________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ જેને રૂપ, રસ, ગંધ, પશ અને શબ્દ છે, તે જડ કહેવાય છે.
જેને રૂપ નથી, રસ નથી, ગંધ નથી, પશ નથી અને શબ્દ નથી, કિ તુ જ્ઞાન છે, બુદ્ધિ છે, સુખ-દુઃખને અનુભવ છે, તે ચેતન કહેવાય છે.
સંસારીઓનું ચૈતન્ય જડની સાથે એવી રીતે ભળી ગયેલું હોય છે કે, જડની સહાય વિના રહી પણ શકતું નથી અને પ્રગટ પણ થઈ શકતું નથી. એનું એ જ એક કારણ છે કે, “સંસારસ્થ જી મૈતન્યસ્વરૂપવાળા હોવા છતાં જડને ચાહે છે, જડની પ્રાપ્તિમાં આનંદ માને છે અને જડના વિયેગમાં દુઃખ અનુભવે છે.”
જડની સાથે આ રીતે એકમેક થઈ ગએલું ચૈતન્ય, એ અત્યારે જડને જ એક પિતાનો આધાર માને છે. આ જાતની જડની પરાધીનતા એ જ મૈતન્યના વિવેકગુણને વિનાશ કરવા માટે પ્રબળ નિમિત્ત છે.
* જડ-ચેતનનું પૃથક્કરણ : ચેતન અને જડ એ આસપાસમાં એકમેક જેવા થઈને રહેલા હોવા છતાં, જડ તે જડ છે, ચેતન તે ચેતન છે.
જેમ દૂધ અને પાણી, તું અને અગ્નિ, વાયુ અને જળ એ પદાર્થો ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં, પરસ્પરમાં મળી જાય છે તે પછી, તેની ભિન્નતા અનુભવવી મુશ્કેલ પડે છે, તેમ ચેતન અને જડ એ બંને પરસ્પરમાં મળી જતાં, બેઉની ભિન્નતા કળવામાં મુશ્કેલી પડે છે. તે પણ
