase pazu-jagatkA saMhAra kara rahA For Private And Personal Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pazu-dhana / hai / antameM bhUkhoM marate apanI gaue~ apane hAthoM jAna-bUjha kara kasAiyoMke hAtha alpa mUlya para dekara hama apanI jaThara-jyAlAko zAMta karate haiN| kyA isa bhA~ti gujara karanA gomAMsa bhakSaNase kisI prakAra kama hai ? parantu " bubhukSitaH kiM na karoti pApam ? maratA kyA na karatA / antameM apane hiMdutvako hameM jalAJjali de denI par3atI hai| durbhikSake kAraNa loga bhUkhoM marate haiM, IsAI ho jAte haiM aura mAMsabhakSiyoMkI-gomAMsa-bhogiyoMkI-saMkhyA dina prati dina bar3hatI hI jAtI hai| yahI kAraNa hai ki " ahiMsA paramo dharmaH" kI duhAI denevAlA bhArata, buddha jaise ahiMsA dharmake pracArakako utpanna karanevAlA bhArata apane udarameM 20 karor3a mAMsa-bhojI liye baiThA hai ! he zrIkRSNacandra, he gopAla, tuma kahA~ ho, Ao apanI pyArI gojAti tathA apanI mAtRbhUmikI zIghra rakSA kro| yadunAtha ! vilamba karoge to acchA na hogA / hama dillIse prakAzita honevAle - "hindI-samAcAra" ke tA0 16 julAI san 1919 ke aMkameM prakAzita eka lekhako yahI uddhRta kara, aba isa viSayameM adhika kucha na likheMge / kAraNa ThIka yahI dazA sAre bhAratavarSakI hai| ___" bacce, bUDhoM tathA nirAmiSa bhojiyoMkA eka mAtra balavarddhaka padArtha dUdha, ghI hai| dillI meM bahutase nau javAna aise haiM, jinhoMne apane bAlyakAla meM rupayekA savA sera ghI tathA eka Ane sera zuddha dUdha liyA hai / parantu aba kaI varSase vizeSataH jabase dillIke sira para rAjadhAnIkI kalagI lagI hai, dUdha, ghIkI maha~gIne amIra garIba sabakA nAkameM dama kara rakkhA hai| For Private And Personal Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 112 bhAratameM durmikSa / isa samaya sarakArako zatruke parAjita karaneke liye zUravIra, parAkramI yoddhAoMkI parama AvazyakatA hai| hindU-jAtike bala, teja, parAkramakA eka mAtra AdhAra dUdha-ghI hai| yadi ye donoM padArtha usako durlabha ho gaye, jaisA ki dinoM dina hote jAte haiM, to hinda-jAti tejahIna, nirbala, kAyara ho jAyagI aura phira svadeza aura sarakArakI rakSA kisa prakAra kara sakegI? isa bAta para hamAre zAsakoMko dhyAna-pUrvaka vicAra karanA caahie| yadi bala-varddhaka padArthoM ke nhAsase hindusthAnI nAmarda ho jAyeMge to sAmrAjakA patA na lgegaa| 27 jUnako New Zaeland ke pradhAna maMtrI Mr. Hughes ne jo vaktRtA Lonodon Chambers of Commerce ke sammukha dI hai usakI ora hama bhAratavarSakI prajA tathA zAsaka donoMkA dhyAna dilAte hai| ve kahate haiM:-Two things are necessary to enable us to bold obr own. firsty ability to defend ourselves against our enemies and secondly. ability to proqace wealth and develop the economic resources of labour. Inda and capital so as to support a nume, rous. aviril and happy people. Anypolicy of ignoring the intimate relationship between national safety and economic welfare is doomed sooner or Iater to destroy the nation adopting it." __ arthAt bahu saMkhyaka zUravIra tathA sukhI, santuSTa pajAmanoM ke rakSArtha hameM do bAtoMkI AvazyakatA hai ! eka to yaha ki hama duzmanase apanI rakSA karane kI yogyatA sampAdana kareM, dUsare majadUro, dharatI For Private And Personal Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pazu-dhana / aura paMjIke UbhAyaka upAyoMkI vRddhi kreN| yadi koI jAti ina donoM bAtoMkI sahayogitA . para dhyAna na degI to usakA nAza nizcaya hai| __ bhAratavarSa meM dharatIkA AdhAra go-jAti hai; aura sukhI-santuSTa, bahAdura prajA-janoMkA bhI eka mAtra AvAra dUdha, ghIkI utpAdaka go-jAti hI hai / gaukI rakSAko hama dhArmika dRSTise nahIM dekha rahe haiM, para yaha vAstavameM bhAratavarSake jIvana-maraNakA prazna hai| _ masala mazahUra hai ki " marateko mAre zAhamadAra / " dillImeM dUdha dinoM dina maha~gA kyoM hotA jAtA hai, jarA pAThaka dhyAna deN| koI 3-4 varSa pahale prAyaH saba ghosI zaharake AsapAsa rahA karate the / unake pazuoM para sAdhAraNa // ) semAhI Taiksa thA aura dUdhako halavAI kI dUkAna para pahu~cAnekI majadUrI nAma mAtrakI thI aura koI cuMgI zaharameM dUdha lAne para na lI jAtI thii| aba koI 2-3 varSase kameTIkI kRpAse phasIlake bhAsapAsa rahanevAle ghosiyoMko zaharase nikAla kara yamunA pAra jhIlakurajA nAmaka gAvameM basAyA gayA hai / jo ghosI bAhara jAnemeM asamartha the unake pazuoM para phI bhaiMsa 5) mAsika Taiksa lagAyA gyaa| yahI nahIM jo dUdha isa gAvase tathA myunisipalakI sImAke bAharase Ave usa para do Ane manakI cuMgI lagAI gaI, jo zAyada saMsArameM kahIM nahIM hai| eka bhArI Taiksa, dUsarI cuMgI, tIsare dUdhako itanI dUra bAharase lAnekA kirAyA-ina saba bAtoMne mila kara dUdhako itanA maha~gA kara diyA hai ki amIra garIba sabako usake lie tarasanA par3atA hai| jholakurajA nAmaka gA~vameM koI 80 ghosI haiM, jinake pAsa koI For Private And Personal Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 114 bhAratameM durbhikSa / 1500 pazu haiM / isa gA~vake pAsa hI eDavarDa kavenTara sAhabakI makkhana nikAlanekI kaI mazIneM lagI huI haiM / hameM mAlUma huA hai ki kevala 4-5 ko chor3a kara prAyaH saba ghosI DerImeM dUdha dete haiM / so makkhana nikAla kara jo Skimmed milk arthAt mazInakA dUdha hotA hai vaha hatabhAgya hindusthAniyoMko U~ce dAmoM para milatA hai aura makkhana-malAI gore camar3evAloMke kAma AtA hai / loga zikAyata karate haiM ki bhaI dahImeM cikanAI nahIM hotI aura dUdha para malAI nahIM jmtii| jame kaise tumhAre bhAgyameM nIlA pAnI jo badA hai ! __kameTIkI 5-6 dUkAneM bezaka ) sera dUdha becatI haiM, para ina para kevala 10-12 mana dUdha AtA hai, jo itane bar3e zaharake lie kAphI nahIM hai / kameTIkI dUkAneM mAlUma hotA hai eka prakArako cAla hai, jisase vaha apane anyAya-yukta TaiksoMko chipAnA cAhatI h| yadi kameTI vAstavameM prajAkA hita cAhatI to hara galI kUcemeM apanI dUkAneM khola kara kAphI dUdha ) serameM zaharavAloMko denekA prabandha krtii| ___ bhaiMsa para to 2) mAsika Taiksa thA hI, aba aphavAha garma hai ki gau para bhI 2 // ) mAsika Taiksa laganevAlA hai| isakA yahI artha ho sakatA hai ki saba pazu zaharake bAhara le jAo aura vahAse mazI-- nakA nikalA dUdha U~ce dAmoM para lekara piyA kro| nikamme dudhako pIkara prajAmeM kahA~se bala AvegA? kyA aisI mariyala prajAkI sahAyatAse hamArI sarakAra zatruko jItanA cAhatI hai ? burI aphavAheM kama jhUThI nikalatI haiM, isa lie dillIvAloMko For Private And Personal Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir pazu-dhana / cAhie ki apane svatvoMkI rakSAke liye ve kaTibaddha ho jaaveN| hamArI rAjanaitika saMsthAoM yathA iMDiyana esosiezana,hindU-esosiezana, kA~gresa kamiTI, muslima-lIga tathA homarUla-lIgako mila kara isakA ghora prativAda karanA caahie| kameTIke membara sAhabAna bhI idhara dhyAna deM aura dUdha tathA dudhAre pazuoMke Taiksako dUra kraaveN| sArAMza yaha hai ki-- 1 dUdha parase ) manakI lajjA janaka cuMgI uThA dI jAya / 2-gau para Taiksa bilakula na lagAyA jAya aura jo 3) ru. vArSika lagatA hai vaha bhI uThA diyA jaave| 3-bhaiMsoMkA Taiksa ghaTA kara vahI / / ) se mAhI yA hada 1) semAhI kara diyA jaave| 4-zaharake AsapAsa koI mazIna makkhana nikAlanekI na na rahane paave| 5-dUdhakI zuddhatA para dhyAna diyA jaave| 6-ghosiyoMko saba prakArakI sahAyatA dekara dUdhako sastA bikavAyA jAya !" " eka duHkhI prajA / " For Private And Personal Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / svadezI vastu tathA phinaavaa| - zrIyuta misTara bipinacandra pAla kahate haiM ." The Swadeshi movement is ostensively an in offensive movement. The law of the land does not touch it. To obstain from foreigngoods is no crime. To organise measures of social and religious ex-communication against those who may, from powery or perversity be tempted to violate this boy-cott is also absolutely lawful. No one can be punished for resiving to eat with a man who uses foreign goods, and by the inoffensive means a social terroism may be established in the country which will cow down the most spirited opponent of this movement + + + The Government even in India cannot interfer with these matters concerning the personal freedom of the people etc. / arthAt svadezI Andolana bilakula hAniprada nahIM hai| dezake kAnUnoMkA usase koI sambandha nahIM hai| videzI mAlakA prayoga na karanA koI aparAdha nahIM hai / aura aise manuSyoMke viruddha-jo nirdhanatAse athavA mUrkhatAse usa bAyakATake viruddha hoM,--honA yA For Private And Personal Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svadezI vastu tathA pahinAvA / 117 samAja aura jAti se use alaga kara denA niyamake viruddha nahIM hai / aura kisI aise manuSyako -- jo videzI mAla prayoga karanevAloMke sAtha - khAnapAna na rakhe koI sajA nahIM dI jA sakatI, aura aise lAbhakAraka tarIkoMse eka prakArakA sAmAjika bhaya sthApita kiyA jA sakatA hai, jo isa Andolanake bar3e se bar3e zatruko bhI DarA sakatA hai| + + + + bhAratameM bhI sarakAra ina bAtoMmeM - jo vyaktigata svataMtratA se sambandha rakhatI haiM kisI prakArakA hastakSepa nahIM kara sakatI / wa hama loga videzI vastuoM ke eka gahare kue~ meM par3e haiM, jisase nikalanA dussAdhya nahIM to kaSTasAdhya avazya hai / yA yoM kaheM ki hama videzI vastuoMke dRr3ha bhavana meM banda haiM / hamAre cAroM ora videzI vastue~ bharI haiN| hAtha meM videzI lekhanI hai to, usakI niba bhI videzI hai / syAhI bhI videzI raMgakI hai / raMga 2 - 3 rupaye tolA taka milatA hai, para hama usIse likhate haiN| kAgaja, jisa para hama likhate haiM, videzI hai| dAvAta, jisameM syAhI hai, vaha bhI bhArata meM nahIM banI hai / pina, cAkU, Adi sabhI vastue~ hamAre sAmane videzI haiM / udAharaNArtha eka lAlaTena lIjie vaha DITja kampanI amarIkAkI banI huI hai| usakA kAca ( globa) amarIkAkA yA jApAnakA hai / usameM tela bhI amarIkAkA bharA huA hai, adhika kyA kaheM usameM sUtakI battI bhI amerikAkI hI banI huI hai ! yadi tela yA lAlaTena hamAre liye eka dama na mileM to amAvasyA kI rAtriko lajjita karanevAlA mahA aMdhakAra bhAratameM ho jAya / lAlaTenoMkA mUlya dugunA ho gyaa| varSa meM eka do kAcake globa bhI phUTa jAte haiM, For Private And Personal Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwwwwwww bhAratameM durbhikss| jo phira jur3a nahIM sakate / miTTIkA tela bhI tigunI kImata pA gyaa| itanA hone para bhI hamane videzI vastuoMko nahIM chor3A, balki unase nitya aura adhika prema karate gye| miTTIke dIpakameM mIThA tela jalAnA Aja kalake phaizanake viruddha hai, pApa hai / maiM udAharaNa rUpameM eka vastuke viSayameM likha cukaa| aba pratyeka vastuke viSayameM likhanA vyartha pRSTha raMganA hai / Apa apane Age par3I kisI vastuko dekheMge to, vaha avazya videzI hogii| gharameM striyoMkA saubhAgya cinha cUr3iyA~ bhI videzI, billaurI kAcakI haiM / ve laga bhaga 2) ru. kharca karane para hAthakI zobhA bar3hAveMgI, kiMtu gRhakArya karate samaya jarA hI kisI vastuse TakarAI ki Tukar3e hue| TUTaneke bAda ve jor3I nahIM jA sakatI, sivAya pheMkaneke anya kisI upayogameM nahIM A sktiiN| aba jarA bhAratIya lAkhakI cUr3iyoM para dRSTi DAlanekI kRpA kIjie / unakA mUlya // ) yA // =) hotA hai| TUTa jAne para ve phira jor3I jA sakatI haiM aura bilakula kharAba ho jAne para bhI cUr3I banAnevAle kharIda le jAte haiN| sArAMza yaha ki hama apanI dezI vastuoMkA apamAna apanI mUrkhatAse karate haiM aura apanA dravya apane hAthoM videzI vyApAriyoMke gharameM bhara rahe haiM / likhate duHkha hotA hai ki brAhmaNoMkA vaha pavitra janeU taka bhI videzI sUtakA bAjAroMmeM milatA hai, kabhI kabhI to sIneke dhAgoMkA banA janeU bhI bAjAroMmeM bikatA dekhA gayA hai| hamAre bhAratIya bandhu kapar3e bhI videzI hI pahinate haiM, jisase bhArata daridra hotA jA rahA hai aura videzI vastra-vikretA apanA hAtha raMga rahe haiN| kama-TikAU caTaka maTakadAra videzI vastra hama adhika mUlya For Private And Personal Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svadezI vastu tathA phinaavaa| para kharIdate haiM, kiMtu mahInoM calanevAlA sastA uttama dezI kapar3A hamAre badanako cubhatA hai / kitanI acaMbhekI bAta hai ! sukumAratAko hada ho cukI ! una vIroMkI saMtAna jo manoM vajanake kavaca aura bakhtara zarIra para dhAraNa karate the, Aja apane hitakArI moTe kapar3e bhI nahIM pahina skte| dezI dhotiyA~ moTI hotI haiM, unheM pahinanA ga~vAroMkA kAma hai ityAdi kahate hama kucha bhI vicAra nahIM krte| mere vicArase to videzI patalI dhotI--jisameM se badanake bAla taka dikhate haiM, aura eka-do mahIne calatI hai--pahinanA bilakula hI vAroMkA kAma hai| yadi Apa apane priya svadezako daridra nahIM dekhanA cAhate aura pahalekI bhA~ti use sukhI kiyA cAhate haiM to svadezI vastuoMkA vyavahAra Ajase hI AraMbha kara diijie| svadezI vastaoMkA vyavahAra koI aparAdha nahIM hai, isase DaranA bhArI bhUla hai / vaha kRtaghna hai jo apane dezakI banI vastuoMkA Adara na kara vilAyatI vastuoMko apanAtA hai / yadi AvazyakatAnusAra dezakI banI vastue~ prApta honA kaThina hai to jitanI mila sakeM utanI hI kAmameM lAkara apane bhAratIya vyApArI aura vyApArakI evaM kalA-kauzalakI unnati kIjie / bhAratIya bandhuo ! AlasyakA samaya nahIM hai, bhAratameM durbhikSa aura daridratA sarva-saMhArI tAMDava nRtya kara rahe haiN| sAvadhAna hokara apane dezakI rakSAkA bhAra apane hAthoMmeM lIjie / dekhie, mi0 sara TAmasamanaro nAmI a~gareja bhAratIya mAlakI kaisI prazaMsA karate haiM:__ " hindusthAnI mAla vilAyatI mAlakI apekSA kaI gunA acchA hotA hai / eka hindusthAnI zAlako hama sAta varSase kAmameM lA raha For Private And Personal Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 120 , bhAratameM durbhikSa / haiM, kintu itanoM dinoM taka kAmame lAne para bhI usameM koI vizeSa parivartana nahIM huaa| saca bAta to yaha hai ki yUropiyana zAla muphtameM milane para bhI hama usakA vyavahAra karanA nahIM caahte|" . bahutase videzI bane hue mAla hameM nirdhana hI nahIM banAte; balki hamAre nirdhana ati pavitra dharmase bhI bhraSTa karate haiN| udAharaNArtha videzI sAbunoMko lIjie-aisA koI videzI sAbuna nahIM jisameM carbIkA prayoga na kiyA jAtA ho ! kyA aisI apavitra vastu bhI jAna-bUjha kara kAmameM lAnA RSi-saMtAnoMkA kArya hai ? jitanA videzI vastakA vyavahAra hameM daridra banA rahA hai, utanA hI videzI pahinAvA bhI hameM nirdhana banA rahA hai / hama nIce eka nakazA dete haiM jisase Apako patA lagegA ki videzI pahinAvA kyoM kara ahita kara hai| prAcIna samayameM eka AdamIko apane aMgoMkI rakSA karane ke liye kitane mUlyake kapar3oMkI AvazyakatA par3atI thI usakA varNana hama nIce dete haiM:1 sAphA yA pagar3I, mUlya 1) 1 acchA dupaTTA 1 kuratA yA mirajaI ) 1 jUtI jor3A 1 dhotIjor3A 1 // ) . . . kula jor3a 40) yaha to Ajase 40 / 50 varSa pUrvakA kharca hai, kiMtu vartamAna mahA durbhikSake samaya bhI jaba ki kapar3A caugunI kImata para hai, eka manudhyako hindusthAnI pahinAvemeM:-- 1 sAphA yA pagar3I 3) 1 acchA dupaTTA 2 kurata yA mirajaI 2) 1 jUtA jor3A 2) 1 jor3A dhotI 4) kula jor3a 13 // ) For Private And Personal Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svadezI vastu tathA phinaavaa| 121 kula sAr3he teraha rupaye kharca hoMge, jisameM eka varSa bhara guz2ara ho sakatI hai| kiMtu smaraNa rahe, kapar3A svadezI, moTA aura majabUta honA caahie| bilakula sApha rahaneke liye dhobI AdikI dhulAI, nAIko bAla banavAI 3) ru0 vArSika aura samajha liijie| yadi eka do kurate yA eka sAphA aura adhika rakhanA ho to 5) ru0 aura Uparake yogameM milA dIjie arthAt 22) ru0 sAlameM eka bhalA AdamI apanA varSa bhara acchI taraha vastra pahina sakatA hai / aba jarA Aja. kalake phaizanakI lisTako bhI par3ha jAie: 1 phelTa TopI acchI 4) 12 DibbI TUtha pAuDara(varSabhara3) 12 zIziyA~ bAloMmeM lagAne- 3 baniyAna ke telakI prati-mAsa eka- 4 kamIjeM ke hisAbase varSabhara 12) 1 seTa kamIjake baTana / ) 1ainaka (cazmA) 8) 2 vesTakoTa (vAskaTa) 4) 1 bAla kADhanekA kaMghA ) 2 hAphakoTa 1 TopI sApha karanekA bruza / / ) 2 nekaTAI 12 baTTI sAbuna ( varSabhara ) 2) 1 bo 1 TUtha braza / ) 1 klipa 1 rAskopa ghar3I 5) 1 zIzI bUTa pAliza // ) 1 ghaDIkI cena // ) 1 bruza bUTa sApha karanekI / ) 2 patalUna 4 // ) ? bUTa pahinanekA A~kar3A ) 1 gelisa 1 // ) 6 rUmAla 1 // ) 4 parakI mojA jor3I 2) 1 vAkiMga char3I ) 1 jor3I mojoMke bandhana / ) 1 jor3A dhotI bhI caahie| 2 jor3I DAsansa kaM0ke bUTa 15) jo bar3hiyA ho| (8) kulayoga 101 / 0) For Private And Personal Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 2 bhArata meM bhikSa / kula mIjAna 101/ ) huA / abhI do kharca aura bAkI haiN| jinake binA phezana kisI kAmakA hI nahIM / vaha II) mAsika nAI aura 12 Ane mAsika dhobI varSa bharake 15) ru0 aura milA dIjie / arthAt eka varSa taka hameM a~garejI phezana banAye rakhaneko 116 | ) kharca par3ate haiM / aba gharameM patalUna pahanake baiThanA kaThina hai, ataH kurasI aura kI sRSTi ghara meM hone lagI / aura bhI kaI phezana- sambandhI kharca haiM, jaise cAya, usake liye rakAbI aura pyAle, sigareTa Adi / isakA anumAna Apa hI lagA lIjie ki kitanA apavyaya hotA hogA / yadi bhAratIya pahanAve meM 22) ru0 kharca hotA hai to vide zImeM usase 5 guNA adhika hotA hai, yaha saba paisA videzoM ko calA jA rahA hai / isake atirikta kaI mahAzaya ovarakoTa pahinate haiM / ina koToM kI bA~hoM para tathA pIche kamara para sAmane duhare baTana vyartha hI lagA diye jAte haiM / kaI loga vesTa koToMke kAlaroM para tIna tIna baTana vyartha hI lagavAte haiM / kapar3oM kI silAI meM kabhI kabhI kapar3oM ke mUlya se adhika silAI denI hotI hai / yadi hama vicAreM to isase hameM, hamAre kuTumbako, samAjako yA hamAre dezako kucha bhI lAbha nahIM, balki bhArI hAni ho rahI hai / yaha phezana bhAratako daridra evaM durbhikSakA krIDAsthala banA rahA hai / hama pIche likha Aye haiM ki bhAratavAsI pUrva kAlameM itane sabhya aura catura the ki jinakI samAnatA meM abhI taka eka bhI manuSya Age nahIM A sakatA / yaha bhAratavAsiyoMkI mithyA prazaMsA nahI hai, balki videzI logoMne bhI isa bAtako For Private And Personal Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svadezI vastu tathA phinaavaa| 123 strIkAra kiyA hai-to vicAranekA sthala hai ki kyA hamAre pUrvajoMmeM apane pahinAveko sudhAranekI akla nahIM thI jo hama pAzcAtya pahinAveko apanA rahe haiM ! kiMtu nahIM unhoMne dezake liye eka prakArakA acchA hI pahinAvA nirmANa kiyA hai| hameM yahA~ bhAratIya pahinAvekI upayogitA aura videzI pahinAvekI nindA karanA abhISTa nahIM hai, ataH hama kucha vizeSa na likha kara, apane dezabandhuoMse bhAratIya DhaMgake vastra pahinane kI prArthanA karate haiN| bhAratIya pahinAvA kadApi nikRSTa nahIM hotA; kyoMki isa bhAratake liye svargastha devatA loga bhI tarasate the--dekho viSNupurANameM likhA hai ki " devatA bhI aise gIta gAyA karate haiM ki ve puruSa dhanya haiM jo ki svarga aura apavargake hetu-rUpa bhAratavarSa meM janma lete haiM, ve hamase bhI zreSTha haiN|" " gAyanti devAH kila gItakAni dhanyAstu ye bhaartbhuumibhaage| svargApavargasya ca hetubhUte bhavanti bhUyaH puruSAH suratvAt / " yadi yaha bhArata, jise pUrva kAlameM jaMgalI aura asabhya hone tathA ga~vArU pozAka pahinane kA doSa lagAte haiM, vAstava meM Apake kahe bhanusAra hI hotA to devatAgaNa yahA~ke liye isa bhAti " svargApavargasya ca hetubhUte " Adi kaha kara usakI prazaMsA nahIM krte| " jaisA deza vaisA veza" "As the country so the dress" athavA"Where we are in Rome, we must do as Romans dc." For Private And Personal Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 124 bhAratameM durbhikSa | 85 yaha bAta bilakula satya hai / hama kisI deza ke anukaraNa dvArA apanI unnati nahIM kara sakate / " yaha mahAzaya ravIndranAtha ThAkurakA vAkya hai| | isa viSaya meM hama unake kucha kathanako uddhRta karanA ucita samajhate haiM / kavi-samrATa ravIndra bAbU kahate haiM - " videzoMke sAtha sambandha honese bhAratavarSakI yaha prAcIna nistabdhatA hila uThI hai; arthAt nistabdha bhAratavarSa caMcala ho uThA hai / merI samajha meM isase hamArA bala nahIM bar3hatA; ulaTe hamArI zakti kSINa hotI jA rahI hai / isase dina dina hamArI niSThA, arthAt vizvAsa vicalita ho rahA hai, hamAre caritrakA saMgaThana nahIM hotA, vaha TUTatA bikharatA jAtA hai, hamArA citta caMcala aura hamArI ceSTAe~ vyartha ho rahI haiM / pahale bhAratavarSakI kAryapraNAlI atyanta sahaja-sarala, atyanta zAnta: tathApi atyaMta dRr3ha thii| usameM kisI prakArakA ADambara yA dikhAvA na thA / usameM zaktikA anAvazyaka apavyaya nahIM hotA thA / satI strI anAyAsa hI patikI citA para car3ha jAtI thI aura senAkA sipAhI cane cabA kara samaya para utsAha pUrvaka yuddhabhUmimeM jAtA aura lar3atA thA / usa samaya AcArakI rakSA ke liye saba prakArakI ar3acaneM bhoganA, samAjakI rakSAke liye bhArIse bhArI yantraNAe~ sahanA aura dharma kI rakSA ke liye prANa taka de denA bahuta hI sahaja thA / nistabdhatA yA ekAgratAkI yaha adbhuta zakti, isa samaya bhI bhAra saMcita hai; svayaM hama loga hI usako nahIM jAnate / hama inegine zikSA caMcala navayuvaka isa samaya bhI daridratAke kaThina balako, maunake sthira jozako, niSThAkI kaThora zAntiko aura vairAgya arthAt anAsaktikI udAra gaMbhIratA ko apanI zaukInI, avizvAsa, For Private And Personal Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svadezI vastu tathA pahinAvA / 125 ~~~~~~~~wwmmmmmmwwwwwwwwwww mmmmmmmmm anAcAra aura andha anukaraNake dvArA isa bhAratavarSase dUra nahIM kara sake haiM / isa mRtyuke bhayase rahita Atmagata zaktine saMyama, vizvAsa aura dhyAnake dvArA bhAratavarSako usake mukhakI kAMtimeM sukumAratA, asthimajjAmeM kaThoratA, loka-vyavahArameM komalatA aura svadharmakI rakSAmeM dRr3hatA dI hai| isa zAntimayI vizAla zaktikA anubhava karanA hogA-ekAgratAkI AdhAra bhUta isa bhArI kaThinatAko jAnanA hogA / bhAratake bhItara chipI huI vaha sthira zakti hI aneka zatAbdiyoMse, aneka durgatiyoM meM, hama logoMkI rakSA karatI AtI hai| yAda rakho samaya par3ane para yaha dIna hIna vezavAlI, AbhUSaNa-hIna, vAkya hIna, niSThA-pUrNa zakti hI jAga kara sAre bhAratavarSa para apanI abhayadAyaka maMgalamaya bAhakI chAha kregii| a~garejI koTa, aMgarejI dUkAnoMkA sAmAna, a~gareja mAsTaroMkI giTapiTa bolIkI pUrI pUrI nakala, ina sabameM se kucha bhI usa samaya nahIM rahegA; kisI kAma nahIM aavegaa| Aja hama jisakA itanA anAdara karate haiM ki A~kha uThA kara bhI nahIM dekhate; jise isa samaya hama jAna nahIM pAte; a~garejI skUloMke jharokhoMmeMse jisake sa~vAra-siMgArase rahita jhalaka dekha par3ate hI hama tyaurI badala kara muMha phera lete haiM, vahI sanAtana mahAn bhAratavarSa hai / vaha hamAre vyAravyAna-dAtAoMke vilAyatI DhaMgake tAlI pITaneke tAla para hara eka sabhAmeM nAcatA nahIM phiratA, vaha hamAre nadI taTa para kar3I dhUpase bhare bhArI sunasAna maidAnameM kevala kopIna pahine kuzAsana para akelA cupacApa baiThA hai| vaha prabala bhayAnaka hai, vaha dAruNa sahanazIla hai, vaha upavAsavrata dhAraNa kiye hue hai / usake durbala haDDiyoMke RsA~cemeM prAcIna For Private And Personal Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 126 bhAratameM durbhikSa / tapovanakI amRta, azoka, abhaya homakI agni aba bhI jala rahI hai| yadi kabhI AdhI AvegI to AjakalakA yaha bar3A ADambara, DIMga, tAliyA pITanA aura jhUThI bAteM banAnA--jo ki hamArI hI racanA hai, jise hama bhArata varSabharameM eka mAtra satya aura mahAna samajhate haiM, kintu yathArthameM jo muMhajora caJcala aura umar3e pazcima sAgarakI ugalI huI phenakI rAzi hai-idhara udhara ur3a jAyagA, dikhalAI bhI na par3egA / taba hama dekheMge ki isI acala zaktidhArI saMnyAsI ( bhAratavarSa ) kI tejase bharI A~kheM usa durdinameM camaka rahI haiM, isakI bhUrI jaTAe~ usa adhImeM phaharA rahI haiN| jaba A~dhIke hAhAkArameM atyaMta zuddha uccAraNavAlI, aMgarejI vaktRtAe~ sunAI na par3eMgI, usa samaya isa saMnyAsIke vana-kaThina dAhine hAthake loheke kar3eke sAtha bajate hue cimaTekI jhaMkAra A~dhIke zabdake Upara sunAI degii| taba hama isa ekAntavAsI bhAratavarSako jAne aura mAnege / taba jo nistabdha hai usakI upekSA na kareMge, jo mauna hai usa para avizvAsa na kareMge; jo videzakI bahutasI vilAsa sAmagrIko tuccha samajha kara usakI ora najara nahIM karatA usako daridra samajha kara usakA anAdara nahIM kreNg| hama hAtha jor3a kara usake bhAge baiTheMge aura cupacApa usake caraNoMkI raja sira para dhAraNa kara sthira bhAvase ghara Akara vicAra kreNge|" ___ maharSi ravIndra bAbUke ukta kathanase hameM bahuta zikSA lenI cAhie aura ekadama apanI bhAratIyatAko aura bhAratako prema-pUrvaka apane hRdayase lagA apaneko dhanya evaM kRtakRtya kara lenA cAhie / isa bhayaMkara videzI tUphAnake sapATemeM Akara apanI aura apane dezakI For Private And Personal Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir svadezI vastu tathA phinaavaa| 127 durdazA na kiijie| thor3I zaktiko AvazyakatA hai, phira yaha bhayaMkara tUphAna Apako tanika bhI vicalita nahIM kara skegaa| sArAMza yaha ki anukaraNakI mAtrA kama karanese hamArA sudhAra ekadama ho jAyagA / dezako dhanI banane meM kucha bhI dera na lagegI, phira durbhikSa to Apase Apa dabe pA~va bhAga jaavegaa| __ jo auSadhi maru-vAsiyoMko lAbhaprada hai, vahI mAlava nivAsiyoMkI mRtyukA kAraNa ho sakatI hai| jo pahinAvA paMjAbiyoMkA hai vaha baMgAlI puruSoMko nitAnta asuvidhA-janaka hogaa| to iMglaiNDa jaise sudUravartI dezakA-jo sAta samudroMke parale taTa hai-pahinAvA bhArata jaise garma dezake liye kyoM kara lAbhadAyaka ho sakatA hai ! iMglaiNDa Adi deza zIta-pradhAna haiM / vahIM zIta-janya jantuoMjaisa khaTamala, pissU Adise--aura ThaMDase bacane ke liye taMga aura kapar3oM para kapar3e hote haiM, para bhAratavAsI na jAne kaise haiM jo binA soce vicAre apaneko yUropiyana pauzAkase vibhUSita kara bAjAra meM a~kar3ate hue nikalate haiN| nekaTAIke-jo IsAkI phAsIkA cinha haiM ( 1 )--rAmakRSNake upAsaka gale meM dekhA-dekhI bAMdhate haiN| yahA~ taka ki sira para, Topa bhI apaneko pazcimI sabhyatA evaM pozAkakA gulAma prakaTa karaneke liye lagAte haiN| raMga bhale hI bilakula kAlA kyoM na ho, sUratase bhale hI plega kyoM na bhar3akatA ho, bAlaka jinheM dekha kara preta yA rAkSasa bhale hI kahate hoM, para ve to apane sira para 'heTa' ( Topa ) jarUra hI lgaaveNge| svargIya mahAtmA gopAlakRSNa gokhale gauravarNake khUbasUrata vyakti the, kiMtu unhoMne eka bAra bhI vilAyatameM apane sira para a~garejI TopI nahIM rakhI, ve vahI For Private And Personal Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 128 bhAratameM durbhikss| apane dezake bandhejakI pagar3I sira para lagAye rahate the| hamAre bhAratIya aMgarejoMkA anukaraNa karate haiM, kiMtu unake guNoMkA anukaraNa jarA bhI nahIM krte| dekhie ve apane dezake kase sacce bhakta haiM jo kaI samudroM pAra Akara bhI unhoMne apane dezakA pahinAvA nahIM chodd'aa| bhale hI unheM vaha bhAratameM nitAnta asuvidhA prada ho, kiMtu use tyAganA vaha pApa samajhate haiM / aura .idhara hamAre bhAratakI avasthA para dhyAna dIjie ! For Private And Personal Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tamAkhU / wwwwwwwwwww tamAkhU / rI sammatimeM vaha manuSya jo tamAkhUkA sevana karatA hai, kabhI jApati yA pitA bananeke yogya nahIM hai| apanI strIke sAmane isa prakAra behayA aura nirlajja honekA usako kucha bhI adhikAra nahIM hai, aura apane baccoMko cira rogI, nirbala-zarIra banAnekA bhI use koI adhikAra nahIM hai|" -DAkTara Ara. TI. TrAla ema0 TI0 / __ marAThI aura gujarAtImeM aneka pustakoMke lekhaka, kaI vaidyaka mAsika patroMke sampAdaka aura Ayurveda-vidyApIThake saMsthApaka svargIya Ayurveda mahAmahopAdhyAya zrI0 zaMkaradAjI zAstrI mahodayane apanI "AryabhiSak " nAmaka pustakameM tamAkhUke viSayameM bahutasA likhA hai| ve likhate haiM- "tamAkhUkI Tevase manuSyako bar3I hAni hotI hai,parantu vaha samajhameM nahIM aatii| tamAkhU khAnese muMhameM badabU utpanna ho jAtI hai aura dAtoMko hAni pahu~catI hai / balagama utpanna hotA hai,A~khoMko hAni hotI hai aura pitta bhar3akatA hai| isI prakAra tamAkhU pInese chAtImeM kapha utpanna hotA hai aura kalejA jala jAtA hai| tamAkhU khAnevAlA kahA thUkegA, isakA koI niyama nahIM / itanA burA isakA asara hotA hai phira bhI tamAkhUkI Teva dina prati dina bar3hatI jAtI hai| yaha burI Teva jaba loga chor3a deMge taba hI dezakA bhalA hogaa|" __ amarIkAke eka buDDhe ne jisakI umra 138 varSakI hai, apane dIrghAyu honekA eka kAraNa yaha bhI batAyA thA ki " maiMne Aja taka tamAkhU na to khAI aura na pii|" For Private And Personal Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 130 bhAratameM durbhikSa / Vvvvvvvvvvv dhUmrapAnarataM vipraM dAnaM kRtvAti yo nrH| dAtAro narakaM yAMti brAhmaNo grAmazUkaraH // --padmapurANa / tamAlaM bhakSitaM yena sa gacchennarakArNave / videzI logoMne tathA Adhunika vaidya-DAkTaroMne hI tamAkhUko niMdya ThaharAyA hai, yaha bAta nahIM hai / hamAre purANa Adi bhI sApha inkAra karate haiM / Uparake zlokoMmeM tamAkhU pInevAle brAhmaNako dAna denevAleko naraka aura brAhmaNako mRtyu-bAda grAma-zUkara kahA hai aura khAnevAleko bhI narakakA duHkha likhA hai| " goloke garuDo gobhiryuddhaM caiva cakAra sH| garuDasya ca tuNDena pucchakarNastadApatan / rudhiropi papAtovyAM trINi vastUni cAbhavan / karNebhyazca tamAlazca, pucchAdgobhI babhUva ca / rudhirAnmehado jAtA mokSArthI dUratastyajet / " -ekAdazI mahAtmya / arthAt-eka bAra golokameM garur3a aura gAyoMmeM yuddha Thana gyaa| garur3akI coMcoMke prahArase gAyoMke kAna aura pUche gira gaIM, jinase tIna vastue~ utpanna huii| kAnase tamAkha, pU~chase gobhI aura khUnase meha~dI, ata eva mokSake icchukoMko isase dUra hI rahanA cAhie / yahA~ ukta zlokoM ko uddhRta kara hameM na to tamAkhUkI hI niMdA karanA hai aura na usake sevakoMko hI kucha kahanA hai| hameM yh| yaha dikhalAnA hai ki dezakI bhayaMkara daridratA aura pracaNDa durbhikSakA eka kAraNa bhAratavAsiyoMkA tamAkhUkA sevana bhI hai| dezakA bahutasA For Private And Personal Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tamAkhU / dhana isa anarthakArI vyasanameM barabAda ho rahA hai| prati zata bar3I kaThitanAse 6 yA 7 manuSya aise mileMge jo tamAkhUkA vyavahAra nahIM karate, bAkI koI sUMghatA hai, koI khAtA hai aura koI pItA hai| yadi 313 karor3a bhAratavAtiyoMmeMse 26 karor3a aise manuSya mAna liye jAyeM jo tamAkhUkA sevana nahIM karate to 29 karor3a tamAkhU khAne, pIne aura sUMghanevAle loga baca rahate haiN| aba inakA tamAkhUkA kharca kamase kama eka paisA roja mAna liyA jAya to eka mAsameM 145000000) 20 aura 1740000000) ru0 prati varSa bhAratakA tamAkhU-kharca hai ! . saMsArameM Ajakala prati varSa cAlIsa lAkha manuSya kevala kSayarogase hI kAla-kavalita hote haiN| kevala bambaI prAntake hI viSayameM sunie, vahA~ hara sAla sATha hajAra manuSya marate haiN| buddhimAnoMkI sammati hai ki jaise jaise tamAkhUkA sevana dina dina bar3hatA jAtA hai, vaise vaise tapedikase maranevAloMkI saMkhyA vRddhi pA rahI hai / DAkTara alnasa sAhabakA kathana hai ki " tamAkhU sevana karanevAloMko pANDuroga ho jAya aura unakA rudhira sUkha jAya to koI Azcarya nahIM / isakA kAraNa yaha hai ki tamAkhUse ajIrNa hotA hai jisakA pariNAma yaha hotA hai ki rakta sUkha jAtA hai, aura zarIra kA~TA sA ho jAtA hai / ruvira hI jIvanakA kAraNa hai / isake kama honese nirbalatA ho kara kSaya ho to isameM Azcarya hI kyA ?" vikhyAta DAkTara aura bahutasI pustakoMke lekhaka, zrImAn Ara0 DI0 TrAla sAhaba ema0 TI0 kahate haiM ki--" zarAbase bhI adhika bhayAnaka aura navayuvakoMmeM adhika pracalita eka bhayAnaka aura burI For Private And Personal Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 132 bhAratameM durbhikSa / Adata tamAkhU sevanakI hai| yadi hama isa AdatakI gandagI aura asabhyatAko bhulA nahIM dete to apane deza ke navayuvakoM ke zarIroM ko jar3a se satyAnAza karake zArIrika balako naSTa kara usakA sarvathA nAza karate haiM / jisa vastukA aisA bhayAnaka pariNAma hai usakA pracAra dinoM dina bar3hatA jAtA hai / " DAkTara vuDabarDa sAhabakA kathana hai ki - " tamAkhUse mRgI, svarabhaMga, jIrNajvara, chAtI aura sira meM darda, kampavAta, zirovibhrama, ajIrNa, nADIvraNa, unmAda Adi kaI roga ho jAte haiN| " DAkTara brAUna sAhabakA kahanA hai ki - " tamAkhU khAne-pIne yA sU~ghanese nimna rogoM ke honekA bhaya hai / mandadRSTi, ziraHzUla, mUrcchA, apharA, nirbalatA, galA par3anA, kampavAyu, bhUtonmAda tathA aise hI aura kaI prakAra ke roga / kabhI dilakA udAsa honA aura kabhI kabhI pAgala bhI tamAkhUse ho jAtA hai, yaha kaI DAkTaroMkA mata hai 1 I 35 1 1 jo deza isakI bhayaMkara hAniko samajhate haiM ve isa durvyasanake dUra karanekI satata ceSTA karate rahate haiM / amerikA meM tamAkhUkI virodhaka aneka sosAiTiyA~ haiM / unakA kAma dinarAta tamAkhU sevanako ghaTAnA hai / ve acchI prakAra saphalatA pA rahI haiM / nyUyArka kI tamAkhU virodhaka sabhAkI orase nIce likhe amUlya zabda prakAzita kiye gaye haiM-" jina thailiyoMmeM thUka banatA hai, tamAkhU khAne yA pIne se ve thailiyA~ sUkha jAtI haiM, aura isa kAraNa se tamAkhasevanake bAda anya kisI mAdaka dravyake pAna karanekI icchA hotI hai / " DAkTara alasanakA kathana hai ki tamAkhU " muha~ meM thUka Adi utpanna karatI hai, aura jaba vaha thUka nikAla diyA jAtA hai taba pyAsa For Private And Personal Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tamAkhU / 133 vizeSa lagatI hai aura taba pyAsako zAMta karaneke liye kisI nazedAra vastuko vyavahArameM lAnekI icchA hotI hai|" ve yuvaka jo nazIlI bastuoMkA pracAra rokate haiM yA jo TaimprainsakA kAma karate haiM, kahate haiM ki tamAkhU na pInevAloMkI apekSA pInevAle adhika bAra apanI saugandhako tor3ate haiN| DAkTara vuDabarDa kahate haiM ki tamAkhU pIne yA khAnevAloMko pAnI athavA isa bhaiAtikI dUsarI vastu pInese tRpti nahIM hotii| DAkTara kArNa ema0 DI0 sAhabakA kathana hai ki tamAkhUke sAtha zarAbakA aisA sambandha hai jaisA ki dinake sAtha rAtakA hai| __ Upara likhI bAtoMse spaSTa siddha hotA hai ki tamAkhU bhAratavarSakI durdazAkA bhI eka kAraNa hai, kyoMki yahI bhA~ga, gA~jA, caNDU, carasa, ahiphena, madirA Adi mAdaka dravyoMkA pracAraka hai / mAdaka dravyoMsa dezakA kitanA aniSTa hotA hai, isakA vijJa pAThaka svayaM anumAna kara leM / ina nazoMse bhArata dina dina daridra hotA jA rahA hai| nazekhora bhojanameM kamI kara dete haiM, para naze meM nahIM krte| nazebAjI hI bhAratavAsiyoMko cora, vyabhicArI, juArI, anAcArI kara rahI hai / adhikAMza nirdhana bhAratIya hI nazebAja dekhe gaye haiN| unake pAsa khAneko nahIM hai, para nazA ve avazya karate haiN| kabhI kabhI apanI Adatako, apanI icchAko pUrNa karane ke liye unheM corI taka karanI par3atI hai| bhalA aisA iza jo nazA adhika karatA ho, kisa bhA~ti apanI unnati kara sakatA hai ? nazeke kAraNa bhArata nirbala ho gayA, nirdhana ho gayA, buddhihIna ho gayA aura Aja bhUkhoM mara rahA hai ! dezakA agaNita dravya bhAratavAsiyoMkI nazekhorImeM naSTa ho rahA hai| bhArata-gavarnameNTane yadi ise rokanekA prayatna kiyA hai to vaha kevala yahI ki usa para Taiksa bar3hA For Private And Personal Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 134 bhAratameM durbhikSa / diyA / paraMtu yaha mAdaka padArthoM ko bhAratase dUra karanekA tarIkA nahIM hai, balki nirdhana bhAratake paiseko isa bahAnese chIna kara apane koSako bharanA hai / yadi gavarnameNTa cAhe to eka chinameM bhAratako isa sarva nAzakArI nazeke caMgula se chur3A sakatI hai| Taiksa bar3hAne se bhAratIya nazese kadApi vimukha nahIM ho sakate; kyoMki nazekI lata eka aisI burI lata hai jo nazekA mUlya adhika karanese nahIM chUTa sakatI ! bhAratako iMglaiNDakA anukaraNa karanA cAhie ki yuddha-samaya meM madirA ke ahitakara evaM hAniprada siddha hote hI eka dama usakA parityAga kara diyA gayA - yahA~ taka ki rAjamahAloM meM madirA jaise AsurI padArthakA praveza taka niSedha kara diyA gayA ! udhara yaha hAlata haiM, to idhara bhArata jaise dhArmika dezameM dinoM dina nazA tarakkI kara rahA hai ! jina dezoM meM lar3akiyA~ apane icchAnusAra pati pasanda karatI haiM, vahA~ unheM vikhyAta DAkTara kAvina ema0 DI0 nimna likhita upadeza dete haiM- " rogake sAtha vizeSa sambandha rakhanevAlI athavA jinheM rogakA kAraNa kahA jAya aisI bahutasI AdateM hAnikAraka hotI haiM, jaise ki tamAkhU aura zarAbakI deva / merI bholIbhAlI bahino, una yuvA puruSoMse jo ina do vastuoMkA vyavahAra karate haiM, sadA dUra rahane kA maiM tumheM upadeza detA hU~ / jo manuSya tamAkhU sevana karatA hogA, vaha bahuta hI badahoza pratIta hogA / tamAkhU ke sAtha hI zarAbakI kuTevakA aisA gaharA sambandha hai jaisA ki dinakA rAtrike sAtha / sustI, rogoMkA honA, sadA burA hAla rahanA, zoka, ekAeka mRtyukA honA, jigara aura phephar3oMkI bImArIkA honA For Private And Personal Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tmaakhuu| muviummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm ityAdi tamAkhU aura zarAba pInevAloMke sAtha chAyAkI taraha lage rahate haiM / saikar3oM varSoMke sAhityake anubhavake AdhAra para uparyukta bAteM batAI gaI haiN| aura bahino ! tamAkhU aura zarAba pInevAle manuSyoMse alaga raho aura yaha nizcaya kara lo ki hama tamAkhU aura zarAbase vaMcita rahanevAle puruSase hI vivAha kareMgI; aura yadi aisA na ho sake " to sArI Ayu avivAhitA raha kara jIvanake dina kaatto|" __DAkTara Ara0 TI0 TrAla0 ema0 DI0 kahate haiM ki " tamAkhU sevanase jo custI pratIta hotI hai, vaha antameM jIvanako miTTI meM milAnevAlI hotI hai|" ___ tamAkhU eka prakArakA viSa hai, yaha hama Upara batA cuke haiM / yaha viSa jaba zarIra meM praveza karatA hai, taba isako pasIneke dvArA bAhara nikAlaneke liye dila aura isI prakAra dUsarI indriyA prayatna karatI haiM, jise loga hukkese " custI AI " kahate haiN| isa prakAra adhika adhika tamAkhU sevanase indriyA~ thaka kara antako rogI bana jAtI haiM / tamAkhUke sevanase tamAkhU pInevAloMko jo custI bodha hotI hai, usase bhramameM nahIM par3anA cAhie / zeksapiyara, bokara aura nyUTana jaise paNDita logoMne ananta kaSTa uThA kara pustake likhI haiM / inameM jo vidyA bhara dI hai, vaha koI tamAkhU pInekI hI Tevase nahIM likhI gaI hai| zAstra bhI tamAkhUkA ghora virodha karatA hai / IsAI dharmameM tamAkhakA sevana dharma nahIM hai| AThaveM popa Avana aura naveM popa anaphaiNTane tamAkhUke viruddha kaThina niyama banAye haiM / isI prakAra turki For Private And Personal Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 136 bhAratameM durbhikss| stAna aura balistAna tathA barlinameM bhI tamAkhUkA sevana eka bar3A pApa hai| pArasI bhAI agnikI pUjA karate haiM aura inake dharmameM tamAkhU pInA saugandhakI taraha eka dhArmika bAta hai| hamAre AryazAstroMmeM to isako mahAniMdya aura aspRzya vastu batAI hai / sikkhoMke dasaveM guru guru govindasiMhajIne bhI apane ziSyoMko tamAkhUke tyAga karanekI AjJA dI thI, jisake kAraNa paMjAbo sikkha abhI taka tamAkhUko sparza karanA mahApApa samajhate haiM / vartamAnameM tamAkhUke kaI rUpa aura kaI nAma haiM / jaise-sigareTa, sigAra, curuTa, bIr3I aadi| Ajakala sigareTa pInA phaizanameM zAmila hai, isako binA piye pazcimI DhaMgakA sArA pahanAvA dhUla hai| jisa bhaiAti videzI pozAkoMke sAtha sAmane mastaka para bAla rakhA kara mA~ga-paTTo nikAlanA phaizana para mulammA karanA hai, usI bhaiauti phaizanakA dUsarA mulammA sigareTa pInA bhI hai / isake sAtha hI sAtha videzI diyAsalAIkI bhI bhAratameM khUba khapata hotI hai / Ajakala kisI mahAzayake Ane para usake svAgata-rUpameM sabase prathama do DibbiyA rakha dI jAtI haiM, eka to sigareTako aura dUsarI diyAsalAIkI! bhAratavarSa garma deza hai / isake liye daridratAkA kAraNa to yaha hai ho, kiMtu sAtha hI garma vastu honeke kAraNa bhAratIyoMko alpAyu aura kSINavIrya banAne meM bhI yaha eka pravala zatruke samAna hai| choTI avasthAmeM kAmottejana dvArA nirbalatA utpanna karanameM, vorya ko dUSita karane evaM patalA karane meM yaha eka hI rAmabANa vastu hai| pratyeka puru. For Private And Personal Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir tmaakhuu| Sako prAyaH prameha, svapnadoSa Adi bhayaMkara nAzakArI rogoMke mukhameM pheMkanevAlI yahI eka mAtra vastu tamAkhU hai / isake hI kAraNa bhAratakA asaMkhya dhana davAI, auSadhiyoM meM jAtA hai / kisI tamAkhU-sevana karanevAlese isake guNa pUcha dekhie, yadi vaha satyavaktA hai to niHsandeha ise atyanta hAniprada durvyasana tthhraavegaa| a~garejoMkI dekhAdekhI ise kAmameM lAnA bhUla hai kyoMki ve zIta dezake vAsI haiM, ataH unheM yaha lAbhadAyaka hai; kiMtu bhAratabAsI binA soce samajhe isakA prayoga kara kyoM bhAratako nirbala aura nirdhana kara rahe haiM, isakA koI kAraNa hI samajhameM nahIM aataa| hama bhayaMkara hAni saha kara bhI isakA sevana karate haiM, Azcarya hai ! bhAratameM prativarSa 5600000 mana tamAkhU paidA hotI hai / amerikAke bAda tamAkhUkI paidAvArameM dUsarA nambara bhAratavarSakA ho hai| amerikAmeM 13500000 mana tamAkhU paidA hotI hai| kiMtu bhAratakI bhaiAti vaha sArI tamAkhU amerikA hI nahIM phUka detA hai, balki bahutasA bhAga anya dezoMkI AvazyakatA pUrtike kAma AtA hai| yadi amerikA dUsare dezoMkI AvazyakatA pUrNa karatA hai to bhArata dUsare dezoMse kharIda kara apanI AvazyakatA pUrI karatA hai / aba z2arA Apa hI vicAra dekhie ki bhAratakA kitanA paisA vyartha tamAkhU dvArA nAza ho rahA hai| inhIM kAraNoMse daridratA aura durbhikSane hamArA saMhAra karanA prAraMbha kara diyA hai / __ isI prakArakI eka do mahA anarthakArI mAdaka vastue~ aura bhI haiM, unake nAma haiM kahavA, cAya / hamAre bhAratameM abhI taka kahIM kahIM dekhanemeM AyA hai ki loga mAdaka dravya apane gurujanoM tathA For Private And Personal Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / mAnya puruSoMse chupa kara sevana karate haiM / parantu cAya Adi bhI eka mAdaka padArtha haiM, kintu unakA upayoga khullama-khullA pitA, putra eka dUsareke Age Ananda-pUrvaka karate haiM; balki kahIM kahIM to yadi putra kisI kAraNase cAya na pItA ho to pitAjI usa para nArAja ho kara use jabaran pilA hI dete haiM ! kaise duHkhakI bAta hai ki loga isakI hAni para jarA bhI dhyAna nahIM dete| logoMko cAhie ki jaba ve tIrthayAtrAdiko jAte haiM to gaMgA Adi.pavitra tIrthoM para phala, baiMgana, kahU Adi zAka-bhAjI chor3a kara apanI dharma-zUratAkA paricaya na de kara aise duSTa vyasanoM-zarAba, bhAMga, gAjA, caMDU, carasa, aphIma, madaka, sulaphA, posta, tamAkhU, cAya, kahavA Adi vastuoMke na grahaNa karane kI zapatha khAyA kareM; jisase dezakA aura nijakA kalyANa ho; aura bhArata sukhI evaM dhanadhAnyase pUrNa ho / hamAre brAhmaNoM, paMDoM, pujAriyoMko bhI cAhie ki ve aise duSTa vyasanoMse hI logoMko mukta karanekI ceSTA kreN| yadi ve aisA karane lage to koI bar3I bAta nahIM ki zIghra hI dezase mAdaka dravyoMkA kAlA maMha ho jAya, kiMtu pahale svayaM chor3a deM taba na ! For Private And Personal Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir videzI shkkr| 139 videzI zakara / mAre bhojanakI eka mukhya vastu ghRtakI bhA~ti zakkara bhI hai| &.akabarake samayameM gannekI pavitra aura zuddha zakkara 10) manake bhAvase bAjAroMmeM milA karatI thI, vahI Aja 30) ru0 manake bhAvase alabhya sI ho gaI hai / Ajase dasa varSa pUrva hI yahA~ eka rupayekI cAra sera zakkara bakhUbI milatI thI / dekhate dekhate dhIre dhIre morIzasa TApUse eka navIna prakArakI zakkarane bhAratameM praveza kiyA / AraMbhameM isa zakkarake kAraNa bhAratameM eka bar3I khalabalI macI, logoMne ise apavitra aura aspRzya kaha kara isakA khUba hI apamAna kiyaa| dvija loga isakA sevana to dUra rahA chUnA bhI mahApApa samajhate the| logoMmeM una dinoM isa zakkarake viSaya meM kaI hAsyajanaka kimbadantiyA phaila gaI thIM-koI kahatA thA ki isameM haDDIkA bArIka cUrA bhAratIyoMko dharmacyuta karane ke liye mizrita karake bhejA jAtA hai; kaI kahate the ki isameM gau aura zUkarakI haDDiyA~ DAla kara hindU aura musalamAnoMko bedIna karanekA prayatna kiyA gayA hai| kintu ye saba bAteM ekadama nirI jhUThI aura logoMmeM bhrama paidA karanevAlI thiiN| __ itanI bAteM banAI jAtI thIM, kiMtu phira bhI logoMne isase baca. nekA bilakula prayatna na kiyA / dhIre dhIre sabane isako apane udarameM mAna denA AraMbha kara diyA / aura deva-maMdiroMmeM, devatAoMke bhogameM aura dharmakAryoM meM bhI isane sthAna pA liyA / yadyapi yaha bAta sarvathaiva For Private And Personal Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 40 bhAratameM durbhikSa / - amAnya hai ki isameM haDDiyA~ pIsa kara milAI jAtI haiM tathApi hama ki isa zakarake banAne meM haDDI sunA hai ki haDDIke bAta koyaloM dvArA mAnI bhI jA kisI pustaka meM bhI - yaha bhI ekadama nahIM kaha sakate prayoga hI nahIM kI jaatii| hamane zakkarakA rasa zuddha kiyA jAtA hai, aura yaha sakatI hai / hamane isa viSaya meM ekAdha jagaha par3hA hai, jise yahA~ hama likhate haiM / << Cylinders of wrought or cast Iron varying in diameter from 5 to 10 feet, and in hight from 10 to 50 having a perforated false bottom a couple of inches above the true one are filled with granulated animal charcoal. One ton of charcoal is some times used to purify two tons of sugar, and in at least one refinery, when inferior sugar is operated on, two tons of charcoal serve for on ton of sugar. In most provincial refineries about one ton of charcoal is used to one of sugar etc. (See Dictionary of arts, manufactures and mines 6th Edition by Doctor Vre London 1867 Page 829.) I arthAt -- eka Tana haDDIkA koyalA do Tana zakkara kI saphAI meM laga jAtA hai / aura acchI zakkara banAne meM to 2 Tana koyalA eka mana zakkara ke liye laga jAtA hai, adhikAMza zakkara sApha karaneke kArakhAne jo ki prAMtika hote haiM, unameM eka Tana koyalA eka Tana zakkara kI saphAImeM laga jAtA hai / - DAkTara ve landana / For Private And Personal Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir videzI shkkr| ukta DAkTara sAhaba aura bhI likhate haiM kiH-- " Sugar thus cleansed is well prepared for the next refining process, which consist in putting it into a large square copper cistern along with some lime water ( a little bullocks blood) and from 5 to 20 per cent of bone black. Other refiners use both the blood and fining with advantage. (" Dictionary of art " Manufactures and mines, 3rd edition by Doctor Vre London 1886, Page 1205 etc.) ___ arthAt-zakkarakI dUsarI saphAI isa prakAra .kI jAtI hai ki vaha eka caukora tAbekI TaGkImeM, kucha cUneke pAnImeM ( jisameM thor3A bailakA khUna bhI hotA hai ) 5 se 20 prati zata haDDIkA koyalA DAla kara zuddha kI jAtI hai| aura haDDIke koyale aura khUnakA bhI adhika prayoga kiyA jAtA hai|" landanake DAkTara isala apanI pustaka Food and its. adulerations ke pRSTha 17 aura 31 meM likhate haiM "Blood is a fluid compounded of febrine albumen, and a variety of salts and effete sub. stances, its use therefore in the manufacture of lump sugar, is not merely disgusting, but is calculated to prove injurious to the health. The sugar refiner will tell us that the whole of the blood employed is removed by the pro For Private And Personal Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratame daabhaikss| cess of filteration adopted. This is not the case, however, as may in general be readily proved by dissolving a few knobs of lump sugar a large wine-glass of warm water and subjecting the sediment-which usually falls into the bottom, to microscopic examination and chemical analysis; the first shows that the sedimentary matter consists of angular flocculi, taking the form of the interstices of the crystals; and the second, that is composed of coagulated albumen. The only considerable advantage derived from the use of blood, is its cheapness; but when not merely cleanliness but health is concerned, the question of economy ought not to be entertained for one moment. We have now adduced incontestable evidence of the impure condition of the majority of Brown sugar, as imported into this country, and particularly as vended to the public, these impurities prevail to such an extent, and are of such a nature-consisting of live animal, culac or acari, sporules of fungus, starch, grit, wood fibre, grape-sugar etc:-that we feel compelled, however reluctantly, to come to the conclusion that the Brown sugar of commerce in general, is in a state wholly unfit for human consumption. For Private And Personal Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir videzI shkkr| 143 ....ruwwwwwwwwwwwnwarwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwwww One portion of our advice to the public must therefore be, not to purchase the inferior brown sugar of the shop. (See pages 17,31 " Food and adulerations" by Doctor Hassal London 1855). __ arthAt-khUna eka prakArake jamanevAle rasa aura saphedI tathA kaI prakArake namaka evaM kharAba vastuoMse banatA hai, ataH zakkara banAnemeM isakA prayoga kevala ghRNita hI nahIM, balki svAsthyake liye bhI hAniprada hai / zakkarake zuddha karanevAle zAyada yaha kaheM ki sArA khUna chAna kara alaga kara diyA jAtA hai| kiMtu vAstavameM aisA nahIM hai, jo isa prakAra siddha ho sakatA hai ki eka bar3e gilAsameM garma pAnI bhara kara usameM kucha dAnedAra zakkara DAla diijie| phira gala jAne para usakI peMdImeM jo maila jama jAtA hai use khurdabIna dvArA dekhA jAya aura DAkTarI tarIkese usakA vizleSaNa kiyA jAya to pahalI cIja usameM nukIle rezese najara AyeMge, dUsare khUnakI jamI huI saphedI dikhAI pdd'egii| khUnakA prayoga karanekA kAraNa hai to kevala yaha ki vaha sastA hai, lekina jaba ki na kevala saste aura saphAI balki svAsthyakA prazna bhI sAtha hI hai to kiphAyatakA khayAla eka kSaNa nahIM rakhanA cAhie / hama isake liye akATya pramANa de cuke ki videzI khADa jo yahA~ AtI hai aura khAsa kara vaha jo sarva-sAdhAraNameM becI jAtI hai, atyaMta hI apavitra hotI hai / yaha apavitratA isa sImA taka hai ki pazu, bhUsI, kUkara-mutte, mADa, tAr3a, cukandara Adise banatI hai / videzI zakkara manuSyake khAneke ayogya hai| hama logoM kI sammati hai ki ve ghaTiyA zakkara kadApi na sevana kreN|" For Private And Personal Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kanda varatA nahIM kI jAtakAyada, pAkI hai, lekina eka . bhAratameM durbhikSa / akhabAra sivila eNDa milITarI-nyUz2a ludhiyAnAke 30 julAI san 1903 I0 ke aMkameM likhA hai___"vilAyatI kanda yA cukandarI khADa-jisana hindustAnakI z2arA: bhate naizakarako-gArata kiyA hai go dekhanemeM suphaida aura kImatameM arajA hai, magara bakaula mi0 phinale nihAyata khataranAka cIz2a hai| saba jAnate haiM ki vaha haDDiyoMse sApha kI jAtI hai, lekina eka arajAnIke sAmane maz2ahaba, akAyada, pAkIjagI aura lajjataH kisI bAtakI paravAha nahIM kI jAtI / Ama taura para tamAma halavAI vilAyatI kanda baratate haiM, aura purAne qhayAlake canda AdamiyoMke liye jo abhI taka paraheja kiye haiM, bAja dUkAnadAra isI haDDiyoMkI khA~DameM gur3akA zIrA milA-milA kara raMga surthI mAyala kara dete haiM tAki dezI khA~Dake dhokhe kharIda karane meM koI etarAja na ho| aba zarabata kyoM naphA nahIM karate aura lajIja mAlUma nahIM ho', aba zarabata nIlophara kyoM tiznagI pharo nahIM karatA ? mahaz2a isa vajahase ki tamAma attAra cukandarI kandake zarabata banAte haiM / misTara phinale likhate haiM ki cukandarI zakkara khvAha aisI sastI ho jAve jaise retake z2areM, yA aisI bezakImata jaise maravArIda, lekina phila hakIqata eka khataranAka cIz2a hai / isako aisA samajhanA cAhie ki jaharake pyAlemeM dUdha milAyA huA hai / isake istemAlase bahutasI bImAriyA~ dezameM paidA ho gaI haiM, tabIatoMmeM eka khAsa kismakI khuzkI aura harArata paidA ho gaI hai| bakaula misTara phinale yaha hada darje kI khuzka aura garama cIz2a hai, aura khUnameM gaira-mAmUlI ziddata paidA karatI hai, jo masanaI jozake sAtha kamajora ho jAtI hai| khUnakI For Private And Personal Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir videzI shkkr| 145 kamajorI hI sArI bImAriyoMkI jar3a hai| hindustAna jaise garma mulkameM naizakarakI khA~Dake sivAya hara kismakI zakkara mujire-saheta pdd'egii| isI vAste hukamAya hindane jo hajArahA sAlake tajarve ke bAda yahA~kI AbohavAse vAkifa ho gaye the, lahasana, piyAz2a aura garama cIjoMkA istemAla manA kiyA hai; kyoMki ye khUnako gaira mAmUlI garamI pahu~cAte haiN|" akhabAra " hitakArI " ke 22 maI san 1903 I0 ke aMkameM likhA hai ki-" magarabI saudAgaroMne suphaida khA~Dako khUbasUratIkA khitAba dekara hindustAnI vyaupAriyoMko bahamameM DAla rakkhA hai| cInIkA umdA yA khuza jAyakA honA usakI suphaidI para inahasAra nahIM rakhatA, lekina hindustAnameM isa bAtako kauna soce / jo phaizana alahasallAma kahe soI sabako maMjUra / canda sAla hue ki kembri jase misa mUlara sAhibA bI0 e0 amRtasarameM aaii| inako kisIne dezI cInI cAyake liye ledii| vaha usake jAyakese aisI khuza huI ki unhoMne dezI cInIse miThAI banavA kara apano vAldA sAhibako laNDanameM bhijavAI aura jaba taka paMjAbameM rahIM taba taka dezI cInIkI lajjatakI tArIpha karatI rhiiN| hara eka inasAna jA~ca sakatA hai ki dezI cInI banisbata vilAyatI cInIke jiyAdaha miThAsa rakhatI hai, lekina jaba taka magaribase sanada na Aye isa bAtako kauna jAne / tajurabA batalAtA hai ki jahA serabhara dUdhameM dezI khA~Da eka chaTaeNAka DAlanese kAphI mIThA ho jAtA hai, utanA bambaIkI khADa ( videzI khADa) do chaTaoNka DAlanese kAphI mIThA nahIM ho sakatA hai, lekina turrA yaha hai ki dUkAnadAra khuda vilAyatI For Private And Personal Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| khA~Dake Azika bana rahe haiM / cukandarakI khADameM vaha lajjata aura umdagI nahIM hotI jo ki dezI naizakarakI cInImeM hotI hai / cukandarakI banI miThAI jalda badabU dene laga jAtI hai| koI koI Ama kAle raMgakA hotA hai, koI kAle aura pIle raMgakA / lekina raMgase AmakI asaliyatakA phaisalA nahIM kara sakate / isI taraha raMgaseM cInIkI asiliyatakA parakhanA, ilmavAloMkA kAma nahIM / kiphAyata zubhArIkI rUse bhI dezI khADa hI arajA hai, kyoMki jahA~ vaha sera kAma detI hai, vahI yaha bhAdha sera hI kAphI sAbita hotI hai|" ___ " Ayurveda-pracAra " lAhorake 1 navambara san 1903 meM likhA hai-"hindustAnI zakkara balihAz2a phAyadA bhI AlA hai, hAlA ki valAyatI khA~Dake amarAja paidA karaneke mutAllika kaI DAkTara likha cuke haiM, magara na mAlUma hamAre bhAI dezI khADake istaimAlakA sacce dilase ikarAra kyoM nahIM karate aura kyoM use istemAla meM nahIM laate| agara maujUdA hAla rahA to dezI zakkarakA milanA bhI duzvAra ho jaaygaa| loga naizakarakI khetI hI chor3a deMge aura phira pachatAya~ge aura kucha kara nahIM skeNge| abhI vakta hai agara saMbhalA cAhate haiN|" 'hindI-baMgavAsI ' kalakattA apane 30 navambara san 1903 I0 ke aMkameM likhatA hai__" bhAratavarSase prati varSa eka lAkha Tana prAyaH (2800000 mana) jAnavaroMkI haDDiyA bhejI jAtI haiM / jarmanI aura iMglaiNDameM haDDi. yoMke kArakhAne adhika haiM / ye haDDiyA~ khAda tathA cInI Adi aneka padArthoM ke prastuta karane meM kAmameM lAI jAtI haiN|" For Private And Personal Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir videzo shkkr| 147 " zrIveMkaTezvara-samAcAra " baMbaIne 1 janavarI san 1904 ke aMkameM likhA hai-" hama bahuta prasanna haiM ki zakkarakA viSaya uThane para hamAre dharmapremI mahAzaya usakI adhika jA~ca karane laga gaye haiM / gaMgApola jayadhurake paMDita hanumAnaprasAdajI zarmAne isase dezakA rupayA videza jAne aura dharmabhraSTa honeke sivAya aura kaI doSa likhe haiM / prathama to yaha bhraSTa hai aura isake bane padArtha zIghra hI bigar3a jAte haiM / phira isake sevanase dasta aura khUnakI bImArI, mukhameM chAle par3ane aura haijA honekA bhI Dara rahatA hai / isake viruddha dezI zakkara saba tarahase lAbhakArI aura grAhya hai / AzA hai ki inake kathana para loga vicAra kreNge|" . ukta samAcAra-patra janavarI 1904 ke aMkameM punaH likhatA hai" gAjIpurake paM0 devarAja mitrakA kathana hai ki morisake DhaGgakI cInI zahAjahA~purameM bhI banAI jAtI hai| vahI cAzanI taiyyAra karake eka kulaphIdAra haujameM use DAlate haiM aura hauz2ake muMha para haDDIkA pisA huA maidA bhI chir3akA jAtA hai / jo ho, isame saMdeha nahIM ki vilAyatI cInI banAte samaya usakA maila sApha karaneke liye cUnA aura jalI huI haDDIkA prayoga kiyA jAtA hai|" yaha bAta bilakula ucita hI hai, kyoMki videzI zakkarake pravezake sAtha hI sAtha plegane bhI bhAratameM padArpaNa kiyA hai / san 1890 I0 ke pazcAt hI vilAyatI zakkara adhika parimANameM yahA~ Ane lagI hai| usI samayase baMbaI meM plega phailA; kyoMki AraMbhameM yaha baMbaImeM AI aura vahIM isakA prasAra huA thaa| jyoM jyoM videzI khA~DakA pracAra bhAratake anya bhAgAmeM bar3hatA gayA tyoM tyoM plega bhI For Private And Personal Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| apanI TA~geM phailAtA gyaa| yahA~ taka ki Aja na to koI bhAratavarSakA nagara, kasbA, gA~va Adi isa apavitra zakkarase bacA hai aura na plegase bacA hai| ___ lAhorake prasiddha kavirAja, kavi-vinoda paM0 ThAkuradattajI zarmAne 1 akTUbara san 1907 ke " manuSya-sudhAra" nAmaka patrameM tathA 20 janavarI san 1905 ke " hitakArI " patrameM apanI sammati prakAzita kI hai ki "prAcIna vaidyaka graMthoM-carka, AtreyI saMhitA Adi meM visarpa rogake bayAnameM sApha likhA hai ki bhraSTa khADake sevanase jo ganne ke atirikta anya padArthoM dvArA banAI jAve, aisI hI mahAmArI (plega) phailatI hai| inake sivAya aura bhI kaI vidvAnoMko sammati hai / aura visarpakA bayAna ukta graMthoM meM vistAra-pUrvaka likhA hai| yadi kisIko yaha zaMkA utpanna ho ki jisa vilAyatameM yaha bhraSTa khA~Da banatI hai aura jahA~ke loga rAta-dina ise khAte haiM, vahA~ plega kyoM nahIM phailatA ? isakA uttara yaha hai ki jaise hara samaya maile aura badabUmeM rahanevAlA manuSya durgandhase bImAra nahIM hotA, kiMtu sApha aura sugandhita sthAnameM rahanevAlA usI badabUse bImAra ho jAtA hai; athavA jaise 6 mAze nitya aphIma khAnevAlA manuSya nitya 6-7 mAze khAkara bhalA caMgA rahatA hai aura kabhI 9-10 mAze khA jAya to bhI use koI hAni nahIM hotI; parantu yadi na khAnevAleko utanI hI aphIma khilA dI jAya to vaha jIvita nahIM raha sakatAisI bhA~ti zIta dezoMke nivAsiyoMko-jinake saMskAra hI aise haiM aura jo sadAse aisI hI vastue~ khAte haiM---isa khA~Dase hAni nahIM ho sakatI / dUsare dezoMmeM vilAyatI khA~Da khAne para plegake na hone aura isa dezameM hone meM kaI anya bAteM bhI sahAyaka haiM For Private And Personal Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir videzI shkkr| (1) videzI loga rAta dina bhAratIyoMkI bhA~ti miThAI nahIM khAte, thor3I khAte haiM / khAte haiM to peTameM lUMsa-ThUsa kara nahIM khAte / bhAratameM nitya khAlI bhojanake sAtha, dUdhameM, zarabatameM, haluve meM behada zakkara khAI jAtI hai| (2) videzI logoMmeM Ajakala saphAIkI aura bahuta dhyAna hai| zuddha jala, zuddha vAyu, zuddha bhavana unake kAmameM Ate haiN| (3) videzI manuSya balavAna bhI ho cale haiM / hamAre dezavAsI bhayaMkara daridratA aura durbhikSake kAraNa pauSTika padArtha nahIM khA sakate, ataH nirbala hote jA rahe haiN| sAtha hI bAla-vivAha Adi kaI kAraNa bhAratako balahIna karane meM koI kasara nahIM rakha rahe haiN| __bhAratameM amRta tulya ganne kI zakkara puSTikAraka padArtha hai / isa dezake liye videzI zakkara kadApi upayogI nahIM ho sktii| zakkara khAnekA mukhya hetu raktako zuddha karanA hai aura yaha guNa sivAya ganne kI zakkarake anya kisImeM nahIM pAye jAte / kaI bAra dekhA hogA ki auSadhi prabhRtimeM vaidya dezI khA~Da hI batAte haiM, kyoMki videzI khA~Da guNazUnya aura avaguNakA bhaNDAra hai| hamAre dezameM videzI miThAiyA bhI AtI haiM, jo raMgIna, gola, lambI, tirachI, caukhUTI, tikhUTI Adi aneka rUpoMkI hotI haiN| hamAre bhAratIya bandhu prema-pUrvaka apane bAlakoMko vahI miThAI bAjArase kharIda kharIda kara khilAte haiM--kintu usameM prANahArI viSa hai, isa viSayameM hama a~garejoMke vAkya uddhRta karate haiM, jinhoMne kaI bAla. koMkI mRtyukA kAraNa uparyukta miThAiyoMko batAyA hai "Every investigation that has been made into the colouring matters used by confec hai| For Private And Personal Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 150 bhAratame durbhikSa / tioners for the adornment of their sweetmeats has invaribly ended in the discovery of poisons of the most destructive and deadly nature. In England, the centre of civilization, as we are so fond of calling it, poison is openly vended in the streets, shop windows are filled with it; and although Doctor Letheby tells us that "within the last three years no less than seventy cases of poisoning have been traced to this source "still no steps are taken to decrease or prevent the evil. Brunswick-green is frequently employed for colouring sweet meats. This substance is known as the oxy chloride of copper, a small quantity of it is sufficient to produce death. A case is mentioned by Henke where a boy aged three died from sucking a cake of green water colour prepared with this mineral poison, such as is sold in the colour boxes of children. The most easily obtainable antidote is the white of Eggs. In september 1847 three adults and eight children were taken to marylebone Work house having been seized with vomiting and retched after eating some coloured confectionary, only to penny worth had been purchased, and eleven persons had shared it, yet the symptoms For Private And Personal Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir videzI zakkara | appeared within ten minutes of its being taken. The poisonous colours had been made from verdigris. 151 Another case is mentioned by Dr. Letheby in may 1850; two little girls were taken to London Hospital suffering from the effects of poison. They had brought some sugar ornaments and coloured confectionary from a jew in Pethicoat Lane, and soon after eating them, they were siezed with vomiting pains in the stomach and burning of the mouth, on analysing the vomited matters, there was abundant evidence of the presence of arsenic copper, lead Iron, all of which had been derived from the confectionary of which the children had partaken. On making enquiry, Dr. Letheby was informed that between thirty and forty children had been attacked in a similar way, after purchasing sweetmeats from the Jew in question, who was not aquainted with the poisonous nature of his merchandise, for he had purchased it, so he stated as the refuse stock of a large and "very respectable" firm in the city etc., etc. (See "tricks of trade London" 1856 page 42, 43, 44, 45 etc.). For Private And Personal Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir varnar bhAratameM durbhikSa / Upara likhita a~garejIke uddhRtAMzakA hindI anuvAda karanA kevala pRSThoMkA bar3hAnA hai| sArAMza yaha hai ki kaI DAkTaroMne DAkTarI parIkSA dvArA siddha kiyA hai raMgIna videzI miThAI eka ati viSayukta padArtha hai, jisake sevanase aneka bAlaka bemauta mara gaye / ityAdi risAlA ( mAsika patra ) " muphIdula mujAraIna " mAha akTUbara sana 1903 meM prakAzita huA thA ki-"jina paudoMse mizrI nikalatI hai, unameM gannA avvala darje para hai, aura caudahavIM sadI taka yuropake dezoMmeM na to gannA thA aura na gudd'-shkkr|tmaam cInI aura kanda vagaraha hindostAnase hI vahA~ jAte the / aphasosake sAtha likhA jAtA hai ki vaha hindustAna jo tamAma yUropakA, gur3a aura zakkarase muMha mIThA karatA thA vahI aba apanI jarUratoMke liye dUsare mulkoMkA muhatAja hai / san 1836 I0 se pahale apanA kharca nikAla kara hindustAnase 2 karor3a rupaye kI zakkara vagairaha mumAlika gairako jAyA karatI thI magara san 1890 I0 meM 33979861) ru0 kI cInI aura gur3a dUsare mulkoMse hindostAna meM AyA / aura yaha bhI likhA hai ki ganneke sivAya khajUra, chuhAre, makaI, juvArakI DaNThala,. boTa (Qeet ) cukandara, nAriyala, tAr3I, maipila, zalagama, gAjara, gehU~, AlU, dUdha, tArakola ityAdi aneka vastuoMse bhI cInI nikAlI jAtI haiM / yahA~ taka ki haz2arata kArIgarane manuSyake mUtase bhI cInI nikAlI hai / aura eka karakhAnekA jikra likhA hai jisameM 24 ghaMTeke andara cukandarase zakkara bilakula taiyyAra ho jAtI hai| socie aisI vastuoMse tathA itanI zIghra banI huI videzI khADa For Private And Personal Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir videzI shkkr| RAJAmr ANNA kyA usa gannekI banI huI dezI khA~DakI-jisakA rasa amRtake samAna ThaMDA aura guNadAyaka hai aura jisakI rAba banAneke samaya 'pakanekI garmIko bhAratavarSake dUradarzI vidvAnoMne jalameM UgI huI ghAsa ( kaMjI ke dvArA dhIre dhIre zoremeMse nikAla kara khA~Dako ThaMDI, puSTikAraka,roga-nAzaka aura lAbhadAyaka banA diyA hai-kisI prakAra bhI barAbarI kara sakatI hai ? isa videzI khADakA itanA adhika pracAra ho gayA hai ki prati sahasra dasa manuSya bar3I kaThinatAse dezI khA~Dake khAnevAle mileMge / yadi nityakI AdhI chaTA~ka khA~Da bhI prati manuSya mAna lI jAve--kyoMki bahutere daridroMko to khA~Da kabhI svapnameM bhI nahIM milatI-to lagabhaga DhAI lAkha mana zakkara bhAratako eka dinameM cAhie arthAt chaH karor3a mana zakkara prati varSa bhAratavAsiyoMke udarameM samA jAtI hai / yadi isameMse 3 karor3a mana zakkara videzI mAna lI jAya to tIna karor3a rupayA bhAratavarSakA zakkara khAne ke liye hindustAnase bAhara. nikala jAtA hai ! kahie mIThA muMha Apa karate haiM yA ki videzI ! hama apane hAthoM apane pyAre dezako kaMgAla kara rahe haiM; apanI mUrkhatAse bhAratakA bhaviSya miTTImeM milA rahe hai; apane hAthoM durbhikSakA bhAratameM AhvAna kara harSa-pUrvaka svAgata kara rahe haiN| pyAre bhAiyo ! yadi Apa ekadama isa zakkarakA bahiSkAra kara do to dhana aura dharma donoMkI rakSA kara bhAratakA hita kara sakate ho| apanI jivhA iMdriyako jarA damana karanese yaha kArya acchI taraha ho sakatA hai / hama bhAratIyoMke liye hamAre zAstrakAra maharSiyoMne indriya-damana eka apUrva tapa batalAyA For Private And Personal Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| hai, to kyA Apa kevala jivhA-indriyako apane adhIna nahIM rakha sakate ! mahAtmA buddha, svAmI zaMkarAcArya, dezabhakta pratApa, zivAjI, -svAmI dayAnanda sarasvatI Adine apane dezake kalyANa-sAdhanArtha prANa taka de diye, aneka dAruNa kaSTasahe to kyA Apa unake anuyAyI bhAratake duHkha-nivAraNArtha tanika bhI kaSTa na saha kara, isa bhA~ti durbhikSa rAkSasako apane dezabandhuoMkA saMhAra karatA dekha kara prasanna hoge ? kyA Apako yaha bhI nahIM mAlUma ki yahI dazA rahI to eka dina durbhikSake kucakrameM hameM bhI par3anA hogA ! __ aba hama jhN| yaha apavitra zakkara banatI hai, usa dezakA varNana saMkSipta rUpameM pAThakoMke sammukha isa liye rakhanA cAhate haiM ki vahA~ke nivAsI bhAratIya bandhuoMkI durdazA para Apa jarA dhyAna deM / hama to yahA~ para vahA~kI banI zakkara khAkara atyaMta prasanna hote haiM, parantu hamAre bhAiyoMkI vahA~ kaisI durgati hai ise bhI par3ha jAieyadi Apako tanika bhI apane deza-bhAiyoMse anurAga hogA athavA cittameM dayA hogI to Apa kadApi usa dezakI banI zakkara chue~ge bhI nahIM / jisa dezameM yaha zakkara banato hai usa sthAnakA nAma hai 'morIzasa' TApU / isI TApUke nAmake kAraNa yaha zakkara " morasa zakkara" ke nAmase pukArI jAtI hai| For Private And Personal Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir morIzasa ttaapuu| morIzasa ttaapuu| takSiNa aphrikAko chor3a kara bAkI jina dezoM yA dvIpoMmeM bhArata pravAsI base hue haiM unameM morIzasakA nAma sabase pahale ullekha yogya hai / hamAre dezameM morIzasa TApU do nAmoMse prasiddha hai; eka 'morisa ' aura dUsarA 'mircakA deza / Daca logoMne apane rAjakumAra morisake nAma para isa dvIpakA nAma morIzasa rakhA thA, lekina hamAre yahA~ morisa nAmakI prasiddhi usa dezase AnevAlI zakkarake kAraNa huii| mircakA mulka isa dezakA nAma kyoM par3A isa viSayameM eka bAra bhAratamitrane likhA thA ki " do cAra miceM khAnese to muMha hI kar3avA aura caraparA ho jAtA hai, parantu adhika miraca khAnese khAnevAleko bar3A kaSTa hotA hai aura asahya vedanAse vaha chaTa-paTAne lagatA hai / morIzasameM hindustAnI kuliyoMke sAtha jo kuvyavahAra kiyA jAtA hai, vaha aisA hai ki mAnoM usake cAroM tarapha mirca hI mirca lagA dI gaI hai / isa liye isa dAruNa duHkhase dukhI hokara hI vahA~ jAnevAle hindustAnI kuliyoMne isa TApUkA nAma 'mircakA. mulka ' rakha diyaa|" ___ saMbhavataH 'mircakA mulka ' pukAre jAnekA yahI kAraNa ho, lekina hamArI samajhameM yaha morIzasakA apabhraMza hai| jo ho hameM kyA prayojana / morIzasa upaniveza hai / isake do kAraNa haiM, eka to yaha ki vahA~ke 368791 manuSyoMmeM 257700 bhAratIya haiM / dUsare yaha ki dAsatva prathAke uTha jAne para sabase pahale bhAratavAsI isI dvIpako kulI banA kara bheje gaye the| For Private And Personal Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 156 bhAratameM durbhikSa / yaha dvIpa hinda mahAsAgara meM hai / kumArI antarIpase isakI dUrI lagabhaga do hajAra mIla hai / san 1505 taka to isameM kevala bandara aura cUhe hI rahate the / purtagAlavAle jA base the, magara unheM san 1712 meM cUhoMse taMga Akara bhAganA par3A thA / lagabhaga 100 barSo se morIzasa a~garejoMke adhikAra meM hai| jaba san 1832 I0 meM gulAmI uThA denekI bAta calI thI, taba Ikhake vyavasAyI morIzasa nivAsI pharAsIsiyoMne a~garejoM se kahA thA ki - "gulAmIkI prathA uThA denese damArA bANijya-vyavasAya naSTa ho jAyagA, gulAmoMse to hama apanA sArA kAma karAte haiM / " isa para a~gara joMne unheM vacana diyA ki hama hindustAna se tumhAre liye kulI bhejeMge / tabase arthAt san 1834 I0 se pharAsIsiyoM ke khetoM para kAma karaneke liye hidustAna se kulI bheje jAne lage the / morIzasa meM jo jo atyAcAra bhAratIyoM para hue unakA varNana akSarazaH karanA mAnoM pustakakI pRSTha saMkhyA bar3hAnA hai, to bhI hama kucha atyAcAroMkA varNana kreNge| morIzasake goroMne bhAratIyoMko adhika parataMtra banAneke niyama banAye / a~garejI vizvakoSa ke naveM saMskaraNake 336 veM pRSTameM likhA hai- " The case of Mauritius was more serious: It had long been suspected that the colony had been indulging in a course of legislation the tendency of which says Mr. Geoghegam, the under-Secrety th the department of agriculture in the Government of India, was For Private And Personal Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir morIzasa TApU / 157 towards reducing the Indian labourers to a more complete state of dependence upon the planter, and to-wards driving him into indentures, a free labour market being both directly and indirectly discouraged." arthAt-morIzasakI sthiti adhika bhayaMkara thI / bahuta dinoMse isa bAta kI AzaMkA thI ki yaha upaniveza aise kAnUna banA rahA hai, jisake kAraNa bhAratIya majadUra plAMTaroMke bilakula adhIna ho jAyeM aura ve bAra bAra zartabandI kara leM / svatantra maz2adUrIko hara prakArase, sIdhI tarahase aura Ter3he tarIkoMse rokane kI ceSTA kI jA rahI thI / yaha bAta mi0 jI oghena sAhabane jo usa samaya sarakArI kRSivibhAgake upamaMtrI the, kahI thI / , " san 1834 I0 se 1838 taka cAra varSo meM 25 hajAra bhAratIya mosako kulI banA kara bheje gaye / inhIM dinoM brUhama sAhabane tathA dAsatva prathAke anyAnya virodhiyoMne briTiza pArlameMTameM isa kulI prathA ke viruddha Andolana kiyA / 'insAiklopIDiyA' ke navIna saMskaraNa meM 'kulI-prathA' kA jikra karate hue isa viSaya meM likhA hai / (f Brougham and the anti-salavero party denouced the trade as a revival of slavery, and the Bengal Government suspended it in order to investigate its alleged abuses. The nature of these may be guessed when it is said that the enquiry condemned the fraudu lent methods of recruiting then in vogue, and For Private And Personal Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 158 bhAratameM durbhikss| the brutal treatment which coolies often receive from ship captains and masters." arthAt-brUhama tathA dAsatva prathAke virodhI dalane isa kulIprathAkI bar3I nindA kI aura kahA ki yaha gulAmIkA navIna rUpa hai, aura baMgAlakI sarakArane ise kucha dinoMke vAste isa liye banda kara diyA ki taba taka isakI hAniyoMkI jA~ca kI jAya / isa prathAkI hAniyoM aura durupayogoMkA patA isI bAtase laga sakatA hai ki jAca karanevAloMne bharatIkI prathAmeM jina chala-pUrNa tarIkoMse kAma liyA jAtA thA unake kAraNa, aura jahAjoMke kaptAnoM tathA anya karmacArI bhAratIya majadUroMke sAtha jo jaMgalIpanakA bartAva karate the usake kAraNa, usakI atyaMta nindA kI hai / phrAMsIsI bairisTara mi0 depInene bhAratIyoMkA bahuta kucha pakSa grahaNa kiyaa| isake bAda morIzasameM temilake prophesara rAjaratna gudAliyarane bahuta kucha prayatna kiyA, parantu sarakArI naukara hone kI vajahase vaha prakAzya rUpase koI Andolana nahIM kara sake / antameM unhoMne sahRdaya phrAMsIsI mi0 eDolphaDe pleviTjake dvArA eka prArthanA-patra mahArANI bhAratezvarIke aupanivezaka maMtrIke pAsa bhejA, jisameM yaha nivedana kiyA gayA thA ki eka zAhI kamIzana dvArA morIzasa pravAsI hindustAniyoMkI dazAkI jA~ca kI jAya / tadanusAra san 1871 I0 meM jA~cake liye kamIzana niyukta huA / san 1875 I0 meM kamIzanane apanI riporTa sAmrAjya-sarakArake sAmane peza kii| isa riporTakA tAtparya yaha thA ki kuliyoMke sAtha jo bartAva kiyA jAtA hai, vaha atyanta asantoSa-janaka hai aura ve pUrNatayA For Private And Personal Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir morIzasa ttaapuu| 159 plANTaroMke adhIna haiM / kamIzanane sudhAra karaneke liye kitanI hI siphArizeM kI thIM aura tadanusAra kucha sudhAra kiye bhI gaye the, lekina taba bhI morIzasa-pravAsI bhAratIyoMkI dazAmeM koI vizeSa antara nahI par3A! unake duHkha jyoMke tyoM hI bane rahe / eka sarakArI riporTa meM, san 1883 I0 meM morIzasa-pravAsI bhAratIyoMkI jo dazA thI usake viSayameM likhA hai: "While the Government of India have taken great care to secure the satisfactory regulation of the Emigrant ships the laws of the Island have been so unjust to the coloerud people, and so much to the advantage of the Planters, that gross evils and abuses have arisen from time to time. In 1871 a Royal commission was appointed to inquire into the abuses complained of various reform were recommended and some improvements have been effected, but the Planters are not remarkable for their respect of the rights of the Coloured people, and the system is liable to gross abuse unless kept under vigilant control by higher authority." __ arthAt yadyapi bhArata-sarakArane isa bAtake liye bahuta prayatna kiyA hai ki jina jahAjoMmeM bhAratIya majadUra videzoMko bheje jAte haiM, unakI avasthA santoSa-janaka kI jAve, tathApi isa dvIpake kAnUna kRSNavarNa AdamiyoMke liye itane anyAya-pUrNa aura plANTaroMke liye itane kadhika lAbhadAyaka rahe haiM ki inakI vajahase samaya samaya para For Private And Personal Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 160 bhAratameM durbhikSa / bahutasI bar3I bar3I burAiyA~ aura anyAnya doSa utpanna ho gaye haiN| san 1879 I0 meM jina anyAyoM aura burAiyoMkI zikAyata kI gaI thI unakI jA~ca karaneke liye eka kamIzana niyukta kiyA gayA thA / isa kamIzanane kitane hI sudhAroMkI AvazyakatA batalAI aura tadanusAra kucha sudhAra kara bhI diye gaye / lekina plANTara loga kRSNavarNa jAtiyoMke adhikAroMko vizeSataH AdarakI dRSTise nahIM dekhate / yadi uccAdhikArI varga bar3I sAvadhAnatA pUrvaka 'kulI prathA' para apanA adhikAra na rakhe to isa prathAmeM aneka nikRSTa burAiyoMke paidA hone kI saMbhAvanA hai / morIzasa - pravAsI bhAratIya bhAiyoMko kyA kyA kaSTa sahane par3e athavA sahane par3ate haiM isakA saMkSepameM yahA~ varNana kiyA jAtA hai / morIzasa pravAsI bhAiyoM ko jo thor3e bahuta rAjanaitika adhikAra haiM, ve unakA upayoga nahIM kara sakate / isakA kAraNa yaha hai ki unakI unnati aura avanati bahudhA gore jamIMdAroM aura kArakhAnevAloM para avalambita hai / kabhI to hindustAniyoM ke pAsa goroM kI jamInakA kucha rupayA bAkI rahatA hai aura kabhI khAda mola leneke liye hindustAniyoMko goroMse rupayA udhAra lenA par3atA hai| isa bhA~ti hindustAnI loga goroMkA muMha tAkate rahate haiM / morIzasako jisa samaya kulI bhejanA prAraMbha huA thA, usa mamaya striyoMke le jAne kI prathA nahIM thI, parantu kaI varSoM ke bAda maikar3e pIche 33 striyA~ le jAnA gumAztoMne ucita sajhA / striyoM kI saMkhyAkI kamIse jo jo naitika hAniyA~ huIM unake likhanekI AvazyakatA nahIM hai / pAThaka svayaM anumAna kara sakate haiM / For Private And Personal Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir morIzasa TApU / __ pahale bhAratavAsiyoMko eka bar3A kaSTa yaha bhI thA ki jelameM pahu~cate hI unakA sira aura dADhI muMDA dI jAtI thii| hindU zikhA aura musalamAna dAr3hI rakhate haiM / zaukakI bAta samajha kara ve zikhA aura dAr3hI nahIM rakhate haiM, balki hindU mAtrake liye zikhA aura musalamAnoMke liye dAr3hI rakhanA dharmase sambadha rakhatA hai / zikhA aura dADhI muMDa jAnese hindU aura musalamAnoMke dharmoko dhakkA lagatA thA / kevala yahI nahIM, balki jelakhAnemeM donoM prakArake dharmAvalambiyoMko kAphiroM dvArA pakAyA huA khAnA khAnA par3atA thaa| isameM hindU musalamAnoMke akhAdya padA kA bilakula vicAra nahIM kiyA jAtA thA / cAra pA~ca varSa hue zrIyut maNilAlajI berisTarane jo usa samaya morIzasameM rahate the, bar3e prayatnake bAda jelake ina kaSToMko dUra kraayaa| lagabhaga 75 varSa taka bhAratavAsiyoMko morIzasameM ina kaSToMko jelake samaya sahanA par3A / sunate haiM ki eka bAra eka brAhmaNane jela meM jAkara do mahIne taka kucha bhI nahIM khAyA, taba usake liye dUdhakI vyavasthA kI gaI aura vaha jelase nikAla diyA gayA, kintu isake eka saptAha bAda hI nirbalatA evaM bImAra ho jAneke kAraNa usake prANa pakherU ur3a gaye / ina sabakA mUla kAraNa hamArA videzI zakkarakA vyavahAra hI kahA jA sakatA hai| bhAratavAsiyoMke khAdya pdaarthe| para Taiksa bahuta jyAdaha lagAyA jAtA hai / udAharaNArtha eka sAdhAraNa bAta lIjie-yUropiyana loga makkhana khAte haiM aura hindustAnI ghI vyavahArameM lAte haiM / morIzasameM makkhana kI apekSA ghI para adhika Taiksa lagatA hai / kAnU 11 For Private And Personal Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir vvvvvvvvvvvvvv bhAratameM durbhikss| nakI dRSTimeM yUropiyana aura iNDiyana samAna hone cAhie, para morIzasameM yaha bAta nahIM haiN| hindustAnameM hindU aura musalamAnake uttarAdhikArIkA nizcaya unake dharma-zAstrAnusAra hotA hai, inhIMke anusAra hinduoM aura musalamAnoMko unakI paitRka Adi saMpattiyA prApta hotI haiM, parantu morIzasameM AMsIsI kAnUnake anusAra saMpattiyoM ke uttarAdhikArI nizcita hote haiM / hindU aura musalamAnoMke yahA~ jo sampattike uttarAdhikArI samajha jAte haiM, unheM phrAMsIsI kAnUna apanI prApya sampattise vaMcita kara detA hai| isakA kupariNAma yaha bhI hotA hai ki bhAratIya kRSakoMkI jAyadAda kitane hI choTe choTe Tukar3oMmeM ba~Ta jAtI hai / isase kRSakagaNa bandhanameM pha~sa jAte haiN| zikSAke viSayameM bhI morIzasa-pravAsI bhAratIyoMko bahuta kaSTa hai / yadyapi morIzasameM bhAratavAsI 70 prati zata haiM, tathApi unakI suvidhAkA kucha bhI khayAla nahIM kiyA jAtA / morIzasameM 6 bhASAe~ pracalita haiM;tamila, telagU , hindI, aMgarejI phreMca aura morIziyana / jo bhAratIya lar3ake skUloMmeM par3hate haiM, unheM a~garejI aura phreMca dvArA zikSA dI jAtI hai| aisA karanemeM morIzasa-sarakArakA uddeza yahI hai ki ina logoMmeM dezI bhAva aura rASTrIya vicAra utpanna na hone pAveM / yadi koI lar3akA skUla meM par3hatA hai to vaha sAdhAraNatayA 4 bhASAe~ sIkhatA hai / gharameM to vaha apane dezakI bhASA bolatA hai aura bAhara use morIzasa kI dogalI bhASA "krola " meM bAtacIta karanI par3atI hai tathA skUla meM a~garejI aura phreMca sIkhatA hai / lekina ina cAroM bhASAoMmeMse use yathArtha yogyatA eka bhI bhASAmeM prApta For Private And Personal Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir morIzasa ttaapuu| nahIM hotI / hindustAnakI jo tIna bhASAe~ morIzasameM pracalita haiM unameM hindI pradhAna hai| temila aura tailagU bolanevAle bhI hindI samajha sakate haiM / ata eva morIzasa-sarakArakA kartavya hai ki vaha hindustAnI lar3akoMko hindImeM zikSA dilavAnekA prayatna kre| ___ morIzasameM rahanevAle hinduoMko eka bhArI duHkha yaha hai ki ve zAstrAnukUla apane yhaiN| antyeSTi saMskAra nahIM kara sakate arthAt murde nahIM jalAne pAte / sunA hai ki ina muddoM dvArA bhI vahA~vAle zakkara banAne yogya masAlA prApta karate haiM / ve murdeko kisI yaMtrameM DAla kara usakA satva nikAla lete haiM jo zakkara banAne ke kAmameM AtA ha / hama nahIM kaha sakate ki yaha bAta janatAko ghRNA utpana karaneke liye gar3hI gaI hai yA ki satya hai, Izvara hI jAne ! eka bAra eka dhanI hindUne vahA bahutasA rupayA vyaya karake eka murdA jalAyA thA, parantu anya hinduoMko aisA karanekA adhikAra nahIM / jo murdA jalAtA hai use kaThina daMDa diyA jAtA hai| ___ sabase bar3A kaSTa bhAratIyoMko yaha hai ki unakI Arthika unnatimeM aneka bAdhAe~ DAlI jAtI haiM / morIzasameM kArakhAnoMke mAlikoMkA eka vizeSa dala hai / inhIM logoMkA morIzasameM prabhutva hai / ye loga bhAratavAsiyoMkI bar3hatI dekha kara jalate haiM aura unakI dazA sudhAraneke liye jo yatna kiye jAte haiM, unheM niSphala karanekI ceSTAmeM rAtadina lage rahate haiM / morozasameM bhAratIyoMke sAtha nyAya-yukta vyavahAra honekA prazna bahuta dinoMse cala rahA hai / san 1872 I. se jaba ki vahA~ke pravAsI bhAratIyoMkI dazAkI jA~ca karane ke liye pahalA kamIzana baiThA thA, tabhIse yaha prazna cala rahA hai, kiMtu abhI For Private And Personal Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwww 164 bhAratamai durbhikSa / taka isakA phaisalA nahIM ho pAyA / vahA~ke rahanevAle bhAratIyoMke liye sahayoga samitiyoM aura baiMka calAne kI jo vyavasthA kI gaI thI, usake viruddha morIzasake goroMkA dala niyamita rUpase Andolana kara rahA hai / san 1909 I0 meM jo kamIzana baiThA thA usane apanI riporTa meM likhA hai--" morIzasake choTe choTe hindustAnI plANTaroM para hI morIzasakA bhaviSya vizeSa rUpase nirbhara hai, isa liye unakI Arthika dazA sudhArane ke liye kooNpareTiva kreDiTa baiMka khole jAne caahie|" bhArata-sarakArane kamIzanake isa prastAvako mAna kara jAMca karane ke liye eka a~gareja aphasarako morIzasa bhejA thaa| usane jA~ca karane ke bAda jo riporTa bhejI usIke anusAra san 1913 I0 meM isa dvIpameM ina baiMkoMke sthApita karanekA kArya AraMbha kiyA gayA / isa bAta ko dekhate hI morIzasake dhanADhya gore bahuta jalane lage aura unhoMne eka dala banA kara apane kArakhAnoMke pAsake khetoMmeM uganevAlo beMtakI phasala para adhikAra jamAnekI ceSTA kI / julAI san 1914 I0 meM isa dvIpakI eka koApareTiva kreDiTa sosAyaTI ( sahayoga-samiti ) ne isa dalase alaga kisI dUsare kArakhAnese beMtakI phasalakA ThekA kara liyA, jisase isa dalavAloMke uddezakI siddhi na ho skii| aisA hote hI sabhI kArakhAnoMke gore morIsasake sahayoga samiti-sambandhI prastAvoMke aura usakI pratiSThAke viruddha prayatna karane lge| isakA pariNAma yaha duA ki sahayoga-samitike membaroMko atyaMta hAni uThAnI pdd'ii| __ yadyapi morIzasakI unnati vahAke bhAratavAsiyoM para nirbhara hai, tathApi morIzasake rAjakArya meM unheM kucha bhI adhikAra nahIM diyA For Private And Personal Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir morIzasa TApU / 165 jAtA | aba taka morIzasa - pravAsI bhAratavAsI zAntike sAtha isa sthiti meM rahe haiM, lekina bhaviSya meM yaha sthiti kAyama nahIM raha sakatI / aura to aura sara phrAnka svITanahama jaise bora eMglo-iMDiyanane jo pichale rAyala kamIzanameM niyukta hue the, likhA thA: For the last three quarters of a century it had been found possible for the colonial Government to regard the Indian as a stranger among a people of European civilization-a stranger who must indeed be protected from imposition and ill-treatment and secured in the exercise of his legal rights, but who has no real claim to a voice in the ordering of the affairs of the colony. From. what we have learnt during our inquiry we very much doubt whether it will be possible to continue this attitude. The Indian population in the colony has no natural inclination to assert itself in political matters, so long as reasonable regard is paid to its desires on a few questions to which it, not unreasonably, attaches importance." arthAt - pichale 75 varSa se morIzasa sarakAra yaha samajhatI rahI hai ki morIzasa pravAsI hindustAnI isa upanivezameM yUropiyanoMke bIca meM videzI haiM, jinakA bacAva chala, kapaTa aura bure bartAva se to jarUra karanA cAhie tAki vaha apane nyAya pUrNa adhikAroMkA prayoga kara sake, lekina isa upanivezake mAmaloM ko taya karanekA For Private And Personal Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / unako koI adhikAra nahIM hai / hameM apanI jA~case jo kucha bAteM jJAta huI unase hama kaha sakate haiM ki bhaviSyameM morIzasa-sarakAra isa nItikA anusaraNa kara sakego, isa bAtameM hameM bahuta jyAdaha sandeha hai / morIzasake bhAratavAsiyoMke hRdayameM vahA~ke rAjanaitika mAmaloMmeM dakhala denekI koI svAbhAvika icchA taba taka nahIM hogI jaba taka ki kucha praznoMke viSayameM unakI jo icchAe~ haiM, una para ucita dhyAna na diyA jAya / kyoMki ina praznoMko ve bahuta upayogI samajhate haiM / aura unakA aisA samajhanA anucita bhI nahIM hai| vAstavameM morIzasa sarakArakI dhIMgAdhIMgI aba taka cala rahI hai, aura usane morIzasa pravAsI bhAratIyoMko koI rAjanaitika adhikAra nahIM diyaa| lekina aba Age yaha anyAya-pUrNa nIti kAyama nahIM raha sktii| jabase dakSiNa aphrikAke pravAsI bhAiyoMne 'satyAgraha' ke saMgrAmameM vijaya prApta karake saMsArako yaha dikhalA diyA hai ki duniyAmeM bhAratavarSa bhI eka deza hai aura vahA~ke nivAsI Atmika bala dvArA bar3e bar3e atyAcAroMko dUra karA sakate haiM, tabhIse morIzasavAloMke hRdayameM bhI kucha jAgRti utpanna ho gaI hai| yaha jAgRti hI hameM isa bAtakA vizvAsa dilAtI hai ki morIzasa-sarakArakI yaha labar3adhoMdho zIghra hI naSTa hogii| morIzasameM jo hindU yA musalamAna apane dharmake anusAra vivAha karate haiM aura unakI sarakArase rajisTrI nahIM karAte ve kAnUnakI dRSTise unmarried kA avivAhita samajhe jAte haiM aura unakI striyA~ dharelU yA rakhanI samajhI jAtI hai ! isa dvIpakI pichalI mardumazumArIkI riporTa meM likhA huA hai kiH-- For Private And Personal Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir morIzasa ttaapuu| 167 "The large number of unmarried persons (58-8 per cent) is a cnsequence of the practice among the lower classes, both of the Indian and general population, of contracting religious marriages; that is to say, they do not appear before the civil status of officers and hence, under the civil Statws Laws of Mauritius are not legally married." arthAt-" morIzasameM jo bahu saMkhyaka manuSya yAnI 85.8 kI sadI bina byAhe haiM, isakA kAraNa yaha hai ki bhAratavAsiyoMmeM aura jana-sAdhAraNameM nIca jAtike manuSyoMmeM yaha rivAja hai ki ve apane dharmAnusAra vivAha karate haiM arthAt ve sivila sTeTsa AphIsarake sAmane Akara rajisTrI nahIM karAte, isI kAraNa morIzasake kAnUnake anusAra ina logoMkI zAdI nyAyya nahIM samajhI jaatii|" isa durdazA-pUrNa sthitiko zIghra hI dUra karanekI AvazyakatA hai| bhAratavAsiyoMko morIzasameM jo jo kaSTa sahane par3e unakA varNana karanese eka alaga hI bar3I pustaka bana sakatI hai / vhaiN| eka nirbhIka hRdaya a~gareja majisTreTane, jinakA nAma mi0 beTasana thA, lArDa seNDarasanake kamIzanake sAmane jo kucha kahA thA, usase acchI taraha prakaTa hotA hai ki kina kina kaSToMmeM bhAratIya majadUroMko morIzasameM kAma karanA par3A | mi0 beTasanane kahA thA:___" The system resolved itself into this-that I was merely a machine for sending people to prison......There is absolutely no chance of the For Private And Personal Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 168 bhArata meM durbhikSa | coolie being able to produce any evidence in his own favour; the other coolies are afraid to give evidence; they have to work under the very employed against whom they may be called upon to give evidence. Even if a coolie came before me with marks of physical violence on his body, it was practically impossible to coviet the person charged with assault for want of corroborative evidence. It was most painful sight to see people hand-cuffed and marched to prison in batches for the most trivial fault." arthAt - isa prathAkA nizcaya karake yahI pariNAma hotA thA ki maiM AdamiyoMko jelakhAne bhejane ke liye koramakIra mazIna banA diyA gayA thA / kulIke liye isa bAtakI saMbhAvanA nahIM hai ki vaha apane pakSake samarthanameM kucha bhI sAkSI upasthita kara sake / dUsare kulI loga gavAhI denese Darate haiM, kyoMki unheM usI mAlike viruddha gavAhI dene ko bulAyA jAtA hai, jisake ki yahA~ unheM bhI kAma karanA par3atA hai / yahA~ taka ki jaba koI aisA kulI, I jisake zarIra para coTa ke nizAna hoM, kisI mAlika para abhiyoga calAne AtA thA to bhI usake pakSako samarthana karanevAlA koI sAkSI na ho neke kAraNa abhiyuktako doSI karanA vastutaH asaMbhava ho jAtA thA / atyanta hI choTe choTe aparAdhoMke liye jhuMDaka jhuMDa AdamiyoMko hathakar3I DAle hue jelakhAne ko jAte dekha kara mujhe bahuta jyAdaha kheda hotA thA / " For Private And Personal Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir morIzasa TApU / 169 mi0 beTasanane jo dIna-dukhI bhAratIya majadUroMkA pakSa liyA, isakA pariNAma yaha huA ki morIzasakI vyavasthApaka sabhA ke gore pratinidhiyoMne unakI niyukti ke viruddha Andolana karanA zurU kiyA / vahA~ ke svArthI samAcAra-patroMne bhI inhIM logoM kI hA~ meM hA~ milAI / kevala yahI nahIM balki ye loga aisI aisI cAlAkiyoMse kAma lene lage ki anta meM virakta hokara isa nyAyavAn, sarala a~gareja majisTra eTako isa upaniveza se vidA honA par3A / morIzasa sarakAra ke atyAcAra jyoMke tyoM jArI haiM / abhI bahuta dina nahIM hue taba unhoMne paM0 jayazaMkara pAThaka tathA musalamAna bhAiyoMko binA kusUra dezase nikAla diyA thaa| hamArI samajhameM yaha pratyeka manuSyakA adhikAra hai ki daNDa pAneke pahale vaha doSI siddha kiyA jAya, para morIzasake nAdirazAhI rAjakarmacAriyoMko isa bAtakI kyA paravA hai ! kyA bhArata meM rahanevAloMkA yahI kartavya hai ki apane deza bandhuoMke sAtha isa bhA~ti anyAya, atyAcAra aura julma dekhate raheM aura hama vahA~ko banI zakkara jo unake raktake samAna hai, binA kucha soce samajhe khAte cale jAya~ ? jahA~ apane bhAiyoMko narakake samAna yAtanA dI jAtI ho, vahA~ kI vastu grahaNa karanA to kyA chUnA bhI ghora pApa hai / vahA~ kI banI vastuoMkA ghora bAyakATa karanA mAnoM apane dukhI bhAiyoM kI takalIphoM ko dUra karanA hai, mAnoM apane dezako dhanavAn, sukhI aura durbhikSa rahita karanA hai / 1 kaI loga yaha kaha dete haiM ki "Aja taka to videzI zakara khAte rahe, nasa nasa meM vaha ghusa gaI, aba paraheja karanese kucha lAbha nahIM / " For Private And Personal Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm aisA kahanA bhArI bhUla hai| maiMne Aja taka aisA manuSya koI nahIM dekhA jo eka bAra kA~ToMmeM gira kara biddha ho gayA ho aura phira na uThA ho, usane kATe na nikAle hoM, yA kA~ToMmeM gira kara yaha kahA ho ki aba to kA~ToMmeM gira gaye, sAre badana meM kA~Te chida gaye, aba kA~ToMse nahIM nikaleMge aura sukha-pUrvaka yahIM par3e rheNge| hamAre zarIrase marate samaya taka bhI dezakA bhalA ho sake to karate rahanA cAhiye " jo parAye kAma AtA dhanya hai jagameM vaho / dravyahIko jor3a kara koI suyaza pAtA nahIM / AmaraNa nara dehakA basa eka para-upakAra hai| hArako bhUSaNa kahe, usa buddhiko dhikkAra hai| lAbha apane dezakA, jisase nahIM kucha bhI huaa| janma usakA vyartha hai jalake binA jaise kuA / peTa bharaneke liye to, udyamI hai svAna bhii| kyA abhI taka hai milA usako kahIM sammAna bhI ?" // For Private And Personal Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhikSuka / 27 bhikSuka / "He who truly lives, Whose charity is free, But he who never gives, Is dead as dead can be." bhAratavarSa meM dAna dharmase sambandha rakhatA hai| tabhI to hamAra zAstroMmeM--- " zravaNasukhasImA harikathA, sakalaguNasImA vitaraNam / -" __ kahA hai| dharmakI dasa uttama vidhiyoMmeM dAna bhI eka hai| nissvArtha aura niSkAma ho kara, sacce aura zuddha hRdayase, dUsaroMko jo vastutaH sahAyyApekSI avasthAmeM hai, yathArthataH sukhI tathA santuSTa banAnekI prabala icchA aura dayA tathA udAratAkI tIvra preraNAse kisI upayogI vastuko zraddhA-pUrvaka denehIkA nAma dAna hai| . nispRha ho kara aura dAna-pAtrake nikaTa svayaM jAkara sadbhAva pUrvaka dAna denA hI uttama dAna hai / yaza, sukha aura svargakI kAmanAse, pratyupakArakI AzA rakhate hue, dAna-bhAjanako apane pAsa bulA kara, jo dAna diyA jAtA hai vaha dAna madhyama hai| mA~gane para tiraskAra-pUrvaka anicchA prakaTa karate hue dAna denA adhama dAna hai| zrImadbhAgavadgItAmeM bhI bhagavAn zrIkRSNacandrane use hI sAtvika dAnakA rUpa diyA hai jo deza, kAla tathA supAtrakA vicAra karake diyA jAtA hai| For Private And Personal Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / __ sAtvika dAnase zrI-vRddhi,kIrti-vRddhi, dharma-vRddhi aura svargakI prApti taka honA hamAre maharSiyoMne likhA hai / bhAratavarSa meM kevala dAna hI eka anupama vastu hai, jisase binA prayAsa hI svarga, artha, kAma aura mokSakI prApti ho jAtI hai| hamAre zAstroM meM binA uttama dAnake sampattikI sArI zobhAko tuccha batAyA hai, yahA~ taka ki hAthoMkA kartavya-karma bhI eka mAtra dAna kahA hai / manujI kahate haiM " yatpuNyaphalamApnoti gAM dattvA vidhivadguroH / tatpuNyaphalamApnoti bhikSAM datvA dvijo gRhii|" arthAt-vidhi-pUrvaka guruko go dAna karane para jo phala prApta hotA hai vahI puNya-phala gRhasthIko bhikSA denese hotA hai| hamAre yahA~ annadAnakA kitanA mahattva likhA hai " turagazatasahastraM gogajAnAM ca lakSaM, kanakarajatapAtraM medinIM sAgarAntAm / - vimalakulavadhUnAM koTi kanyAzca dadyAt, nahi nahi samametairannadAnaM pradhAnam / " arthAt-eka lAkha gAya, ghor3a, hAthI tathA suvarNa aura cA~dIke pAtra, sasAgarA vasundharA aura yogya karor3a kanyAoMkA dAna karane para bhI vaha phala nahIM milatA jo annadAna karanevAleko milatA hai| kiMtu bAbA tulasIdAsajIne likhA hai-- " jinake lahahiM na maMgana nAhI te naravara thore jaga maahiiN|" dharmake zubha lakSaNoMmeM, dasameM se eka dAna bhI hai|pr Ajakala dAnakA rUpa beDhaba bigar3a gayA hai| dAnakI kAyA kalaSita honese hI sAmA For Private And Personal Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhikSuka / 173 jika zarIra bahu vyAdhi-grasta aura deza dAridraya dalita evaM durbhikSagrasta dikhAI detA hai| isa kaMgAla bhAratameM yadi dAnakA aisA hI sarva. svAntaka rUpa kucha dinoM taka banA rahA to isa dezakA bhaviSya nanda, yazodAke bhaviSyase bhI kahIM adhika bhayaMkara ho utthegaa| hAya, kyA isI svarNabhUmi bhArata para zivi, dadhIci, harizcandra, raghu, gaya, bali, karNa, vikrama Ara zrIharSa Adi prAtaHsmaraNIya vadAnya rAjA rAjya kara cuke haiM ? hA na ve rAma rahe na vaha ayodhyA hI rahI, na vaha camana hI rahA, na ve bulabuleM hI rahIM ! ____"dAnI bahuta the kintu yAcaka alpa the usa kAlameM / aisA nahIM jaisI ki aba pratikUlatA hai hAlameM / " bhAratameM dAna-prathAkA rUpa parivartana ho gayA / isa prathAne itanA jora pakar3A ki bhArata meM eka dama AlasI manuSyoMne bhikSA mA~ganA apanA eka rojagAra hI mAna liyaa| usIse ve apane udara-poSaNake atirikta anyAnya gRhakArya calAne lge| itanA hI nahIM, kaI bhikSuka lakhapati bhI haiM / kintu-- " vandino dAnamicchanti bhikSAmicchanti paGgavaH / iha satpuruSAH siMhA arjayanti svapauruSAt / " arthAt-bhikSAkI icchA karanA lUle-la~gar3oMkA kAma hai, parantu bhAratake loga haTTe kaTTe balavAna hote hue bhI bhIkha mA~ga kara udarapoSaNa karate haiM / ityAdi aneka graMthoMmeM hamAre zAstrakAroMne bhikSAvRttiko atyanta hI niMdya kArya kahA hai| __ bhAratavarSa meM lagabhaga sATha lAkha manuSya bhikSAvRtti dvArA apanA udara bharate haiN| inameM ve sAdhu bhI haiM jo dala bA~dha kara hAthI, ghor3e, U~Ta, For Private And Personal Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 174 bhAratameM durbhikSa / gAr3I Adi apana sAtha sAtha liye phirA karate haiM / ve brAhmaNa bhI haiM jo maMdira-sevA dvArA apanA kAma calAte haiN| ve phakIra bhI haiM jo ghara ghara svAga dhara kara mA~gate rahate haiN| sArAMza yaha ki bhikSAvRtti karanebAloMkI saMkhyA sATha lAkha hai, ve koI bhI hoN| hamArA, sAdhu-samAja bhAratavarSake liye bakarIke galeke thanoMkI bhA~ti vyartha hI hai| pUrvakAlameM prAyaH assI hajAra sAdhu bhAratavarSa meM the / ve saba tapasvI, dharmaniSTha, veda-vedAMgapAraga aura vanavAsI the| unakI sArI Ayu dezake kalyANa-ciMtanameM hI bItatI thii| janatAkA upakAra unake jIvanakA eka mAtra lakSya thA / vyAsa, baziSTha, gautama, kaNAda, pataMjali, pANinI Adi maharSi unhIM assI hajArameMse the, jinhoMne apane tapobalase bhAratakA kalyANa kiyA hai, jinakA vRhat RNa hamAre sira hai / kupathagAmI bhUpAlagaNoMko sadupadeza dvArA anyAya-pathase haTA kara prajAkA kalyANa karanA evaM dezakI dazAkA samaya samaya para bodha karAte rahanA unakA hI kAma thaa| bhAratavAsiyoMko saba prakArakI zikSA denA unhIMkA kAma thaa| kSatriyAdi anya voMko unake unake dharmAmusAra calAnA unhIMkA kAma thaa| bhAratako durbhikSase bacAneke nimitta bar3e bar3e yajJa aharnizi karate rahanA unhIM paropakArI mahAtmAoMkA kAma thA / kyoMki ve vijJAnavettA the--unheM zrIkRSNa bhagavAnke gItAmeM kahe vAzya para dRr3ha nizcaya thA ki " annAdbhavanti bhUtAni parjanyAdannasaMbhavaHyajJAdbhavati parjanyo yajJaH karmasamudbhavaH / " For Private And Personal Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhikssuk| 175 __ arthAt--annase prANiyoMkI utpatti hotI hai aura meghase ana utpanna hotA hai, yajJase megha utpanna hotA hai aura karmase yajJa utpanna hotA hai / " ve apane yajJakarma dvArA bhAratako roga, zoka, ciMtA, durbhikSa Adi bhayaMkara utpAtoMse bacAte rahate the| yahI nahIM samaya samaya para astra grahaNa kara ve rAjAoMko sahAyatA dete the| usI maNDalImeM droNAcArya aura kRpAcArya the, jinhoMne mahAbhAratameM apUrva saMgrAma kara bar3e bar3a zastradhAriyoMko cakita kara diyA thA / jinakA kahanA thA ki-- " agratazcaturovedAH pRSThataH sazaraM dhanuH / ____dvAbhyAmapi samarthosmi zAstrAdapi zarAdapi / " arthAt--" cAroM veda mere Age haiM-hRdayastha haiM aura dhanuSa-bANa pITha para haiM / zAstra aura zastra donoMmeM maiM samartha huuN|" tatkAlIna sAdhuoMke guNoMkI prazaMsA karanA mAnoM sUryako dIpaka dikhalAnA hai| usa samaya vizvAmitra jaise brahmarSi dvitIya sRSTi utpanna karanemeM samartha mahAtmA maujUda the / bhRgu jaise ugra tejadhArI mahAtmA vidyAmAna the| parazurAma jaise vIra mahAtmA maujUda the| aisA kauna rAjya thA, jisake parAmarza-dAtA maMtriyoM ke samUhameM eka bhI RSi na rahatA ho / dadhIcike samAna paropakArI maharSi, jinhoMne apanI jAMghakI haDDI vRttAsurake mArane ko devatAoM ko de dI thI, vidyamAna the| __ Ajakalake sAdhu-samAja para jarA dRSTi DAlie-tapake nAmase to ve Aga jalAke tapane kA artha nikAlate haiN| dharmaniSThA kevala nahA kara rAkha maTha lejA aura ti uka-chApe karake gale meM mAlA DAlane meM samA rahI hai| vedavedAMga-pAraga honA to unake liye bar3I For Private And Personal Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir wwwwwwwwwwww bhAratameM durbhikss| kaThina bAta hai, balki unheM rAmAyaNakI caupaI par3hanA bhI bhalI bhA~ti nahIM AtI / vanavAsa to unheM naraka tulya lagatA hai, sadA gA~vake bAhara Thahara kara apaneko ve banavAsI kahate haiN| dezake kalyANakA inheM jarA bhI dhyAna nahIM / inheM yaha bhI patA nahIM ki bhAratavarSakI isa samaya kyA durgati hai aura hamArA isa samaya kyA kartavya hai| balki use miTTImeM milAneke kArya ye sadaiva karate rahate haiN| tIna pAva yA serabhara annakA dinabharameM nAza karate haiM aura gA~jA, bhA~ga, carasa, caMDU, aphIma Adi mAdaka padArthoMkA sevana kara apanI buddhi bhraSTa karate rahate haiM / kupathagAmI bhUpAloMko ye becAre kyA haTA sakeMge jaba ki ve khuda hI kupathameM jA rahe haiM / bhAratavAsiyoMko ye nirakSara bhaTTAcArya ga~vAra loga kucha zikSA bhI nahIM de sakate / vA~ko dharmAcaraNa karanekA sadupadeza ye deM kahAse, inheM yahI patA nahIM ki varNa kitane hote haiM ! inheM havanAdi dvArA dezakA kalyANa karanA hI nahIM AtA, haiN| yadi udara-rUpI havana kuMDa meM par3anese ghRtAdi pauSTika padArtha baceM to yajJa sUjhe / rAta-dina tamAkhUkA havana to ye bilA nAgA karate rahate haiM / zastra grahaNa meM bhI ye kAyara haiN| haiN| paTebAjI karake thor3A uchala kUda jarUra kara lete haiM, parantu yadi gavarnameTa unase kahatI ki yuddhameM sahAyatA karo, to zAyada hI koI Age AtA / kyoMki muphtakhoroMse kAma honA jarA kaThina hI hai / Ajakalake sAdhU khAneko mAla aura or3haneko duzAle prayogameM lAte haiN| hAthI para savArI aura sAdhu nAmakI khvArI karate haiM / ukta lekhase merA prayojana sacce sAdhu mahAtmAoMse nahIM haiN| .. hamArA brAhmaNa samAja to bhikSaka samAja banA banAyA hai hii| For Private And Personal Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhikssuk| 177 brAhmaNa jAtine apane hAthoM apanI miTTI palAda kara rakhI hai, isameM koI sandeha nhiiN| Ajakala brAhmaNa nAmakA artha hI bhikSuka sA ho rahA hai / loga isa sarva pUjya, sarvocca jAtikA heya dRSTise dekhane lage haiN| isameM doSa logoMkA nahIM hai, jaisA jo karatA hai vaisA hI vaha nAma dharAtA hai / ye bhI sAdhu logoMse kama nahIM, balki inakA pArA eka-do DigrI adhika hI hai; kyoMki ye logoMse bhIkha mAMga kara vivAha zAdI Adi kAmoMmeM sahasroM rupayA vyaya karate haiM / paDhe likhe hoM to bhIkha hI kyoM mA~ge / kyAkiH---- "pratigrahasamarthopi prasaMgaM tatra varjayet / pratigraheNa hyasyAzu brAjhaM tejo prazAmyati // " manumahArAja kahate haiM ki dAna lenese brahmateja naSTa hotA hai| " tRNAdapi laghustUlastUlAdapi hi yaackH|" arthAt-" tRNase halakA ruIkA phAyA aura usase bhI halakA bhikSuka hotA hai / " yahI kAraNa hai ki Aja agrajanmA jAti nIca ginI jA rahI hai / yaha durbhikSake kAraNa haiM athavA durbhikSa inakA kAraNa hai ? mere vicArase durbhikSa inakI beparavAhIke hI kAraNa hai| saca hai yA jhUTha isakA anumAna vijJa pAThaka svayaM kara leN| ___ yadyapi brAhmaNoMmeM tIrthoke paNDe samajhe jA sakate haiM tathApi inake viSayameM bhI hama vizeSa rUpase kucha likheMge, kyoMki dAna lenevAloM meM aura bhikSukoMmeM ye bhI agragaNya haiM / dekhie mathurAke paMDe cauboMke viSayameM mathurAke purAne kalekTara mi0 grAusa sA0 mathurA memoriyaTameM likhate haiN| "The Chanbes of Muttra, however, numbering in all some 6,000 persons, are a peculiar 12 For Private And Personal Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / race and must not be passed over so summarily. They are still very celebrated as wrestlers and in Mathura Mahatmya, their learning and other virtues also are extolled in the most extravagant terms, but either the writer was prejudiced or time has had a sadly deleriorating effect. They are now ordinarily described by their own countrymen as a low and ignorant horde of rapacious mendicants, like the Pragwalas at Allahabad they are recognized local cicerones ; and they may always be seen with their portly forms lolling about near the most popular Ghats and Temples ready to bear down upon the first pilgrim that approaches." arthAt-mathurA meM lagabhaga chaH hajAra caube rahate haiN| unakI cAlaDhAla, bolacAla, rahana-sahana, uThanA baiThanA eka anokhe DhaGgakA hai| unakI pahalavAnIkI bar3I tArIpha hai / unakI vidyA aura yogyatAkI mathurA mahAtmyameM bar3I tArIpha kI hai| parantu unake vartamAna kRtyoMse jAna par3atA hai ki yA to likhanevAle hIne ika-tarafI bAteM likhI haiM yA samayake prabhAvase ve saba bAteM naSTa ho gaI haiN| Aja-kala unake hI dezavAsI unheM ati nIca, apar3ha aura luTere kahate haiN| ve loga bahudhA yAtriyoMko zaharakI imArateM dikhAte haiM, bahudhA ghAToM aura mandiroM meM ghUmate phirate haiM aura jyoM hI koI yAtrI AtA huA dikhAI par3atA hai ki usa para ekadamase TUTa par3ate haiN|" For Private And Personal Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhikSuka | 179 "Bereft of those precious unities they have now degenerated into a community of beggers, whose highest ideal on this side of every Eternity is to glut themselves with sweet-meats, shorn of decent dress, with eyes outstretched and reddened by Bhang, with ashes adorning their foreheads, pluming themselves on the idea of an indulgence in humorous but obscene talk, these pot bellied heroes are to be witnessed, wondering about in groups like so many beasts in heards, in all the leading cities of India at all times in the year, in the rainy season in particular, our description of the degradation of the present Chanbes of Muttra is, by no means over-drawn." arthAt - eka samaya vaha thA jaba ki ve loga bhAratavarSakI bahutasI jAtiyoMke purohita aura dharmakamA meM sammati denevAle arthAt upadezaka the / una jAtiyoM ke AdamI unakI anumatike anusAra saba kAma karate the / unakA kahanA kabhI nahIM TAlate the aura unakA bahuta Adara-satkAra karate the / ina ukta bAtoMke ve usa samaya sarvathA yogya the| kiMtu Ajakala unakA udyoga sirpha isa bAtakA hai ki kisI prakAra unako acchese acchA bhojana mila jAyA kare, basa kevala yahI unakA dharma-karma hai / ve loga apanI udara-darI bharaneke liye masakharepanakI azlIla bAteM bakate hue, pazuoMkI taraha bhAratake pradhAna pradhAna nagaroM meM sadaiva ghUmate dikhAI dete haiM / For Private And Personal Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 280 bhAratameM durbhikSa / unake netra bhaMgase lAla lAla rahate haiM / mAthA rAkhase cupar3A hotA hai| aura phaTe hue vastra pahine uttama bhojana milanekI AzAmeM ve phUle nahIM samAte / isI bhAti pratyeka tIrthake paMDe kasAIkI bhA~ti yAtriyoM kI khAla taka nikAlane meM kasara nahIM rakhate / ye loga becAre yAtriyoMkA dhana lUTa-khasoTa kara apanA ghara banAte haiM / bhUkhoM marate bhAratavAsI apane peTa para paTTI bA~dha kara unheM dhana dete haiN| isa deza kI kyA hI vicitra dazA hai ki dAtA to bhUkhoM mareM aura dAna lenevAle lakhapatI karor3apati baneM, aizo ArAmameM umra bitAyA kreN| ___ eka dala bhikSukoMkA aura bhI hai, vaha phakIra kahAtA hai-ye musalamAna sAdhu hote haiM / ye loga to pratyakSameM Thaga hote haiM / mA~ga khAnA inakA dhandhA hai, bAkI phakIrIkA lakSaNa inameM eka bhI nahIM hai| prAyaH inakA bhAra bhI hinduoMke mAthe hI haiM / inako mA~gane ke acche acche DhaMga aura hathakaNDe Ate haiM / dhUrtatA inakA mukhya uddeza aura vilAsitA inakI sahacarI hai| bhAratavAsiyoMkA-ahiMsA dharmake anuyAyI hinduoMkA-paisA ye loga mAMsa-bhojana tathA vyabhi. cArameM vyaya karate rahate haiM / inake atirikta aura bhI kaI loga bhikSuka haiM jo apanA udara-poSaNa kevala bhIkha mA~ga kara hI karate haiN| ___ hamAra yahA~kI dAna-prathA bilakula bigar3a gaI / dAtA pAtra-kupAtrako dekha kara dAna nahIM detA to yAcaka dAna kudAnako nahIM dekhtaa| jaise rAkhameM DAlA havana nahIM kahAtA, usI prakAra mUkhoM aura kupAtroMko diyA huA bhI dAna nahIM kahAtA / vyAsajI kahate haiM For Private And Personal Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir AAAAAAAAAAAAM bhikssuk| " vedapUrNamukhaM vipraM subhuktamapi bhojayet / na ca mUrkhanirAhAraM SaDAtrimupavAsinam / " arthAt---vidvAna yadi akSudhita ho to bhI use bhojana karAnA acchA, kiMtu mUrkha chaH dinakA bhUkhA ho to bhI use bhojana na de| dekhie kaisI acchI bAta kahI hai| vidvAnoM tathA mUokA kaisA bheda dikhAyA hai| kiMtu hama to zAstra-vAkya bhI nahIM maante| yaha doSa bhI hamAre hI sira hai ki hamane kupAtroMko dAna de-de kara bhAratako bhikhArI banA diyA / dezako AlasiyoM, muphtakhoroM aura mUse bhara diyaa| dina prati dina bhikSukoMkI saMkhyA raktabIjakI taraha bar3ha rahI hai, kyoMki bhikSukoMkI saMtAna bhIkha mA~ganevAlI hI bneNgii| aura dekhane meM AyA hai ki unake santAna bahutAyatase paidA hotI hai / isa bhA~ti yadi inakI bar3hatI hotI rahI aura deza isI prakAra daridra aura durbhikSase ghirA rahA to Azcarya nahIM ki kucha varSoMmeM hI sAre bhAratake nivAsI bhikSuka hI bhikSuka hoMge / gosAI tulasIdAsajIne kahA hai " nAra muI ghara saMpati nAsI mUMDa muMDAya bhaye snyaasii| arthAt---strIka marate hI aura dhanahIna hote hI sAdhu bana kara bhIkha mAganekI sUjhatI hai / kiMtu mere vicArase dhanahIna hote hI AlasI puruSa bhIkha mAMgane lagate haiM / Ajakala to strIkI koI kaida nahIM, kyoMki saikar3oM sAdhu kahAnevAle dhUrta striyoM aura bAla-baccoM sahita bhIkha mA~ga kara peTa bharate haiN| For Private And Personal Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 182 bhAratameM durbhikSa / bhikSukoMkI vRddhi rokanekA koI upAya abhI taka nahIM socA gayA! na jAna bhAratavAsI kyoM isa orase bephikra ho rahe haiM / isa bhauti bhikSukoMko bar3hane denA bhArI bhUla hai / jisa dezameM bhikSuka adhika hoM kyA vaha deza kabhI unnata ho sakatA hai ? nahIM, kadApi nhiiN| dezakI unnatimeM yaha bhikSuka dala atyaMta bAdhaka hai / hama yaha nahIM cAhate ki hamAre pUrvajoMkI AjJA ullaMghana kara dAna denA, lenA tathA Ayuke cauthe bhAga arthAt vRddhAvasthAmeM haribhajana yA dezakalyANake nimitta gRhatyAga karanA burA hai / nahIM vaha uttama hai, kiMtu zAstra-maryAdAnukUla honA cAhie-vartamAna bhikSuka samAja isake nitAnta ayogya hai / aise muphtakhoroMko dezameM rakhanese eka dina vaha AjAyegA jaba ki sabhI bhikSuka hI bhikSuka dRSTi aaveNge| bhAratameM dAnakA dharmase sambandha hone ke kAraNa koI kAnUna bhI gavarnameMTa nahIM banA sakatI / aura banA bhI sakatI hai to gavarnameMTako isase lAbha hI kyA ? yadi gavarnameMTa bhikSukoMke liye kAnUna banA de. ki-" amuka Ayuse nIcevAlA vyakti bhikSuka nahIM ho sakatA.. athavA svastha aura haTTA-kaTTA balavAna, evaM strI-putravAlA manuSya bhIkha nahIM mAMga sakatA; andhe, la~gar3e, lUle, koDhI, bUr3he, apAhija, athavA jo kAma karane ke liye ayogya hoM ve hI bhikSAvRtti dvArA udarapoSaNa kara sakate haiM," to koI burI bAta nahIM hogI aura na bhArata varSake dharmako kisI bha~tikA dhakkA hI lgegaa| hamAre netAoMkA dhyAna isa ora zIghra jAnA cAhie / gavarnameMTa aise aise kAnUna tA pAsa karaneko utArU rahatI hai jisase bhAratavAsiyoMke hRdayako vajrake samAna coTa lage, kiMtu bhArataka sudhArakI dRSTise bahuta hI kama For Private And Personal Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhikssuk| 183 kAnUna banAye gaye haiM / sunA gayA hai ki abhI hAla meM baMgAlasarakArakA dhyAna isa ora gayA hai aura vaha isa sambandhameM eka kAnUna banAnA cAhatI hai| amerikA jaise unnata dezoMmeM bhIkha mAMganA bar3A bhArI aparAdha hai| vahA~ jahAjase utaraneke pUrva 300) ru0 nakadI dikhAnevAlA vyakti hI dezameM praveza kara sakatA hai, anyathA vaha vApisa lauTA diyA jAtA hai; kyoMki unakA deza bhIkha mA~ga kara peTa bharanekA sthAna nahIM hai, vahA~ udyamI aura puruSArthI manuSya hI raha sakate haiN| bhalA, jisa dezake nivAsI udyamI aura parizramI hoM vahA kyA kabhI durbhikSa, plega, daridratA Adi phaTaka sakate haiM ? kadApi nhiiN| tabhI to amerikA samasta saMsArameM unnatizIla deza kahA jAtA hai; kyoMki vahA~ eka bhI bhikSaka nahIM / amerikAmeM hI kyA jApAna Adi anya dezoMmeM bhI bhikSA bilakula niyama-viruddha aura niMdya kArya mAnA jAtA hai| hAlaiNDameM aise muphtakhoroMke liye jo ki kAma karane ke lAyaka hote hue bhI kAmase jI curAte haiM, yaha upAya nikAlA gayA hai ki yadi koI manuSya bhIkha mAMgate hue pakar3A jAya aura kArAgAra meM rahanese inkAra kare to usako eka haujameM DAla dete haiM / isa haujameM eka pampa lagA rahatA hai, yadi vaha usa haujakA pAnI na nikAlatA jAya to thor3I dera meM pAnI sirake Upara A jaay| ata eva use hAtha paira hilAna hI par3ate haiM, isa prakAra use kAma karanekI Adata par3a jAtI hai aura Alasya dUra ho jAtA hai| hama bhI yahI cAhate haiM ki bhAratavarSake bhikhamaMgoMke liye bhI hamArI gavarnameMTa koI aisA hI kAnUna banAve / nahIM to ye bhikhamaMge joM For Private And Personal Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratamai durbhikSa / koMkI taraha bhAratakA khUna cUsate rheNge| isa daridratAkA bhI koI ThikAnA hai ? kAralAila sAhaba aise bhikSukoMke viSayameM bahuta kucha likha kara antameM likhate haiM--" aise bhikSukoM kA prati ravivArako jaba chuTTI rahatI hai, zikAra khelanA cAhie / " isakA matalaba yaha nahIM ki ukta sAhaba unako sacamuca jAnase mAra DAlanA batalAte haiM-nahIM aisA likha kara unhoMne bhikSukoM ke prati apanI atyaMta ghRNA prakaTa kI hai| __ hindIka dhurandhara lekhaka mizrabandhuoMmeM se paM0 zukadevabihArI mizra bI0 e0 vakIla hAIkorTa lakhanaU likhate haiM ki" haTTe kaTTe logoMko dAna denA deza aura una donoM ke liye eka hI hAnikAraka hai / dezako isa liye ki usakA itanA dhana vyartha naSTa hotA hai aura usakI dravyotpAdaka zakti jo unnatikI eka mAtra jananI hai, ghaTatI hai / aura una bhikSukoMkI yoM hAni hotI hai ki ve puruSArthake nitAnta ayogya ho jAte haiN| Apa kaheMge ki kyA sAdhu-phakIroMko mara jAne deM ? isakA uttara yahI hai ki aise nirudyamI kAyara puruSoMkA jo deza para kevala bojha mAtra haiM, mara jAnA hI uttama hai / isa zarIrase jo manuSya kucha bhI lAbha nahIM uThAtA, usase to vaha pazu bhalA jo saikar3oM kAma AtA hai|" __ bhAratavarSake bhikSuka bar3e hI caTore aura phajUla kharca evaM vyasanI hote haiN| unake mukhameM binA ghI-zakkarake grAsa nahIM utaratA / ve soneke jevara aura bar3hiyA mUlyavAn zAla or3hate haiN| bar3e bar3e maMdiroM, bAgIcoM, maThoM aura makAnoMke adhipati hote haiN| hAthI-ghor3e aura pAlakImeM baiTha kara calate haiM / caMDU, carasa, gAjA, For Private And Personal Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhikssuk| 185 madaka, aphIma aura bhaMga jaise buddhi-binAzaka padArthoM kA sevana karate haiM / bhikhamaMgoMmeM prAyaH ye dUSaNa hote hI haiM; kyoMki unheM kamAnA nahIM par3atA; muphtakA mAla hAtha lagatA hai, phira jo jo kukRtya na hoM ve thor3e hI haiN| aise puruSoMmeM naitika burAiyA honA svAbhAvika bAta hai| aba dekhanA cAhie ki isa bhikSuka mahAmaNDalakA, jisake sATha lAkhase adhika sabhAsada haiM, kharca kahA~se calatA hai aura kitanA vyaya hotA hai ? kahanekI AvazyakatA nahIM ki inakA bharaNa-poSaNa bhAratavAsiyoMke hI sira hai, kyoMki ve to parizrama karanA pApa samajhate haiM / inakA acche bhojana, acche vasana tathA naze Adi sabakA kharca lagAyA jAya to eka acche gRhasthase kahIM adhika hI kharca niklegaa| kiMtu yadi ausatase ATha rupayA pratimAsa prati bhikSuka bhI mAna liyA jAve to bhI unakA kharca 49000000) ru0 vArSika becAre dIna, daridra, durbhikSa-pIr3ita, bhUkhe bhAratavAsiyoMke hI sira hai ! jaba taka bhAratameM bhikhamaMge haiM taba taka bhAratakI dazA sudharanA kaThina hai / kyoMki bhikhArI bar3e hI anAcArI aura atyAcArI hote haiM / dekhie bhikhArI rAvaNane sItA harI / bhikhArI viSNune vRndAkA satItva naSTa kiyaa| bhikhArI viSNune baliko chlaa| bhikhArI vizvAmitrane harizcandrako chalA / bhikhArI mahAdevane vanameM RSipatniyoMko lajjita kiyaa| bhikhArI arjunane baladevajIko dhokhA diyaa| bhikhArI kRSNane jarAsaMghakA nAza karAyA / bhikhArI nAradane moradhvajake putrakA badha kraayaa| bhikhArI tridevane anusUyAke For Private And Personal Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 186 bhAratameM durbhikss| pativratakA nAza karanA cAhA / bhikhArI AlhA-Udalane maoNDoke rAjAko mArA / bhikhArI muniyA buDhiyAne lAkhoM yAtriyoMkI luttvaayaa| bhikhArI mejara Takkara sAhabane hajAroM hinduoMkA dharma bhraSTa krvaayaa| Ajakala bhikhArI loga jA jo upadrava, atyAcAra kara raha haiM vaha vijJa pAThakoMse chipA nahIM hai / sArAMza yaha ki bhAratake liye bhikhAriyoMkI adhika saMkhyA satyAnAzakA mUla kAraNa hai| ata eva inakI saMkhyA ghaTA kara dezakI dAridraya aura durbhikSase rakSA karanekA upAya socanA caahie| For Private And Personal Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| kucha aura bhii| jaba kabhI bhAratavarSa meM plegakA daurA kisI nagara gA~va yA kasbe meM hotA hai taba vahA~ke rahanevAle, usa jana-nAzase ghabarA uThate haiM, usase bacanekA upAya socate haiM, auSadhiyA socate haiM ityAdi / kintu unheM isa bAtakA tanika patA nahIM ki plegase bar3hakara eka dUsarA pizAca bhI bhAratavarSako Ujar3a kara rahA hai| vaha dUsarA pizAca durbhikSa hai / yadi plegase eka manaSyakI mRtyu huI hai to isa pizAcane unnIsa AdamiyoMkA saMhAra kiyA hai| duniyAke prasiddha meDikala jarnala mi0 lenseTa sAhabane likhA hai ki pichale dasa varSoM meM dasa lAkha manuSya to plegake zikAra hue aura eka karor3a nabbe lAkha manuSya durbhikSa rAkSasake karAla DADhoM dvArA pisa gaye! durbhikSane kyA nahIM kara dikhaayaa| aneka RSi-santAna bhUkheM maratI IsAI aura musalamAna ho gaI / bhUkhoM maratI bhArata lalanAbhoMne apane pAvana pativrata dharmako jalAMjali dedii| bhUkhoM marate karor3oM bhAI ArakATiyoM dvArA bahakAye jAkara phijI, dakSiNa aphrikA, neTAla, TrAMsavAla, AreJjaphrIsTeTa, dakSiNa roDesiyA, kepakAlonI, kanAr3A, AsTreliyA, morIzasa, sIlona Adi aneka TApuoMko bheja diye gye| vahA~ pahu~ca kara, balki bhArata chor3a kara jahAja para paira rakhate hI unheM jina jina AphatoM, atyAcAroM aura durdazAoMkA sAmanA karanA par3A, unakI kathA hRdayako vidIrNa karanevAlI hai| For Private And Personal Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 188 bhAratameM durbhikSa / " dekho bharI huI duHkhoMkI, unakI karuNAse sAnI / siMdhupArase saMga havAke, AtI ronekI bAnI / / " -mAdhava zukla / dekho, dUra khetameM hai vaha kauna duHkhinI nArI / par3I pApiyoMke pAle hai vaha abalA becaarii|| dekho kauna daur3a kara sahasA kUda par3I vaha jalameM / pApa-jagatase piMDa chur3A kara DUbI Apa atalameM ! // -bhAratIya hRdaya / dekhie pravAsI bhAratavAsiyoMke sacce zubhaciMtaka, bhAratake eka mAtra hitecchu, mahAtmA gA~dhIke ananya bhakta, mi0sI, epha0 eNDyUja apanI prabhAvotpAdinI lekhanIse likhI " Indian women in Fiji " nAmaka pustakameM kaisI hRdaya-vidAraka kavitA likhate haiM, jise par3ha kara apane pravAsI bhAratavAsiyoMke duHkhoMkI gAthAkA patA hamAre pAThakoMkA acchI taraha laga jaaegaa| " They are, toiling, toiling, toiling, In the dense rank sugar cane, And their hearts are burning burning, With a dull and smouldering pain. They are weeping, weeping, weeping, For the homes left far behind, And their cry comes fainter fainter, On the distant south sea wind. They are mute with sullen silence, Over wrongs too dark to tell, For Private And Personal Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| 189 And the memory haunts and haunts them, Of an evil black as hell. They are dying, dying, dying, Unblest, unloved, unknown, Ah, God in heaven in heaven, Make their dumb cry thine own." kyA hI karuNA-janaka dazA hai / hAya hamAre bhole bhole bhAratIya bhAI bhUkhoM marate, jIvita narakameM par3e yama-yAtanAse kaThora duHkha uThA rahe haiM / kyA hameM isa bAtakA patA hai ki ve kyoM isa bhauti duHkha saha rahe haiM ! hA, ve becAre bhayaMkara durbhikSa aura daridrake kAraNa hI jIvita narakameM haiN| __ bhUkhoM marate bhAratavAsiyoMne apanA gaurava kho diyA, svataMtratA kho dI. Atmabalako tilAMjalI de dI, dAsatvako apanA liyA, jinakI chAyAke sparzase hamAre pUrvajoMne snAna kiyA unhIM RSiyoMkI santAnoMne Aja unhIM logoMkI jUtiyA khAkara bhI " haiN| hajUra " kahanA apane jIvanakA eka mAtra uddezya samajha rakhA hai| __ vaha IzvarakI pyArI brAhmaNa jAti bhI ThokareM khAne lagI / jinakI caraNa-rajase logoMne kyA cakravartI rAjAoMne apane mastakako abhiSikta kara apaneko pavitra kiyA, unhIM agrajanmA bhUsuroMkI bhUkhoM marate durbhikSake kAraNa kaisI adhogati ho gaI ! binA bulAye, apamAnita hone para bhI, bhojana-prAptike liye, apanese nIca varNake logoMke dvAra para ve AzA lagAye ar3e rahate haiM / kaI to sira phor3a kara khUna nikAla kara apane peTakI jvAlA zAMta karaneko anna prApta karate haiN| For Private And Personal Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 190 bhAratameM durbhikSa / kabhI kisIke yahA~ vivAha-zAdImeM jevanAra hone dIjie taba jUThI pattaloMke par3ate hI bhikSuka aura kutte eka sAtha una pattaloM para TUTa par3ate haiM / kutte unase chur3Ate haiM aura ve kuttoMse chur3Ate haiN| kaisI hRdaya-vidAraka bAta hai / hAya, isa abhAge bhAratako santAna isa prakAra bhUkhoM maratI hai / relave sTezanoM para jaba ki relagAr3I Akara ThaharatI hai aura musAphira kucha khAkara khAlI done pheMkate haiM taba bhUkhoM marate hamAre bhAratIya bandhu unheM kuttoMse chIna chIna kara khAnA cAhate haiN| kyA hI zocanIya dazA hai ! kyA sivAya bhAratake kisI anya dezakI bhI yaha dazA hai ? nahIM, kadApi nahIM / yaha to kevala eka abhAgA bhAratavarSa hI hai jahA~ke loga aura kutte ApasameM bhojanake liye isa bhA~ti lar3ate haiN| kisI kavine saca kahA hai " maMganameM aru svAnameM, ito bheda vidhi kInha / svAna sapuccha vilokiye, maMgana pUcha vihIna / " kahA jAtA hai ki bhAratavAsI kamajora hote haiM, para yaha bAta bilakula jhUTha hai / haiN| itanA avazya hai ki pahale kI apekSA ve aba nirbala haiM, kiMtu anya dezoMke kisI manuSyase zakti meM kama nahIM haiN| bhAratavAsI itanI kar3I mihanata karanevAle hote haiM ki unake samAna dUsare kisI dezakA manuSya parizrama nahIM kara sktaa| kiMtu yahAkI majadUrI itanI kama hai ki becAre majadUroMko apanA udara-pAlana karanA bhI kaThina hai| dina bhara patthara phor3ane para bhI eka majadUra rAtakA vahI jvArI yA makkIkI sUkhI roTI namakakI DalIke sAtha khAtA hai| aura videzoMmeM majadUra loga itanA paidA kara lete haiM ki alpa parizramase khAne pIneke For Private And Personal Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| atirikta khUba bacA lete haiN| kAraNa vhN| kAma adhika honese manu vyoMkA mUlya hai aura acchI majadUrI milatI hai / bhAratameM saikar3oM hajAroM AdamI rojagAra DhU~Dhane ke nimitta ghara chor3a kara mahInoM paradeza ghUmate rahate haiM taba bhI peTa bharane yogya bhI naukarI unheM kahIM nahIM milatI ! apanI amerikA-sambandhI pustakoMmeM svAmI satyadeva jIne likhA hai ki yahA~ para vidyArthI dina meM eka ghaMTA bhara kAma karake apanA nirvAha bhalI prakAra karake kucha bacA bhI sakatA hai / svayaM svAmI satyadevajIne grISmAvakAzameM itanA kamA liyA thA ki mahInoM taka usake dvArA ve apanA kharca calAte rahe the| parantu bhAratavarSama rAta-dina jI-tor3a parizrama karanevAlA manuSya bhI mAsa meM kamase kama tIna cAra bAra ekAdazIkA upavAsa karatA hai ! yahA~ bhUkhoM marate loga apane jIte-jI apane prANAdhika priya bAlakoMko apanese judA kara dete haiM / yahA~ eka bI0 e0, ema0 e0 DigrI-bhArabAhI utanA nahIM kamA sakatA jitanA amerikAkA eka kulI kamA letA hai| yahAke kAma karAne vAle loga muphtameM hI kAma karA lenA cAhate haiN| isameM agragaNya hamArI sarakArake karmacArI Adi hI haiM, kyoMki vaha bahutase dIna manuSyoMko jabaradastI begArameM pakar3a lete haiM aura unase kAma karA kara eka paisA nahIM dete aura yadi dete haiM to kevala nAma mAtrako yA hamAre AsU poMchaneko / hama pUchate haiM, garIboMke sAtha aisA anyAya kyoM ? bhUkhoM marate bhAratavAsiyoM para yaha julma kyoM ? para kauna sunatA hai / jahA~ gavarnameMTake karmacArI hI aise niMdya kArya kareM aura dezake garIboM aura bhUvoMko satAveM, vahAkI durdazA aura kyA hogI ! dekhA gayA hai eka sAdhAraNa sarakArI karmacArI For Private And Personal Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 192 bhAratameM durbhikSa / kisI gAvase eka begAra pakar3a letA hai aura use usakI kaThina mihanatake liye eka pAI nahIM detA, balki yadi vaha calane meM kirsa kAryavaza 'nA' kaha de to usa dInako betoM aura ThokaroMse mArata hai| paTavArIko dekhie, vaha kisI eka garIbako apanI sevAmeM rAta dina hAjira rakhatA hai aura usa dInako eka phUTI kaur3I bhI naha miltii| kheda hai ki bhAratake bhAgya-vidhAtA bhI inakI dazA para dhyAna nahIM dete| bhAratameM DhU~Dhane para '5)ru0 mAsika. para bhI eka haTTA-kaTTa javAna majadUra mila jAtA hai / isakA kAraNa dezakI daridratA aura durbhikSakI prabalatA hai| ___" nyU iMglaiNDa megajIna " ( New England Magazine ne apane san 1900 sitambarake aMkameM likhA thAH: The real cause of Indian famines is the extr: eme the object, the awful, Poverty, of the Indian people. arthAt bhAratameM durbhikSakA mukhya kAraNa bhAratIyoMkI atyanta nIce darjekI daridratA hai|" __+ + + idhara hamAre khela bhI videzI ho gaye, ataH dezakA karor3oM rupayA ina kheloM dvArA bhAratase kUda kara videzoM pahu~cane lgaa| hama loga videzI kheloMse itanA prema karane lage haiM, mAnoM bhAratameM eka bhI uttama khela nahIM hai| kiMtu hama dAveke sAtha kaha sakate haiM ki bhAratakA eka sAdhAraNase sAdhAraNa khela bhI atyanta baladAyaka, svAsthya-sudhAraka evaM sarala aura sastA hai / phuTabAla, krIkeTa, Tenisa, hAkI, gaeNoNlpha jaise hAnikAraka aura nikamme maha~ge kheloMse hamAre bhAratIya khela kaI bAtoMmeM For Private And Personal Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| uttama haiM / dekhane meM AtA hai ki vyAyAmake sAmAna bhI hamAre gharoMmeM videzI hI bhare par3e haiM / jaise Dambela, seMDoja Dambala, pheMkanekA golA Adi / kiMtu ye saba nikammI vastue~ haiN| bhAratavAsiyoMke vyAyAmake liye mudgara Adi vastue~ hI paryApta haiM / A~khoMke sAmane hai ki prophesara rAmamUrti jaise Adhunika bhImane dezI DhaMgakI kasaratoMke pratApase videzoMmeM pahu~ca kara bhAratakA bala-paricaya diyA! eka dezI DhaMgake khilAr3I aura eka Tenisa krIkeTake khilAr3Ike balakI parIkSA kabhI Apa svayaM kara dekhie, kiMtu hameM isa bAtakI paravA nahIM, hama to phaizanake bhakta haiN| hama DaMkekI coTa kaheMge ki bhAratakA mAmUlIse mAmUlI kAma bhI dezake liye lAbhaprada, sarvottama evaM kama-kharca hai| udAharaNArtha--bandUka calAneke liye hameM vartamAna samaya meM 7) ru0 saiMkaDeke kAtUMsa kharIdane hote haiM aura bandUkakI kImata sau-pacAsa rupaye alaga hai / kiMtu bhAratIya eka bAsake bane dhanuSa para, saste tIra car3hA kara bandUkase kahIM adhika kAma kara sakate haiN| sAtha hI kArtRsa cala cukane para kisI kAmakA nahIM rahatA, paraMtu tIra punaH punaH kAmameM A sakatA hai / mahAbhAratake prasiddha mahAbhAratI arjunakA gAMDIva vartamAna kisI eka bar3I bhArI topase kyA kama thA ? vartamAnameM bhI rAnA sulatAnasiMhajI tathA bhAvanagara kAThiyAvAr3ake nivAsI lallUbhAI kalyANajI zAha Adi puruSoMne dhanurvedake ve prayoga jo zAstroMmeM varNita haiM, logoMko kara dikhAye haiN| kiMtu sArI bAta to yaha hai ki hama A~kha mIMce binA soce samajhe videzI-premI ho gaye haiN| aba hama logoMkA kartavya hai ki jarA apanI buddhise kAma leM aura duniyAkI banAvaTI 3 For Private And Personal Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 194 bhAratameM durbhikss| caTaka maTaka para na rIjheM / smaraNa rakhie vaha bhAratIya vastu jise Apa nikammI aura ayogya samajhe baiThe haiM, hamArI uddhArakAriNI aura sukha-sampati dAyinI hai / hameM cAhie ki hama bAhya suMdaratAse mohita hokara use na apanAveM, balki usake sacce guNoMse / tabhI saMbhava hai ki dezakI bhayaMkara sthiti sudhara skegii| + + + + nitya hamAre kAmameM AnevAlI eka vastu aura bhI hai, use hama loga taila kahate haiM / Ajase 25 athavA 30 varSa pUrva sAre dezakA aMdhazAra tillIke taila athavA anya kisI bha~ti uttama tailase dUra kiyA jAtA thaa| balki rAja-prAsAdoMmeM ghRta bhI jalAyA jAtA thaa| hamAre jalAneke una padArthoM meM aneka guNa the| tailakI zarIra para mAliza atyaMta balakAraka hai, usase kaI prakArakI khAdya vastue~ taiyyAra hotI haiM, deza meM jisa oNti ghRta kAmameM lAyA jAtA hai usI bhauti garIba zreNIke manuSya taila kAmameM lAte hai| tailakI dopazikhA dvArA kajjala Adi prApta kara netroMmeM ajanakI bhAti lagAte haiM, jo netroMke liye atyaMta hitakara vastu hai / kiMtu jabase miTTIke tailakA Agamana hamAre bhAratameM huA tabase tillIke telako logoMne peMzana de dii| Aja eka sAdhAraNa gRhasthakI parNa-kuTIse lekara eka gaganasparzI rAja-prAsAda tathA hamAre bhagavAn rAma-kRSNa Adi devatA oMke devAlayoM takako isane apane adhIna kara liyA / karor3oM mana miTTIkA taila aMdhakAra vinAza nArtha bhAratavarSa meM kharane lgaa| isa tailane bhAratake svAsthyako apane sAtha bhasma karanA AraMbha kara diyA aura zoba hI bhAratavarSake balavAn zarIrako nirbala kara For Private And Personal Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| rogI kara diyA / plega, kAlarA, jvara Adi rogoMko bhAratameM lAnevAlA eka yaha taila bhI hai| isakA dhuA~ tandurustIko barabAda karanemeM eka hI siddha huA hai / jo loga mUlyavAna lAlaTenoMmeM ise jalA kara yaha samajhate haiM ki hama isake dhue~se bace hue haiM, ve vAstava meM bhUle hue haiN| ve pratyakSa rUpase isakA dhuA~ nahIM dekhate, kiMtu usase makAnakI sArI havA dUSita rahatI hai / prAyaH prati zata 75 bhAratavAsI miTTIkI yA TInako cimaniyoMmeM ise jalAte haiM, jisameMse eka prakArakI dhae~kI coTIsI lapaTa jalate samaya uThA hI karatI hai-bhalA, kyA kabhI Apane isake dvArA bhaviSyameM utpanna honevAlI hAniko bhI vicArA hai ? usakA dUSita evaM viSa-tulya dhuA~ Apake zvAsa dvArA zarIrameM praveza kara aneka rogoMko utpanna karatA rahatA hai, pratyeka indriyako nirbala karatA hai| tabhI to bhAratavAsI aba rogI aura kamajora hote cale jAte haiM / A~khoMke liye miTTIkA taila eka dama viSa-tulya padArtha hai, jisane bhArata ke hajAroM lAkhoM navayuva. koMkI dRSTi zakti kama kara DAlI, jisake kAraNa mAtAke udarase bAhara Ate hI ainakakI AvazyakatA par3atI hai ! Apane dekhA hogA ki cimanI jalA kara sonevAle manuSyoMkA mukha prAtaHkAla uThane para kAlA hotA hai, nAsikAke chidra bilakula Black hole ( blaika hola) yA relake eMjina Thaharaneke makAnake dvArake jaise hote haiN| mukhase thUkane para kaphameM kajjala mizrita hotA hai / arthAt hama apane hAthoM apanI barabAdI kara rahe haiM, ukta miTTIke taila ko kharIda kara apanA karor3oM rupayA hI videzoMko nahIM de rahe haiM balki rogI bhI ho rahe haiM / ina dinoM to miTTIke taila kA bhAva pUrvApekSA tigunA, caugunA For Private And Personal Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 196 bhArata meM durbhikSa | taka ho gayA taba bhI hama usako tyAganA nahIM cAhate ? hameM cAhie: ki hama isa tailako prayoga meM lAnA ekadama chor3a deM tAki daridra bhAratakA araboM rupayA bAhara jAnese bace aura plega Adi bhayaMkara rAgoMkA dezase kAlA muMha ho ! hameM tiloMke tailakI rozanI burI lagane lagI taba miTTIke tailake laimpako kAcakA banA kajjala-dhvaja lagA kara hamane apane netroMko sukhI kiyA / zanaiH zanai: hameM isa prakAzameM bhI kama dIkhane lagA to Kitson Gigh kI sRSTi huI -- vivAha zAdiyoM meM, nAca- raMgoMmeM, Ananda-utsavoM meM nAIkI mazAloMkA apamAna kara inako sthAna diyA gayA / dhIra dhIre hama aMdhoMko isameM bhI nahIM sUjhane lagA taka vidyut - prakAzakA nambara AyA / Izvara na kare, kahIM hama bhAra tIyoMko- tiloMke tailake prakAza meM satayuga se aba taka kAma karanevAloMko-apanI dRSTi zakti kama ho jAneke kAraNa yaha bijalI kI rozanI bhI paryApta na ho ! aura hameM par3hane ke samayaH sUrya-sadRza prakAzavAn kisI jyotiko ghara ghara AvazyakatA par3e ! Azcarya hai ki Aja hamane isa tailakA vyavahAra kara, apane hAthoM apanI A~kheM kharAba kara lIM aura ainaka lagAne laga gaye hamAre videzI bandhuoM ko isameM bhI lAbha hai, kyoMki karor3oM rupaye kI ainake andhe bhArata meM khapa jAtA haiM / hama yaha bAta jAnanA cAhate haiM ki rAtadina likhanevAle zrAgaNezajI, athavA vAgdevI sarasvatIyA 18 purANoM tathA mahAbhArata ke lekhaka maharSi vyAsa kiMvA rAmAyaNa ke racayitA maharSi bAlmIkine bhI kabhI apanI vRddhAvasthA taka ainaka lagAI thI yA nahIM ? For Private And Personal Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| isa miTTIke tailake sAtha hI sAtha anyAnya vastuoMkI bhI AvazyakatA par3atI hai, jo ki saba videzo hotI haiN| jaise lempa, cimanI, globa, battI Adi / isI bhaiAti gesa aura bijalIke liye videzI hI vastu kAmameM lAI jAtI hai| bijalIke kArakhAnoMke iMjina, tatsambandhI sAmAna, tAra, khaMbhe, kA~cakI cimaniyA~ ityAdi sabhI videzoMkI banI hotI haiM, yahA~ taka ki usakA mAlika bhI koI videzI sajjana hI hogA ! gaisakI battI--jo chUnese hI naSTa ho jAtI hai, barnara, kA~ca, tAra, paMpa Adi sabhI cIjeM videzI hotI haiM / sArAMza yaha ki usake kAmameM lAnevAle hI kevala bhAratavAsI svadezI hote haiM, anya kucha nahIM ! hN| usa prakAzako dekha kara " vAha vAha' kahanevAle bhI svadezI hI hote haiM / parantu yaha vAha vAha kyA sacamuca ThIka hai yA hamArI mUrkhatAkA namUnA hai ? kucha mI samajhie mere vicArase aneka mArgoMse bhAratakA dhana videzoMko khiMcA jA rahA hai aura bhArata hamArI ajJatAse dinoM dina daridra aura durbhikSakA bhojana hotA jA rahA hai| ___+ + + + + __ hama usI nagarako unnatAvasthA meM samajhate haiM jahA~ rela, tAra, TelIphona, pAnIke nala, vijalIkI rozanI, TrAmagAr3I, moTara aura bAisikaleM Adi idhara udhara ghUmatI phiratI dRSTi AtI haiN| jahA~ do cAra mileM yA kArakhAne na hoM vaha nagara kadApi unnata nahIM kahA jA sakatA / jahA~ moTara bhoM bhoM karatI huI apanI durgandha bharI vAyu na chor3atI jAtI ho vaha nagara nagara hI nhiiN| hamArI kaisI ulaTI samajha hai! relakA pratyeka sAmAna videzI hai to usake mAlika bhI videzI For Private And Personal Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 198 bhArata meM durbhikSa | 1 zIta Rtu meM loga ise 1 banA rahe to pattharake koya - hI haiM / isI bhA~ti tAra, TelIphona, TrAma ityAdike viSaya meM bhI samajhie / prAyaH rela aura miloMke eJjanoM meM jo pattharakA koyalA jalAyA jAtA hai, kyA kabhI Apane isake bhayaMkara pariNAma para bhI dRSTi DAlI hai / Apako yaha to mAlUma hogA hI ki pattharake koyale kA dhuA~ eka atyaMta viSailA padArtha hai / kaI bAra zIta nivAraNArtha jalA kara makAna banda karake rAtako so gaye haiM aura subaha dekhA gayA hai ki usa makAna meM eka bhI manuSya jIvita nahIM hai, saba mara gaye haiM / isase spaSTa siddha hotA hai ki yaha koyalA svAsthya-nAzaka vastu hai / bhAratavarSa meM karor3oM mana koyalA prati dina jalatA hai, phira bhalA bhAratameM plega yadi sadaiva kyA Azcarya haiM ? eka vijJAnavettA kA kahanA hai ki lekA dhuA~ vRSTikA ghora zatru hai| isI bhA~ti usane peTarola aura miTTI ke tailake dhue~ko bhI vRSTi ke liye atyanta hAnikAraka batAyA hai / usakA kahanA hai ki vaha padArtha jo vRSTike liye upayogI hai aura nirantara vAyu maNDalameM rahatA hai, koyale ke dhuMe~se bilakula naSTa ho jAtA hai / yadi koyalA bhI na jalAyA jAe aura usakI jagaha jaMgala kATa kara lakar3iyA~ kAmameM lAI jAe~, to bhI vanoMke kaTa jAne se vRSTi kama ho jAyagI / yadyapi adhikAMza eMjanoM meM lakar3iyA~ nahIM jalAI jAtI haiM tathApi anya kaI kAraNoMse bhAratake jaMgalake jaMgala kATa DAle gaye haiM / isI kAraNase aura pattharake koyale ke dhuMe~ Adi anya kAraNoMse bhArata meM bhalI bhA~ti varSA nahIM hone pAtI aura varSA na hone se sadaiva deza meM durbhikSa par3A karate haiN| yadi eka kAraNa hI durbhikSakA ho to bhI santoSa kara liyA jAye, kintu yahA~ For Private And Personal Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| to pratyeka kAraNa hI bhAratakI daridratA aura durbhikSase sambandha rakhatA hai / Izvara hI isakA rakSaka hai! + + + + + durbhikSane bhAratako khUba hI dhara dabAyA, Aja usakA jIvana saMkaTameM hai / san 1865 I0 ke pUrva iMglaiNDa meM prati sahasra sattara manuSyoMkI mRtyu hotI thI, kiMtu aba kevala 15 hI raha gaI / AbAdI bar3hI aura mRtyu-saMkhyA ghttii| kAraNa vahA~ke logoMne haijA, plegajvara Adi rogoMke hone ke kAraNa jAna liye haiN| unhoMne isake cAra pradhAna kAraNa batAye haiM: (1) Want of ventilation. (2) Over-crowded houses. (3) Bad and defective drain, and (4) The drinking water containing impurities, arthAt(1) makAnomeM zuddha vAyukA abhAva, (2) bahutase logoMkA eka sAtha hI eka makAnameM rahanA, ( 3) burI tathA gandI nAliyoMkA honA, aura( 4 ) aisA kharAba pAnI pInA jisameM gandApana ho / iMglaiNDane to ukta cAroM kAraNoMko dUra karake apane dezako niroga banA liyaa| kiMtu hindusthAna-jisameM loga rAta-dina durbhikSoMkA sAmanA karate rahate haiM, jisako bharapeTa anna prApta karanA kaThina hai, jisake saikar3oM bAlaka kSudhAkI prajvalita AMnameM nitya bhasma hote haiM--ukta kAraNoMko kisa bhA~ti dUra kara sakatA hai ? kyoM For Private And Personal Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 200 bhAratameM durbhikSa / ki inake dUra karaneke liye dhanakI AvazyakatA hai aura deza nirdhana hai,ata eva rAta-dina naye naye mAnava-saMhArI rogoMkA bhAratameM Agamana ho rahA hai / isake atirikta abhI taka bhAratavAsiyoMne zuddha anna, jala evaM vAyuke anupama guNoMko bhI nahIM jAnA hai / hama dekhate haiM ki rAtrikA sone ke samaya vAyu Aneke sabhI mArga banda kara diye jAte haiM, yahA~ taka ki cAra aMgulake chidrako bhI ve kapar3A ThUsa kara mUMda dete haiM / kAraNa ve garIba haiM, bhUkhe haiM, ataH coroMke ghusa AnekA Dara una para savAra rahatA hai / daridratAka kAraNa pratyeka manuSyake alaga alaga rahaneko makAna nahIM banAye jA sakate, isa liye AThadasa hAtha lambe-caur3e makAnameM sAta yA ATha manuSya eka ho bichaune aura oDhanemeM ghusa kara so rahate haiM, vahIM rasoI banatI hai, usA gharameM ha~ADI-ka~De tathA anya sAmAna par3e haiM, vahIM eka konemeM pAnI rakhanekA sthAna hai ! bAta yaha hai ki eka to unheM itanA jJAna nahIM hotA ki eka bichaunemeM do manuSyoMke sone, rasoI-vara evaM zayanAgAra eka hone tathA vahIM pAnIke rakhanekA sthAna honese kyA kyA bhayaMkara hAniyA~ hotI haiM / dUsare yadi jJAna bhI ho to daridratAke kAraNa ve vivaza haiN| kyoMki pratyeka kArya ke AraMbhameM sabase pahala dhanakA prazna sAmane AtA hai: The Mud huts of people favour spread of plague. But they are built of mud because,that is generally the only material, the builder can obtain" "......He inhabits a mud hovel, in the middle of a crowded village surrounded by For Private And Personal Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| 2.1 dung-hills and stagnant pools, the water of which latter is not seldom his only drink". __ arthAt-bhAratavAsI miTTIka bane makAnoMmeM rahate haiN| miTTIke makAna plega phailAne meM sahAyaka haiM / ina garIboMko sivAya miTTIke dUsarI vastu hI makAna banAneko prApta nahIM hotii| aisI jhoMpar3iyoMmeM rahate haiM jahA~ cAroM ora gobarake Dhera, pAsa hI gande pAnIkI talaiyA--jisakA pAnI ve prAyaH pIte haiM--bhI hai / " __ sukha kauna nahIM cAhatA ? kyA jhopar3IkA rahanevAlA cUneke makAnoMmeM rahanA pasanda nahIM karatA ? yA use acche, svaccha, makAnameM rahanA nahIM AtA ? vaha saba kucha cAhatA hai, parantu kare kyA ? dina prati dina akAloMkA sAmanA karate karate use apane jIvanakI AzA bhI nahIM rhii| peTa bhara khAneko anna nahIM, phira rahaneke liye uttama makAna kahAse lAve ! __ + + + + + prathama to bhAratavAsI videza-gamana karanA bilakula pasanda hI nahIM karate / dUsare bhAratavAsiyoMko anya dezoMne isa nIca zreNIke manuSya mAna rakhA hai ki ve apane dezoMmeM hameM ghusane denA nahIM cAhate,aura jo vahA~ pahu~ca cuke haiM unheM jisa tisa prakArase apane dezase bAhara karaneke aneka upAya karate haiN| vahA~ bhAratavAsiyoM ke liye kar3ese kar3e anyAya-pUrNa kAnUna banate haiM aura kAnUnoMkA bhI khaMDana karanevAle aneka atyAcAra unake sAtha hote haiM / yahI isa viSaya para maiM adhika likhanA nahIM caahtaa| tathApi bhAratavAsiyoMkI videzoMmeM bar3A hI miTTI palIda hai yaha maiM batalA denA cAhatA huuN| videzI loga hama For Private And Personal Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 202 bhAratameM durbhikSa / para nimna likhita doSa lagAyA karate haiM--(1) bhAratavAsI mUrkha hote haiM,(2) hamase mila kara rahanA pasanda nahIM karate,( 3 ) jAtipAtike bandhanoMse jakar3e hote haiM, (4) maile hote haiM ata eva hamAre dezoMmeM bImArI phailatI hai, (5) durAcArI hote haiM, (6) sAphe bA~dhate haiM,(7) hamAra dezakA dhana bacA bacA kara bhAratako bhejate rahate haiM,( 8 ) ye loga IsAI nahIM haiM,(9) inheM briTiza upanivezoMke pravezakA adhikAra pUrNatayA prApta nahIM, (10 ) ye loga sabhya jAtike nahIM.( 11 ) ye sAdhAraNa bhojana karake bahuta bacA lete haiM,(12) hamArI barAbarI karate haiM, (13) kama majadUrI para kAma karate haiM-- ityAdi / ye saba AkSepa aise haiM jinameM kucha sAra nahIM, mUrkhatA pUrNa evaM dillagI karane yogya haiN| hama pUcha sakate haiM ki yadi videzoMmeM hameM ghusane kA adhikAra nahIM to bhAratameM videziyoMko ghusanekA kyA adhikAra hai ? kiMtu hamArI briTiza gavarnameNTane hamAre ina apamAnoMko kabhI nahIM socA / saca bAta to yaha hai ki hamArI sarakArane kabhI hamArA pakSa nahIM liyA hai; aura na kabhI hamAre vipakSiyoMke viruddha eka u~galI hI uThAI hai| yahI eka mukhya kAraNa hai ki hamArA videzoMmeM khulamakhullA apamAna ho rahA hai aura vahAke nivAsI hajAroM rupaye mAsika vetana para bhAratameM Ananda kara rahe haiM aura hama ca bhI nahIM kara sakate / nahIM to kyA majAla thI ki hameM apamAnita karanevAle bhAratakI sImAmeM phaTakane pAte / hamArI isa prakArakI be-ijjatIkA kAraNa hamArI briTiza gavarnameNTa hai, jo hamAre duHkhoMko dekha kara dukhI nahIM hotI! yA dasarA kAraNa hamArI parataMtratA hai| yadi hama apane dezake zAsaka hote to Aja hama una videzi For Private And Personal Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| yoMko jo apane dezameM hamAre bhAiyoMkA apamAna kara prasanna hote haiM, kadApi bhAratavarSa meM nahIM Ane dete aura jo haiM unheM kabhIke yahA~se ekadama nikAla diye hote, parantu hama to parAdhInatAkI dRr3ha jaMjIrameM ba~dhe haiN| yaha eka prasiddha bAta hai ki " jisakA sammAna gharameM nahIM vaha bAhara bhI sammAnita honeko AzA chor3a de|" hama eka aise dezakA kucha jikra karate haiM jahA~ bhAratavAsiyoMko anya dezoM aura dvIpoMkI apekSA adhika ArAma aura sukha thA, kiMtu usane jaba dekhA ki bhAratavAsiyoMkA briTiza upanivezoM meM ho apamAna hotA hai to hama bhI unheM apane dezase nikAla bAhara karanekA udyoga kyoM na kareM / vaha deza hai ' amerikA / aba vaha bhAratavAsI manuSyoMko apane yahIM nahIM Ane denA cAhatA hai| vaha bhI Upara likhe hue AkSepoMkI bhA~ti kaI AkSepa karatA hai| isa samaya lagabhaga bIsa lAkha bhAratavAsI videzoM meM haiM aura amerikAmeM san 1913 kI manuSya-gaNanAke anusAra 4794 bhAratavAsI the| inameM lagabhaga 300 vidyArthI haiM / kisa kisa sAlameM kitane bhAratavAsI amerikAmeM gaye the yaha bAta nimna likhita aMkoMse prakaTa hotI hai1900 sanmeM, 9 bhAratavAsI gye| 1902 1903 1904 , " , 258 145 1905 , For Private And Personal Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 204 bhAratameM durbhikss| 271 1907 1908 1072 1710 337 1782 1911 , 517 1912 , 165 , aba jabase amerikAkI sarakAra bhAratavAsiyoM ke viruddha carcA kara rahI hai tabase bahutase bhAratIya amerikAko ghIkI makkhIkI bhAMti chor3a kara apane dezako vApasa Ane lage haiN| dekhie amerikAko bhAratavAsiyoM dvArA saMgRhIta dhana bhAratako AtA dekha kara kaisA duHkha huA hai| mahAzaya prophesara jaika aura lauka apanI " The Immigration problem " ' pravAsakA prazna ' nAmaka pustakameM likhate haiM "Usually they (Indians ) have little money in their possession when they arrive and come with the expectation of accumulating a fortune of some 2000 dollars, then going back to their native land.........', __ arthAt-prAyaH bhAratavAsiyoMke pAsa jaba ki ve amerikAmeM Ate haiM, kucha bhI nahIM hotA aura ve loga isI AzAse yahA~ Ate haiM ki hama yahA~se sAta ATha hajAra rupaye ikaDe karake apane ghara le jaayeNge| isI mAti kelI-phorniyAke kucha amarIkana logoMne kahA thA ki For Private And Personal Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhI / 205. El hindU loga apanI kamAIkA eka bar3A bhAga apane ghara bhAratavarSako bheja dete haiM / sTAkaTana nAmaka nagara ke nikaTake hinduoMne san 1914 I0 meM 55 hajAra, 4 sau, 67 rupaye gharako bheja diye / " thor3I dera ke liye hama mAna bhI lete haiM ki ukta saMkhyA ThIka hai / aba hamArA prazna ina kelI-phorniyAvAle amarIkanoMse hai ki" kyA amerikA-pravAsI yUropiyana loga apanI kamAIkA eka bar3A bhArI hissA apane dezako nahIM bhejate ? " dekhie, DA0 sTInarane jo pravAsa sambandhI praznoMke acche jJAtA haiM " amerikana rivyU Apha rivyUja " nAmaka patra meM likhA thA: " About Forty percent of our European pea - sant immigrants re-emigrate. They export perhaps 2700,000,000, Rupees each, normal year. During industrial depression or panics these become larger". arthAt - amarIkA pravAsI yUropiyana kisAnoM meM se cAlIsa phI sadI lagabhaga do araba, sattara karor3a rupaye pratyeka sAdhAraNa varSa meM ghara bhejate haiM / jaba udyoga-dhandhoM kA kAma DhIlA par3a jAtA hai to yaha rakama bar3ha jAtI hai / " hameM Azcarya hai ki 55 hajAra rupaye bhAratavAsiyoM ne yadi apane dezako bheja diye to unake peTameM kyoM cUhe kUdane lage ? aura yUropiyana loga jo prAyaH tIna araba rupayA amerikAse prati varSa apane dezoM ko bheja dete haiM usakA kucha jikra hI nahIM ! bhAratavAsiyoM ke isa apamAnakI kucha sImA hai / hameM ucita to yaha hai ki hama ame-rikAke bane hue mAlako sparza taka na kareM / For Private And Personal Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 206 - ~ bhAratameM dAbhakSa / pyAre bhAratavAsiyo ! kyA kabhI Apako bhI aise vicAroMne jAgrata kiyA hai ki Apake dezakA kitanA dhana prati varSa videzI loga apane dezoMko bheja dete haiM ? aura kisa bhaiAti ApakA pyArA bhAratavarSa nirdhana aura durbhikSake tANDava nRtyase pAdAkrAnta ho rahA hai ? dekhA, kevala pacapana haz2Ara rupayoMke bhAratameM Ane para amerikAke loga kaise ghabarA uThe haiM aura bhAratavAsiyoMkA amerikApraveza rokanekA kaisA prayatna kara rahe haiN| yaha to eka sabhya deza amerikAkI vAta hai, anya dezoMkI kathA suna kara to Apake roMgaTe khaDa ho jAya~ge / * aba hamArA yaha mukhya kartavya hai ki hama apanI briTiza sarakArakI sahAyatA dvArA saMsArake samasta dezoMmeM bhAratavAsiyoMko samAna adhikAra prApta karA leM aura beroka-Toka pratyeka dezameM praveza karanekA adhikAra bhI prApta kara leM / taba hamAre dezI bhAI videzoMmeM jAkara Ananda-pUrvaka apanA jIvana vyatIta karate hue, bhAratako kucha dhana bhI videzoMse bhejate rheNge| hameM aba yaha anyAya nahIM sahanA cAhie ki hamArA dhana to videzI Ananda-parvaka apane dezoMko ur3A le jAyeM aura hama eka bhI paisA videzoMse jaba bhAratavarSako lAveM taba unakA peTa dukhane lage ! aba hameM samAna adhikAra prApta karanekI ceSTA nirantara karanI cAhie aura bAra bAra apanI sarakArako isake liye yAda dilAte rahanA cAhie kyoMki binA roe mAtA-pitA bhI bAlakakI sudhi nahIM lete| ___ * isa viSayameM vizeSa paricita hone ke liye hamAre yahA~se "pravAsI bhAratavAsI" nAmaka pastaka ma~gA kara avazya par3hie / For Private And Personal Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| 207 hamAre zAstra bhI videza gamanake kaTTara virodhI haiM / ve samudra yAtrAko bhArI pApa batAte haiM / kiMtu yaha bhArI bhUla ha, kyoMki " vidyA vittaM zilpaM tAvannApnoti mAnavaH samyak / yAvad vrajati na bhUmau dezAddezAntaraM hRSTaH / / " ise bhI jAne diijie| hamAre purANoM meM aneka manuSyoM, devoM, rAkSasoM AdikA bhAratase samudroM pAra videzoMmeM jAnekA sApha taurase varNana hai / phira yaha dhArmika pacar3A to kevala eka vitaNDAvAda hai, hameM isakI koI parvAha nahIM karanI caahie| __ hA, hamAre lAkhoM bhAI videzoMmeM haiM, parantu ve zartabandIkI hathaka. DiyoMse jakar3a kara bheje gaye haiM--unakA jAnA na jAnA bhAratavarSa ke liye samAna sA hI hai / ve becAre apanA udara-poSaNa kara leM sohI ganImata hai ! hA~, yadi kucha utsAhI, samajhadAra, likhe-par3he loga videzoMmeM jAkara kAma kareM aura naI naI bAteM sIkha kara bhAratameM unakA pracAra kareM to unakA videza-gamana nissandeha sArthaka mAnA jA sakatA hai| ___ bhAratavAsiyoMkA yaha eka mukhya kartavya hai ki upanivezoMse tathA videzoMse lauTe hue bhAratavAsiyoM ke sAtha acchA. bartAva kareM, zAstrarUpI churIse unakA galA na kATeM, unheM jAticyuta kara una para vana prahAra na kreN| aba taka isa viSayameM hama logoMkI nIti bilakula anu. dAra rahI hai / " phijImeM mere 21 varSa " nAmaka pustakameM paM0 totArAmajI sanADhya likhate haiM:--"kitane hI strI-puruSa giramiTa (agrecment) ko pUrA karake tathA pA~ca varSa aura raha kara bhAratavarSako lauTanA cAhate haiM to ve isa vicArase nahIM lauTate ki vahA~ pahu~cane For Private And Personal Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 208 bhAratame durbhikSa / para koI hameM jAtimeM to milAvegA nahIM aura vyartha hI vahA~ jAtyapamAna sahanA par3egA, isa liye mRtya paryaMta unheM vahIM kaSTa uThAne par3ate haiN| hamAre deza bhAI TApuoMse lauTe hue apane bhAiyoMko samudra-yAbAkI daphA lagA kara jAticyuta karake unheM itanA kaSTa dete haiM ki ve punaH dukhI hokara TApuoMko lauTa jAte haiM aura unakA dhana jo ki unhoMne paradezameM mAra-pITa saha kara, aneka apamAna saha kara aura Adhe peTa khA-khA kara kaur3I kaur3I muSkilase jamA kiyA hai,kucha to bhAI bandhu le lete haiM aura kucha TakArthI purohitajI prAyazcitta karAnemeM bedarda hokara kharca karavA DAlate haiN| apane deza-bandhuoMko maiM isakA eka udAharaNa detA huuN| mere gharake pAsa phijI TApUmeM gulajArI nAmakA eka kAnyakubja brAhmaNa rahatA thA / usane bar3e parizramase ATha varSoM meM lagabhaga 300) ru0 saMgraha kiye / ise brAhmaNa jAna kara prAyaH saba loga prati mAsa pUrNimAko sIve de diyA karate the / yaha kannaujakA rahanevAlA thaa| isake gharase isake bhAI ne patra meM yaha likha bhejA ki tuma cale aao| yadi isa sAla tuma apane deza nahIM Aoge to tumheM 101 gaU mArekI hatyA hogo / gulajArIne jaba bhAIkI likhI aisI zapatha dekhI taba brAhmaga-dharma samajha kara vaha dezako calA aayaa| calate samaya logoMne ise kucha aura dakSiNA dii| jaba yaha bhAratavarSa meM pahu~cA to dUsare gharameM ThaharAyA gyaa| rupayA paisA saba bhAIko saiMpa diyA / tIna cAra dina bAda purohitajI bulAye gye|ye mahAzaya kAnUnakI pustaka sAtha lekara Aye / gA~vake bar3e bUDhe saba mila kara baitthe| samudra-yAtrA para vicAra huaa| gulajArIne gharase nikalanese lekara phijImeM pahu~cane takakA For Private And Personal Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir preraman.aniraronmararwarnarrrrammamammmmmmmmmnawwwran.airn.. kucha aura bhii| khAnapAna kaha sunAyA / phaisale meM saba tIrtha batalAye gaye, bhAgavatakI kathA sunaneko batalAI gaI aura lagabhaga pA~ca chaH gA~voMko bhojana karAnA batalAyA gyaa| koI sAtasau yA ATasau rupayoMke lagabhaga kharca karanekA phaisalA 'dayA gayA / gulajArIne kharca karaneke liye apane diye hue rupaye apane bhAIse maaNge| bhAIne korA javAba diyA, jAtivAloMne use alaga kara diyaa| usake sAtha gAMvavAle bar3I ghRNA karane lge| bhAI loga kaTTara zatru ho gaye aura bole ki tumane hama logoMse jo rupayA chipA liyA hai vahI kharca karo; yaha rupayA to hama nahIM deMge / lAcAra gulajArIne phijImeM apane iSTa-mitroM ko, apanI kaSTa-kahAnIkI ciTThI bhejI aura likhA ki kasAI ke hAyase gAya chur3Aneke samAna mujhe bacA kara puNyake bhAgI bano / vahA~se logoMne 600) ru0 candA karake bhejA taba gulajArI apraila san 1914 meM phira phijI phuNcaa| isI bhA~ti kaI loga yahA~se lauTa kara phiz2I pahu~ce aura vahA~ jAkara IsAI aura musalamAna ho gaye / isa samudra-yAtrAkI dhArmika daphAmeM mujarima hokara bahutere hamAre bhAI apanI mAtRbhUmiko antima namaskAra karake cale gaye haiN|" bar3e bar3e dhurandhara paMDitoMse jo samudra-yAtrAke ghora virodhI haiM, hama prazna karate haiM ki kyA Apa isa prakArake atyAcAroMko dharmAnumodita samajhate haiM ? yadi nahIM to phira batalAie ki ina logoko punaH jAtimeM milA lenekA Apane kyA prabandha kiyA hai| jo bhAI gharake atyAcAroMse pIr3ita hokara aura nIca ArakATiyoM dvArA bahakAye jAkara vidazomeM bheja diye gaye haiM usameM una becAroMkA kyA doSa hai ? For Private And Personal Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 220 bhAratameM durbhikss| aise anyAyake kaI udAharaNa haiM, kiMtu hamArA yaha viSaya nahIM, bhata eva vizeSa likhanA hama anucita samajhate haiM / parantu hameM deza chor3a kara videza jAnA to dUra rahA, gA~va chor3anA bhI kaThina hai / kyoMki gharake loga kahA karate haiM-" tuma kahIM na jAo, hama to rUkhI sUkhIse gujara kara leMge / gharake saba logoMko eka jagaha mila kara rahanA cAhie tAki samaya kusamaya, sukha-duHkha meM eka dUsarekA saMgI rahe; kahIMke kahIM par3e rahanA ThIka nahIM, ityAdi / " satya mAnie, aise saMkIrNa vicAroMke kAraNa hI bhArata-vAsI vara baiTe garIba hAlatameM gujara kiyA karate haiM / yadi bhAratameM hI unheM kahIM 30) ru0 mAsika milatA ho to ve vhN| kadApi na jAveMge; ghara para 20) ru0 meM hI gujArA karanA svIkAra kara leNge| sahasroM manuSya bhAratameM aise mileMge ki jinake tabAdale kA hukma AyA ki unhoMne ghara chor3a kara vahA~ jAnA svIkAra nahIM kiyA aura naukarIse istIphA dekara berojagAra hokara ve gharameM baiTha rhe| bhojanake lAle par3a gaye, parantu gharase bAhara jAnA pApa smjhaa| jaba aisI dazA hai to bhAratakI zrI-vRddhi kaise ho sakatI hai ? nirdhanatA aura durbhikSakA kaise kAlA muhU~ ho sakatA hai ? videzI logoMke bAlaka bhI samudroM pAra bhAratameM A jAte haiM aura daridra bhAratase manacAhA dravya paidA kara apane dezoMko le jAte hai ! yadyapi unake deza daridra nahIM haiM, vahIM udyoga-dhandhoM kI kamI nahIM hai tathApi ve vahA~se yahA~ Ate haiM; kyoMki ve isa bAtako nizcaya mAna cuke haiM ki videza-gamana karanA mAno apane dezako dhanase bharanA hai| ina logoMmeM eka bar3I bhArI vizeSatA yaha hai ki ve apane dezase Akara For Private And Personal Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| yavanoMkI bhaiAti bhAratavarSa meM basa nahIM gaye haiM, balki yahA~se kamA-khA kara apane dezakI sudhi lete rahate haiN| udhara videzI logoMkI yaha dazA hai to idhara bhAratavAsI AmaraNa eka hI jagaha kauoMkI bhA~ti raha kara apanA jIvana vyatIta karane meM apane ko dhanya samajhate haiM, taba bhArata daridra kyoM na ho! . jaba hindusthAnakI aisI bhayaMkara sthiti hai to yahI vyabhicAra, nazebAjI Adi durvyasanoMkI vRddhi ho to Azcarya hI kyA ? jaba abha itanA maha~gA hai aura majadUrIkI dara itanI sastI hai ki dina bhara pasInA bahAne para bhI bhara peTa anna prApta karanA kaThina hai, bImArIko dazAmeM pAnIkI bhI pUchanevAlA koI nahIM hai, davA denevAlA koI nahIM hai, to usakA phala kyA hogA ? dezameM pApAcaraNa hoMge, juArI baDheMge, Thaga, cora DAkuoMke dala baneMge, nazebAjoMkI saMkhyA bar3hegI Ara vyabhicArakA bAjAra garma hogaa| kyoMki " kaSTAta kaSTataraM kSudhA ''--bhUkhase bar3hakara isa saMsArameM koI kaSTa nahIM hai| yaha sArA vizva apanI kSudhA zAMta karane ke udyogameM hI lagA huA hai, isa pApI peTake bharaneke nimitta bar3e bar3e ghora pApa taka ho jAte haiN| maukA pAte hI bhUkha manuSyase aneka niMdya aura amAnuSika kRtya karA DAlatI hai| bhAratavarSa bhUkhA hai, ata eva dezameM nazebAjI, juAcorI, ThagI, vyabhicAra Adi pApoMkA mUla kAraNa eka durbhikSa hai| loga kahA karate haiM ki " Izvara bhUkhA uThAtA hai, kiMtu bhUkhA sulAtA nahI "yaha bAta vicAraNIya hai, kyoMki Aja bhAratavarSakI karor3oM saMtAna--bhUkhI sonekI to bAta hI kyA, balki sadA -sarvadAke liye nitya so rahI hai jo kabhI na uThegI! bhAratameM durbhikSa For Private And Personal Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / wwwmmmmmmmmmmmirmire ne mahApralaya macA rakhA hai| karor3oM garIboMkI ThaMDI Ahe bhAratake pUrva vaibhava aura kIrtiko bhasma kara rahI haiM-Aja bhUkhoMke rodanase bhAratakA konA konA gUMja rahA hai ur3ate prabhaJjanase yathA tapa-madhya sUkhe patra haiN| lAkhoM yh| bhUkhe bhikhArI ghUmate sarvatra haiM ! hai eka cithar3A hI kamarameM aura khappara hAthameM / naMge tathA rote hue bAlaka vikala haiM sAthameM / vaha peTa unakA pIThase mila kara huA kyA eka hai ! mAno nikalaneko paraspara haDDiyoMmeM Teka hai! nikale hue haiM da'Ata bAhara netra bhItara haiM pha~se / ki na zuSka AtoMmeM na jAne prANa unake haiM phaiMse ? avirAma A~khoMse barasatA AsuoMkA meha hai| hai laTapaTAtI cAla unakI chaTapaTAtI deha hai| gira kara kabhI uThate yahA~, uTha kara kabhI girate vahIM, ghAyala huese ghUmate haiM ve anAtha jahA~ tahA ! -bhaartbhaartii| durbhikSa bhAratavAsiyoMkA usI bhA~ti saMhAra kara rahA hai jaise zrIrAmacaMdrajIkI vAnarI senAkA kuMbhakarNane saMhAra kiyA thaa| yaha dariitA hI durbhikSa, haije, plega, jvara AdikA bhayaGkara rUpa dhAraNa kara bhAratakA saMhAra kara rahI hai| bhAsTreliyAke pratyeka manuSyakI mAyakA ausata 600) ru. hai aura vyaya 286 // ) ru0 hai, aisI dazA meM vaha 313 // ) prati varSa bacA letA hai / arthAt vahA~ke loga Anandase khA-pI kara lagabhaga 1) ru For Private And Personal Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir kucha aura bhii| 213 roja bacA lete haiM, parantu bhAratavAsiyoMko bacAnA to dUra rahA bhara peTa ana khAnA bhI bhAgyameM nahIM badA / bhAratakI vArSika Aya ausatase prati manuSya 16 // 3) hai aura bahuta jarUrI evaM mAmUlI kharca 30) ru. vArSika hai arthAt pratyeka AdamIke liye 130) kI kamI par3atI hai ! basa hada ho cukI / yadi Apa aura hama bhara peTa anna pA lete haiM to usase tuSTa na ho jaaie| yahA~ aneka gAvake gA~va bhUkhoM marate haiM / aneka vaMza durbhikSane samUla naSTa kara diye, anekoM bhAratakI dazA sudhAranevAle bhAvI ratna sadAke liye uThA liye| __ bhArata bhUkhoM mara rahA hai, durbhikSa sira para ghUma rahA hai, aisI avasthAmeM besamajhe-bUjhe saMtAna utpanna karate cale jAnA bilakula anucita hai| behada saMtAnoMkA paidA honA ThIka nhiiN| kyoMki bhAratavarSa meM kaSTa bar3hegA, daridrI baDheMge, bhukhamaroMkI vRddhi hogI, utsAha-zanya puruSa aura abhAgI striyA bddh'egii| kyoMki jana-saMkhyAkI isa prakAra nissIma vRddhi hone para unake khAne-pahananeko bhI cAhiegA, ve naMge raha kara vAyu bhakSaNa karake to jiyeMge hI nhiiN| aisI dazAmeM isa janavRddhiko rokane kA bhI dhyAna honA caahie| isake lie sabase uttama upAya eka brahmacarya hai jo bhAratavarSake liye saba prakArase upayogI hai| For Private And Personal Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikSa / aise manuSyAtIsa batA nikSIko ra nisTara kAlinsane nyUjIlaiNDake ghora daridroMkI dazA dikhA neke liye likhA hai ki:" ve U~cese U~ce vRkSa para zahadake liye yA choTI cir3iyA pakaDaneke liye car3ha jAte haiN|" kahie kyA bhAratameM aise manuSyoMkI kamI hai ! zahada nikAlanA to mAmUlI bAta hai, hamAre bhAratavAsI to tIsa paiMtIsa gaja U~ce tAr3a vRkSa para bhI tAr3I utAraneko car3ha jAte haiM / ghora durbhikSoMko chor3a dIjie, sAdhAraNa durbhikSoMmeM, maiMne logoMko bhUkhoM marate apane kalejeke Tukar3e, prANase pyAre abodha bAlakoMko mAra kara bhUna kara khAte dekhA hai, aura thor3I derameM ve bhI mara gaye haiN| pRthvImeMse keMcue nikAla kara khAte dekhA hai / sApavAle saperoMko unake peTa bharaneke sAdhana, jisase ve tamAzA karake paidA karate the, bhUkhoM marate saoNpakA sira aura pUMcha kATa kara khAte dekhA hai / vRkSoMkI chAla kUTa-pIsa kara roTI banA kara khAte dekhA hai| ciU~TI makor3oMke biloMmeM, vaha ghAsakA bIja aura anna jo unhoMne apane khAneko saMcita kiyA hai, logoMko use khoda kara, nikAla kara khAte dekhA hai / apane bAlakoMko do do tIna tIna roTiyoM meM becate dekhA hai / " dezadarzana" nAmaka pustakake lekhaka zrI0 ThAkura zivanandanasiMhajIne likhA hai ki durbhikSake samaya, eka strI eka jagaha sar3I galI lakar3ImeMse kIr3e nikAla kara aura unheM bhUna kara apane bAlakako khilA rahI thii| pUchanese patA For Private And Personal Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikss| . 215 lagA ki bAlaka 24 ghaMTese bhUkhA hai aura usa strIke peTameM tIna dinase koI cIja nahIM pahu~cI hai| bhUkhoM marate logoMko eka prakArakA patthara pIsa-pIsa kara khAte dekhA hai, jise khAkara ve bhI mara gaye / ziva ! ziva ! kaisA bhayaMkara dRzya hai! banArasakI grAmINa pAThazAlAoMko eka bAra sva0 misTara kairahArDIne acAnaka moTara gADI dvArA pahuca kara dekhA to unhoMne pAThazAlAoMke heDamAsTaroMko eka atyaMta mailI dhotI, jo kaI jagahoMse phaTI-purAnI thI, AdhI oDhe aura AdhI pahane paayaa| pUchanese mAlUma huA ki bAjarekA bhAta, maTarakI dAla aura valoMkA zAka bhojana milatA hai / 24 ghaNToM meM eka bAra ve bhojana karate haiN| sAyaM-prAtaH kisI eka samaya cabenA cabA kara kSudhA nivAraNa kara lete haiM / pAnIkI chuTTI huI to vidyArthI eka bhailIsI puTalImeMse nikAla kara kucha khAne lage, yaha to vaha anna hai jise pazu aura pakSI khAte haiM / jisakI puTaliyAmeM eka gur3akA Tukar3A hai vaha eka acche gRhasthakA lar3akA hai jo auroMko dikhA-dikhA kara bar3e garvake sAtha khAtA hai| vaha sabameM apaneko dhanI samajhatA hai| kyA bhAratakI yaha durdazA dekha kara eka dezahitaiSIke netroM meM do oNsa nahIM AveMge ! svargIya sara ramezacandradattane kahA hai ki "The Immediate cause of famines is al. most every instance in the failure of rains; but if we honestly seek for the true causes without prejudice or bias we shall not seek in vain. The intensity and the frequency of recent famines are greatly due to the resourceless For Private And Personal Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 216 bhAratamai durbhikSa / condition and the chronic poverty of the cultivators......the poorest and most miserable peasantry on earth." __ arthAt-" jaba kabhI durbhikSa par3atA hai, taba prAyaH sadA hI usakA kAraNa pAnIkA na barasanA hotA hai| para hama yadi satya bhAvase isakA mukhya kAraNa DhU~DheM to hama nirAza na hoNge| / isa ora jo itane kar3e aura adhika durbhikSa par3e haiM, unakA kAraNa kisAnoMkA sampUrNa nirdhana honA aura bahuta purAnI daridratA hai / ye kisAna duniyA bharameM sabase adhika nirdhana aura vipatti-prasta haiN|" lArDa karjanake nAma khulI ciTThImeM bAbU Ara0 sI0 datta likhate haiM: "They can save nothing in year of good harvest, and consequently, every year of draught is a year of famine." arthAt ve acchI phasala meM kucha bacA kara nahIM rakha sakate, aura isakA phala yaha hotA hai ki jisa sAla pAnI ThIka taraha para na barasA ki basa dezameM durbhikSa pdd'aa|" 'prAsparasa briTiza iNDiyA, pRSTha 166 meM likhA hai kiH "......That he finds slarvation invariably staring him in the face, if any disorder overtakes that little crop which is the only thing which stands between him and death." arthAta-"kRSakavarga karAla kAlako hara vakta apanI ora ghUratA dekhate haiN| jaba kabhI unakI choTIsI khetomeM kucha gar3abar3I par3a For Private And Personal Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikss| 217 jAtI hai, jo ki unake aura mRtyu ke bIcameM khar3I rahatI hai, to bhayaMkara kAla unake gale para savAra ho jAtA hai|" sara viliyama haNTara, misTara e0 o0 hirDama, sara AilaiNDa kAlvina, sara cArlsa IliyaTa, lArDa kromara, sara henarI kATana, misTara kairahArDI, misTara saNDaralaiNDa aura sara jemsa kArDa zAdi sabhI videzI sajjanoMne eka svarase bhAratake durbhikSakA pradhAna kAraNa bhAratavarSakI ghora daridratAko batAyA hai| mi0 mAlthasa sAhabane likhA hai: "Insufficient supply of food to any people does not show itself merely in the shape of famine. It assumes other forms of distress ar well such as generating evil customs, spreading immorality and vice etc.-' arthAt--jaba kisI dezake manuSyoMko bharapeTa anna nahIM milatA taba usa dezameM kevala durbhikSa hI par3a kara nahIM raha jAte, balki aise dezoMmeM taraha tarahakI takalIpheM hotI haiN| bure bare rasma-rivAz2a phailate haiM, aura vyabhicAra tathA anAcArakI vRddhi hotI hai| puNyabhUmi, RSibhUmi bhAratavarSa meM kisa prakAra dhIre dhIre durbhikSa nizAcarane apanA paira jamAyA, yaha nimna likhita nakazA dekhanese spaSTa hogaa| 11 zatAbdImeM, 2 durbhikSa pdd'e| For Private And Personal Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 218 bhAratameM durmikss| 8 , san 1745 taka ana aThArahavIM zatAbdImeM san 1769 se lekara san 1800 taka tIna durbhikSa par3e jo dezavyApI nahIM the| (1) san 1700 I0 meM baMgAlameM / (2) 1783 I0 meM bambaI aura madrAsameM / (3) san 1784 I0 meM uttara bhaartmeN| san 1745 taka 750 varSoM meM saba milA kara bhAratavarSa meM kevala bhaThAraha durbhikSa par3e jo dezavyApI nahIM the, sthAnIya yA prAntIya hI the| una akAloMmeM bhI logoMko rUpayekA pandraha bIsa sera takakA bhanna khAneko mila jAtA thaa| __ aba jarA unnIsavIM zatAbdIko dekhie / san 1800 se san 1825 taka pA~ca durbhikSa pdd'e| jinameM lagabhaga dasa lAkha manuSyoMkI mRtyu huI / 1826 se 1850 taka do akAla par3e, jinameM pA~ca lAkha manuSya mRtyuke pAsa hue / san 1851 se 1875 taka 6 durbhikSa par3e, jinase 50 lAkha AdamI yamAlayameM pahu~ce / san 1876 se 1900 taka 18 durbhikSa par3e, jinameM lagabhaga do karor3a, sATha lAkha manuSya kAma aae| ina sau varSoMmeM saba milA kara 31 durbhikSa par3e, aura savA tIna karor3a bhAratavAsiyoMne bhUkhoM marate, binA anna chaTa-paThAte hue, prANa parityAga kara diye / For Private And Personal Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikSa / 219 0 0 0 0 0 0 makAloMse kitanI hAni hotI hai isakA anumAna karaneke liye san 1877-78 ke eka akAlakI hAnikA hisAba nIce diyA hai sarakArI kharcameM hAni, 80,00, 000 pAuNDa mAlagujArImeM hAni, 25, 20, 000 khetIkI hAni, 3, 78, 00, nazekI vastuoMke TeksameM hAni, 2, cuMgIkI AmadanImeM ghATA, namakake TeksameM ghaTI, jevaroMkI hAni, 98, 80, khAnekI cIjoMkI maha~gIse 1, 30,00,000 pazuoMkI hAni. 17, 49, 500 , majadUroMko hAni, 27, 50, 000 " karja denevAloMkI hAni vyApAriyoMkI hAni 10,00,000 yoga 8, 27, 36, 500 pAuNDa isa taraha eka sAlake akAlase 8 karor3a, 27 lAkha, 36 "hajAra, 500 pauMDa arthAt eka araba, caubIsa karor3a, dasa lAkha,saiMtAlIsa hajAra, pAcasau rupayekI hAni huI, aura usake sAtha hI 50 lAkha AdamiyoMkI hAni huI / isa hAnikA mUlya kyA rakhA jAya, isakA uttara pAThaka hI deM! duniyAke kisI deza meM na to itane loga bhUkhoM marate haiM, na durbhikSa hI par3ate haiM / jarmanI, phrAnsa, amarIkA bAdi deza to durbhikSakA nAma hI bhUla gye| para daridra bhArata, jise 0 0 For Private And Personal Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 220 bhAratameM durmikSa / hama loga ' unnata bhArata' yA 'sukhI bhArata' kahate haiM, akAloMke mAre marA miTatA hai| san 1770 I0 se san 1878 taka bar3e bhayaMkara durbhikSa par3e, inameM yadi 1889, 1892, 1897 aura 1900 I0 ke akAla bhI milA diye jAyeM to 22 vora durbhikSa hote haiM / jinakA varNana suna kara videzI loga kA~pa uThate haiN|| . (1) baMgAlakA akAla san I01771 I0 / baMgAla prAntako sarakArI naukaroMne ,tabAha kara diyA thaa| loga atyanta dukhI aura nirdhana ho gaye the| korTa Apha DAirekTarsane apane 17 maI san 1766 ke patrameM apane naukaroMke atyAcAroM para zoka prakaTa kiyA thA " The corruption and rapacity of our servants " dekhie / sarakArI karmacAriyoMne vUma-ghUma kara jA~ca kI to patA lagA ki baMgAla prAntake manuSya isa durbhikSameM mare, mRtyu-saMkhyA eka karor3a thii| / (2) madrAsakA akAla san 1783 I. / matyukA ThIka andAjA nahIM lagAyA jA skaa| (3) uttara bhAratakA akAla san 1784 / bhayaMkara durbhikSa thaa| gA~vake gA~va ujAr3a ho gye| banArasarAjyameM loga itane mare ki khetI banda ho gii| mRtyukA Thoka bhandAja nhiiN| (4) bambaI aura madAsakA akAla san 1755 / >> Famines in India. For Private And Personal Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikss| mRtyukA ThIka anumAna nahIM kiyA jA sakA, parantu bhayAnaka durbhikSa thaa| (5) bambaIkA akAla san 1803 / bambaI sarakArane dUrase anna ma~gA kara eka niyata bhAva para sarvasAdhAraNako diyA aura bahuta logoMkI Relief work dvArA sahAyatA kI / mRtyu saMkhyA ThIka ThIka mAlUma nahIM huii| (6) uttara bhAratakA durbhikSa san 1804 / ' sarakArane khUba sahAyatA dii| bahutasI mAlagujArI muApha kara dii| kAztakAroMko RNa diyA aura prayAga, kAnapura, banArasa Adi nagaroMko jo anna gayA usa para kucha Bounty yA eka prakArako sahAyatA dii| (7) madrAsakA akAla san 1807 / ghora durbhikSa thaa| sarakArane sahAyatA kI, anna kharIda kara saste bhAva para becA aura logoMke prANa bacAne meM sahAyatA dii| (8) bambaI kA akAla san 1823 / sarakArane anna para kucha Bounty yA eka prakArakI sahAyatA dii| (9) madrAsakA akAla san 1823 / sarakArane thoDIsI sahAyatA kii| (10) madrAsakA akAla san 1833 / gaMTUra jile ke 5 lAkha nivAsiyoMmeMse prAyaH do lAkha durbhikSakI bheTa hue / madrAsa aura nIlorakI sar3akoM para durbhikSase mare manuSyoM ke zava par3e rahate the| For Private And Personal Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 122 bhAratame durmikss| (11) uttara bhAratIya durbhikSa san 1837 / kAnapura, phatahapura aura AgarA Adi sthAnoMmeM mudAke pheMkanekA khAsa prabandha karanA par3A ki jo lAzeM sar3akoM para par3I hoM ve turanta pheMka dI jaayeN| kabhI kabhI itane manuSya mara jAte the ki lAzeM sar3akoM para hI par3I raha jAtI thIM aura unheM jaMgalI jAnavara Akara khAte the / ATha lAkha bhAratavAsI kAlake gAlameM gaye / (12) madrAsakA akAla san 1854 / nau mahIne taka Relief work calate rhaa| (1) uttarIya bhAratakA durbhikSa san 1860 / paiMtIsa hajAra manuSyoMko Relief work dvArA aura assI hajArako khairAtI madada nau mahInoM taka milo| to bhI do lAkha bhAdamI mre| (14) ur3IsAkA durbhikSa san 1866 / 42 hajAra manuSyoMkI, 16 mahIne taka sahAyatA kI gaI, to bhI 42 lAkha AdamI mara gaye / sarakArane do lAkha assI hajAra mana anna pahu~cAyA to bhI ur3IsAmeM dasa lAkha AdamI mare / (15) uttara bhAratakA durbhikSa san 1869 / paiMsaTha hajAra AdamI Relief work para kAma karate rahe aura 18 hajArako khairAtI sahAyatA dI gaI / itane para bhI bAraha lAkha AdamI mRtyuke grAsa hue| (16) baMgAla kA akAla san 1874 / For Private And Personal Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikss| 223 sAta lAkha paiMtIsa hajAra manuSya rilIpha varka dvArA aura 4 lAkha manuSya khairAtI madadase pale / isa varSa sarakArI prabandha itanA acchA thA ki durbhikSase eka bhI AdamI nahIM parane pAyA ! (17) madAsakA akAla san 1877 / yahA baMgAla prAntake viparIta huaa| udharakI kasara idhara nikAla dI gaI / sara ricarDa Temyulane yaha kaha kara majadUrI ghaTA dI ki sarakArakA pharja bhara peTa anna denA nahIM, balki vaha utanA hI anna degI jisase logoMkA peTa na bhare, parantu prANa baca jAveM / Akhira do lAkha, ikkIsa hajAra AThasau manuSyoMko ava-peTa sahAyatA dI gaI aura 50 lAkha bhAratavAsI kAla-kavalita hue| (18) uttarI bhAratakA durbhikSa san 1878 / 12750 manuSyoMko anAthAlayoMse aura 5 lAkha 57 hajArako Relief work dvArA sahAyatA dI gaI / prabandha ThIka na hone ke kAraNa 126 lAkha manuSya mRtyuke grAsa hue / (19) madrAsakA akAla san 1889 / sahAyatA dI gaI kiMtu loga adhika mare / (20) madrAsa, baMgAla, varmA aura ajamerakA durbhikSa san 1897 // yaha akAla bahuta bhayaMkara thaa| sahAyatA kI gaI / baMgAla meM mRtyu nahIM huI, parantu madrAsameM bahuta mare / (1) uttara pazcima prAnta, baMgAla, varmA, madrAsa aura bambaIkA durbhikSa san 1897 / __jitane durbhikSa bhAratameM par3e yaha una saboMse bhayAnaka aura kaThora thA / isakA prabhAva samasta bhArata para par3A thaa| 30 lAkha For Private And Personal Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 224 bhAratame durbhikSa / mAdamiyoMkI sahAyatA kI gaI / madhyapradezake atirikta sarvatra supraH bandha rhaa| isa kAraNa durbhikSakA rUpa dekhate mauteM adhika nahIM huii| (22) paMjAba, rAjapUtAnA, madhyapradeza aura 'bambaIkA akAla san 1900 / __ yaha bhI bhAratake akAloMmeM bahuta bar3A akAla thaa| 60 lAkha bhAdamI Relief work para the, to bhI mauteM bahuta huii| Aja bIsavIM zatAbdIko AraMbha hue abhI bIsa varSa hI bIte haiM, parantu prAyaH prati varSa hI sArvabhauma nahIM to prAntika yA sthAnIya durbhikSa bhAratameM banA hI rahA hai, uttarottara durbhikSane surasA rAkSasIkI bhA~ti apanA karAla mukha pasAranA AraMbha kara diyA hai| dezameM durbhikSa sarva-saMhArI rudra rUpa dhAraNa kara yatra tatra ghora tANDavanRtya kara rahA hai| itane para bhI hama besudha, aceta par3e haiN| jaba jaba akAla par3a hamArI sarakArane hameM sahAyatA dI, kintu jitanI cAhie utanI nahIM ! hama baMgAlake 1874 I0 vAle durbhikSake suprabandhako dekha kara jitane prasanna hue, usase kaI gunA duHkha san 1877 ke madarAsavAle durbhikSakA kuprabandha dekha kara hu / rAjA harizcandrake samayameM lagAtAra unake rAjyameM 12 varSa taka durbhikSa par3A, taba rAjAne apane bhojana banAneke pAtra taka beca kara prajAkI rakSA kI thii| rAjA svayaM sakuTumba bhUkhe baiThe the ki maharSi vizvAmitrane Akara dravyakI icchA prakaTa kI, jisake kAraNa rAjAne apanI rAnI aura putra sahita kitane kaSTa pAye yaha bAta pratyeka bhAratavAsI jAnatA hai / hameM aba bhI bhAratake liye vaise hI zAsakoMkI AvazyakatA hai jo prajAke hitake liye apane prANa taka sama For Private And Personal Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikss| 225 rpaNa karaneko udyata hoN| hameM sara ricarDa Temyula sarIkhe durbhikSake sage bhAI, anyAI mahAprabhuoMkI AvazyakatA nahIM hai, jinheM bhAratakI dazAkA jJAna taka bhI nahIM hotA / na jAne hamArI sarakAra kyoM binA soce-samajhe aise nirdaya, pASANa-hRdaya, bhAratakI sthitise nipaTa ajJAna puruSoMko bhAratameM zAsaka banA detI hai ! kahate haiM eka bAra, ( a~garejoMke zAsanake pUrva ) bhAratameM durbhikSa par3A, taba tatkAlIna narezane prajAkI sahAyatAke liye yaha uttama upAya socA ki dinameM majadUra-pezA loga majadUrI lekara eka imArata taiyyAra kareM, aura ijjatavAle manuSya jo imArata banAnA nahIM jAnate, aura sabake sAmane majadUrI karanA apanI kama ijjatI samajhate haiM aura mA~ga kara bhI nahIM khA sakate, rAtako usa imA. ratako phor3a kara majadUrI le aaveN| isa prakAra donoM prakArake logoMne apane durbhikSaka dina Ananda-pUrvaka bitA diye ! __ AjakAla hamArI briTiza sarakAra bhI cAhe to bhAratavAsiyoMkI durbhikSase rakSA kara sakatI hai| aise samayameM jaba ki majadUra bahuta aura saste milate hoM, sarakArako unase aise hI kAma karAne cAhie jinase dezameM durbhikSakI kamI ho| jaise nahara, kue~ aura tAlAba khudAne kA kAma / ye kAma itane acche haiM ki kAmakA to kAma ho jAye aura anAvRSTike samaya durbhikSake dina dRSTi gocara na hoN| bhAratavarSa meM Aja taka bahutase rakabe binA AbapAzIke par3e haiN| sarakArakA jitanA dhyAna rela-pathake vistArakI ora hai utanA naharoMkI ora bhA honA cAhie, tAki bhAratameM anAvRSTi dvArA dubhakSi par3anekA bhaya sadAke liye dUra ho jAye / isase gavarnameMTako lAbha For Private And Personal Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durmikSa / bhI khUba ho sakatA hai / hama san 1910 kA naharoMkA hisAba nIce likhate haiM: prAnta, munAphA naharoM meM lagI pUMjI, sIMcA gayA rakabA, . phIsadI paMjAba aura pazcimottara sImA prAnta | 110 lAkha pAuNDa 60 lAkha ekar3a yukta pradeza aura avadha 76 madarAsa baMgAla aura bihAra bambaI aura siMgha samagra briTiza bhArata 58 47 , ye nahareM paryApta nahIM haiM, abhI dezameM naharoMkI bar3I hI AvazyakatA hai| sarakArako aise kAmako zIghra hI aura avazya aise samayameM karAnA caahie| bhArata-sarakAra kara to saba kucha sakatI hai, parantu use karanA abhiSTa ho tabhI na ? kyoMki vaha to khAsA uttara rakhatA hai ki: "We are not responsible for the poverty of the country, we are not responsible for the occurence of famine. If God does not send rain For Private And Personal Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikSa / 227 we cannot help it. If plague spread out in spite of the preventive measures adopted by Government, the Government is helpless. So will poverty femine and plague. We have given you peace, we have given you Railways, what more do you want? We are certainly not responsible for the calamity." " sArAMza yaha ki agara Izvara jala na barasAve to hama isameM kyA kara sakate / tumheM hamane zAntise rahane diyA, rela dI, aba adhika kyA cAhate ho ? hama kisIkI Aphatake alabattA jimmevAra nahIM haiM / yahI bAta daridratA, durbhikSa, plega Adi sabhIke viSayameM hai " Apa hI kahie kyA yahI ucita hai ? samasta bhamaNDalake dezoMkI zAsanapraNAlI usa dezakI unnatikA mUla kAraNa mAnI jAtI hai, phira kyA bhAratameM vaisA hI zAsana hai jaisA ki honA cAhie ? yadi sarakAra aura kucha nahIM kara sakatI hai to kamase kama zAsanameM bhI to sudhAra kare, phira hama dekha leMge ki durbhikSa kaise par3ate haiM / zAsanakA uttama aura lAbhadAyaka prabandha karanA ApakA kAma hai, hamArA nahIM / sAmpattika savAla hama logoMse hala nahIM hogA, aura yadi hamI ina praznoMko hala karane laga jAyeM to phira sarakAra kisa liye hai ? yadi hamAre dezameM suvarSA ho aura roga-zoka samUla naSTa ho jAyeM to ApakI aura DAkTaroMkI AvazyakatA hI kyA hai ? sarakArakA kartavya isa prakAra beImAnIse inkAra karanA nahIM, balki usako dUra kara dezako unnata banAnA honA cAhie / iMglaiNDakI hI bAta lIjie, Apa jAnate hI haiM ki vahA~ annakA sadA durmikSa For Private And Personal Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 228 bhAratameM durbhikSa / rahatA hai / vahA~ke nivAsI apane anna dvArA kevala tIna mahIne peTa bhara sakate haiM ! yadi vahAkI prajAse bhI sarakAra kahe ki "hama tumako sahAyatA nahIM de sakate, kyoMki bhUmi upajAU nahIM hai| isase kevala tIna mahIne kA kharcA calatA hai, isa liye tuma loga bAkI nau mahIne nirAhAra raho / " taba vahA~kI prajA kyA kahegI ? vahAkI prajA svAdhIna vicAroMkI hai, vaha turanta sarakArake viruddha ho jAvegI aura maMtri-maMDalako padatyAga karaneko vivaza kregii| vaha kaha degI "If you cannot give food for twelve months you had better resign, and we shall have another ministry and another Parliament." arthAt-yadi tuma hameM varSabharakA bhojana nahIM de sakate to tumheM cAhie ki apane apane padoMko tyAga do, hama dUsare maMtrimaMDala athavA pArliyAmeMTakI yojanA kara leMge-" ityAdi / san 1900 ke bAda Aja taka nitya hI akAla par3ate cale A rahe haiN| san 1918-1919 kA karAla durbhikSa Apa dekha cuke haiM, aisI abhUta-pUrva maha~gI Aja taka nahIM dekhane meM AI thii| koI vastu, aisI nahIM jisakI dugunI caugunI kImata na ho gaI ho| yahA~ taka ki rela bhI maha~gI ho gaI, usake bhAr3emeM bhI vRddhi ho gaI / tAra, DAka sabhI maha~ge ho gaye / kaisA bhayaMkara samaya hai ! pazuoMke liye taNa bhI atyanta maha~gA milatA hai| bhAratake prANiyoMko, kyA manaSya, kyA pazu-pakSI, sabhIko apane jIvana meM sandeha hai| isa viSayameM hama yahA~ kucha samAcAra-patroM meM prakAzita lekha pAThakoMke For Private And Personal Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikss| 229 Age rakheMge, jisase hamAre pAThakoMko isa vartamAna mahA bhayaMkara durbhikSakA patA laga jaayegaa| isa viSaya meM prAyaH sabhI patroMne likhA hai tathApi hama 2-4 prasiddha patroMke durbhikSa-kraMdanako yahA~ likheNge| "hindI samAcAra " dillI tA. 24 sitambara 1918 I0 ke aMkameM likhatA hai ?. sabhI cIjeM behada ma~hagI huI haiM, para anAjakI maha~gIke kAraNa hamAre dezavAsiyoM ke kaSTa bahuta bar3ha gaye / pichale sau varSoMmeM jitanA maha~gA kabhI nahIM huA thA utanA aba huA hai| uttara bhAratameM pA~ca sera aura dakSigameM aDhAI serakA anAja hai| bar3e bar3e zaharoM meM akAlakA svarUpa kucha bhI dikhAI nahIM detA--para sAdhAraNa gA~voM aura kisAnoMkI bastiyoM meM jAkara dekhie, binA anna vahA~ hAhAkAra maca rahA hai| dina rAtameM eka bAra bhI jinako bhara peTa khAneko nahIM milatA, unakI takalIphoMkA aMdAjA moTaroM para saira karanecAle aphasaroMkI akalameM nahIM samA sktaa| isa akAlakA sabase pahalA kAraNa hindustAnakA anAja yahA~se bAhara bhejA jAnA hai| pichale tIna sAlameM jitanA anAja isa dezase bAhara bhejA gayA hai utanA pahale kabhI nahIM bhejA gayA thaa| sarakArane anAja para kaMTrola kara rakkhA hai aura relIbAdarakI mAraphata usane dezakA anAja bahuta kucha apane hAthameM le liyA hai| hama bAra bAra kahate rahe haiM ki hama sarakArake anAja bAhara bhejane kA virodha nahIM karate, vaha lar3anevAloMke lie rasada bheje, para 30 karor3a AdamiyoM ke 360 dinake khAne lAyaka anAja chor3a kara bAkI jo ho vaha bheje / sarakArane aisA nahIM kiyaa| eka vidvAnakA kahanA hai ki isa samaya jitanA For Private And Personal Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / anAja dezameM hai vaha yadi sabako barAbara bATa diyA jAya, taba bhI kaI mahIne logoMko nirAhAra rahanA hogA / yAnI anAja kama aura khAnevAle jiyAdA haiN| akAlakA mukhya kAraNa reloMkA kirAyA bar3hAnA hai| reloMkI Amada pichale barasoMse aba duganI aura tigunI hai| jarUrI mAla adhika kirAyA dekara bhI eka jagahase dUsarI jagaha bhejanA hI par3atA hai / isa liye relavekI Amada to bar3ha gaI, para kirAyA adhika par3a jAneke kAraNa cIjeM mahaMgI ho gii| isa samaya dezakI tamAma relave lar3AI ke sababase sarakArake hAthameM hai aura sarakArake hAthameM hote hue kirAyA bar3hA isa liye sarakAra hI isakI bhI jimmedAra hai / binA sarakArakI AjJAke relave bar3I tAdAdameM mAla nahIM letI aura anAja to eka jagahase dUsarI jagaha lAdatI hI nhiiN| jo lAdatI hai usa para itanA jiyAdA kirAyA lagAyA jAtA hai ki anAjakI AdhI kImata kirAyeke sababase hI baDha, jAtI hai| yAnI eka to pichale tIna sAla kI sarakArI kharIdake kAraNa dezameM anAja hI kama hai, dUsare jo kucha hai use relave maha~gA kara rahI hai| isa samaya AvazyakatA hai ki sarakAra relave para apane kabjekA phAyadA na uThA kara eka yA DeDha Ane mana kirAye para relave dvArA anAja bhejanA zurU kre| abhI bambaI aura pUnekI myunisipailiTiyoMne sastI dara para anAja becanekA intajAma kiyA thA, para jahA~se unhoMne anAja kharIdA vahA~se relave lAda kara lAI hI nhiiN| antameM majabUra hokara unheM apanI dukAneM uThA denI pdd'ii| para isa taraphase A~kha mIMcanese sarakAra aura deza donoMhIkA kalyANa nahIM hai / akAlakA tIsarA kAraNa pAnIkA kama barasanA hai| isa For Private And Personal Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikSa / 231 sAla dezameM eka tarahase sUkhA par3A hai| sUkhA akAla pAnIke akAlase bar3A bhayAnaka hotA hai| adhika pAnI barasanese jo akAla hotA hai usase phira bhI rabIke honekI ummIda hotI hai, para sUkheke kAraNa kharIpa to bigar3a hI jAtI hai, para jamIna sUkhI honeke kAraNa rabIkI bhI AzA nahIM hotii| yAnI sUkhA akAla donoM phasaloMkA ghAtaka hotA hai aura isa samaya hindustAnake sAmane vahI ghAtaka akAla hai / isakA nivAraNa naharoMse ho sakatA hai| para sarakArane pichale pacAsa barasoMmeM jitanA jiyAdA phaujI kharca bar3hAyA usakA cauthAI bhI prajAko bhUkhoM maranese bacAnevAlI naharoMko baDhAnemeM kharca nahIM kiyaa| dezakI zAnti aura suvyavasthA isameM hai ki prajA bhUkhoM na mare, para sarakAra yaha samajhatI rahI hai ki zAnti aura suvyavasthA bar3I jaMgI phauja rakhanese hotI hai, isI lie hamArI sarakArane zAntike samaya bhI itanI jiyAdA phauja rakkhI ki usakI cauthAI bhI dUsare deza nahIM rakhate / isa bar3he hue phaunI kharcake mAre hama para khAsA Taiksa lagatA rahA aura naharoM Adike lie eka paisA bhI sarakArake hAtha na bacA / sarakArane cAhe jAna kara kiyA yA usase anajAnameM hubhA, para deza bhUkhA huA hai aura takalIpheM bar3hI haiN| Upara likhe tInoM kAraNoMne mila kara prajAko isa hAlatameM lA DAlA hai ki vaha kalakatte aura madarAsameM daMge, lUTa aura jhagar3e karane para utArU huI / madarAsameM to sApha hI anAjakI maeNhagIse taMga Akara logoMne lUTa kI aura bar3e bar3e vicArajokA kahanA hai ki kalakattekA yaha bhArI daMgA bhI maiMhagIkA phala hai / jo ma~hagIke kAraNa loga pahalese taMga na hote to sabhA For Private And Personal Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 232 bhAratame durbhikSa / baMdIse ve lUTa karane para AmAdA na hote| yahI nahIM cAroM orase kaI choTI moTI hAToM aura dUkAnoMke luTanekI khabara A rahI hai aura dehAtoM meM lUTa-mAra tathA corIkI tAdAda dina para dina bar3ha rahI hai / jo isa ma~hagIkA koI ilAja na huA to dezake bhItara zAnti banI rahanA asambhava hai / deza meM pUrI zAntikI jarUrata hai / deza ke bhItarakI azAnti AgakI ciMgArIkA kAma detI hai / rUsakI jo hAlata huI yaha vahA~ ke logoM kI taMgIke behada bar3ha jAne se huI thii| loga jArase barAbara prArthanA karate the| Akhira sabakA yaha vizvAsa huA ki jAra aura unakI sarakAra hI hamAre kaSToMkI kAraNa hai / isI galata khayAlIke kAraNa vahA~ balavA huA jisameM jAra aura unakI sarakAra pakar3I gaI | matalaba dezake bhItarakI azAnti AgakI ciMgArI hai| ina donoM meM se binA ekako miTAye kAma nahIM cala sakatA | hamAre deza meM hara eka cIjakI behada ma~hagI aura khAsa kara anAjakI kamIse prajAmeM bhazAnti bar3ha calI hai aura sAtha hI lar3AI bhI hamArI ora bar3ha rahI hai| aisI hAlata meM isakI upekSA karanese kAma nahIM cala sakatA / akAla ho gayA aura yaha akAla kitanA nAjuka hai so hama Upara batA cuke haiN| aba sarakArako kyA karanA cAhie jisase yaha nAjuka hAlata miTe aura lar3AI meM vijaya ho / sabase pahale to sarakArako usa svArthatyAgake karane kI jarUrata hai jo vaha prajAse karaneko kahatI hai / hamAre dezakI yaha hAlata hai ki lAkhoM manuSya cinA anAja bhUkhoM mara rahe haiM, para sarakAra dAna-puNya karane meM lagI hai / pahalA dAna sarakArane valAyatako Der3ha araba rupayekA diyA / For Private And Personal Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikss| 233 dUsarA dAna sar3asaTha karor3akA hai| pahale dAnakA rupayA hamAre dezake karjakI zakalameM vasUla kiyA gayA aura dUsare dAnakA rupayA lar3AIkA Taiksa lagA kara vasUla kiyA jaaygaa| yadi itanese hI dezakA pIchA chUTa jAtA taba to kucha kahane kI jarUrata hI na thI, para lar3AIkA kharca bhI isI dezako uThAnA par3egA aura isa kharcako pUrA karane ke liye yahA~ hara tarahake Taiksa bar3hAye aura naye naye lagAye jaayeNge| para hiMdustAnako jo hAlata hai usase hameM ummIda nahIM ki yaha tamAma kharca isa dezase nikala sakegA-aisI hAlatameM bhaviSyameM hindustAnakI sarakAra iMglaiMDa, amerikA yA jApAnase lar3AIke liye karja legii| yaha karjakI rakama araboM rupaye kI hogI aura usakA bar3A bhArI sUda isa dezase TaiksoMke jariyesa adA kiyA jAyagA / jaba bhaviSyakI yaha hAlata dokha rahI hai taba hama apanI sarakArake savA do araba rupaye dAnakI prazaMsA kaise kara sakate haiM ! isa nAjuka hAlatako miTAne ke lie sabase pahalA yaha upAya hai ki hamArI sarakAra apane dezavAloMko bhUkhA mAra kara dAna-puNya na kare / kyoMki itanese rupayese iMglaiMDakA utanA upakAra nahIM hogA jitanA hamArA nAza ho jaaygaa| yadi sarakArane itanA dAna na kiyA hotA to agale do sAla takake lie lar3AIke kharcake lie rupayA kAphI hotA aura nayA Taiksa lagA kara dezako niconekI jarUrata na hotii| dezameM zAnti sthApita karanekA dUsarA upAya yaha hai ki sarakAra isa dezase eka paise kA bhI anAja bAhara bhejaneke lie na kharIde aura na kisIko bAhara bhejane de / hama yaha mAnate For Private And Personal Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 234 bhAratameM durmikss| haiM ki sarahada, mesopoTAmiyA, basarA AdikI dasa lAkha hindusthAnI phaujoMke lie khAne-pInekI jarUrata hai aura sarakArako unako bhojana denA adhika jarUrI hai| para sarakAra bar3I AsAnIse isakA dUsarA intajAma kara sakatI hai| aura vaha yAha ki misara, yUnAna tathA cIna jahA~kI phasala acchI hai vahA~se kharIda kara phaujI jarUrata pUrI kre| sAtha hI hindustAnakA kharIdA huA jo anAja sarakArake kabjemeM hai vaha hindustAnI myunisipala kameTiyoMko isa zarta para kharIdake bhAva beca de ki myunisapila kameTiyA~ use sastI dara para garIboMko deN| isa upAyako kAmameM lAte hue sarakArako sirpha isa bAtameM una hogA ki hindustAnase bAhara anAjakA bhejanA kAnUnana nahIM roka sakatI / para yadi sarakAra kAnUnana anAjakA bAhara jAnA na rokegI to dezameM zAnti rahanA bhI asambhava hai ! dezameM akAlako rokanekA tIsarA upAya prajAke lie anAjakA kaMTrola kiyA jAya aura kapar3e kI taraha ghAtakI bila na banA kara aisA kucha kiyA jAya jisase prajAko anAja mile / isakA sabase acchA DhaMga yaha hai ki bAhara jAnA roka kara yaha kAnUna kara diyA jAya ki eka khAsa tAdAdase adhika anAja koI vyApArI do saptAhase adhika apane sTokameM na rakkhe / aura anAjakA saTTA rokaneke lie lAisaiMsa mukarira kiye jAya~, jinase sivAya anAjakA vyApAra karanevAloMke aura koI saTTA na banAveM / akAlako rokanekA cauthA upAya reloM dvArA anAjakA eka sthAnase dUsare sthAna kama dara para bhejA jAnA hai / isa samaya releM sarakArI kaMTrola meM haiM For Private And Personal Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir n h - AA... durmikSa / 23 aura dezameM zAnti sthApita karanA sarakArake lie sabase adhika Avazyaka ho gayA hai| isa liye anAjakA kirAyA eka sthAnase dUsare sthAna para bhejane meM kI mana Ane Der3ha Anese adhika na liyA jaay| ina cAroM upAyoMko pUrI tarahase amalameM lAne para dezase akAlakA bhaya bahuta kucha miTa kara pUrI zAnti sthApita ho sakatI hai| inake binA na to zAnti hogI aura na takalIphoMse logoMkA chuTakArA hogaa| yaha mAnA ki deza kI myunisipailiTiyA~ yadi saste anAjakI dUkAneM kholeMgI to kucha sahArA milegA, para dezake bar3e bhArI hisse meM myunisipailiTiyA hI nahIM haiN| phira jo thoDIsI haiN| unameM bahutoMkI hAlata acchI nahIM hai--jinakI hAlata acchI hai aura jo sastI dUkAneM kholeMgI bhI unase mulAhajagIroM aura myunisipila membaroMke dostoMke sababase jitanA phAyadA pahu~canA cAhie usakA dasA hissA bhI na phuNcegaa| matalaba myunisipailiTiyA dezakA akAla nahIM miTA sktiiN| dezakI hAlata UparavAlI bAtoMse hI kucha sudhara sakatI hai| yadi sarakArako prajAkA kucha khayAla hai aura vaha sacamuca prajAkI takalIpheM dUra karanA cAhatI hai to isa ora pUrA dhyAna de| " utsAha " uraI tA0 27 sitambara 1919 meM likhatA hai| cArekI itanI kamI par3a gaI hai ki yadi zIghra prabandha na kiyA gayA to50 phIsa dI pazuoMke mara jAnekI sambhAvanA hai| manuSyoMkI kamI, daivakA kopa, aura karmacAriyoMkI asAvadhAnI hI isa durgatike kAraNa haiM / peTakI rakSA sabase pradhAna rakSA hai| bhArata aise kRSi-pradhAna dezameM yaha koI zobhAkI bAta nahIM ki yahA~vAle to. For Private And Personal Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 236 bhAratame durbhikSa / -bhUkhoM mareM aura videzoM ke duHkha mocanake liye lAkhoM mana gehU~ jahAjoMmeM lAda kara bAhara bheja diyA jAya / madrAsa aura baMgAlameM anakI - kamI ke kAraNa lUTa-mAra ho cukI hai| vaha isa bhayaMkara sthitikA *paSTa paricaya de rahI hai / AvazyakatA hai ki bhArata sarakAra A~kha - khola kara isa viSaya para vicAra kare / nyAya yaha hai ki tIsa karor3a bhAratavAsiyoMke liye Avazyaka anna dezameM rakha kara yadi bace to bAhara bhejA jAya / 6 pATaliputra " bA~kIpura Azvina kRSNa 9 saM0 1975 ke - aMka meM likhatA hai ki vartamAna yUropIya mahAyuddhane yUropa meM hI nahIM; baran samasta saMsA rameM jo halacala paidA kara dI hai, jisa prakAra se saMsArakI janatA aneka kaSTa saha rahI haiM, usakA vizeSa varNana karanA anAvazyaka hai / yUropameM yuddha ho rahA hai / ataH vahA~ kI sarva sAdhAraNa prajA jo kaSTa saha rahI hai, vaha anivArya hai; para hama dekha rahe haiM ki jina dezoM meM yuddha nahIM, ve deza bhI Aja ukta yuddhake kAraNa vizeSa kaSTa saha rahe haiN| yUropako chor3a kara eziyAI dezoM meM jo duHkha isa samaya bhArata jhela rahA hai, usakI tulanA anya dezoMse nahIM ho sakatI / nivyake vyavahAra meM AnevAlI prAyaH sabhI cIjeM isa samaya aisI maha~gI ho gaI haiM aura hotI jA rahI haiM ki bhAratIya sarva sAdhAraNa prajAko lajjA aura kSudhA nivAraNa karanA bar3A hI dussAdhya ho par3A haiM 1 rUI isa samaya ATha chaTAkakI bika rahI hai; lohA, tAMbA, pItala, rA~gA, jastA, zIzA Adi dhAtu aura upadhAtuoMkI maha~gI to varSoM se duHkha pahu~cA rahI hai / kapar3e kI maha~gIne jo apAra kaSTa bhAratIyoMko 7 1 For Private And Personal Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikSa / 237. de rakhA thA, vaha kiMcit bhI kama hone nahIM pAyA ki idhara tIna mahInoMse khAdya padArthoM kI nityakI bar3hatI huI maha~gIne isa samaya sarva-sAdhAraNako eka bAragI hI vicalita kara diyA hai| hama jAnate haiM ki vartamAna yUropIya yuddha meM vijaya prApti hone para bhAratako aneka duHkhoMse chuTakArA milegaa| vaha apane sAmrAjyakA rakSaNa rakhatA huA apane manobhilaSata padako pAyegA, aura isI AzA-bharoseke bala para bhAratane vartamAna yuddha meM briTiza sarakArako apAra sahAyatA pahu~cAI hai; para jaba hama dekhate haiM ki bhUkhake mAre dezakI garIba aura sAdhAraNa sthitivAlI prajA Aja eka cAragI vihvala ho uThI hai, use peTake kaSTake nivAraNa karane ke liye ekakI jagaha do-do tIna-tIna kharca karane par3ate haiM, taba usakI isa avasthAko dekha vizeSa kaSTa hotA hai / lohA, pItala AdikI maha~gI sahI jA sakatI hai, kapar3ekI maha~gI bhI usa prakArakA duHkha nahIM de sakatI, jitanA ki khAdya padArthokI maha~gIse prajA duHkha uThAtI hai / lohA, pItala prabhRti binA atyAvazyaka kAryake hama nahIM kharIdate, dhotIkI jagaha gamachese loga kAma calA sakate haiM, naMge badana rahate hue bhI kevala laMgoTa bA~dha kara garIba paruSa lajjA nivAraNa kara sakate haiM / para annakI kamI kisI avasthAmeM bhI sahI nahIM jA sktii| peTake duHkhake sAmane koI duHkha Tika nahIM sakatA / phalataH isa samaya annakI dara jisa rItise nitya bar3hatI jA rahI hai, use dekha vicArazIla mAtrako vizeSa cintita honA par3A hai| __ lar3AI ke kAraNa jo vastue~ maha~gI huI haiM, unakI maha~gI binA yuda samApta hue pUrNamAtrAmeM ghaTa nahIM sktii| para jina vastuoMkA For Private And Personal Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 238 bhAratameM durbhikSa / lar3AIse koI vizeSa sambandha nahIM, ve bhI isa samaya maha~gI hotI jA rahI haiM / lohA Adi dhAtuoMke kharIdanevAle vyApArI jaba lohA, pItala, prabhRti teja bhAvameM kharIdate haiM, taba ve apanI cIjeM bhI maha~gI becate haiM / isa samaya vastrake rojagArI vastra maha~gA beca kara jaba paise kamA rahe haiM, taba annake vyApArI kapar3ekI lAgatako maha~gI beca kara pUrA karane meM lage haiN| bAta yaha hai ki isa samaya pratyeka vastukA vyApArI eka cIja maha~gI kharIdatA to apanI cIjeM bhI maha~gI beca kara apane ghATeko pUrA karanA cAhatA hai / vyApAriyoMkI isa UparA-car3hImeM unhIM logoMkI kharAbI hai jo loga koI rojagAra nahIM karate aura ba~dhI huI AmadanI rakhate haiN| sAdhAraNa jamIMdAroM, mahAjanoM aura naukarI pezevAloMko isa maha~gIse vizeSa kaSTa sahanA par3atA hai| kama mAsika pAnevAle naukara to isa samaya be taraha mara rahe haiN| dasa-pandraha rupaye mAsika AyameM parivArakA bharaNa-poSaNa karanA isa samaya eka bAragI hI asambhava hai| nIcekI sUcIke dekhanese pAThakoMko mAlUma ho jAyagA ki gata jUna meM annAdikA kyA bhAva thA aura isa samaya kyA bhAva hai| jinnasakA nAma, jUnakI dara, isa samayakI dara / cAvala 4) gehU~ 2) dAla arahara canA masUra khesArI 6) 4) 4 // ) 2) 10) 3) For Private And Personal Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikss| 239 urda 26) 21) 13) 5 / ) mUMga 6 // 1) 4) 7 // sarasoMko tela 18) dAnekA tela reDIkA tela 35) rer3I dAnA 811) sarasoM 8 // ) Uparake lekhemeM pAThaka dekheMge ki tIna mahInoMmeM khAdya padArthokI dara kisa rUpameM bar3ha gii| yadi isa prakAra dara bar3hatI gaI to dezakI kyA dazA hogI, so sarakArako khUba dhyAna pUrvaka soca rakhanA caahie| kitane hI logoMkA kahanA hai ki khAnepInekI cIjeM yadi videzameM na bhejI jAyeM to Aja kama varSA hone para bhI dezameM itanA anna hai,jisase prajAkA kisI prakAra nirvAha ho sakatA hai| varSA kI kamI aura adhika tAse yadyapi vizeSa upaja nahIM nahIM huI hai,para'kAma calane lAyaka anna kaI prAntoMmeM ho jaayegaa| phalataH bhAratIya sarakArakA kartavya hai ki vaha, isa samaya annakA vidaza jAnA yathAzItra roka de / saMvata 1956 ke akAla meM jisa bhAvase anna bikatA thA, isa samaya kaI annoMkA bhAva usase bhI car3hA huA hai / usa samaya ghI 26) 27) mana taka bika gayA thaa| aura aura bhI kitanI hI Avazyaka vastue~ sastI thIM; para isa samaya to khAne pahanane AdikI sabhI cIjoMmeM Aga lagI hai / phalataH yadi vartamAna akAlakA koI ucita prabandha sarakAra na karegI to dezakI avasthA bar3I hI bhayAnaka ho jaayegii| For Private And Personal Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org 240 Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / " hindI - samAcAra " kahatA hai ki: hama pichale saptAha likha cuke haiM ki bhAratakA akAla jyoM jyoM jamAnA gujaratA hai tyoM tyoM bhayAnaka se bhayAnaka hotA jA rahA hai / akAloMkI bhayAnakatA jyoM jyoM jamAnA bItatA hai bar3hatI hI jAtI hai / isake mukhya cAra sababa hama batA cuke haiM aura sAtha hI yaha bhI likha cuke haiM ki jaba taka yaha dUra na hoMge taba taka bhAratakA pIchA akAloMse nahIM chUTa sakatA / isa samaya hindustAna ke akAlako dazA bar3I bhayAnaka hai| barasAta ke dina sUkhe gujare, tamAma jAmA bItane ke kinAre para hai, para pAnI nhiiN| eka hI prAnta nahIM, balki eka sire se dUsare sire taka yahI hAla hai / cAroM ora maha~gIkA kaSTa dikhAI de rahA hai / zaharoM meM cAroM ora binA naukarIvAle jiyAdA bhaTakate najara Ate haiM / bambaI meM apanI tanakhAha bar3havAneke lie 75 miloMke eka lAkha majadUroMne har3atAla kara dI hai / aisI har3atAla hindustAna ke itihAsa meM kabhI nahIM huI thii| 1 " avadhavAsI " lakhanaU apane 29 janavarI 1919 ke aMka meM likhatA hai ki: koI tIna mAsa pUrva yaha AzA utpanna huI thI ki moTA kapar3A jisase garIboMkA kAma calegA, sarakArI udyogase kucha sastA bikegaa| sarakAra niyata dara para kaI prakArakA moTA kapar3A becane aura bikabanekA prabandha kara rahI hai, yaha samAcAra pracarita honeke bAda kapar3A kaI dinoM taka sastA bikA, Adhe dAmoM taka utara gayA thA / parantu phira vahI gati ho gaI aura sarakArI saste kapar3ekA na kahIM patA hai aura na koI samAcAra hI hai / 'gharI bharameM ghara jare aura DhAI gharI For Private And Personal Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 241 durbhikSa / bhadrA ' isI ko kahate haiN| akAla aura kapar3ekI maha~gIse garIba prajA hAya hAya kara rahI hai aura sarakArI yantra apano cira abhyasta zAhAnA cAlase hI cala rahA hai| isameM sandeha nahIM ki hamAre liye 'turanta kapar3A sastI dara para becane kA prabandha kiyA jAya' kaha denA jitanA sahaja hai, utanA hI sahaja rAjakIya karmacAriyoM ke liye nizcayako kArya meM pariNata karanA nahIM hai; parantu samayakI Ava. zyakatA aura prajAkI vikaTa vipattikA dhyAna bhI to koI cIja hai| hameM sandeha hai ki jina adhikAriyoM para ba~dhI dara para miloMse kapar3A taiyyAra karavAne aura use ucita mUlya para bikavAnekA bhAra DAlA gayA hai ve apane uttaradAyitvakA yathArtha anubhava kara rahe haiM / kapaDekI maha~gIse eka aura durbhAva bhI phaila rahA hai| mUrkha loga samajhate haiM ki lar3AI abhI banda nahIM huI / unakA tarka hai ki-lAkha samajhAie para kauna sunatA hai-yadi lar3AI banda ho gaI hotI to kapar3A sastA ho jAtA / idhara buddhimAna logoMkI sammati hai ki atirikta samara-lAbha para atirikta kara baiThAnekA nizcaya hI ma~hagIkA vAstavika kAraNa hai / yadi sacamuca yahI kAraNa hai to sarakArako turanta atirikta kara ugAhanekA vicAra tyAga denA cAhie / samara banda ho jAne para usakA lagAnA sarvathA anucita hai / aiMglo-iNDiyana tathA bhAratIya sabhI eka svarase atirikta karakA virodha kara rahe haiM, parantu sarakAra cupa hai / yaha beparavAI ati nindya hai| yadi hama bhUlate nahIM haiM to, dAyitva pUrNa adhikAriyoMko sUcanAmeM svIkAra kiyA gayA thA ki tIna varSakA kAma calAne bharako bhAratameM kapar3A maujUda hai| itanA kapar3A hote hue bhI, yaha maha~gI aura bhI burI tathA bejar3a hai / sarakArako zIghra hI kucha kara dikhAnA cAhie / For Private And Personal Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikSa / "hindI-baMgavAsI' 3 pharavarI 1918 I. ke akameM likhatA hai bhanna aura vastra manuSya-jIvanake sarvApekSA adhika Avazyaka dravya haiM / binA annake manuSya jI nahIM sakatA; binA vastrake manuSya lajjA nivAraNa kara nahIM sakatA / phira bhI isa samaya yaha donoM hI Avazyaka dravya atIva duSprApya ho gaye haiN| ina donoM dravyoMkA mUlya itanA adhika ho gayA hai ki inheM daridra to daridra, madhyazreNIke bhI manuSya AsAnIse pA nahIM sakate haiN| jisa samaya kevala vastu maha~gI aura anna sastA thA usa samaya kevala digambarIkA bhaya thaa| isa samaya ina donoM dravyoMke mahAgha ho jAnese digambarIkI bhI AzaGkA hai| akAla mRtyuko bhI AzaGkA hai; kevala Aza GkA hI kyoM, aneka sthaloM meM digambarI aura mRtyu donoM hAthase hAtha milA paizAcika nRtya karatI dikhAI detI haiM / nahIM jAnate ki ina donoMke atyAcArase bhAratavAsiyoMkI rakSA kaise hogI ? yUropIya yuddhake uparAnta jaba samagra bhAratameM mahAryatA dikhAI dI thI, taba bhArata sarakArane agrasara ho yaha kahA thA ki isa yuddhake samaya bhAratIya anna dezAntarita karane kA adhikAra yUropIya vyavasAyiyoMke hAtha nahIM; bhArata-sarakArake hAtha rhegaa| yaha kaha isa sarakArane yaha adhikAra yUropIya vyavasAyiyoMke hAthase nikAla apane hAtha liyA thaa| sAtha-sAtha isakA suphala bhI prakaTa huA thaa| bhAratIya bhannakI car3hI huI dara ekAeka gira gaI thii| kintu yaha ba ta kucha hI samaya taka rhii| isake uparAnta vaha dara eka bAra phira car3hane lagI / car3hate-car3hate vaha bahuta car3ha gii| isa samaya yaha For Private And Personal Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikss| 243 caramako pahu~cI hai / saca to yaha hai ki isa samaya bhAratIya annakI dara yahA~ taka car3ha gaI hai; jahA~ taka isakI raphtanI yUropIya vyavasAyiyoMke hAtha rahanese bhI na car3hI thii| phira bhI isa viSayameM cAroM ora sannATA chAyA huA hai / kisI tarahakI kaiphiyata nikala nahIM rahI hai; isake pratikArake sambadhameM koI suvyavasthA hotI nahIM dikhAI detI hai| isa viSayameM kisI bhI prAdezika sarakArakI orase vizeSa koI bAta kahI nahIM gaI hai / gata saptAha eka bihAra sarakArane eka acchI bAta kahI hai / usakI orase kahA gayA hai ki isa samaya isa pradezameM annakI jaisI mahAdhatA upasthita hai usase kRSakoMmeM takAbI baoNTanekI vyavasthA hone kI bar3I AvazyakatA pratIta huI hai| ho takAbIkI vyavasthA; kintu eka isI vyavasthAse sAre bhAratakA mahApratA-janita hAhAkAra kaise miTa sakegA? isa viSayameM jaba taka bhArata-sarakAra koI suvyavasthA na karegI taba taka logoMkA yaha kaSTa kaise miTegA? mahArghatAke phalase sArA deza udvigna hai; koTi koTi manuSya annakI jvAlAse sUkhe jA rahe haiM; kyA isa samaya bhI bhAratIya annako vaidezaki raphatImeM rukAvaTa utpanna karane kI AvazyakatA upalabdha kI nahIM jAtI hai ! vastrakI mahArghatA bhI kama Avazyaka prazna nahIM / bahutere lajjAzIla manuSya lajjA parityAga karane se pahale apanA jIvana parityAga kara diyA karate haiM / abase kucha samaya pahale aisI kitanI hI durghaTa. nAe~ ho cukI haiN| kauna jAnatA hai ki isa samaya bhI ho na rahI hoNgii| aisI hI isa bhISaNa AvazyakatAke miTAnekA kyA upAya ho rahA hai ? abase kucha samaya pahale bhArata-sarakAra samagra bhAratake liye For Private And Personal Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 244 bhAratameM durbhikSa / STANDarDa vastra banavAne para udyata huI thii| isake phalase bhAratIya vastrakI mahAryatA kucha ghaTa gaI thii| kintu jaise hI vastra-vyavasAyiyoMko yaha vidita huA ki garjanake uparAnta varSaNa na hogA yAnI isa sarakArI AjJAke anusAra kArya na hogA; vaise hI una sabane vastrakI girI huI dara eka bAra phira car3hA dii| isa samaya vastrako dara prAyaH pUrvavat hai / bhArata-sarakArake isa garjanake anusAra bhAratake sambhavataH eka pradezameM varSaNa huA hai| isa pradezako nAma bihAra aura ur3IsA hai| usa dina isa pradezakI sarakArakI orase prakaTa kiyA gayA hai ki isane apane pradeza meM pracura saMkhyaka sarakArI vastra ma~gA unheM vilAyatI vastrakI apekSA saikar3e pIche tIsa yA cAlIsa rupaye kama dara para becanA Arambha kiyA hai| hama jahA~ taka samajhate haiM, anyAnya bhAratIya pradezoM meM aise vastrakA pracAra nahIM huA hai / usa dina baGgIya vyavasthApaka-sabhAmeM isa viSayakA eka prazna hone para sarakArakI orase kahA gayA,--" vastrakI dara gira jAne se sarakArI vastra ma~gAye na gaye ! ina vastroMkA ma~gAyA jAnA ghaTanAcakra para nirbhara karatA hai|" subhAnallAha ! kitanI pyArI bAta hai| baGgAla-sarakArako isa bAtakI khabara hI nahIM ki sarakArI vastrake Agamanake samAcArane hI vastrakI dara girAI aura usake na Anese yaha girI huI dara eka bAra phira car3ha gaI / isa taraha isa viSayakA abhAva dUra karaneke sambandhameM pratyakSameM abhI taka koI bhI upAya kiyA nahIM gayA hai| yaha bAta ThIka nahIM / hama ina donoM abhAvoMkI ora bhArata-sarakArakI dRSTi AkRSTa karate haiN| yahI samaya hai ki bhArata sarakAra ina For Private And Personal Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikSa / donoM abhAvoMkI ora dhyAna de-inake miTAneke sambandhameM koI upayukta vyavasthA kre| bhAratavarSakI isa samaya atyanta bhayakara sthiti hai| yadi hama aba bhI apane pairoM nahIM khar3e hue to dezakI dazAkA sudharanA asaMbhava hai / bhAratavAsiyoMko apanI dazA sudhAranekI svayaM ceSTA karanI cAhie, aba dUsaroMkA muMha tAkanekA samaya nahIM hai / jarA vicArie, 19 vIM sadIke pichale 25 varSoMmeM do karor3a paccIsa lAkha manuSya durbhikSase mare, arthAt prati varSa 10 lAkha, prati mAsa 86 hajAra aura prati dina 2880 aura prati ghaNTA 120 evaM prati miniTa 2 bhAratIya barAbara 25 varSoM taka durbhikSase marate rahe / una dinoM hI jaba prati miniTa do manuSya mare to jarA AjakA andAjA Apa hI lagA lIjie ki kitane bhAratavAsI prati miniTa bhUkhake mAre prANa chor3a rahe haiM ! hAya yaha durbhikSa hai yA bhAratavarSakA antima dRzya ! bhAratavAsiyo, yaha nizcaya mAna lo 'ki jaba Apa Ananda-pUrvaka palaMga para sukhase leTe haiM taba na jAne Apake kitane deza-bhAI bhUkhoM marate isa saMsArase bidA ho rahe haiM ! koI esA nahIM jo unake mukhameM pAnIkI bUMda bhI jAphara DAle ! mAtA-pitAke jIvita rahate bhUkhase vyAkula ho, binA anna unake hRtkhaNDa choTe choTe bAlaka prANa visarjana kara rahe haiM / aura bAdameM svayaM bhI prANatyAga rahe haiN| yadi mAtAne pahale prANa tyAga diye haiM to baccA kSudhA-tRSAse pIr3ita apanI mRta mAtAke stanoMko cUsa rahA hai aura antameM rote rote bhUkhase tar3aphar3Ate hue, hatAza ho kara usIkI chAtI para Apa bhI prANa dor3a detA hai ! ziva ! ziva ! kaisA lomaharSaNa bhayAnaka dRzya hai| For Private And Personal Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratame durbhikSa / bhAratake kone kone meM yahI dRzya dikhAI par3atA hai| unakI lAzoMkA antyeSTi saMskAra kaue, zvAna, gaddha aura siyAra karate haiN| hAya ! kaisI pASANako bhI zatakhaNDa karanevAlI hamAre dezakI avasthA hai| pyAre bhAratake sapUto ! Apa kisa tAnameM aphalAtUna haiM / dhore dhIre yaha durbhikSa nizAcara bhAratake eka eka putrako isI bhA~ti bhUkhoM mAra DAlegA, bhAratakA nAma miTA degA, RSiyoMke papitra nAma aura RSi santAne sadAke liye saMsArase uTha jaaveNgii| pyAre dezabhakto! mAtRbhUmike liye balidAna honevAle vIro! apane bhAratavarSakI hInAvasthA para dhyAna do, apane bhAiyoMke karuNa-krandana para cAra A~sU bahAo ! aba bhI sa~bhalo, nahIM to phira pchtaaoge| For Private And Personal Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir prishisstt| " It is better to follow the real truth of things than an imaginary view of them." - Machiavelli. kisI bAtake sambandhameM vAstavika satyakA jAnanA, usake khayAlI citrase kahIM acchA hai| + + DigabI sAhaba " 1769 se 190. takameM mara gye|" 2,2500000 manuSya bhUkhase cArlsa eDavarDa rasela " 1833 ke madrAsake durbhikSameM jhuNDake jhuMDa manuSya sar3akoM para mara gaye / gA~voMkI sar3akeM eka bar3e bhISaNa kSetrakA dRzya dikhAtI thI / gaMTorakI pA~ca lAkhakI AbAdImeMse do lAkha AdamI bhUkhase tar3apa tar3apa kara mara gaye / san 1873 meM uttarIya bhAratake durmikSameM dasa lAkha manuSyoMne prANa khoe / 1866 meM ur3IsAkI tihAI bhAbAdI, prAyaH dasa lAkha manuSyoMkI jAneM, hA anna ! hA bhanna ! For Private And Personal Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 248 bhAratameM durbhikss| karate hue gii| 1869 ke uttarIya bhAratake durbhikSameM mRtyu saMkhyA, 12,50,000 thii| 1827 ke durbhikSameM kevala tIsa lAkha bhAratavAsI sarakArI sahAyatA pAkara jIvita rahe / moTe hisAbase san 1891 se 1901 I. takameM jana-saMkhyA meM assI lAkha manuSyoMkI kamI huii|" ___ + + + + + __" hisAba lagA kara dekhanese mAlUma huA hai ki akele bhAratasaciva mAnanIya lArDa jArja hemilTanane jo rupaye vetanake rUpameM prApta kiye the, ve nabbe hajAra bhAratIyoMkI vArSika Ayake barAbara the|" + + DigabI mahodaya "bhAratavarSase prati varSa prAyaH 16, 50,00,000) ru0 kA gehU~ aura cAvala bAhara bhejA jAtA hai| " + + mi0 rasela "DeDhasau varSoMmeM akAlase 2,80,00,000 manuSyoM ke mara jAnekA jo atulanIya lekhA hai, usakA pradhAna kAraNa bhUmikA lagAna aura jamInake pahekI praNAlI hai................jo sabase nirbala logoM para bhArI bojha DAlatI hai|" For Private And Personal Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir durbhikss| 249 "durbhikSoMkA nikaTastha kAraNa anAva STi hai, kiMtu usakA bhI AraMbhika aura mUla kAraNa.............lagAna aura TeksakI praNA __" bhAratIya kisAnako saMsAra meM sabase adhika Taiksa denA par3atA hai| usako apanI AmadanI para prati zata 55 kA Taksa denA par3atA hai| nagaroMke vyApArI tathA ramya nagaroMke sukhasvAmI kurasItor3a svayaMbhuoMko kisAnoMkI apekSA bahuta hI kama kara denA par3atA hai, tisa para bhI aise manuSya maujUda haiM jinheM durbhikSa par3ane para Azcarya hotA hai !" ___+ + mi0 saNDaralaiNDa--- " bhAratIya durbhikSa vartamAna samayakI sabase Azcarya-janaka aura romAJcakArI bAta hai, dinoM dina ve adhika par3ate jAte haiM aura sAtha hI sAtha unakI kaThoratA bhI bar3hatI jAtI hai / inakI mRtyu. saMkhyA bhayAnaka hai|' DAkTara AlphreDarasala velensa The final and absolute test of good government is the well-being and contenment of the people-not the extent of the Empire or the abundance of the revenue and the trade. Tried be this test, how seldom have we succeeded in ruling subject peoples ? Recurrent famines and plague in India ; discontent, chronic want and For Private And Personal Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir bhAratameM durbhikss| Av misery; famines more or less severe and continuous depopulation in our sister-island at home-these must surely be reckoned among the most terrible and most disastrous failures. of the nineteenth century. "The viilage in India has been the fundamentel and inderstuctible mist of the Social system, serviving the down fall of dynesty after dynesty. zrIyut aravinda ghoSa--- "What I cannot do not now in the sign of what I shall do hereafter. The sense of impossibility is the begining of all possibilities." mAratapitAmaha dAdAmAI navarojI This system of all European service in India is the root cause and curse of all India's evils, woes and suffering." "If is liberty alone which fits men for liberty. This proposition, like every other in politics, has its bounds, but it is for safer than the counter doctrine , wait till they are fit. For Private And Personal Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir gfri M mahAtmA gopAla kRSNa gokhale " India needs to.day above everything else that the gospel of " Swadeshism" should be proached to high and low, to prince and to peasant, in town and in hamlot, till the service of motherland becomes with us as over mastering a passion as it is in Japan. mahAtmA rAnADe " The true end of our work, is to renovate, to purify and also to perfect the whole man by liberating his intellect, olevating his standard of duty, and developing to the full all his powers. Till so renovated, purified and perfected, we can never hope to be what our ancestors once wore-a chosen people, to whom great tasks were alloted and by whom great deeds were performed. Where this feeling animates the worker, it is a matter of comperative indifference in what particular direction it asserts itself and in what particular methoed it proceeds to work. With buoyant hope, with a faith that never shriks duty, with a sense of justice that deals fairly by all, with unclouded intellect and power fully cultivated, and, lastly, with a love that over-leaps all For Private And Personal Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 252 . HITTA TI www. no bounds removated India will take her proper rank among the nations of the world, and be the.master of the situation and of her own destiny. This is the goal to be reached, this is the promised land. ( Aftas ?). Happy are they who see it in distant vision, happier those who are permitted to work and clear the way on to it, happiest they who live to see it with their eyes and tread upon the holy soil once more. Famine and pestilence, oppression and sorrow, will then be myths of the past, and the Gods will then again descend to the earth and associate with men as they did in times which we now call mythical." samApta. For Private And Personal Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hindii-gaurv-grnthmaalaa| isa utkRSTa graMthamAlAke sthAyI grAhakoMko nIce likhI isakI saba pustake paunI kImatameM dI jAtI haiN| saphala-gRhastha / a~garejIke prasiddha lekhaka sara oNthara helpsake niSa. ndhoMkA anuvAda / isameM mAnasika zAntike upAya, kArya-kuzalatA, kuTumbazAsana, hRdayakI gaMbhIratA, saMyama Adi para suMdara vivecana hai / nayA saMskaraNa mU. ) 2 Arogya-digdarzana / mala-lekhaka mahAtmA gAMdhI / pustaka pratyeka gRhastha ke lie bar3I upayogI hai / pustakameM havA, pAnI, khUrAka, jala-cikitsA, miTTI ke upacAra, chUtake roga, baccoMkI sa~bhAla, sarpa bicchU AdikA kATanA, DUbanA yA jalajAnA Adi aneka viSayoM para vivecana hai / tIsarA saMskaraNa mU. 10) 3 kAMgresake pitA mi* hama / kAMgresake janmadAtA, bhAratameM rASTrIya bhAvoMke utpAdaka, manuSya-jAtike parama hitaiSI, svArtha tyAgI mahAtmA mi. ghumakA yaha jIvana-caritra pratyeka dezabhaktake par3hane yogya hai / mUlya bAraha Ane / 4 jIvanake mahattvapUrNa praznoM para prakAza / jemsa elanakI pustakakA sarala-sundara anuvAda / pratyeka yuvakake par3hane lAyaka caritra saMgaThana meM bar3I upayogI pastaka hai / nayA saMskaraNa mU0 // -) 5vivekAnanda (naattk)| svAmI vivekAnandane amerikAmeM jo hindUdharmakA pracAra kiyA, usakA isameM sandara citra khIMcA gayA hai / dezabhaktikI pavitra bhAvanAoMse yaha nATaka bharA huA hai / mU0 1) ru. 6 svadezAbhimAna / isameM kitane hI aise videzI ratna-ratnoMkI khAsa khAsa ghaTanAoMkA ullekha hai, jinhoMne apanI mAtRbhUmikI svAdhInatAkI rakSAke lie apanA sarvasva balidAna kara saMsArake sAmane eka ucca Adarza khar3A kara diyA hai / nayA saMskaraNa / mUlya / ) 7 svarAjyakI yogyatA / svarAjyake viruddha jo ApattiyA~ uThAI jAtI haiM unakA isameM bar3I uttamatAke sAtha khaNDana kara isa bAtako acchI saraha siddha kara diyA hai ki bhAratako svarAjya milanA hI cAhie / mU. 1) ru. 8ekAgratA aura divyazakti / isameM divyazakti--Arogya, Ananda, sakti aura saphalatA kI prAptike sarala upAya batalAye gaye haiN| sji0m01|0) For Private And Personal Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir 9 jIvana aura zrama / parizrama karanese ghabar3AnevAle aura parizrama karaneko burA samajhanevAle bhAratake lie yaha pustaka saMjIvanI zaktikI dAtA hai / zrama kitane mahatvakI vastu hai, yaha ise par3hanese mAlUma hogaa| mUlya Der3ha rupayA, sa. 1me) 10 praphulla ( nATaka ) / hamAre dharoM aura samAjameM jo phUTa, svArtha, makadamebAjI, IrSA-dveSa Adi aneka doSoMne ghusa kara unheM naraka dhAma banA diyA hai unake saMzodhana ke lie mahAkavi giriza bAbUke utkRSTa sAmAjika nATakoMkA ghara gharameM pracAra honA cAhie / mUlya 13) saji0 1 // ) ru. 11 lakSmIbAI / jhA~sIkI rAnIkI yaha jIvanI bar3I khojake sAtha likhI gaI hai / sarasvatIke sampAdakakA kahanA hai ki " kevala isI pustakake lie marAThI sIkhanI cAhie / " mUlya 1 / ) 20, khajildakA 107) 12 pRthvIrAja (naattk)| bhAratake suprasiddha vIra pRthvIrAja cohAnane gajanIke durdamanIya mugala samrATako parAjita kara puNyabhUmi bhAratakI rakSAke lie jo apUrva Atma-balidAna kiyA thA usI vIrakA vIrarasa-pradhAna caritra isameM citrita kiyA gayA hai / muu0||) mahAtmA gA~dhI / chaH sundara citroM-sahita / hiMdI sAhityameM yaha bahuta ghar3I aura apUrva pustaka hai / isake pahale khaNDameM mahAtmAjIkI 132 pRSThoMmeM vistRta jIvanI hai aura dUsare khaNDameM mahAtmAjIke lagabhaga 80 mahattvapUrNa vyAkhyAnoM aura lekhoMkA saMgraha hai; aura unameM aise vyAkhyAna bahuta haiM jinheM hiMdI-saMsArane bahuta hI kama par3hA hai / pRSTha saMkhyA lagabhaga 475 / mU0 3) ru.| 14 vaidhavya kaThora daMDa hai yA zAnti ? bhAratIya Adarzako girAnevAle vidhavA vivAhase hone vAlI durdazAkA . bar3A hI mArmika aura hRdayako hilA denevAlA citra isameM khIMcA gayA hai / mu. ), saji. 1 / / ) 15 AtmavidyA / naye DhaMgase likhA huA vedAnta viSayakA yaha apUrva graMtha hai / isameM saMkSiptameM para bar3I sundaratAke sAtha vedAntake mahAna graMtha yogavaziSThakA sAra de diyA gayA hai / isakA marAThIse anuvAda zrIyuta paM0 mAdhava rAva sapre bI0 e0 ne kiyA hai| mU0 2) ru0, kapar3e kI ji0 2 // ) ru.|| 16 samrATa azoka / yaha eka utkRSTa aura bhAva pUrNa upanyAsa hai / For Private And Personal Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir hindImeM aise bhAva-pUrNa upanyAsa bahuta hI kama haiM / isameM azokakA vizvaprema, mahAtmA moggalI-putra tiSya aura dheSThI upaguptakI parahita-sAdhanakI samujjvala bhAvanAe~, kumAra bItAzokakA bhrAtRprema, pramilAkA kArasthAna aura indirA tathA jitendrakA svargIya prema AdikI ekase eka bar3hakara sudhA-syandinI, rasabhInI kahAnI par3hoMge taba Apa mugdha ho jAya~ge mUlya 2 // )50 kapar3e kI ji0 3 / ) / 17 balidAna / mahAkavi girizacaMdra dhoSake eka utkRSTa sAmAjika nATakakA anuvAda / isameM vara-vikrayase honevAlI durdazAkA citra bar3I kAruNika bhASAmeM khIMcA gayA hai, jise par3ha kara Apa ro uTheMge / dezaM aura jAtiyoMko hAlatase ApakA hRdaya ta malA utthegaa| sAre hindI-sAhityameM zAyada hI isake jor3akA koI nATaka ho| una logoMko bhI yaha nATaka avazya par3hanA cAhie jinameM kanyA-vikraya jArI hai| mU. 20 kapar3e kI ji. 1) -. 18 hindajAtikA svAtantrya-prema / hindI-sAhityameM svataMtra likhI huI eka utkRSTa pustaka / isameM svataMtratA-prAptike lie balidAna honevAlI hindUjAtiko vIratAkA jvalaMta citra khIMcA gayA hai, jise par3ha kara ApakA roma roma phar3aka uThegA / bhASA bar3I ojasvI hai / mU0 ru01), sjild)| 19 cA~dabIbI-( nATaka ) baMgAlake prakhyAta nATakakAra zrIyut kSIrodaprasAda vidyAvinoda ema0 e0 ke vIrarasa-pUrNa nATakakA anuvAda / isameM bIjA. purakI vIranArI bagama cA~da-sulatAnAkI adbhuta vIratA aura kSamatA, dezake ucharate hue bAlakoMkA janmabhUmike lie apUrva balidAna aura marAThe vIra raghujIkI hRdayako hilAdenevAlI svAmIbhakti AdikI vIra aura karuNa kahAnIko par3ha kara ApakA hRdaya bhara AyegA / nATaka bhAvapUrNa aura bar3I utsukatA bar3hAnevAlA hai / mUlya 11), kapar3a kI pakkI jildake 1 // 1) ru. 20 bhAratame durbhikSa-le. paM0 gaNezadatta zarmA / kaI pustakoM ke AdhAra para likhA gayA svataMtra graMtha / bhAratameM jaba a~garejoMkA rAjya sthApita nahIM huA thA taba anna, vastra, ghI, dUdha Adi sabhI vastue~ khUba sastI-pAnIke bhAva--thIM; dezameM kyA garIva, kyA dhanI sabhI sukhI the; durbhikSa, mahAmArga Adike upadrava taba kabhI kahIM nAma mAtrako ho jAyA karate the aura jabase For Private And Personal Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir a~garejoMkA prabhutva sthApita huA tabase dezake saba vyApAra-dhandhe videziyoMke hAtha cale gaye; dezakI kArIgarI, kalA-kauzala ghar3I-RratAse barabAra kara diye gaye; anna, vastra, dUdha, ghI AdikI abhUta-pUrva ma~hagIne garIba bhAratIyoMko tabAha kara diyA; zatAbdiyoMse bhAratakI chAtI para durbhikSa-dAnava lomaharSaNa tAMDavanatya kara rahA hai| jisa bhArateM 750 varSoM meM kevala 18 akAla par3eso bhI dezavyApI nahIM, prAntIya -- usI meM sirpha sau varSoM meM 31 dAruNa akAla par3e aura unameM savA tIna karor3a manuSya kAla-kavalita hue ! dezakI isa romAJcakArI durdazAko par3ha kara pattharake jaisA hRdaya bhI dahala uThegA aura sahAnubhatikI AhoMke sAtha A~khoMse A~sU girane lgeNge| pratyeka sahRdaya bhAratavAsIko eka bAra yaha pustaka avazya par3hanI cAhie / mU. 1) ru. pakkI jildk|) 21 svAdhIna bhArata-le0mahAtmA gA~dhI / bhArata parAdhIna hai-gulAmIkI ber3iyoMse jakar3A huA hai / vaha svAdhIna kaise ho sakatA hai, isI viSaya para satya, dRr3hatA aura nirbhIkatAse mahAtmAjIne isa divya pustaka vivecana kiyA hai| saMkSiptameM isa pustakako mahAtmAjI ke sAre jIvanakA anubhava samajhie / isa pustakakA ghara-gharameM pracAra honA cAhie / isI vicArase isakA mUlya bhI kama rakkhA gayA hai / 150 pRSThoMkI pustakA mUlya sirpha bAraha aane| __ 22 mahArAjA raNajItasiMha-le. paM0 nandakumAradeva zarmA / koI 25-30 graMthoM ke AdhAra para likhA gayA paMjAba kesarI raNajItasiMhakA svataMtra aura mahattvapUrNa jIvanacarita / ise paMjAbakA sau varSAkA itihAsa samajhie / paMjAba kesarI bar3e vIra aura pratibhAzAlI antima hindU rAjA hue haiN| paMjAba jaba bar3I bikaTa sthitimeM thA aura cAroM ora khUna-kharAbI aura mArakATakA bAjAra garma thA taba paMjAba kesarI apanI lokottara vIratA aura buddhise thor3e hI varSAmeM sAre paMjAba para vijaya karake use ekAdhipatya zAsanake chatratale le aaye| unameM adbhuta saMgaThana-zakti aura zAsana-kSamatA thii| unakI vIratA aura mahAprANatAkI videzI vidvAnoMne bhI bar3I tArIpha kI hai| pratyeka dezAbhimAnIko paMjAba kesarIkI yaha vIra rasa-pUrNa jIvanI par3hanI cAhie / mU0 1 ) ru0 saji. 21) ru. mainejara-gA~dhI hindI-pustaka bhaMDAra, kAlabAdevI--bambaI For Private And Personal Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir For Private And Personal Use Only