________________
રાયચંદભાઈનાં કેટલાંક સ્મરણે ઉપર અંતરાનંદની છાયા હતા. ભાષા એટલી પરિપૂર્ણ હતી કે તેમને પિતાના વિચારો બતાવતાં કોઈ દિવસ શબ્દ ગાતો પડ્યો છે એમ મને યાદ નથી. કાગળ લખવા બેસે ત્યારે ભાગ્યે જ શબ્દ બદલતાં મેં તેમને જોયા હશે; છતાં વાંચનારને એમ નહિ લાગે કે ક્યાંયે વિચાર અપૂર્ણ છે કે વાક્યરચના તૂટેલી છે, અથવા શબ્દની પસંદગીમાં ખાડ છે.
આ વર્ણન સંચમીને વિષે સંભવે. બાહ્યાડંબરથી મનુષ્ય વીતરાગી નથી થઈ શકતો. વીતરાગતા એ આત્માની પ્રસાદી છે. અનેક જન્મના પ્રયને મળી શકે છે એમ હરકોઈ માણસ અનુભવી શકે છે. રાગોને કાઢવાનો પ્રયત્ન કરનાર જાણે છે કે રાગરહિત થવું કેવું કઠિન છે. એ રાગરહિત દશા કવિને સ્વાભાવિક હતી એમ મારી ઉપર છાપ પડી હતી.
મેહાનું પ્રથમ પગથિયું વીતરાગતા છે. જ્યાં સુધી જગતની એક પણ વસ્તુમાં મન ખેંચેલું છે ત્યાં સુધી મોક્ષની વાત કેમ ગમે ? અથવા ગમે તે તે કેવળ કાનને જ—એટલે જેમ આપણને અર્થ જાણ્યા કે સમજ્યા વિના કઈ સંગીતને કેવળ સૂર જ ગમી જાય તેમ. એવી માત્ર કર્ણપ્રિય ગમ્મતમાંથી મોક્ષને અનુસરનારું વર્તન આવતાં તો ઘણા કાળ વહી જાય. આંતર વૈરાગ્ય વિના મોષની લગની ન થાય એવી વૈરાગ્યલગની કવિની હતી.
વાણક તેહનું નામ, જેહ જઠું નવ બોલે, વણિક તેહનું નામ, તેલ ઓછું નવ તેલ, વણિક તેહનું નામ, બાપે બોલ્યું તે પાળે,
વણિક તેનું નામ, વ્યાજ સહિત ધન વાળે. વિવેક તોલ એ વણિકનું, સુલતાન તેલ એ શાખ છે; વેપાર ચૂકે - વાણિયા, દુખ દાવાનળ થાય છે.”
–શામળ ભટ્ટ
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
