Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ସ
LEA
2n Edsdich
2H1EET
R
aREasterଆରେ ପାଣ୍ଡିଆ
ACK
੫üਲੀ (ਮਨੂੰ 5 ਪਿ82613 ਹਹ।
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
017611 14.02
૫૫
આસ્તિકતાનો આદર્શ પ. પૂ. પં. શ્રી ભદ્રં કરવિજયજી ગણિવચ
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશક : વિમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટ C/o. ચંદ્રકાંત કાંતિલાલ શાહ 11નવરંગ કેલેની નવરંગપુરા, અમદાવાદ-૩૮૦૦૦૯ લેખક : પ. પૂ ય શ્રી ભદ્રકવિજ્યજી ગણિવર્ય* સંશોધિત બીજી આવૃત્તિ પ્રિન્ટર્સ અજ્ય પ્રિન્ટર્સ ન્યુ મારકેટ, સુરેન્દ્રનગર
રૂા. ૧૦-co : પ્રાપ્તિસ્થાને : ગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય ગાંધી રોડ, ફૂવારા સામે-અમદાવાદ-૧ સેમચંદ ડી. શાહ સેવંતીલાલ વી. શાહ સુષા કર્યાલય, જીવનનિવાસ સામે, ૨૦, મહાજન ગલી, ૧લે માળ
પાલીતાણુ (ઐરાષ્ટ્ર) ઝવેરી બજાર, મુંબઈ-૨ સરસ્વતી પુસ્તક ભંડાર જેન ધાર્મિક તત્ત્વજ્ઞાન પાઠશાળા રતનપળ, હાથીખાના આરતી સી. બ્લોક નં. ૫ અમદાવાદ
જૂના નાગરઘસ રોડ,
અધેરી (ઈસ્ટ) મુંબઈ-૬૯ શાહ જશવંતલાલ ગિરધરલાલ ૩૦૪ દેશીવાડાની પોળ, અમદાવાદ-૧ શ્રી શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ પુસ્તક ભંડાર મુ. શંખેશ્વર Viaહારીજ (ઉત્તર ગુજરાત)
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા
પ્રકરણ
0
X
૧૦.
૧૨
વિષય
પૃષ્ટ તત્વોની ચિંતાનું કારણ અવિદ્યાનો પ્રચાર... એક વિવેકના અભાવે.
.. ૧૨ આજને વિજ્ઞાનવાદ.....
••••૧૮ ઉપકારક ચૌતન્યવાદ
•. ૨૨ હિતને પરમ આધાર...
.૩૨ ઉપકારક પ્રમાણ..
૩૯ છઘનું કર્તવ્ય...
• ૪૫ પાયાના પ્રશ્રને....
૪૮ મહાનગુણ...
૫૮ આત્મા અમર છે.. આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે.
૧.૭૯ આત્માનો ત્રીજો ચે અને પાંચમે ગુણ.....
૮૫ પુણ્ય અને પાપને વિવેક... . જીવનો મોટામાં મેટો શત્રુ... .. ...૧૧૧ અણમેલ ધન... લિ વન.
... ....૧૧૯ દશનશાસ્ત્ર..
૧૨૬ વૈરાગ્ય..
••• ૧૩૦ અમાપ ઉપકારક શ્રી જિનવચન .... સર્વજ્ઞનાં. વચને સંદેહથી પર છે ૧૫૧ સર્વોચ્ચ પ્રામાણિક મત
* ..*.૧પ૯ શ્રદ્ધાસંપન આત્માની વિચારણ ૧૬૬ આધિભૌતિકવાદ યાને જડવાદનું સ્વરૂપ અને રહસ્ય...
.:૧૭૩ આત્મતત્તવને માનવું જ પડે... ૧૮. જડવાદ ....
૧૯૩ સુખને ઉપાય
••• ...૨૦૧
૯૨
૧૭
૧૮ ૧૯ ૨૦. ૨૧.
مر مر مم مم مم مم
૨૨
૨૩
૨૪
૫
२१
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકાશકનું નિવેદન
વર્તમાન યુગમાં લેકોના જીવનમાં સાત્વિકતા, સુવિચાર અને સદવર્તનનું સર્જન કરે, ક્ષમા, નમ્રતા, સ્નેહભાવ, પરોપકાર, કૃતજ્ઞતા, આસ્તિકતા વિગેરે દૈવી ગુણ કેળવવાની તાલાવેલી જગાડે, એવા વિશિષ્ટ સાહિત્યની ઘણી જરૂરિયાત છે. એથીયે આગળ વધીને કહીએ તે લેક જીવનમાં પરમાત્મપ્રેમ-ભક્તિ, સાધુસેવા, દયાભાવ અને તત્વજ્ઞાન પ્રત્યે વિશેષ અભિરુચિ જાગૃત થાય તેવું વાંચન પીરસવાની ખાસ જરૂર છે.
પૂ. પંન્યાસજી મહારાજશ્રીના હાથે લખાયેલ લખાણ તત્વપ્રેમી આત્માઓ માટે અતીવ ઉપકારી બને તેવું છે. તેઓશ્રીના લખાણમાં પાને પાને અને વાકયે વાકયે શાસ્ત્ર, યુક્તિ અને અનુભવપૂર્ણ અપૂર્વ તત્ત્વચિંતન પીરસવામાં આવ્યું હોય છે, જેનું સ્વસ્થ ચિત્તે આસ્વાદન કરવાથી આપણું જન્મજન્મની તૃષ્ણા શમી જાય છે, વિષય કષાયના ઉકળાટ શાંત થઈ જાય છે અને ચિત્ત અત્યંત પ્રસન્ન અને પવિત્ર બને છે. અનુભવસિદ્ધ એક મહાન તત્ત્વ ચિંતક મહાત્મા પુરુષની કલમે આલેખાયેલી આ વિચારધારા આપણને તત્ત્વ ચિંતનની કોઈ નવી દુનિયાનું દર્શન કરાવે છે. આપણા કલ્યાણના દ્વાર ખોલી આપે છે.
પૂ. પંન્યાસજી મહારાજ સાહેબના હાથે લખાયેલ અને સંગ્રહીત થયેલ આવું ઉત્તમ સાહિત્યને વધુને વધુ પ્રગટ કરવાનું સૌભાગ્ય અમને સદા મળતું રહે અને તે દ્વારા આપણા સૌના જીવનમાં તત્વને પ્રકાશ પથરાતે રહે અને આપણે બધા નિર્વિધન પણે મેક્ષ માર્ગમાં આગળ વધતા રહીએ એજ મંગલ મનેકામના !!!
લી. શ્રી વિમલ પ્રકાશન ટ્રસ્ટના
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રવચન
નાસ્તિક તે ઘણા લેકે દેખાય છે, પણ તેમાંય ખરેખર નાસ્તિક કેટલા હશે? - નાસ્તિકની જે વ્યાખ્યા છે અને તેને જે ફલિતાર્થ છે, તે નરમાં લેતાં આ સવાલ જાગી પડે છે.
ધર્મશાસ્ત્રોની દષ્ટિએ ‘નાસ્તિક તેને કહેવામાં આવે છે, જે પરલેક, આત્મા, મેક્ષ વગેરે અતીન્દ્રિય પદાર્થો ચમચક્ષુથી દેખાતાં નથી, માટે–સ્વીકારતા નથી. ખેર. અત્યારે આ વિષય ઉપર ચર્ચા ન કરતાં આપણે આગળ વધીએ.
- નાસ્તિકની આ વ્યાખ્યામાંથી જ એક વાત ફલિત થાય છે, કે નાસ્તિક તે છે જે ચર્મચક્ષુથી દેખાય તેને સ્વીકારવા એકદમ તૈયાર છે.
તે મારો સવાલ છે કે નાસ્તિક તરીકે ગણાતાધર્મકિયા વગેરે નહિ કરતા-લે કે શું ખરેખર નાસ્તિક છે ખરા? શું તેઓ દેખાતું બધું ય માનવા માટે એમ તૈયાર છે ખરા?
શુ ચીંથરે ઊડતા ટેરેલીનના બુશ શર્ટની તે વાતવિકતા તેમણે સ્વીકારી છે ખરી? શું સ્મશાનમાં રાખની ઢગલી બની જતી કેઈ રૂપવતી રમણીની આંખે દેખી વાસ્તવિકતા તેઓ સ્વીકારે છે ખરા?
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
શું બાગમાં કરમાએલાં ગુલાબની તે અકાટય હકીકત તેમને માન્ય થઈ છે ખરી?
શું ઈટ-મટેડાનાં ખંડીએમાં પરિવર્તન પામતાં રાજ-મહાલયોમાં પ્રગટેલા પદાર્થની વિનાશિતાના મહાસત્યને તેમણે સ્વીકાર્યું છે ખરું ?
જે “ ખે–દેખાતું” પણ હદયથી સ્વીકારવામાં આવે તે ય આ જગતું કેવું વિનાશી છે ? એ સત્ય સ્પષ્ટપણે હૃદયમાં અંકિત થઈ જાય. અને તેમ થતાં જ કદાચ એ નાસ્તિક મોટો આસ્તિક કહેવાય, તેવી જીવનપદ્ધતિને સ્વામી બની જાય.
પૂર્વોકત ન દેખેલું પણ માનવું તે આસ્તિકતા છે. દેખેલું જ માનવું તે નાસ્તિકતા છે,
પણ અફસ! જગતમાં ખરી નાસ્તિકતા પણ જડતી નથી.
અનિત્યમાં નિત્યતાની, અશરણમાં શરણ્યની, એકમાં અનેકતાની શુચિમાં શુચિ વગેરે બુદ્ધિ કરીને આ જગ આખું ય અવળે રવાડે ચડયું છે.
આથી જ વિજ્ઞાનવાદ, ભેગવાર અને તકવાદના સાણસામાં અયાત્મવાદ સપડાયે છે.
આથી જ જીવનની મોક્ષપ્રધાનતાના સ્થાને ભેગપ્રધા– નતા ગોસ્વાઈ ગઈ છે.
આથી જ શાસ્ત્રમતિ સામે. બહુમતિ અને ધર્મવાદ સામે જમાનાવાદ આવી ઊભા છે.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
રે ગુણા ‘કુ' કહેવાયા છે અને અવગુણેા જાહેર કરાયા છે!
"
જે કાળમાં ને પણુ સોંપૂર્ણ રીતે સ્વીકારવાની તૈયારી નથી તે કાળમાં અષ્ટ-અતીન્દ્રિય પદાર્થોને સત શ્રદ્ધાની આંખેાથી દેખાડી આપવા એ કાઇ નાનીસૂન પુરુષાર્થ નથી. એ સામા પૂરે આગળ ધસવા જેટલી પ્રચોંડ સકલ્પ-શકિતથી જ સંભવિત છે.
આ ગ્રન્થના લેખક પૂજ્યા, શ્રી પરમકારૂણિક, વિશ્વવાસલ્યમૂર્તિ, સંયમનિધિ પન્યાસ ભગવ ંત શ્રીમદ્ ભદ્રંકરવિજયજી મહારાજા સાહેબ છે. ઘણાં વર્ષો પૂર્વે તે કૃપાલુના યૌવનેત્તર કાળમાં જ સર્જન પામેલે આ ગ્રન્થ છે. તાજેતરમાં કેટલાક પરિમાનપૂર્વક પુનઃ પ્રકાશિત થઈ રહ્યા છે.
પરમકૃપાલુશ્રીના હૈયામાં વિશ્વાસભ્ય કેવુ હસેાઢસ ભરાઈને ઉભરાયુ હશે, તે તે આ પુસ્તક વાંચતાં જ સમજાશે. જિનાગમેાની અકાય દલીલેના ખજાને ભે એ કરીને લેખકશ્રી ભારેમાં ભારે પુરુષાર્થ ખેલત્તાં, જાણે કે, તમામ ભજ્ગ્યાત્મ એને આસ્તિક અનાવીને ધમ માગે દેહતા કરી દેવા માટે કટિબદ્ધ બન્યા હાય તેવુ આ ગ્રન્થ-વાંચન કરતાં સ્પષ્ટપણે સંવેદન થાય છે.
ધન્ય છે! તેએશ્રીની અકારણવત્સત્તાને ! ૧૨૨કારૂણિકતાને !
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮
હવે તા એક વયે આવી પહાંચેલાં, વિશિષ્ટ કાર્તિની અજાતશત્રુની આખાલ, સર્વાંગસુંદર શ્રમણ-પ્રતિભા ધરાવતા, આ મહાપુરુષ જૈન સઘમાં કેઇથી અજાણ્યા નથી. વળી તેમના એ સયમપ્રત, આત્મરમણ, વાત્સલ્યભરપૂર ‘વિરાટ’ને મારા જેવે ‘વામન' સ્વરૂપન કરાવતાં ન્યાયને બદલે અન્યાયજ કરી બેસે તે ભયથી પણ અત્રે કલમ ચલાવી શકતે નથી.
હવે આપણે ગ્રન્થ ઉપર ઊડતે છતાં મહત્વને ષ્ટિપાત કરીએ.
પૂર્વ ભૂમિકારૂપે પ્રથમનાં આઠ પ્રકરણે) પસાર થયા બાદ, નવમાં પ્રકરણથી આ ગ્રન્થ એના ભરદ્વરિય પ્રવેશ કરે છે અને જોતજોતામાં પક્કડ જમાવી દે છે. આ નવમા પ્રકરણથી લેખકશ્રીએ અતીન્દ્રિય પદાર્થોઆત્મા, ક, પરલેાક, પુણ્ય, પાપ, સ્વ વગેરેની શાસ્રોકત દલીલેથી લેાકભેગ્ય ભાષામાં ખૂબ સરસ રજુ આત કરી છે.
ત્યાર પછી આવા અદ્દભુત પદાર્થાને જીવનમાં ન જચવા દેનાર તત્ત્વને સમા પ્રકરણમાં ખૂલ્લુ કરવામાં આવ્યું છે, જેનું નામ છે, ‘સ્વાર્થવૃત્તિ.'
જ્યારે પરહિતચિન્તા સમષ્ટિગત રીતે મદ્રે પડે છે (કે તેવી ફરજ પડે છે) ત્યારે જ પ્રજામાં આસ્તિકતાને પ્રવેશ મુશ્કેલ બની જાય છે, તેમ લેખકશ્રી ફરમાવે છે.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
તેઓશ્રી જણાવે છે કે ખરેખર તે યથા પહિતચિ તકાથી આ જગત અત્યન્ત ઋણી છે,કે જેઓ શાસ્ત્રાભ્યાસના અતિ ભારે પુરુષાથી જગતના જીવેાના હૈયે પડેલા નાસ્તિકતાના અંધકારનું ઉન્મૂલન કરે છે. એ પેાતાની સાધનાનાં અળ દ્વારા જગતને સન્માર્ગે ચડાવે છે.
અગીઆરમા પ્રકરણમાં આસ્તિકતાના હૈયાના મક્રિ માં પ્રવેશ આપતાં પહેલાં જરૂરી ‘પાઈલેાટ-કાર' જેવું એક તત્ત્વ નિરૂપે છે. તેઓશ્રી કહે છે કે, જે આત્માને “હુ” કાણુ છું ? કયાંથી આવ્યે છું? વગેરે અલ્પયનમાં જ જન્મી શકતી ખેાજ-વૃત્તિ પેદા થાય, તે તેના માટે આસ્તિક બનવુ એ બહુ મુશ્કેલ કામ રહેતુ નથી. આત્માની એળખમાંથી જ કમ`, મેક્ષ, પરલેાક વગેરે પદાર્થો જ્ઞાનચક્ષુની સામે રમવા લાગી જાય, તે અત્યંત સંભવિત છે. વળી આ વિના આધ્યાત્મિક જીવનમાં નિશ્ચિત ગતિ, સ્થિરતા વગેરે પ્રાપ્ત થઇ શકતાં પણ નથી.
ત્યાર પછી બારમા અને તેરમા પ્રકરણમાં આત્માના અસ્તિત્વ પછીના અન્ય ગુણા જ્ઞાન, આનંદ, સ્વતંત્રતા અને અશ્વય ઉપર પ્રકાશ ફૂંકવામાં આળ્યેા છે.
ચૌદમા પ્રકરણમાં પુણ્ય, પાષ અને ધર્મ-અધમ ઉપર વિચાર કરાયા છે.
પંદરમાં પ્રકરણમાં જીવના સૌથી માટે આંતર શત્રુ મિથ્યાત્વ છે એ વાત સમજાવી છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
એળમા પ્રકરણમાં આત્માનું અણમેલ ધન-સમ્યકત્વ જણાવાયું છે.
સત્તરમાં પ્રકરણમાં પૂજ્યશ્રીએ કૃતિમ રીતે સર્વધર્મ સમાનતાના પ્રચારની, કૃતિમૌત્રીની લાગણીમાંથી પ્રગટ થએલી પ્રવૃત્તિ ઉપર સખ્ત અણગમે વ્યકત કરીને, અઢા૨માં પ્રકરણમાં અસલ અને નકલના ભેદનું ગાન કરીને; દંભને ત્યાગ કરવા સાથે વૈરાગ્યભાવની પ્રાપ્તિ ઉપર વિશદ વિવેચન કર્યું છે.
ઓગણીસમા પ્રકરણમાં જિનવચનની સર્વોપરિતા ખૂબ સુંદર રીતે સિદ્ધ કરવામાં આવી છે. તેની સાથે જ્ઞાનનય અને કિંયાનય ઉપર ચિંતન કરતાં, અવાતરમાં–કિયાને જડ કહેનારાઓને માર્મિક જવાબ આપ્યા છે. એમાં એઓશ્રીએ એક વાત તો ખૂબ જ સરસ કહી છે કે, “જે આટલી જડ-ક્રિયા પણ તે ક્રિયાકારકે ન કરતા હતા તે તેમનામાં જે જડત્વ વગેરે દેખાય છે તેનું પ્રમાણ અત્યંત વધુ હેત.” - તે કૃપાલશ્રીએ આજના બુદ્ધિજીવી શિક્ષિત વર્ગને પણ ખૂબ મીઠી ભાષામાં સલાહ આપી છે કે, “ધર્મક્રિયાકારોની હાંસી ઉડાડવામાં જ તમે તમારા શિક્ષિતપણાનો ઉપયોગ ન કરતાં જીવંત ધર્મક્રિયા આચરીને દેખાડે તે જ તમારા માટેનું મેગ્ય વર્તન છે.”
વિસમાં પ્રકરણમાં શ્રદ્ધાનું અતિ મહાન ફળ બતાવતાં
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
જણાવ્યું છે કે, “જે લાભ સર્વને પ્રાપ્ત થાય છે તે જ લાભ તેમના વચન ઉપરની અકાટય શ્રદ્ધાથી તે શ્રદ્ધાવાન આત્માને પણ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે.
અહીં એકલેક ટાંકીને તેઓશ્રી જણાવે છે કે જેણે શ્રદ્ધાથી સર્વજ્ઞ શાસ્ત્રને જીવનમાં સર્વત્ર અગ્રેસર બનાવ્યું તેણે તે દેવાધિદેવને જ અગ્રેસર બનાવી દીધા.” જિનેશ્વર ભગવતેએ માત્ર જીવ વગેરે તને શાબ્દિક રીતે કહ્યા નથી પણ ભેદ, પ્રભેદો જણાવવા સાથે વિરતારથી એવા પ્રતિપાદિત કર્યા છે કે જેવા બીજા કોઈ દાર્શનિક પ્રતિ– પાદિત કરી શક્યા નથી.
એકવીસમા પ્રકરણમાં સર્વજ્ઞ એવા પરમાતમાં રાગાદિથી રહિત હતા તેના શાસ્ત્ર પ્રમાણે આપીને લેખકશ્રી વાચકોને કહેવા માંગે છે કે આવા જિન-ભગવાનના અતીન્દ્રિય-પદાર્થો અંગેનું કઈ પણ નિરુપણ અત્યંત થથાર્થ જ હોય; અવિસંવાદી હોય માટે તેને આંખ મીંચીને સ્વીકારવું જોઈએ.
બાવીસમા પ્રકરણમાં શ્રદ્ધાસંપન્ન આત્માની અદ્ભુત વિચાર રજૂ કરાઈ છે જેને વાંચતાં આત્મા ભાવવિભોર ગદ્દગતા અવશ્ય અનુભવશે.
તે પછીનાં ત્રણ પ્રકરણમાં આધિભૌતિકવાદીઓના ચાર માર્ગો અને તેનું નિરાકરણ આપવામાં આવ્યું છે. જડવાદના હિમાયતીઓની દુષિત ચિત્તવૃત્તિને દષ્ટાંત સાથે છતી કરવામાં આવી છે.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
અને છેલ્લે સાચા સુખની વ્યાખ્યા અને તેને પામવાના ઉપાય બતાવીને છવીસમું પ્રકરણ પૂરું કરવામાં આવ્યું છે.
વિશ્વમાત્રના ભવ્યાત્માઓને આસ્તિક અને અંતે ધાર્મિક બનાવવા માટે લેખકશ્રીએ આ ગ્રન્થ લખવાનો જે ભગીરથ પુરૂષાર્થ કર્યો છે. તેમના સહુ તેનાથી રાણી બની ધૂકયા છે. આ ઋણભારમાંથી મુકત થવાને એક જ ઊપાય છે કે, તેઓશ્રીએ ફરમાવેલા આસ્તિક્તા નામના પદાર્થને આત્મસાત કરો અને પછી તરત ધાર્મિકતાના પથ ઉપર ડગ માંડી દેવા.
આવા અદ્ભુત ગ્રંથરતનનો આજના યુગમાં ભારેમાં ભારે પ્રસાર કરવાની તાતી જરૂરીઆત છે. એ માટે ભક્તવર્ગે પિતાનું વિશિષ્ટ આદાય દાખવવું જરૂરી છે. જે તેઓ તેવું ઔદાર્ય દાખવશે તે આ એ ગ્રંથ છે જે અનેક ભવ્યાત્માઓના-ખાસ કરીને તર્ક કે બુદ્ધિથી જ વાતે કરવાને ટેવાએલા યુવાનો અને યુવતીઓના જીવનમાં આશ્ચર્યજનક પરિવર્તન લાવવાનું કામ કરશે.
વર્તમાન જૈન સંઘ માટે આના કરતાં વધુ રૂડું બીજુ શું હોઈ શકે?
જિનાજ્ઞાવિરુષ્ય કોઈ પણ લખાયું હોય તો અંતઃ કરણથી ક્ષમાયાચના સાથે વિરમું છું. ભાયખાલા મુંબઈ ૨૭] વિ. સં. ૨૦૩૪,
ગુરૂપાદપઘરેણું મુનિ ચન્દ્રશેખરવિજયજી
ભાદરવા વદ દસમ
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
બે બોલ
આ ગ્રન્થનું નામ “આરિતકતાને આદર્શ છે. તેના રચયિતા છે, ગુરુદેવ, પૂજયપાદ, પંન્યાસ પ્રવર શ્રી ભદ્રંકરવિજયજી ગણિવરશ્રી. આ ગ્રંથમાં પૂજ્યપાદશ્રીની શ્રેષ્ઠ આસ્થાપૂર્વકની શ્રી જિનેશ્વરદેવના શાસનની પરમ ભક્તિ સહજ રીતિએ દષ્ટિગોચર થાય છે.
સાચે આસ્તિક તે છે, કે જેને આત્મામાં આસ્થા છે, સ્વર્ગ, નરકાદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થોમાં આસ્થા છે, તેને બધ કરાવનાર શ્રી જિનવચનમાં આસ્થા છે. આવો આસ્તિક આત્મા જડ પદાર્થોના ગમે તેવા આકર્ષક આવિષ્કારો પ્રત્યે લવલેશ પણ આકર્ષાતો નથી. કારણ કે તેની આસ્થા આત્મામાં હોય છે, આત્માના ગુણોમાં હેય છે, અને તે ગુણોની પ્રાપ્તિ વડે અક્ષય આત્મિક સુખ પ્રાપ્ત થાય તે સત્યમાં પણ તે પૂરે આસ્થાવાન હોય છે.
આજનો કહેવાતે વિજ્ઞાનવાદ એ વાસ્તવમાં જડવાદને જ પુરસ્કર્તા છે. રેડીયે, ટેલીવીઝન, કેમેરા, સીનેમા અને એવા બીજા પણ જડ પદાર્થોના આવિષ્કાર દ્વારા તેણે ઝાકઝમાળ જરૂર ઉભી કરી છે, પરંતુ તેમાં સાચું આત્મિક સુખ આપવાની તે લેશ પણ શક્તિ નથી. મડદું સજીવન ન થાય તેમ જડ પદાર્થોના મહાનમાં મહાન આવિષ્કારો પણ ચેતનને સુખી ન કરી શકે.
આસ્તિકતાના અંગભૂત આ મુદ્દાઓનું ન્યાય તેમજ
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
યુતિ સંગત નિરૂપણ કરવા સાથે પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીએ કૃતજ્ઞતા, પરોપકાર, વિષયવિરકિત, શ્રી જિનવચનની અમાપ ઉપકારતા અને આત્માના ગુણો વગેરેનું પણ એવું તલસ્પર્શી નિરૂપણ કર્યું છે, કે જે વાંચતાં-વિચરતાં જડ તરફનું આકર્ષણ દૂર થાય છે, આત્મરૂચિ પ્રગટ થાય છે અને આત્મામાં શ્રી જિનેવરદેવના શાસનના અસીમ ઉપકાર અંકિત થાય છે. હૃદય પરમાત્મ-શાસન પ્રત્યે અભાવવાળું બને છે.
અને તેમાંય “શ્રદ્ધા સંપન્ન આત્માની વિચારણ” નામના બાવીસમાં પ્રકરણમાં જે કાંઈ લખ્યું છે તે તે સુવર્ણના પતરા ઉપર કેસરથી લખીને દરરોજ ભાવપૂર્વક મનન કરવા જેવું છે,
આ પુસ્તકમાં શ્રી જિનદર્શનનું હાર્દ છે, તેમ કહેવાતા, વિજ્ઞાનવાદ, જમાનાવાદ,ભેગવાદ, તકવાદ આદિનું સ્પષ્ટ સ્વરૂપ પણ રજુ થયેલું છે. અને તેની અનર્થકારિતામાંથી બચવાના સચોટ ઉપાયાનું નિરૂપણ પણ છે. તાત્પર્ય એ છે કે શ્રી જિનાજ્ઞા પ્રત્યે પરમ આસ્થાવાન અને પરમ ચિંતકનું બિરુદ પામેલા પૂજ્યપાદ ગુરુદેવશ્રીએ આ પુસ્તકમાં સર્વ જીવોના હિતને કરનારું ઉત્તમ તવામૃત પીરસ્યું છે.
પુસ્તકની ભાષા સરળ છે, દલીલે અકાટય છે, વસ્તુ પ્રવાહ અખંડ છે. નિરુપણમાં જાય છે, પક્ષપાતરહિતતા
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
છે. પક્ષ છે તે માત્ર સ` માંગલકારી ધર્મને.
જડ પદાર્થોના જજંગલમાં અટવાઇ પડેલા જીવેાને આ પુસ્તક ભેમીયા સમાન છે, નાસ્તિકાને આસ્તિક બનાવનારુ છે, આસ્તિકા માટે આત્મનિષ્ઠા વધારનારુ છે અને આત્મ નિષ્ઠાવાનને આજ્ઞનિષ્ઠ બનાવનારું છે, કારણ કે શ્રી વીતરાગ પરમાત્માની વાણીનુ પાન કરીને કૃતકૃત્ય અનેલા ભક્તિ અને ચૈત્રી પૂર્ણ ભક્તાત્માના હૃદયનું આમાં ગાન છે.
ધીમે ધીમે ચાવી ચાવીને, હાંસ હાંસે એકાગ્રતાપૂર્વક આ પુસ્તકનું વાંચન-મનન કરવાની વિન ંતિ છે, જો એમ થશે તે એમાંથી જીવનના સાચા રાહ મળશે, આત્માનું ઘર જડશે, પરમાત્મા પ્રતિ ભક્તિ જાગૃત થશે, જગતના તમામ જીવેા પ્રત્યે મૈત્રી જાગશે, પાપ પ્રવૃત્તિ મઢ પડશે ધમામાં પ્રવૃત્તિ સુલભ થશે, અને આત્મા પરમાનન્દ મેાક્ષપદના સાચા અધિકારી બનશે.
શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસર નવરંગ કાલોની
નવર’ગપુરા અમદાવાદ-૯
૫ ૨ દ વિજય ગણી
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રન્થાર્પણ આસ્તિકતાનો આદર્શ ” પામવે, એ આદર્શ આસ્તિકતાને વરેલા સપુરૂની કૃપાનું જ એક ફળ હોઈ શકે. પુરૂષેની સાચી કૃપા પામવાનું સૌભાગ્ય પણ સૌ કોઈને પ્રાપ્ત થઈ શકતું નથી. ઘણા આમાએનું જીવન તો દુષ્કર્મના ભેગે પુરૂષોની વિરાધના કરવામાં જ પુરું થઈ જાય છે. એ વિરાધના, એમને ગુણપ્રાપ્તિમાં પરમ અંતરાય રૂપ નિવડે છે. આદર્શ આસ્તિક્તાદિ સર્વોત્કૃષ્ટ ગુણેને વરેલા સપુરૂષો આ જગમાં કવચિત્ જ નજરે પડે છે અને જેઓની નજરે ચઢે છે, તેમાંથી પણ થોડા જ તે સહુને ઓળખી શકે છે. ઓળખ્યા બાદ પણ તેમનાથી લાભ તે તેથી પણ થોડાને જ થાય છે. તેનું કારણ “સપુરૂની કૃપામાં ખામી હોય છે, એ નથી, કિન્તુ એ કૃપાને ઝીલનારની ખામી એમાં મુખ્ય કારણ છે. આસ્તિકતાદિ સદૂગુણે પામવાના અથ આત્માએ, એ ખામી દૂર કરવા પ્રયાસ કરવો જોઈએ અને એમ થાય તો આજે પણ પુરુષની કપાના ફળરૂપે પ્રાપ્ત થતા આસ્તિકતાદિ સદગુણોની પ્રાપ્તિ દુલભ નથી. જે પુરુષની સંસ્કૃપા વડે લેખકને આસ્તિકતાદિ પરમ સદ્દગુણોને યકિચિત્ મહિમા હૃદયમાં અંકિત થવા પામ્યો છે, તે પુરૂષના પવિત્ર કરકમલમાં આ લઘુ ગ્રન્થ સમર્પણ કરી લેખક કૃતાર્થતા અનુભવે છે. એ સપુરુષનું પવિત્ર નામ છે :પૂ. પરમ શાસનપ્રભાવક, વ્યાખ્યાનવાચસ્પતિ ગુરુવર્ય આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ વિજય રામચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા
લી. મુનિ ભદ્રકવિજયજી
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ :
તવશેની ચિંતાનું કારણ
વાતાવરણની અસર
બહારથી સુંદર લાગતી વર્તમાન જમાનાની મહકતા પાછળ જે વિનાશકતા છૂપાએલી છે, તેને તાગ મેળવવામાં, દુનિયામાં બુદ્ધિશાળી ગણાતે વર્ગ પણ આજે અસમર્થ બને છે.
વાતાવરણની અસર, કેળવણીની અસર, ચલચિત્રની અસર અગર જડવાદની અસર વગેરે જીવને ચકરાવે ચઢાવવાનું કેટલું સામર્થ્ય ધરાવે છે, એ નજરે નિહાળવા માટે વર્તમાન જમાનો એક આદર્શ પ્રદર્શન છે.
આસ્તિક પ્રજાને નાસ્તિક બનાવવા માટે, વિષયથી વિરત પ્રજાને વિષયલંપટ બનાવવા માટે તથા ધર્મને પ્રધાન સમજનાર પ્રજાને “લેકપ્રધાન બનાવવા માટે જે ઝેરી પ્રચારકાર્ય છેલ્લાં ૮૦-૯૦ વર્ષમાં આ ભારતભૂમિ પર થયું છે, તે તત્ત્વજ્ઞ અને વિચારક પુરુષોને આશ્ચર્યની સાથે ભારે ખેદ ઉપજાવનારું છે, એમ કહેવામાં લેશ માત્ર અતિશયોક્તિ નથી.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
र
આસ્તિકતાના આદ
તત્ત્વજ્ઞોનુ દુ:ખ
જગતના તત્ત્વને જાણનારા મહાપુરુષો વમાન જમાનાની મેહકતા પાછળ છૂપાએલી વિનાશકતાને એટલી મધી સ્પષ્ટપણે નિહાળી રહ્યા છે કે, તેમાં ગળાબૂડ દુનિયાનું ભાવિ અનિષ્ટ તેમના હૃદયને ભારે દુઃખ ઉપજાવે છે. કિન્તુ તત્ત્વજ્ઞ પુરુષેાના આ દુઃખને અતત્ત્વજ્ઞાની દુનિયા જોઈ કે જાણી શકતી નથી. તેમના દુ:ખને જોનારા આત્માઓની સખ્યા જગતમાં અતિઅલ્પ હાય છે.
જગત ન જોઈ શકે એટલા માત્રથી તત્ત્વજ્ઞ પુરૂષોની એ ચિતા લેશ માત્ર એછી થઈ શકતી નથી. એ ચિંતાના બેજામાંથી તત્ત્વજ્ઞ પુરુષોને મુક્ત કરાવવાની ચિતા જે આત્માના હૃદયમાં જાગે છે, તે આત્માએ કૃતજ્ઞતા ગુણને સાર્થક કરે છે, તે સિવાયના આત્માએ એટલે ઉપકારીઆના ઉપકારની કઢર કરવા જેટલી ચેાગ્યતાને પણ હજુ પામ્યા નથી એમ સ્વીકારવુ પડે.
કૃતજ્ઞતા ગુણ
અધમ સ્થિતિમાં રહેલા આત્માને ઊંડેંચે ચઢવા માટે અનેક પ્રકારના જે ગુણેાનું અવલ અન લેવુ' અનિવાય છે, તે સ* ગુણેામાં કૃતજ્ઞતા ગુણુ સપ્રથમ છે.
ખીન્દ્ર તરફથી પેાતાના ઉમર થએલા તેમજ થતા
ઉપકારને જાણવા જેટલી ચેગ્યતા પણુ જે ધરાવત
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
તોની ચિંતાનું કારણ નથી, તે આત્મા પિતાના ઉપર કઈ પણ પ્રકારને ઉપકાર નહિ કરનાર આમાઓ ઉપર પણ ઉપકાર કરી શકશે, એવી સમજ રાખતું હોય તે મિથ્યા છે.
પરોપકારાદિ મહાન ગુણે પામવા માટે કૃતજ્ઞતા એ પ્રથમ પગથિયું છે, કૃતજ્ઞતા ગુણની ખાતર પોતાની સમસ્ત જાતને ભેગ આપવાની શકિત આવ્યા પછી જ, બીજા ગુણોની પ્રાપ્તિ આત્માને થવા માંડે છે.
કૃતજ્ઞ આત્મા તે છે, કે જે બીજાએ પિતાના ઉપર કરેલા ગુણને કદી વિસરત નથી. ઉપકારી મહર્ષિ ફરમાવે છે કે, “બીજાએ પિતા ઉપર કરેલા ગુણને પણ નહિ જાણનાર આત્મા અતિ નિષ્ફર. પરિણામને ધારણ કરનારો છે. પરિણામની કોમળતા તેમજ વિશુદ્ધિ માટે કૃતજ્ઞતા ગુણ પરમ આવશ્યક છે, તે નિર્વિવાદ હકીકત છે.
દુપ્રતિકાર કરું? ગુણની શરૂઆત જયારે કૃતજ્ઞતાથી થાય છે, ત્યારે સૌથી પ્રથમ જગતના તે ગુણ પામી શકે, એ માટે તત્વદશી આત્માઓએ દુકg wાર માતાપિતાનું વિધાન જગતના જીવોને બેધરૂપે બક્યું છે.
પિતાનાં સંતાનનું ભલું ચાહવામાં કે ભલું કરવામાં કોઈ પણ પ્રકારને પૌગલિક મેહ કે ઐહિક સ્વાર્થ જેમને
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદ
ન જ હાય, એવાં, માતા-પિતા આ જગતમાં ભાગ્યે જ જડે તે જાણવા છતાં પણ એ દીદી મહાપુરુષે એ માતા-પિતાને દુપ્રતિકાર તરીકે ઓળખાવી, તેમની સેવા માટે જ જગતને પ્રેરણા આપી છે.
જગતની આગળ માતાપિતાના મેહ કે સ્વાને રજૂ કરવાને બદલે તેમના ઉપકારને જ રજૂ કર્યા છે. એ ઉપકારને ખલેા ી પણ વળી શકે એવે નથી, એમ ભારપૂર્વક જણાવ્યું છે. તેમજ એ ઉપકારને આંશિક બદલા જે પ્રકારે વાળી શકાય તેમ છે, તે પ્રકાર પણ સ્પષ્ટતાપૂવ ક દર્શાવ્યા છે.
જ્ઞાનીઓના ઈરાદા
જગતના જીવો ઉપર માતા-પિતાને ઉષ્કાર અમાપ છે, એ ઉપકારને ખલે સામાન્ય ઉપાયાથી વળી શકે તેમ નથી, એ કારણે માતા-પિતા જીવે ત્યાં સુધી તેમની સર્વોત્તમ ભક્તિ કરવી એ ગૃહસ્થાના ધમ છે,’ એમ કહેવામાં જ્ઞાનીએ લેશ પણ સ કાચ ધરાવતા નથી.
જ્ઞાનીએના આ આદેશની પાછળ કાઈ પણ શુભ હેતુ હાય, તે તે કૃતજ્ઞતા ગુણના વિકાસ કરાવવાને છે. ગૃહસ્થપણામાં કૃતજ્ઞતા ગુણુને વિકાસ એ રીતે જ થઈ શકે એમ છે. એ ગુણના વિકાસની ખાતર માતા-પિતાના મેહ કે સ્વાર્થની સામે જોવાના સ્પષ્ટ નિષેધ છે. એમના મેહ કે સ્વાથ એમના માટે ગમે તેટલેા નુકસાનકારક
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
તરવાની ચિંતાનું કારણ હોય, તે પણ એનાથી જેઓને ઉપકાર થયે છે, તેઓએ તે આગળ વધવા માટે એ ઉપકારને જ મુખ્ય બનાવે છે.
એ ઉપકારને જેઓ મુખ્ય બનાવે નહિ, તેઓ કૃતજ્ઞતા ગુણને પામી શકે નહિ. અને જે આત્માઓ કૃતજ્ઞતા ગુણથી વંચિત રહી જાય, તે આત્માઓ બીજા એક પણ સાચા ગુણને કઢી જ પામી શકે નહિ.
ગુણેનું બીજ દુનિયાની કોઈ પણ ચીજથી માતા-પિતાના ઉપકારને બદલો વળી શકે તેમ નથી, એને સ્વીકાર કર્યા સિવાય આત્મા ધર્મના માર્ગમાં આગળ વધી શકતો નથી.
માતા-પિતાના ઉપકારે દુપ્રતિકાર છે, એવી માન્યતા ધરાવનાર આત્મા, જ્યાં સુધી સંસારમાં રહે છે
ત્યાં સુધી તે પિતાના માતા-પિતાની ભક્તિમાં તત્પર રહે છે. એથી તે અનેક દુર્ગણોને ભેગ થતો બચે છે. જેના જીવનમાં માતા-પિતા કે વલેની ભકિતએ મુખ્ય છે, તેના જીવનમાં અભિમાનાદિ દુર્ગણે કે વિષયવિલાસાદિ પાપવાસનાઓ અમર્યાદિતપણે કદી જ પ્રવેશ પામી શકતી નથી.
આ કૃતજ્ઞતા ગુણનું અધિકાધિક પાલન કરવા માટે આત્મા જેમ જેમ ઉત્સાહિત થતું જાય છે, તેમ તેમ તેનામાં બીજા અનેકાનેક ગુણો વિકાસ પામતા જાય છે, એ દષ્ટિએ કૃતજ્ઞતા એ ગુણેનું બીજ છે. એ બીજમાથી
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદર્શ
જ્યારે અંકુરા પ્રગટવાની તૈયારી થાય છે, ત્યારે આત્મા માતા-પિતાના દુષ્પતિકાર ઉપકારને સુપ્રતિકાર બનાવ વાને માર્ગ શોધવા તલસે છે.
ધર્મસેવા
કૃતજ્ઞતા ગુણનું પરિપૂર્ણ પાલન કરવા માટે કૃતજ્ઞ આત્માને સૌથી પ્રથમ જે માર્ગનું દર્શન થાય છે, તે માગનું નામ ધમની સેવા છે.
એક ધર્મની સેવા જ માતા-પિતાના દુપ્રતિકાર ઉપકારને સુપ્રતિકાર બનાવે છે. એ જ્ઞાન થયા પછી આત્મા જે રીતે એ ધર્મની પ્રાપ્તિ માતા-પિતાને થાય તેવા ઉપાયે રોજે છે. તેના કૃતજ્ઞતા ગુણની પિતાના માતા-પિતા ઉપર પણ છાપ પાડે છે. એ છાપની અસર તળે આવેલ માતા-પિતા યા વડીલે ધર્મની પ્રાપ્તિ કરે છે. એ રીતના એગ્ય પ્રયત્નો દ્વારા ધર્મને પામેલ તેઓ દુપ્રતિકાર મટી સુપ્રતિકાર બની જાય છે.
ધર્મ પ્રાપ્તિ માટે અયોગ્ય માતા-પિતા પણ કૃતજ્ઞ આત્માને તે ધર્મની સેવામાં આગળ વધારનાર જ થાય છે. કૃતજ્ઞ આત્મા એવાં માતા-પિતાને ધમી બનાવવા ખાતર સ્વયં ધમ બનવા પ્રયત્ન કરે છે અને એ ખાતર બીજે ઉપાય નહિ જણાતાં વાન ઘાત” માતા પિતાને ત્યાગ પણ કરે છે. એ રીતે માતાપિતાને ત્યાગ કરનાર તે જ જન્મમાં અગર જમાન્તમાં તેમ
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
તત્ત્વજ્ઞાની ચિંતાનું કારણ પ્રકારના સામર્થ્ય દ્વારા અનેક આત્માઓ ઉપર ઉપકાર સ્વયં દુપતિકાર બની જાય છે.
વિચારણું મુખ્ય વિષય કૃતજ્ઞતા ગુણનું આ મહત્તવ સમજનાર પ્રત્યેક આત્મા એ ગુણનાં પાન ખાતર હિતૈષી અને તવેજ્ઞ પુરુષની ચિંતાના બેજાને હલકે કરવા માટે જેટલા શક્ય પ્રયાસ કરે, તેટલા ઓછા છે.
આપણે અહીં જે વિષય વિચારવાનું છે, તે એ છે કે, આજે તત્ત્વજ્ઞ પુરુષની ચિંતાનું મુખ્ય કારણ કોઈ પણ હોય, તે તે વર્તમાન જમાનામાં ફેલાએલી નાસ્તિકતા આદિ વિનાશક બદીઓનો ભોગ થનાર પ્રજાનો ભાવિ અનર્થ છે..
સવગુણઘાતક વાતાવરણ અને વિપરીત કેળવણી દ્વારા પ્રસાર પામતી નિર્ભિક નાસ્તિકતા, સફાઈદાર વિષયલંપટતા અને અજ્ઞાનતાભરી કહેરી ભારતવર્ષના અનેક નિર્દોષ આત્માઓને કારમી રીતે ભેગ લઈ રહી છે.
આસ્તિકતાપ્રધાન, સંતોષપ્રધાન અને ધર્મપ્રધાન દેશની પ્રજામાં નાસ્તિકતા, અસંતોષ અને અધર્મનો પ્રચાર જેટલી ઝડપથી આજે થઈ રહે છે એટલી ઝડપથી પૂર્વે કદી થયે હશે કે કેમ એ એક શંકાસ્પદ વાત છે.
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવિદ્યાના પ્રચાર
તત્ત્વજ્ઞાની દ્રષ્ટિએ મરકી, કોલેરા, ઈન્ફલ્યુએન્ઝા, કાઢ આદિ બાહ્ય રાગો એટલા ભયંકર નથી, જેટલા ભયકર નાસ્તિકતા આદિ આન્તરિક ચેપી રોગે છે.
૨૦:
નાસ્તિકતા
નાસ્તિકતા એ કેાઈ શારીરિક રેગ નથી. એ જો શારીરિક રોગ હોત, તે એની ચિ ંતા કરનારા દયાળુએ પશુ આ દુનિયામાં ઊભરાયા વિના રહેત નહિ. કારણ કે શરીરના સુખને ચાહનારાની સંખ્યા આ દુનિયામાં ઘણી માટી છે.
આમ તે શરીરસુખની ચિંતા લગભગ સહુ કેાઈ કરે છે, કરતા હતા અને કરશે; પરંતુ પેાતાને ભણેલા, ગણેલા અને સમજદાર કહેવડાવનારા વર્ગોમાંથી કેવળ શરીરના સુખની ચિંતા કરનારા જેટલા આ જમાનામાં જન્મ્યા છે, તેટલા પૂર્વે ભાગ્યે જ જન્મ્યા હશે એમ કહેવામાં અતિશયેાકિંત જણાતી નથી.
આજના કહેવાતા ભણેલાઓની ચિંતા મુખ્યત્વે એક જ છે કે, ‘શરીર-સુખ કેમ અધિક લેાગવાય ?' જેમ
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
તવાની ચિંતાનું કારણ જેમ ભણતર વધે તેમ તેમ શરીર-સુખને મેહુ વધે, તે ભણતરને સાચું ભણતર કહેવાય કે કેમ? એ પણ એક વિચારણીય મુદ્દો છે.
ભણતર યાને વિદ્યા ભણતરનો પર્યાય શબ્દ વિદ્યા જેમ જેમ વિદ્યા વધે તેમ તેમ અવિદ્યા નાશ પામે, એ એક સિદ્ધ બાબત છે.
પ્રકાશ અને અંધકાર એક સ્થાને કદી જ સાથે રહી શકતાં નથી. વિદ્યા એ પ્રકાશ છે. અવિદ્યા એ અંધકાર છે. એ બેઉને પરસ્પર વિરોધ છે. આજના જમાનામાં જે ભણતર યાને વિદ્યા જ વધી છે તેમજ વધે છે, તે શરીરસુખનો આટલે મેહ કઈ રીતે ટકી શકે?
આજના મોટા ભાગના માનવીઓએ પોતાના શારીરિક સુખના સંરક્ષણ ખાતર થતી હિંસાને હિંસા ગણી નથી અને પાપને પાપ ગણ્યું નથી. જીવતા પંચેન્દ્રિય પ્રાણીએના સંહાર દ્વારા પણ પોતાને શરીર-સુખ મળતું હોય, તે તેને આજના કહેવાના ભણેલાઓને ઈન્કાર નથી. મદિરા, માંસ આદિ મડાઅભક્ષ્ય પદાર્થોના પણ ભક્ષણ દ્વારા પિતાનું શારીરિક સ્વાથ્ય સચવાતું હોય તે તેનું સેવન કરવા આજના ભણેલે તૈયાર છે. શરીરસુખને આ જાતને મેહ, અવિદ્યામાં જન્મે છે કે વિદ્યામાંથી એની પણ આજના ભણેલા કહેવાતાઓને ગમ રહી નથી.
અવિદ્યા શું છે? અવિદ્યા એટલે એક જાતનું ઘોર અજ્ઞાન.
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદર્શ દુઃખને સુખ માનવું, અસ્થિરને સ્થિર સમજવું, અપવિત્રમાં પવિત્રપણાની બુદ્ધિ પેદા થવી અને અનાત્મ જડ પદાર્થોમાં આત્મત્વને ભ્રમ થે એ બધે અવિદ્યાનો વિસ્તાર છે. જે આજને ભણેલે વર્ગ પણ એવી જ જાતના બુદ્ધિના ભ્રમમાં ઘેરા જ હોય, એને તત્વજ્ઞ પુરૂષ ભણતર કહેવાની ના પાડે, એમાં આશ્ચર્ય જેવું કંઈ જ નથી.
તે ભણતર એ ભણતર જ નથી, કે જે ભણતર પ્રાપ્ત થયા પછી સ્વયં દુઃખસ્વરૂપ અને પરિણામે પણ દુઃખને જ આપનારા કારણેને આત્મા સુખસ્વરૂપ કે સુખને જ આપનારાં સાધનો માને.
હિંસા એ સ્વયં દુઃખ છે કે સુખ? જૂઠ એ સ્વયં દુઃખ છે કે સુખ? ચોરી, અનીતિ કે અન્યાય એ સ્વયં દુઃખ છે કે સુખ મૈથુન પરદારાગમન કે વિધવાગમન એ દુઃખ છે કે સુખ ? પરિગ્રહ, લોભ, અહં ત્વ કે મમત્વ એ દુઃખ છે કે સુખ?
જે ભણતર આટલે પણ વિવેક કરાવી આપવામાં નિષ્ફળ નીવડે છે, તે ભણતરને “ભણતર” કહેવું કે કહેવડાવવું, ઓળખવું કે ઓળખાવવું એ ભણતર શબ્દની ઘોર વિડંબના છે. તત્વજ્ઞાનીઓએ એને વિદ્યાને પ્રચાર નથી મા, કિન્તુ તેઓની દષ્ટિએ એ કેવળ અવિદ્યાને પ્રચાર છે.
દુઃખનાં પરમ કારણ હિંસા, જૂઠ, અનીતિ, વ્યભિચાર કે પરિગ્રડ આદિ
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવિદ્યાનો પ્રચાર કિયાઓ એ કેવળ દુઃખરૂપ જ છે એમ નથી, પરંતુ દુઃખનાં પરમ નિમિત્ત છે.
હિંસા જૂઠ, અનીતિ આદિ દુઃખ છે કે સુખ ? અને તે દુઃખનાં નિમિત્ત છે કે સુખનાં? એ પ્રકારના પ્રશ્નને બુદ્ધિમાને સમક્ષ અવકાશ જ નથી.
જગતનો કોઈ પણ માનવી હિંસા, જૂઠ, અનીતિ આદિ કાર્યો ને દુઃખરૂપ ન માનતે હોય, એવું છે જ નડિ: પરંતુ આસ્તિક અને નાસ્તિમાં અંતર એટલું જ છે કે, નાસ્તિક આત્મા જ્યારે પોતાનો કોઈ પડે, પિતાને કઈ ઠગે, પિતાના પ્રત્યે કેઈ અનીતિભર્યો વર્તાવ રાખે, ત્યારે જ માત્ર સામાને દુઃખ આપનાર અને પાપી માને છે. - આસ્તિક આત્મા તે જેવી રીતે પિતાને દુઃખ આપનાર, છેતરનાર કે વિશ્વાસઘાત કરનારને પાપી અને દુટ માને છે, તેવી જ રીતે પોતે પણ જે જે આત્માઓને પીડે છે, દુઃખ દે છે કે ઠગે છે, તેને પણ પા૫ અને ગુન્હ માને છે, અને તેવા પાપ અને ગુન્હાઓનું માઠું ફળ પિતાને પણ જોગવવું પડશે એમ સ્વીકારે છે,
હિંસા આદિ ઘોર પાપ પોતાના પ્રત્યે કઈ આચરે, ત્યારે તેને પાપ માનવાં, અને પિતે બીજા પ્રત્યે આચરે ત્યારે તેને પાપ ન માનવાં આ પ્રકારને ઘેર અન્યાય કર્મસત્તા જેવી ન્યાયી સત્તા ચલાવી લે, એ શું સંભવિત છે?
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
આસ્તિકતાના આદર્શ
'સત્તા
પરંતુ દુઃખની વાત છે કે નાસ્તિક આત્માએ કસત્તા જેવી કોઈ સત્તા આ જગતમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે, એ માનવા જ તૈયારી નથી.
હિં સાદિક પાપે પેાતાને જ્યારે દુઃખરૂપ છે અને પેાતાની પ્રત્યે તેને આચરનારા સ` પ્રકારની શિક્ષાને પાત્ર છે, એવું માનનાર આત્મા પણ તે જ ક્રિયાઓ જ્યારે પાતે બીજા પ્રત્યે આચરે, ત્યારે તેનુ ફળ કે તેની શિક્ષા નથી એવું માનવાની ધૃષ્ટતા કરે, તેના જેવા અજ્ઞાન, અવિવેકી કે દયાપાત્ર બીજો કાણુ હોઈ શકે? તત્ત્વજ્ઞાની ચિંતા
એવી જ રીતે નાસ્તિક આત્માની મતિમ દતાના ઉદાહરણા આ જગતમાં એટલા વિપુલ પ્રમાણમાં છે કે તત્ત્વજ્ઞ પુરુષાને તેમના જેવા દયાપાત્ર, આત્માએ અન્ય કાઈ નજરે ચઢયા નથી.
પામર અને દીન
પોતાની અજ્ઞાન અને વિવેકશૂન્ય માન્યતાઓના પ્રતાપે નાસ્તિક અનેલે આત્મા, આ મનુષ્યજીવનમાં એકલા પાપનેા સચય કરે છે. એ પાપના ભારથી ભારે
થયેલા તે આત્મા, જીવન પૂરું થયા બાદ કારમા દુઃખને ભાગ થઈ પડે છે. તે વખતે એના ખચવા માટે એની પાસે કાઇ સાધન હેાતું ની તત્ત્વજ્ઞ પુરુષ! આ બધી વસ્તુસ્થિતિ જાણુતા હેાવાથી જગતના નાસ્તિક આત્માઆને સૌથી અધિક દયાની નજરે જુએ છે.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવિદ્યાના પ્રચાર
૧૩
નાસ્તિકે મતના પ્રચાર
નાસ્તિક મતને પ્રચાર, એ જગતના
જીવે માટે
જોખમરૂપ બાબત છે, એ વસ્તુ આજે સારા ગણાતા માણસા પણ વિસરવા લાગ્યા છે. એના પ્રતાપે જગતમાં મતના પ્રચાર અધિક વેગવત બન્યા છે.
ચેપી રાગની જેમ ઘેર-ઘેર આજે નાસ્તિક-મતના વાયુ પ્રવેશ પામી રહ્યો છે. લગભગ બધા એને જ ભણે છે અને એને જ વખાણે છે. એના ફેલાવાથી થતી તેમજ થનારી હાનીની વાત ભાગ્યે જ કયાંક સાંભળવા મળે છે. તેમજ પરિસ્થિતિ પણ એવી કથળી છે કે કોઇ વાત કરવા માગે તે તેને સાંભળવા જેટલી પણ ધીરજ, ફુરસદ કે દરકાર પણ રહી નથી.
નાસ્તિકતાની
ભીષણતા
નાસ્તિકતાના પ્રચાર માટે
દુનિયામાં ભારે પ્રયત્ન થઈ રહ્યા છે, એ જ એક કારણે નાસ્તિકનો પ્રચાર અધિક વેગ પકડતા જાય છે, એમ પણ એકાંત નથી. જેટલા જોરથી આજે નાસ્તિકનો પ્રચાર થઈ રહ્યો છે. તેના કરતાં અનેક ગણા અધિક વેગથી આસ્તિકતાના પ્રચાર કરવામાં આવે, તે પણ નાસ્તિકતા જેટલે આસ્તિકતાનો પ્રચાર થવા તે શકય નથી.
એ ભૂલવા જેવુ' નથી કે નાસ્તિકતા એ એક પ્રકારનો ચેપ છે અને આસ્તિકતા એ એક પ્રકારનું ઔષધ છે.
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
આસ્તિકતાનો આદર્શ છે. ચેપનો પ્રચાર સ્વયં પણ થઈ શકે છે ઔષધનો પ્રચાર પ્રયત્નસાધ્ય છે. વગર પ્રયત્ન નાસ્તિકતાનો પ્રચાર શકય છે, જ્યારે આસ્તિકતાનો પ્રચાર, પ્રયત્ન એટલે પણ ફળે એ નિયમ નથી.
નાસ્તિકતાનું ઉત્પત્તિસ્થાન વિષયલંપટતા છે. જગતનું પ્રત્યેક પ્રાણી વિષયલંપટતાને આધીન છે. પિતાની વિષયલંપટતાના કારણે જગતના જીવોને નાસ્તિક માર્ગ એટલે પસંદ પડે છે, તેટલે અસ્તિક-માગ કદી પણ પસંદ પડતું નથી એટલા જ માટે વહ્યા પુરૂષોએ નાસ્તિક આત્માઓનો સંસર્ગ દૂરથી ત્યજવા યોગ્ય છે, એવું ભારપૂર્વક જણાવ્યું છે.
નાસ્તિકનું પ્રિયસૂત્ર નાસ્તિક મતનો પ્રભાવ કુમળી વયનાં બાળકેથી માંડી, વિદ્વાનમાં વિદ્વાન ગણાતા વર્ગ ઉપર પણ ઝડપથી ફેલાઈ જવાનું કઈ પણ કારણ હોય છે તે વિષયલંપટતાને પોષનારું નાસ્તિકનું નીચેનું પ્રિય સૂત્ર છે.
તwifક યાતનાત્રા, સંઘનો મોમવશ્વના ' નાસ્તિકોનું આ પરમ પ્રિય સૂત્ર છે. જગતમાં તપ અને સંયમ નકામાં છે, એવું નિર્ભિક શિક્ષણ આપવા માટે નાસ્તિક મત સમાન કેઈ શાળા નથી.
તપ અને સંયમને નિર્ભયપણે બિનજરૂરી જાહેર કરવાનું છે કેઈએ પણ બીડું ઝડપ્યું હોય તે તે નાસ્તિક
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
અવિદ્યાનો પ્રચાર
૧૫
મતે ઝડપ્યું છે, નાસ્તિક મત સિવાય કોઈ પણ મત તપ અને સંયમને નિરર્થક કહેવાની હિંમત કરી શકે તેમ નથી. એ જ કારણે આજે નાસ્તિક મત જગતના મોટા ભાગને બીજા બધા મતે કરતાં અધિક રૂચિકર બની ગયે છે.
જર્જરિત કિલ્લે એક નાસ્તિક-મતને છેડી પ્રત્યેક મતવાળાઓ આત્મા, પરલેક, પુનર્જન્મ આદિ પદાર્થોને કોઈને કોઈ સ્વરૂપે માનતા હોવાથી, પિતાના અનુયાયીઓને એક યા બીજા પ્રકારે તપ અને સંયમનું આચરણ કરવા માટે પ્રેરણા
પ્રાણીઓની અનાદિકાલીન સ્વાભાવિક વિષયલંપટતા એ પ્રેરણાની આડે આવે છે. નાસ્તિક–મતને સહુવાસ એ વિષયલંપટતાને ઉશ્કેરે છે. એ કારણે નાસ્તિક–મતનો સંસર્ગ અજાણતાં પણ ન થઈ જાય. એની સાવધાની રાખવા દરેક મતવાળા ફરમાવે છે.
એ સાવધાની પ્રત્યે જેટલી બેદરકારી–તેટલું આત્માનું પતન, એમ ભારપૂર્વક ઉપદેશે છે. એ ફરમાનોને અને ઉપદેશોને પ્રજા જ્યા સુધી વફાદાર રહી, ત્યાં સુધી નાસ્તિકમત ગમે તેટલે મેહક હોવા છતાં, તેને ચેપ પ્રજા ઉપર લાગી શક્યું નથી.
નાસ્તિક–મતના જોરદાર પ્રચારકાર્યો આજે એ ઉપદેશ અને ફરમાનો ઉપર લોકોને પગ મૂકતા કરી દીધા છે.
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
આસ્તિકતાને આદેશ એથી સુરક્ષિત પ્રજા અરક્ષિત બની ગઈ છે. હિતકર ફરમાનો ઉપર એક વખત પગ મૂકી દેવા રૂપ પતન વહાર્યા પછી, તેના તરફ પૂર્વવત્ બહુમાન દાખવવા માટેના પ્રયાસો મોટે ભાગે નિષ્ફળ જાય છે. - નાસ્તિકતાના પ્રચાર સામે રક્ષણ કરવાનો મજબૂતમાં મજબૂત કિલે તેનો સંસર્ગ ત્યજવાનો હતો. તે આજે જર્જરિત બની ગયું છે. જ્યાં સુધી એ કિલે ફરી સુદઢ ન બને, ત્યાં સુધી નાસ્તિક-મતના ચેપથી પ્રજાને સર્વથા સુરક્ષિત રાખવાનું કાર્ય સાધી શાય તેમ નથી.
જ્ઞાનીઓનું મંતવ્ય તપ અને સંયમ એ નિરર્થક યાતના અને વંચના છે, એવું શીખવનાર નાસ્તિક–મત જગતના મોટા ભાગને પસંદ આવી ગમે છે. એનું કારણ આજના જવાની બુદ્ધિમતા નથી, પણ વિષયલંપટતા છે. કેઈ કાળે બુદ્ધિમત્તા નાસ્તિકતાની તરફેણમાં ઊભી રહી નથી અને ઊભી રહી શકે તેમ પણ નથી.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩.
એક વિવેકના અભાવે
*
પ્રમાણ વગરના વાદ
દુનિયામાં અનેક એવા મતા પ્રચલિત છે કે, જેની પાછળ તે મતાના સિદ્ધાંતાને સત્ય સાબિત કરવા તે–તે મતવાળાએ પાસે કેટલાંક પ્રમાણેા હાય છે. પરંતુ તે સ મતામાં નાસ્તિક મત, એ એવા પ્રકારના મત છે કે, જે સથા પ્રમાણશૂન્ય છે.
પેાતાના મતને પણ મત કે દુન તરીકે સ્થાપન કરવા માટે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ તેને માન્ય છે, એવેા દેખાવ જરૂર કરવા પડયા છે; પરંતુ તેને એ દેખાવ એટલે બધા પાકળ છે કે વિચક્ષણ પુરુષા પાસે તે ટકી શકે તેમ નથી.
પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ એવી ઘણી વસ્તુઓ છે કે, જેનેા સ્વીકાર કરવા જતાં નાસ્તિક-મતવાદીઓને પેાતાના સિદ્ધાંતાના ત્યાગ કરવા પડે તેમ છે. પ્રત્યક્ષ પણ તેને તેટલુ જ માન્ય છે જેટલું તેને ઈન્દ્રિયપેાષણમાં સહાયક હાય. પાંચે ઇન્દ્રિયાના ભાગે યથેચ્છપણે ભેગવી શકાય એજ નાસ્તિકમતનું લક્ષ્ય છે. એ ધ્યેયની આડે આવનાર .
૨
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
આસ્તિકતાનો આદર્શ કોઈ પણ વસ્તુ, ચાહે તે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ થનારી હેય, તે પણ તેને માનવા તે તૈયાર નથી.
આત્મા આદિ અનેક પદાર્થો એવા છે કે, સંવેદન પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ હોવા છતાં પણ, નાસ્તિકમતવાળ પિતાની ભેગલાલસાના કારણે તેને તિરસ્કાર કરે છે. એટલા જ માટે નાસ્તિકવાદ એ પ્રમાણ શૂન્યવાદ છે.
* કેવળ ભોગને અર્થ : પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી સિદ્ધ થનારી સઘળી વસ્તુઓ નાસ્તિકમતને માન્ય નથી એ વાત સારી રીતે ખ્યાલમાં હોવાથી દર્શનશાસવેત્તાઓએ નાસ્તિકમતની વ્યુત્પત્તિ અન્ય રીતે પણ કરી છે.
કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય ભગવાન શ્રી હેમચંદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજ સ્વરચિત પજ્ઞ “અભિધાન ચિન્તામણિ નામમાળામાં નાસ્તિક શબ્દની વ્યુત્પત્તિ કરતાં ફરમાવે છે કે, “નાહિત પુË Trifમતિ મતાતિ નાહિત :”
અર્થાત્ અહીં વ્યુત્પત્તિકાર એમ નથી સમજાવતા કે, પ્રત્યક્ષ સિવાય અન્ય કોઈ પ્રમાણે નથી, એવી મતિ જેની હોય તે નાસ્તિક, પરંતુ એમ કહે છે કે, “પુણ્ય અને પાપ, ઉપલક્ષણથી આત્મા અને પરલોક, સદ્ગતિ અને દુર્ગતિ આદિ પદાર્થો નથી, એવી જેની મતિ હોય તે નાસ્તિક.'
આ અર્થ બરાબર સંગત થાય છે. કારણ કે નાસ્તિકને પિતાનાં ઐહિક ભોગ-સુખને બાધક જેમ પક્ષ વગેરે પ્રમાણે માનવાં નથી, તેમ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે પણ માનવાં
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વિવેકના અભાવે
૧૯
નથી. તેવીજ રીતે પેાતાનાં ઐહિક સુખાને સાધક પ્રત્યક્ષ પ્રમાણેા માનવાં છે, તેમજ અનુમાનાદિ પક્ષ પ્રમાણે પણ માનવાં છે. અર્થાત્ તેનું ધ્યેય પ્રમાણુ-અપ્રમાણ ઉપર નથી, પરંતુ મનગમતાં લેગ-સુખાને ભેગવવા ઉપર છે.
Ο
જયારે અન્ય દનકારાનુ ધ્યેય તેનાથી વિપરીત છે. ભાગ-સુખની આડે આવતું પ્રમાણ તેમને ત્યાજ્ય નથી, પણ માન્ય છે. અને તે પ્રમાણની આડે આવતાં લેગસુખા તેમને ત્યાજય છે. અર્થાત્ નાસ્તિકમત, એ ભેગને અા છે કિન્તુ સત્યનેા અથી નથી.
* અમારું લક્ષ્ય *
સત્ય કરતાં પણ ભાગની કિંમત અધિક આંકવાના કારણે જ નાસ્તિકમત વિદ્વાનેામાં અપ્રિય થઈ પડયા છે. પરંતુ વિદ્વાનેામાં નાસ્તિક મત જેટલે અપ્રિય છે, તેટલે જ તે આજની દુનિયામાં પ્રિય થઈ પડયા છે.
એટલા જ માટે જ્ઞાની ભગવ ંતેને કહેવુ પડે છે કે, આ જમાનેા જ્ઞાનનેા નથી, પરંતુ અજ્ઞાનનેા છે. વિદ્યાને નથી, પણ અવિદ્યાનેા છે. સદાચારના નથી, કિન્તુ અનાચારના છે.
વર્તમાન જમાના માટે તત્ત્વવેત્તાએ તરફથી અપાતાં આ વિશેષણા જે કઈ આત્માને ખૂ ંચતાં હોય તે આત્માને અમે ભાગ્યવાન માનીએ છીએ.
આજે એવા ઘણા આત્માએ છે કે, જેઓ આ જમા
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०
આસ્તિકતાને આદર્શ
નામાં જ્ઞાનને બદલે અજ્ઞાનને, વિદ્યાને બદલે અવિવાનો અને સદાચારને બદલે અનાચારનો પ્રચાર થઈ ર હોવા છતાં, જાણતાં કે અજાણતાં તેને જ્ઞાનને, વિદ્યાનો અને સભ્ય આચરણને પ્રચાર માની રહ્યા છે. એવા આમાએની ભ્રાતિ નાશ પામે અને સત્ય જ્ઞાન, સત્ય વિદ્યા અને સત્ય આચરણ શું છે, તેને ખ્યાલ આવે, તે લયપૂર્વકનું આ લખાણ છે.
વર્તમાન જમાનાના યથાર્થ નિરૂપણ દ્વારા, જ્ઞાન, વિદ્યા અને સદાચારના અથ આત્માઓને, જમાનાની લપસણી મહકતા તેમજ આકર્ષકતા તરફ ખેચાઈ જતા ઉગારી લેવાનું અમારું લક્ષ્ય છે.
* બુદ્ધિને દ્રોહ બાહ્ય સુંદરતા–મેહકતાની પાછળ પાગલ બનનારાઓની હાલત કેવી દયામણું બની જાય છે, એ આ દુનિયાના અનુભવીઓની જાણ બહાર નથી. દિવાની ઝળહળતી
તથી આકર્ષાઈને તેમાં ઝંપલાવતાં પતંગિયું તત્કાળ પિતાના પ્રાણ ઈ બેસે છે તે કોણ નથી જાણતું!
પતંગિયું ચાર ઈન્દ્રિયવાળુ હોવાથી અસંસી પ્રાણી છે, તેથી તે ભવિષ્યની આપત્તિનો વિચાર નથી કરી શકતું –એમ માની લઈએ, પણ મનુષ્ય તે સંજ્ઞી પંચેન્દ્રિય છે, ભવિષ્યની આપત્તિનો વિચાર કરવાની શક્તિવાળે છે, તેમ છતાં પણ ગણિકાના કે પરસ્ત્રીના બાહ્ય રૂપ કે અલંકારના બાહ્ય ચળકાટમાં અંજાઈ જઈને તે પણ
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વિવેકના અભાવે
પતંગિયાની જેમ તેમાં ઝંપલાવી દે છે.
એ રીતે જે કઈ આત્મા, ખાદ્ય મેહકતા કે સુંદરતા જોઇને પેાતાના ભવિષ્યના ખ્યાલ કર્યા વિના જ તેના ઉપર મેહિ પામે છે, તે આત્મા થાડા વખતમાં જ પેાતાને સર્વનાશ નેાતરે છે, એમાં લેશ માત્ર સ ંદેહ નથી.
૨૧
બુદ્ધિમાન પ્રાણી માટે ભવિષ્ય એ મુખ્ય વસ્તુ છે. વર્તમાનની મેાહકતા ભવિષ્યની પાયમાલી ભૂલાવી દે તે તે બુદ્ધિમત્તાનું લક્ષણ નથી, પરંતુ અજ્ઞાનતા છે.
જેનાથી નિજ ભવિષ્યની પાયમાલી થતી હાય, તેવી વર્તમાનની માહકના ઉપર-ઉપરથી સુંદર દેખાતી હાવા છતાં ભીતરથી ભયંકર છે, પાકના ફળ જેવી છે. આવી જેની સમજ છે, તે માનવી વિવેકી તેમજ બુદ્ધિમાન છે.
સંજ્ઞી અને અસદીમાં જે પાયાને કોઈ ફેર પડત હાય તે તે એ છે કે અસની આત્માએ કેવળ વર્તેમાનકાળના નિર્વાહની ચિંતા કરે છે, જ્યારે સ'ની આત્માએ વર્તમાનની સાથેાસાથ ભૂત અને ભવિષ્યના પશુ વિચાર કરે છે.
ભૂત અને ભવિષ્યને વિચાર નહિ કરનાર,. જેમ સચેતન છતાં અસદી છે, તેમ વર્તમાનકાળના સુખની ખાતર ભવિષ્યનાં સુખેરની ઘેર ખેાદનારા બુદ્ધિમાન હેાવા છતાં બુદ્ધિહીન છે.
કહેવાને ભાવાથ એ છે કે, બાહ્ય માહકતા અને સુક્રૂરતા આકષ ક હાવા છતાં, તેના આકર્ષણમાં પડી
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદેશ
આંતરિક અને યથાર્થ જીવનના વિનાશ કરી નાખવે, એ પુણ્યથી મળેલી બુદ્ધિના દ્રોહ કરવા બરાબર છે. * આસ્તિકા સામે પ્રશ્ન
૨૨
‘અવિદ્યા એ નાસ્તિક--મતનુ' ખીજ છે' એ પ્રતિપાદન ઉપર કેાઇ ભણેલા માણસને શંકા થશે કે, ‘આજની વિદ્યાને તમે અવિદ્યા કેમ કડો છે ?”
આ શ ́કા વ્યાજબી ગણાય. કારણ કે કોઈપણ વસ્તુનુ જ્ઞાન મેળવવુ' એનુ' નામ વિદ્યા છે. અને એવી વિદ્યા આ જમાનામાં ખૂબ ખૂબ ફેલાવે! પામી છે.
જેમ કે આજને વિજ્ઞાનવાદ અને રસાયણવા, રેડીએ અને વાયરલેસ, ટેલિફાન અને ટેલીગ્રાફી, રેલ્વે અને મેટર, એરેપ્લેન અને સબમરીન, સ્ટીમર અને કૅઝર, આંતરખંડીય પ્રક્ષેપણાન્ત્રા અને હાઈડ્રાજન એમ્મ, દુરબીન અને સૂક્ષ્મદશ ક યત્રા, ખેલતાં ચચિત્ર વગેરે.
વિના વિદ્યાએ આમાંની એક પણ શેષ થવી શકય નથી. એવી હન્તરે શેાધેા થઈ ચૂકી અને સેકડા નવી થતી જાય છે, તેમ છતાં આ જમાના વિદ્યાનેા નથી, એમ માનવું એ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણને અપલાપ કરવા સમાન છે. એજ કારણે વર્તમાન શિક્ષણ પામેલાઓ પૈકીના કેટલાક કહે છે કે, ‘દુનિયાની આટઆટલી શેાધાને પણ તમે વિદ્યા કહેવા તૈયાર ન હો અને કેવળ ધર્મસ્થાન કે ઘરના ખૂણામાં બેસી રહીને જૂના જમાનામાં લખાએલાં તેનાં તે પુસ્તકેાને વ!રંવાર વાંચી, સમય નકામે અરબાદ કરવેર
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
એક વિવેકના અભાવે
૨૩
તેને જ જે તમે વિદ્યા કહેતા હો, તો તેવી વિદ્યા સ્વીકારવા માટે અમે તત્પરતા ન દાખવીએ-એમાં ખોટું શું છે ? આજ સુધી અમારી અજ્ઞાન દશાને લાભ લઈને તમે જેમ કહ્યું તેમ અમે કર્યું, પરંતુ હવે વર્તમાન દુનિયાએ અમારી આંખ ખૂલી નાખી છે, તેથી ઝડપથી પ્રગતિ કરી રહેલા જમાનામાં આજ સુધી અમે જેટલા પાછળ પડી ગયા છીએ, તેટલા જ વેગથી આગળ વધવા માટે જૂના જમાનાની શાસ્ત્રીય વાતો ઉપર હવે અમે ધ્યાન આપવા તૈયાર નથી.”
* વિવેકને આ ભાવ * આ રીતે વર્તમાન જમાનાની વિદ્યાને પક્ષ કરનારા આત્માઓ છેક જ અજ્ઞાન છે અગર દુષ્ટ આશયવાળા છે, એમ આપણે ન કહી શકીએ.
પ્રગતિની દાઝ વિના, ઉન્નતિની ધગશ વિના અગર અમુક પ્રકારના જ્ઞાન વિના આટલા વિચારો આવવા એ શક્ય નથી. આ પ્રકારના વિચારે જેઓને આવતા હોય તેઓ પોતાની તેમજ સમાજની ઉન્નતિના અથ છે, એટલું જ નહિ પણ આપણે હવે વધુ પછાત ન પડી જઈએ, તેની પૂરેપૂરી કાળજીવાળા પણ છે. આ જાતની કાળજી અને આ જાતનું અથાણું અવશ્ય વખાણવા. લાયક છે.
પરંતુ આ બાબતમાં ખાસ બેંધપાત્ર મુદ્દો એ છે કે, એકલી ધગશ કે એકલી કાળજીથી કંઈપણ કાર્ય સિદ્ધ
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
આસ્તિકતાને આદર્શ
થતું નથી. ધગશ અને કાળજીની પાછળ એક એવા પ્રકારની શક્તિની આવશ્યકતા રહે છે, કે જે ન હોય તે સઘળી ધગશ અને કાળજી ઉન્માર્ગે વપરાઈ જાય.
એ શક્તિનું નામ છે વિવેક અને એ વિવેકનો આજે મહદ્દઅંશે અભાવ દેખાય છે. એક વિવેકના અભાવે આજે અનેક ઉછળતા લોહીવાળાઓની અમૂલ્ય શક્તિઓ પ્રત્યાઘાતી કાર્યોમાં વપરાઈ રહી છે. જે શક્તિઓનો સદુપયેગ ધાર્યું કાર્ય આપવા સમર્થ હતો, તે જ શકિતઓનો ઉપયોગ આજે ભીષણ અકાર્યોમાં થઈ રહ્યો છે.
-
:
F
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના વિજ્ઞાનવાદ
વિવેક એ આત્માને ગુણુ છે. જડમાં એ ગુણ હોતા નથી.
સારૂ' અને ખેાટુ, એનુ પૃથક્કરણ કરવુ એ વિવેકને આધીન છે. હિતકર, અને અહિતકર, એ તેની પરીક્ષ કરી હિતને સ્વીકાર કરવે અને અહિતને! ત્યાગ કરવા એ વિવેકનું કાર્યાં છે.
૪
જડવાદને આંધળે! પ્રચાર, એ વિવેકગુણને વિનાશક છે. એટલા માટે ‘જડ શું? અને ચૈતન્ય શુ ?” એને વિચાર કર્યા વિના વિવેકની પ્રાપ્તિ થવી શકય નથી. જેએ કેવળ જડમાં જ આસકિત રાખીને, જડની ઉન્નતિમાં જ પેાતાની ઉન્નતિ સમજે છે, તેએ વિવેકગુણથી ખૂબ વેગળા છે.
જડની પૂજાને ચા જાની આસકિંતને અર્થ અહીં એ છે જે, અચેતન પદાર્થાના ભિન્ન-ભિન્ન પ્રકારના આવિષ્કારા જોઇને હર્ષિત થાય અને આન માને.’
આ દુનિયા, જડ અને ચેતન એ એ પ્રકારના પદાર્થોનું સગ્રહસ્થાન છે.
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ જેને રૂપ, રસ, ગંધ, પશ અને શબ્દ છે, તે જડ કહેવાય છે.
જેને રૂપ નથી, રસ નથી, ગંધ નથી, પશ નથી અને શબ્દ નથી, કિ તુ જ્ઞાન છે, બુદ્ધિ છે, સુખ-દુઃખને અનુભવ છે, તે ચેતન કહેવાય છે.
સંસારીઓનું ચૈતન્ય જડની સાથે એવી રીતે ભળી ગયેલું હોય છે કે, જડની સહાય વિના રહી પણ શકતું નથી અને પ્રગટ પણ થઈ શકતું નથી. એનું એ જ એક કારણ છે કે, “સંસારસ્થ જી મૈતન્યસ્વરૂપવાળા હોવા છતાં જડને ચાહે છે, જડની પ્રાપ્તિમાં આનંદ માને છે અને જડના વિયેગમાં દુઃખ અનુભવે છે.”
જડની સાથે આ રીતે એકમેક થઈ ગએલું ચૈતન્ય, એ અત્યારે જડને જ એક પિતાનો આધાર માને છે. આ જાતની જડની પરાધીનતા એ જ મૈતન્યના વિવેકગુણને વિનાશ કરવા માટે પ્રબળ નિમિત્ત છે.
* જડ-ચેતનનું પૃથક્કરણ : ચેતન અને જડ એ આસપાસમાં એકમેક જેવા થઈને રહેલા હોવા છતાં, જડ તે જડ છે, ચેતન તે ચેતન છે.
જેમ દૂધ અને પાણી, તું અને અગ્નિ, વાયુ અને જળ એ પદાર્થો ભિન્ન ભિન્ન હોવા છતાં, પરસ્પરમાં મળી જાય છે તે પછી, તેની ભિન્નતા અનુભવવી મુશ્કેલ પડે છે, તેમ ચેતન અને જડ એ બંને પરસ્પરમાં મળી જતાં, બેઉની ભિન્નતા કળવામાં મુશ્કેલી પડે છે. તે પણ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
આજના વિજ્ઞાનવાદ
હંસની ચાંચ જેમ દૂધ અને પાણીને અદ્યગ કરી શકે છે, જળના છંટકાવ લેાઢા અને અગ્નિના વિયેાગ કરાવી આપે છે અને પ્રયાગશાળામાંના પ્રયાગ વાયુ અને જળનુ પૃથક્કરણ કરી આપે છે, તેમ ચેાગ દ્વારા ચેતન અને જડ, એ એ સ્વતંત્ર દ્રબ્યાને અલગ કરી શકાય છે. એટલુ જ નહિ પણ એ એના સંચાગ વખતે પણ ચેતન અને જડ પાતપેાતાનાં ભિન્ન લક્ષણા દ્વારા પેાતાના ભેદ સ્પષ્ટ દર્શાવી આપે છે.
૨૭
સુખ-દુઃખને અનુભવ જડ નહિ પણ ચેતન કરી શકે છે. જડને સુખ-દુઃખની લાગણી થતી નથી અને ચેતનને તે થાય છે, એ વાત સિદ્ધ કરવી પડે તેમ નથી. પરંતુ દરેકને સ્વાનુભવ-સિદ્ધ છે.
શરીર ઉપર થએલા પ્રહાર કે શરીરને પહેરાવેલા હાર, એ સુખ-દુઃખના અનુભવમાં નિમિત્ત બને છે. અને શરીરથી દૂર રહેલા જડ પદાર્થો ઉપર ચઢાવેલે હાર કે કરેલેા પ્રહાર, તેને સુખ-દુઃખને લેશમાત્ર અનુભવ કરા
વનાર થતા નથી.
એથી એ સિદ્ધ થાય છે કે, ‘સુખ-દુઃખના અનુભવ કરનાર કાઈ પદ્મા શરીરમાં જ રહેલા છે પણ શરીરની બહાર નથી.’ એ પદ્માનું નામ ચેતન છે. અને વત માન અવસ્થામાં તે અચેતન એવા કર્માંના બંધનથી ખ'ધાએલે છે. * આસ્તિકવાદીઓના પ્રશ્ન * વમાન જગત સામે આસ્તિકવાદીએને પ્રશ્ન છે કે,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
આસ્તિકતાને આદર્શ
તમે શેધ-ખોળેની જે હારમાળાઓ જોઈ-જોઈને ખુશી થાઓ છે, તે શેધળોની હારમાળાઓમાં ચૈતન્યતત્ત્વનો વિકાસ થઈ રહ્યો છે કે જડ તત્વનો ?”
તાર કે ટેલિફોનથી મોહ પામનારા રેલ્વે, મેટર કે હવાઈજહાજે જોઈને હરખાનારા, સિનેમાઓ અને ટોકીઝો જોઈને રાચી જનારા કેઈએ કડી એટલે વિચાર કર્યો છે કે, “આ બધા આવિષ્કારે જડના છે કે ચેતના” અને જે તે બધાજ એમનના નહિ, કિન્તુ જડના જ આવિષ્કારે છે, તો તેવા આવિષ્કારે આ જગતમાં કરોડોની સંખ્યામાં પણ પ્રગટ થઈ જાય, તો પણ તેનાથી ચેતનને કોઈપણ જાતને ફાયદો થવાનો નથી.
ચેતનનો ફાયદો જડ પદાર્થોના વિવિધ આકાર પ્રકારના પ્રગટીકરણમાં નથી, પણ સુખના અને જ્ઞાનના આવિર્ભાવમાં છે.
હજારે અચેતન પદાર્થો, ચેતનના સુખ કે જ્ઞાનમાં વધારે કરી આપે, એ સ્વને શકય નથી. સુખ કે જ્ઞાનની વૃદ્ધિ માટે, જડની પાછળ પ્રયત્ન કરનારાઓ, માખણ માટે પાણે વાવનારા જેવા ગણાય માખણ માટે છાશ વલવવી પડે, પણ નહિ; તેમ યથાર્થ સુખ અને જ્ઞાન માટે આત્માને ઢઢળવો પડે, જડને નહિ.
કહેવાતા વિજ્ઞાને આત્માના હૈતન્યગુણના વિકાસની આડે જડની એવી ઝાકઝમાળ ઉભી કરી દીધી છે કે લેકો માર્ગ ચૂકીને જડની પૂજા માટે પડાપડી કરતા થઈ ગયા છે.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮
આજનો વિજ્ઞાનવાદ
* વિજ્ઞાનવાદની અસર * જડની પૂજા પૂવૅ નહોતી એમ નહિ; કારણ કે જગતમાં નાસ્તિકવાદની હયાતિ પૂર્વે નહોતી અને પછી થઈ એમ નથી, કિન્ત જગતની સાથોસાથ તેની હયાતિ પણ હતી અને છે. પણ તે મર્યાદિત હતી. નાસ્તિકવાદને અનુસરનારા માણસે, સજજન પુરુ ની અદબ જાળવતા, તેમની સામે ઊંચા મેંએ જોતાં પણ શરમાતા. - જ્યારે આજે કહેવાતા વિજ્ઞાનવાદથી, શું અધમ કે શું ઉત્તમ તે જાણી શકાય તેમ નથી, કારણ કે લગભગ સર્વત્ર નાસ્તિકવાદનું સામ્રાજ્ય પ્રવર્તે છે. આજને કહેવાતો વિજ્ઞાનવાદ એ એના ખરા અર્થમાં જડવાદ હોવાથી, એને અનુસરનારા પણ અધિકાંશે જડ બન્યા છે.
તેઓ નાસ્તિક બનવામાં નાનમ સમજતા નથી, પણ ગૌરવ સમજે છે તેમજ આ જન્મ સિવાય અન્ય જન્મનો વિચાર કરવાનું બિનજરૂરી માને છે.
આ સ્થિતિ વિજ્ઞાનવાદની અસરથી પેદા થઈ છે એમ કોઈ પણ તટસ્થ વિચારકને કબૂલ કરવું પડે તેમ છે. અન્યથા, આ ભારતવર્ષની પ્રજા, પરલેકના વિચાર રહિત બને, એ વાત માન્યામાં ન આવે તેવી છે.
જે ભૂમિ પર, પરલેકની ખાતર આ લેકની મહાન રિદ્ધિસિદ્ધિઓને પણ ઠોકરે મારનારા અનેક મહાપુરુષે થઈ ગયા, તે ભૂમિ પર આ લેકના કહેવાતા રાજયની ખાતર, ધર્મને ઠેકરે મારનારા પેદા થાય એ લગભગ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
આસ્તિકતાનો આદર્શ
અશકય છે. આવી અશકયપ્રાયઃ ઘટનાને પણ શક્ય બનાવનાર કોઈ હોય, તે તે કહેવાતા વિજ્ઞાનવાદનો વ્યામોહ છે, આંધળું અનુસરણ તેમજ અનુકરણ છે.
એ વિજ્ઞાનવાદના ચેપથી ન બચાય ત્યાં સુધી નાસ્તિકવાદના ચેપથી બચવું તે અશક્ય છે. ચેપી રોગ ફેલાઈ ગયા પછી સહેલાઈથી અંકુશમાં નથી આવતું, તેમ નાસ્તિકવાદ પણ અજ્ઞાન જગતમાં એક વખત ફેલાઈ ગયા પછી તેને અટકાવવાનું કામ ખૂબ જ અઘરું છે.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક ચૈતન્યવાદ
* સુખ એ શું છે ? "
વિચારકની સામે, “સુખ એ શું વસ્તુ છે ? એ એક ગહન પ્રશ્ન છે. એ પ્રશ્નના નિર્ણય ઉપર જ પ્રાણઓની સઘળી પ્રવૃત્તિઓનો આધાર છે. સુખ માટે સહુ કોઈ તલસે છે, પણ સહની પ્રવૃત્તિ ભિન્ન-ભિન્ન છે, તેથી “સુખ કોને કહેવાય? એને નિર્ણય સહન એક નથી, એમ નકકી થાય છે.
આ દુનિયામાં સુખ માટેની કલ્પના કઈ એક નથી, કિન્તુ અગણિત છે. પ્રત્યેક આત્માની સુખની કલ્પના જુદી છે, એટલું જ નહિ પરંતુ એકજ આમાની સુખવિષયક કલ્પના અનેક છે. જેટલા સગો ફરે છે તેટલી સુખની કહપના પણ ફરે છે.
| નિધનના સુખની કલ્પના ધનની પ્રાપ્તિમાં છે. ભૂખ્યાના સુખની કલપના ભેજનમાં છે, રેગીને સુખની કલ્પના આરોગ્યમાં છે અને નિરોગીને સુખની કપના આરોગ્યના ભેગમાં છે.
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૨.
આસ્તિકતાનો આદર્શ
આ રીતે પ્રત્યેક આત્માની સુખ માટેની કલપનાઓ ભિન્ન-ભિન્ન છે, એટલું જ નહિ, પણ પ્રત્યેક અવસ્થાઓમાં એક જ આત્માની તે કપનાઓ બદલાતી જાય છે. આ સ્થિતિમાં “સુખ એ શું છે ? એ વસ્તુને એક જ અભિપ્રાય નકકી કરે એ અત્યંત કઠિન કાર્ય છે.
* ઉપકાર માટે જરૂરી સુખ એ શું છે ? એનો નિર્ણય કરવાનું કામ મે તેટલું કઠિન હોય, તે પણ એને નિર્ણય કર્યા સિવાય જ કોઈ પણ પ્રકારની પ્રવૃત્તિ કરવી, એ બુદ્ધિમાનોને સંમત નથી એ નિર્ણય ઉપર જ બુદ્ધિનું ફળ અવલંબેલું છે.
જ્ઞાની પુરુષે ફરમાવે છે કે, જે આત્માએ બુદ્ધિ મળવા છતાં તેનો ઉપગ તત્ત્વને નિર્ણય કરવા માટે કરતા નથી; તેઓ બુદ્ધિહીન પશુઓ કરતાં ચઢિયાતા નથી.
“ વઘેઃ ૪ ત્તત્ત્વવિવાર ર ! ” બુદ્ધિનું ફળ તરવની વિચારણા છે; અને એ જ્ઞાનીએને પ્રસિદ્ધ સદુપદેશ છે.
સુખ માટેની જેટલી કલ્પનાઓ આ દુનિયામાં પ્રચલિત છે, તે યથાર્થ છે કે અયથાર્થ, એ સમજવા માટે જે આત્મા પોતાની બુદ્ધિને ઉપગ કરતો નથી, તે તરવજ્ઞોની દષ્ટિએ પ્રશંસાપાત્ર નથી. અને તેનું કારણ એ છે કે સુખનો યથાર્થ નિર્ણય કર્યા સિવાય સાચી પ્રવૃત્તિ થઈ શકતી નથી.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક ચૈતન્યવાદ
- સાચી અને સ્વ.૫૨ હિતકર પ્રવૃત્તિ કરવા માટે અને તે સિવાયની પ્રવૃત્તિઓ છોડવા માટે, સુખના યથાર્થ નિર્ણય સિવાય બીજો કોઈ આધાર નથી.
જેઓ “સુખ કોને કહેવાય ? એને વાસ્તવિક નિર્ણય કરવાની ઉપેક્ષા સેવે છે, તેઓ કોઈ પણ કાળે પોતાના જીવન દ્વારા સ્વ-પર ઉપકારક થઈ શકતા નથી. જીવનને સ્વ.પર ઉપકાર બનાવવાની અભિલાષાવાળા પ્રત્યેક આમાની એ પ્રથમ ફરજ છે કે, તેણે સુખ કેને કહેવાય? એ નિર્ણય સૌથી પ્રથમ કરી, પછી જ કાઈ પણ પ્રવૃત્તિમાં જોડાવું જોઈએ. જેઓ એ પ્રકારના કોઈ પણ નિર્ણય ઉપર આવ્યા પહેલાં જ પરેપકારાદિ કરવા પ્રવૃત્ત થાય છે, તેઓ પરનો કે સ્વનો ઉપકાર સાધવાને બદલે, કેવળ અપકારને જ સિદ્ધ કરે છે.
* ઉપકારની ભાવના જ સ્વ-પરને અપકારક ન બની જવાય, એ ખાતર સુખને યથાર્થ નિર્ણય પ્રથમ આવશ્યક છે. પરોપકાર કરવાના આવેશમાં જેઓ આટલે પણ નિર્ણય કરવા
ભતા નથી, તેઓ પોપકારના નામે જ પરને ઉપઘાત કરનારા થાય, એમાં લેશ માત્ર આશ્ચર્ય નથી.
સાચા પપકારરત મહાપુરુષે પિતાની કોઈ પણ પ્રવૃતિની શરૂઆતમાં જ આ જાતનો વિચાર કરે છે કે, મારી પ્રવૃત્તિથી ઉપકાર થવા સંભવે છે કે અપકાર ? જે અપકાર થવાનો સંભવ છે તે તે પ્રવૃત્તિ જગતને
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરિતકતાના આદર્શ
ગમે તેટી પ્રિય હાય, તે પણ તે મારે કલ્પે નહિ.”
આ જાતને વિચાર કરનારા એક વખત જગતને અપ્રિય પણ બને છે, તે સાચા ઉપકારના અથી તેએ, જગતને પ્રિય બનવાની ખાતર ઉપકારના માર્ગને કદી ગ્રહણ કરતા નથી.
કહેવાતા વિજ્ઞાનવાદ અને સાચા વિજ્ઞાનવાદમાં આજ મેટુ અંતર છે. આધુનિક વિજ્ઞાનવાદમાં ઉપકાર-અપકારની વિચારણાને સ્થાન જ નથી. ‘જગતને અપકારક હાય તેવી પ્રવૃત્તિએ જગતને ગમે તેટલી આકર્ષીક હોય તે પણ ન જ કરવી,’ એ વિચાર વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદમાં છે જ નહિ, વત માનવાદનુ· ધ્યેય ઉપકારની સિદ્ધિ માટેનુ નથી, પણ સ્વાની સિદ્ધ માટેનુ છે, એ વાત કોઈ પણ વિચારકને સમાયા સિવાય રહે તેમ નથી.
૩૪
જો ઉપકારની સિદ્ધિનું ધ્યેય પણ તેમાં હેત, તે આટલા વિપુલ પ્રમાણમાં ૫ ચેન્દ્રિય પ્રાણીએ અને મનુષ્યે સુદ્ધાંનો સંહાર કરનાર શેાધા થઈ હેત નહિં. એલેાપથી ( હિસ્ર દવાએ ) અને કેમિસ્ટ્રી ( રાસાયણિક શેાધેા ) ટોરપીડા અને મશીનગનો, ઝેરી ગેસ અને પાઉડર એ વગેરે વસ્તુએ ભલે નવી શેાધાણી હાય, તેા પણ તેની પાછળ જગત ઉપર ઉપકાર કરવાની લેશ માત્ર ભાવના હાય, એ સ ંભિવત નથી.
* ભાગેચ્છાની પૂતિ
*
કેવળ સહાક વસ્તુએની શેાધા પાછળ જ સ્વાર્થની
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક મૈતન્યવાદ
૩૫
ભાવના રહેલી છે અને બીજું શું પાછળ તે નથી, એમ પણ નથી.
રેલગાડ, હવાઈજહાજ, વાયરલેસ સેટ, કેમેરા, રેડીઆ મોટર અને મશીને આદિ વસ્તુઓ કે જે મનુષ્યના સુખ અને તેમની સગવડ ખાતર શોધવામાં આવી છે એમ કહેવાય છે, તેની પાછળ પણ ઉપકારની ભાવના રહેલી છે, એમ સિદ્ધ કરી શકાય તેમ નથી.
જેટલા નવીન શેાધકો છે અને જેટલા તેમના સહા. ચકો છે, તે બધા પોતાના કેઈને સ્વાર્થની સિદ્ધિમાં જ રમતા હોય છે. કોઈને કોઈ ધનને સ્વાર્થ છે તે કોઈને રાજ્યન, કેઈને નામનાનો સ્વાર્થ છે કેાઈને કામનાને અને કોઈને ભેગને સ્વાર્થ છે.
વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદની પાછળ પડેલા પ્રત્યેકને કઈ ને કોઈ પ્રકારને ઐહિક સ્વાર્થ વળગેલે જ છે. ઐહિક સ્વાર્થ સિવાય જ વિજ્ઞાનવાદમાં માનનારી પરોપકારી વ્યક્તિઓની શોધ, વિજ્ઞાનવાદીઓમાંથી કરવા માગીએ, તે તેમાં નિરાશ થવું પડે તેમ છે. તેનું કારણ એ છે કે, જે કોઈએ એમાં ઝંપલાવ્યું છે અને જેઓ ઝંપલાવે છે તેઓ સાચા સુખનો વિવેક કરી શકવા જેટલી હદે પહોચી શકયા નથી.
ઈન્દ્રિયોના પિષણને જ જ્યાં સાચું સુખ માની લેવાયું હોય, ત્યાં મનુષ્યનાં સુખ અને તેમની સગવડના નામે સારાં રૂપ, સારા રસ, સારા ગંધ, સારા સ્પર્શ અને સારા શબ્દ ભેગવવાનાં સાધને રજેરજ ઊભા થતાં
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
38
આસ્તિકતાને આદર્શ
જાય, એમાં નવાઈ નથી.
સારા રૂપે જોવા માટે નાટક-સિનેમાઓ, સારા રસો ભેગવવા માટે હોટલ અને રેસ્ટોરન્ટ, સારી સુગંધ લેવા માટે બગીચાઓ, સારા સ્પર્શ અનુભવવા માટે અનેક પ્રકારની હોઝીઅરી તેમજ ફર્નિચર તથા સારા શબ્દ સાંભળવા માટે રેકોડે અને રેડીઓ ઉભરાતા જાય છે.
આજના જમાનાના આ જાતના બધા આવિર્ભાવે, વ્યાપાર આદિ ઐહિક સ્વાર્થોની અને ભોગેચ્છાઓની પ્રતિ માટે થઈ રહ્યા હોવા છતાં તેને મનુષ્યજાતિના સુખ તેમજ સગવડોની ખાતર ઉભા કરવામાં આવે છે, એમ કહેવું તે નિતાંત અસત્ય છે.
* વિવેક અન્ય શું છે એમ છતાં વિજ્ઞાનની કેટલીક શા માટે એમ કહી શકાય તેમ છે કે, તે મનુષ્યજાતિનાં દુઃખે અને દર્દીને ઓછા કરવા માટે થઈ છે અને થઈ રહી છે. છતાં તે શેઠેથી પણ મનુષ્યનાં દુઃખ કે દર્દો ઓછાં થયાં નથી, પણ વધે જ જાય છે, એ પણ એક આશ્ચર્યની ઘટના છે.
મનુષ્યનાં શારીરિક અને માનસિક દર્દો ઓછો કરવા માટે શેધાએલી દવાઓ અને ખેરા, રેસ અને રમતો, કસરત અને કુસ્તી પર વિવેકશૂન્ય હોવાના કારણે મનુષ્યને આરામ કે શાન્તિ આપવામાં નિષ્ફળ નીવડેલ છે.
જેની પાછળ યાવત્ પંચેન્દ્રિય પ્રાણીઓની પણ રક્ષા નથી, કિન્તુ સંહાર છે, તે પ્રવૃત્તિઓ માનવદયાના નામે
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક મૈતન્યવાદ
39
પણ કરવામાં આવતી હોય, તો પણ તે અધર્મ છે અને
જ્યાં અધર્મ છે, ત્યાં સુખ નથી. અધમ ત્યાં દુઃખ અને ધમ ત્યાં સુખ છે. જ્યાં ધર્મ નથી ત્યાં સુખ નથી અને જયાં સુખ નથી ત્યાં ધર્મ નથી.
આ પ્રકારની સુખ અને ધર્મની વ્યાપ્તિ સમજવા પહેલાં, અહીં એટલું જ વિચારવું જરૂરી છે કે, વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદની કહેવાતી સઘળી શેઠે જગતના ઉપકાર માટે શેધાએલી છે કે સહ-સહુના સ્વાર્થની સિદ્ધિ માટે છે ?
એ શેાધેમાંની કેટલીક ધન અને રાજ્યની લોલુપતાથી થઈ છે, કેટલીક વ્યાપાર અને વાણિજ્યના લેભથી થયેલી છે તથા કેટલીક ઈન્દ્રિય અને તેની વાસનાઓની તૃપ્તિ માટે થયેલી છે. જે કેટલીક દયાના નામે ઓળખાય છે, તે પણ વિવેકશૂન્ય હોવાથી દયાના પ્રચારના બદલે હિંસાને જ ફેલાવે કરાવીને, પરિણામે તે મનુષ્યજાતિને અધમાધમ બનાવનાર છે.
સા ચા ઉપકારી આ પ્રકારની પરિસ્થિતિ સુખવિષયક ઘોર અજ્ઞાનને આભારી છે.
આપણે જેને સાચો વિજ્ઞાનવાદ કહે છે, તેના શોધકોએ સૌથી પ્રથમ પ્રયત્ન સુખવિષયક જ્ઞાન સંપાદન કરવા અને કરાવવા માટે કર્યો છે. કારણ કે તેના સિવાય ઉપકારના નામે જ અપકાર થવાનો પૂરેપૂરે સંભવ છે.
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ
ઉપકાર પણ તે જ સાચે મનાય છે કે જે એકાંતિક અને આત્યાંતિક હોય; એકાંતિક એટલે જે દુઃખથી મિશ્રિત ન હોય, પણ નિર્ભેળ હોય; આત્યંતિક એટલે જે મળ્યા પછી કાંઈ મેળવવાનું બાકી ન રહેતું હોય. તે સિવાયના ઉપકારે ભેળસેળવાળા (અનેકાન્તિક) અને ઊણા (અનાત્યાંતિક) હોવાથી, તેની ગણના તાત્વિક ઉપકાર તરીકે થઈ શકતી નથી.
વિષપભેગનાં સાધને અને તેને સિદ્ધ કરાવી આપનાર લમી આદિ પ્રાપ્ત કરવાના ઉપાયો એકતિક અને આત્યંતિક ઉપકારને કરનારા નથી. એ જ કારણસર જ્ઞાની પુરુષોએ એની ઉપેક્ષા કરી છે. જ્ઞાનીઓની એ ઉપેક્ષા જ્ઞાનજન્ય છે, તેથી તેની (જ્ઞાનીઓના તે કાર્યની ઉપેક્ષા કરી શકાય તેમ નથી.
જેઓ જ્ઞાનીઓના આ ભાવને કળી શકતા નથી, તેઓ ભલે વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદને પ્રધાનપદ આપે અને જ્ઞાનીએના સાચા વિજ્ઞાનવાદની ઉપેક્ષા કરે, પરંતુ જેએ પોતાની નિર્મળ બુદ્ધિ વડે એમ સમજી શકે છે કે, જગત ઉપર એકાન્તિક અને આત્યાંતિક ઉપકાર કરવાની ભાવનાથી જ જ્ઞાનીઓએ જડવાદની ઉપેક્ષા કરી છે, તે એક તે સાચા ઉપકારી તરીકે એક તેમને જ સ્વીકારશે.
મનુષ્યની પાશવી વૃત્તિઓને ઉત્તેજન આપીને પિતા પિતાને સ્વાર્થ સાધવા ખાતર ઊભું થએલે વર્તમાનનો વિજ્ઞાનવાદ કયાં અને જગતના પ્રાણીમાત્ર ઉપર એકનિક
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક ચતન્યવાદ
૩૯
અને આત્યાતિક ઉપકાર કરવાની સુવિશુદ્ધ ભાવનામાંથી ઉત્પન્ન થએલે અનંત જ્ઞાનીઓનો યથાર્થ વિજ્ઞાનવાદ કયાં ? એ બે વચ્ચે આકાશ-પાતાળ જેટલું અંતર છે. કારણ કે એકની ઉત્પત્તિ સ્વાર્થમાંથી છે અને બીજાની ઉત્પત્તિ પરમાર્થમાંથી છે.
જ સાચે વિજ્ઞાનવાદ જ સ્વાર્થ અને પરમાર્થના કારણે એ બંને જાતના વિજ્ઞાનવાદ વચ્ચે ઉત્તર અને દક્ષિણ જેટલું મોટું અંતર પડી જતું હોવાથી, એ બંને માટે એક જ પ્રકારની કલ્પના કરવી કે એ બંનેને એક જ ભાવે તળવા, તે કોઈ પણ રીતે વ્યાજબી નથી, તર્ક કે ન્યાયસંગત નથી.
જગતના જીવનું કલ્યાણ કરવા માટે ઉત્પન્ન થયેલ વિજ્ઞાનવાદ, કેઈનું પણ અકલ્યાણ થાય એવી પ્રવૃતિ કદી જ આચરે નહિ. જે વિજ્ઞાનવાદના આવિભાવમાં સર્વનું હિત થતું હોય અને કોઈનું પણ અહિત ન થતું હોય તે જ વિજ્ઞાનવાદ પોતાના વિજ્ઞાનવાદ' નામને સાર્થક કરનાર છે.
વિજ્ઞાનવાદ એવું નામ ધારણ કરવા છતાં, તેના દ્વારા થતાં કાર્યો અજ્ઞાનવાદીઓને પણ ટપી જાય તેવાં હોય તો કોઈ પણ વિવેકી માણસ તેને વિજ્ઞાનવાદ તરીકે સ્વીકારવા તૈયાર થઈ શકે નહિ. - આધુનિક વિજ્ઞાનવાદ આ રીતે જગતના કલ્યાણમાં વૃદ્ધિ કરનારે નહિ હોવા છતાં, વર્તમાન જગતમાં તે પૂરતા પ્રમાણમાં પૂજાય છે તેમજ મનાય છે, તેનું કારણ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
આસ્તિકતાના આદશ
પણ આજના જમાનામાં વધી પડેલી વિષયલ પટતા છે, નાસ્તિકતા અને આધુનિક વિજ્ઞાનવાદ ઉભયના પ્રચારનુ પણ કારણ એક જ છે. અને તે મહેાળા જનસમૂહમાં ઘર કરતી જતી. વિષયક પતા સિવાય ખીજુ કાંઈ નથી.
નાસ્તિકવાદ્ય અને વિજ્ઞાનવાદમાં એટલે ભેદ અવશ્ય છે કે, નાસ્તિકવાદ કેવળ બુદ્ધિશૂન્ય છે અને વિજ્ઞાનવાદ બુદ્ધિયુકત છે. બુદ્ધિયુકત હોવાથી એકને વિજ્ઞાનવાદનુ ઉપનામ અપાય છે અને બુદ્ધિશૂન્ય હોવાથી ખીજાને નાસ્તિકવાદનું ઉપનામ અપાય છે.
બુદ્ધિના વિકાસ વિના જડ આવિર્ભાવે પણ આટલા વિપુલ પ્રમાણમાં શેાધી શકવા તે શકય નથી. પરંતુ બુદ્ધિને એ પ્રકારને વિકાસ, વિજ્ઞાનવાદ જેવા પવિત્ર શબ્દના સદુપયેાગ કરાવવા માટે સમ થઈ શકે તેમ નથી
જે બુદ્ધિને વિકાસ જડના આવિર્ભાવામાં સુખ મનાવવાને પ્રયત્ન કરે છે, બુદ્ધિના વિકાસ સના વિનાશ માટે થાય છે; અને જે બુદ્ધિને વિકાસ ચેતનના આર્વિભાવામાં જ સુખની બુદ્ધિ પેદા કરાવે છે, તે બુદ્ધિને વિકાસ સ કેઇના ઉય માટે થાય છે, એ તે ઘણી જ સ્પષ્ટ હકીકત છે.
* જડે પૂજા અનાવશ્યક
જ્ઞાનને જ
જ્ઞાન અને વિજ્ઞાન, એ બંને શબ્દો કહેવાવાળા હૈાવા છતાં, એક મિથ્યા જ્ઞાન માટે પણ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક તન્યવાદ
૪૧
વાપરી શકાય છે અને બીજે યથાર્થ જ્ઞાન માટે વાપરે એ જ વધુ છે.
મરૂ-ભરૂચિકા (મૃગજળ)માં જળનું જ્ઞાન કે છીપમાં રજતનું જ્ઞાન, એ જ્ઞાન નથી એમ નહિ પણ બ્રાન્ત જ્ઞાન છે. એ જ્ઞાન ઉત્તરકાળની પ્રતીતિથી બાધિત છે. તેથી તેને યથાર્થ જ્ઞાન કહી શકાય તેમ નથી.
અહીં વિંજ્ઞાનને આપણે “વિશિષ્ટ જ્ઞાન કહેવા માગીએ છીએ, અને તેનું વિશિષ્ટત્વ બીજું કઈ નહિ લેતાં, માત્ર યથાર્થત્વ લેવા માગીએ છીએ.
યથાર્થ જ્ઞાન એ વિજ્ઞાન છે અને સંશય-વિપર્યયાદિ બ્રાન્ત જ્ઞાન યથાર્થ નહિ હોવા છતાં જ્ઞાન તો છે જ, તેવાં બ્રાન્ત જ્ઞાનની વૃદ્ધિ જગતમાં ગમે તેટલી થાય, તો તેથી લેશ માત્ર પણ ખુશ થઈ જવા જેવું નથી. કારણ કે તેવા જ્ઞાનની વૃદ્ધિથી જગત ઉપર અનેક પ્રકારની આપત્તિ આવી પડે છે.
વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદને આપણે બ્રાન્ત જ્ઞાન એટલા માટે કહીએ છીએ કે તે જગતને સુખી બનાવવા માટે જડવાદના માર્ગ તરફ દેરી જાય છે. જડવાદને વિકાસ એ સુખને સાધક નથી, પણ બાધક છે.
સુખ એ ચેતનને ધર્મ છે અને ચેતનનો ધર્મ જડમાંથી પ્રાપ્ત થઈ શકતો નથી.
ચેતનને ધમ ચેતનમાંથી જ ઉદ્ભવ પામનાર છે. એટલા માટે સુખની અથી દુનિયાને જડવાદમાંથી ઉગારી
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાતા આદશ
૪૨
લેવામાં જ તેનુ કલ્યાણ છે. સુખના માટે જગતને બહિર્મુખ બનાવનાર એવી જડ પૂજાથી મુકત બનાવી, અતર્મુખ બનાવનાર એવા ચૈતન્યવાદની પૂજક બનાવવાની આવશ્યકતા છે.
ચૈતન્યવાદની પૂજા ચૌતન્યવાદીઓની પૂજા દ્વારા શકય છે અને ચૈતન્યવાદીઓની પૂજા ચૈતન્યવાદીએની આજ્ઞાના પાલન ઉપર અલ ખેલી છે. ચૈતન્યવાદીઓની આજ્ઞાના પાલન માટે નાસ્તિકતા, વિષયલ પટતા અને લેકહેરીના ત્યાગની આવશ્યકતા છે.
નાસ્તિકતા, વિષયલ પટતા અને લેાકહેરીને ત્યાગ ગમે તેટલે મુશ્કેલ કે અરુચિકર હાય, તે પણ તે ત્રણેને છેડયા વિના ચૈતન્યવાદના માર્ગ ઉપર આવી શકાય તે શકય નથી.
સુખ એ જ ચેતનના જ ધમ છે, તે તેની સિદ્ધિ માટે જે કાઈ ઉપાયે તેને અનુરૂપ હોય, તે રવીકારવા જ જોઇએ. નાસ્તિકતા િભાવેા ચૈતન્યના વિકાસને અનુરૂપ નથી. કારણ કે શૈતન્યને ભૂલાવી, કેવળ જડના જ ભકત બનાવે છે. તેવી જડભકિત અનતકાળ સુધી કરવામાં આવે, તે પણ તે દ્વારા ચેતનના સુખના એક અંશને પણ આવિર્ભાવ કેઈ કાળે થઈ શકે તેમ નથી.
* ચૈતન્યાદના આશ્રય *
જડ દ્વારા પણ ચેતનને સુખને અનુભવ થાય છે, તેનું કારણ પણ ચેતન જ છે. પરંતુ તે સુખાનુભવ-સુખ
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક શૈતન્યવાદ
૪૨
સ્વરૂપ છે કે દુઃખાભાવસ્વરૂપ છે, તે જોવું આવશ્યક છે.
જડ સાધનો દ્વારા થનારાં સુખ એ સુખ નથી, પણ દુઃખને પ્રતિકાર છે. જ્યારે ચૈતન્યના વિકાસ દ્વારા થનારાં સુખ એ સુખસ્વરૂપ છે.
દુઃખના અભાવને સુખ માની લેવાથી અને દુઃખના પ્રતિકારને સુખનાં સાધન માની લેવાથી, આ જગતમાં પાર વિનાની બ્રાતિ ફેલાઈ રહી છે. તે બ્રાન્તિને દૂર કરવા માટે ચૈતન્યવાદનો આશ્રય લીધા સિવાય કોઈને પણ ચાલે તેમ નથી. ચૈતન્યવાદને આશ્રય દુઃખાભાવ અને સુખ–એ બે વચ્ચેના ભેદને સ્પષ્ટ કરી આપે છે અને એ સ્પષ્ટીકરણ થયા પછી સુખની ખાતર જડ પદાર્થોની પાછળ ભટકવાની આત્માની વૃત્તિ શમી જાય છે.
જે ક્ષણે જડ પદાર્થોની પાછળ ભટકવાની આત્માની વૃત્તિ શમી ગઈ, એજ ક્ષણે આત્મા અપૂર્વ આનંદનો અનુભવ કરી શકે છે, કે જેના પરિણામે થોડા જ કાળની અંદર તે જ્યાં દુઃખને સર્વથા અભાવ છે અને સુખનો સર્વદા સદ્ભાવ છે, ત્યાં કાયમ માટે જઈ વસે છે.
એ સ્થાન પ્રાપ્તવ્ય તરીકે જ્યાં સુધી આત્માને ભાસ્યું નથી, ત્યાં સુધી તેની સઘળી પ્રવૃત્તિઓ તેના જ અહિત માટે થાય છે એ કારણે જ્ઞાનીઓ સૌથી પહેલાં મેળવવા લાયક સ્થાનને નિશ્ચય કરાવે છે. એ નિશ્ચય કરાવ્યા પછી ત્યાં પહોંચવા માટે વર્તમાન સ્થાન છોડવા લાયક છે તે બંધ કરાવે છે. એ બંધ થયા પછી એ છોડવા
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદશ
માટેના ઉપાચા દર્શાવે છે. એ ઉપાયાને જેટલા પ્રમાણમાં અમલ થાય, તેટલા પ્રમાણમાં દુઃખ છૂટતું જાય છે અને સુખ મળતુ જાય છે.
આ પ્રકારના ઉપાયેા દર્શાવનાર જે છે તેને આપણે ચૈતન્યવાદ કહીએ છીએ. અને એ ચૈતન્યવાદ એ જ એક, દુઃખથી ત્રસ્ત અને સુખની ઈચ્છુક દુનિયાને માટે પરમ આધાર છે.
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિતને પરમ આધાર
જ સાચી શાતિ કે પાંચ ઈન્દ્રિયના શબ્દાદિ પાંચ વિકે છે. તેની અતિ આસક્તિ એ વિષયલંપટતા છે. નાસ્તિકતા અને લેકહેરી એ બંનેને જન્મ વિષયલંપટતામાંથી થાય છે.
જ્યાં સુધી આત્મા કર્મનાં બંધનોથી બંધાએલે છે, ત્યાં સુધી તેને પ્રત્યેક જન્મે જુદા-જુદા દેહને ધારણ કર્યા સિવાય ચાલતું નથી. શરીર ધારણની સાથે જ
ગ્યતા મુજબ ઈન્દ્રિયની પ્રાપ્તિ અવશ્ય થાય છે. છેવટ એક સ્પશનેન્દ્રિય તો પ્રત્યેક પ્રાણને હોય જ છે. કેટલાકને બે, કેટલાકને ત્રણ, કેટલાકને ચાર અને કેટલાકને પાંચે પાંચ ઈન્દ્રિયની પ્રાપ્તિ થવાથી, પ્રત્યેક ઈન્દ્રિય પિતપોતાના વિષયને ગ્રહણ કરવામાં નિરંતર તત્પર રહે છે.
અનુકૂળ વિષયના ગ્રહણ વખતે આત્મા સુખ અનુભવે છે અને પ્રતિકૂળ વિષયના ગ્રહણ વખતે દુઃખ અનુભવે છે. આત્મા દુઃખને કેવી છે અને સુખને અથી છે એ કારણે સુખની ઇચ્છાથી તે અનુકૂળ વિષયેના સંગ
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
આસ્તિકતાને આદ
માટે અને પ્રતિકૂળ વિષયાના વિયેાગ અર્થે નિરંતર
તલસે છે.
અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ વિષયે, એ બાહ્ય અને જડ હાવાથી, આત્માની સાથે તેને તાદાત્મ્ય-સંબ ંધ નથી, કિન્તુ સંયેાગ–સંબંધ છે. સયેાગ હંમશાં ભિન્ન દ્રવ્યાને અને પિરિમત કાળનેા જ હોય છે. પરિમિત કાળ પૂરો થતાં જ, સંચાગ-સબ ધથી જોડાએલા ભિન્ન-ભિન્ન દ્રન્ટે વિયેાગને પામે છે.
આ રીતે વિષયામાં સુખ-દુઃખની કલ્પનાવાળા આત્મા, તે વિષયાના પ્રત્યેક અને વિયાગ વખતે ચલચિત્ત રહ્યા કરે છે, તેથી સાચી શાન્તિના કે મનઃરવાથ્યને તે અનુભવ કરી શકતા નથી.
ઢાષીની જનેતા—વિષયલ પટતા
મહિર`ગ તથા જડ વિષયાની પ્રાપ્તિ અને અપ્રાપ્તિમાં સુખ તથા દુ:ખની કલ્પના કરનારા આત્મા, તે વિષયાને અધિક-અધિક મેળવવા અને ભેાગવવા પ્રયાસ કરે છે. મળે છે તે આનંદ પામે છે અને નથી મળતા તે શેાક કરે છે. ભેાગવવામાં તેને રતિ ઉત્પન્ન થાય છે અને ન ભેાગવી શકે તે તેને અરતિ યાને ગ્લાનિ થાય છે. મળેલા ન ચાલી જાય, એને એને સદા ભય છે. સારાના બદલે નરસા મળી જાય, તેા જુગુપ્સા થાય છે.
દુ
બાહ્ય વિષયેામાં સુખ માનનારા હ ંમેશાં તેના લેાળથી
રહ્યા કરે
છા યાને
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિતના પરમ આધાર
ગ્રસ્ત રહે છે. મળે એ માટે અનેક પ્રકારની માયા આચરે છે. મળી જાય તે! અભિમાન કરે છે અને ન મળે તે રાષ કરે છે.
४७
વિષયના લેલુપી આત્માઓને હિંસા પાપસ્વરૂપ લાગતી નથી. હિંસા એ પાપ છે એમ તેને કઈ સમજા વવા માગે તે તેને હસી કાઢે છે. વિષયેાની પ્રાપ્તિ અર્થે કેઈ પણ જાતની શંકા રાખ્યા વિના તે હિંસા આચરે છે, અસત્ય ખેલે છે. કાઈ પણ ન જાણી જાય એ રીતે ચેરી કે અનીતિ, વેશ્યા કે પરદ્વારાગમન, અભય-ભક્ષણ કે અપેયપાન કરવામાં આંચકે ખાતા નથી.
આ બધાં પાપેા કરવા છતાં પેતે સભ્ય અને સારા તરીકે પ્રસિદ્ધિ પામી શકે, એ માટે તે નાતિકતાને પસદ્ન કરે છે, નાસ્તિકમતના પ્રચારકેાને અભિનદન આપે છે અને આસ્તિકાની હાંસી ઉડાવવા માટે તેએના ભેગા હળે છે, મળે છે અને ભળે છે. વિચારશી વ્યક્તિઓના વિચારોને વજન આપવાને ખલે નિવિચાર લેાકેાની બહુમતિને વજન આપવા માટે પ્રચાર કરે છે. જે કાઈ પ્રકારે પેાતાની વિષયલ પટતા સભ્યતાના લેખાસમાં પ્રકાશતી રહે, એ જાતના સવ ઉપાયે તેને પસદ આવી આવી જાય છે અને તેને તે આચરણમાં મૂકે છે.
*
વિષયવિરક્તિ—ગુણાની જનેતા * વિષયલ પટતા એ જેમ ઢાષાની જનેતા છે, તેમ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
આસ્તિકતાને આદર્શ
વિષયે પ્રત્યે વિરક્તતા એ સર્વ પ્રકારના ગુણોની જનેતા છે.
વિષ એ આત્મ-બાહ્ય અને અચેતન હોવાથી સુખ માટે તેને આધીન થવું, એ ઈરાદાપૂર્વક દુઃખી થવાનો રસ્તો છે.
સુખ માટે વિષને આધીન થનારો આત્મા, પિતાની હવભાવસિદ્ધ સ્વતંત્રતાને વેચી નાખે છે. સ્વતંત્ર આત્મા પણ વિષયમાં સુખની કલપના કરીને સદાને માટે પરતંત્ર બને છે. વિષને આધીન બનેલે, જેટલાં પરિવર્તન વિષયામાં થાય છે, તેટલાં પિતાનાં માને છે. અને એ રીતે અનેક પ્રકારના નિરર્થક નાચ કરીને મહાદુઃખી થાય છે. એ સઘળાં દુઃખમાંથી છોડાવનાર વિષયવિરતિ છે.
વિષયવિરતિ રૂપી જડીબુટ્ટીને નિરંતર પ્રયોગ કરનાર આત્મા, જગતનાં સર્વ પ્રકારનાં દુખેથી અલિપ્ત રહે છે. દુનિયાનાં સઘળાં પરિવર્તને તેનું પરિવર્તન કરવામાં નિષ્ફળ નીવડે છે. નાસ્તિકતા તેનાથી દૂર ભાગે છે. કહેરી તેને સ્પર્શી શકતી નથી. લોભ તેનામાં સ્થાન પામી શકતો નથી. માયા કે દંભ તેનાથી હજારે કેશ દૂર રહે છે. હિંસા, અસત્ય, ચેરી અબ્રહ્મ કે અભક્ષ્યભક્ષણાદિ ઘેર પાપે, વિષયેથી વિરકિત ધરાવનાર આત્મામાંથી ધીમે ધીમે નાબૂદ થતાં જાય છે.
વિષયવિરકત આત્મા છેડા જ કાળમાં સર્વ પાપથી રહિત બને છે. નિષ્પાપ બનેલે તે નવું પાપ ઉપાર્જન
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિતને પરમ આધાર કરતું નથી અને વિશુદ્ધ અયવસાયે વડે જૂનાં પાપનો પણ ક્ષય કરે છે. એ રીતે સર્વ પાપનો ક્ષય કરીને તે આત્માનું સ્વભાવસિદ્ધ સ્વાત ૭ હસ્તગત કરે છે, અનંત કાળના અનંત આનંદને ભકતા બને છે.
* લેક હેરી એક નાસ્તિતા જેમ વિષયલંપટતામાંથી જન્મે છે, તેમ લો કહેરી પણ તેમાંથી જ જન્મે છે. વિષયથી વિરકત આત્માને લેકહેરી ત્યજવી જેટલી સુલભ છે, તેટલી જ વિષયલંપટ આત્માને તે ત્યજવી દુષ્કર છે.
જેમ પ્રત્યેક પ્રાણી સ્વભાવથી જ વિષયલંપટ છે, તેમ સ્વભાવથી જ લેકહેરીને અનુસરનાર છે. આહાર, નિદ્રા, ભય, મૈથુન તેમજ પરિગ્રહાદિ સંજ્ઞાઓ જેમ જીવને અનાદિકાળની છે, તેમ લોકસંજ્ઞા-અજ્ઞાન લેકને અનુસરવાની વૃત્તિ પણ તેટલી જ જૂની છે.
લેક એ અજ્ઞાન હોવા છતાં, જ્ઞાની આત્માઓ પણ લેકના સારા-ખોટા અભિપ્રાય સાંભળીને સુખી-દુઃખી થાય છે, તે અનાદિકાળની લાગુ પડેલી લેક સંજ્ઞાનો જ પ્રભાવ છે.
જે મહાપુરુષે અજ્ઞાન-લેકને અનુસરવાની આ કારમી વૃત્તિને સર્વથા જીતી ગયા છે, તેઓએ પિતાના જ્ઞાનને પૂરેપૂરું સાર્થક કર્યું છે.
ભવાભિનંદી અજ્ઞાન–લેકના અભિપ્રાયને વજન આપવું,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૦
આસ્તિકતાને આદર્શ એ ઈરાદાપૂર્વક સન્માર્ગથી પિતાના આત્માને ભ્રષ્ટ કરવા બરાબર છે.
વિષયલંપટતા કરતાં પણ લેકહેરી એક પ્રકારે વધારે વિવેકશૂન્યતાને સૂચવનારી છે. કારણ કે વિષયે તે સાક્ષાત્ સંબંધ પામીને સુખ-દુઃખને અનુભવ કરાવનારા છે, જ્યારે લેકહેરી તે દૂરથી લોકોનાં વચન સાંભળીને સુખ-દુઃખની લાગણી ઉત્પન્ન કરે છે. અજ્ઞાન અને ભવાભિનંદી લેકેનાં વચનો સાંભળીને સુખી યા દુઃખી થવું, એ જ્ઞાનનું લીલામ છે. એટલા જ માટે સમ્યજ્ઞાની મહાપુરુષે કહેરીને કદી જ વજન આપતા નથી.
જ સત્યાસત્યને નિર્ણય જગતમાં લેકના બે વિભાગ પડી જાય છે, એક અજ્ઞાન અને ભાવાભિનંદી, બીજે જ્ઞાની અને ભવવિરકત.
પ્રથમ વિભાગના લેક (માણસા) સંખ્યા, બીજા વિભાગ કરતાં હંમેશાં ઘણું મોટા પ્રમાણમાં હોય છે. એટલા જ માટે જ્ઞાની પુરુષોએ સત્યના નિર્ણયમાં બહુમતિ કે અલ્પમતિને સ્થાન આપ્યું નથી. બહુમતિ તરફેણમાં હોય તેથી અસત્ય, સત્ય બની જતું નથી. અને બહુમતિ વિરુદ્ધમાં હોય તેથી સત્ય, અસત્ય બની જતું નથી.
સત્યાસત્યને આધાર તેના વકતા પર છે. વકતા જે જ્ઞાની અને વીતરાગ છે, તો તેણે કહેલું વચન સત્ય છેવકતા જે અજ્ઞાની અને રાગદ્વેષથી યુકત છે, તે તેનું વચન અત્ય છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિતના પરમ આધાર
એટલા માટે સત્યના અથીએ બહુમતિને અનુસરવુ ન જોઇએ; કિન્તુ જ્ઞાની અને વીતરાગનાં વચનેને અનુ. સરવુ જોઇએ. આ વાત સવથા સત્ય હૈાવા છતાં, અજ્ઞાન લેાકહેરીને વશવતી થયેલા આત્માએ બહુમતિના નામે, પેાતાના તથા પરનાં જીવનાને ખરબાદ કરે છે.
૫૧
જે આત્માઓએ પેાતાની જાતને જ્ઞાનીએનાં વચનને વશવતી અનાવી દીધી છે, તે આત્માએએ અજ્ઞાન લેાકના ગમે તેવા અભિપ્રાયાથી લેશમાત્ર ભય પામવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી. પેાતાની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ જ્ઞાનીનાં વચનેાથી નિયત્રિત છે કે નહિ, એટલે જ વિચાર કરવા જોઇએ. જો તે જ્ઞાનીઓનાં વચનેાથી નિય ંત્રિત છે, તે પછી લેાકના અભિપ્રાય જાણવાની આવશ્યક્તા રહેતી નથી. જો તે જ્ઞાનીઓનાં વચનથી નિય ંત્રિત નથી, કિન્તુ સ્વમતિ કે લેાકમતિથી વિકલ્પિત છે, તે તે સત્ય નથી, બુદ્ધિમાન માટે તે આચરવા લાયક નથી.
જ્ઞાનીઓનાં વચનેથી વિપરીત લેાકમતિથી નિષ્ણુિ ત કે સ્વમતિ કલ્પિત જેટલી પ્રવૃત્તિઓ છે, તે આ દુનિયામાં ભલે ગમે તેટલી પકાતી હાય, ગમે તેટલી સભ્ય અને આવશ્યક પણ ગણાતી હાય, તે પણ તેનાંથી દ્વિત
થનાર નથી.
* હિતને પરમ આધાર *
હિતના પરમ આધાર જ્ઞાનીઓનું વચન છે. અપન અને અનેક પ્રકારના રાગદ્વેષાથી ગ્રસ્ત આત્માએ પણુ જો
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
આસિતકતાનો આદર્શ
પિતાના કે પિતાથી પણ મદતર લેકના અભિપ્રાય ઉપર વજન આપીને ચાલે, વિનિપાત સુનિશ્ચિત છે.
જન્માંધ આત્મા પણ દેખતા માણસની જેમ લાકડીના ટેકા વિના સ્વતંત્રપણે ચાલવાને આડંબર કરે, તે દુર્ભાગ્યે મળેલ અંધાપાની સાથે વગર કારણે હાથ, પગ આદિ બીજા અંગોથી પણ રહિત બનીને વધુ અપંગ બને છે.
જન્માંધ હોવા છતાં પોતાની મરજી મુજબ ચાલવાની ઈચ્છા રાખનાર જેમ અનેક પ્રકારની નિરર્થક આપત્તિઓને ભોગ બને છે તેમ અપજ્ઞ અને અશુદ્ધ આત્માઓ પણ પિતાની ઈચ્છા મુજબ જ વર્તવાને આગ્રહ સેવે, તે લાભ તો દૂર રે, પણ અનેક પ્રકારનાં નિરર્થક નુકસાનાં ભેગ બની પિતાની જાતને મહાદુઃખને ભાગીદાર બનાવનાર થાય છે.
એટલા માટે પોતાની જાતના જ હિત ખાતર આંધળા માણસે ચાલવા માટે બીજા દોરનારના કે લાકડી આદિના ટેકાને સ્વીકારવાની આવશ્યકતા છે, તેમ અજ્ઞાન અને અશુદ્ધ આત્માઓએ પણ પોતાના જ હિતની ખાતર સંપૂર્ણ જ્ઞાની અને સંપૂર્ણ વિશુદ્ધ પરમાત્માના વચનનું અવલંબન લેવાની અનિવાર્ય આવશ્યકતા છે. - જે કોઈ માણસ પોતાની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિમાં જ્ઞાનીઓનાં વચનનું આલંબન લે છે, તેવા આત્મા સર્વથા નિર્ભય બને છે.
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૩
હિતને પરમ આધાર
વિષયલંપટતા, નાસ્કિતતા અને લેકહેરીને આધીન થઈ જે કોઈ આત્માઓએ અનંત જ્ઞાનીઓનાં વચનોનું આલંબન સ્વીકારવાનું છોડી દીધું છે, તે આત્માઓ પોતાની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિમાં ડગલે ને પગલે અવિના પામે છે અને તેમને પ્રતિક્ષણ અલના પામતા આપણે જોઈ શકીએ છીએ. તેવા આત્માઓ જે એક મિયા ઘમંડને આધીન ન હોત, તો તેઓ પોતાની પામર દશાને તત્કાળ પિછાની શક્યા હોત; પરંતુ મિથ્યા ઘમંડ તેટલે વિવેક કરવા દે, એ સંભવિત નથી.
એક વિષય ના શિકાર છે મિશ્યા ઘમંડથી નિવિવેકી બનેલી પિતાની જાતને વિવિકી બનાવવા જ્ઞાનીઓનાં વચનોનું અવલંબન લેવું એ પરમ આવશ્યક છે.
સાનીઓનું વચન અજ્ઞાનતારૂપી સર્પનું ઝેર ઉતારી નાખવા માટે પરમ મંત્ર સમાન છે. અજ્ઞાનતારૂપી સપનું ઝેર ઉતરતાં જ નાસ્તિકતાપી અંધકાર પણ નાશ પામે છે. નાસ્તિકતાના વિલય સાથે જ વિષયલંપટતારૂપી પાપ પણ પલાયન થાય છે. વિષયલંપટતા વિદાય થતાં જ લેકહેરી પણ અદશ્ય બની જાય છે.
સર્વ ગુણેનું મૂળ જ્ઞાનીઓનાં વચનનું અવલંબન છે. અજ્ઞાની આત્મા “પરલેકાદિ નથી,” એમ કહી દે. એટલા માત્રથી જ જ્ઞાની આત્માઓએ પોતાના જ્ઞાનથી જાણીને જગજજતુઓના એકાંત હિતને અર્થે પ્રકાશિત કરેલા પરલેકાદિ પદાર્થો અવિદ્યમાન બની જતા નથી.
આત્મા છે. પરલોક છે. સ્વગ છે. નરક છે. પાપ છે.
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
આસ્તિકતાનો આદર્શ પુણ્ય છે. બબ્ધ છે, મોક્ષ છે. યાવત્ જેટલા પદાર્થો જ્ઞાનીઓએ પિતાના જ્ઞાનબળે જોઈને પ્રકાશિત કર્યા છે, તે ભલે બહિરિન્દ્રિયને પ્રત્યક્ષ ન થતા હોય, તે પણ તે જગતમાં છે જ. એમાં કોઈ પણ અજ્ઞાનીની તકરાર ચાલી શકે તેમ નથી
જે આત્માઓ વિદ્યમાન એવા અતીન્દ્રિય પદાર્થોને પણ વિષયલાંપટય આદિ તુચ્છ વાસનાઓ પિષવાની ખાતર માનવાને ઈન્કાર કરે છે. તે આત્માઓની દશા ઘણી ભયંકર થાય છે. મધના બિન્દુની લાલચથી નીચે રહેલા અંધાર કૂવા કે અજગર આદિના ભયંકર ભયેની અવગણના કરનાર વિષયલંપટ પુરુષની મૂર્ખતાને પણ તેવા આત્માઓની મૂર્ખતા ટપી જાય તેવી હોય છે.
ખરેખર વિષયની લાલચ એ ભૂરી ચીજ છે. ઉત્તમને પણ તે અધમ બનાવે છે, અમૂઢને પણ તે મૂઢ બનાવે છે અને બુદ્ધિમાન પાસે પણ તે બુદ્ધિહીન જેવાં આચરણ કરાવે છે. જેઓ એ લાલચને વશ પડે છે, તેઓના હાલ બૂરા થાય છે. - મધુબિન્દુની અતિશય તુચ્છ લાલસાએ તે પુરુષની પાસે ઉપકારીનાં વચનની પણ અવગણના કરાવી અને પરિણામે તે પુરુષે પોતાની જાતને સદાને માટે આપત્તિનો ભેગ બનાવી દીધી; એ જ રીતે વિષયલાં પટય–આ દુનિયાના તુછ વૈષયિક સુખાના ક્ષણિક ઉપભેગેની અધમ વૃત્તિ-સારા સારા માણસને પણ અનંતજ્ઞાનીઓનાં વચન ઉપર પગ મૂકવાની ધૃષ્ટતાના શિકાર બનાવે છે,
એટલું જ નહિ પરંતુ નાસ્તિકતા આદિ વિવેકશૂન્ય વિચારેના શિકાર બનાવી દઈ પાયમાલ કરે છે.
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
G
ઉપકારક પ્રમાણું
જ્ઞાનનાં સાધન *
આત્મા, પરલેક આદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થો, બાહ્ય ઇન્દ્રિયાને અગેાચર હોવા છતાં, તે છે કે નહિ, તેને નિ ય કેવળ મહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ દ્વારા કરવા તૈયાર થવુ એ બુદ્ધિની ન્યૂનત્તા સૂચવે છે.
જે વસ્તુ જેના વિષયની બહાર છે, તે વસ્તુને નિણૅય તેના જ દ્વારા કરવાનેા આગ્રહ સેવા એ મિથ્યા અભિનિવેશ સિવાય ખીજું કાંઈ જ નથી.
આત્મા જો મિથ્યા અભિનિવેશને આધીન થયેલે ન હાય, તે। આત્મા આફ્રિ બહિરિન્દ્રિયથી અગાચર પદ્માર્થાને અહિરિન્દ્રિય ગોચર કરવાનેા આગ્રહ કઢી જ સેવે નહિં.
આથી કેાઈએ એમ માની લેવાનુ' નથી કે, ‘આત્મા અતીન્દ્રિય પદાર્થ અહિરિન્દ્રિય દ્વારા પ્રત્યક્ષ થઈ શકતા નથી. માટે તે કઈ પણ પ્રમાણથી સિદ્ધ થતા નથી અને તેમ છતાં તેને માની લેવાના આગ્રહ સેવવામાં આવે છે.’ અહીં તે વાત એ છે કે ; આ પદાર્થનું જ્ઞાન
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદશ
૫૬
કરવા માટે કેવળ અહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષના જ આથડ સેવે છે, તેએ બહિરિન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ કરતાં પણ અધિક સત્ય અને વિદ્યમાન એવાં અન્ય પ્રમાણેાના અયેાન્ય રીતે તિરસ્કાર કરનારા છે.
વસ્તુનુ જ્ઞાન મેળવવા માટે અહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ, એતા એક અલ્પવત્ સાધન છે. મહિરિન્દ્રિય-પ્રત્યક્ષ (બાહ્ય ઇન્દ્રિયને મેચર) જેમ અભ્રાન્ત છે, તેમ ભ્રાન્ત પણ છે, એટલું જ નહિં પરંતુ તે પ્રમાણ કેવળ વમાનકાળને જ વિષય કરનારુ છે. જ્યારે બહિરિન્દ્રિયપ્રત્યક્ષ સિવાયનાં આગમાદિ પ્રમાણેા તે સર્વ વસ્તુ, સકાળ અને સ દેશને વિષય કરનારાં છે. એટલું જ નહિ પણ સથા અબ્રાન્ત પણ છે. અભ્રાન્ત પ્રમાણેા *
જ્ઞાનનાં સાધન-પ્રમાણ એ પ્રકારનાં છે.
એક બ્રાન્ત (અયથાર્થ) અને બીજા` અભ્રાન્ત (યથાર્થ), તે પ્રત્યેકના પણ બે પ્રકારે છે. એક પ્રત્યક્ષ અને બીજો પક્ષ.
કેવળજ્ઞાન, મનઃપવજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન આદિ પ્રત્યક્ષ છે. અને મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન આદિ પરાક્ષ છે. અથવા અહિરિન્દ્રિયજન્ય જ્ઞાન એ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ છે અને સ્મરણ, પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક, અનુમાન, આગમાદિ એ પરીક્ષ પ્રમાણ છે.
આ રીતે વસ્તુનુ જ્ઞાન મેળવવા માટે અનેક પ્રકારનાં પ્રમાણેા વિદ્યમાન હાવા છતાં, તે સઘળાંને ઈન્કાર કરી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક પ્રમાણ
પ૭
કેવળ બહિરિન્દ્રિય પ્રત્યક્ષને જ મુખ્ય બનાવવું, એ પ્રમાણ સંબંધી વિજ્ઞાનની અજ્ઞાનતા સૂચવનાર છે.
આત્મા, પરલોક, સ્વર્ગ અને નરકાદિ બાહ્ય દષ્ટિને પ્રત્યક્ષ નહિ હોવા છતાં મરણ, પ્રત્યભિજ્ઞાન, તર્ક, અનુમાન અને આગમાદિ પરોક્ષ અને કેવળજ્ઞાન, મન - પર્યાવજ્ઞાન અને અવધિજ્ઞાન આદિ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણેથી સુજ્ઞાત છે.
કેવળજ્ઞાન આદિ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણે આજે વિદ્યમાન નથી, એ વાત સાચી હેવાં, “આગમાદિ પક્ષ પ્રમાણે પણ વિવમાન નથી,' એમ કહેવું એ સર્વથા અપત્ય છે. એટલું જ નહિ પણ બહિરિન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ કેવળ વર્તમાનવિષયક અ૫ પદાર્થોનું જ્ઞાન કરાવનાર છે, જ્યારે આગમાદિ પ્રમાણે ત્રિકાળવિષયક સર્વ પદાર્થોનું જ્ઞાન કરાવનાર છે, માટે તેના કરતાં અતિશય ચઢીયાતા છે.
આ ગ મ – પ્રમાણ છે આપ્તવચન તે આગમ છે. અને યથાર્થ વક્તા તે આપ્ત છે, “કહેવા લાયક વસ્તુને જે જેવી છે તેવી જાણે છે તેવી જ કહે છે,' તે યથાર્થ વકતા છે. એવા વકતાનું વચન અપ્રમાણ છે, એમ કોઈથી પણ કહી શકાય તેમ નથી.
કેવળ બહિરિક્રિય-પ્રત્યક્ષથી જ નહિ, પરંતુ યથાર્થ વકતાના વચન પ્રમાણ દ્વારા જ જગતના તમામ લૌકિક અને લેકોત્તર વ્યવહાર અખલિતપણે ચાલી રહ્યા છે.
આથી એ જાતના વચન પ્રમાણની ઉપેક્ષા કરવામાં
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ
આસ્તિકતાનો આદેશ
આવે તે એકલે લોકોત્તર વ્યવહાર જ બંધ થઈ જાય છે એમ નથી, કિન્તુ લેક-વ્યવહાર પણ તે જ ક્ષણે સ્થગિત થઈ જાય છે. લૌકિક અને લેકોત્તર ઉભય પ્રકારના વ્યવહારના એકને એક કારણભૂત વચન પ્રમાણનો જેઓ તિરસ્કાર કરે છે, તેઓ પોતાની જાતને ઓળખવા માટે પણ નિષ્ફળ નીવડે છે.
“પતે અમુક પિતાનો પુત્ર છે,” એવી જાતની જે માન્યતા ધરાવે છે, તે માન્યતાનું પણ મૂળ જે કંઈ પણ હોય છે તે વચન પ્રમાણ છે. માતાનું વચન, એ જ પિતાને ઓળખવાનું એકનું એક સાધન છે. બહિરિન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ ત્યાં નિષ્ફળ નીવડે છે.
આ રીતે નાનાથી માંડી મોટા સુધી જગતને તમામ વ્યવહાર જ્યારે યથાર્થ વકતાના વચન પ્રમાણ ઉપર અવલંબેલે છે, ત્યારે “આગમ પણ ભાન છે એમ કેઈના કહેવા માત્રથી જ જે તેનો તિરસ્કાર કરી દેવામાં આવે તે તે જેવી–તે રી મૂખતા નથી.
૯ શ્રી જૈનશાસનની વિશિષ્ટતા આગમપ્રમાણની ભ્રાતતા દૂર કરવા માટે માત્ર તેના પ્રણેતાની અયથાર્થતા દૂર કરવાની આવશ્યકતા રહે છે, નહિ કે અગમપ્રમાણને છોડી દેવાની.
પ્રણેતાની યથાર્થતાના દેશે, યથાર્થ પ્રણેતાઓનાં વચનને પણ ત્યાગ કરી દેવામાં આવે, તે આ સંસારમાં
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક પ્રમાણ
પ્રાણીઓને કેવળ અજ્ઞાનના અંધકારમાં જ આથડવાનું બાકી રહે છે.
૫૯
અંધકારમાં આથડનારાએ જેમ પેાતાનાં અગોપાંગને સાજાં રાખી શકતા નથી એટલું જ નહિ, કિન્તુ અન ંત કાળ પંત આથડવા છતાં ઈષ્ટ સ્થાનને પામી શકતા નથી, તેમ યથાર્થ વકતાઓનાં વચનેરૂપી કિરણેાના પ્રકાશનુ આલ અન છેાડી દેનારા આત્માએ પણુ અજ્ઞાનરૂપી અધકારમાં આમથી તેમ ભટકી-ભટકીને જીવનને પાયમાલ કરી નાખે છે, એટલું જ નહિ પરંતુ અનતકાળ સુધી ભટકવા છતાં ઈષ્ટ સ્થાનને મેળવી શકતા નથી.
પરલેાકના માગ માં કે અતીન્દ્રિય પદાર્થોના વિષયમાં આગમપ્રમાણ એજ એક પરમ આધાર છે.
પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ કરતાં પણ અનુમાન અને આગમાિ પ્રમાણે અધિક સત્ય હોઈ શકે છે, એવું પ્રતિપાદન કેવળ શ્રી જૈનશાસન જ કરે છે એમ નથી; કિન્તુ પ્રત્યેક શાસ્ત્ર પછી તે ધાર્મિક હા કે લૌકિક હા, એ સિદ્ધાન્તને સ્વીકારે છે. પણ તેમાં ફે૨ એટલે છે કે, શ્રી જૈનશાસન વકતાની યથાર્થતા-અયથા તા ઉપર જેટલે। ભાર મૂકે છે, તેટલેા ભાર ઈતર શાસનેા મૂકતા નથી,
શ્રી જૈનશાસનની યથાતા
*
*
શ્રી જૈનશાસન ઈતર શાસનાથી ભિન્ન પડતુ હોય તા તે આ એક જ કારણે છે.
ઇતર શાસના તેના પ્રણેતાઓની અપૂણ તા નિભાવી
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ
લેવા તૈયાર છે, જ્યારે શ્રી જૈનશાસન પિતાના પ્રણેતાઓની કઈ પણ અપૂર્ણતા નિભાવી લેવા તૈયાર નથી.
તે કહે છે કે, “જે શાસનનો પ્રણેતા જ અપૂર્ણ, અલ્પજ્ઞ યા દોષવાન છે, તો તેનું નિરૂપણ વિશ્વસનીય કેવી રીતે થઈ શકે ? અવિશ્વનીય નિરૂપણને પણ જે વિશ્વ નીય માની લેવામાં આવે, તો તે વિશ્વાસ. અંધવિધાસનું જ એક રૂપાંતર છે. ઐક્રિયક વિષયોમાં હજુ અમે અપૂર્ણ જ્ઞાનીનાં કથનોને સ્વીકારી લેવા તૈયાર છીએ, કિંતુ અતીન્દ્રિય પદાર્થોના વિષયમાં લેશ પણ અધૂરા જ્ઞાનીના કથન ઉપર વિશ્વાસ મૂકવા માટે અમે તૈયાર નથી. - બાઘેન્દ્રિય-ગોચર પદાર્થોમાં અપૂર્ણ વકતાના દેષથી થયેલી ભૂલને સુધારવા માટે, તે પદાર્થોને ઈન્દ્રિય-ગેચર કરીને પણ અમે થયેલી ભૂલોને સુધારી શકીશું. કિન્તુ બાન્દ્રિય-અગોચર પદાથે સંબંધી અલ્પજ્ઞ અને અયથાર્થ વક્તાઓનાં કથને દ્વારા થયેલી શ્વાતિઓનું નિવારણ કરવા માટે અમારી (છઘની) પાસે આધાર શું છે !” ઈન્દ્રિયાતીત વિષય સંબંધી અધૂરાં અને અયથાર્થ વકતાઓનાં કથન ઉપર વિશ્વાસ મૂકી દઈએ, તો અમારી અનંતકાળની જિંદગી જોખમમાં મુકાઈ જાય. તેવું જોખમ ખેડવાની અમારી મુદ્દલ તૈયારી નથી.”
“અતીનિદ્રય વિષયમાં અધૂરા જ્ઞાની અને રાગી–તેવી વકતાઓ અપ્રમાણ છે.” આ જાતના આગ્રહે જ શ્રી જૈન
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપકારક પ્રયાણ
શાસનને આજ સુધી યથાર્થ શાસન તરીકે જગત સમક્ષ ટકાવી રાખ્યુ છે.
* સમ્યગદર્શનની નિળતા
આત્મ!, પરલેાક આદિ અતીન્દ્રિય પદાથે આ રીતે જો આગમપ્રમાણથી સિદ્ધ હાય, તે પછી તેને જાણવા માટે બીજા પ્રમાણેાના આગ્રહ રાખવે તે એક જાતની હઠ છે. ન્યાયના માર્ગમાં એવી હઠ કામ આવી શકતી નથી.
૬૧
પરંતુ આજે આગમપ્રમાણ સમધી અનેક પ્રકારની ફૂટ માન્યતાએ પ્રચાર પામી રહી છે, તેથી અજ્ઞાન આત્માઓનાં હૃદયમાં આગમપ્રમાણ ઉપરાંત સલેાકસિદ્ધ અનુમાનાદિ પ્રમાણેા દ્વારા પણ આત્મા અને પરલેાક અદ્ઘિ અતીન્દ્રિય પદાથાં સિદ્ધ છે, એ વાતને પણ નિશ્ચય કરી લેવે તે જરૂરી છે,
એક વાત ખાસ યાદ રાખી લેવા જેવી છે કે, અનુમાનાદિ લૌકિક પ્રમાણેાના આધારે, આગમ િ લેાકેાત્તર પ્રમાણેની સિદ્ધિ થતી નથી જ. ‘પ્રમાણેામાં સ શ્રેષ્ઠ પ્રમાણ, શ્રી તીર્થં'કરાદિ લેાકેાત્તર પુરુષાનાં વચને છે.’ એમાં એક રતિભર સદેડ નથી. છતાં જગતના તમામ આત્મ આ તે લે કેત્તર પ્રમાણને પરમ પ્રમાણભૂત માની લે એટલી સહજસિદ્ધ ચેાગ્યતા કે અતિશય ક લઘુતાને પામેલા હાય, એ અનવુ શકય નથી.
લઘુકમી આત્માઓને અન ંતજ્ઞાનીનાં વચના, ઉપર શ્રદ્ધા કરવા માટે ઇતર પ્રમાણેાની આવશ્યકતા રહેતી
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
આસ્તિકતાને આદ
નથી. કિન્તુ તેવા પ્રકારની કલઘુતા ખૂબ જ વિકટભવી સિવાયના અન્ય આત્માએમાં પ્રગટી શકતી નથી.
તેવા આત્માઓને લેાકેાત્તર પ્રમાણની પ્રતીતિ કરા વવા માટે તથા નિકટભવી અને લઘુકમી આત્માને પણ સુદૃઢ શ્રદ્ધાયુક્ત બનાવવા માટે અનુમાનાદિ પ્રમાણેા પણ કારગત નીવડે છે, એમ જાણનાર જ્ઞાની પુરુષાએ અનુમાનાદિ લૌકિક પ્રમાણે! દ્વારા પણ આત્મા આદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થોની યથાર્થ સિદ્ધિ કેવી રીતે થાય છે, તે વિસ્તારપૂર્વક જણાવ્યુ છે અને તે શાસને દ્રવ્યાનુચેાગના એક મુખ્ય અંગ તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યું છે. તેને ભણવાથી આત્માના સમ્યગ્દર્શન ગુણની અસાધારણ નિર્માંળતા થાય છે, એમ ભારપૂર્વક ફરમાવવામાં આવ્યું છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
છદ્મસ્થાનું કેન્તવ્ય
* છાસ્થોનું કર્તવ્ય * મધ્યાહ્નકાળને વાદળરહિત સૂર્ય વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ, જેમ ભોંયરામાં રહેલા માણસને પ્રકાશ માટે દીપકની આવશ્યકતા રહે છે, તેમ જગતના તમામ પ્રકારના અજ્ઞાનરૂપી અંધકારને દૂર કરી નાખવા માટે સમર્થ શ્રી જિનોકત આગમપ્રમાણ વિદ્યમાન હોવા છતાં પણ, તેવા પ્રકારના અગ્યતારૂપી આવરણથી ઢંકાએલા આત્માઓ માટે દીપક સમાન અન્ય પ્રમાણેની પણ આવશ્યકતા રહે છે. - “આત્મા, પરલોક, સ્વર્ગ, નરકાદિ પદાર્થો છે. એ એક વખત સામાન્ય નિશ્ચય થઈ ગયા પછી, વિશેષ નિશ્ચય કરાવનાર આગમ પ્રમાણનું અવલંબન અત્યંત ઉપકારક બની શકે તેમ છે.
અનુમાનાદિ પ્રમાણે દ્વારા થનારે નિશ્ચય, એ ગમે તેટલે યથાર્થ હોવા છતાં પણ, તે સામાન્ય નિશ્ચય છે, એ ભૂલવા જેવું નથી. આગમ એને વિશેષ નિશ્ચય કરાવે છે. અને કેવળજ્ઞાન એને સર્વાશે નિશ્ચય કરાવે છે. સર્વાશ નિશ્ચય કેવળજ્ઞાન સિવાય શકય નથી, પણ
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ
૬૪
-
ત્યાં સુધી ક્રમે ક્રમે અધિક નિશ્ચય થાય તેવા પ્રયત્ન કરતા રહેવુ એ છદ્મસ્થાનુ કત્ત બ્ય છે.
* ચથા જ્ઞાન
*
અહી એટલી વાત સમજી લેવી જોઇએ કે, વિશેષ ધર્મના અધૂરા નિશ્ચય, યા જ્ઞાનને અયથાર્થ કરી શકતા નથી. એક વ્યકિતને મનુષ્ય તરીકે જાણી લીધા પછી, એ કયાંનેા વતની છે અને કેાને દીકરા છે, એ વગેરે વિશેષ ધર્મને નહિ જાણવા છતાં પણ, મનુષ્ય તરીકે થએલુ તેનુ જ્ઞાન એ કેાઈ પ્રકારે અયથાર્થ ઠરતુ નવી અર્થાત્ તેની યથાર્થતા યથાવત્ રહે છે.
સ` પર્યાય સહિત સ`દ્રબ્યાનું જ્ઞાન કરાવવાનુ સામર્થ્ય કેવળ એક કેવળજ્ઞાનરૂપી પ્રત્યક્ષ પ્રમાણમાં જ રહેલુ છે. એટલા જ માટે છદ્મસ્થ આત્માએએ અમુક મર્યાદા સુધીના (દ્રયૈાના) જ્ઞાન દ્વારા સતે।ષ માનવાને હાય છે. એ જ્ઞાનમાં તરતમતા અવશ્ય રહેવાની છે, તે પણ સવિશેષવિષયક જ્ઞાન છદ્મસ્થકાળમાં કડી થઈ શકનાર નથી.
દેહ અને આત્મા *
જે વસ્તુને નિષેધ કરવામાં આવે છે, તે વસ્તુ જેમ અવશ્ય હયાતિ ધરાવે છે તેમ જે વસ્તુને સ'શય હોય છે, તે વસ્તુ પણ આ જગતમાં અવશ્ય હયાતિ ધરાવનાર હાય છે.
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
છાનું કર્તવ્ય
“આ છીપ કે રજત છે ?? “ રજજુ છે કે સર્વે છે ? એ જાતનો સંશય ઉભય પદાર્થોની હયાતિને નિશ્ચય હોય તે જ થાય છે. તેમ, “આ દેહ છે કે આત્મા છે ? એ જાતને સંશય જ એમ સાબિત કરવા માટે પૂરત છે કે, આમા સ્થાને દેહ ઉભય પદાર્થો જગતમાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે.
જે આત્મા ન જ હોય તે, “દેહ એજ આત્મા છે કે તેનાથી ભિન્ન છે ? એ જાતને સંશય કરી ઉદ્ભવે નહિ. એજ રીતે દેહ અને આત્મા, એ બે શબ્દ જ, દેહ અને આત્માનું પાર્થકય આત્માની જુદાઈ-ભિન્તા સિદ્ધ કરવા માટે સમર્થ છે.
જ સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ જ પ્રત્યક્ષ બે પ્રકારના છે. એક વ્યવહારિક અને બીજે પારમાર્થિક વ્યાવહારિક પ્રત્યક્ષ પણ બે પ્રકારના છે.
એક ઐન્દ્રિયક (ઈન્દ્રિયને) પ્રત્યક્ષ અને બીજું માનસિક સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ.
આત્મા ઈન્દ્રિયોને અચર હેવાથી તે ઈન્દ્રિયોને પ્રત્યક્ષ નથી, તે પણ તેને સ્વસંવેદન માનસિક પ્રત્યક્ષ સૌને અનુભવસિદ્ધ છે.
હું છું” એ અનુભવ સહુ કોઈને પ્રત્યક્ષ થાય છે. એ અનુભવ જે જાત હોય તે બીજે કોઈ પણ અનુભવ અધ્યાત બની શકે તેમ નથી જ્યાં સુધી આત્માને
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરિતકતાને આદર્શ
પિતાની ભ્રાન્તિ છે, ત્યાં સુધી તે બીજ પદાર્થોનું અધ્યાત જ્ઞાન કયાંથી કરી શકવાનો હતો ?
ઘટ. પટાદિ અન્ય પદાર્થોનું જ્ઞાન આમાને અબ્રાન રીતે થઈ શકે છે, એજ એમ બતાવે છે કે તેને પિતાનું જ્ઞાન તે સુતરાં અબ્રાન્ત છે. આત્મા જે સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ ન હોય તે “હું છું કે નથી? એ સંશય પણ ઘટે નહિ. જેને એ પ્રકારને સંશય થાય છે, તે જ આત્મા છે.
- આ છ દસ્થ પ્રત્યક્ષ કે છધસ્થ (કેવળજ્ઞાની નહિ તે બધા) ને સર્વ વરતુ દેશથી જ પ્રત્યક્ષ થાય છે. તેનો અર્થ એટલો જ છે કે, ચૂલ પદાર્થોના રૂપને જ માત્ર એક દેશથી પ્રત્યક્ષ કહેવાય છે, સર્વ વસ્તુનો સર્વ પ્રકારે પ્રત્યક્ષ થવે એ કેવળજ્ઞાન સિવાય સંભવિત નથી.
રૂપી પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ જેમ તેના રૂપ-રસાદિ અમુક ગુણે દ્વારા થાય છે, તેમ અરૂપી આત્માદિ પદાર્થોનું પ્રત્યક્ષ પણ તેના ગુણેના પ્રત્યક્ષ દ્વારા જ થઈ શકે છે. એ નિયમ છઘ માટે સર્વસામાન્ય છે, અનિવાર્ય છે, નિરપવાદ છે.
છદ્મસ્થ આમાં જે કોઈ વસ્તુને પ્રત્યક્ષ કરે છે તેના કેટલાક ગુણે કે પયનું જ પ્રત્યક્ષ કરે છે. છતાં તે પ્રત્યક્ષ વસ્તુનું જ પ્રત્યક્ષ માનવામાં આવે છે. કારણ કે પર્યાય કે ગુણેથી વસ્તુ એ કોઈ ભિન્ન પદાર્થ નથી.
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
છદ્મસ્થાનું કન્ય
કેરીનુ પ્રત્યક્ષ એ છદ્મસ્થા માટે તેના રૂપ-રસાહિ કેટલાક વિશેષેાનું પ્રત્યક્ષ છે, નહિ કે સમસ્ત વિશેષે સહિત કેરીનું... પ્રત્યક્ષ છે,
૬૭
એજ ન્યાયે છદ્મસ્થ આત્માએને આત્માનું પ્રત્યક્ષ તેના કેટલાક ગુણે! અને પર્યાય દ્વારા જ શકય છે. સ્મૃતિ, જિજ્ઞાસા, ચિકીર્ષા, સંશય, વિષય આદિ જ્ઞાનવિશેષે એ આત્માના ગુણેા છે અને તે બધા ગુણેા પ્રત્યેક આત્માને સ્વસ ંવેદન પ્રત્યક્ષથી સિદ્ધ છે. છદ્મસ્થા માટે ગુણાનુ પ્રત્યક્ષ એ જ ગુણીનું પ્રત્યક્ષ છે. કારણ કે ગુણીને છોડી ગુણા કદી અલગ રહી શકતા નથી.
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાયાના પ્રશ્નો
આત્માને સિદ્ધ કરનારાં અનુમાને આત્મા સંવેદન પ્રત્યક્ષ હોવા છતાં, તેની સિદ્ધિ માટે અનુમાન પ્રમાણે પણ અનેક છે.
* શરીરનો કર્તા જ શરીર આદિમાન પ્રતિનિયત આકારવાળું છે, માટે તેને કર્તા હે ઈએ. જેમ ઘટ, પટાદિ આદિમાન પ્રતિનિયત આકારવાળા છે તેથી તેના કર્તા કુંભાર, વમકરાદિ અવશ્ય હોય છે.
દ્વિપ, સમુદ્ર, મેરુ પર્વત આદિ-આદિમાન નથી, તેના કોઈ કર્તા નથી અને મેઘ, મેઘધનુષ્યાદિ પ્રતિનિયત આકારવાળા નથી, માટે તેને કઈ કર્તા નથી. શરીર એ આદિમાન પણ છે અને પ્રતિનિયત આકારવાળું પણ છે, તેથી તેનો કર્તા અવશ્ય હો જોઈએ. જે કંઈ તેના કર્યા છે, તે જ આત્મા છે.
શરીરનો ભતા આ શરીર ભાગ્ય છે, માટે તેને કોઈ ભક્ત હવા જોઈએ જેમ ભેજન, વસ્ત્ર આદિ ભાગ્ય છે, તે તેને કોઈ ને કઈ ભકતા અવશ્ય હોય છે.
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાયાના પ્રશ્ન
* ઈન્દ્રિયાને
અધિષ્ઠાત્તા
ઈન્દ્રિયા એ જ્ઞાનનાં કારણ છે, માટે તેને અધિષ્ઠાતા ( ચૈતન્ય સંપાક ) હોવા જોઈએ. જેમ ક્રૂડ, ચક્ર, ચિવરાદિ કરણા છે, તે તેતે અધિષ્ઠાતા કુંભાર અવશ્ય હાય છે.
વિષયાને આદાતા (ગ્રહણ કરનાર)
ઈન્દ્રિયે આદાન છે, અને વિષયે દેય છે, આદાનદેય હેય ત્યાં આદાતા અવશ્ય હાવા જોઈએ, જેમ સાસે આદાન છે અને લેજ્જુ ભાદેય છે, તેા તેને આદાતા લુહાર પણ છે, એજ રીતે ઈન્દ્રિયા દ્વારા વિષયાનુ આદાન કરનારા જે છે, તે આત્મા છે.
૬૯
*
* શરીરના સ્વામી *
શરીર પ્રતિનિયત સંઘાત અને રૂપાદિથી યુક્ત છે, માટે તેને કેાઈ અર્થી (સ્વામી) અવશ્ય હાવા જોઈએ. જેમ સુઘાત અને રૂપાદિથી મુકત ઘર વગેરેના સ્વામી અવશ્ય હાય છે. પ્રતિનિયત સંઘાત અને રૂપાદિથી જે ચુત નથી, તેને સ્વામી પણ કાઈ નથી. જેમ જંગલના
ટેકરા અથવા રેતીના ઢગલા.
મ ૫૨લાક — સિદ્ધિ
-
એ રીતે શરીર, ઇન્દ્રિયા વગેરેના કર્તા પણ આત્મા સિવાય અન્ય કોઈ પદાર્થ સિદ્ધ થતે નથી.
આત્મા એ સત્ પદાર્થ છે, પણ અસત્ નથી.’
'
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદર્શ
જે સત્ છે તે ઉપાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્ય એ ત્રણ ધર્મોથી યુકત હોય છે.
પ્રત્યેક વસ્તુને અમુક ધર્મ વડે ઉત્પાદ અને અન્ય ધર્મ વડે વિનાશ થાય છે તથા વસ્તુ કાયમ રહે છે.
આત્મા એ સત્ પદાર્થ છે, પરંતુ તે ક્યાં સુધી કર્મથી સંબદ્ધ છે, ત્યાં સુધી નરકાદિ ચતુર્ગતિરૂપ સંસારમાં સંસરણ–પરિભ્રમણ પણ ચાલુ જ રહેવાનું અને આ પરિભ્રમણ જ્યાં સુધી ચાલુ રહે ત્યાં સુધી જીવન નારકાદિ પર્યાયરૂપે ઉત્પાદ અને મનુષ્યત્વાદિ પર્યાયરૂપે વિનાશ પણ ચાલુ જ રહે છે. છતાં આ ઉત્પાદન અને વિનાશમાં પણ જીવનું જીવત્વ દ્રવ્ય સ્વરૂપે-અવસ્થાન તો-ત્રિકાલાબાધિત છે. કર્મ સંબદ્ધ જીવન જે મનુષ્યત્વાદિ પર્યાયરૂપે વિનાશ, તે તેનું મરણ છે અને જે નારકત્વાદિ પર્યાયરૂપે ઉપાદ તે તેનો જન્મ છે. આનું જ નામ પરલેક છે.
* કર્મની સિદ્ધિ અને આમા હયાત છે, માટે તેને પરલોક છે, અને તે પરલેક ચતુર્ગતિરૂપ સંસાર છે. તેનું કારણ કર્મ છે. કર્મથી સર્વથા મુકત બનેલ આત્માને ચતુર્ગતિરૂપ સંસા૨માં પરિભ્રમણ કરવાનું રહેતું નથી. પરંતુ તેમને સિદ્ધશિલા ઉપર-લેકના અંત ભાગે–શાશ્વત નિવાસ હેય છે. આ સ્થાનને મુક્તિ, સિદ્ધિ, મેક્ષ કે પરમપદ વગેરે અર્થસંગત નામથી ઓળખવામાં આવે છે.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાયાના પ્રશ્નો
૭૧
એ અવસ્થા કના સર્વથા વિનાશથી થનાર છે. જ્યાં સુધી આત્મા કર્મથી બદ્ધ છે, ત્યાં સુધી તેને ચતુતિરૂપ સગાર છે.
આત્મા જેમ સ્વસ વેધ પ્રત્યક્ષ છે, તેમ ક સ્વસંવેજૈન પ્રત્યક્ષ નથી, કારણ કે તે આત્માનેા ગુણુ નથી; પરંતુ તે કાણુ વણાના સૂક્ષ્મ પુદ્ગલેા છે, જે કેવળ સુજ્ઞાના જ્ઞાનને પ્રત્યક્ષ છે.
છદ્મસ્થ આત્માઓને વિદ્યમાન એવા ક્રના પુદ્ગલે પણ પ્રત્યક્ષ નથી, કારણ કે તે સૂક્ષ્મ છે, છતાં તેની વિદ્યમાનતા અનુમાનથી સાધ્ય છે. વિદ્યમાન એવા પર માણુએ . અતિશય સૂક્ષ્મ હૈાવાથી જેમ ઈન્દ્રિયાને અગેાચર છે, પણ સ્કંધાર્દિ કા દ્વારા અનુમાનગમ્ય છે, તેમ વિદ્યમાન એવા પણ કાણુ વ ણાનાં પુદ્ગલે આત્માની સાથે સુખદ્ધ હોવા છતાં ઇન્દ્રિયાને અગેચર છે, તેથી માત્ર તેનાં કાર્યો દ્વારા તે કેવળ અનુમાનગમ્ય
જ મના શકે છે.
નહિ
કર્મોની સિદ્ધિ માટે અહી ઘણાં અનુમાને આપતાં, માત્ર બે-ત્રણ અનુમાને જ આપીએ છીએ. સુખ-દુઃખાનુભવનું કારણ *
સુખ-દુઃખના અનુભવ એ કાર્ય છે, માટે તેને હેતુ ક્રમ છે. અકુરરૂપ કાના હેતુ ખીજ છે, તેની જેમ અહી' કાઈ એમ કલ્પના કરે કે, ‘સુખ-દુ:ખના અનુભવના હેતુભૂત આહાર કટકાદિ પ્રત્યક્ષ વસ્તુએ તે છે.ડી, અપ્રત્યક્ષ
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ
કમને માનવાર્ની શી આવશ્યકતા છે ?” તો તે કલ્પના બરાબર નથી. કારણ કે આહાર-કંટકદિરૂપ સુખ-દુઃખનાં તુલ્ય સાઘને જેને પ્રાપ્ત થયાં છે; એવી વ્યકિતઓનાં પણ સુખ-દુઃખાનુભવરૂપ ફળમાં અનેક પ્રકારની તરતમતા અનુભવાય છે. - ફળની અનુભવાતી તરતમતા કાર્ય છે અને કાર્યની તરતમતા એ કારણની તરતમતા-વિષમતાને વનિત કરે છે. આવી તરતમતા વિષમતાવાળું જે કારણ છે, તેજ કર્મ છે. તે સિવાય અન્ય કેઈ નહિ.
જ બાળ–શરીરનું કારણ જ યુવાન શરીર જેમ બાળ-શરીરપૂર્વક છે, તેમ બાળશરીર પણ શરીરાક્તરપૂર્વક છે. બાળ-શરીરનું કારણ જે શરીર છે, તે શરીરનું નામ કામણ-શરીર યાને કર્મ છે. જ સુખી થોડા અને દુઃખી ઘણું તેનું કારણ જ | કિયા માત્ર ફળદાયી છે દાનાદિ પણ ક્રિયા છે. માટે તે પણ ફળદાયી છે.
“કૃષિ ક્રિયાની જેમ પ્રશંસા આદિ દષ્ટ ફળે જ દાનાદિ ક્રિયાનાં ફળ છે, કિન્તુ અદષ્ટ ફળ કાંઈ નથી.” એમ માનવા જતાં હિંસાદિ અશુભ ક્રિયાઓનું ફળ અપકીતિ આદિ દષ્ટ ફળ જ માનવું પડશે, કિન્તુ અદષ્ટ ફળ કાંઈ રહેશે નહિ. તેથી સઘળા પાપી આત્માઓને પણ મરણ બાદ મોક્ષ થઈ જશે, કારણ કે દષ્ટ ફળ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાયાના પ્રશ્નો
૭૩
પ્રાપ્ત થઈ ગયું અને અદષ્ટ ફળ તો છે નહિ. એ કારણે શુભ અગર અશુભ પ્રત્યેક ક્રિયાનું અદષ્ટ ફળ તે અવશ્ય છે.
જ્યારે દષ્ટ ફળ એકતિક નથી. કોઈને થાય છે અને કોઈને થતું નથી.
એક જ પ્રકારની ક્રિયા કરવા છતાં તેના દષ્ટ ફળમાં અનેક પ્રકાર ની તારતમ્યતા જણાય છે, એજ હકીકત દષ્ટ ફળ, અનેકાતિક છે એમ સિદ્ધ કરે છે. એટલું જ નહિ પણ દષ્ટ ફળમાં જોવા મળતી એ પ્રકારની તારતમ્યતાવાળા કાર્યનું કારણ પણ કર્મ જ છે.
અદષ્ટ ફળ એકતિક છે. કારણ કે સંસારમાં ઘણું જીવો કેવળ દષ્ટ ફળની ઈચ્છાથી જ ક્રિયા કરનારા છે, છતાં અનિચ્છાએ પણ તેમને અદષ્ટ ફળ ભેગવવું પડે છે!
સહુ સુખના અભિલાષી અને દુઃખના કેવી હોવા છતાં, સંસારમાં સુખી થડા અને દુખી ઘણું જાણું જણાય છે, એ પણ અદષ્ટ ફળની એકાતિકતાનો પુરાવે છે.
દાનાદિ શુભ ક્રિયાઓ કરનારા થડા છે અને હિંસાદિ અશુભ ક્રિયાઓ કરનારા ઘણું છે, તેથી શુભ અદષ્ટને બાંધનારા થોડા હોય અને અશુભ અદષ્ટને બાંધનારા ઘણું ઘણું હેય, એમાં કાંઈ આશ્ચર્ય નથી એજ એક કારણ છે કે સુખની ઇચ્છા સહુને હોવા છતાં, સુખી થડા છે અને દુઃખની ઈચ્છા કોઈને પણ લેશ માત્ર નહિ હોવા છતાં દુઃખી ઘણું છે.
* કર્મ અમૂર્ત નથી
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
19૪
આસ્તિક ને આદર્શ અમૂર્ત કમ સુખ દુઃખાદિમાં નિમિત્ત બની શકે નહિ-જેમ આકાશ.
આકાશ અમૂર્ત હોવાથી તે આત્માને સુખ–દુઃખાનુભવ કરાવી શકતું નથી. આત્માને સુખાનુભવ યા દુખાનુભવ કરાવનાર મૂર્ત પદાર્થો છે, એ વાત પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. અનુકૂળ આહારદિનાં પગલે આત્માને સુખ આપે છે અને અનિકંટકાદિ પ્રતિકૂળ પદાર્થો આમને દુઃખ આપે છે.
અહીં એક શંકા થવી સંભવિત છે કે, “સુખ-દુ ખાદિનો અનુભવ એ એક પ્રકારનું ચૈતન્ય છે અને એ જ્ઞાનાદિની જેમ અમ છે. શરીરાદિ મૂન છે માટે તેનું કારણ મૂર્ત કમ ઘટી શકે છે, પરંતુ અમૂર્ત સુખ-દુઃખાદિનું કારણ મૂર્ત કર્મ કેવી રીતે ઘટી શકે છે
આ શંકા તે જ વ્યાજબી ઠરી શકે, જે આપણે મૂર્ત કર્મને સુખ–દુઃખાદિનું સમવાયી કારણ માનીએ. સુખ-દુખાદિનું સમવાયી કારણ તે અમૂર્ત આત્મા છે, જયારે મૂર્ત કર્મ તે તેનું નિમિત્ત કારણ છે.
એ મૂર્નને સંબંધ અને ઉપઘાત જ સંબંધ બે પ્રકાર છે.
એક સંગસંબંધ, કે જે માત્ર ભિન્ન-ભિન્ન દ્રવ્ય જ હોય છે. અને બીજે સમવાય સંબંધ કે જે અભિન્ન એવા ગુણ–ગુણી, કિયા કિયાવાન, અવયવ અવયવી આદિની સાથે હોય છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાયાના પ્રના
આત્મા અને કર્મ એ બંને ભિન્ન દ્રવ્ય છે, તેથી તે બેઉનો ઘટ અને આકાશના સંબધની જેમ સંગસંબંધ છે. બદ્ધાત્મા કથંચિત્ મૂ હોવાથી, તેને કર્મની સાથે કથંચિત સમવાયસબંધ માનવામાં પણ હરકત નથી. કારણ કે મૂર્ત કર્મનો, અમૂર્ત આત્મા સાથે સમવાયસંબંધ અવિરુદ્ધપણે ઘટી શકે છે
સંસારી આત્મા કથંચિત મૂર્ત છે. તેનો અર્થ એ છે કે તે અનાદિકાળથી લીરનીર અને લેહાગ્નિની જેમ કર્મ પુદ્ગલથી બદ્ધ છે. પૂર્વે કદી પણ કર્મ પુદ્ગલથી તે બદ્ધ નહોતે એમ નથી. એ કારણે તેનું વર્તમાન વરૂપ સર્વથા અમૂર્ત નથી, કિન્તુ કંચિત્ મૂર્ત છે, આત્માને જે સર્વથા અમૂર્ત માનીએ, તે મૂર્ત દ્વારા તેને અનુગ્રહ થઈ શકે નહિ. કિન્તુ મદિરા આદિ અગ્ય દ્રવ્ય વડે આત્માને થતે ઉપઘાત અને બ્રાહ્મી ચૂર્ણાદિ ઉત્તમ દ્રવ્ય વડે આત્માને થતા અનુગ્રહ પ્રત્યક્ષ અનુભવાય છે. તેથી સંસારી જીવ એકાંતે અમૂર્ત નથી.
* પુણ્ય અને પા પ ક આત્મા છે, તેનો પરલેક છે અને પરલોકનું કારણ કર્મનો સંબંધ પણ છે, તો પછી પુણ્ય અને પાપની સિદ્ધિ કરવા માટે લઈનવાં અનુમાનોની આવશ્યકતા નથી.
સુખાનુભવમાં નિમિત્ત થનારાં કર્મનાં શુભ પુદ્ગલ તે પુણ્ય છે અને દુઃખાનુભવમાં નિમિત્ત થનારાં કર્મનાં અશુભ પગલે તે પાપ છે. પુણ્ય અગર પાપ બે એકજ
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ પદાર્થ છે, અથવા બેમાંથી એક પણ નથી, એમ માનવાથી જગતમાં સુખ-દુઃખાનુભાવની વ્યવસ્થા ઘટી શકે તેમ નથી. - પુણ્ય અને પાપ બંને ભિન્ન છે. કારણ કે તેના કાર્યભૂત સુખ અને દુઃખ એકીસાથે અનુભવી શકાતાં નથી. થોડું પુણ્ય એ સુખ અને થોડું પાપ એ દુઃખ, એમ માનીને પુણ્ય અગર પાપ બેમાંથી એક જ પદાર્થને માની લેવાથી પણ કામ ચાલી શકે તેમ નથી.
સુખ-દુઃખના કારણભૂત પુણ્ય અને પાપ એ બે જુદાં સ્વતંત્ર દ્રવ્યો છે. સમ્મીલિત પુણ્ય પાપાત્મક એકજ કર્મ કોઈપણ રીતે ઘટિત થઈ શકતું નથી. કારણ કે તે પ્રકારના સમ્મીલિત પુણ્ય પાપાત્મક કર્મના બંધનું કોઈ એવું સમ્મીવિત કારણ હોવું જોઈએ. પરંતુ તેનું કારણ આ જગતમાં હયાત નથી.
કર્મબંધનાં કારણ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ આદિ હેતુઓ છે. તે સર્વ હતુઓની સાથે મન-વચન-કાયાના ગીરૂપી હેતુ તે પહેલા જ હોય છે. યોગ હંમેશા એક સમયે શુભ યા અશુભ એકજ હોઈ શકે છે, કિંતુ શુભાશુભ ઉભય સ્વરૂપ એગ એકજ સમયે ક્રી હોઈ શકતો નથી. એજ કારણે તેના કાર્યરૂપ પુણ્ય અને પાપ, એ બે સ્વતંત્ર છે; એમ સહજ રીતે સિદ્ધ થાય છે.
ર સ્વર્ગ અને નરક જ પરલેકની સિદ્ધિમાં આપણે એ જોઈ ગયા કે, ચતુ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાયાના પ્રને
હ૭
ગતિરૂપી સંસારમાં પરિભ્રમણ એજ આત્માને પરલેક છે. એ ચાર ગતિઓમાં મનુષ્ય અને તિર્યંચ ગતિ સહુ કોઈને પ્રત્યક્ષ છે પરંતુ દેવ અને નારક એ બે ગતિ કોઈને પણ પ્રત્યક્ષ નથી. તો પછી તે પણ જગતમાં છે એમ શી રીતે માની શકાય ? આ પ્રકારનો પ્રશ્ન કરનાર આગમ-પ્રમાણને માનનાર નથી, એતો આપોઆપ સિદ્ધ થાય છે.
તેમ છતાં પણ દેવલેક અને નારકી પ્રત્યાક્ષાદિ પ્રમાણે દ્વારા જેટલી રીતે સિદ્ધ છે, તેટલી રીતે બતાવવાથી તેવા આત્માઓમાં પણ જે યેગ્ય છે, તેઓમાં આગમ પ્રમાણ પ્રત્યે શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થવાનો સંભવ છે એ કારણે પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણો આપવાં એ અનુચિત નથી.
દેવલેકને નહિ માનનારની આંખ સામે ચંદ્ર, સૂર્ય, ગ્રહ, નક્ષત્ર, તારા આદિ તિષ્ક દેવનાં વિમાને રોજ ભટકાય છે. તેને કોઈ પણ રીતે તે ઈન્કાર કરી શકે તેમ નથી. એ ઉપરાંત વ્યંતરાદિ દેવકૃત અનુગ્રહ અને ઉપઘાત પણ પ્રત્યક્ષ નથી એમ કહેવું તે સર્વથા છેટું છે.
અનુમાનથી પણ દેવગતિની વિદ્યમાનતાને કોઈપણ બુદ્ધિમાનને સ્વીકાર કર્યા સિવાય ચાલે તેમ નથી. અતિશય પાપનું ફળ ભોગવવા માટે જેમ નરકગતિ માનવાની આવશ્યકતા છે, તેમ અતિશય પુણ્યનું ફળ ભેગવવા માટે દેવગતિને માન્યા સિવાય પણ છૂટકે નથી.
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
આકિતને આદર્શ
મનુષ્યગતિમાં અતિ સુખી મનુષ્ય પણ રેગ-જરાદિ દુખોથી ગ્રસ્ત છે અને તિર્યંચગતિમાં અતિ દુઃખી તિય ચે પણ સુખને આપનાર હવા, પ્રકાશ આદિની પ્રાપ્તિ કરી શકે છે, માટે અતિશય પુણ્ય અને અતિશય પાપનું ફળ એકાંત સુખ કે એકાંત દુઃખ ભોગવવા માટે દેવ અને નરક, એ બે ગતિએને માન્યા સિવાય ચાલી શકે તેમ નથી.
દેવ કેમ આવતા નથી? હવે પ્રશ્ન માત્ર એકજ રહે છે કે, “નારકો તે દુઃખી અને પરાધીન હોવાથી અહીં આવી શકે નહિ, પરંતુ દેવે તે ઈચ્છા મુજબ ફરી શકનારા અને દેવતાઈ પ્રભાવથી યુક્ત છે. પછી તેઓ અહીં શા માટે આવતા નથી?
એનું સમાધાન એકજ છે કે, દેવે અત્યંત સુખી છે. અતિશય સુખી મનુષ્ય પણ જયારે પિતાના બંગલા, મેટરો અને મેજ-શે બેમાંથી પરવારતે નથી, તે પછી તેના કરતાં અનંતી છદ્ધિને પ્રાપ્ત થયેલ દે પિતાના સુખમય સ્થાને છેડી, દુર્ગધથી ભારોભાર ભરેલા મનુષ્યલોકમાં પગ મૂકવાનું કેમ પસંદ કરે ? છતાં પણ ભકિતમાન દેવે શ્રી જિનેશ્વરનાં ક૯પાણક વખતે, પિતાના સંશય શ્રી તીર્થ કરદેવોને પૂછી તેનાં સમાધાને મેળવવા માટે અથવા કોઈ મહર્ષિને તગુણથી આકૃષ્ટ થઈ આ મનુષ્યલકમાં અનેકવાર આવે છે.
આજે પણ તેવા પ્રકારના પૂર્વજન્મના અનુરાગથી
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
પાયાના પ્રના
૭૯
અગર વૈરના અનુબંધથી, પૂર્વકૃત સંકેતથી કે કામાનુરાગથી દેવે મનુષ્યલેકમાં આવે છે. પરંતુ તેવા બનાવે આ કાળમાં કવચિત્ બનતા હોવાથી તેની તેટલી પ્રસિદ્ધિ દેખાતી નથી.
બીજી વાત એ છે કે, ઉત્તમ મનુષ્યને કેટલીક વાર દેવની ઉપમા આપવામાં આવે છે, તે પણ મુખ્ય દેવની વિદ્યમાનતા સિદ્ધ કરે છે. મુખ્ય વસ્તુ કોઈ જગ્યાએ હેય તેમજ તેને ઉપચાર અન્યત્ર ઘટી શકે છે.
* બધ અને મોક્ષ કે આમાં અને કર્મ એ બે પદાર્થોના સ બંધથી જેમ પુય, પાપ, પરલેક, સ્વર્ગ, નરકાદિની સિદ્ધિ થાય છે, તેમ બન્ધ અને મોક્ષ, એ બે પદાર્થોની પણ સિદ્ધિ એ સંબંધ અને અ-સંબંધથી થાય છે.
આત્મા અને કર્મનું એક પ્રવેશાવગાહનરૂપ આપસમાં મળવું એ બંધ છે. અને કર્મની સાથે મળેલ આમાનું એ કમના બંધનથી સર્વથા મુકત થવું એ મેક્ષ છે.
અહીં એક શંકા અવશ્ય ઉત્પન્ન થાય તેમ છે કે, જીવ અને કર્મનો સંબંધ આદિમાન છે કે અનાદિમાન ? જે આદિમાન છે તો પહેલાં જીવ શુદ્ધ હતો. તો તેને કર્મ લાગ્યાં શી રીતે ? શુદ્ધાત્માને પણ જે વગર કારણે કર્મનો બંધ થઈ તો મુતાત્માને કેમ ન થાય ? એ આપત્તિ ટાળવા માટે જે જીવ અને આકાશને સંબંધ જેમ અનાદિમાન હોવાથી અંત વિનાનો છે જીવ અને કમને સંબંધ પણ કદી દૂર થઈ શકશે નહિ.”
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ
જીવ અને કર્મના સંબંધ માટે ઉપર જણાવેલી બંને પ્રકારની યુકિતઓ સર્વથા અગ્ય છે જીવ અને કર્મનો સંબંધ બીજા કુરની જેમ હેતુ-હેતુમદ્ (કાર્ય-કારણ) ભાવવાળે છે, તેથી તે અનાદિ હોવા છતાં પણ અંતવાળે માનવામાં કોઈ પણ જાતને વિરોધ નથી.
બીજાંકુર, પિતાપુત્ર આદિની અનાદિ પરંપરા પણ કયારેક કાર્યને ઉત્પન્ન કર્યા વિના નાશ પામે, તો નાશ પામી શકે તેમ છે અથવા સુવર્ણ અને માટીને સંગ અનાદિ હોવા છતાં અગ્નિ આદિના તાપથી તેનો અંત આણ શકાય છે.
અભવ્ય આત્માઓને કમસંબંધ અનાદિ અનંત પણ હોય છે. કિન્તુ ભવ્ય આત્માઓનો સંબંધ તેવા પ્રકારને હોતે નથી. સામગ્રી અને પ્રયત્ન દ્વારા તેનો અંત પણ કરી શકાય છે. - લેકમાં પણ જેમ પ્રાગભાવ અનાદિ હોવા છતાં સાંત છે, તેમ તેવાં પ્રકારના આત્માઓનું ભવ્યત્વ અનાદિ હોવા છતાં પણ સાંત છે.
પ્રાગભાવ અવસ્વરૂપ છે, તેમ પણ નથી, કારણ કે ઘટનો પ્રાગભાવ માટીના પિંડ-સ્વરૂપ હોવાથી ભાવરૂપ છે. એ રીતે અનાદિબદ્ધ આમ પણ બંધના હેતુઓને દૂર કરી, એગ્ય ઉપાયે દ્વારા પૂર્વબદ્ધ કર્મોનો ક્ષય કરી સર્વકર્મનિર્મોક્ષ-સ્વરૂપે આત્માની સ્વાભાવિક સ્થિતિરૂપ મોક્ષને પામી શકે છે.
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
་་
પયાના પ્રશ્ના
માક્ષમાં સુખ શુ?
સવ” કર્માંના ક્ષય એજ જો મેક્ષ છે, તે તેવા મેાક્ષમાં શરીચિહ્નને અભાવ હેાવાથી, સુખ પણ શી રીતે હોઇ શકે ?’ આ પ્રશ્ન, શ્રી જૈનશાસનથી અપરિચિત, ભલભલાને પણ મૂંઝવે તેવા છે. પરંતુ તેવા આત્માએ સુખના સ્વરૂપને સમજવા જેટલા સમ્યજ્ઞાનને પામ્યા નથી, તેથીજ તેમને આ જાતની મૂંઝવણ થાય છે. સમ્યગજ્ઞાનના સ્પર્શી પછી આ મૂઝવણ ટળી જાય છે.
દેહ અને ઇન્દ્રિયા દ્વારા શબ્દઢ વિષયાના ઉપભેગ એ સુખ નથી, કિન્તુ ઇન્દ્રિયાદ્વિજન્ય ઔત્સુકયાદ્વિ દુઃખને પરિહાર માત્ર છે.
સિદ્ધાત્માએ તે। જ્ઞાનાવરણીયાદિ ઘાતિ-કર્માના આવરણેાથી રહત થયેલા હેાવાથી ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનવાન છે. અને દુ:ખના હેતભૂત વેદનીયાદ્ધિ અતિ-કર્મના ફાય થયેલેા હોવાથી સુખી છે. શરીર અને ઈન્દ્રિજન્ય સુખ એ સુખ નથી કિન્તુ સુખાભાસ છે પરંતુ તે દુઃખના પ્રતિકારરૂપ હોવાથી મેહમૂઢ આત્માએને સુખની કલ્પના કરાવે છે. રાગની ઉપશાન્તિ માટે લીધેલું કડવુ ઔષધ દુઃખરૂપ હોવા છતાં પણ સુખરૂપ મનાય છે, તેમ મેાહજન્ય ઔત્સુકયથી થયેલ અતિરૂપ દુઃખને પ્રતિકાર હોવાથી વિષય સુખ એ ઉપચારથી લેકમાં. સુખ મનાય છે,
ઉપચાર, સત્ય વસ્તુને જ હોય છે. અને એ સત્ય સુખ છે ખીજુ નહિ, પણ સ-ક્રમ-રહિત મુકતાત્માએનુ સુખ છે.
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦
www.~~~
----
મહાન ગુણ
* પરસ્પરની હિતચિંતા
આત્મા, પરલેાક, ક, પુણ્ય, પાપ, સ્વર્ગ, નરક, બધ અને મેા આઢિ અતીન્દ્રિય પદાર્થા શ્રી સત્ત વચનના પ્રામાણ્યથી સિદ્ધ છે, તેમ પ્રત્યક્ષા અનુમાનાદિ પ્રમાણેા દ્વારા પણ ગમ્ય છે, એ વાત આપણે અને તેટલા વિસ્તારથી જોઈ આવ્યા છીએ.
અસાર વિષયલ પટતાની ખાતર જે કેાઈ આત્મા પ્રમાણસિદ્ધ પરલે કાર્ત્તિ તરફ બેદરકાર બની, કેવળ આ લાક તરફ જ સીટ માંડીને પેાતાનું સમગ્ર જીવન પસાર કરી નાખે છે, તે આત્માનું ભાવિ અતિશય ભયાનક અને છે, એમાં લવલેશ સ ંદેહ નથી.
પરલીકને ભૂલી આ લાકની મેાજ ઉડાડવામાં મશશુ? ખનનારા જ્ઞાનીએની ષ્ટિએ અતિશય યાપાત્ર મનુષ્યા છે. પરલેાક તરફ જેટલું દુક્ષ્ય આજના મનુષ્યમાં નજરે પડે છે. તેટલું દુર્લક્ષ્ય પૂર્વ નહોતુ. ( અહીં ‘પૂર્વ’ શબ્દને અ વર્તમાન વીસમી સદીની જૂની સદીએ કરવાને છે. અહી ત્રિકાળ દૃષ્ટિથી તે આ પ્રકારના મેહમઢ ભાવે આ જગતમાં અન તીવાર
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાન ગુણ
અન્યા છે; કિન્તુ વર્તમાનકાળની દષ્ટિએ આ વીસમી સદીમાં જે જાતનું પરક પ્રત્યેનું દુર્લક્ષ્ય વધી પડ્યું છે, તે જાતનું દુર્લક્ષ્ય પૂર્વની સદીઓમાં નહોતું.)
પરસ્પરના હિતની ચિંતા કરનારો વર્ગ હયાત હોય છે ત્યારે આ જાતની પરિસ્થિતિ હોતી નથી.
આજે મનુષ્યમાંથી પરહિત ચિંતારૂપ સાચી મૈત્રીભાવના જ મેટા ભાગે નષ્ટ થઈ ગઈ છે. મેટા ભાગના માણસો પોતપોતાના જ ઈહકિક વાર્થની ચિંતા કરે છે. બીજાના ઈહલૌકિક સ્વાર્થની ચિંતા કરનારા આત્માઓ આ દુનિયામાં વિરલ રહ્યા છે.
પરહિતચિંતારૂપ મૈત્રીભાવના નષ્ટપ્રાયઃ થવાથી ઉત્પન્ન થએલી સ્વાર્થમય પરિસ્થિતિ આજની દુનિયાને કારમી રીતે પડી રહી છે.
વિજ્ઞાનવાદ જેવા “સભ્ય’ શબ્દને આગળ ધરી, લગભગ સહુ કોઈ પોતાનો જ એક સ્વાર્થ સાધવાની તનતોડ મહેનતમાં પડયા છે. પિતાને સુધરેલા દેશ તરીકે અને સુધરેલા મનુષ્ય તરીકે ઓળખાવનારા સહુ કોઈ સ્વાર્થની જ મોટી ચિંતામાં ગળાબૂડ છે. - આ જાતની સ્વાથી ચિંતાએ માનવીઓને માનવી મીટાવી દાનવતુલ્ય બનાવ્યા છે. મનુષ્યને માનુષી વૃત્તિથી ભ્રષ્ટ કરનાર અને દાનવી વૃત્તિવાળા બનાવનાર કેઈપણ હોય, તે તે મર્યાદા વટાવી ગએલ આજની દુનિયાની સ્વાર્થોધતા છે.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૪
આસ્તિકતાને આદર્શ કેવળ આ લોકના જ સ્વાર્થની ચિંતાથી પરલેકને ભૂલાવનાર નાસિકતાને આ કારણે હદ બહારનું બળ મળ્યું છે.
एतावाने व लोकोऽय यावानिन्द्रियगोचरः ।' આ જાતના નાસ્તિક પ્રવાપાએ આજે બુદ્ધિમાનોને પણ ઘેરી લીધા છે. તેનું પરિણામ એ આવ્યું છે કે, ઈચ્છા મુજબની વિષયલંપટતાને અસાધારણ ઉત્તેજન મ યું છે. એ વિષયલંપટતાને પોષવા અજ્ઞાન લેકોના અભિપ્રાયને પણ કીમતી ગણવાના પ્રયાસો થઈ રહ્યા છે.
આ રીતે જોતાં જણાશે કે, સઘળા અનર્થોનું મૂળ, પરની હિતચિંતાને અભાવ અને પિતાની સ્વાર્થચિંતાનો અમર્યાદ પ્રાદુર્ભાવ છે.
ઝ સ ચ હિતચિત કે આ પરહિત ચિંતારૂપ મૌત્રીભાવ પ્રગટ કરવા માટે, પરહિતચિંતક મહાપુરુષ પ્રત્યે હૃદયને શુદ્ધ પ્રમોદભાવ પ્રગટાવવાની પ્રથમ આવશ્યકતા છે.
આ દુનિયામાં જેમ સ્વાર્થની ચિંતા કરનારા છે, તેમ સ્વ–પરની હિતચિંતા કરનારા પણ છે. કિન્તુ તેઓ વર્તમાન જગતના લક્ષ્યની બહાર છે. સ્વ-પર હિતની જ એક ચિંતા કરનારા મહાપુરુષે વર્તમાન જગતની દષ્ટિ બહાર એટલા માટે છે કે, “સાચા હિતચિંતક મહાપુરુષે દુનિયાનાં આ લેકનાં સુખની તેટલી દરકાર કરનારા હોતા નથી, કે જેટલી પરલોક માટેની દરકાર કરનારા હોય છે.”
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાન ગુણ
૮૫
પરલેકને ભૂલી આ લોકને જ પ્રધાન માનનાર દુનિયા, પરલેકની કાળજીવાળા મહાપુરુષની દરકાર ન કરે, એમાં લેશમાત્ર આશ્ચર્ય નથી.
આ લોકનાં કાપનિક સુખોની મોટી મોટી લાલચે આપી પ્રજાને મહાસંકટમાં નાખનારાઓને પણ જે પ્રજા પરમેશ્વર માફક પૂજનારી છે, તે પ્રજા સ્વ-પરના સાચા હિતચિંતક મહાપુરુષની સામે દષ્ટિ પણ ન દેડાવે, એમાં પ્રધાન કારણ એની ક્ષુદ્ર વિષયલંપટતા જણાય છે.
પણ જગત તેમના તરફ દરકારવાળું છે કે બેદરકાર છે, તેની ચિતા સ્વ–પરના સાચા હિતચિંતકોને કદી હેતી નથી. એનું જ એ કારણ છે કે, એ સાચા હિતચિંતકો પ્રત્યે આટલી હદ સુધી બેવફા બનેલી પ્રજા હોવા છતાં પણસન્માર્ગ પામો' એ જાતની તેઓની કારૂણ્યભાવના લેશ પણ શુષ્ક બનતી નથી.
કરૂણા અને દયાની સ્વભાવસિદ્ધ ભાવનાથી તરબળ બનેલ સાચા હિતચિંતક મહાપુરુષે પિતાને મળેલાં સાધન અને સામગ્રીઓ દ્વારા જગતના જાને નાસ્તિકતા આદિ મહા અનર્થોથી બચાવવા માટે પિતાની જેટલી, શકિત હોય તે સઘળી શકિત વડે અવિરત પ્રયત્ન કરી રહ્યા હોય છે.
તેવા સાચા સ્વ–પર હિતચિંતક મહાપુરુષનો યુગ પામનાર ગ્ય આત્માઓને અનુપમ પ્રકારને લાભ થયા વિના રહેતું નથી. કદાચ બીજાઓને લાભ એ છે કે
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ
સાધારણ થાય તે પણ તેઓને પિતાને તે તે પ્રયત્ન મહાન લાભ આપનારા નીવડે જ છે, એમાં લેશ માત્ર સંદેહ નથી.
એક આંતર અને બાહ્ય રેગે છે આંતરિક ચેપી રોગો અને બાહ્ય ચેપી રોગો વચ્ચે મેટું અંતર છે. બાહ્ય ચેપી રેગોને દૂર કરવાના ઉપાયે રેગીની ઈચ્છા ન હોય તે પણ દયાળુ વૈદ્યો કરી શકે છે, જ્યારે આંતરિક દદેના ઉપાયે રોગી જ્યાં સુધી ઈ છે નહિ, ત્યાં સુધી ગમે તેવા ઉપકારીઓ પણ કરી શકતા નથી.
પ્લેગ, કોલેરા આદિ દર્દીના ભોગ બનેલા દર્દીઓની દવા કરવા માટે તમામ દુનિયા તૈયાર છે અને દર્દીએની ઈમ ન હોય તે પણ બળાત્કારે તેને ઉપગ કરાવવા પડે છે.
આંતરિક દર્દીની વાત તેનાથી તદ્દન વિપરીત છે. પ્રથમ તો તે રગે છે, એવું ભાન દડીને થવું પણ દુષ્કર છે, તે પછી તેનું ભાન અન્ય લેકેને થવું એ તેના કરતા પણ વધુ દુષ્કર જ હોય ને ?
વળી માનો કે, તે આંતરિક રોગોનું ભાન કદાચ થઈ જાય, તો પણ બાહ્ય રોગોથી જેમ તેનાં માટે બળાત્કારે ઔષધ-પ્રવેગે થઈ શકતા નથી,
જે કઈ બળાત્કાર કરવા માગે તો લેકલાગાણું બાહ્ય રેગના બળાત્કાર માટે જેટલી અનુકુળ છે, તેટલી જ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાન ગુણ
અહી પ્રતિકૂળ લેાકલાગણી છે. અનુકૂળ પણ હોય, તે ઘણા દર્દી પેાતાને રાગી ન માને અને રાગી માન્યા પછી પણ તે રાગ દૂર કરવાની ઈચ્છા ન ધરાવે, ત્યાં સુધી ગમે તેવા દયાળુ વૈદ્યોના ઔષધ-પ્રયોગા પણ તેના ઉપર જોઇત્તા પ્રમાણમાં કારગત નીવડતા નથી.
લાભ નહી થવાનુ
કારણ
ખાદ્ય રોગ અને આંતર્રેઞ, એ બે વચ્ચેને આ જાતના તફાવત જે આત્માએ સમજી શકે છે, તે આત્માએ એવી શકા કદી જ નહિ કરે, ‘આંતર્ રાગાના ઐષધ બનાવનારા હિતચિંતકે હાય, તે અમને તેમને સમાગમ કેમ થાય ?” કારણ કેએવે! સમાગમ અનેકવાર થવા છતાં પણ, પેાતાની જાતને રાગી નહિં માનનાર અગર માનવા છતાં તેમનુ શરણું નહિ સ્વીકારનાર આત્માએ તે નિષ્કારણ પાપકારીએ તરફ્થી લાભને પામી શકતા નથી.
*
*
નાસ્તિકતા આદિ એ શરીરના દોષ નથી, કિન્તુ આત્માના છે. તેથી તે એના પ્રતિકારમાં અવશ્ય ભેદ રહેવાના જ છે.
શારીરિક રાગેાના પ્રતિકારા રાગીની ઈચ્છા વિના બળાત્કારે પણ કરી શકાય છે અને આત્મિક રાગેાના પ્રતિકારા રાગીની ઈચ્છા વિના કેવળ બળાત્કારે કરી શકતા નથી. એ જ એક કારણ છે કે, શારીરિક રાગેાયી જગતને મુક્ત કરવાની તૈયા-ભાવનાવાળા કરતાં આત્મિક
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ
રાગેથી પીડાતા પ્રાણીઓને રેગમુકત કરવાની ભાવનાવાળા અત્યધિક દયાળુ અને શિક્તમાન હોવા છતાં પણ બધાને લાભ કરી શકતા નથી.
૮૮
આત્મિક ગાને પ્રતિકાર આ રીતે જ્યારે અત્યંત દુષ્કર છે, ત્યારે તે રાગથી રિમાતા કલ્યાણાથી આત્માએએ વધારે સાવધાન બનવું જોઈએ.
શરીરના રાગેાથી ખચવાની સાવધાની અનાદિકાળથી કાઠે પડી ગએલી છે, જ્યારે આત્મિક રાગેાથી બચવા માટે તેવી સાવધાની અંશથી પણ પ્રગટ થવી એ પણ અતિશય કઠિન છે. તે ગમે તેટલુ કિઠન હોય, પરંતુ જો તે ખાખતમાં બેદરકાર રહેવામાં આવે તે નુકશાન પેાતાને જ છે, અને તે પણ અસાધારણ પ્રકારનું છે. જો આટલું સમજાઈ જાય તે તે સમજ આત્મા, સાવધ બન્યાં સિવાય રહેતા નથી.
ધરાવનાર
જો કે આટલુ તેના વાસ્તવિક સ્વરૂપમાં સમજાઈ જવું એ સહેલું નથી.
આત્મામાં કાઇક પણ લઘુતાના ચગે પ્રગટતી ચેગ્યતા પ્રગટયા વિના આ વસ્તુ હૈયે જચવી મુશ્કેલ છે. છતાં સામાન્ય પ્રકારે તે એમ જ કહી શકાય કે, ચેાગ્ય પ્રયત્નને આ દુનિયામાં શુ અસાધ્ય છે ?'
તત્ત્વજ્ઞ મહાપુરુષા આ જ કારણે ફરમાવે છે, કે, ‘જે આત્માએને આત્માના રાગા તથાવિધ સ્વરૂપે સમજાય તે આત્માએ પણ પરમ ભાગ્યશાળી છે.’
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાન ગુણ
* નાસ્તિકતાની ભયંકરતા વિષયલ'પટતા એ નાસ્તિકતાને ઉત્પન્ન કરનાર છે, એ વાત સાચી હોવા છતાં જે આત્મા સના વિષયલ પટતાને ત્યાગ ન કરી શકે, એ આત્મા પણ પેાતાનામાં નાસ્તિકતાના પ્રવેશ ન કરી જાય એટલી હદ સુધીની વિષયવ પટતાને આધીન ન થાય, તેા ખસ છે. તેથી પણ તેને ઘણેા બચાવ થઈ શકે છે.
જેમ મિથ્યાત્વથી સહચરિત રાષાયિક પરિણતિ અનંત સંસારના અનુબધ કરાવનારી થાય છે, તેમ નાસ્તિકતા– સહચરિત વિષયલ પટતા આત્માને ભય કર રીતે પાયમાલ કરનારી બને છે. એ રીતે નાસ્તિકતા-સહચરત લેાકહેરીનુ અનુસરણ અને નાસ્તિક્તા પ્રવેશ ન પામી હાય તેવી સાવધાનીપૂર્વકની લેાકહેરીનુ અનુસરણ, એ વચ્ચે પણ તેટલા જ તફાવત પડી જાય છે.
અસત્ય અને ચારી, એ ગુન્હાહિત કાર્યો હાવા છતાં, અસત્ય ખેલનાર અને ચારી કરનાર આત્મા પકડાયા પછી પેાતાના ગુન્હાને કબૂલ કરે છે, તે તેટલા પ્રમાણમાં શિક્ષાપાત્ર બનતા નથી, કે જેટલા પ્રમાણમાં શિક્ષાપાત્ર પેાતે ગુન્હો કર્યા પછી પણ તેને નહિ કબૂલ કરનારા બને છે.
એજ ન્યાયે વિષયલંપટતા અને લેાકહેરી, એ કારમા દુર્ગુણા હોાં છતાં પણ, તે દ્રુષ્ણેાને વશ પડેલાં આત્માએ તેને દુર્ગુણેા નહિ માનવરૂપ નાસ્તિકતાને આધીન થતા નથી, તે તેઓના ખચાવ થયેા તેટલે દુષ્કર બનતા નથી.
•
૯
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
આતિકતાના આદેશ
કિન્તુ જે આત્માએ વિષયલ પઢતાને પોષવા ખાતર જ્ઞાનીઓનાં વચને ઉપર પગ મૂકી અજ્ઞાન લેાકનાં વચનેને અને અભિપ્રાયને આગળ કરનારા છે, તે આત્માએ એવડા ગુન્હેગાર બને છે; એટલુ જ નહિં પરંતુ તેમના તે ગુન્હાઓનુ પાપ વજ્રલેપ સમાન બની જાય છે.
૯૦
વિષના ધાર અને શસ્રના અવળે પ્રયાગ જે રીતે તત્કાળ પ્રાણને નાશ કરનાર અને પેાતાના જ શરીરને ઘાત કરનાર થાય છે, તે રીતનેા તત્કાળ નાશ વધાર્યા વિનાના વિષથી કે પેાતાના શરીરના ઘાત સીધા શસ્ર-પ્રયાગથી કઢી થતા નથી.
એ રીતે નાસ્તિકતા એ પાપરૂપી વિષ ઉપર માયાને વધાર છે અને વિષયલ પટતારૂપી શસ્રનુ અવળુ ધારણ છે. આથી જેએએ પેાતાના ભાવપ્રાણાનું સંરક્ષણ કરવુ હેાય, તેઓએ નાસ્તિકતાપૂર્વકની વિષયલ'પટતાને અને એજ રીતે નાસ્તિકતાપૂર્વકની લેાકહેરીને પણ સર્જાશે ત્યજવા સૌથી પહેલાં કટિબદ્ધ થવુ જ ોઈએ.
સાચી આસ્તિકતા
ગુન્હાને એવડા કે વજ્રલેપ સમાન બનાવનાર કોઈ હાય, તે તે માત્ર નાસ્તિકતાનેા જન્મ મિથ્યાત્વમાંથી થાય છે. એટલા માટે શ્રી જૈનશાસનની પરિભાષા પ્રમાણે, મિથ્યાત્વ એજ નાસ્તિકતા છે.
આત્મા, પરલેાકા અતીન્દ્રિય પદાર્થો નથી,’ એવી બુદ્ધિ એ નાસ્તિકતા છે, એ સ જનમાન્ય લૌકિક વ્યાખ્યા છે.
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાન ગુણ
૯૧
જ્યારે આત્મા-પરલોકાદિ અતીન્દ્રિય પદાર્થોને માનવા છતાં, તે છે તે કરતાં અન્ય સ્વરૂપે માનવા, એ પણ સ્પષ્ટ નાસ્તિકતા જ છે. એમ શ્રી જૈનશાસન પ્રબોધે છે.
શ્રી જૈનશાસનમાન્ય નાસ્તિકતાની આ લકત્તર વ્યાખ્યા છે.
એટલા માટે સાચી આસ્તિકતાની વ્યાખ્યા તે એકજ છે કે, તમેવ નિરd નહિં પડ્યું તે જ સાચું અને શંકા વિનાનું, કે જે સર્વજ્ઞ એવા શ્રી જિનવરેન્દ્રોએ ફરમાવ્યું છે.'
આ પ્રકારનો વાસ્તવિક વિશ્વાસ,એજ સાચી આસ્તિકતા છે. છતાં પણું, “પરલેકાદિ પદાર્થો છે જ નહિ,' એવી માન્યતાવાળા નાસ્તિક આત્માઓ કરતાં, કોઈ પણ સ્વરૂપવાળા પરલેકાદિ પદાર્થો વિદ્યમાન છે, એમ લૌકિક રીતે પણ માનનારા (તે) આત્માએ રવભાવથી જ ઘણા ઉત્તમ દરજજાના છે.
નાસ્તિક આત્માઓની જેમ અમર્યાદિત વિષયલંપટના કે માત્રાતીત લેકહેરી તેમાં કદી જ પ્રવેશ પામી શકતી નથી. એટલા પૂરતો તે આત્માઓને ભાવિ અનર્થોથી બચાવ થઈ જવામાં કોઈ જાતને સંદેહ નથી. કિન્તુ સર્વ પ્રકારના અનર્થોથી બચવા માટે તે સાચી આસ્તિકતા પામવી તે આવશ્યક છે જ.
સાચી આસ્તિકતાની પ્રાપ્તિ થયા સિવાય અનર્થોથી સંપૂર્ણપણે બચી શકાતું નથી. જો કે સાચી આસ્તિકતાની
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ
પ્રાપ્તિ થયા પછી પણ વિષયલંપટતા અને લેકટેરીનો સર્વથા વિલય થવા માટે વખત જોઈએ છે. પરંતુ આત્મામાં સાચી આસ્તિકતા પ્રગટયા પછીથી, અમુક સમયમાં તે તે વિષયલંપટતા અને કહેરી જેવી વિનાશક બદીઓથી, સર્વથા વિમુકત બની જવાય છે, એમાં કાજ સંદેહ નથી.
જ પ્રાપ્તિ ના ઉપા એ એક સાચી અસ્તિકતાની પ્રાપ્તિ, મિથ્યાત્વના ત્યાગ ઉપર અવલંબેલી છે અને મિથ્યાત્વને ત્યાગ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ ઉપર આધાર રાખે છે.
સમ્યગદર્શનની પ્રાપ્તિ માટે શ્રી જૈનશાસનમાં અસંખ્ય માર્ગો દર્શાવેલા છે. તે સઘળા આ સ્થળે દર્શાવવા તે શકય નથી. શક્ય હોય તે પણ તે સઘળાનું એકસાથે પાલન થવું તે સર્વથા અશક્ય છે.
સમ્યકત્વ ગુણની પ્રાપ્તિના ઉપાયરૂપે ૬૭ પ્રકારના વ્યવહારે આચરવા માટે જ્ઞાની પુરુષોએ દર્શાવ્યા છે. આ વ્યવહારો ગુણપ્રાપ્તિના આશયવાળી બુદ્ધિએ સેવાય તે સમ્યકત્વ નહિ પામેલાઓ જરૂર સમ્યકત્વને પામી શકે તેમ છે, તથા પામેલાઓ તેને પણ ચાલ્યું ન જાય તેવું સુદઢ બનાવી શકે તેમ છે. કલ્યાણવાંછુ આત્માઓએ તે ૬૭ વ્યવહારો સમજી, તે વ્યવહારોથી જીવનને ઓતપ્રોત બનાવી દેવાની આવશ્યકતા છે.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાન ગુણ
નાસ્તિકતા આદિ દે ગમે તેટલા દુષ્ટ અને ચેપી હેય, તે પણ આ ૬૭ પ્રકારના વ્યવહારથી પિતાના જીવનને ઓતપ્રેત બનાવી દેનાર આત્મા ઉપર પિતાને લેશ પણ પ્રભાવ બતાવી શકે તેમ નથી.
સમ્યક્ત્વના એ ૬૭ પ્રકારે (બોલ) એટલા બધા પ્રસિદ્ધ છે કે, તેને આટલે બધો મહિમા જાણ્યા પછી તેને સમજીને જીવનમાં ઉતારવા માટે સાચા દિલથી જે કોઈ આમાં ઈચ્છા અને પ્રયત્ન કરે, તેને તે સમજવા અને પાળવાનાં સાધનો આજે પણ મળી શકે છે. સહુ કઈ કલ્યાણકામી આત્માઓ તે બધા વ્યવહારને સારી રીતે સમજી, શકિત મુજબ આદર કરતા બને, એવી અમારી હાર્દિક અભિલાષા છે.
આ સ્થિતિ પ્રાપ્ત કરતાં એટલે વિલંબ લાગે તેટલા વખત દરમ્યાન પણ આત્મા નાસ્તિક્તા આદિ દેનાં આક્રમણથી બચી આસ્તિકતા આદિ મહાગુણની સન્મુખ પહોંચી શકે; એ ખાતર સહુ કોઈને યાદ રહી જાય તેમજ સુખે આચરી શકાય એવો એક ઉપાય અહીં દર્શાવીએ છીએ.
તે ઉપાયનું નામ છે, પરમ પવિત્ર કૃતજ્ઞતા ગુણનું આસેવન.
ચેપી રેગેનાં જંતુઓથી શરીરનું સંરક્ષણું કરનાર દવાઓનાં ઈજેક્ષને લઈને દાકતરે ચેપી રેગના લત્તાએમાં પણ નિર્ભયપણે ફરી શકે છે, તેમ શ્રી જિનેશ્વરદેવના
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદર્શ
શાસને ફરમાવેલા અને જગતમાં તમામ સજન મનુષ્યોએ માન્ય રાખેલા કૃતજ્ઞતા ગુણરૂપી બખ્તરથી પિતાના આત્માને સુસજજ બનાવીને ફરનાર આત્મા, નાતિકતાદિ ચેપી રેગેના રાફડાઓથી ઘેરાએલા ભયંકરમાં ભયંકર જમાનામાં પણ પિતાને યથાર્થ પણે સુરક્ષિત રાખી શકે છે,
એ કૃતજ્ઞતા ગુણ, બીજા ગુણો કરતાં સમજ પણ સહેલે છે અને પાછળ પણ તેટલે જ સહેલે છે ! પણ સજજનપણું યા આત્માથી પણું જે આત્મામાં પ્રગટયું છે, તે આત્માને આ કૃતજ્ઞતા ગુણનું પાલન સાવ સહેલું છે.
કૃતજ્ઞતા ગુણનો રૂઢ અર્થ, પોતાના ઉપર બીજાઓએ કરેલ ઉપકારને ન ભૂલી જ, પણ બરાબર યાદ રાખવે તે છે, તે અર્થ ઉપરાંત આપણે અહીં તેને યૌગિક અર્થ પણ સ્વીકારે છે. એ રૂઢ અને યૌગિક ઉભય અને સ્વીકારી કૃતજ્ઞતા ગુણનું આરાધન કરનાર આત્મા, નાસ્તિકતા આદિ સર્વ દાના ભયથી નિર્ભય બની શકે છે.
ક યૌગિક અર્થ છે કરેલા ગુણને જાણવા કિન્તુ ભૂલી ન જવા, એ કૃતજ્ઞતા શબ્દને રૂઢ અર્થ છે. તે અર્થનું પાલન પણ આત્માને સમ્યગુદર્શનાદિ ગુણોની પ્રાપ્તિમાં મહાન સહાયક છે.
અકૃતજ્ઞ કે કૃતન આત્માઓ દુનિયાના લૌકિક વ્યવહાર માટે પણ અયોગ્ય છે, તો કેત્તર તત્વની પ્રાપ્તિ માટે તે સુતરાં અગ્ય હોય, એમાં લવલેશ શંકા નથી.
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાન ગુણ
‘કૃતજ્ઞ' શબ્દના યૌગિક અર્થ કરેલાને જણવુ એવા થાય છે. એ અથ ઉપકાર-અપકાર ઉભયને જાણવા માટે પ્રેરિત કરે છે. આ અર્થ આપણે એટલા માટે કરવા પડે છે કે, દુનિયામાં એ પ્રકારના પદાર્થ છે, એક ઉપકાર કરનારા અને ખીજા અપકાર કરનારા.
૯૫
અહી કેવળ આત્માની વાત હોવાથી, આત્માને ઉપકાર કરનારા જેમ આસ્તિકતાદ્વિ ગુણા છે, તેમ આત્માને અપકાર કરનારા નાસ્તિકતાઢિ દાષા પણ છે.
એજ રીતે જગતનાં પ્રાણીઓ ઉપર અકારણ ઉપકાર કરવામાં તત્પર, આસ્તિકતાદિ ગુણૈાથી ભરેલા તત્ત્વચિ ંતક મહાપુરુષે! જેમ છે, તેમ જગતનાં પ્રાણીઓના હિતના અકારણુ સંહાર કરનારા નાસ્તિકતાડિ દુગુ ણૈાથી ભરેલા અતત્ત્વજ્ઞ આત્માએ પણ છે.
એજ કારણે કરેલા ઉપકારને ાણવાથી અને નહિ ભૂલી જવાથી જેમ આત્માને અપૂર્વ લાભ થાય છે, તેમ કરેલા અપકારને પણ જાણવાથી અને યાદ રાખવાથી આત્માનું સારી રીતે સંરક્ષણ થાય છે. ઉપ સહાર *
*
એ રીતે ઉભય અર્થમાં વાપરેલા ‘કૃતજ્ઞતા' શબ્દ અને તેના ઉપરથી નીકળતા, ‘કરેલા ઉપકાર અને અપકાર ઉભયને જાણવાપણું,' એ અર્થ આત્માને નાસ્તિકતાદિ મહાદેષાથી ઉગારી લઈ, આસ્તિક્તાઢિ મહાગુણેાને અધિકારી બનવા સમ છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદેશ
નાસ્તિકતા આદિ દાયોના સેવન દ્વારા થનારા વર્તમાન અને ભાવિ મહા અન અને એના પ્રતિપક્ષી આસ્તિકતા આદિ સદ્ગુણ્ણાના આસેવનથી થનારા વર્તમાન અને ભાવિ મહાલાભા, એ ઉભયના જે નિરંતર વિચાર કરે છે અને નાસ્તિકતા આદિ દુર્ગુણેાના સેવનથી ભવિષ્યમાં થનારા મહાદોષોની પરંપરા અને આસ્તિકતા આદિ સદ્ગુણેાના સેવનથી ભવિષ્યમાં થનારી ઉત્તમેત્તમ ગુણ્ણાની પરંપરાને જે કદી પણ વિસરતા નથી, તેવે। કૃતજ્ઞ આત્મા ચેડા જ કાળમાં સર્વ પ્રકારનાં ઇચ્છિતાને સિદ્ધ કરવા સમ થાય છે.
૯૬
એ રીતે કૃતજ્ઞ બનેલા આત્મા, પેાતાના સાચા ઉપકારીએને પ્રતિ પળે યાદ કરે છે અને પેાતાના અપકારીઆથી સદા સાવધ રહે છે.
નાસ્તિકતા, વિષયલ પટતા અને લેાકહેરી આત્માને લેશમાત્ર ગુણ કરનારી નથી; જયારે આસ્તિકતા, વિષયવિરક્તિ અને જ્ઞાનીઓનાં વચનાનું અનુસરણ આત્માને અચિન્ત્ય લાભ કરી આપનાર થાય છે.
આ વાત જેમ આપ્તપુરુષાના કથનથી સિદ્ધ છે, તેમ પ્રત્યેક વિચારશીલ વ્યક્તિઓને અનુભવપ્રમાણુથી પણ ગમ્ય છે. જે કેઈ આત્મા પેાતાની બુદ્ધિને સદુપયેગ કરી અપકારી અને ઉપકારી ઉભયને યથાસ્થિતપણે એળખી, ઉપકારીની સેવામાં અને અપકારીના ત્યાગમાં પેાતાનુ જીવન અર્પણ કરી દેશે, તે આત્મા અનેક પ્રકારની
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
મહાન ગુણ
૯૭
માંગલિક માળાએાનું પેતાના કંઠમાં આરોપણ કરીને થોડાજ કાળમાં સિદ્ધિવધૂન ભકતા બનશે, એમાં લેશમાત્ર સંદેહ નથી.
ધન્ય છે તે મહાપુરુષોને કે જેઓ કર્મલઘુતાના ગે નાસ્તિકતાના ભીષણ વાતાવરણ વચ્ચે પણ તેનાથી સર્વથા અલિપ્ત રહી, પરમ આસ્તિકતા, પરમ વિષયવિરક્તતા અને અજ્ઞાન–કહેરીથી સર્વથા વિમુકતતા આદિ ગુણેને જીવનમાં વિકસાવી સ્વ-પરને સાચો ઉપકાર સાધી રહ્યા છે.
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧
આમા અમર છે.
નાક બુદ્ધિમાન અને બુદ્ધિહીન વચ્ચે અંતર જ
જગતમાં કોઈપણ વિચારશીલ વ્યકિતને એવો વિચાર આવ્યા વિના રહેતું નથી કે, “આ જન્મ લીધા પહેલા હું હતું કે નહિ? અગર હતો તો કયાં અને કેવો હતો? હું કયાંથી આવ્યું છું અને વર્તમાનમાં હું કેવો છું ? અહીંથી હું કયારે મરીશ અને મરણ બાદ મારું અસ્તિત્વ રહેશે કે નહિ ? જે અસ્તિત્વ રહેશે તે કયાં અને કેવા પ્રકારે રહેશે? મારું અંતિમ લક્ષ્ય શું છે અને તેનાં સાધન ક્યાં છે ?
બુદ્ધિમાન અને બુદ્ધિહીન વચ્ચે અંતર એટલું જ છે કે, બુદ્ધિમાન આ પ્રશ્નો પર કાયમ માટે વિચાર અને વિમર્શ કરે છે, જ્યારે બુદ્ધિહીન આ પ્રશ્ન પર ક્ષણભર માટે પણ વિચાર કરતું નથી.'
કઈ વિચાર કરે ત્યા ન કરે, પણ એ વાતમાં લેશ પણ સંદેહ નથી કે, “ચિંતનશીલ યા મૂર્ખ બંનેના હૃદયમાં આ પ્રશ્નને અનુભવ સમાન રૂપથી થાય છે.
એક એના રહસ્યનો તાગ મેળવવા માટે આવશ્યક
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમા અમર છે.
પ્રયત્નો ચાલુ રાખે છે, બીજે એ માટેના કેઈપણ પ્રયત્ન પિતાના જીવનમાં કરતો નથી.”
આથી એમ માની લેવાનું નથી કે, ચિંતનશીલ પ્રત્યેક વ્યકિત આ પ્રશ્નોને યથાર્થ તાગ મેળવી શકે છે.” ચિંતનશીલ યા વિચારશીલ વ્યકિતઓમાંથી પણ એવી ઘણું જ અહ૫ વ્યકિતઓ છે કે જેઓ કાયમ માટે આપોઆપ ઉડનારા ઉપર્યુકત પ્રશ્નોનો સારો નિર્ણય કરી શકે છે.
ચિંતન યા વિચાર નહિ કરનાર વ્યકિતઓની જેમ ચિંતન યા વિચાર કરનારાઓને પણ મટે ભાગ, ઉપર્યુકત પ્રશ્નોને નિર્ણય પ્રાપ્ત કર્યા સિવાય જ જીવનનો અંત કરે છે અને જે કોઈ થોડા એ પ્રકનોના કોઈ પણ નિર્ણય ઉપર આવે છે, તેમાં પણ મોટો ભાગ યથાર્થ નિર્ણયના બદલે અયથાર્થ નિર્ણયને જ યથાર્થ તરીકે માનનાર હેાય છે.
જ ગંભીર વિચારની આવશ્યકતા છે
આ એક એ વિષય છે કે, જેના પર સઘળાયે વિચારશીલ પુરુષએ ગંભીરતાપૂર્વક વિચાર કરવાની આવશ્યકતા છે.
આ વિષયનો નિર્ણય મેળવવા માટે જે પૂરતી સાવધાની રાખવામાં ન આવે. તે ભાગ્યે જ યથાર્થ નિર્ણય પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. પૂરેપૂરી સાવધાની અને ગંભીરતાથી
ગ્ય સાધનો દ્વારા એકસરખું અધ્યયન અને કરવામાં
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
આસ્તિકતાનો આદર્શ
આવે, તે મધ્યસ્થ બુદ્ધિવાળો આત્મા આ અતિ ગૂઢ પ્રાના યથાર્થ રસ્યને પામવા અવશ્ય સફળ બની શકે તેમ છે,
આથી એ વાત સ્વયંસિદ્ધ થાય છે કે, જ્યાં સુધી આ પ્રનોને યથાર્થ નિર્ણય ન થાય, ત્યાં સુધી એને નિર્ણય મેળવવા માટે સાવધાનીપૂર્વક અવિરત પ્રયત્નો કરવા, એ પ્રત્યેક વિચારશીલ વ્યક્તિનું મુખ્ય કર્તવ્ય થઈ પડે છે.
જયાં સુધી, “હું કેણ હતું? શું શું ? એને કે થવા ઈચ્છું છું ? એનો જ પિતાને પત્તે નથી, ત્યાં સુધી જીવન દયેય શૂન્ય રહે છે. ધ્યેય વગરના જીવનવાળે જે કઈ પ્રયત્ન કરે છે, તે અસ્તવ્યસ્ત હોય છે. એ પ્રયત્નો એને કોઈ નિશ્ચિત સ્થાન પર લઈ જનાર બની શકતા નથી. ચેય શૂન્ય આત્મા દયેય સુધી પહોં ચવાના માર્ગ કે સાધનોને પણ જેમ વિચાર કરતે નથી, તેમ જીવનમાં માનસિક શાંતિને પણ તેવા પ્રકારને અનુભવ કરી શક્તા નથી. માનસિક શાંતિ તથા વ્યવસ્થિત પ્રયત્ન નિશ્ચિત થવાળા જીવનમાં જ સંભવિત છે. - “કોણ છું ? કયાંથી આવ્યો છું ? અને હવે મારે કયાં જવું Àગ્ય છે ? એનો વિચાર કરનાર આત્મા જ પિતાના જીવનને નિશ્ચિત એયવાળું બનાવી શકે છે. અને પછી તેના બધા પ્રયત્નો થેય-સન્મુખતા પ્રાપ્ત કરે છે.
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમા અમર છે
૧૦૧ * આત્માનું અસ્તિત્વ ટક આમા જેવી કોઈ વસ્તુ છે કે નહિ ? એ બાબતને નિશ્ચય જ્યાં સુધી ન હોઈ ત્યાં સુધી ભૂતકાળમાં કેવો હતો? અને ભવિષ્યકાળમાં કે હઈશ ?” એનો વિચાર કરવાનું કાઈ પ્રજન રહેતું નથી એ કારણે સૌથી પહેલાં, જગતના અન્ય પદાર્થોના અસ્તિત્વની જેમ આત્માનું ચણું અસ્તિત્વ છે, એ પ્રકારને નિશ્ચય પૂરેપૂરો જરૂરી છે.
આત્માનું અસ્તિત્વ છે. એ સમજવા માટે સરળમાં સરળ ઉપાય એ છે કે, પ્રત્યેક પ્રાણીને “અહ” અર્થાત હું” એવું જે જ્ઞાન થઈ રહ્યું છે, તેને વિષય શું છે? એની જ કરવી. એની જ કરવાથી ખાતરી થાય છે કે, “અહ” પદલક્ષી “હું”થી શરીર, ઇન્દ્રિય કે એવી બીજી કોઈપણ બાહ્ય વસ્તુનું ગ્રહણ થતું નથી, પણ જેનું ગ્રહણ થાય છે, તે જ આત્મા છે.
શરીર, ઇન્દ્રિય કે મન વગેરે આત્મા નથી, પણ આત્માની સાથે સંબંધ પામેલ અન્ય વસ્તુઓ છે. એ સંબંધ સ્વ-સ્વામીભાવને છે કે જે છઠ્ઠી વિભકિત દ્વારા વ્યકત થાય છે.
“હું શરીર”, “હું ઈન્દ્રિયો કે “હું મને. એ અનુભવ થવાને બદલે, “મારું શરીર, “મારી ઈન્દ્રિ, મા! મને એવી જાતને જ અનુભવ પ્રત્યેક આત્માને થાય છે. એથી સિદ્ધ થાય છે કે, “અ-પદયે’ એ શરીરાદિ નથી, પણ શરીરાદિથી ભિન્ન, શરીરાદિનો સ્વામી. કોઈ અન્ય છે.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદેશ
* લસણની પરીક્ષા જ આત્માના અસ્તિત્વનો નિર્ણય થયા બાદ, આમાનું સ્વરૂપ અને લક્ષણ શું? એ વાતનો નિશ્ચય કરવો જરૂરી છે.
આત્માના સ્વરૂપ અને લક્ષણનો ખ્યાલ આવી જાય, તે આત્મા ક્યાંથી આવ્યો અને કયાં જવાને? એ વગેરે પ્રશ્નોનો નિકાલ ઘણી જ સહેલાઈથી થઈ શકે એમ છે.
કેઈપણ પદાર્થનું લક્ષણ યા સ્વરૂપ શું છે ? એ નક્કી કરવા માટે પ્રથમ એ પદાર્થને શ્વમાત્મક લક્ષણ, જેને સંસ્કૃતમાં ઉપવક્ષણ યા ઉપાધિ કહેવામાં આવે છે તે તથા જેનો ત્રણે કાળમાં કરી પણ વિગ થતા નથી એવાં તથ્ય લક્ષણ, ઉભયનો વિચાર કરવો આવશ્યક બને છે. પ્રથમ પદ્ધતિ એ “
વિલેષણાત્મક પદ્ધતિ છે અને બીજી પદ્ધતિ એ “સમન્વયાત્મક છે.
જળનું લક્ષણ નકકી કરવું હોય, ત્યારે વિશ્લેષણાત્મક પદ્ધતિ વડે આપણે એ નકકી કરી શકીએ છીએ કે, ઉષ્ણુતા એ જળનું લક્ષણ નથી પણ ઉપલક્ષણ યા ઉપાધિ છે. તે ઉષ્ણતા અગ્નિ સંયોગરૂપ ઉપાધિથી જળમાં ઉત્પન્ન થયેલી છે. તે ઉપાધિ દૂર થતાંની સાથે જ ઉષ્ણતાનો વિલય થવા માંડે છે અને જળની સ્વાભાવિક શીતતા પ્રગટ થાય છે.
એ રીતે ઉષ્ણતા એ ત્રિકાળ સહવર્તિની નહિ હેવાથી જળનું લક્ષણ બની શકતી નથી, કિન્તુ ઉપલક્ષણ બને
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમા અમર છે
૧૦૩
છે. એટલે તે જળનું યથાર્થ જ્ઞાન કરાવવા માટે સમર્થ થઈ શકતી નથી, કિન્તુ માત્મક જ્ઞાન કરાવે છે. -
સમન્વયાત્મક પદ્ધતિનું કાર્ય, પદાર્થનું યથાર્થ સ્વરૂપ યા યથાર્થ લક્ષણ શું છે? તેનું ભાન કરાવવાનું છે.
જળનું યથાર્થ યાને અભ્રમાત્મક લક્ષણ શીતતા છે, એનું ભાન સમન્વયાત્મક પદ્ધતિ કરાવે છે. કોઈપણ પદાર્થનું લક્ષણ પ્રાકૃતિક છે યા કૃત્રિમ છે? એને સરળતાથી જાણવાનો ઉપાય છે કે, જ્યાં કૃત્રિમ લક્ષણ જેવામાં આવે છે, ત્યાં “શાથી? એવો પ્રશ્ન ઉઠ્યા સિવાય રહેતું નથી.
જળને ઉણ જોતાંની સાથે જ “આ જળ શાથી ઉષ્ણ છે ? એ પ્રશ્ન તરત ઊભું થાય છે. જયારે જળને જે પ્રાકૃતિક (Natural) ધર્મ છે, તે શીતળતાને અનુભવ કરતી વખતે કોઈને પણ, શાથી શીતળ છે? એ પ્રશ્ન ઉઠતો જ નથી. એજ એમ બતાવે છે કે, “જળમાં ઉષ્ણતા” એ કૃત્રિમ છે અને “શીતતા એ સ્વાભાવિક છે.
તેથી રવાભાવિક લક્ષણનો નિર્ણય કરાવી આપનાર “સમન્વયાત્મક પદ્ધતિ છે અને વૈભાવિક લક્ષણને નિર્ણય કરાવી આપનાર “
વિશ્લેષણાત્મક પદ્ધતિ છે.
પદાર્થોનું સનાતન અસ્તિત્વ # આત્માનું પ્રથમ લક્ષણ કોઈ હોય, તો તે “સ” ચાને અસ્તિત્વ છે.
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
આસ્તિકતાને આદર્શ આત્મા સનાતન છે. અર્થાત આત્માનું અસ્તિત્વ ત્રિકાલાબાધ્ય છે. એ વસ્તુ સમજવા માટે સૌથી પહેલાં
એ નિર્ણય કરવો પડશે કે, “આ જગતમાં અવિદ્યમાન વસ્તુ કોઈ ઉત્પન્ન થતી નથી અને વિદ્યમાનને કદાપિ વિનાશ થતો નથી.' નાના વિદ્યતે મા, નાડમાવે વાતે સંત’
જે કદી હોતું નથી તે ઉત્પન્ન થતું નથી અને જે છે તેનો કી અભાવ થતો નથી.'
મતલબ કે કોઈ પણ દ્રવ્યનો વિનાશ થતું જ નથી. માત્ર તેનું રૂપ, આકાર, નામ કે સ્થાન બદલાય છે.
દાખલા તરીકે. સુથાર ખુરશી યા પાટલી બનાવે છે, ત્યારે તે કઈ ન પદાર્થ ઉત્પન્ન કરતા નથી, પરંતુ બજાર યા જંગલમાંથી લાવેલ લાકડાના ચેાગ્ય ટુકડા કરી, તેને યોગ્ય ઈચ્છિત આકારે ગોઠવે છે.
આ રીતે દરેક ચીજમાં સ્થાન, આકાર યા નામનું પરિવર્તન થવા સિવાય નવું કાંઈ ઉત્પન થતું નથી. મૂળથી અસ્તિત્વમાં જ ન હોય, તેવા કોઈપણ પદાર્થનું સર્જન યા વિનાશ આ જગતમાં છે જ નહિ.
આધુનિક પદાર્થ-વિજ્ઞાનના શોધકોને પણ આ જ વાત એક યા બીજા શબ્દોમાં સ્વીકાર કરે પડે છે.
કઈ એને “પદાર્થની અનશ્વરતા કહે છે. કેઈ એને પદાર્થનું અનુત્પાદવ કહે છે, તો કઈ એને “શકિતનું નિત્યત્વ કહીને સ્વીકારે છે.
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમા અમર છે
૧૦૫
આત્માના વિષયમાં પણ એ જ રીતે લાગુ પડે છે. કોઈ પ્રશ્ન કરે કે, “જન્મ લીધે તે પૂર્વે હું હતો કે નહિ અગર મૃત્યુ થયા બાદ હું રહીશ કે નહિ ? તે તેને એક જ ઉત્તર આપવાનું રહે છે કે, “વર્તમાન સમયમાં તું વિદ્યમાન છે કે નહિ એ પ્રશ્નનો તું જે ઉત્તર આપે, તેના ઉપર તારા પ્રનોનો જવાબ અવલંબેલે છે.
કોઈ પણ એમ કહી શકે એમ નથી કે, વર્તમાન સમયમાં હું વિદ્યમાન નથી. એથી જ સિદ્ધ થાય છે કે, “જો તું વર્તમાન સમયે વિદ્યમાન છે, તે તું પહેલા પણ અવશ્ય વિદ્યમાન હતું, અને હવે પછી પણ અવશ્ય વિદ્યમાન રહીશ. કારણ કે જે પડેલાં નથી તેની હમણું ઉત્પત્તિ થઈ શકતી નથી અને જે હમણાં વર્તમાન' છે, તેને ધરમૂળથી અભાવ કરી થઈ શકતા નથી. અલબત્ત, લાકડું જેમ ખુરશી અને પાટલીરૂપે પરિવર્તન પામી ગયું, તેમ તારામાં પણ અનેક પ્રકારનાં પરિવતને થતાં રહેવાનાં, કિન્તુ તારો સર્વથા અભાવ કદી થઈ શકતો નથી.
આત્મા સનાતન છે અને આત્માનું અસ્તિત્વ ત્રિકલાબાધિત છે, એ વસ્તુ સમજવા માટે દર્શનશાસ્ત્રનું કે ભૌતિક પદાર્થ-વિજ્ઞાનનું આથી અધિક જ્ઞાન મેળવવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી, એમ સામાન્ય નયા કહી શકાય.
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદેશ
અમરત્વ સ્વાભાવિક ગુણ આત્માના અસ્તિત્વની સિદ્ધિમાં આપણે એ વાત નકકી કરી કે, આત્મા તે પદાર્થ છે, કે જેનેા સકેત, જેનું સ ખેાધન અને જેની આળખાણ આપણે ‘હુ’ શબ્દથી કરીએ છીએ. ‘હુ' પદ્મનુ સખેધન, ‘હુ’પદ્મના સકેત કે હું પદ્મથી એળખાનાર જે વસ્તુ છે તે જ આત્મા છે. કારણ કે આત્મા સિવાય અન્ય કઈ પણ વસ્તુ ‘હુ” એ પદ્મા સંકેત બની શકતી નથી.
1;
*
જયાં સુધી જગતમાં ‘અડુ” યા ‘હુ’ પદ્મનેા યવહાર વિદ્યમાન છે, ત્યાં સુધી આત્માની સત્તાના નિષેધ કરનાર નાસ્તિકા પેાતાની કોઈ પણ યુકિત વડે સફળતા મેળવી શકે એ સવિત જ નથી. આસ્તિક જેમ અડુ' પદથી વ્યવહાર કરે છે, તેમ નારિતક પણ પેાતાની જાતને ઓળખવા માટે ‘અહુ’પદ્મના જ પ્રયાગ કરે છે,
આત્મા છે,’ એ સિદ્ધ કરવા માટે આના કરતાં ખીજુ કાઇ મેટું પ્રમાણ નથી. આ એક જ પ્રમાણની આગળ આત્મસત્તાને નિષેધ કરનારી સઘળી યુકિતએ પાંગળી બની જાય છે.
‘અહુ” પદ્મના સંકેતથી જયારે . આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે, ત્યારે ‘હુ' અને મરી ગયે' અથવા ‘હુ' અને ‘નથી' એ પ્રકારના વાકયેાના પ્રયાગ જ અસભવિત બને છે.
ડોકટર અથવા સબધી રાગીની નાડી જોઈને કહે છે કે, ‘આ મરી ગયા છે.' અથવા રોગીને સ્વય' શંકા
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા અમર છે
૧૦૧૭ યા ભય રહે છે કે, હું મરી જઈશ.” પરંતુ એ વાક્ય પ્રયોગ ઔપચારિક છે. મરવાનો વાસ્તવિક માનસિક અનુભવ કોઈને પણ થતું જ નથી.
હું” અને “મર્યો છું” એ અનુભવ જ અસંભવિત છે. “હું” અને “નથી” એ બે શબ્દોનો એક સાથે પ્રયોગ કરવો એ જેમ અસત્ય છે, તેમ “હું” અને “મરી ગયા એ શબ્દોનો પ્રયોગ પણ અનુભવ વિરૂદ્ધ છે.
“મરી રહ્યો છું” એ વાક્યપ્રયોગ કેટલીક વાર અનુભવાય, ત્યાં પણ કેવળ વર્તમાન યા ભૂતકાળને પ્રોગ નથી, પરંતુ અપૂર્ણ વર્તમાન કાળનો પ્રયોગ છે. એને સંબંધ ભવિષ્યનું કાળ સાથે છે, તેથી એ પ્રયોગ પણ વાસ્તવિક મનોવિજ્ઞાનને અનુસરતું નથી, કિન્તુ ઉપચારજન્ય છે.
આ વિષયને વધારે સ્પષ્ટતાપૂર્વક સમજવા માટે નિદ્રાનું દષ્ટાંત પ્રસિદ્ધ છે.
નિદ્રાના વિષયમાં આપણે એમ કહી શકીએ છીએ કે, “હું ઊંઘી ગયો હતો” અથવા “હું ઊંઘવા માટે જઈ જઈ રહ્યો છું” અથવા “મને ઘણી ઊંઘ આવે છે. વગેરે; પરંતુ આપણે એ કદી પણ કહી શકતા નથી કે, “હું ઊંઘું છું.' કારણ કે એ શબ્દનો ઉપયોગ કરતી વખતે આપણે ઊંઘી ગયેલા નથી પણ જાગતા છીએ. એ જ વાત એ વાકયને અસત્ય ઠરાવવા માટે મેટું પ્રમાણ છે.
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદેશ
આમ જયારે નિદ્રા શબ્દના પ્રયોગ પણ ‘હુ'' પદ્મની સાથે અસભવિત છે, ત્યારે ‘મરવુ' એ શબ્દ પ્રયાગ તે! ‘હુ' ની સાથે સેાએ સે। ટકા અસંભવિત ઠરે છે અર્થાત્ આત્માના સબંધમાં મૃત્યુનુ કથન જ 'અસંભવ' દોષનું ગ્રસિત છે.
૧૦૮
યવહારમાં તે મરી ગયા,’-‘હું મરી જવાના છું,' હું ઊંઘી ગયા છું,' ‘તે હું નથી.’ ઈત્યાદિ શબ્દને પ્રયાગ થાય છે, તે . આત્માની ભિન્ન-ભિન્ન અવસ્થા માત્રને જ સૂચવનાર છે, કિન્તુ તેમાંના એક પણ પ્રયાગ આત્માના સર્વથા અભાવને સૂચવતા નથી.
* મૃત્યુ એ સ્વભાવ નથી
જીવન જેમ આત્માનેા સ્વાભાવિક ધર્મ છે, તેમ મૃત્યુ એ આત્માને સ્વાભાવિક ધમ નથી જીવનની જેમ મરણ પણ આત્માની સ્વાભ:વિક અવસ્થા હેત, તે એનુ નિવારણ કરવા માટે, મૃત્યુથી બચવા માટે કાઇ પણ પ્રયત્ન કરત નહિ.
જે પેાતાને માટે સહેજ યા સ્વાભાવિક હાય છે, તેનાથી અચવા માટે આ જગતમાં કોઈપણ પ્રયત્ન કરતું નથી. જે સ્વભાવ નથી, તેનાથી જ ખચવા માટે સ કાઈના પ્રયત્ન જોવામાં આવે છે.
માછલી માટે પાણીમાં રહેવુ એ સ્વાભાવિક છે, તેથી જ તે પાણીમાંથી બહાર નીકળવાના પ્રયત્ન કરતી નથી. પૃથ્વી પર રહેવુ તે તેને માટે અસ્વાભાવિક છે.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા અમર છે
તેથી પૃથ્વી પર તે તરફડે છે અને પાણીમાં જવા પ્રયત્ન કરે છે. તેવી જ રીતે જીવવાથી કેાઈ ગભરાતું નથી અને મરવાથી સહુ ગભરાય છે, એ જ એમ બતાવે છે કે, જીવવું એ સ્વાભાવિક છે અને મરવુ એ અસ્વાભાવિક છે.
૧૦૯
મૃત્યુ પણ જો આત્માના ધર્મ યાને સ્વભાવ હાત, તે મૃત્યુથી બચવા માટે કાઇ પણ આત્મા પ્રયત્ન કરત નહિ. પર ંતુ સઘળા આત્માએ માતથી બચવા માટે પ્રયત્ન કરે છે અને જીવવાની સદાકાળ ઇચ્છા રાખે છે. એ જ વાત ‘ જીવન ’ એ આત્માનેા સ્વભાવ છે, એ હકીકતને સિદ્ધ કરવા માટે પુરતું પ્રમાણ છે.
જે વાત જીવન અને વાત સ્વાસ્થ્ય અને રેગને લાગુ પડે છે.
મૃત્યુને લાગુ પડે છે, એ જ
સ્વાસ્થ્યને સહુ કોઈ ચાહે છે અને રાગને કાઈ પણ ચાહતું નથી. એથી જ સિદ્ધ થાય છે કે, સ્વાસ્થ્ય એ સ્વાભાવિક છે અને રાગ એ અસ્વાભાવિક છે. માંદાને દરેક પૂછે છે કે, ‘શાથી માંદા પડયા ? પણ સાાતાજાને કાઈ પૂછતુ નથી, કે—તમે સાાતાજા સાથી છે! ?’
એથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે, સ્વાસ્થ્ય સ્વાભાવિક છે, તેથી એનુ કારણ જાણવાની આવક્તા રહેતી નથી.’
નિરાગિતા અને રાગની ખાખતમાં જયારે નિરાગિતા એ સ્વભાવ સાબિત થાય છે, તે જીવન અને મૃત્યુના સંબંધમાં તેા, ‘જીવન એ સ્વાભાવિક અને મૃત્યુ એ
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ ૦
આસ્તિકતાનો આદર્શ
અસ્વાભાવિક–એ સપષ્ટતયા સિદ્ધ થાય છે. એથી પણ એજ તારણ પર અવાય છે કે “આત્મા સનાતન છે.
* જન્મ અને મૃત્યુને શબ્દાર્થ જ સંસ્કૃતમાં જન્મ શબ્દ માટે મુખ્યત્વે નીચે મુજબ ત્રણ શબ્દો છે.
એક કનું ધાતુથી બને છે. એનો અર્થ “આગળ આવવું યા પ્રગટ થવું” થાય છે.
જન્મ માટે બીજે શબ્દ ઉત્પત્તિ છે. જે “ઉત' પૂર્વક “1 ધાતુથી બને છે. તેને અર્થ પણ “ઉપર આવીને પ્રગટ થવું” એ છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો જે આજ સુધી ઢંકાએલું હતું તે પ્રગટ થઈને ઉપર આવી ગયું.
ત્રીજો શબ્દ “સૃષ્ટિ છે. સૃષ્ટિ ‘ગ વિસગે એ ધાતુથી બને છે. એનો અર્થ પણ, “અવ્યક્તને વ્યકત કરવું,” એ થાય છે. - આ ત્રણે સંસ્કૃત શબ્દોનો આંતરિક ભાવ એ છે કે કઈ વસ્તુ નવી ઉત્પન્ન થતી નથી, કે જે પહેલાં નહોતી.” જન્મ, ઉત્પત્તિ કે સૃષ્ટિ-એ ત્રણે શબ્દો એટલું જ સૂચવે છે કે, “જે વસ્તુ પહેલાં અમુક પર્યાયરૂપે અવ્યકત હતી, તે અત્યારે અમુક પયયરૂપે વ્યકત થઈ.'
મતલબ કે સંસ્કૃત ભાષામાં જમ શબ્દનો આ ત્રણથી અતિરિકત કઈ એવો ચોથો પર્યાય શબ્દ નથી કે જે એનાથી વિપરીત સંકેતને કરતો હોય.
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા અમર છે
૧૧૧
એજ રીતે ‘મરણ’ માટે સંસ્કૃતમાં કેઈ શબ્દ હાય, તા તે નાશ છે.
નક્ અવને એ ધાતુથી નાશ શબ્દ અને છે. એને અર્થ, અવ્યકત યા અદૃશ્ય થઈ જવું, એવા હોય છે. એટલા માટે નાશ શબ્દના પ્રયાગ ત્રણે અવસ્થાએમાં થઈ શકે છે.
જન્મ અને મૃત્યુના શબ્દાર્થથી પણ એ સિદ્ધ છે કે, જન્મ યા મરણુ જીવનની આદિ અથવા અ ંત નથી. કિન્તુ અનાદ્વિ–અનંત જીવનની અમુક અવસ્થાએ છે. જે જન્મ દ્વારા વ્યકત થાય છે.
આ રીતે સંસ્કૃત ભાષાના શબ્દકોષ પણ આત્માના અમરત્વની સાક્ષી પૂરે છે અને આત્માના નિર્ણયને મહાર મારે છે.
અમરત્વના
૨૦૧૨
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા જ્ઞાન સ્વરૂપ છે
જેમ સત્, અસ્તિત્વ અથવા અમરત્વ એ આત્માનુ લક્ષણ છે, તેમ આત્માનું બીજું લક્ષણ ‘ચિત્’ અથવા ‘જ્ઞાન’ છે, જે ત્રણે કાળમાં આત્માથી પૃથક્ કરી શકાતુ નથી. આત્માની કાઈપણ અવસ્થા એવી નથી કે જે અવસ્થામાં આત્મા ઘેાડા પણ જ્ઞાનવાળા ન હેાય.
૧૨
અજ્ઞાનમાં અજ્ઞાન આત્મા પણ એટલુ તે! અવશ્ય જાણે છે કે, ‘હું કાંઈ પણ જાણુતા નથી.' એ અનુભવ કરાવનાર પણ એક પ્રકારનું જ્ઞાન જ છે. આપણે જ્યારે કેાઈ માણસને એમ ખેલતા સાંભળીએ છીએ કે, હું અમુક વિષયમાં કાંઈ જાણતા નથી.’-તે વખતે એને એટલે તે નિશ્ચય થાય છે કે, ‘અમુક વિષયમાં હું કાંઇ જાણતા નથી.’ એ નિશ્ચય કરાવનાર કાણુ છે ?
સહુને કબૂલ કરવુ પડશે કે, અજ્ઞાનતાનેા પણ નિશ્ચય કરાવનાર એક પ્રકારનું જ્ઞાન જ છે, એ જ્ઞાનપૂર્ણ છે કે અપૂર્ણ છે, યથા છે. અયથા છે, થાડુ' છે કે અધિક છે? તેના નિર્ણય આપણે અહીં નથી કરવા પણ તે એક પ્રકારનુ જ્ઞાન જ છે, એટલે જ નિશ્ચય આપણે અહી કરવા છે.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે
૧૧૩
સર્વ પ્રકારના જ્ઞાનથી આત્માને સર્વથા અલગ કરી શકાય છે કે કેમ? એજ આપણે અહીં જોવાનું છે. વિચાર કરતાં સહુને એ નિશ્ચય થઈ શકે એમ છે કે, આત્માની પ્રત્યેક આત્માની પ્રત્યેક અવસ્થામાં કઈને કઈ રૂપમાં, કેઈ ને કઈ પરિણામમાં અથવા કોઈ ને કોઈ અંશમાં જ્ઞાન અવશ્ય હયાત રહે છે, એ સહુને અનુભવસિદ્ધ છે. એટલા જ માટે આત્માનું બીજું લક્ષણ જ્ઞાન છે.
કેવળ જાગ્રત યા સ્વપ્નાવસ્થામાં જ જ્ઞાન કાયમ હોય છે એમ નહિ, સુષુપ્ત અવસ્થામાં પણ જ્ઞાન હયાત હોય છે. અલબત્ત, સુષુપ્ત યા નિદ્રાવસ્થામાં જે ચેતના રહે છે, તે એટલી દળેલી હોય છે કે, સ્પષ્ટપણે અનુભવી શકાતી નથી. નિદ્રાવસ્થામાં પણ અવ્યક્ત ચેતના વિદ્યમાન હોય છે, એને સર્વને અનુભવસિદ્ધ પુરાવે એ છે કે, ભરનિદ્રામાં સૂતેલા હોઈએ છીએ ત્યારે આપણા શરીરના અમુક ભાગ પર એક મછર આવીને કરડે છે, તે વખતે ઊંઘમાં ને ઊંઘમાં હાથ ઉંચો કરીને આપણે એ ભાગને ખંજવાળીએ છીએ. જ્યારે આપણે જાગીએ છીએ અને શરીરના એ ભાગ પર લેહી એકડું થયેલું જોઈએ છીએ, ત્યારે જ આપણને એ નિશ્ચય થાય છે કે ત્યાં મચ્છર કરડયે હૈ જોઈએ. અને નખ વતી આપણે ખણેલું હોવું જોઈએ.
સુષુપ્ત અવસ્થામાં પણ અવ્યક્ત ચેતન ન હેત તે હાથ ઊંચે નીચે કરવાની તથા ખંજવાળવાની ક્રિયા કઈ
૮
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
આસ્તિકતાને આદ
રીતે શક્ય અનત ? એથી એ સિદ્ધ થાય છે કે, સુષુપ્ત, જાગ્રત, સ્વપ્ન કેઈપ્ણ અવસ્થામાં કઈ ને કઈ રૂપે ન્યૂનાધિક માત્રામાં જ્ઞાન નિરંતર બન્યુ રહે છે.
ખીજા શબ્દોમાં કહીએ તે, જ્ઞાન એ અત્માનુ બીજુ લક્ષણ છે. જે સ્વરૂપભૂત છે, નૈસર્ગિક છે અને આત્માની સાથે સદા જોડાએલુ છે.”
*
જ્ઞાન પૂર્ણ છે કે અપરિ
EG
»
ચિત્ અથવા જ્ઞાન એ આત્માનું બીજું લક્ષણ તે તે જ્ઞાન પૂર્ણ છે કે અપૂર્ણ ? ઉપસ્થિત થાય છે.
એ પ્રશ્ન સહેજે
આપણા રૈાજિંદા જીવનમાં આપણે અનેક ભૂલા કરીએ છીએ એજ એમ બતાવે છે કે, આપણું જ્ઞાન પરિપૂર્ણ નથી, પરિપૂર્ણ જ્ઞાનવાન ભૂલ કરે જ નહિ.
નાની યા મેટી, સામાન્ય યા ભયંકર અનેક પ્રકારની ભૂલે અને તેનાં સ્વ અને પર ઉભયને થતાં દુ:ખદ રિણામે રાજ અનુભવવા છતાં; આપણા આત્મા પૂ જ્ઞાનવાન છે એમ માનવુ એ કેઇષ્ણ રીતે સબત નથી.
શાસ્ત્રા કહે છે કે, ‘આત્માનુ’ લક્ષણભૂત જ્ઞાન ખંડ નહિં પણ અખંડ છે ઃ પરિછિદ્ર નહિ પણ અપરિચ્છિન્ન છે; સીમિત નહિ પણ નિઃસીમ છે. આત્મા સદા ચિત્સ્વરૂપ અર્થાત્ પૂર્ણ પ્રકાશસ્વરૂપ છે.” પરંતુ એ વાત ભૂલવી જોઈએ નહિ કે, ‘પરિપૂર્ણ જ્ઞાન એ લક્ષ, અદ્ધ આત્માનું નથી કિન્તુ મુક્તાત્માનું છે.'
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે
૧૧૫
મુતાત્માઓનું જ્ઞાન નિરપેક્ષ, નિઃસીમ, સર્વવ્યાપક અને પરિપૂર્ણ છે. - બદ્ધાત્માનું જ્ઞાન પણ સ્વરૂપે પરિપૂર્ણ હોવા છતાં અનેક પ્રકારનાં અજ્ઞાનનાં આવરણોથી ઢંકાએલું હોય છે. એ આવરણ હટી જવાની સાથે જ સંપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રકાશિત થાય છે. - સૂર્ય થી પ્રકાશનાં કિરણેના દષ્ટાંતથી આ વાત અધિક સ્પષ્ટ થશે.
બારી-બારણું બંધ કરેલા એક ઓરડામાં નાનકડી કઈ વા-બારી કે છિદ્ર દ્વારા, સૂર્યનું એકજ કિરણ અંદર પ્રવેશ પામે, તેથી શું એમ કહેવું ઉચિત થશે કે, સંસારમાં સૂર્યનો પ્રકાશ આંટલે જ છે ? સૂર્યને પ્રકાશ તે અપરિમિત છે, કિન્તુ એકજ છિદ્ર વાટે તે આવે છે, એટલે તેના ઉપરથી સૂર્યનાં સમસ્ત કિરણેનું વાસ્તવિક માપ નીકળી શકે નહિ.
એજ પ્રકિયા અનુસાર અજ્ઞાનનાં આવરણેથી ઢંકાએલું સંપૂર્ણ જ્ઞાન, જેટલા પ્રમાણમાં તે આવરણ ખસે છે, તેટલા પ્રમાણમાં બહાર પ્રકાશિત થાય છે.
મક જ્ઞાન અંતરમાં છુપાએલું છે સંપૂર્ણ જ્ઞાન આત્મામાં છે. તેને બહાર શોધવાની જરૂર નથી. એ વાતને વધુ સ્પષ્ટ સમજવા માટે અગ્નિનું દષ્ટાંત છે.
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદ
અગ્નિ પ્રગટાવવે હાય ત્યારે તેને બહારથી લાવવેક પડતે નથી. એ અરરિયાના (એક જાતનુ લાકડુ) માંથનથી, ચકમકના (એક જાતનેા પથ્થર) એ ટુકડાઓના પરસ્પર આઘાતથી અથવા દીવાસળીને માફસના મસાલા પર ઘસવાથી અગ્નિ પ્રગટ થઈ ાય છે. તે વખતે અગ્નિ કાંઇ બહારથી આવતે નથી. પરંતુ તે અવ્યકતરૂપે ત્યાં હતા તે અમુક પ્રકારના પ્રયાગથી વ્યકત રૂપમાં પ્રગટ થાય છે.
૧૧૬
એજ રીતે લાકડા યા પાષાણમાંથી મૂર્તિ કંડારનાર કાઈપણુ દેવતાની મૂર્તિ બહારથી લાવીને તે લાકડા ચા પાષાણુમાં દાખલ કરતે નથી જગતમાં જેટલા આકારાની કલ્પના કરી શકાય છે, તે સઘળા આકારે લાકડા ચા પાષાણમાં પહેલેથી જ અષકતરૂપે રહેલા હેાય છે. પરંતુ મૂર્તિ' બનાવાવાળાને એ સઘળા આકારની આવશ્યકતા નથી, એને તે એક વિશિષ્ટ આકારની આવશ્યકતા હાય હાય છે. એ આકારને સાકાર બનાવવા માટે તે એની આડે આવતાં સર્વ પ્રકારનાં આવરણેાને સાધના દ્વારા દૂર કરે છે.
કારીગરના છેત્રવા દ્વારા અગર શિલ્પીના ઘડવા દ્વારા તે વિશિષ્ટ આકારનાં પ્રતિબંધક અધાં આવરણે। દૂર થવાની સાથે જ, ઈચ્છિત મૂર્તિના આકાર, જે અંદર છુપાએલે હતેા, તે બહાર આવે છે.
જ્ઞાનના સબંધમાં પણ આત્માને તે બહારથી લાવ
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ
૧૧૭
વાનુ હેતુ નથી, પણ ાગ્ય ઉપાયે દ્વારા તેને અંદરથી પ્રગટ કરવાનુ હાય છે. અર્થાત્ અંદર રહેલા જ્ઞાનને પ્રકટ કરવાનુ છે.
કેળવણીની વાસ્તવિક દૃષ્ટિ
*
આ ઐિ વિચારતાં એ સ્પષ્ટ થાય છે કે જ્ઞાન, શિક્ષણ કે કેળવણી શબ્દના પ્રયાગ ત્યાં જ કરવા વ્યાજબી છે, કે જ્યાં ખતરમાં છુપાએલા જ્ઞાનને પ્રગટ થવાનાં કરવાનાં-માપતા અધિકાધિક પ્રમાણમાં પૂરાં પાડવામાં આવતાં હાય.
કેળવણીની જે કેન્નઈ પદ્ધતિમાં અહારથી જ્ઞાન દર ઘુસાડવાના પ્રયત્ના થતા હોય, તે પદ્ધતિને મૌલિક કેળવણી (genuiue eduction) કહેવાને બદલે ગોખણપટ્ટી ચા (ડૉકટરી) ઇન્જેક્ષન (Injection) કહેવુ, એજ વધારે જ્યાખી છે.
આર્થી એ પણ સિદ્ધ થાય છે કે જેટલાં જ્ઞાન અમુક પ્રકારના શારીરિક દંડના ભયથી અથવા પરીક્ષામાં નિષ્ફળ નીવડવાન ભધથી થનારા માર્થિક ચા માનસિક દંડના ભયથી આપવામાં આવે છે, તે કેળવણી (Education) નથી, પણ ઇન્જેક્ષન એટલે ઝીણી સેાય દ્વારા શરીરની નાડીએમાં કથાઓના પ્રવેશ કરાવવા બરાબર છે. પરંતુ એ રીતે મળજબરીથી જ્ઞાનને બુદ્ધિમાં પ્રવેશ કરાવવા પ્રયત્ન કરવા, તેથી વાંછિત અથ સરતા નથી.
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
આસ્તિકતાનો આદર્શ
આપણે એ જોઈ ગયા કે, ગરમ પાણે પાતામાં ભળી ગએલી ઉષ્ણતાને એટલા માટે ત્યાગ કરી દે છે કે, ઉષ્ણતા એ એનું અંતરંગ લક્ષણ નથી,કિન્તુ બહારથી આવેલું ઉપલક્ષણ છે.
એ સિદ્ધાંત અનુસાર જે જ્ઞાન વાસ્તવમાં આત્માનું આંતરિક લક્ષણ નથી, કિન્તુ બહારથી અંદર લાવવામાં આવે છે, તે જ્ઞાનથી અમને કોઈ સ્થાયી લાભ થઈ શકવાનો નથી.
નહિ ભણવાથી આજીવિકા નહિ ચાલી શકે અથવા સમાજમાં ઊંચું સ્થાન પ્રાપ્ત નહિ થાય એવી જાતના ભય અગર પ્રલોભનથી કેળવણી આપવાના જેટલા પ્રયત્નો થાય છે, તે સઘળા ક્ષણિક લાભ આપવા સિવાય આત્માની શાશ્વત શાંતિ માટે સહેજ પણ ઉપયોગી થઈ શકતા નથી.
Pદ સા ચા શિક્ષક તે જ શિક્ષણ આત્માને શાશ્વત શાંતિ આપવા સમર્થ બનાવી શકે છે, કે જે શિક્ષણ, આત્મામાં છૂપું રહેલું જ્ઞાન આવિષ્કૃત-પ્રગટ-થાય એ જાતના પ્રયાસ કરે છે.
જે જ્ઞાન આત્માના સ્વરૂપ અથવા સ્વભાવનો સહજ અગર અભિન્ન અંશ નહિ હોય, તે પ્રકારનું બહારથી આવેલું સઘળું જ્ઞાન, થોડા જ સમયમાં-જળ જેમ પિતાની ઔપાધિક ઉષ્ણતાને છોડી દે છે તેમ-નષ્ટ થઈ જનારું છે.
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે
૧૧૯
આથી એ સ્પષ્ટ પ્રમાણિત થાય છે કે, સઘળું જ્ઞાન પહેલેથી જ આત્માની અંદર રહેલુ છે, જે શિક્ષક, ગુરુ કે આચાર્ય ભીતરમાં છુપાઈને રહેવા એ જ્ઞાનને પ્રગટ કરવા માટે ચેગ્યતા મુજબ ઉત્તમેાત્તમ સાધનાને પ્રયાગ કરે છે, તે જ શિક્ષક, ગુરુ કે આચાર્યં વસ્તુતઃ શિક્ષક, ગુરુ કે સાચા કહેવડાવવાને લાયક છે. આીના ખીજા તે માત્ર નામધારી છે, પેાતાની તથા પેાતાના શિષ્યાની વહેંચના માત્ર કરનારા છે,
વાસ્તવમાં શિક્ષણ અથવા સસ્કારી દ્વારા કાઈ નવા જ્ઞ!નની ઉત્પત્તિ થાય છે એમ નથી, કિન્તુ એ શિક્ષણ આત્માની અંદર રહેલા સ્વાભાવિક જ્ઞાનને અહાર લાવી એના દ્વારા જેવા, જાણવા, અનુભવવા આદિ અનેક પ્રકારના લાભ ઉઠાવવામાં આત્માને સહાય કરે છે.
મતઅ કે શિક્ષણ અથવા સંસ્કારથી આત્માની પ્રકૃતિ બદલાતી નથી, પરંતુ એ પ્રકૃતિની અભિવ્યક્તિ અને વિકાસ કરવાને પૂરા મેાકેા મેળવી આપે છે. અર્થાત્ આત્માની પ્રકૃતિના અધનને તેડી આત્માને સ્વતંત્ર કરી આપે છે.
સઘળાંને! સારાંશ એ છે કે, આત્મા અખંડ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે અને એ જ્ઞાનને પ્રગટ કરવા માટે ખાદ્ય ભયે યા લેાલને એ વાસ્તવિક ઉપાય નથી. કિન્તુ એ જ્ઞાનને દબાવી દેનાર મેાહનીયાદિ દુષ્ટ કર્માને ખસેડી દેવાં, એજ સાચા ઉપાય છે.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
१२०
આસ્તિકતાને આદર્શ
મેહનીયાદિ દુષ્ટ કર્મોને દૂર કરવાને યથાર્થ ઉપાય બતાવે, એજ સાચું શિક્ષણ, કેળવણું કે શાસ્ત્રાધ્યયન છે. અને એ પ્રકારનું શિક્ષણ કેળવણું કે શાસ્ત્રાધ્યયન કરાવનાર હોય તે જ સાચા શિક્ષક, સાચા ગુરૂ અને સાચા આચાર્ય છે.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩ આત્માને ત્રીજે, ચોથા અને પાંચમે ગુણ
આત્માના ત્રીજો ગુણ આનંદ
અમરત્વ અને અનંત જ્ઞાન : આત્માનાં એ ઐ લક્ષણેા નિશ્ચિત થયા પછી, આત્માને આળખવાનું ત્રીજુ લક્ષણ શુ છે એ આપણે જોઈએ.
*
શાસ્ત્રો કહે છે કે, ‘સત્ અને ચિત એ જેમ આત્માનાં લક્ષ્ણ છે, તેમ નિત્ય, શુદ્ધ અને પૂર્ણ આનંદ એ પણ આત્માનું લક્ષણ છે.'
આત્માના સ્વભાવ જે આનંદ હાય, તા જગતનાં પ્રાણીઓ નિર ંતર Àાક અને દુઃખને અનુભવ કરી રહ્યાં છે, તે કેમ અને ? એવે પ્રશ્ન અહી પણું ઊઠવે સહજ છે. પણ પૂર્વોક્ત યુક્તિએ દ્વાશ એનુ સમાધાન પણ સહજ અને સુગમ છે.
આત્માનું લક્ષણુ સપૂર્ણ જ્ઞાન હોવા છતાં માહુ અને અજ્ઞાનના આવરણથી જેમ તે જ્ઞાન દ્રુમાઈ ગએલું છે, તેમ અનત આનંદ એ પણ આત્માના સહજ ધમ હાવા છતાં માહનાં ગાઢ આવરણેાથી આવરિત છે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
આસ્તિકતાનો આદર્શ
અનાદિના મોડાયાસથી વિપરીત શ્રદ્ધા અને વિપરીત વર્તનને પરવશ બનેલો આત્મા, પિતાના સ્વાભાવિક આનંદને પામી શકતો નથી. એટલું જ નહિ પણ વિપરીત શ્રદ્ધા અને વિપરીત વર્તનથી દુઃખ અને શોકના મહાસાગરમાં સદાય ડૂબેલું રહે છે.
આનંદ, એ આત્માનો સ્વભાવ છે, એ વાતને અધિક પષ્ટતાથી સમજવા માટે રડતા મનુષ્યનું દષ્ટાન્ત ઉપયોગી છે.
કોઈ મનુષ્ય રડતે નજરે પડે છે, ત્યારે લેકે તેની પાસે જઈને પૂછે છે કે, “તું કેમ રડે છે? પરંતુ નહિ રોનાર પાસે જઈને કોઈ એમ નથી પૂછતું કે, “તું કેમ નથી રડતો ? એ જ બતાવે છે કે રૂદન એ આત્માન સ્વભાવ નહિ હોવાથી, એનું કારણ જાણવાની આવશ્યકતા રહે છે અને “નહિ રવું” એ આત્માનો સ્વભાવ હોવાથી, એનું કારણ જાણવાની આવશ્યકતા રહેતી નથી.
આથી એ સિદ્ધ થયું કે દુઃખી થવું એ આત્માનું લક્ષણ નથી કિન્તુ કે તેવા પ્રકારના તાત્કાલિક બાહ્ય કારણરૂપ ઉપાધિથી ઉત્પન્ન થયેલ ઉપલક્ષણ માત્ર છે. આગળ વધીને વિચારીએ તો જે મનુષ્ય સ્ત્રીપુત્રાદિકના વિગ વખતે એટલા બધા દુઃખને અનુભવે છે કે, હવે મારું જીવન અંધકારમય બની ગયું, હું લૂંટાઈ ગયો.” તે જ માણસ દિવસો વીતતાં આ શેકને સર્વથા વિસરી જાય છે. એ દૃષ્ટિએ, શું દુઃખ એ જળની
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માનો ત્રીજો છે અને પાંચમે ગુણ
૧૨૩
ઉષ્ણતાની જેમ બાહ્ય કારણથી આવેલ માત્ર ઉપાધિ જ નથી ?
જળની ઉષ્ણતા માટે બાહ્ય કારણ (બળતણ આદિ) ની અપેક્ષા પણ રહે છે, કિન્તુ એ ઉષ્ણતાને જવા માટે કેવળ કાળના સ્વાભાવિક અતિક્રમણ સિવાય અન્ય કોઈ કારણ ન મળે તો તેની અપેક્ષા પણ રહેતી નથી. તેમ આમામાં દુ ખ ઉપન થવા માટે બાહ્ય કારણેની અપેક્ષા રાખ્યા સિવાય ઓસરી જાય છે.
આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે, દુઃખ એ આત્માનું સ્વાભાવિક રવરૂપ નથી, કિન્તુ આનંદ એ જ તેનું સ્વાભાવિક રવરૂપ છે.
આત્મા જ્યારે બાહ્ય કારણથી દુઃખી પણ થાય છે, ત્યારે પણ આત્માનો આનંદ, આત્માની બહાર ચાલ્યા જતો નથી, કિન્તુ આત્માની અંદર દબાએલે પડે રહે છે. એ જ કારણે એ આનંદ કમશઃ પિતાનું પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત કરીને બહારથી આવીને અધિકાર જમાવનારા દુઃખને દૂર કરી નાખે છે અને પૂર્વની માફક પોતે (આનંદ) વ્યકત રૂપ ધારણ કરી લે છે.
* આનંદ પ્રાપ્તિ કયારે? . સત્, ચિત્ અને આનંદ એ ત્રણ આત્માનાં લક્ષણ છે, આત્માના રવભાવ છે. આનંદ પ્રાપ્ત ક્યારે! અથવા આત્માનું સ્વરૂપ છે, એ વાત જેમ શાસ્ત્ર દ્વારા સિદ્ધ છે, તેમ યુકિત અને અનુભવ દ્વારા પણ સિદ્ધ છે.
યુકિતવાદની દષ્ટિથી કે પ્રત્યક્ષ અનુભવની દૃષ્ટિથી
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
આસ્તિકતાને આદેશ
વિચારતાં પણ એ સ્પષ્ટ થાય છે કે, સા જીવિત રહેવાની ઈચ્છા એ જ આત્માના અમરત્વ વભાવની સાખિતી છે.
એ જ રીતે પદ્માને જાણવાની ઈચ્છા એ જ આત્માના જ્ઞાન સ્વભાવથી સાબિતી છે તથા એ જ રીતે નિરંતર આનંદની ખેાજ કરવી, એ આત્માના આનંદ-વભાવની સાબિતી છે.
સદા જીવિત રહેવાની તથા પાર્શ્વને જાણવાની ઈચ્છા એ જેમ અનંત જીવન અને નિ:સીમ જ્ઞાન એ આત્માનું સ્વરૂપ છે એમ સિધ્ધ કરે છે, તેમ સવ આત્માએ હમેશાં આનદની જ શેાધમાં રહે છે એ જ એક નિશ્ચિત અને પર્યાપ્ત પ્રમાણ છે કે, આનદ એ પણ અંતરાત્માને સ્વભાવ છે.
જે પ્રકારે માછલી કેાઈ કારણસર જળની બહાર આવી જાય છે, તે ફરી પાછી જળમાં જવાને માટે જ ઉદ્યમ કરે છે, કારણ કે જળ એ જ એનુ‘ સ્વાભાવિક સ્થાન છે. એ જ પ્રકારે આત્મા પણ કોઇ કારણવશાત્ આનંદથી દૂર થાય છે, તેા પાછા તરત જ એ આનંદને પ્રાપ્ત કરવાં સતત ઉદ્યમ કર્યા કરે છે, કારણ કે આનંદ જ આત્માના મૂળ સ્વભાવ છે એટલુ જ નહિં પણ આન એ એનુ સ્વરૂપ જ છે.
આત્મા જે કાંઈ પ્રવૃત્તિ કરે છે તે સ્થાન દની પ્રાપ્તિના લક્ષ્યથી જ કરે છે. જો કે એ આનદની પ્રાપ્તિ માટે ચિત્ત સાધનાને પણ ઉપયાગ કરે છે અને અવિદ્યા
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માના ત્રીજે, ચાથા અને પાંચમા ગુગુ
૧૨૫
વશાત્ અનુચિત સાધનાને પણ ઉપયેાગ કરે છે તથા પેાતે કેવા આનંદને ઈચ્છે છે એને નિરૂપણ કરી શકતે નથી; પરંતુ એ એક જુદા જ પ્રશ્ન છે.
આત્માને સ્વભાવ આનંદ છે, એ વસ્તુના નિયમાં ઊધી પ્રવૃત્તિ કરવી કે નિરૂપણ ન કરી શકવું, એ લેશમાત્ર બાધક નથી. આત્મા જે આનંદને ચાહે છે, તે આન પરિપૂર્ણ, અનિતશાયી અને અક્ષીણ આનંદ છે, અને તે આત્માની અક્રૂર જ રહેલા છે. તેને મેળવવા માટે બાહ્ય પદ્માની આવશ્યકતા નથી. માત્ર એ આનઢને પ્રગટ થવામાં અંતરાય કરનાર વિપરીત ચેષ્ટાઓના જ પરિત્યાગ કરવાની ખાસ આવશ્યકતા છે.
* આત્માના ચેાથેા ગુણ : સ્વતંત્રતા
恭
અમર જીવન, સવિષયક જ્ઞાન અને અનંત આન એ જેમ આત્માના ગુણુ છે, તેમ સ્વતંત્રતા એ પણ આત્મધર્મ છે. કારણ કે આત્મા જ્યાં સુધી સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરતા નથી, ત્યાં સુધી તેને સતાષ થતા નથી.
સદા જીવિત રહેવાનુ હાય, સ પદાર્થીને જાણવાનું સામર્થ્ય પણ હોય અને મનાવાંછિત આનંદના ઉપભેગ પણ કરવાનું હાય, છતાં એ સઘળી વસ્તુઓના આત્માં પેાતાની ઈચ્છાનુસાર ભેગ ન કરી શકે અગર બીજાની દયાથી સેગવી શકે, તે! એ પરાવલંબન પણ આત્માને ભારરૂપ અને અસહ્ય લાગ્યા સિવાય રહેતું નથી. પેાતાના
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
આસ્તિકતાને આદર્શ
અસામર્થ્યના કારણે કદાચ તે બંધનોને આત્મા ને પણ તેડી શકે અગર બંધનોનો રવીકાર પણ કરી લે, કિન્તુ એ સ્વીકાર વેચ્છાથી નહિ, કેવળ વિવશતાથી થયા પરાધીનતાથી છે.
સ્વતંત્રતાની ઈચ્છા કેવળ મનુષ્યમાં રહેલી છે એમ નથી બંધનમાંથી છૂટવાની ઈચ્છા કહો યા સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત કરવાની ઈચ્છા કહો, મનુષ્યથી માંડી પ્રત્યેક સચેતન પ્રાણી વ્યકત યા અવ્યકતપણે એક સરખી રહેલી છે. પોતાના વિવેકનું અભિમાન ધરાવવાવાળા મનુષ્યમાં તે તે સવિશેષ હોય તે તદ્દન સ્વાભાવિક છે.
બંધનમાંથી છૂટવાની સ્વતંત્ર થવાની એ ઉત્કટ ઈચ્છાને શાસ્ત્રમાં મુમુક્ષુતા કહેલી છે. એ મુમુક્ષુ પણું કઈમાં અધિક અંશમાં હોય છે. તો કોઈ આત્મામાં અપ અંશમાં હોય છે. તેને સર્વથા અભાવ કઈપણ પ્રાણીમાં હોતો નથી.
સ્વતંત્રતા મેળવવા માટેની સજાની જે ઉત્કટ અભિલાષા, એ જ સ્વતંત્રતા. એ આત્માને સ્વભાવ છે, એ સમજવા માટે પર્યાપ્ત પ્રમાણ છે. એટલા માટે જ મોક્ષ એટલે સર્વ પ્રકારનાં બંધનોથી છૂટકારે, એ આત્માને ચોથો સ્વભાવ છે.
* પાંચમે ગુણ એ ધર્ય સત્ અર્થાત્ શાશ્વત જીવન, ચિત્ અર્થાત્ અનંતજ્ઞાન
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માના ત્રીજો, ચેાથે પાંચમે ગુણ
૧૨૭
આનંદ અર્થાત અસીમ સુખ અને મેક્ષ અર્થાત્ સ પ્રકારની સ્વતંત્રતા, એ જેમ આત્માને સ્વભાવ છે તેથી પ્રત્યેક આત્મા તેને ચાહે છે, તેમ તે ચારથી અલગભિન્ન અતિરિકત એક અન્ય પદાર્થ પણ છે, કે જેને સ લેાક એટલા જ પ્રેમથી ચાહે છે. પ્રત્યેક વ્યકિત જેને હૃદયથી ચાહે છે, એ પાંચમી વસ્તુ પ્રથમ ચાર પ્રકાર કરતાં વિલક્ષણ પ્રકારની છે.
એ પાંચમી આંકાક્ષા ઐશ્વર્યાંની છે. પ્રથમ ચાર કરતાં એ વિચિત્ર પ્રકારની છે, એનું કારણ એ છે કે, એક બાજુ આત્મા પોતે પેાતા માટે સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતાને ઈચ્છે છે, અર્થાત ખીજાએાની ઈચ્છાથી કે આધીનતાથી સંચાલિત થવા ઇચ્છતા નથી, પરંતુ ખીજી બાજુ એ જ આત્મા, ‘બીજાએ પેાતાની ઈચ્છા મુજખ ચાલે. અર્થાત્ પેાતાની ઇચ્છાનુ બીજા બધા અનુસરણ કરે' એવી તીવ્ર આકાંક્ષા ધરાવે છે.
સૌથી વધુ આશ્ચર્યજનક વાત તે એ કે તદ્દન અજ્ઞાન અને અનુભવહીન બાળક એ ચાહે છે કે એના પિતા કે જે એની અપેક્ષાએ અનેકગુણા અનુભવી અને બુદ્ધિમાન છે, તે પણ પેાતાની (બાળકની) ઇચ્છા મુજબ ચાલે.
આ ઉપરથી એ નિયમ સથા અપવાદરહિત ફલિત થાય છે કે, પ્રત્યેક મનુષ્ય પેાતાના હૃદયથી કેવળ જીવવું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું; સુખી થવુ અને સ્વતંત્ર બનવુ એટલું
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
આસ્તિકતાનો આદર્શ
જ નથી ઈચ્છતો, કિન્તુ બીજાઓ પર શાસન કરવાને પણ ઈચ્છે છે. કેવળ શાસન જ નહિ, કિન્તુ યદિ સંભવ હોય તો અખિલ બ્રહ્માંડનું સ્વામિત્વ ઈચ્છે છે. એટલા માટે ઐશ્વર્ય પણ આત્માનો સ્વભાવ છે, એ યુક્તિ અને અનુભવ ઉભય દષ્ટિએ સત્ય ઠરે છે.
અખિલ બ્રહ્માંડના સ્વામિત્વની ઈછા છતાં, આત્મા વર્તમાનમાં ઐશ્વર્યહીન અવસ્થા અનુભવી રહ્યો છે. તેનું કારણ સ્પષ્ટ જ છે.
આત્માનું સ્વાભાવિક અનંત ઐશ્વર્ય વર્તમાનમાં એને રોકનાર કર્મનાં આવરણથી ઢાએલું છે. અનંત દાન, અનંત લાભ, અનંતભેગ, અનંત ઉપભોગ અને અનંત વીર્ય એ આત્માનું સ્વાભાવિક ઐશ્વર્યા છે.
અન્ય આત્માઓનાં દાન, લાભ, ભેગ આદિમાં અંતરાયે નાખીને આત્મા પિતાના સ્વભાવિક ઐશ્વર્યને ગુમાવીને બેઠો છે.
જ્યાં સુધી બીજાઓના દાનાદિમાં અંતરાયભૂત થવાનું કાર્ય આત્મા ચાલુ રાખે છે, ત્યાં સુધી તેની અનંત દાનાદિ શકિતએ પ્રગટ થઈ શકતી નથી. પરંતુ અધિક ને અધિક દબાતી જાય છે. જેટલા જેટલા અંશે તે બીજાઓને વિનાદિ કરતો અટકે છે, તેટલે તેટલે અંશે તેની દાનાદિ શકિતઓ પ્રગટ થતી જાય છે જે દિવસે આત્મા બીજાઓને વિદનભૂત થતો સર્વથા અટકી જાય છે, તે દિવસે તેનું દાનાદિ સંપૂર્ણ ઐશ્વર્ય તેનાથી દૂર રહેતું નથી,
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્માને ત્રીજે, ચેાથે! અને પાંચમે ઝુગુ
આત્મા ને ઈશ્વર
આપણે જોઈ ગયા કે, સત્, ચિત્ આનદ, મેાક્ષ અને ઐશ્વય એ પાંચ (વસ્તુએ) આત્માના ગુણ છે.
સહેજ
૧૨૯
ગરમ કરવામાં આવેલ ઉષ્ણુ જળની સ્વાભાવિક શીતળતા જેમ થડા સમય માટે, ભલે દખાઈ જાય છે, પરંતુ સદાને માટે જળમાંથી નામુઃ કરી શકાતી નથી, તેમ આîમાંથી એ પાંચ ગુણેા રસને માટે નિર્મૂળ કરી શકાતા જ નથી..
આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે-સોંસારના પ્રાયઃ સ ધ ગ્રન્થા ઈશ્વરને જે વિશેષા આપે છે, તે અધોં પ્રત્યેક આત્માના વાસ્તવિક, આંતરિક એવાં નૈસર્ગિક ગુગુ છે. ાણતાં કે અજાણતાં, સ આ હૃદયથી પેાતાની શકય ત દ્વારા એ ગુણેાને પ્રાપ્ત કરવા માટે અવિરત પ્રયત્ન કર્યા કરે છે
ઈશ્વર જેમ સત્ સ્વરૂપ, ચિત્ સ્વરૂપ, આનંદસ્વરૂપ મુકતસ્વરૂપ અને ઈશ્વરસ્વરૂપ છે, તેમ આત્મા પણ ઈશ્વર સમાન ગુણવાળે છે. એ વાતને નિશ્ર્ચય થયા પછી, હવે એ નિણ ય કરવેા બાકી રહેતા નથી કે, આત્માનુ અન્તવ્ય સ્થાન બીજું કાઈ નહિ પણ ઇશ્વરનું જેસ્વરૂપ છે એ જ છે.
આત્માને પહોંચવાનું' સ્થાન ઈશ્વરસ્વરૂપ છે, એ
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
બને છે.
૧૩
અતિકતાને આદર્શ નિર્ધાર થયા પછી, એ સ્થાન સુધી પહોંચવાના સાચા માર્ગો ક્યા હોઈ શકે ? એનો નિશ્ચય પણ આવશ્યક બને છે.
ઈશ્વરની સાથે આત્માની નૈયિક સમાનતા છે. કારણ કે આત્મા સ્વયં ઈશ્વર બનવા યા ઈશ્વરના સમાન બનવા નિરંતર તલસી રહ્યો છે. એને માટેનાં એગ્ય સાધનોનું અવલંબન તે ગ્રહણ કરતો નથી, તેના જ કારણે તે ઈવર બની શકતો નથી.
જે સમયે મા વય ઈશ્વર યા પરમાત્મસ્વરૂપ બનવા માટેનાં એગ્ય સાધનોનો વીકાર કરી તે માર્ગે ચાલવા પ્રયત્ન કરે છે, તે સમયથી આત્મા પિતાના સ્વાભાવિક ગુણેને પ્રગટ કરતા જાય છે. જ્યારે તેને પ્રયત્ન સંપૂર્ણ બને છે ત્યારે સ્વાભાવિક ગુણ ઉપરનાં આવરણે પણ સંપૂર્ણતયા નાશ પામે છે અને સત્, ચિત્, અને આનંદરૂપે પરિપૂર્ણ પ્રકાશિત થાય છે. - આ રીતે આત્માનો વિચાર કરનાર પરલોકની જેમ નિશ્ચય કરી શકે છે, તેમ પિતાના પ્રાપ્તવ્ય સ્થાનને પણ નિશ્ચય કરી શકે છે. પ્રાપ્તવ્ય સ્થાનના નિશ્ચયવાળાની સઘળી પ્રવૃત્તિ સફળ પ્રવૃત્તિ બને છે. એથી ઉલટી રીતે આત્માના સ્વરૂપના નિશ્ચય વિનાના આત્માઓ ધયેય શૂન્ય હેવાથી, પોતાની સઘળી પ્રવૃત્તિઓ નિષ્ફળ બનાવે છે. એટલું જ નહિ પણ આત્માના સ્વભાવિક ગુણોના વિકાસને રોધનારી વિપરીત પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા ગન્તવ્ય સ્થાનને
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
આમા
આત્માનો ત્રીજો, ચડ્યો અને પાંચમો ગુણ ૧૩૧ દૂર ને દૂર હડસેલે છે. પરિણામે ભય, અજ્ઞાન, દુઃખ, દરિદ્રતા અને પરાધીનતાનો ભંગ બની અનંતકાળ સુધી ભીષણ સંસારમાં ભટકે છે.
એ પ્રકારની અનિષ્ટ દશમાંથી ઉગરી જવા માટે છે પ્રત્યેક વિચારશીલ વ્યકિતએ વહેલામાં વહેલી તકે આત્મનિશ્ચય કર પરમ આવશ્યક છે, અને આત્માના સહજ ગુણોની આડે આવતાં કર્મોને વિનાશ કરવા ઉદ્યમશીલ બનવું એ પરમ કર્તાય છે.
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
પુણ્ય અને પાપને વિવેક
* સુખ એ અનામ. ધમ નથી
જ્ઞાન એ જેમ આત્માને શુષુ છે, તેમ સુખ એ પણ આત્માને ધમ છે. જ્ઞાન કે સુખ એ પદાર્થોને
જડ
ગુણ કે ધર્મ નથી.
અચેતન પદાર્થ જેમ જ્ઞાનશૂન્ય છે તેમ સુખશૂન્ય પણ છે, એ પ્રત્યેકને પ્રત્યક્ષ છે. સુખ એ જયારે આત્માને સ્વભાવ છે, ત્યારે તેને મેળવવા માટે ખાદ્ય પદાર્થો પાછળ ભટકવુ..., એ ઈરાદાપૂર્વક દુઃખી થવાના રસ્તે છે,
જ્ઞાન અને તન્મયતા સિવાય સુખ રહી શકતુ જ નથી. જ્ઞાન અને તન્મયતાની પરિપૂર્ણતા આત્મા સિવાય ખીજે હાઈ શકતી નથી. જેટલું પાન અને તન્મયતા અધિક એટલુ સુખ અધિક; જ્યાં પરિપૂર્ણ જ્ઞાન અને પરિપૂર્ણ તન્મયતા, ત્યાં અખંડ અને પરિપૂર્ણ સુખ છે. સુખના અથી આત્માએ જ્ઞાનવાન અને સુખય આત્માને છાડીને પર પદાર્થમાં શા માટે ભટકવુ જોઇએ ?
પરના સ્વભાવ પેાતાનેા થઈ શકતા નથી અને
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપના વિવેક
૧૩૩ પેાતાના રવભાવ જે છે તેનેાકટીવિયેાગ થઈ શકતા નથી.
જ
સુખ એ આત્માને વભાવ હોવા છતાં, માહ્ય નિમિત્તેથી તે આચ્છાદ્રિત થાય છે અને તેના પરિણામે અસ્થિરતા અને અશાન્તિ વધે છે. એ કારણે સ્વભાવની પ્રાપ્તિ અને પરિપૂણ તા એ જ વાંછનીય છે. પેાતાનું પૂણ પેાતાના ગુણાથી જ થઈ શકે છે, પરની ઉન્નતિ કે પૂર્ણતા, એ કદી પેાતાની બની શકતી નથી. એ જ કારણે ધર્મ એ ઉપાદેય છે અને અધર્મ એ હેય છે. પેાતાને સ્વભાવ અને તેને વિષે તન્મયતા એ જ વાસ્તવિક ધ છે.
ધર્મની આ વ્યાખ્યા સ દેશ અને સર્વ કાળ માટે એક સરખી રીતે નિર્માંધ છે. સર્વ પ્રકારના આચાર ધમ યા અધર્મરૂપ હવાની કસેાટી કાઇ હાય, તે પણ તે આજ છે. સર્વ સત્યનુ સત્ય કેાઈ હાય, તે પણ તે જ છે.
જગતભરમાં જેટલા સારામાં સારા નીતિ-નિયમે છે, કાયદા-કાનૂન છે. રીત-રિવાજે છે, ઉપદેશ-દેશે છે અને કમ તથા ભાવનાએ છે, તે બધાના મૂળ આધાર કે અંતિમ લક્ષ્ય કેાઈ હાય, તે તે ધર્મોની ઉપર્યુક્ત વ્યાખ્યા જ છે.
આત્માને પેાતાને સ્વભાવ જ્ઞાન અને સુખ છે. એ રવભાવની સાથે તન્મયત એ જ પારમાર્થિક ધ છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
આસ્તિકતાના આદ
એવા સ્વભાવની સાથે તન્મયતાની પ્રાપ્તિ કરાવી આપનાર જેટલા ધર્મો છે, એ સઘળા વ્યવહાર-ધર્મ છે. સ આત્મા, તત્ત્વથી એક જ સ્વભાવવાળા છે, એ કારણે એ સવને ધમ પણ એક જ છે. એનાં સાધને! ભલે પ્રત્યેકની વર્તમાન યેાગ્યતાને લીધે ભિન્ન-ભિન્ન હાય, પરંતુ એ સઘળાં સાધનેાના અંતિમ ઉદ્દેશ તે એક જ અવ સ્થાની પ્રાપ્તિ છે.
* આત્માના સ્વભવ કેવેા
છે ? આત્માના સ્વભાવ શુ છે?” એનુ જ્ઞાન શાસ્રોથી પણ થઈ શકે છે, સત્સ ંગતિથી પણ થઈ શકે છે અને એથી પણ અધિક દુરાગ્રહરહિત સ્વયં મનન કરવાથી થઈ શકે છે.
એ વાત તે સ્થૂલ દૃષ્ટિથી પણ સ્પષ્ટ છે કે, ધનસ ંપત્તિ, કુટુંબ-પરિવાર, યશ, અધિકારાદ્વિ આત્માથી જુદા છે, તેા પછી પેાતાનાં સુખ-દુઃખને એ પદાર્થોનાં આશ્રિત બનાવવાં એ જાણી જોઇને પરાધીનતા સ્વીકાર સિવાય ખીજુ શુ છે ? એથી અધિક ખારીક દૃષ્ટિએ જોવાથી શરીર એ પણ પર પદાથ છે, એ સ્પષ્ટ થયા વિના રહેશે નહિ.
શરીરનુ સ્વાસ્થ્ય કે ઘસારો, એ આપણા હાથમાં નથી. શરીરને વિનાશ તે એક દિવસ અવશ્ય થનારી જ છે. એનાં પ્રત્યેક અંગા, ઉપગે કે ઉપાદાને જો જુદાં
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપનો વિવેક
જુદા– લઈને વિચારવામાં આવે, તો તે જડ પદાર્થ છે, એમ કઈ પણ સુફાને સમજાયા વિના રહેશે નહિ. મૈતન્યને એક અંશ પણ તે એકેશ્યમાં નથી. આત્માનું જ્ઞાન કે શાંતિ આદિ ગુણ પણ હમેશા શરીરને આશ્રિત નથી. વ્યાધિની હાલતમાં પણ શાંતિ તથા તંદુરસ્તીની હાલતમાં પણ અશાંતિનાં સેંકડે ઉદાહરણે નજરે પડે છે.
એથી સિદ્ધ થાય છે કે, શાંતિ, શૌર્ય, જ્ઞાન આદિ ગુણ સર્વથા શરીરને જ આશ્રિત છે એમ નથી, પણ શરીર સિવાય અન્ય કોઈ પદાર્થોને જ આશ્રિત છે. એ જ કારણે શરીરનું બળ, શરીરનું રૂપ આદિનું અભિમાન કરવું અને શરીરના નિમિત્તથી પિતાની જાતને સુખી યા દુઃખી માનવી, એનું જ નામ અધર્મ છે,
મગજમાં જે વિચાર ઉઠે છે તે પણ સૂમ દષ્ટિએ જતાં આત્માના નથી એમ નિશ્ચિત થાય છે. કારણ કે આત્મા પિતે પિતાને, એ વિચારોનો કેવળ જ્ઞાતા છે, એવી પ્રતીતિ કરે છે. એ વિચારોમાં “હુપનો અનુભવ નથી કરતો, પણ “મારાપણાને અનુભવ કરે છે.
જેવી રીતે ‘હું છું—“જાણું છું”“સુખને ચાહું છું –એ પ્રકારની પ્રતીતિ “હું”પણાથી પૃથફ પી શકતી નથી, તેવી રીતે હું વિચાર કરું છું' એ પ્રતીતિ ‘હું'પણાથી પૃથકુ પી શકતી નથી એમ નથી, અર્થાત્ પૃથક પડી શકે છે. એટલા જ માટે અસ્તિત્વ (સત), જ્ઞાન (ચિત) અને સુખ, શાંતિ યા આનંદ (આનંદ-એ
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
આરિતકતાને આદર્શ
ત્રણ આત્માના સ્વભાવ છે, એમ સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે.
બીજા શબ્દોમાં એ સિદ્ધ થાય છે કે, “આત્મા સ્વભાવથી અમર છે, સંપૂર્ણ જ્ઞાનમય છે તથા અસીમ શાંતિ અને અપાર સુખમય છે.
એથી આત્માનું અમરત્વ સિદ્ધ છે. જ્ઞાનની શક્તિ સેને જાણવાની છે, એ શક્તિ આમા ધરાવે છે, માટે આત્મા જ્ઞાતા છે એ સિદ્ધ છે. એ જ્ઞાન ગુણની સાથે જેટલી તન્મયતા કેટલી શાંતિ અને તેટલું સુખ આત્મા અનુભવે છે. જ્ઞાન ગુણને છોડીને પર વસ્તુની સાથે જેટલી તન્મયના તે કરે છે, તેટલાં દુ ખ અને અશાંતિનો ભંગ તેને બનવું પડે છે.
એથી સુખ અને શાંતિ એ પણ આત્માનો ધર્મ છે, એ નિશ્ચિત થાય છે. પર પદાર્થના ભાગની બુદ્ધિ અને પ્રવૃત્તિથી આત્માના સુખ અને સંતિનો લેપ થતા દેખાય છે અને જ્ઞાન ગુણની સાથે તન્મયતા સાધવાથી આ સુખ અને શાંતિનો સ્વાભાવિક અનુભવ કરતે માલૂ. ૧ડે છે.
આથી એ સ્પષ્ટ થાય છે કે અમરત્વ, જ્ઞાતૃત્વ અને સુખમયત્વ-એ ત્રણ ધર્મો, એ આત્માનો સ્વભાવ છે. એ વિભાવના વિકાસમાં સહાયક થનાર સર્વ કેઈ આચાર, વિચાર કે ઉચ્ચાર એ ધર્મ છે અને એ સ્વભાવના વિકાસમાં અંતરાયભૂત થનાર સર્વ પ્રકારના આચાર, વિચાર કે ઉચ્ચાર એ અધર્મ છે.
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપનો વિવેક
૧૩૭
ધર્મની આ વ્યાખ્યા ત્રિકાલાબાધિત છે. કોઈ પણ દેશમાં કે કોઈ પણ કાળમાં કોઈ પણ વ્યકિતથી એને ઈન્કાર થઈ શકે એમ નથી.
* સુખની અભિવ્યક્તિ જ પોતાના અસ્તિત્વ કે જ્ઞાનશક્તિનું ભાન (પછી ભલે તે અકપ કે ઘમાત્મક હોય પણ તે) તે પ્રાય? પ્રત્યેક પ્રાણીને હોય છે. પરંતુ સુખ અને શાંતિ એ પણ પિતાને જ ધર્મ છે, પોતાનો જ ગુણ છે, એનો અનુભવ સાધારણ જીવોને હેત નથી. જો કે ઈછા દ્વારા એની અભિવ્યકિત પ્રત્યેક પ્રાણીમાં હોય છે. પરંતુ અસ્તિત્વ કે જ્ઞાતૃત્વની જેમ તેનો શાશ્વત અનુભવ થતો નથી. એનું કારણ બીજુ કોઈ પણ નથી, પરંતુ સાધારણ જીવનું શ્રધ્યાન અને તન્મયત્વ સદા પર પદાર્થો પ્રત્યે ખૂકેલું હોય છે, એ જ છે.
પર પદાર્થ સ્વરૂપમાં એકબીજાથી વિસટશ હોવાના કારણે. સાધારણ જીવોની આ વૃત્તિ રાગ દ્વેષાત્મક રૂપ ધારણ કરી લે છે. અર્થાત્ રૂચિને જે અનુકૂળ હોય તેના પ્રતિ રાગ અને પ્રતિકૂળ હોય તેના પ્રતિષ જમે છે. તે વખતે રૂચિને અનુકૂળ પદાર્થના જ્ઞાનથી આત્મા રાગાત્મક સુખને અનુભવે છે અને રુચિને પ્રતિકૂળ પદાર્થના જ્ઞાનથી આત્મા દ્રષાત્મક દુઃખનો અનુભવ કરે છે. એ પ્રકારના રાગદ્વેષથી આત્માને શાન્તિ કે સુખ અનુભવવાને ગુણ દબાઈ જાય છે.
એ રીતે રાગદ્વેષાત્મક સુખદુઃખને પરાધીન બની
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮
આસ્તિકતાને આદેશ
જવાથી, શાન્તિ કે સુખને હાર્ટ સદા તલસવા છતાં, આત્મા શાન્તિ કે સુખને આસ્વાદ અનુભવી શકતે નથી. અનુકૂળ કે પ્રિય પદાર્થના સયુગજન્ય રાગાત્મક સુખમાં પણ આત્માને અપ્રિય પઢાથ ને દ્વેષ તથા ભય કાયમ હાવાથી, એનું એ ક્ષણિક સુખ પણ સર્વથા નિરાકૂળ કે પૂર્ણ હેાતું નથી.
રાગદ્વેષ કેવળ શાન્તિને જ હરે છે એમ નથી, પરંતુ એ જ્ઞાનને પણ પૂર્ણ રૂપમાં અંતરાયભૂત બને છે, એ હયાત જ્ઞાનમાં તેવા પ્રકારની રૂચિ કે દેતા નથી.
પ્રગટ થવા દેવામાં હાય છે ત્યાં સુધી તન્મયતા પેદા થવા
પર પદ્મ પ્રત્યે શ્રદ્વાન યા તન્મયતાના કારણે શરીર આર્દ્ર પર પાર્શ્વમાં મારાપણાની ભ્રાન્તિ થાય છે. તથા એ પ૨ પદાર્થીના જીવની સાથેના સબંધ વભાવથી જ અસ્થાયી હેવાથી આત્માને પેાતાના સતની અવિનાશશી લતામાં પણ ભ્રમ થઈ જાય છે.
આથી શ્રદ્ધાન અને તન્મયતાનું વિકૃત થવુ પર પ્રવૃત્ત બનવુ, એ અધર્મ થાય છે. અને શુદ્ધ સ્વભાવમાં રત થવું' એ જ ધર્મ છે.
આત્માના ગુણ તે સદા આત્મામાં જ વિદ્યમાન રહે છે. કારણ કે કાઇ પદ્મા કયારે પણ પેાતાના સ્વભાવથી રહિત પર કે પરસ્વભાવમય બની શકતા જ નથી. પરંતુ જયારે
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપને વિવેક
૧૩૯
વિશ્વાસ અને તન્મયતા મહિત બને છે, વિકૃત બને છે, અર્થાત
અવિશ્વાસ અને ચંચળતા જીવનમાં પ્રવેશ કરે છે ત્યારે તે જ આત્માને, આત્મ-વિમૃતિ થવામાં પરમ બીજભૂત બને છે. અને એના પ્રભાવે જ આત્મા પિતાના સહજ ધર્મરૂપ શાતિને સદાકાળ એક સરખો અનુભવ કરી શકતા નથી.
* સુખ માટે સંગત્યાગની આવશ્યકતા જ
પર પદાર્થોના કેવળ સંસર્ગથી યા જ્ઞાનથી જ પાપ યા દુઃખ થાય છે એમ નથી, કારણ કે જાણવું એ તે આત્માનો સ્વભાવ જ છે. પરંતુ એને પિતાના માનવાથી અને એમાં તન્મયતા કરવાથી જ, આત્મા પતિત યા દુખિત થાય છે. પર પદાર્થો પ્રત્યેને મેહ અને આસકિત, એ જ આત્માને પિતાના સ્વભાવિક સુખના અનુભવથી ભ્રષ્ટ કરનાર છે તેમજ અનંતકાળ સુધી દુખના દરિયામાં ડુબાવનાર છે.
જેન-સિદ્ધાન્તની પરિભાષામાં એવા પર પદાર્થો પરની શ્રદ્ધા અને તન્મયતાને જ દર્શનમેહ અને ચારિત્રમોન્ડ તરીકે વર્ણવેલ છે. એ બે જ સંસારનાં મૂળ બીજ છે. - વિપરીત દર્શન અને વિપરિત ચારિત્ર, એ બે બીજ સંસારરૂપી વૃક્ષને વધારનાર અને વિકસાવનાર તરીકે જેનશાસ્ત્રોમાં પ્રસિદ્ધ છે.
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસ્તિતાના આદેશ
આસકિતથી આત્મા
પર પદાર્થોના માહથી અને દુ:ખત થાય છે એટલા માટે સૌથી પહેલાં પર વસ્તુએના સંસના ત્યાગનું વિધાહિ જૈનશાસ્ત્રોમાં વિનિત થએલુ છે.
૧૪૦
વાસનાગ્રસ્ત આત્માની વાસના, પ્રાયઃ વસ્તુના સંગથી જ ઉત્તેજિત થાય છે. સ`ગના અભાવમાં ત્રાસના પ્રાયઃ શાન્ત રહેતી હાવાથી. આત્માને પેાતાની શક્તિને સુ'ચય કરવાને અવસર મળે છે. અને એ શક્તિ દ્વારા-પરિણામે વાસનાને સમૂળ નાશ કરવા માટે પણ આત્મા સમ અને છે,
* ધર્મ અને અધર્સની અનેક પ્રકારે સિદ્ધિ
અત્યાર સુધી આપણે એ સિદ્ધ કરી આવ્યા કે, ‘જે જેટલા અંશેામાં આત્મસ્વભાવને અનુકૂળ છે; તે તેટલા અશેામાં ધમ છે. અને જે એટા શેમાં આત્મવભાવને પ્રતિકૂળ છે તે તેટલાં અથેામાં અધમ છે. દા. ત. અબ્રહ્મચય.
એ શાથી પાપ છે? એથી જ કે, અબ્રહ્મના સેવનમાં આત્મા પેાતાના સુખને સ્રી આ િમાદ્ય પદાર્થાનું અશ્રિત અનાવે છે.
બ્રહ્મચર્યનું પાલન એ સ્વભાવને અનુકૂળ છે, તેથી ધર્મ છે અને અબ્રહ્મનુ સેવન એ સ્વભાવને પ્રતિકૂળ છે. તેથી અધમ છે, કારણ કે એમાં સુખની પ્રાપ્તિ માટે વભાવને આશ્રય નહિ લેતાં, પર પદાર્થોને આશ્રય લેવે
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપનો વિવેક
૧૧
પડે છે. બ્રહ્મચર્યના પાવનમાં પર પદાર્થોને આશ્રય મુદ્દલ લેવો પડે નહિ હોવાથી, તેટલા અંશમાં તે ધર્મરૂપ બને છે,
એ જ રીતે સ્વત્રી સંતોષમાં, સ્વી સિવાય અન્ય સર્વ સ્ત્રીઓ પ્રત્યે વાસનાનો ત્યાગ થાય છે, તેથી તેટલા અંશમાં તે પણ ધર્મ બને છે. પરંતુ બ્રાયને ઘાત જેટલા અંશમાં થાય છે, તેટલા અંશમાં છે, તે પણ અધર્મ જ છે, વસ્ત્રીની સાથે પણ કેવળ પશુવતુ વિષયભેગની અપેક્ષાએ મર્યાદિત ભેગ એ ધર્મ છે, કેમ કે એમાં અધિક વાસનાથી છૂટકારો છે.
સત્ય શાથી ધર્મ છે ? જ એ જ રીતે સત્ય વચનનું ઉચ્ચારણ એ ધર્મરૂપ બને છે, એનું કારણ પણ એમાં સ્વ-સ્વભાવની અનુકુળતા રહેલી છે, એ જ છે.
આત્મા શુદ્ધ સ્વભાવથી તે મન, વચન અને કાયાથી રહિત છે. એથી વાસ્તવિક સત્ય તે સર્વથા મૌન યા શાતિ છે. પરંતુ વ્યવહારમાં જે સત્ય કહેવાય છે, તેમાં અસત્ય અને અહિતકર વચનને ત્યાગ
છે તથા સત્ય વચન બોલવામાં સરળતા અધિકાંશ હોવાના કારણે કપટાચરણની અપેક્ષાએ એમાં મનોવ્યાપાર આદિની ક્રિયાઓ પણ અલપ થાય છે, અને એથી પોતાને તથા પરને શાન્તિ અધિક થાય છે, એટલાં
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
આસ્તિકતાને આદર્શ
જ માટે અસત્ય ભાષણની અપેક્ષાએ સત્ય ભાષણ એ ધર્મ છે.
* અહિંસા પણ શાથી ધર્મ છે? જ
આત્મા સ્વભાવથી ન તો કોઈને બાધા કરનારે છે, ન કેઈથી બાધા પામનારો છે. એટલા જ માટે અહિંસા અબાધા એ ધર્મ છે અને હિંસા-બાધા એ અધર્મ છે.
સ્વ-સ્વભાવથી પરિપૂર્ણ પૂર્ણમાં જ પૂર્ણ અહિંસક બની શકે છે અને પિતાના તરફથી સર્વને પૂર્ણ અભય આપી શકે છે. તે સિવાયના આતમાઓ જેટલા અંશે પરને બાધા આપવાની પ્રવૃત્તિથી વિરામ પામે છે, તેટલા અંશે અહિંસક અને અભયદાતા બની શકે છે, જેટલા અંશમાં અહિંસક અને અભયદાતા બને છે, તેટલા અંશમાં એ ધર્મ છે અને શેષ અંશમાં અધર્મ છે.
* પાપ અને ધર્મ *
એ જ રીતે આત્મા અમર છે માટે જ મૃત્યુને ભય એ પાપ છે. આત્માને કોઈ દુઃખ પહોંચાડી શકતું નથી, અથવા આત્માના ગુણોનું કોઈ અપહરણ કરી શકતું નથી, એ જ કારણે દુઃખી યા હીન બનવું અગર કોઈના તરફથી હાનિને ભય રાખવે એ પાપ છે.
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. સમસ્ત પદાર્થોને અને પિતાને પૂર્ણ રૂપથી અને સમ્યફ પ્રકારે જાણવા સમર્થ છે. એટલા
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપનો વિવેક
૧૪૩ જ માટે અજ્ઞાન. બ્રચ કે મિથ્યા પ્રતીતિ એ પાપ છે.
આત્મા સર્વ શક્તિમાન છે, એટલા જ માટે નિર્બળતા ધારણ કરવી એ પાપ છે આમા મનવચન કાયાથી રહિત છે, એટલા માટે મન-વચન-કાયા દ્વારા થતી ક્રિયાઓ પ્રત્યે મેહ યા આસક્તિ ધરાવવી એ પાપ છે, અને એના રવભાવથી થતી એ પ્રવૃત્તિઓ પ્રત્યે ઉદાસીન રહેવું, મધ્યસ્થતા કેળવવી એ ધર્મ છે. * ક્રોધાદિ એ આત્માના સ્વભાવ છે?
આત્મા સ્વયંપૂર્ણ, અખંડ-જ્ઞાનાત્મક તથા આત્મલીન હોવાથી, કોધાદિ એના માટે અસ્વાભાવિક છે, એમ સ્પષ્ટ પ્રતીત થાય છે.
કેધાદિ સમયે શરીર બળે છે, ધ્રુજે છે અને આત્મા બેચેની અનુભવે છે. કેધાદિને રોકવાનો પ્રયત્ન કરવાથી તે રોકી શકાય છે. ઓછા કરી શકાય છે અને એ ઓછા થવાથી આત્મામાં શાતિ, જ્ઞાન આદિ ગુણ વધે છે. એથી પણ કેધાદિ એ અસ્વાભાવિક અને ધાદિનો અભાવ એ સ્વાભાવિક છે એ સિદ્ધ થાય છે.
જ ઈચ્છા પણ અસ્વભાવિક જ એ રીતે ઈચ્છા પણ વધી કે ઘટી શકે છે. ઈચ્છાથી. અશાતિ થાય છે એટલું જ નહિ પણ આત્મા સ્વયં, ઈચ્છાને વ્યાધિ સમાન અનુભવે છે. તેથી એને મિટાવવા નાશ કરવા કે તૃપ્ત કરવા અવિરત પ્રયત્નો કરે છે. એટલા માટે ઈચ્છા એ પણ શુદ્ધ આત્મ-સ્વભાવ નથી. .
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદશ
ઈચ્છા એક તર આત્માને પર પાર્થીિના ભિખારી બનાવે છે. અને બીજી તર આત્માની પરાધીનતા વધારે છે. ઇચ્છાની સદા ચચળતા અને નિરંતર અતૃપ્તતા પણ એ જ સૂચવે છે કે ઈચ્છા એ આત્માના સ્વભાવ નથી, કારણ કે આત્મા સ્વભાવયી ચાંચળ નથી પણ સ્થિર છે. તથા અતૃપ્તાના નથી પણ પ.રપૂર્ણ હોવાથી ગુણે! વડે જ તૃપ્ત છે. પૂર્ણતાના અનુભવ વિના આત્માને શાન્તિ મળતી નથી, એથી પણ ઇચ્છા એ સ્વાભાવિક નથી, પણ અસ્વાભાવિક છે, એમ સિધ્ધ થાય છે.
-
૧૬૪
* રાગદ્વેષ આત્મસ્વભાવ નથી *
આત્મા સંપૂર્ણ જ્ઞાન અને આનંદમય હાવાથી, એને કોઇ વસ્તુના જ્ઞાનથી રતિ અને કઈ વસ્તુના જ્ઞાનથી અતિ થવી, એ પણ સાહજિક નથી પણ અસાહજિક છે. એથી તિ, અતિ અથવા અન્ય શબ્દોમાં, રાગ અને દ્વેષ
એ પ૩ અસ્વભાવિક છે, એટલું જ નહિ પણુ જે સમયે એક વસ્તુ ઉપર રાગ છે, એ જ સમયે અન્ય વસ્તુ ઉપર દ્વેષ છૂપાએલે જ છે. તેથી આત્માની ચચળતા અને અસ્થિરતા થવામાં પણ રાગ-દ્વેષ એજ કારણ છે.
વાસ્તવમાં આત્માનેા સ્વભાવ અસ્થિર કે ચ’ચળ નથી, એથી રાગ-દ્વેષ એ આત્માના વભાવ બની શકતા નથી.
*
* અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિએ શાને ? કામ, ક્રોધ, ઇચ્છા, તિ, અતિ, ભય, રાગદ્વેષાત્મક સુખ દુઃખ આદિ જયારે અસ્વાભાવિક છે. ત્યારે તે આત્મામાં શાથી ઉત્પન્ન થાય છે તથા એ બધા આટલા
'
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપનો વિવેક
૧૪પ
સ્વાભાવિક જેવા કેમ પ્રતીત થાય છે ? એ પ્રશ્નને ઉત્તર આપણે પ્રથમ જ આપી ગયા છીએ કે, “એનું કારણ આત્માની વિપરીત શ્રદ્ધા તથા વિપરીત તન્મયતા છે.” એ કારણે આપની વિપરીત તથા અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિ થાય છે.
એ અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિનું એક કારણ તે સ્વયે આત્માની જ એવા પ્રકારની યોગ્યતા યા શકિત છે. કારણ કે આવી અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિની શકિત એનામાં સ્વભાવથી જ સર્વથા ન હોત, તે એવી પ્રવૃત્તિ કદી થઈ શક્ત જ નહિ.
અને આવી અશુદ્ધ પ્રવૃત્તિનું બીજું કારણ બાહ્ય છે, જેને પ્રકૃતિ યા કમને સંબંધ કહેવાય છે. જે બાહ્યા કારણરૂપ કર્મને તેવા પ્રકારનો સંબંધ માનવામાં ન આવે, તો કેવળ સ્વભાવથી જ શુદ્ધ અને અશુદ્ધ અવસ્થાએ એકસાથે અને એક સમયમાં કાયમ રહેવી જોઈએ. એટલું જ નહિ પણ એનાથી આત્માનો કેઈપણ કાળે છૂટકારો પણ અસંભવિત બન જોઈએ. કારણ કે સ્વભાવથી છૂટકારે શી રીતે થઈ શકે ?
સર્વજ્ઞ ભગવંતે ફરમાવે છે કે, આત્મા અનાદિ કાળથી માયા, પ્રકૃતિ યા કર્મથી સંબદ્ધ થઈને પોતે પિતાને ભૂલી, બાહ્ય પદાર્થોમાં લીન થઈ રહ્યો છે અને એથી હમેશ માટે અપૂર્ણતાને અનુભવ કરતો રહીને છા, રતિ, અરતિ, સુખ, દુઃખ આદિ ભેગવી રહ્યો છે.
એ ભોગ અને એ અનુભવ એને એટલા કાળથી ૯ અને એટલી માત્રામાં થઈ રહ્યો છે કે જેથી ઈછાદિક
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
આસ્તિકતાના આદશ
એ આત્માને એટલી આવશ્યક, અભિન્ન અને સ્વાભાવિક જેવી લાગે છે, કે જેટલી એક રિાઘેલાને મદિરા લાગે. * આત્મા અનાદિથી અશુદ્ધ છે
*.
યુક્તિથી પણ આત્મા અનાદિથી જ અશુદ્ધ છે એમ સિદ્ધ થાય છે.
આત્મા સત્ હૈાવાથી, અનાદિ અનત છે, એમાં તે કાંઈ વિવાદ છે જ નહિ.
હવે જો એને પ્રથમથી શુદ્ધ રહેલેા માનવામાં આવે, તે પૃ જ્ઞાનને ભેાકતા શુદ્ધ આત્મા કેવી રીતે અશુદ્ધ મને ? અને શુદ્ધ આત્મા પણ અશુદ્ધ અને, તે જે આત્મા શુદ્ધ થઈ ગયા છે તે પણ અશુદ્ધ અનીને દુઃખના ચક્રમાં ફરી કેમ ન ફસાય ?
એથી આત્મા અનાદ્ગિથી જ અશુદ્ધ છે એ નક્કી થાય છે.
>
-
જે અનાદિ હાય, તેના અ`ત કેવી રીતે થઈ શકે ?' એ પ્રશ્ન અહીં ઊભેા જ રહે છે. પરંતુ એનું સમાધાન તદ્દન સ્પષ્ટ છે. કમ અને એનાથી ઉત્પન્ન થનાર સ ંસ્કારે સમુદ્દાય યા પ્રવાહ રૂપથી અનાદિ છે, પરંતુ પ્રત્યેક ક અને તજજન્ય સંસ્કાર તે સાહ્નિ છે અને કેટલેાક કાળ જ રહેવાવાળા છે. એને સબંધ સકારણ હાવાથી, એ કારણના નશામાં કે અભાવમાં એ સબંધના નાશ કે અભાવ પણ સ્વતઃ સિદ્ધ છે.
મ
સાઁભવિત છે. કારણ કે
એ રીતે કર્મોને અંત પણ માહ્ય કારણરૂપ ક નેા બંધ નહિ રહેવાથી, આત્માની
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપને વિવેક
૧૪૭ શ્રદ્ધા અને તમયતા પણ શુદ્ધ અને સ્વાભાવિરત જાની જાય છે. '
* ધર્મ અને અધર્મનું ફળ * ધર્મ અને અધર્મ પિતાનું ફળ કેવી રીતે આપે છે?
જગતમાં બીજને અનુરૂપ જ ફળ હોય છે. પાપરૂપી બીજથી આત્માની પરાધીનતા દઢ થાય છે અને પુણ્યરૂપી બીજથી- એથી વિપરીત ફળ થાય છે. એજ પાપ અને પુણ્યના ફળનું રહસ્ય છે.
એકજ બીજ જેમ તથાવિધ સામગ્રીના બળે અનેક ફળને આપવા સમર્થ બને છે, તેમ એક જ પાપ યા એક જ પુણ્ય અનેક ગુણ ફળની સાથે આત્માનો સંબંધ કરાવે છે. મેહ અને આસકિત એજ પાપ છે. તીવ્ર મોહ અને તીવ્ર આસકિતમાં પરાધીનતા અધિક સૂચિત થાય છે. એથી એના ફૂળરૂપે તીવ્ર આત્મવિસ્મૃતિ, તીવ્ર વાસના અને તીવ્ર ઈન્દ્રિયપરાયણતા જમે છે. *
તીવ્ર ઈન્દ્રિય-વિષયભોગ-પરાયણતાથી ક્રોધ, લોભ,. માનાદિ કવા, ફરતા, જૂઠ, ચેરી આદિ પાપિ થાય છે. મંદ મહું અને મંદ આસકિતમાં ઓછી પરાધીનતા પ્રગટ થાય છે. એથી એમાં પાપ પણ ઓછું થાય છે. અને એને અનુરૂપ અહપતધિક આત્મબોધ, અપાધિક સંતેષ, મંઇ વાસના અને મંદ ધા િથાય છે.
તીવ્ર પાપથી આત્માની વાસના અર્થાત્ પર પદાર્થોની ઈચ્છા અને પરાધીનતા અધિક વધે છે. કારણ કે તીવ્ર
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
આરિતકતાને આદ
પાપમાં બીજાઓના હિતના ઘાત અધિક થાય છે. ખીન્નએની પ્રતિકૂળતા પણ વધે છે અને વાસનાની તૃપ્તિ પર પદાર્થના યોગે પણ થઈ શકતી નથી. તેથી એ બધાનુ પરિણામ એ થાય છે કે, વાસના વધે છે અને વાસના વધવાની સાથે વાસનાતૃપ્તિનાં સાધના એછાં થાય છે. જેનું મૂળ દુઃખ સિવાય બીજુ કાંઈ આવતું નથી.
મઢ ૫૫માં વાસના એછી હાય છે, તેથી આત્માની દશા એથી વિપરીત થાય છે. એને વાસનાતૃપ્તિનાં સાધન ન પણ મળે, તે પણ તેથી વિશેષ દુ:ખ થતુ નથી.
એજ રીતે મઢ પાક ખીજાઓનાં હિતાને સહાયક યા અવિરોધી બનવાથી, એના ફળસ્વરૂપ વાસનાવૃષ્ટિનાં સાધન વધે છે અને એ સત્તુ અંતિમ ફળ શાન્તિ અને સુખમાં આવે છે.
મેહ અને આસકિતના સર્વથા અભાવથી આત્મા પર પદાર્થોથી સર્વથા નિઃસ્પૃહ અને સ્વાધીન બને છે. તેથી પૂણ શાન્તિ અને પૂર્ણ આનંદને પેાતે પાતામાં પેાતાના દ્વારા જ અનુભવ કરે છે તથા બાહ્ય કારણ જે કર્મ તેના સંબંધનાં કારણેાના અભાવ થવાથી,શરીરાતિ પર પદાર્થોના સંબધથી પણ સથા મુકત થઈ જાય છે. કયારે?
* સત્ય એ સહ
પુણ્ય યા સત્કર્મ સ્વયં પણ અલ્પ ચા અષિક સમતા યા શાન્તિરૂપ છે. કારણ કે તેમાં તદ્દનુરૂપ શાન્તિ અને સમતાને તત્કાલ અનુભવ થાય છે.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપનો વિવેક
૧૪૯
જે પુણ્ય યા સત્કર્મમાં શાનિત. સ્વાધીનતા અને પર પદાર્થોના ત્યાગની ભાવના નથી, તે સત્કર્મ કહેવાતું હિય, તો પણ તેના કરનારને સાચું શાનિતદાયક થતું નહિ હોવાથી, તે સત્કર્મ જ નથી.
* શુભ કર્મો અને આત્મલક્ષ્ય * કેવળ આત્મિક શાનિત માટે જ નહિ, પરંતુ સાંસારિક સુખ અને શાન્તિ માટે પણ વાસનાની મંદતા થવી આવશ્યક છે.
સાંસારિક સુખ માટે પણ કેવળ બાહ્યા સામગ્રી પર્યાપ્ત નથી. એક કરોડપતિ પોતાની વિશાળ સંપત્તિથી પણ તેટલું જ સુખ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, એટલે તેને પોતાની સંપત્તિથી સંતોષ છે, અને એથી અધિક લેભને અભાવ છે.
જેને સંપ ની તૃષ્ણ ઓછી હોય છે, તે તેની પૂર્વની મંદ વાસનાના સંસ્કારનું જ ફળ છે. પૂર્વે શુભ કર્મ કરતી વખતે અથવા એની આગળ-પાછળ જેને અતિતૃષ્ણાના વિપરીત સંસ્કાર પડયા હોય છે, તે ધનવાન છતાં પણ અતિ કુપણ યા અતિ તૃષ્ણાવાન બને છે.
શુભ કર્મ યા શુભ ભાવનાઓ આત્મજ્ઞાન યા આત્મશાતિના દયેય વિના કરવામાં આવે છે, તો તે સાંસારિક
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧પ૦
આતિકતાનો આદર્શ
સુખને આપે, પરંતુ તે સુખ આત્માને એના ભોગ વખતે એટલે મોહિત કરે છે અને એટલી અસકિત પેદા કરે છે કે તેનું પરિણામ દુઃખ-રૂપ જ આવે છે,
એ જ શુભ કર્મો અને શુભ ભાવનાએ જે આમલક્ષ્ય પૂર્વક કરવામાં આવે તો નિર્મળતર ભાવના યોગે અધિક સાંસારિક સુખ આપવા સાથે આત્મજ્ઞાનના સંસ્કારથી આત્માને એ સુખમાં મોહિત થવા દેતી નથી, કિન્તુ પરંપરાએ મુક્તિની સાધક બને છે.
જ સંસ્કારોની અસર જ
પાપથી આત્મામાં પાપના સંસ્કાર પડે છે અને ધર્મથી ધર્મના સંસ્કાર પડે છે.
પ્રત્યેક સંસ્કાર, યોગ્ય દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને પ્રાપ્ત કરીને પ્રગટ થઈ જાય છે અને પોતાની શક્તિ નષ્ટ ન થાય ત્યાં સુધી ફળ આપ્યા કરે છે, એટલું જ નહિ પણ તે કાળ દરમ્યાન પિતાના જેવા અનેક નવીન સંસ્કારના નિમિત્ત કારણ બની જાય છે.
કેટલાક સંસ્કારોની અસર પ્રાય: તત્કાળ પ્રાપ્ત કરીને શરૂ થઈ જાય છે અને કેટલાકની દીર્ઘકાળે યા જન્માંતરમાં થાય છે. અધિક દીર્ઘકાળ સુધી લાગ2 અસર કરૂાવાળા સંસ્કારની અપેક્ષાએ થોડા કાળ સુધી લાગ2 અસર કરવાવાળા
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપનો વિવેક
૧૫૧
સંસ્કાર, સાધારણ તથા જલ્દી પરિપકવ થઈને પિતાનું ફળ આપવું શરૂ કરી દે છે. પ્રબળ સંસ્કાર પરિરિથતિઓની પણ અપેક્ષા રાખતા નથી.
ભિન્ન-ભિન્ન પદાર્થો તરફ પ્રાણીઓને જે રૂચિઅરૂચિ પ્રગટ થાય છે, એનું કારણ અધિકાંશે તેના પૂર્વજન્મથી ચાલી આવેલી આદતના બળે પડેલા સંસ્કાર સિવાય બીજું શું બતાવી શકાય તેમ છે?
એથી પણ સંસ્કારોનું હેવું સિદ્ધ થાય છે. સંરકની પરંપરા જન્મ-જન્માંતર સુધી ચાલતી રહે છે. એની અભિવ્યકિત માટે એગ્ય શરીરાદિનું નિમણિ યા બાહ્ય સગાદિની સામગ્રીની અપેક્ષા રહે છે.
* નરક અને સ્વર્ગ ક કેટલાંક પાપ એવાં હોય છે કે જે દીર્ઘકાળપર્યત લાગલગટ ફળ દેનારાં હોય છે, એ ફળને માટે આ પૃથ્વી પર જે સંભવિત દુઃખ અને એને ભોગવવા માટેનાં પૂરતાં ઉપલબ્ધ સઘળાંએ સાધને છે તે પર્યાપ્ત પૂરતાં નથી, એટલે એને ભેગવવા માટે નિશ્ચિત જે સ્થાન છે તે-નારકલેક છે, તેમાં શંકા કરવી તે આસ્તિકતા સાથે જરા પણ સંગત નથી.
એ જ રીતે કેટલાંક પુણ્ય એવાં હોય છે કે, જેમાં વાસના અત્યંત મંદ અત્યંત પાતળી હોય છે અને જેનાં
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉપર
આસ્તિકતાને આદર્શ
ફળને માટે આ પૃથ્વી પર જે સંભવિત સુખ અને ઉપલબ્ધ સંપૂર્ણ શરીરાદિક સાથને છે તે અપૂરતાં છે તેથી એના માટે “સ્વર્ગલોકનું અસ્તિત્વ સ્વીકાર્યા વિના ચાલી શકે તેમ નથી.
* પુણ્યપાપનાં ફળ ઉપર વિચાર આત્માની જે શક્તિને વિશેષ ઉપગ થાય છે, તે શકિત, વિશેષ વ્યક્ત થતી જાય છે અને જે શક્તિને અલ્પ ઉપગ થાય છે, તે શક્તિ, ઓછી વ્યક્ત થાય છે. એ નિયમથી પણ પાપ-પુણ્યનાં ફળે પર વિચાર કરી શકાય છે.
જે આત્માએ ઈન્દ્રને ભેગમાં અધિક આસક્ત છે, તે આત્માએ પિતાની વિવેકશકિતને એ છે ઉપયોગ કરે છે. એના ફળ સ્વરૂપ એ આત્માઓ એવી અવસ્થા પ્રાપ્ત કરે છે, જેમાં વિવેક્શકિતની અભિવ્યકિત અતિ અલ્પ યા બિલકુલ થતી નથી.
ઈન્દ્રિયોગ-પરાયણોમાં પણ જે આત્મા કોઈ એક ઈન્દ્રિયના વિષયભેગમાં જ વિશેષ આસકત રહે છે, તે એવી અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે છે, કે જેમાં એ એક ઈન્દ્રિયનું જ્ઞાન અત્યલ્પ યા બિલકુલ થતું નથી.
આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણોમાં અધિક રૂચિ રાખના૨માં તે–તે પ્રમાણમાં આત્માની જ્ઞાનાદિ શકિતઓની અભ્યાધિક અભિવ્યકિત થાય છે. એટલું જ નહિ પણ
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપનો વિવેક
૧૫૩
એને માટેનાં યોગ્ય ઈન્દ્રિયાદિ બાહ્ય સાધનોની પ્રાપ્તિ પણ થઈ જાય છે.
કઈ પદાર્થના ગુણથી માહિત થનાર આત્માને તે પદાર્થ ઉપર અત્યધિક આસકિત થઈ જવાથી, તે પદાર્થ જેવો જ દેહ મળે છે. એ રીતે પ્રત્યેક ક્ષણનાં કમ પિતાનાં ફળ આપવા તરફ સદા પ્રવૃત્ત રહે છે.
વાસનાની મંદતા થવાથી આસકિત કેમ થાય છે અને પર પદાર્થોની આસક્તિ કમ થવાથી આત્માની વિવેકાદિ શક્તિઓનો અધિક ઉપયોગ થાય છે. એની કાળાંતરે અધિકાધિક શક્તિઓની અભિવ્યકિત થતી રહે છે.
* આત્મિક વિકાસને કમ * સ્થાવર જીવેને ઈન્દ્રિયામાં માત્ર એક સ્પર્શનેન્દ્રિય અને સ્પર્શજ્ઞાન હોય છે. જેમ-જેમ આસકિત કમ થતી જાય છે, તેમ તેમ રસના, ઘાણ, ચક્ષુ, શ્રવણ અને બુદ્ધિ, એ ઈન્દ્રિય તથા એની શકિતઓની અભિવ્યક્તિ થતી જાય છે. એ શક્તિઓમાં આત્મા જે ફરીથી અનુચિત રીતે આસકત થઈ જાય, તો તે શકિતઓ પુનઃ અવ્યકત થઈ જાય છે કમ સે કમ સ્પર્શ શક્તિ કાયમ રહે છે એ પણ જે અવ્યકત થઈશતી હોત, તો આત્મા. સંપૂર્ણતયા જડરૂપ બની જાય, કે જે એના સ્વભાવ વિરુદ્ધ છે.
આ જ વિકાસનો ક્રમ છે. ચોર્યાસી લાખ એનિઓમાં આવાગમનનું પણ આ જ રહસ્ય છે, અપૂર્ણ મટી પૂર્ણ
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
આસ્તિકતાને આદર્શ
બની જવા પછી, આત્માને આ ચકભ્રમણથી છુટ્ટી મળી જાય છે, કેમ કે પછી તેની ન તો અવનતિ થઈ શકે છે કે ન ઉન્નતિને માટે તેને પ્રયાસ કરવાનું બાકી રહે છે. અર્થાત્ કૃતકૃત્ય થઈ છે.
* પૂર્ણતા કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય? એક
પૂર્ણતા કેવી રીતે પ્રાપ્ત થાય ?” અર્થાત્ “પાપથી આત્માની મુક્તિ કેમ થાય? એનો ઉત્તર એ છે કે, પૂર્ણતા તે સ્વયં આત્મામાં સદાય રહેલી છે. માત્ર આત્માની મિથ્યા શ્રદ્ધા તથા અશુદ્ધ તન્મયતા (ચારિત્ર) એ પૂર્ણતાની અભિવ્યકિત થવામાં—એને અનુભવ થવામાં વિન કરે છે. એટલા જ માટે મિથ્યા શ્રદ્ધા તથા વિપરિત ચારિત્ર એ જ પાપ છે અને બીજાં સર્વ પાપનું મૂળ છે. એનાથી મુક્ત થવા માટે પ્રારબ્ધ અને પુરુવાર્થ બંનેની આવશ્યકતા છે. એથી પ્રારબ્ધ અને - પુરૂષાર્થ ઉપરાંત બીજાં પણ સહકારી કારણે છે, પણ તેમાં આ બે મુખ્ય છે.
પૂર્વ-સંસ્કારોને પ્રારબ્ધ કહેવાય છે. જે આત્મામાં પિતાનાં જ કર્મોથી ઉત્પન્ન થાય છે. પરંતુ એક વાર ઉતપન્ન થયા પછી એ આત્મા માટે નિયંતા જેવું બની જાય છે. નીચી કેટિના આવે તો સર્વ પ્રકારે પ્રારબ્ધના જ વશમાં રહે છે.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપને વિવેક
પ્રારબ્ધની અનુકૂળતા થવાથી મનુષ્યાદિને ઉચ્ચ ચેાનિએમાં જન્મ, વિવેકશકિત, સત્સ`ગતિ, વાસનાએથી ઘેાડીયઘણી સ્વાધીનતા વગરે સારાં સાધને મળે છે અને એથી આત્મ સુખ તરફ્ થેડી રૂચિ પણ થાયછે. આત્મા આ સાધનાના અને તેમાં ખાસ કરીને વિવેકના, કે જે પુરુષાર્થનું મુખ્ય સાધન છે તેનેા, સદુપયેાગ કરી શકે છે. આનું જ નામ પુરુષાર્થ છે.
૧૫૫
ત્યાર બાદ પુરુષાથ થી આત્મા પેાતાની શક્તિઓને વધારતા જતા, વિશેષ ને વિશેષ અનુકૂળ સાધને ને અનાવતા રહે છે. અંતમાં પ્રારબ્ધથી સંપૂર્ણ સ્વાધીન અની, પેાતાની પૂર્ણ ઉન્નતિ કરી લે છે. અર્થાત્ પછી તેને માટે પ્રારબ્ધ જેવુ કાંઈ રહેતુ જ નથી.
આત્મજ્ઞાનના અ *
'
બુદ્ધિ દ્વારા આત્માને પેાતાનું તથા પરનું જ્ઞાન થાય છે. અને એ જ જ્ઞાન શ્રદ્ધા થવા બાદ સમ્યગજ્ઞાન બની જાય છે.
સભ્યજ્ઞાન યાગે તદનુસાર ચારિત્ર્ય ઘડવાની પ્રવૃત્તિ થાય છે. સાચા આત્મજ્ઞાનના અ કેરુ શાસ્ત્રીય જ્ઞાન કે કેવળ બૌદ્ધિક વિજ્ઞાન જ નથી. પરંતુ “આત્મામાં ગાઢ શ્રધ્ધા અને ગાઢ રૂચિ ઉત્પન્ન થઈ જવી તે છે.
ગાઢ રૂચિ થઈ જવાખા, આત્માના સ્વરૂપથી
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
આસ્તિકતાનો આદર્શ
થવાને માટે, આત્મા પોતાના વર્તનને તદનુસાર બનાવવાના પ્રયત્ન કરે છે. એવા જ્ઞાનમાં કપટાચરણનો સંભવ નથી, એ જ્ઞાની પરમાર્થ ને જાણવા છતાં, પિતાની રિથતિને. ઉચિત વ્યવહારને છોડતું નથી. અર્થાત્ આત્માની શુદ્ધ સ્થિતિને જાણવા છતાં પણ, જ્યાં સુધી એ શુદ્ધ સ્થિતિને પિતાને અનુભવ નથી થયો, ત્યાં સુધી પિતાની વર્તમાન સ્થિતિને, ઉચિત કર્તવ્યોનો અહંકારથી ત્યાગ કરતો નથી.
ક્ષારથી મળેલું જળ, તવદષ્ટિએ ખારું નહિ હોવા છતાં પણ, જ્યાં સુધી એનાથી ક્ષાર ભિન્ન ન થાય. ત્યાં સુધી વ્યવહારમાં તો પૃથફ કરવા માટે જેમ એ જાણવું જરૂરી છે કે એનો અસલી સ્વભાવ નથી અને એ ક્ષારથી પૃથફ થઈ શકે છે, તેમ એ પણ જાણવું ખાસ જરૂરી છે કે, વર્તમાનમાં તો તે ક્ષારથી મળેલું છે. અન્યથા, વ્યવહારમાં પણ સત્યતા નહિ થાય તથા ક્ષારનેથી જળ અલગ કરી દેવાની દિશામાં પ્રવૃત્તિ પણ નહિ થાય.
એ જ રીતે પોતે તે સોયના સ્પર્શથી પણ આકુળ થઈ જતો હોય, પરંતુ બીજા પર તલવાર ચલાવતી વખતે આત્માની અમરતા તથા સુખ દુઃખ-રહિતતાની વાતો કરે, પિતે ઈન્દ્રિયાસક્તિને તો છોડે નહિ અને આત્માને શુદ્ધ, નિરંજન, નિરાકાર કહીને સત્કર્મની ઉપેક્ષા કરે. પારકાનું ધન હરણ કરતી વખતે “સર્વ વહિવટ ત્રહ્મ'
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
પુણ્ય અને પાપનો વિવેક ને પિકાર મચાવે અને ક્રોધ કે લેભના અંશને પણ ન છેડે, એ કપટાચરણનાં ઉદાહરણ છે.
'
સાચા જ્ઞાનીમાં એવું કપટાચરણ હોતું નથી, પણ સદાચરણ જ હોય છે.
* આત્મજ્ઞાનનું ફળી * સાચા આત્મજ્ઞાનથી નવીન કર્મ તે બંધાતાં નથી, પરંતુ પૂર્વનાં કર્મ પણ નષ્ટ થાય છે યા વિર્બળ બને છે.
આત્મજ્ઞાન અત્માની દશા તથા ભાવનાને સુધારી દે છે અને એનું પૂર્વ-કર્મવશ કોધાદિને ઉત્તેજિત કરનાર પરિસ્થિતિઓના થએલા સંગ વખતે પણ એ આત્મા ક્રોધાદિ નથી કરતો, પરંતુ સમતાને ધારણ કરે છે. એથી ક્રોધાદિ પૂર્વ–સંસ્કારે નાશ પામે છે.
એ સંભવિત છે કે, કેટલાક પૂર્વ–સંસ્કાર એટલા પ્રબળ હોય છે કે એના કારણે આત્માના ચારિત્ર્યની પૂર્ણતા કેટલાક કાળ સુધી ન પણ થાય, તે પણ સાચુ આત્મજ્ઞાન થવાથી એ સંસ્કારે કંઈક મંદ તો જરૂર બને છે. અને ધીરે-ધીરે મંદતર બની અને સર્વથા નષ્ટ થઈ જાય છે.
નટ
નિર્મળ શ્રધ્ધા અને નિર્મળ આત્મબોધ પ્રાપ્ત કરી લેવા બાદ, આત્મા જે પ્રબળ સંકલ્પ કરે તે, એક જ
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
આસ્તિતાનો આદર્શ
ક્ષણમાં અનાદિકાળની સમસ્ત બંધ-સંતતિનો વિનાશ કરી શકે છે. પરંતુ સાધારણતયા પૂર્વસંસ્કારને વશ પડેલે આજા મેહની વાસનાઓનો એકદમ સર્વથા ત્યાગ નથી કરી શકે અને સંક૯પની એવી અસાધારણ પ્રબળતા પ્રાયઃ મોટા ભાગના જીવોને સુલભ નથી.
થોડાં વર્ષોની આદત છોડવી એ પણ કેટલી મુશ્કેલ છે, તો પછી સંસ્કાર તો અનાદિથી ચાલ્યા આવે છે, તેથી એ અનાદિકાળની બૂરી આદત છે, તેને એકદમ ત્યાગ સર્વ આત્માઓ માટે કેવી રીતે શક્ય બને?
કમસે-કમ જે કામનાઓ જીવનમાં અનાવશ્યક છે, એને ત્યાગ તે કયાણનો કામી પ્રત્યેક આત્મા અવશ્ય કરી શકે છે. એથી બુદ્ધિ એકાગ્ર અને નિર્મળ બને છે. અને આ જ જ્ઞાનનું અંતિમ લક્ષ્ય છે. શાસ્ત્રજ્ઞાન આપણને અહીં સુધી લઈ જાય છે ત્યાર બાદ આમાં પોતે જ પિતાને ગુરૂ બની જાય છે, અને સમસ્ત સદાચરણ ધીમે-ધીમે અથવા એકી સાથે સ્વતઃ આત્મામાં પ્રગટ થઈ જાય છે.
સમસ્ત સદાચરણ આત્મામાં પ્રગટ થવાની સાથે જ આત્મા, કે જેનો પિતાનો સ્વભાવ સંપૂર્ણ જ્ઞાનમય અનંત સુખમય અને અસીમ સામર્થ્યમય છે, તેને પ્રાપ્ત કરી લે છે.
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
પુણ્ય અને પાપના વિવેક
૧૫૯
આ જ આત્માની શુદ્ધાવસ્થા અથવા મુકતાવસ્થા છે. એ અવસ્થાની પ્રાપ્તિ માટે પાપને હેય અને ધર્મને ઉપાદેય માન્યા સિવાય ર્ખો કાઈ ઉપાય નથી, એટલા જ માટે પાપ એ હેય છે, એ સિધ્ધાન્ત ત્રિકાલાખાય છે.
અને ધમ એ ઉપાદેય
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
જીવને મોટામાં મોટો શત્રુ
• બે પ્રકારના શત્રુઓ * આત્મકલ્યાણકર તરોમાં શ્રધ્ધા સ્થાપીને તદનુરૂપ વર્તન દ્વારા પરમ આત્મવિશુદ્ધિ સાધી શકાય છે, એ શાસ્ત્રવચનમાં સો ટચની નિષ્ઠા આપનારા આત્માઓએ, તે પણ જાણું લેવું જરૂરી છે કે, આત્માનું અહિત કરનારા “અંતરંગ શત્રુઓ ક્યા છે અને કેવા છે.
શત્રુઓ બે પ્રકારના હોય છે :
એક બહિરંગ અને બીજા અંતરંગ.
બહિરંગ શત્રુઓ જેટલું નુકશાન કરી શકે છે, તેના કરતાં અનેકગણું અધિક નુકશાન અંતરંગ શત્રુઓ કરે છે. એટલું જ નહિ પણ બહિરંગ શત્રુઓ તરફથી થનારા નુકશાનથી બચાવી લેનારાં સાધને જેટલાં વિપુલ અને સુલભ હોય છે, તેટલા વિપુલ અને સુલભ અંતરંગ શત્રુઓના ભયનું નિવારણ કરવાનાં સાધનો હેતાં નથી.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવને મોટામાં મોટો શત્રુ
૧૬૧
એટલે અહીં તે આંતરિક ભયેનું જ વર્ણન કરવામાં આવનાર છે. બહિરંગ ભર્યો અને તેનાથી બચવાના ઉપાય માટે પ્રયત્ન કરનારા ઘણા છે, કિંતુ આંતરિક ભયથી ભય પામનારા કે પમાડનારાનો આ કાળમાં લગભગ દુકાળ છે. તે પછી તે ભયથી બચવાના ઉપાય જાણનાર અને જણાવનારની સંસ્થા તેથી પણું એાછી હેાય એ સમજી શકાય તેવી વાત છે.
આજે સમાજશરીર એટલે માનવસમુદાયને આપત્તિમાંથી ઉગારવા પ્રયત્ન કરનારા નથી રહ્યા એવું નથી.
પરોપકાર વૃત્તિ એ મનુષ્ય જાતિને સાહજિક ધર્મ છે જ્યાં સુધી મનુષ્યજાતિ હયાત રહેશે, ત્યાં સુધી પરોપકાર વૃત્તિ પણ હયાત રહેશે જ. બીજા શબ્દોમાં કહીએ, તે પશુવૃત્તિ અને મનુષ્યવૃતિ વચ્ચે જે તફાવત છે, તે પરેપકારાદિ ગુણોના વિકાસને અંગે જ છે. - પોપકારાદિ ગુણો જ્યાં વિકસ્યા નથી હોતા, તે મનુષ્યોને મનુષ્ય તરીકે ગણવાની જેમ પ્રાચીન તત્વજ્ઞાની ના પાડે છે, તેમ અર્વાચીન તત્ત્વમવેષકે પણ ના જ પાડે છે. ' અર્થાત મનુષ્યજાતિ ગમે તેટલીનીચી કેટિએ ઉતરી
ગયેલી હોય, તે પણ તેમાં કેઈ ને કોઈ પરગજુ.અને ૧૧ પરોપકારી આત્માઓ ઉત્પન્ન થયા સિવાય રહેતા નથી.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
આરિતકતાનો આદર્શ
ના ૨૬
એવા આત્માઓ પિતાના સ્વાર્થની ચિંતાની સાથે અ યના સ્વાર્થની ચિંતા પણ કરે છે જ. એટલું જ નહિ પણ કેટલીક વખત સ્વાર્થચિંતા કરતાં પરાર્થચિંતામાં અધિક આનંદ અનુભવે છે.
સ્વાર્થને ગૌણ બનાવી, પરાર્થમાં આનંદ માણનાર આત્માઓ મનુષ્યજાતિમાં કોઈ વખત અધિક તે કઈ વખત અપ, પણ અવશ્ય હોય છે. એ ન્યાયે વર્તમાનકાલમાં પણ પરાર્થમાં આનંદ અનુભવનારા મનુષ્યો મળી આવવા સહજ છે, કિંતુ તેઓની એ પરાર્થવૃત્તિ માનવજાતિને બહિરંગ–બાહ્ય-ભથી બચાવી લેવા પૂરતી જ હોય છે. અંતરંગ આંતરિક-ભ, બહિરંગ ભયો કરતાં અનેકગણ અધિક અનર્થદાયક હોવા છતાં, તેના પ્રત્યે પરાર્થપ્રધાનવૃત્તિવાળા આત્માઓ પણ મોટે ભાગે ઉદાસીન જ રહેતા હોય છે.
અંતરંગ ભયે અતિશય અનર્થકારક હોવા છતાં અને બહિરંગ ભયોનું મૂળ પણ એ અંતરંગ ભયો પ્રત્યેની ઉપેક્ષા હોવા છતાં, પોપકાર-પ્રધાનવૃત્તિવાળા પુરુષોનું પણ યાન તે તરફ એછું કેમ રહે છે ?” એમ જે કઈ પૂછે તો, કહેવું જોઈએ કે તેના અનેક કારણ છે. તેમાંનું મુખ્ય કારણ એ છે કે. અંતરંગ ભયે માનસિક છે અને બહિરંગ થયે શારીરિક છે. શારીરિક ભયે જેટલા સુગ્રાહ્ય છે, તેટલા સુગ્રહ માનસિક ભય નથી.
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવને મેટામાં મોટો શત્રુ
૧૬૩
મનુષ્યને મનુષ્યથી ભય, મનુષ્યને હિંસક પશુઓથી ભય, મનુષ્યને સર્પ, વીછી આદિને ભય, ચેર, લૂંટારા, ખીસાકાતરૂ વગેરેથી ભય, આજીવિકા તૂટી જવાની સંભજતાથી થતો ભય, વિવિધ અકસ્માતોનો ભય, ધન, કીર્તિ, સત્તા ચાલી જવાનો ભય, ફેલાતા અનેક ચેપી રોગોને ભય, આ બધા જ ભયથી દુનિયા પૂરેપૂરી સુપરિચિત છે. એનું દુખ કેટલું ભારે છે, તેનો અનુભવ પ્રાયઃ પ્રત્યેક મનુષ્યને સ્વાનુભવસિદ્ધ છે.
* આંતરિક ભયેની ઉપેક્ષા * જયારે એના કરતાં વિપરિત આંતરિક ભયે, એ માનસિક હેવાથી, સુબુદ્ધિમાન મનુ સિવાય બીજાઓથી તે જાણવા અને સમજવા પણ શક્ય નથી. એ જ કારણે અકસ્માત અપયશ અને રેગાદિના ભયે કરતાં, આંતરિક ભયે કેટિગુણા ભયાનક હોવા છતાં તેનાથી બચવાના અને બચાવવાના પ્રયત્નો આ દુનિયામાં બહુ ઓછા થઈ રહ્યા છે.
આજે આર્થિક બેકારીથી મનુષ્ય જાતિને ઉગારી લેવાની બૂમ સંભળાય છે, કિન્તુ આંતરિક ગુણોની અછત વધતી જાય છે તેની બૂમે ભાગ્યે જ સાંભળવા મળે છે.
આગથી બચાવવા માટે બેબાએ થયા, પરંતુ વિષયક ધૃણાની આગબુઝાવવા માટેના નવા બંબાઓ થવા દૂર રહો, પરંતુ કયાંક કયાંક જૂના પણ રહી ગયા હોય, તો તે બિનજરુરી છે–એવા પિકાર થવા લાગ્યા છે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદેશ
સમુદ્રમાં ડૂબતી સ્ટીમરેાને બચાવી લેવાનાં સાધન થયાં, પણ સસારના મધ્ય-દરિયે ડૂબતી મનુષ્યની જીવનરૂપી નાવને બચાવી લેવાનુ એક પણ નવું સાધન ન સયુ એ જ તેના પ્રત્યેની ઉપેક્ષ'નું પ્રમાણ છે.
૧૬૪
રાગ અને ઝેરી જંતુએના હુમલા સામે મનુષ્યનુ સંરક્ષણ કરવા માટે અથાગ પરિશ્રમે લેવાઇ રહ્યા છે, કિંતુ માનસિક મહાગે અને તેને વધારનાર દુરાશા અને પિપાસાઓને પ્રતિકાર કરવા માટે એક પણ ચૈાજના ઘડવામાં આવતી નથી, એ જ આંતરિક ભયથી બેપરવા અનેલા માનવસમાજનું સાચું પ્રતીક છે.
આજની કેર્ટા ચાર અને ખૂની આદિએથી મનુષ્યજાતનું સંરક્ષણ કરવામાં ઈતિકન્યતા માને છે, કિન્તુ માનવજાતિના સાચા દુશ્મનેાથી, આંતરિક ધનના ચેારાથી અને આંતરિક ગુણેાના સહારકેાથી, માનવજાતને અચાવવા માટે, એક પણ કાટ' કે કચેરી છે નહિ અને થતી પણ નથી. આ બધી હકીકતે, એ પણ આંતરિક ભચે પ્રત્યેની મનુષ્યજાતિની બેદરકારીના સબળ પુરાવાઓ છે.
સૌથી માટા આંતરિક ભય
માંતરિક ભયામાં સૌથી મેટે ભય મિથ્યાત્વના છે. અવિરતિ, ક્યાય, પ્રમાદ, દુષ્ટ યોગા આદિ તરફથી ભય નથી એમ નહિ, પરંતુ એ સર્વ ભયાથી અધિક ભય મિથ્યાત્વ તરફથી છે.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવના મેટામાં માટે શત્રુ
૧૬૫
શ્રી જૈનશાસને મિથ્યાત્વની જે વ્યાખ્યા ખાંધી છે, તે ખાસ સજવા જેવી છે.
# મિથ્યાત્વની વ્યાખ્યા
સુદેવાદ્ધિને ન માનવા અગર ખેાટા માનવા, તથાકુદેવદિને સાચા માનવ અગર ખાટા ન માનવા, એ શ્રી જૈનદર્શને સ્વીકરેલી મિથ્યાત્વની પ્રધાન વ્યાખ્યા છે. એ મિથ્યાત્વ માનવ–સમાજને મેટામાં મેટે શત્રુ છે, આત્માના સર્વસ્વના સહારક છે, અને ગુણ -ધનને મેટામાં મેટે ચાર છે.
*
શ્રી જૈનશાસનને સકુચિત વૃત્તિને એક સ`પ્રદાય કહીને હસી કાઢનારને શ્રી જૈનશાસનની આ વાત એટલી મહત્ત્વની ન પણ લાગે, પરંતુ શ્રી જૈનશાસનને જેએ સંપૂર્ણ જ્ઞાની મહાપુરૂષનુ શાસન માને છે, તેઓને મિથ્યાત્વરૂપી ભયાનક શત્રુની પિછાણ જેવી રીતે શ્રી જૈનશાસન કરાવે છે, તેવી રીતે માનવામાં કાઈ પણ જાતને સદેહ નહિ જ રહે.
સર્વોચ્ચ શાસન
શ્રી જૈનશાસન એ કાઈ વાડા, સોંપ્રદાય કે સંકુચિત મનેાવૃત્તિ ધરાવનાર માનવીનું શાસન નથી. પરંતુ ત્રણ જગતના બધા જ જીવેાના મા-કલ્યાણની સર્વોચ્ચ ભાવનાથી એતપ્રાત થએલ' એક સર્વોચ્ચ શાસન છે.
*
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
: આસ્તિકતાને આદર્શ
તેને સંકુચિત દ્રષ્ટિએ જોવા કરતાં તે જેવી ધરાવે છે તેવી વિશાળ દષ્ટિએ જોવું, તે જ ન્યાયસંગત છે.
સમસ્ત જગતના કલ્યાણની દષ્ટિએ જ શ્રી જેનશાસને મિથ્યાત્વને સર્વહિતસંહારક ઘોર દુકાન માનેલે છે અને મનાવે છે.
એક મિથ્યાત્વની હાજરીમાં આંતરિક સર્વ પ્રકારના દે નવપલ્લવિત બન્યા રહે છે અને એક મિથ્યાત્વના નાશમાં આંતરિક સર્વ દેન છેડા યા અધિક કાળમાં અચૂક નાશ થાય છે.
શ્રી અરિહંતાદિ સુદેવ, સુગુરૂ અને સુધર્મ તત્વની શ્રધ્ધાપૂર્વક આરાધના, એ મિથ્યાત્વના નાશનો પરમ ઉપાય છે.
મિથ્યાત્વ એ માટે શત્રુ છે એમ જે કહેવામાં આવે છે, તેનું કારણ છે કે, તે માનવીની શ્રધ્ધા ઉપર કુડારાઘાત કરે છે. અને એક વાર ઉત્તમ વસ્તુઓ પ્રત્યેની શ્રધ્ધાથી માનવી ભ્રષ્ટ થાય છે તે પછી તેના પતનને કેઈ અટકાવી શકતું નથી. “જૈનસિવાયનાં દર્શનોએ પણ ગાયું છે કે –
શ્રદ્ધાવસ્કમતે જ્ઞાન ''
'सशयात्मा. बिनश्यति ।' મતલબ કે વિના શ્રદ્ધા જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ શકય નથી - અને શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ થનારનું પતન સુનિશ્ચિત છે.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવને મેટામાં મેટે શત્રુ
૧૬૭
શ્રદ્ધા એ સર્વ ગુણેનુ મૂળ છે.
પરમાના માર્ગમાં કે વ્યવહારનાં માર્ગમાં શ્રદ્ધાષ્ટ આત્માએ સઢા દયાપાત્ર મનાયા છે. કેઇપણ આત્માને તેના કલ્યાણમાથી ભ્રષ્ટ કરવા હાય, તે તેને સરળમાં સરળ ઉપાય એ છે કે, સૌથી પ્રથમ તેને તેના કલ્યાણમાર્ગની શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ કવેા.
માનસશાસ્ત્રીએ પણ કહેવુ છે કે, વિચાર એ આચારને ઘડનારા છે.
કેાઈ માણસને સુધારવે! યા ખમાડવેલ હાય તે સૌથી પહેલાં તેના વિચારાને ફેરવવા પ્રયત્ન કરવા જોઈએ. જયાં સુધી તે પેાતાના વિચારોમાં મક્કમ હશે, ત્યાં સુધી તેને તેના આચારમાથી ખસેડવા દુઃશકય છે.
વિચારાની એ મક્કમતાનુ નામ જ શ્રદ્ધા છે. એ શ્રધ્ધા જ્ઞાનથી ઘડાય છે. એ વાત સાચી છે, તે પણ સર્વ પ્રકારનું જ્ઞાન શ્રધ્ધાને ઘડનારૂ કે દૃઢ કરનારૂં જ થાય છે, એમ કહેવું એ સાચું નથી. જ્ઞાનથી જેમ વિચાર અને શ્રધ્ધા મક્કમ બને છે, તેમ જ્ઞાનથી જ વિચાર અને શ્રધ્ધા નષ્ટ થાય છે યા શિથિલ અને છે.
શ્રધ્ધાને ઘડનારૂ, સ્થિર કરનારૂ કે વધારનારું જ્ઞાન જેમ સહાયક અને આદરણીય છે, તેમ શ્રદ્ધાને બગાડનારુ ઉખેડનારું કે નાશ કરનારું જ્ઞાન તેટલું જ અન કારક અને અનાદરણીય છે.
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
આરિતક્તાને આદર્શ
બધાને સાર એ જ છે કે, માનવીને ચઢાવવું હોય કે પાડવું હોય, તે સૌથી પ્રથમ એની વિચારણાને પલટાવવાની જ મેટામાં મોટી આવશ્યકતા રહે છે. અને એટલા માટે કોઈ પણ ક્ષેત્રના આગેવાને સૌથી પ્રથમ પ્રયત્ન તેને માટે જ કરે છે.
આ વસ્તુસ્થિતિને જાણનારા સહેલાઈથી સમજી શકશે કે શ્રી જેનશાસને મિથ્યાત્વને પરમ શત્રુ તરીકે સ્વીકાર્યો છે, તે સોએ સો ટ% વ્યાજબી છે.
શ્રી જૈનશાસન, એ સમસ્ત માનવસમાજ માટે જ નહિ, કિન્ત ચરાચર વિશ્વ માટેનો એકને એક કલ્યાણ
થે હોવા છતાં, શ્રી જૈનશાસનની તે પ્રકારની વિશાળ દષ્ટિને નહિ સમજી શકનાર આત્માઓ, તેની વાતને અમુક વ્યક્તિઓની, સમ્પ્રદાયની કે કેમની વાત માની લે, તેમાં શ્રી જેનશાસનને અપરાધ નથી.
સમસ્ત જગતના કલ્યાણને પિતાની ભાવનામાં સમાવી લેનાર વિશાળ દષ્ટિવાળા શ્રી જૈનશાસનને, મિથ્યાત્વને સમસ્ત માનવગણને જ નહિ, પરંતુ પ્રાણીમાત્રનો મહાશત્રુ માને છે. - પ્રાણીમાત્રમાં માનવપ્રાણીની ગણના મુખ્ય હેવાથી, આપણે અહીં કેવળ માનવસમાજને ઉદેશીને વિચાર કરી રહ્યા છીએ.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
જીવને મેટામાં માટે શત્રુ
૧૬૯
એ માનવસમાજ અનેક આપત્તિએથી સદા ગ્રસ્ત છે. પાપકારી પુરુષા તેની તે આપત્તિએ આછી કરવા માટે અનેક પ્રયાસેા કરે છે, તેા પણ તેઓના પ્રયત્ને કેવળ બાહ્ય આપત્તિએથી રક્ષણ પૂરતા હાય છે, જ્યારે શ્રી જૈનશાસનની ઘેષણા બાહ્ય આપત્તિએના પણ મૂળ સુધી પહાંચી જઇ માહ્ય અને અભ્યંતર સર્વ પ્રકારની આપત્તિઓથી પ્રાણીગણની રક્ષા માટે કારણરૂપ બની જાય છે.
આંતર-બાહ્ય આપત્તિએનું બીજ *
આંતર આપત્તિએ. એ બાહ્ય આપત્તિએનુ પણુ ખીજ છે, કારણ કે તે તેમાંથી ઉદ્દભવેલી છે અને તેના નાશથી જ નાશ પામનારી છે. તેથી ખરાં ભયનાં સ્થાને આંતરિક આપત્તિએ જેનાથી ઉત્પન્ન થનારી છે, તે છેઃ અને એ ભયનાં સ્થાનોમાં મુખ્ય સ્થાન; ‘મિથ્યાત્વ’તુ જ છે.
*
કલિકાલસર્વજ્ઞ ભગવાનશ્રી હેમચન્દ્રસૂરીવરજી મહારાજા, મિથ્યાત્વની ભયાનકતાનું વર્ણન કરતાં, એક થળે ફરમાવે છે કે :~
"मिथ्यात्वं परम रोगो, मिथ्यात्वं परमं तमः મિથ્યાય વરમઃ શત્રુ-મિથ્યાત્વ વર્મ' વિષમ્ ।। નમર્યષત્ર દુ:રાય, રોશે વાતપુિર્વિષમ્ | अपि जन्मसहस्त्रेषु मिथ्यात्वमचिकित्सतम्
ir”
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૦
આસ્તિકતાને આદર્શ
અંધકાર, રોગ, વિષ અને શત્રુ એ આ જગતમાં દુઃખનાં કારણ મનાય છેપરંતુ એ સઘળાને ટપી જાય એવું દુઃખનું નિમિત્ત તો માત્ર એક મિધ્યત્વ છે રોગ, અંધકાર, શત્રુ અને વિષ તે એક જ જન્મમાં દુઃખ દેનારાં છે. જયારે મિથ્યાત્વ; જે પ્રતિકાર કરવામાં ન આવે તે, હજારે જન્મમાં દુઃખ આપનાર થાય છે. - મિથ્યાત્વની આ ભયાનકતા વર્ણવનારા મહાપુરુષે મહાજ્ઞાની છે, નિસ્પૃહ છે, તેમજ અસત્ય બોલવાનું તેમને કઈ પ્રજન નથી આવા મહાત્માઓ પણ જ્યારે મિથ્યાત્વની આટલી ભયાનકતા વર્ણવે છે, ત્યારે હિતાથી આત્માઓએ તેના ઉપર ગંભીર વિચાર કરવાની આવશ્યકતા છે.
મિથ્યાત્વ એ બુદ્ધિનો વિપર્યાય છે. આત્માના વિચારોને વસ્તુસ્થિતિથી વિપરીત ઘડનાર છે. બુદ્ધિમાં વકતા ઉત્પન્ન કરે છે. આ કારણે એ દોષ સર્વ દોષમાં રાજ સમાન છે. જીવ માત્રને ભયાનકમાં ભયાનક શત્રુ છે.
આત્માના
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
.
: અણમોલ ધન
કડક
vaanransarnaran
શ્રધ્ધા યાને સન્માર્ગ પ્રત્યેની રૂચિ, એ માનવસમાજનું અમૂલ્ય ધન છે. એ ધન જેટલું અમૂલ્ય છે, તેટલું જ તેનું રક્ષણ કરવું તે કઠિન છે.
વ્યવહારમાં પણ કીમતી અલંકારો વગેરે ઉપર અધિક ભય ઝઝૂમતા હોય છે, તે યથાર્થ શ્રદ્ધા તે અણમોલ ધન ગણાય છે, એટલે તેના ઉપરના ભયનું તો પૂછવું જ શું ?
નિશગથી (કુદરતી રીતે, મનુષ્ય સન્માર્ગ યાને સુખી થવાના માર્ગ માટે ઝંખે છે. અને એને જ આપણે શ્રધ્ધા શબ્દથી (અહીં) સંબોધીએ છીએ. એ સુખી થવાનો માર્ગ અને તેને પ્રાપ્ત કરવાની નૈસર્ગિક ઝંખના, એ મનુષ્યની ઉન્નતિમાં ઉત્તરોત્તર અપૂર્વ સહાયક છે. કિન્તુ તેની તે નૈસર્શિક ઝંખનાને અગ્ય માર્ગ વાળી દેવા માટે અગર નષ્ટ કરી નાખવા માટે વિવિધ પ્રકારના ધાડપાડુઓનાં ટોળેટોળાં આ જગતમાં પરિભ્રમણ કરી હ્યાં હોય છે. એ સઘળાંઓની ધાડમાંથી થોડાક જ
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૨
આસ્તિકતાનો આદર્શ
આત્માઓ પોતાના શ્રદ્ધારૂપી ધનની રક્ષા કરવા સમર્થ બની શકે છે. બાકી સર્વ કોઈ લૂંટાઈ જાય છે. અને જે દશામાં જગ્યા હોય છે, તેના કરતાં પણ અધિક દયાપાત્ર દશાવાળા બનીને મરણને શરણ થાય છે.
* મોટું જોખમ * ધનમાલને લૂંટી લેનારા ધાડપાડુઓથી બચવા માટે જરૂરી જે જાગૃતિ, કુનેહ તેમ જ બળની જરૂર પડે છે, તેના કરતાં અધિક જાગૃતિ, કુનેહ તેમજ દઢતા સિવાય શ્રદ્ધા રૂપી ધનને લૂંટી લેનારા ધાડપાડુઓથી બચવું તે ખૂબ કઠિન થઈ પડે છે.
સુખની અભિલાષાવાળે માનવી, સન્માર્ગમાં ટકી રહેવારૂપી શ્રદ્ધાથી ભ્રષ્ટ ન થાય તેની ચિંતા સેવનારા તેમજ કાળજી રાખનારા જાગૃત આત્માઓ આ કાળમાં ખૂબ જ ઓછા છે, જ્યારે લોભામણું વચન દ્વારા એકાંતમતના પ્રરૂપકો ઘણા જ છે અને તે શ્રદ્ધાસંપન્ન આત્માઓ માટે મોટા જોખમરૂપ છે.
જ ઉપકારક દર્શન * આવા એકાંતમત પ્રરૂપકેથી પોતાની શ્રદ્ધાને બચાવી લઈને, સત્યની પ્રાપ્તિ માટે શ્રી જૈનશાસનને રાગ-દ્વેષ અને મોહથી રહિત તેમજ કેવળજ્ઞાનથી અલંકૃત એવા શ્રી જિનેશ્વરદેવના અગર તે શ્રી જિનેટવરદેવને યથા
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણમેલ ધન
૧૭૩
Wપણે અનુસરનારાઓના જ વચન ઉપર આધાર રાખવા માટે ફરમાવ્યું છે. એ એને જગત ઉપર મોટામાં મોટે ઉપકાર છે. કારણ કે અતીન્દ્રિય સત્ય પામવા માટે એ સિવાય બીજા કોઈ આધાર જ નથી.
જ્યાં સુધી રાગ-દ્વેષ અને મેહથી લપટાએલા આતમાઓને, એ ત્રણે દેથી સર્વથા રહિત એવા શ્રી જિનેટવરદેવોનાં વચને પ્રત્યે સમર્પિતભાવને અભાવ છે. ત્યાં સુધી અસત્ય-પ્રરૂપણાનાં કારણે ટળતાં જ નથી અને જેના મહાદો ટળી ગયા છે, અગર જેઓ તેમને સમર્પિત થયા છે, તેઓને અસત્ય કથન કરવાનાં કારણે રહેતાં પણ નથી.
- શ્રી જેનદશને આ સિદ્ધાન્તનું જેટલા ભારપૂર્વક કથન કરી બતાવ્યું છે એટલી જ દઢતાપૂર્વક તેનું પાલન પણ કરી બતાવ્યું છે.
એટલે ન્યાયની કસોટી પર કસતાં આ દર્શન અજોડ તેમજ અનન્ય ઉપકારક દર્શન તરીકે પુરવાર થયું છે, થાય છે, તેમજ થવાનું છે.
ભક્ષ્યાભય, પિયારેય કે ગમ્યાગમ્યના વિવેકનો લેશ (અંશ) પણ જ્યાં ન હોય, ત્યાં પણ ધર્મ છે, એવું
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
આસ્તિકતાનો આદર્શ
-
-
જણાવનાર જે મતો આ જગતમાં પ્રચલિત છે, તે મતો અસત્ય વકતાઓના કહેલા છે, એ પુરવાર કરવા માટે બુદ્ધિમાન પાસે બહુ પ્રમાણો ધરવાની આવશયકતા નથી.
આ રીતે ધાના નામે ઘને અધર્મનો પ્રચાર અટકાવવા માટે, શ્રી જેનશાસને જગતમાં ભારેમાં ભારે પ્રયાસ કર્યો છે. જેના પરિણામે અનેકાનેક આત્માઓ ઉન્માર્ગના ભંગ થતા બચી ગયાં છે.
જીવને માર્ગ પાડવાના, તેમજ સન્માર્ગ પર ટકાવી રાખવાના, શ્રી જેનશાસનના ઉપકારક કાર્યની આડે દરેક કાળમાં વિવિધ પ્રકારનાં વિદનો તેમજ અંતરાય ઊભા થયા, તેમજ કરાયા હોવા છતાં, એ બધાનો પ્રતિકાર કરવાની સાથોસાથ શ્રી જેનશાસને જીવને સન્માર્ગ રૂચિવાન બનાવવાનું પરોપકારનું કાર્ય ચાલુ જ રાખ્યું છે. શ્રી જૈનશાસનને ઈતિહાસ વાંચનાર તેમજ વિચારનાર વિવેકીને આ સત્ય સમજાય તેવું છે.
મોટે ભય-સર્વમત સમાનતાવાદને જ માનવસમાજને સત્યથી વંચિત કરવા માટેની જે રીતો પૂર્વકાળમાં હતી, તે કરતાં વર્તમાનની રીતે નવીન પ્રકારની પણ હોય છે. તે પણ તેને ઓળખી લેવા તથા તેનાથી પણ માનવોને બચાવી લેવા માટે ક્તવ્ય માનીને પ્રયાસ કરનારા ઉપકારી સત્પ વર્તમાનકાળમાં પણ
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણમોલ ધન
૧૭૫
પૂર્વની રીતે કોઈ પણ એક મતને સત્ય માની, તેની તરફ આકર્ષવાની હતી. જયારે વર્તમાનની રીતો તેનાથી વિપરીત છે.
કેઈપણ એક મતના પ્રચારક તરફથી આજે માનવસમાજને ઠગવાનો તેટલે ભય નથી, કે જેટલે ભય સર્વ મતને સરખા ગણાવનારા અને પોતે કોઈ પણ મતના અનુયાયી નહિ હોવાનો દાવો કરવા છતાં પણ પોતાની વાતને મક્કમપણે વળગી રહેનારાઓ તરફથી છે.
કેઈપણ એક મતને પ્રચારક સાચો છે કે ખોટો, તેની પરીક્ષા તે તેના મતના અભ્યાસથી પરીક્ષક વર્ગ અવશ્ય કરી શકે છે. પરંતુ “અમે કેઈપણ મતના અનુયાયી નથી,” એમ કહીને “સર્વ મત સાચા અગર સર્વ મત ખાટા” એવાં બુદ્ધિવિહીન પિતાના મતને સિધ્ધ કરવાનો પ્રયાસ કરનારા આત્માઓ પ્રજાને માટે ભારે ભયરૂપ છે. કારણ કે પરીક્ષામાં ઉતરવા માટે તેઓની પાસે કોઈ મત જ નથી.
સામાન્ય પ્રજા તેઓની આ દાંભિક વૃત્તિને કળી શકવા નિષ્ફળ નીવડે છે, તેથી તેઓની વાજાળમાં આબાદ ફસાઈ જાય છે. અને તે પછી એમ માનવા લાગી જાય છે કે, દરેક મતમાં કાંઈને કાંઈ ટાપણું અવ
શ્ય હોય છે, તો તેના અનુયાયી બનીને તેના બેટાપણને શા માટે પોષણ આપવું અગર તે આપવામાંથી
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
આસ્તિકતાના આદ
શા માટે ન ખચી જવુ? ઘેાડા પણ અસત્યથી મિશ્રિત એવા મતેને પાષણ આપવાથી કે તેના જ એક અતિ આગ્રહી બનવાથી, જગતમાં કલેશેાની જ વૃદ્ધિ થવા પામે છે અને પરિણામે અનેક પ્રકારની મારામારી, જોરજુલ્મી અને અશાન્તિનાં વાતાવરણ ઉભાં થાય છે, એના કરતાં સને સમાન ગણવા અથવા સર્વાથી તટસ્થ બનવુ એ શું ખાટુ ’
આ પ્રકારની વિચારસરણીથી દેરવાઇ ગએલા માણસા, આજે પાતે કાઇપણ મતના અનુયાયી નહિ હાવાનુ અભિમાન લે છે, અને અભિમાનપૂર્વક જાહેર કરે છે કે, 'અમારા જેવા સત્યના પક્ષપાતી ખીજા કાઇ નથી.’ પર ંતુ આ મતની પાછળ કેટલી પક્ષપાતિતા, કેટલી આગ્રહિતા અને કેટલી અજ્ઞાનતા ભરેલી છે તેના ઉપર વિચાર કરતાં ભારે વ્યથા થાય છે.
કોઈપણ એક મતનેા સ્વીકાર કરનારને પેાતાની બુદ્ધિના ઉપયેગ કરવાની જેટલી તક મળે છે અગર તે મતના અનુયાયીઓ તરફથી જેટલી તક આપવામાં આવે છે. તેની એક રિતભર તક પણ કેાઈ રતના અનુયાયી નહિ હોવાના દાવા કરનાર પાતે મેળવતા નથી અગર બીજાને મેળવવા દેતા નથી.
આ નવા મતના અનુયાયીએ પેાતાની બુદ્ધિનાં બારણાં બંધ કરીને બેઠા હૈાય છે અને એને ઉઘાડવા
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણમોલ ધન
૧૭૭
માટે જે કોઈ પ્રયાસ કરે છે, તે સર્વે તેમને શત્રુ જેવા ભાસે છે. તેઓએ પોતાની ટૂંકી દૃષ્ટિએ ઉપકાર તેમાં માન્યું છે કે, કોઈ પણ જાતની પરીક્ષા કરવા માટે બુદ્ધિ દોડાવવી જ નહિ અને બુદ્ધિમાનપણાના મળેલા જન્મમાં પણ, ભવિષ્યના અનંત જીવનને જેના ઉપર આધાર છે, તે વિષયમાં પણ નિર્મુદ્ધિમાન જમ્યા હોઈએ તે રીતે જ જીવીને મરી જવું. પરંતુ તેમની આ નીતિ સ્વ-પરહિતવિઘાતક છે, તેમ સાચા બુદ્ધિમાને તરતમાં જ પારખી શકે છે.
મારામારી, બળજબરી કે ધમાધમી કેવળ મતપ્રરૂ પકે જ કરે છે કે બીજા પણું કરે છે?
આ જગતમાં તામસી વૃત્તિવાળા આત્માઓ છે ત્યાં સુધી એક સત્ય શોધવા માટેના પ્રયાસ છેડી દેવા માત્રથી મારામારી આદિ બંધ થઈ જનાર છે? મારા મારી આદિમાં અશાનિત જોનારા અને માનનારાઓની તે સૌથી મોટી ફરજ એ થઈ પડે છે કે, તેઓએ જગતમાં શાન્તિ સ્થાપી શકે તેવા એક સત્ય મતની શોધ કરવી અને જગતના જેટલા માનવીઓ તેને પામે, તેટલાને તે પમાડવાનો પ્રયત્ન કરો.
કેઈપણ મતના અનુયાયી નહિ બનવાનું અભિમાન ધરાવનાર, છતાં પણ અ૫બુદ્ધિના ધણી એવા પિતાના મતના આજીવન આગ્રહી રહેનારા મતવાદીઓના મતનો એક ફણગે છે. “સર્વ–ધમ–સવભાવ.”
૧૨
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
આસ્તિકતાને આદર્શ આ મતવાળાઓનું કહેવું છે કે, “સર્વ ધર્મસંસ્થા એને પિતાની ધર્મસંસ્થા જેટલી જ પવિત્ર માનવી. એમ કરવાથી સહિંના ગુણ કેળવાય છે અને પરમત-દ્વેષ નાશ પામે છે. પરંતુ તેઓની આ વાત બકરું કાઢીને ઊંટને પેસાડવા જેવી છે.
તેઓને પરમત પ્રત્યેના દ્વેષ (2) રૂપ “બકરાને કાઢવા જતાં કથીરને પણ કુંદનના ભાવે તળાવરૂપ “નિર્વિવેક્લિારૂપી “Gરીને રથાન આપવું પડે છે. પણ આ સત્ય તેઓને સમજાતું નથી તે આશ્ચર્ય છે !
ધર્મ' પદાર્થની ગ્યતાને સર્વથા બંધબેસતા નહિ એવા મત, પંથ કે સમ્પ્રદાયને પણ ધર્મના પ્રરૂપક, પ્રેરક તેમજ પવિત્ર માનવાને દુરાગ્રહ તેઓ પાસે, સત્યનું ખંડન કરવાના અનેકવિધ પ્રયત્ન કરાવે છે, કારણ કે અગ્યને ગ્ય સાબિત કરવું હોય તે કાપકૂપ ગ્યમાં જ કરવી પડે. આ નીતિ ભયાનક છે, હિતઘાતક છે.
જે જમાનામાં આવા અજ્ઞાન મતને પણ આંધળીઆ કરીને ઉત્તેજન આપવામાં આવતું હોય, તે જમાનાને વિજ્ઞાનને એટલે વિશિષ્ટ જ્ઞાનને જમાને કહે કે પછી વિગતજ્ઞાનનો જમાને કહે, એ બુદ્ધિમાનેએ સ્વયં વિચારવા યોગ્ય છે.
પિતાને પંડિત તરીકે ઓળખાવનારાઓ આજે સર્વ ધર્મ સમભાવના કલ્પિત સિદ્ધાન્તને ભેળા તેમજ અજ્ઞાન
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
અણમોલ ધન
૧૭૯
લોકો ઉપર ઠેકીને બેસાડવા માટે તનતોડ પ્રયાસ કરી રહ્યા છે, અને મધુરી ભાષામાં તેનું સમર્થન કરવા માટે લાંબા લાંબા લેખે અને પુસ્તકો દ્વારા પંડિતાઈ બતાવી રહ્યા છે, પરંતુ તેઓને તે પ્રયાસ કઈ પણ અપેક્ષાએ આત્મડિતકર નથી જ.
આવા પંડિતોને સર્વ–ધર્મ સમભાવ શીખવવા માટે દર્શનશાસ્ત્ર અને ધર્મશાસ્ત્રને જુદું પાડવું પડે છે. તેઓ કહે છે કે, “દર્શનશાસ્ત્ર ભૂલભરેલું હોવાથી તેણે બતાવેલ ધર્મશાસ સત્ય ઠરતું નથી.
દર્શનશાસ્ત્ર એ બુદ્ધિમાન મનુષ્યોને બુદ્ધિનાં અખાડાનું જ માત્ર શાસ્ત્ર છે એના ઉપરથી ધર્મશાસ્ત્રનું માપ કાઢવાનો પ્રયત્ન કરે એ મિથ્યા છે. દર્શનના પરસ્પરવિધથી ધર્મમાં પરસ્પર-વિરેાધ ક૯પ એ મૂર્ખતા છે.”
તેઓનું આ કથન સર્વજ્ઞ પણાના અસ્વીકારની બુધ્ધિ માંથી જ જન્મેલું છે. તેઓના મતે, દર્શનશાસ્ત્ર એ હંમેશને માટે ચર્ચાનો જ એક વિષય છે. તેનાથી ધર્મમાં જેટલી સહાય મળે તેટલી મેળવી લેવી. અન્યથા તેની ઉપેક્ષા કરવી. કારણ કે દર્શનશાસ્ત્રના સિદ્ધાન્તનું સ્થાપન કરનાર કોઈ પરિપૂર્ણ જ્ઞાની વર્તમાનમાં છે જ નહિ, પૂર્વે થયેલ નથી. અને ભવિષ્યમાં થનાર પણ નથી. તેના ઉપર ખાટા ઝઘડા કરી મરવું એ કોઈ પણ રીતે યંગ્ય નથી.”
આ રીતે સર્વ–ધર્મ સમભાવી એક પછી એક ભૂલમાં આગળ વધતો જ જાય છે અને જગ માં કોઈ
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
આસ્તિતાને આદેશ સર્વજ્ઞ છે જ નહિ, એવા નિશ્ચિત સિદ્ધાન્ત ઉપર આવીને કેરે છે. પરંતુ “જગતમાં કોઈપણ સર્વજ્ઞ છે નહિ. એ પ્રકારનો નિશ્ચય પિતે સર્વજ્ઞ થઈને કરે છે કે અસર્વજ્ઞ થઈને કરે છે? એનું એને ભાન રહેતું નથી.
કેઈને પણ સર્વજ્ઞ નહિ માનનાર પિતાની જાતને સર્વ માને એ બનવાજોગ નથી અને પિતાની જાત અસર્વજ્ઞ છે, તો પછી તેણે કરલે નિર્ણય એ અંતિમ કેટિને છે, એવા આગ્રહમાં આવી જવું એ લવલેશ ન્યાયસંગત નથી. પરંતુ અનંત સંસારમાં ભટકાવનારે માત્ર દુરાગ્રહ છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭
: દર્શનશાસ્ત્ર
* વસ્તુસ્થિતિ જુદી જ છે
ધમ શાસ્ત્રના મુખ્ય આધાર દર્શનશાસ્ત્ર છે. જેનું દનશાસ ખાટું છે, તેનું આંશિક સાચું પણ ધર્મશાસ્ત્ર, માગી લાવીને ચઢાવેલા આભૂષણ તુલ્ય છે. તે તેને ાભા આપનાર નથી,કિન્તુ વિટંબણા કરાવનાર છે.
સત્ય દર્શીનશાસ્રના આધાર વિનાનું ધર્મશાસ્ત્ર, એ પ્રાણ વિનાના દેહ જેવું છે, દેવ વિનાના મંદિર જેવું છે, જળ વિનાના જળાશય જેવુ છે, ધ શાસ્ત્રને શેાભાવનાર, દીપાવનાર કે ટકાવનાર, દનશાસ્ત્ર, સિવાય ખીજુ કાઈ નથી.
એ દશનશાસ્ત્રે દર્શાવેલ માત્મા નથી; આત્મા ક્રથી ખોંધાતે નથી, કથી છૂટતા નથી કે કર્માંના ચેાગે સંસારમાં ભટકતા નથી, તથા પુણ્ય નથી કે પાપ નથી, સ્વર્ગ નથી કે અપવ નથી; તે પછી ધર્મ'ને આચરવાના સવાલ જ ક્યાં રહે છે!
દર્શનશાસ્ત્રના સિદ્ધાન્ત વિનાના અથવા દર્શનશાસ્ત્રના
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદેશ
સિદ્ધાન્તથી વિપરિત સિદ્ધાન્તવાળા ધમ આચરવાને ઉપદેશ, એ ઉન્મત્તના પ્રલાપ તુલ્ય છે. એટલે કેાઈ વિવેકી આત્મા તેને અનુસરતે નથી.
* કેવળજ્ઞાનના પ્રતાપે **
૧૮૨
જગત્પ્રકાશક કેવળજ્ઞાનની હયાતીથી જ સત્ય તત્ત્વ જ્ઞાનની હયાતી છે. અને સત્ય તત્ત્વજ્ઞાનની હયાતીથી સમાજ યા વિશ્વને સુખ અનાર ધુમ અને તેના આચરણની હયાતી છે.
મતલ" કે ધર્માચરણની સાંકળ કેવળજ્ઞાન છે. એ સાંકળ તૂટી, ત્યાં ધર્માચરણુ બંધ પડવાનું જ છે. અગર અધર્માચરણ પણ ધર્માચરણ મનાવાનુ છે.
ઉઘાડી આંખે જગત સામે નજર નાખનારને આ વસ્તુ સમજાયા સિવાય રહી શકે તેમ નથી. પરંતુ જેઓને પેાતાના જ મતને આગ્રડ છે તેઓને આ સત્ય હકીકત પણ ગળે ન ઉતરે તે મનવા જોગ છે.
ભાવમાના ધાડપાડુઓ
એટલા જ માટે કેવળજ્ઞાનના અપાપ કરનારને અમે ભાવમાના મેટામાં મેાટા ધાડપાડુ કહીએ છીએ. કેવળજ્ઞાની ભગવતાએ પાથરેલા પ્રકાશની બહાર ધકેલી ઢીધા સિવાય, આવા ધાડપાડુ, અજ્ઞાન તેમજ ભેાળા માનવેને શ્રદ્ધાભ્રષ્ટ કરવા યાને સન્માર્ગથી વિચલિત કરવા અર્થાત
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર્શનશાસ્ત્ર
૧૮૩
લૂંટી લેવા શક્તિમાન બની શકતા નથી. કારણ કે અંધકાર એ લૂંટારાને સહાયક છે અને પ્રકાશ એનો દુશ્મન છે.
પ્રકાશને દુશમન માનનાર અને અંધકારને મિત્ર માનનાર લૂંટારાઓ જયાં સુધી જગતના માનવીઓને કેવળજ્ઞાનરૂપી સૂર્યના પ્રકાશથી દૂર ન લઈ જાય, ત્યાં સુધી તેઓ પિતાની લૂંટનું કાર્ય નિર્વિને ન જ કરી શકે, એ વાત પણ સાવ સાચી છે.
એ જ એક કારણે કેવળજ્ઞાનથી પ્રકાશિત થએલા અનેક ભાવેને પિતાની નજરે અનુભવવા અને દેખવા છતાં પણ, તેનો અ૫લાપ કરનારા સ્વાર્થ ભૂખ્યા માણસેથી સાવધ રહેવામાં સ્વ–પરનું હિત છે.
“સર્વધર્મ-સમભાવ જેવા કૂટ અને વંચક સિદ્ધાન્તનું સમર્થન કરવા ખાતર, કેવળજ્ઞાન અને તે દ્વારા પ્રકાશિત થએલા યથાર્થ દર્શનશાસ્ત્રની અવહેલના રવા પ્રયત્ન કરો, એ અગ્ય છે.
* સિદ્ધાન્તભકિતની મુખ્યતા * ભિન્ન-ભિન્ન ધર્મના અનુયાયીઓની પ્રીતિને સંપાદન કરવા માટે જેમ બુદ્ધિ અને યુક્તિથી શૂન્ય એવા સર્વ ધર્મ સમભાવ આદિ વાદે નીકળ્યા છે, તેમ એક સમાજમાં રહેલા પરસ્પર ભિન્ન અથવા સર્વથા વિરુદ્ધ મત
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
આસ્તિકતાને આદર્શ વાળાઓની એક્સરખી પ્રીતિને પ્રાપ્ત કરવા માટે પણ તેવી જ જાતના વાદેનું શરણું લેવું પડે, એમાં આશ્ચર્ય જેવું કાંઈ નથી.
જેઓએ સિદ્ધાન્તભકિત છેડી દઈ ને, સર્વની પ્રીતિ સંપાદન કરવી, એને જ એક મુખ્ય ધ્યેય બનાવ્યું છે અથવા “સર્વના પ્રીતિ અને સિધ્ધાન્તભક્તિ એ બંને સમકક્ષામાં કર્તવ્ય છે.” એમ સ્વીકાર્યું છે, તેમાં માર્ગભ્રષ્ટ થવાનું બીજ અવશ્ય રોપાઈ ગયું છે અગર રે પાઈ જવાનું છે, એમાં કશો જ સંદેહ નથી. અનુભવ આ વાતને મજબૂત ટેકે આપે છે.
સિદ્ધાન્તભક્તિ નિષ્ઠા ગૌણ બન્યા સિવાય, સિદ્ધાન્ત નહિ માનનાર અગર તેની છડેચોક અવગણના કરનારની પ્રીતિ સંપાદન કરવાની ભાવના જાગૃત થવી, એ અશક્ય જ છે.
એને અર્થ એ નથી કે સિદ્ધાન્તને નહિ માનનારની સાથે ઝઘડવું, પરંતુ “સિદ્ધાન્તની ભક્તિ પ્રદર્શિત કરતાં સામે આત્મા નારાજ થતો હોય, તો તે માટે ભકિત પ્રદર્શિત કરનાર જવાબદાર બને છે. એમ માનવું તે રોગ્ય નથી.
ભકિત કરવામાં પ્રદર્શિત થતી વિધિને દૂર કરવાને સઘન બેય પ્રયત્ન કરવા છતાં પણ સિધ્ધાન્ત ભકિત પ્રદર્શિત કરનાર ઉપર નારાજ થનાર સિદ્ધાતવિરોધી વર્ગ રહેવાને જ છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
દર્શનશાસ્ત્ર
૧૮૫ એ ખાતર જે સ્વ-પરના એકાંત હિતકારક સિદ્ધા. નનો ભેગ આપી દેવા જેટલી વૃત્તિએ પહોંચી જવાય. તે રળવા માટે કરેલા વેપારથી જ બેટ ખાવાનું કાર્ય સિધ્ધ થાય. અને એવી બેટ ખાવાનું છે તે જ પસંદ કરે, કે જેને મન રળવું કે બેટ ખાવી એ બંને સમાન છે. અને આવી સમાનતા કોઈ વિવેકી માણસ તે કદીએ ન દાખવી શકે.
બધા માણસની પ્રીતિ સંપાદન કરવાની લાલસામાંથી જ અનુકમે સર્વમત-સહિષ્ણુતા, સર્વ–ધર્મ-સમભાવ આદિ મતો માટે ભાગે પ્રગટ થાય છે એ જ્ઞાનીએને મત છે અને વર્તમાન સમાજનો અનુભવ છે. તે પછી તેને જ એક લક્ષ્ય બનાવવું એ શું માગષ્ટ થવાનું કે કરવાનું મોટામાં મોટું નિમિત્ત નથી? છે, તો એ નિમિત્ત જ્યાં જ્યાં જણાય, ત્યાં-ત્યાં સાવધ બનવાની ચેતવણને સૂર કાઢવે એ હિતસ્વીઓનું ક્તવ્યા છે અને એ ચેતવણીને વધાવી લેવી એ હિતવાંછુ આત્માઓની ફરજ છે.
કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે સિધ્ધાન્તનિષ્ઠાને ધકકો પહોંચાડાનરાં પરિબળથી પૂરેપૂરા સાવધ રહેવાની સાથેસાથે ખપી આત્માઓને પણ તેમાં જ જોડાવાની પ્રેરણા કરવી જોઈએ. - સિદ્ધાન્તના ભેગે સાંપડતી પ્રીતિ એટલે સોનાની વીંટી સાટે સાંપડતી સડેલી સેવ. તેનાથી બચવામાં જ સ્વ–પરનું કલ્યાણ છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
ટૌરાગ્ય
નકલના ભયથી કીમતી વસ્તુની ઉપેક્ષા ન થાય
વૈરાગ્ય, એ એક મહાન સગુણ છે. વૈરાગ્યની કેટિના સદ્દગુણો બીજા બહુ ઓછા છે. એક વૈરાગ્ય એ સદ્ગુણ છે, કે જેને પ્રાપ્ત થઈ જાય છે, તે આત્મા અનેક ગુણોની પરંપરાને આપોઆપ પ્રાપ્ત કર્યા કરે છે.
પરંતુ વૈરાગ્ય એ જેટલે ઊંચે સદ્દગુણ છે, તેટલો જ તેને દુરૂપયોગ અધિક થાય છે.
કેવળ વૈરાગ્ય માટે જ તેમ બને છે એમ નહિ, કોઈ પણ સારી અને કીંમતી વસ્તુ એવી મળવી જ અશક્ય છે, કે જેને દુરૂપયેગ આ જગતમાં ન થતે હેય.
કી મતી ગણાતી વસ્તુઓની જ જગતમાં નકલ થાય છે. હીરા અને મેતી કે સોના-ચાંદીની નકલ થતી દેખાય છે, પરંતુ કોઈ પણ સ્થળે કે કોઈ પણ કાળે ધૂળ, ઢેફાં અને કોલસાની નકલ કરવાનો કોઈ પ્રયાસ કરતું નથી.
સારી ચીજોની નકલ થાય છે, એટલા જ માટે જે
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય
૧૮૭
સારી ચો ત્યાગ કરી દેવા લાયક હાય, તેા હીરામેાતી અને સેનુ-ચાંદી આદિ વસ્તુએ પ્રથમ ન’અરે ત્યાગ કરી દેવા લાયક ઠરશે; પરતુ એ ન્યાયને આજ સુધી કેાઈએ પણ માન્ય રાખેલ નથી,
સહુ કાઈ હજારો નકલમાંથી પણ અસત્ર વસ્તુને શેાધી કાઢી તેને જ ગ્રહણ કરવા પ્રયાસ કરે છે. કિન્તુ નકલના ભયથી ડરી જઈને અસલ વસ્તુને પણ છેડી દેવા પ્રયાસ કરતુ' નથી.
કરનારા
સમજ્યા નથી અગર
અસલ વસ્તુને છેડી દેવાને એવે પ્રયાસ કાં તે અસલ વસ્તુનું મૂલ્ય જ સમજયા છે તે પણ તેને પ્રાપ્ત કરવાની પેાતાની અશક્તિ હાવાથી, ખીજાની આગળ તેના મૂલ્યને ઇરાદાપૂર્ણાંક છુપાવે છે.
વૈરાગ્ય માટે પણ તેવી જ ટુકીકત છે. તે એક મહાન વસ્તુ હાવાથી, તેની સેંકડા નકલ આ જગતમાં વિદ્યમાન છે. એટલું જ નહિ પણ જે કઈ આત્મા પેાતાની અશક્તિ યા અચેગ્યતાના કારણે તેને પ્રાપ્ત નથી કરી શકતા તેમાંના મેાટા વર્ગ તેની નિંદા કરવાના જ મા` અખત્યાર કરે છે. પરંતુ તેટલા માત્રથી વૈરાગ્ય એ સદ્દગુણુ મટી જતેા નથી. તેની અનેક નકલેા તથા તેના પ્રત્યેના અનેક કટાક્ષેા જ એ હકીકત પુરવાર કરે છે કે, અસલ વૈરાગ્ય એ મહામૂલ્યવાળી ચીજ છે અને તેની પ્રાપ્તિ .
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
આસ્તિકતાને આદર્શ
કાંઈ ભાગ્યવાન આત્માને જ થઇ શકે છે.
* જેની પાછળ દંભ નથી એ અસલ ચૌરામ્ય
નકલી વસ્તુને અસલ વસ્તુના મૂલ્યથી ખપાવવાને પ્રયાસ કરવા માટે જેમ અનેક પ્રકારની માયાનું અવલઅન લેવુ પડે છે, તેમ નકલી વૈરાગ્ય પણ અસલ વૈરાગ્યના મૂલ્યે પ્રસિદ્ધ કરવા માટે મુખ્ય આલમન દંભનું જ ગ્રહણ કરવુ પડે છે. એટલા માટે વૈરાગ્યના જ્ઞાતા હાપુરુષાભને અસલ વૈરાગ્યના મૂળમાં અગ્નિ મૂકનાર તરીકે વધુ વેલ છે.
દભને ધારણ કરનાર આત્મા જગતમાં પેાતાની વૈરાગ્યવાન તરીકે પ્રસિદ્ધિ કરી શકે છે, પરંતુ તે પેાતે તેા અનંતકાળ સુધી વૈરાગ્યના સદ્ગુણથી સવ થા વચિત જ રહી જાય છે.
એટલા માટે શ્રી જિનશાસનમાં મુકિતમાના આરાકેા માટે, સૌથી પ્રથમ શરત, જીવનમાંથી ભને દેશવટા આપવાની મૂકવામાં આવી છે, જીવનમાંથી દંભને સથા દૂર કર્યા સિવાય, મુક્તિ માટેના એક પણ સનુષ્ઠાનની સાચી આરાધના થઇ શકતી નથી.
શાસનપ્રભાવક પ. પૂ. ઉપાધ્યાય ભગવંત શ્રી ચશે વિજયજી મહારાજા અધ્યાત્મસાર નામના પ્રકરણરત્નમાં
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય
૧૮૯
અધ્યાત્મનુ' સ્વરૂપ તથા તેની પ્રાપ્તિ અને વૃધ્ધિ કાને થઈ શકે, એ વિષે વિવેચન કરતાં ફરમાવે છે કે,
'अतेा ज्ञानक्रियारुमध्यात्म व्यवतिष्ठते । एतत्प्रबंध मानौं स्या,–न्निदम्भाचारशालिनाम् ||९||
‘અધ્યાત્મ, એ જ્ઞાનક્રિયા ભયાત્મક છે અને તેની વૃધ્ધિ નિષ્કપટ આચારવાળા મહાપુરુષાને જ થઈ શકે છે.’
દભ, એ વૈરાગ્યના માર્ગોમાં મોટામાં મેટુ વિઘ્ન છે.
આપણે એ જોઇ ગયા કે, જગતમાં જે વસ્તુનું મૂલ્ય અધિક ઉપજી શકતું હાય, તે વસ્તુના ભાવે એછા મૂલ્યવાળી વસ્તુ વેચવાના ધંધા પણ ધમધેાકાર ચાલે છે. અને ચાલે એ સહજ છે. એ કાઇથી પણ અટકાવી શકાય તેમ નથી. એવાઓને એળખી કાઢી તેઓની જાળમાં ન ફસાવું, એટલુ' જ માત્ર શકય છે. અથવા એવાઓને, દુરંભ દ્વારા મહાન સદ્ગુણુને પણ પાપનુ સાધન બનાવતાં અટકાવવા શકય પ્રયાસ કરવા’ એ કન્ય છે. પર`તુ એટલા માત્રથી વૈરાગ્યની નકલ સર્વથા નાબૂદ થઈ જાય એ શકય નથી.
વૈરાગ્ય એ અમૂલ્ય ચીજ છે અને તેની નકલે। આ જગતમાં રહેવાની જ છે, તેા પછી અસલ વૈરાગ્યના અથી આત્માએએ, અસલી અને નકલી વૈરાગ્યને એવળખતાં શીખવું એ જ આવશ્યક થઇ પડે છે. અને એ
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદ
૧૯૦
માટે વિશેષ પ્રયાસ કરવાની જરૂર નથી.
‘જે વૈરાગ્યની પાછળ કોઈ પણ પ્રકારના દ‘ભ નથી, એ વૈરાગ્ય અસલી છે અને જે વૈરાગ્યની પાછળ ઘેાડેક પણ દંભ છે તે અસલી નહિ પણ નકી છે,' એટલુ જ સમજવું પર્યાપ્ત છે,
ખીજાએના હૃદયમાં રહેલ વૈરાગ્ય કેવા છે-એની પરીક્ષા કરવા માટે તે! ઉપરની કસોટી બસ છે.
પેાતે મુકિત માટેનુ' જે કેાઈ સદનુષ્ઠાન કરે છે, તેનીપાછળ કાઈપણ પ્રકારની માયા છુપાએલી છે કે કેમ ? એનીશેાધ તરત કરવાથી જ સાચા-ખાટા વૈરાગ્યની ખાત્રી થઇ શકે છે.
સાચા વૈરાજ્યમાં ભનું નામનિશાન હેાતું નથી. # ભરહિત દશા વૈરાગ્ય માટેની મેાટામાં મેાટી કસેાટી છે. એ કસેાટી ઉપર પેાતાના આત્માને કરયા પછી જ, પેાતે સાચા વૈરાગ્યને વરેલ છે કે નહિ ? તેનેા નિણ ય વૈરાગ્યના આથી આત્માએ કરવા જોઈએ.
એ રીતે કસેાટી ઉપર કસીને શુષ્ક વૈરાગ્યને પામેલા આત્માએ, નિ`ભ ચેષ્ટાએના અનુમાનથી અન્યના શુદ્ધ વૈરાગ્યની પણ .પરીક્ષા કરી શકે છે.
* દભ ત્યાજ્ય છે, નહિ કે વૈરાગ્ય
આ રીતના વૈરાગ્યની પરીક્ષાનેા રાજમાર્ગ હાવા છતાં, તેને છોડી દઈને, જે આત્માએ નકલી વૈરાગ્યની
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય
૧૯૧
બહુલતાઓ જેઈ સાચા વૈરાગ્ય પ્રત્યે પણ ઉદાસીનભાવ સેવે છે, તે આત્માઓ વૈરાગ્યના અમાપ સામને કાંતે પિછાણી શક્યા જ નથી અથવા પિછાણવા છતાં પિતે તેની પ્રાપ્તિ નહિ કરી શકવાના કારણે, તેના મૂલ્યને છુપાવે છે. તેના ગુણોને દુષિત કરે છે. યાવતું તેને નિંદવાને નિંદનીય માર્ગ પણ અપનાવે છે.
કોઈ પણ સારી વસ્તુની અગ્ય રીતે થતી નિંદા સહી લેવી એ વિવેકી આત્માઓનું કર્તવ્ય નથી.
વૈરાગ્ય એ પણ જે સારી વસ્તુ છે, તો તેને નહિ ઓળખી શકનાર કે નહિ પામી શકનાર આત્માઓ તરફથી અગ્ય રીતે થતી તેની નિંદાને પ્રતિકાર કર, એ તેના ગુણને પિછાણનારા આત્માઓનું કર્તવ્ય થઈ પડે છે.
એ જ ન્યાયે આ જગતમાં નકલી વૈરાગ્યના બહાને અસલી અને અમૂલ્ય એ વૈરાગ્ય પણ જે નિંદાઈ જતો હોય અગર ઉપેક્ષણીય બનતો હોય, તો તેને અટકાવવાનું કાર્ય કરવું, એ ગુણ ગ્રાહી સજજનેને માટે પરમ કર્તવ્યરૂપ જ છે. - દંભસહિત ત્યાગ અને વૈરાગ્ય જેટલા નિંદનીય છે, તેટલા જ દંભરહિત ત્યાગ અને વૈરાગ્ય પ્રશંસનીય છે, ત્યાગ અને વૈરાગ્યમાં પ્રવેશ પામતે દંભ એ ન્યાય છે, પરંતુ ત્યાગ અને વૈરાગ્ય કદી પણ ત્યાજ્ય નથી.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
આસ્તિકતાને આદર્શ - દંભ જેટલો ત્યાજ્ય છે, તેટલો જ વૈરાગ્ય ઉપાદેય છે. દંભના કારણે વૈરાગ્યને પણ જેઓ ત્યજી દેવા ઈચ્છે છે, તેઓ વિવેહીન કાયર છે.
દૂધમાં પાણી ભેળવાતું હોય છે એ એક માત્ર કારણસર “દૂધ છોડી દેવા જેવું છે,” એમ કહેનારે મૂખમાં ખપે છે તેમ વૈરાગ્યની પાછળ પણ નિભતા કરતાં દંભ અધિક રહેલો હોય છે, એ જ કારણે નિભ વૈરાગ્યને પણ ત્યાગ કરી દેવા તૈયાર થવું એ પણ ભારે ગાંડપણ છે.
વૈરાગ્યમાં પ્રવેશ પામતે દંભ એ અવશ્ય ત્યાજ્ય છે, પરંતુ વૈરાગ્ય એ કદાપિ ત્યાજ્ય નથી, એ ખૂબ વિચારપૂર્વક સમજી લેવી જરૂરી છે.
દંભનાશનો ઉપાય છે આપણે ચાલુ વિષય તો વૈરાગ્ય એ એક મહાન સદ્દગુણ છે એ સિદ્ધ કરવાનું છે. અને વૈરાગ્ય બીજે કઈ નહિ પણ દંભને લેશ વિનાને હોય તે જ !
વહાણમાં નાનકડું છિદ્ર હોય છે, તે પણ જેમ તેને તથા તેમાં બેસનાર સર્વને ડુબાડે છે, તેમ બૈરાગ્યમાર્ગમાં જરા જેટલે પણ દંભ તે વૈરાગ્ય અને તેને ધારણ કરનાર આત્માઓને અવશ્ય વિનાશ કરે છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય
૧૯૩ દંભરહિત વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિનો આધાર, ભવસ્વરૂપની ચિંતા છે. જે આત્માઓના અંતરમાં ભવસ્વરૂપનો ચિંતારૂપી અગ્નિ પ્રજવલિત થાય છે, તે આત્માઓના અંતરમાં ૌરાગ્યના સ્વરૂપને વિનાશ કરી નાખનાર દંભરૂપી વેલડી એક ક્ષણવાર પણ ટકી શકતી નથી.
સંસારસ્વરૂપની ચિંતાથી ભવ પ્રત્યે અબહુમાન પ્રગટ થાય છે અને ભવ પ્રત્યે અબહુમાન પ્રગટયા પછી અંતરમાં દંભને પ્રવેશ પામવા માટે જરા જેટલો પણ અવકાશ રહેતા નથી.
કેઈપણ આત્માના અંતરમાં દંભને પ્રવેશ પામવાનો અવકાશ ત્યાં સુધી જ રહે છે, કે જયાં સુધી તે આત્માને આ ભવ ઉપર થોડો પણ રાગ યા બહુમાન બાકી રહ્યું હોય.
ભવસ્વરૂપની વાસ્તવિક ચિતા ભવ પ્રત્યેના સઘળા બહુમાનને મૂળથી ઉખેડી નાખે છે અને અંતરમાંથી એ મૂળ ઉખડી ગયા પછી ભવના કારણે તે આત્માને કોઈ પણ પ્રકારની માયા કરવાનું રહેતું નથી.
મા યા નું કારણ જ માયા આચરવાનું મૂળ-કારણ-કોઈ હોય તો તે ગુણની પ્રાપિત યા નો ત્યાગ કર્યા સિવાય જ લેકે તરફથી ખ્યાતિ, બહુમાન તેમજ પૂજા મેળવવાને લેભ છે.
એ લોભ સંસારના સ્વરૂપને અને તેમાં વસનાર ' લેકના સ્વભાવને તાવિક વિચાર કરનારને રહેતે જ
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
આરિતકતાને આદર્શ નથી. ભવસ્વરૂપની ચિંતાથી ન્મ ઋતિ-પૂજા અને માન-સત્કાર મેળવવાનો લાભ નાશ પામે છે, તેમ એ
ખ્યાતિ અને માન-સત્કારની પ્રાપ્તિ અર્થે કરાતી. માયા પણ આપોઆપ નાશ પામે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, વૈરાગ્યમાં દંભનો પ્રવેશ ભવસ્વરૂપના વાસ્તવિક જ્ઞાન અને ચિંતનથી રહિત આત્માઓમાં જ સંભવે છે, કિન્તુ ભવસ્વરૂપના પરમાર્થના જ્ઞાતા અને વિચારકોમાં એ કદી પણ પ્રવેશ પામી શકતા નથી કે ટકી શકતો નથી. શ્રી જિનવચનની પ્રાપ્તિ ઉપર અવલંબતું વૈરાગ્ય
એટલા માટે શ્રી જૈનશાસને સ્વીકારેલ વૈરાગ્યની વ્યાખ્યામાં મુખ્ય શરત, ભવસ્વરૂપના નની અને તેનાથી ઉતપન થયેલ ભવનિrણતાની દષ્ટિની છે.
ત્યાં ભવસ્વરૂપનું જ્ઞાન નથી કે એ જ્ઞાનથી ઉપર થયેલ ભવનેય-દષ્ટિ નથી, ત્યાં દંભરહિત બૅગગ્ય પણ નથી.
દંભને લાવનાર લેભ છે અને એ લે ભવનિર્વેદ વિના કદી નાશ પામતા નથી. તેથી જેને દંભના અંશ વિનાના બૈરાગ્યની આવશ્યકતા છે, તેને ભવના વાસ્તવિક સ્વરૂપથી પરિચિત થવું જ પડે છે, અને ભવના વાસ્તવિક વરૂપથી પરિચિત ધનાર આત્માને ભવની નિર્ગુણતાને પરિચય આપોઆપ થઈ જાય છે.
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
વૈરાગ્ય
૧૯૫
‘સવ એટલે ચાર ગતિરૂપ સસાર અને એ સંસારની ચારે ગતિમાંથી કાઈપણ ગતિમાં આત્મપક્ષે ગુણના લેશ પણ નથી.' એ સત્ય તથા રીતે સમજવા માટે શ્રી જિનવચન સિવાય અન્ય કોઈ આધાર નથી.
નથી.
ચારે ગતિનું યથા સ્વરૂપ સજ્ઞ ભગવ તેના જ્ઞાન સિવાય બીજી કાઈપણ રીતે જાણવુ. સુલભ એજ કારણે વાસ્તવિક વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ શ્રી જિતવચનની પ્રાપ્તિ ઉપર અવલ ખેલી છે, એમ કહેવુ એ જરાપણ ખાટું નથી.
શ્રી જિનવચનની સામાન્યથી અને વિશેષથી પ્રાપ્તિ
શ્રી જિનવચન એ સન-વચન છે અને સર્વાંગનુ' વચન એ સર્વ પદાર્થોને વિષય કરનાર જ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયેલુ હાવાથી અતિ વિશાળ છે, એને સંપૂણ તયા જાણવું, સજવું, ધારણ કરી રાખવું એ લગભગ અસભવિત છે. તે પછી શ્રી જિનવચનની પ્રાપ્તિ જેને થાય તેને જ સાચા બૈરાગ્ય પ્રાપ્ત થઈ શકે, બીજાને નહિ, એમ કહેવુ એ શુ ન્ય ઠરતુ નથી ?
આવા પ્રશ્ન કરનાર જગતના પદાર્થોની વ્યવસ્થાને સમજવા જેટલી શક્તિ નથી ધરાવતા એ નક્કી થાય છે. કારણ કે જગતની પ્રત્યેક વસ્તુ સામાન્ય અને વિશેષ, એમ ઉભય ધ યુકત હાય છે, વિશેષ ધર્મોનું જ્ઞાન નહિ કરી શકનારા માનવી, સામાન્ય ધર્મનુજ્ઞાન પણ ન કરી શકે, એમ કહેવુ એ સ`થા ખેતુ છે.
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
આસ્તિકતાને આદર્શ શ્રી જિનવાણીને સર્વ વિશે સહિત જાણવી, એ તેવા પ્રકારના વિશિષ્ટ પશમને ધારણ કરનાર મહાપુરુષ સિવાય બીજાઓ માટે ભલે અશક્ય હો, પરંતુ તેટલા ઉપરથી મંદ ક્ષયોપશમવાળા આત્માઓ સામાન્યતયા યા ઘોડા પણ વિશેષ સહિત તેને ન જાણી શકે, એમ કહેવું એ વ્યાજબી નથી.
મંદમાં મંદ લોપશમવાળે આમ પણ જે સંસીપંચેનિદ્રય-પર્યાપ્તપણને ધારણ કરનાર હોય, તો તે શ્રી જિનવાણના સામાન્ય સ્વરૂપને ખુશીથી સમજી શકે છે. શ્રી જિનવાણીરૂપી મહાસાગરમાં વર્ણવેલ ચાર ગતિના સમસ્ત સ્વરૂપને નહિ જાણી શકનાર આત્મા પણ, શ્રી જિનેશ્વરદેવના વચન અનુસાર જે એટલું જ જાણે, સમજે કે,
“ઢ વગુ સનાળી ગાડુનીવર મ, ના મसागनित्तिए, दुःक्खरुत्रे, दुक्खफले, दुवाणु अन्धे । ”
અર્થ : આ સંસારમાં નિશ્ચયથી જીવ અનાદિ છે. જીવને સંસાર અનાદિ છે, એ સંસાર અનાદિ કર્મસાગથી થયેલ છે તથા દુઃખરૂપ છે, દુખના ફળવાળે છે અને દુઃખને જ અનુબંધ કરાવનાર છે.
એટલું જાણે તો પણ, તેને શ્રી જિનવચનની પ્રાપ્તિ થયેલી છે, એમ માનવામાં કોઈ વાંધો નથી.
સામાન્યથી શ્રી જિનવચનના એક પણ પદની પ્રાપ્તિ
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૌરાપ્ય
૧૯૭ કરીને આજ સુધી અનંતા આત્માઓ સિદ્ધિપદને વર્યા છે, એવું મહર્ષિઓનું કથન છે.
એક પદ પણ જે તે શ્રી જિનભાષિત છે, શ્રી જિનવચનને બરાબર અનુસરતું છે, તો તે પણ આત્માને સંસાર સાગરથી તારનારું થાય છે. આ હકીકત જ એ વાતને સિદ્ધ કરે છે કે, સામાન્યથી શ્રી જિનવચનની પ્રતિ કોઈપણ સંસી–પંચેન્દ્રિય-પર્યાપ્ત ભવ્ય આત્માને અશક્ય નથી અને એજ સત્ય વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ માટે બસ છે.
ભાવથી થએલ સામાન્ય જિનવચનની પ્રાપ્તિ, એ વિશેષ જિનવચનની પ્રાપ્તિમાં પ્રતિબંધક નથી, કિન્તુ સહાયક છે અને સામાન્ય યા વિશેષ ઉભયમાંથી કોઈપણ પ્રકારની પ્રાપ્તિ એ વસ્તુની જ પ્રાપ્તિ છે. બેમાંથી કોઈપણ પ્રકારે શ્રી જિનવચનની ભાવથી પ્રાપ્તિ કરનાર આત્મા શ્રી જિનકથિત નિર્દભ વૈરાગ્યને પણ અવશ્ય પ્રાપ્ત કરી શકે છે.
* કાચા પાયા ઉપરની ઈમારત * બૈરાગ્ય માટે આટલી સામાન્ય વાત સમજી લીધા પછી, હવે એ શંકા નહિ રહે કે, “થોડા જ્ઞાનવાળાને બૈરાગ્ય ટો હોય અને અધિક જ્ઞાનવાળાને વૈરાગ્ય જ સાચે હોય.”
ડું પણ જ્ઞાન, શ્રી જિનવચનના અનુસાર હોય, તે તેનાથી ઉત્પન્ન થએલે વૈરાગ્ય સાચે જ છે અને
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
આસ્તિકતાને આદર્શ
ઘણું પણ જ્ઞાન શ્રી જિનવચનથી વિપરીત હોય, તે તેનાથી ઉદ્દભવે વૈરાગ્ય સારો નથી, આભાસ માત્ર છે, વિપરીત સંગેમાં ચાલી જવાવાળો છે.
એજ રીતે શ્રી જિનવચનાનુસારી જ્ઞાનયુક્ત આત્માનો શેડ પણ બૈરાગ્ય દંભરહિત હોય છે અને શ્રી જિનવચનથી વિપરીત જ્ઞાનયુક્ત આત્માને ઘણે પણ વૈરાગ્ય દંભયુકત હોવાનો પૂરેપૂરો સંભવ છે. કારણ કે જયાં સુધી આત્માને સંસારના સ્વરૂપનું યથાસ્થિત ભાન થયું નથી, ત્યાં સુધી તેનો ઉત્પન્ન થએલો બૈરાગ્ય, કાચા પાયા ઉપરની ઈમારત જેવો છે, તેને તુટી પડતાં વાર લાગવાની નથી. એક ભાવસહિત અને ભાવરહિત જ્ઞાન છે
શ્રી જિનવચનાનુસારે ઉત્પન્ન થએલ સંસારની અસારતાનું જ્ઞાન ચાહે વિસ્તાર ની કે સંક્ષેપથી હો, કિન્તુ તે યથાર્થ હોય છે.
અહીં કોઈને શંકા થશે કે, શ્રી જિનેશ્વર ભગવંત સંસારને અસાર કહે છે, એટલું જ માત્ર જેણે જાણ્યું છે. કિન્તુ શાથી અસાર કહ્યો છે એ વગેરે હેતુઓનું જ્ઞાન મેળવ્યું નથી, તેવા અતિશય અલ્ય જ્ઞાનવાળાને નિર્દભ વૈરાગ્ય કેવી રીતે સંભવે ?
આને ઉત્તર ઉપર અપાઈ ગયે છે કે- “ભાવસહિત શ્રી જિનવચનના એકપણ પદને પ્રાપ્ત કરીને આજ સુધી અનંત આત્માઓ શ્રી સિદ્ધિપદને વર્યા છે. સાચા વૈરાગ્યની
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૌરા
૧૯૯ પ્રાપ્તિ માટે સંક્ષિપ્ત યા વિસ્તૃત જ્ઞાન ઉપર ભાર દેવાને બદલે ભાવપૂર્વકના જ્ઞાન ઉપર ભાર દેવાની આવશ્યકતા છે.
શ્રી જિનવચનનું જ્ઞાન પણ વિસ્તૃત હોવા છતાં, જે તે ભાવ સહિત નથી કિન્તુ ભાવરહિત છે, તો તે સાચા ટૌરાગ્યની ઉત્પત્તિનું કારણ બની શકતું નથી. ઉલટ પક્ષે, સંક્ષિપ્ત જ્ઞાન પણ ભાવ સહિત છે, તે તેનાથી નિભ બૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ નિઃસંશયપણે થઈ શકે છે.
ભાવસહિત “મા રૂવ મા તુષ' એવું એકાદ પદનું રાન પણ માણતુષાદિ મહામુનિવરને તીવ્ર વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ કરાવી અને મેલ આપનાર થઈ શકયું હતું અને ભાવ વિનાનાં સાડાનવ પૂર્વ પર્વતનાં રૂાન પણ અભવ્યાદિ જીને સવની વૃદ્ધિ કરાવનારાં નીવડયાં હતાં.
એનું ખરું કારણ એ છે કે, ભાવસહિત પણ જ્ઞાન-સમ્યમ્ જ્ઞાન-વિશેષ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિમાં બાધક નથી, કિન્તુ સાધક છે.
જે આત્માઓ પેતાને પ્રાપ્ત થએલા થડા પણ જ્ઞાનથી સંતુષ્ટ બની જઈને અધિક જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ માટે ઉદ્યમ કરવાનું જ માંડી વાળે છે તે આત્માઓનું તે. કહેવાતું ડું સભ્યજ્ઞાન ભાવથી પ્રાપ્ત થએલું છે, એમ કહી શકાય જ નહિ.
ભાવથી પ્રાપ્ત થએલ સમ્યગુસ્સાનને અર્થ એ છે કે, તે જ્ઞાન તેને અતિશય રૂચિ ગયું હોય. અને જે વસ્તુની
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
અતિકતાને આદર્શ તવ રૂચિ આત્મામાં એક વખત જાગ્રત થઈ જાય છે, તે વસ્તુની અધિક પ્રાપ્તિ માટે તે આત્મા છતી શકિતએ ઉદ્યમ કર્યા વગર રહી શકતું જ નથી.
* હિતકારિતાનું જ્ઞાન જોઈએ * અહીં પણ એ શંકા ઊભી થવાનો સંભવ છે કે, અટપ બંધથી તીવ્ર રૂચિ પેદા શી રીતે થાય ?
તેનું સમાધાન એ છે કે કોઈપણ વસ્તુ પ્રત્યે પ્રેમ સંપાદન કરવાની રીત જ એ છે કે તેના ગુણોનું પ્રથમ સારી રીતે જ્ઞાન મેળવવું. એ જ્ઞાનમાં જેટલી કચાશ તેટલી પ્રેમમાં પણ કચાશ જ રહેવાની.
આ વાત સત્ય હોવા છતાં પણ, સારી રીતે જ્ઞાન મેળવવાનો અર્થ, “સર્વ વિશેષ સહિત એ કે કરતું હોય, તો તે પણ સાચું નથી. અહીં “સારી રીતે અર્થ “તીવ્ર રૂચિ પેદા કરાવે તે અને તેટલે જ ગ્રહણ કરવાનું હોય છે.
“તીવ્ર રૂચિ પેદા કરાવે તેટલું જ્ઞાન પામવા માટે સર્વ વિશષેના જ્ઞાનની આવશ્યકતા છે, એમ કહેવું એ બેટું છે.
બાળકને પિતાની જનેતા પ્રત્યે તીવ્ર રૂચિ હોય છે, તેનું કારણ તે માતાના સ્વરૂપને સર્વ રીતે ઓળખે તે નથી. કિન્તુ મારી માતા હિતસ્વિની છે તેને જ માત્ર ખ્યાલ કારણરૂપ છે.
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
બૈરાગ્ય
૨૦૧ માતાની કોઈ પણ ચેષ્ટા કે પ્રવૃત્તિ બાળકના અજિત માટે હેતી નથી, એ જાણીને જ બાળક માતા પ્રત્યે પ્રેમવાળું બને છે. એટલે માતા પ્રત્યે બાળકના પ્રેમનું કારણ, માતાના સંપૂર્ણ સ્વરૂપનું જ્ઞાન નથી, કિન્તુ તેની હિતકારિતા માત્રનું જ્ઞાન છે.
રૂચિ અગર પ્રેમને આધાર રાખે જ છે, એ વાત સત્ય હોવા છતાં, તે જ્ઞાન જે પદાર્થ પ્રત્યે રૂચિ અગર પ્રેમ ઉત્પન્ન કરે છે. તે પદાર્થની ‘હિતકારિતા સિવાય બીજી બાબતનું નહિ જ, એ બરાબર સમજી લેવું જોઈએ.
પદાર્થની “હિતકારિતા” ઉપરાંત તેના બીજા ધર્મોનું જ્ઞાન હોય તો હરકત નથી, કિન્તુ તે જ્ઞાન સાધક હોવું જોઈએ, બાધક નહિ.
માબાપ બાળકનાં હિતચિંતક હોવા છતાં, તેવા તેવા પ્રકારનાં ઉદંડ તોફાની બાળકની બતથી રખડેલ બનેલા બાળકને રમતગમત ઉપર અંકુશ મૂકનાર માતાપિતા મારા સુખમાં અંતરાય કરનાર છે.”—એવી બુદ્ધિ થાય તો એ જાતનું જ્ઞાન, માબાપ પ્રત્યેની ભક્તિ યા પ્રેમમાં સાધક નથી, પરંતુ બાધક છે.
તે જ રીતે શ્રી જિનવચન અને તેણે ફરમાવેલા માર્ગ પ્રત્યે રુચિ યા ભક્તિનું કારણ શ્રી જિનવચન યા તેણે દર્શાવેલા માર્ગના સર્વ વિશેનું જ્ઞાન નથી, કિન્તુ તેની હિતકરતાનું જ માત્ર જ્ઞાન છે. જેને તેની હિત
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
આતિક્તાને આદર્શ કરતા નિસર્ગ થી યા ઉપદેશથી સમજાય છે, તેને તેના પ્રત્યે પ્રેમ અખંડ જાગી શકે છે.
* સમ્યગ્દર્શનનું અસાધારણ કારણ કે
શ્રી જૈનશાસનની પરિભાષા પ્રમાણે ચતુર્થ ગુણસ્થાનકની પ્રાપ્તિ. કોઈ પણ સંક્રી–પંચેન્દ્રિય-પર્યાપ્ત ભવ્ય આત્મા કરી શકે છે. પછી તેનું જ્ઞાન એક પદનું હોય કે યાવત્ ચૌદ-પૂર્વનું હોય.
ફલિતાર્થ એ છે કે, સમ્યગ્રદર્શન પ્રાપ્ત થવા માટે જ્ઞાન એ કારણ છે, પરંતુ તે સાધારણ કારણ છે, કારણ કે તેટલું જ્ઞાન તો સંસી-પંચેન્દ્રિય-પર્યાપ્ત કોઈ પણ આત્મામાં હોઈ શકે છે.
અસાધારણ કારણ, દર્શનમોહનીય કર્મનો ક્ષય પશમ છેતેવા ક્ષયોપશમવાળો આત્મા અધિગમાદિ બાહ્ય નિમિત્તો વિના પણ શ્રી જિનવચનની રૂચિ પામી શકે છે. અને દર્શનમોહનીય કર્મના ક્ષયોપશમ વિનાનો આત્મા અધિગમાદિ બાહ્ય નિમિત્તોને મેળવે, તો પણ સમ્યગદર્શનને પામી શકતો નથી.
દર્શનમોહનીય કર્મને લોપશમ થવામાં જ્ઞાન એ સહકારી કારણ છે, પરંતુ તે જ્ઞાનનો વિસ્તાર કેટલો હોવો જોઈએ એનો નિયમ નથી. નિયમ માત્ર હિતકારિતા'ની પિછાણનો છે. એ પિછાણ કરાવનાર જ્ઞાન ઉપકારી છે અને એ વિપર્યા-થમ કરાવનાર જ્ઞાન
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
બૈરાગ્ય
તેટલુ જ અપકારી છે.
એ કારણે સયગ્દર્શનના વિષયમાં માત્ર જ્ઞાનને જ પ્રધાનતા આપી, અલ્પજ્ઞાનીમાં સમ્યગ્દČન ન સંભવે, એવે નિણ ય કરનાર સાચા નિર્ણયક નથી.
૨૦૩
અધિક યા અલ્પ પણ શ્રી જિનવચન પ્રત્યેની રૂચિમાં સહાય કરનારૂ જ્ઞાન એ આદેય છે. એ સિવાયનું' જ્ઞાન આદૅય નથી. પરંતુ ત્યાજય છે.
આટલી વાત સમજાયા પછી એ સમજવું મુશ્કેલ નથી કે, ઘેાડા પણ સભ્યજ્ઞાનપૂર્વક થએલ બૈરાગ્ય સાચા હાઈ શકે છે અને ધણા પણ મિથ્યાજ્ઞાનથી ઉદ્ભવેલે બૈરાગ્ય સાચા હાઇ શકતાં નથી.
શ્રી જિનવચનાનુસાર જ્ઞાન, એ સભ્યજ્ઞાન છે. અને એથી વિપરિત મિથ્યાજ્ઞાન છે. અહીં સજ્ઞાન એટલે પદ્મા ને સાચા અવમેધ કરાવનાર જ્ઞાન અને મિથ્યાજ્ઞાન એટલે પઢા ના સ્વરૂપથી વિપરિત પ્રતિપત્તિ-શ્રદ્ધા કરાવનાર એપ.
શ્રી જિનવચન સંસારને! જે મેધ કરાવે છે, તે યથાથ છે. જ્યારે ઈતરનાં વને સમારને વિપરિત સ્વરૂપમાં રજૂ કરે છે. સસારને તેના યથાર્થ સ્ત્રરૂપમાં સમજ્યા વિના, તેના તરફ જાગેલે બૈરાગ્ય વાસ્તવિક કેડિટને હાઇ શકતા નથી. એવે બૈરાગ્ય લાંમા વખત ટકી શકે એ બનવુ' સવિત નથી અને કદાચ ટકે તે પણ તે સર્વથા નિંભ હાય, એ તે કદી પણ
ય
નથી.
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯
અમાપ ઉપારડ, શ્રી જિનવચન
સર્વ દુઃખનું મૂળ રાગ કે બૈરાગ્યને પર્યાય શબ્દ છે રાગને અભાવ. અને એ રાગ સંસારી આતમાઓને કોઈ ને કોઈ રીતે વળગેલો હોય જ છે. સંસારી આત્માઓના દુઃખનું મૂળ પણ તે રાગ જ છે, કારણ કે જ્યાં રાગ હોય છે, ત્યાં તેથી વિરુદ્ધ વસ્તુ ઉપર દ્વેષ બેઠેલો જ હોય છે, અને રાગદ્વેષ જ્યાં બેઠા હોય છે, ત્યાં ભય, શેક અરતિ આદિ ન હોય એમ બનતું જ નથી.
ભય, શેક, અરતિ આદિ મનોવિકારની આધીનતા એ જ દુઃખ છે, એ કારણે દુઃખથી મુક્તિ મેળવવાના અથી આત્માઓએ “રાગથી મુકિત મેળવ્યા સિવાય બીજે ઉપાય જ નથી. એ રાગથી મુક્તિ થવી વૈરાગ્યને આધીન છે અને વૈરાગ્ય સંસારનાં યથાર્થ દવરૂપનાં જ્ઞાન ઉપર આધાર રાખે છે.
સંસારને તેના યથાર્થ સ્વરૂપમાં સમજાવનાર શ્રી જિનવચન સિવાય બીજું કોઈ નથી. એ કારણે વૈરાગ્યના
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાપ ઉપકારક શ્રી જિનવચન
૨૦૫
માર્ગમાં શ્રી જિનચનની ઉપયોગિતા સૌથી અધિક છે, એ સ્વતઃસિદ્ધ થાય છે.
એક ક્રિયાની પણ આવશ્યકતા *
એ શ્રી જિનવચનની પણ ભાવરહિત પ્રાપ્તિ નિરર્થક છે. ભાવરહિત અને ભાવસહિત જ્ઞાન વચ્ચે સૂર્ય અને આગીઆ જેટલું અંતર છે.
આગીઆનો પ્રકાશ અકિંચિકર છે અને સૂર્યને પ્રકાશ કાર્યસાધક છે. તેમ ભાવસહિત જ્ઞાન એ જ વૈરાગ્યના કાર્યમાં કાર્યનું સાધક છે.
ભાવરહિત જ્ઞાન શ્રી જિનવચનાનુસારી હોવા છતાં પણ સમ્યજ્ઞાનની કટિને પ્રાપ્ત કરી શકતું નથી, શ્રી જિનવચનાનુસારી જ્ઞાન પણ અભવ્ય યા દુર્ભને વિપુલ પ્રમાણમાં પ્રાપ્ત થઈ શકે છે; કિન્ત તે સઘળું ભાવશૂન્ય હેવાથી નિભ બૈરાગ્યનું સાધન બની શકતું નથી.
નિભ શૈરાગ્યનું સાધક જ્ઞાન જેમ શ્રી જિનવચનને અનુસરનારૂં હોવું જોઈએ, તેમ તે હૃદયની. રૂચિ, ભાવ યા શ્રદ્ધાપૂર્વકનું હોવું જોઈએ, હૃદયની રુચિ એ મુખ્ય ચીજ છે અને તે ફકત જ્ઞાન દ્વારા લભ્ય નથી. એમાં હિતકારિતાદિના જ્ઞાનની આવશ્યકતા છે. અને તેથી પણ અધિક વિનય, ભકિત, આદર આદિ બાહ્ય ક્રિયાની પણ આવશ્યકતા છે.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનેા આદેશ
કોઈપણ પદાર્થો પ્રત્યે પ્રેમ ઉત્પન્ન કરવા માટે એકલુ જ્ઞાન કારગત થઇ શકતુ નથી, પરંતુ જ્ઞાન સાથે ક્રિયાની પણ સપૂર્ણ આવશ્યકતા છે.
૨૦૬
* જ્ઞાન એટલે માનસિકક્રિયા
જ્ઞાન એ જેમ પ્રેમે!ત્પાદક છે, તેમ ક્રિયા એ પણ પ્રેમાત્પાદક છે.
‘જ્ઞાન એ પ્રેમેાત્પાદક છે, પરંતુ ક્રિયા પ્રેમાત્માદક નથી, એમ કહેવુ એ ભૂલ ભરેલુ છે. જ્ઞાનાભ્યાસ માત્રથી સમ્યગજ્ઞદશ નની પ્રાપ્તિ અને સ્થિરતા આદિની આશા રાખનાર જરૂર નાસીપાસ થાય છે. જ્ઞાનાભ્યાસ એ જેમ સહાયક છે, તેમ વિનયા.ક્રિયા પણ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ આદિમાં અપૂર્વ સહાયક છે. અલ્કે જે વિશેષતા ક્રિયામાં છે, તે જ્ઞાનમાં પ્રાપ્ત થવી અશકય છે.
જ્ઞાન એ માનસિક ક્રિયા છે, જ્યારે ક્રિયા એ શારીરિક અને વાચિક (ક્રયા છે.શરૂઆતનાં અભ્યાસી પુરુષાને માટે કેવળ માનિસક ક્રિયા ઉપર ભાર દઈ દેવા એ તેને આગળ વધારવા માટે નથી, કિન્તુ પાછળ માટે છે.
પાડવા
અતિશય ચાંચળ મનને વશ કરવા માટે કેવળ માનસિક ક્રિયા કામ આવી શકતી નથી. સાધના વિના જેમ સાધ્યની સિદ્ધિ નથી, તેમ શારિરીક અને વાચિક ક્રિયાને પણ ચેગ્ય માર્ગે જોડયા વિના મન સ્વાયત્ત
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાપ ઉપકારક શ્રી જિનવચન
બનતુ નથી. એટલું જ નહિ પણ અયેાગ્ય માર્ગે પ્રવતેલા વચન અને કાયાવાળાની માનિસક ક્રિયા પણ એળે ાય છે.
૨૦૭
* ક્રિયા વિનાના જ્ઞાનની રક દશા
તપેલા લેાખંડના તવા ઉપર પડેલાં પાણીનાં બિંદુએની જેટલી સ્થિતિ છે, તેટલી જ થિતિ અયેાગ્ય માર્ગે વપરાઇ રહેલાં વચન અને કાયા ઉપરનાં જ્ઞાનનાં બિંદુએની છે, એ તરત જ સુકાઈ જાય છે. અર્થાત એનુ કા કર્યા પહેલાં જ એની હયાતિ નાશ પામે છે.
જે માનસિક ક્રિયાના શારીરિક કે વાચિકક્રિયા પર અંકુશ નથી આવ્યે તે માનસિકક્રિયાની હાલત રકછે. એ ક:રણે શરીર અને વચનને પણ કેળવવાં એ તેટલું જ જરૂરી અને છે.
સારી રીતે કેળવાએલાં અને ચેગ્ય માર્ગે પ્રવતે લાં શરીર અને વચન ઉપર જ્ઞાનની અસર બહુ સુંદર અને દીર્ઘકાળ સુધી ટકી શકે તેવી પડે છે. તેથી જ્ઞાનની મુખ્યતાના ઓઠા નીચે સમ્યક્ત્વ અને બૈરાગ્યની પાષક સદ્ધિયાઓને જરા ગણુ પણ અવગણી શકાય તેમ નથી.
* જ્ઞાન છતાં શ્રદ્ધાના અભાવ
શ્રી વીતરાગ પરમાત્માને વન, પૂજન, નમસ્કાર્ફ અદ્વિ ક્રિયાએ અદ્ભુત રીતે વૈરાગ્યને પેષે છે અને
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદશ
સમ્યત્વને દઢ કરે છે. ગુરૂવદનાઢિ ક્રિયાએ તે સાધર્મિક ભક્તિ આદિ કાર્ય પણ સમક્તિની દૃઢતા અને વૈરાગ્યની પુષ્ટિ માટે તેટલાં જ જરૂરી છે.
૨૦૮
એજ કારણે શ્રી જિનશાસનમાં ત્રિકાળ જિનપૂજા, નિયમિતગુરુવંદન, ઉભયકાળ આવશ્યક નિરંતર સદ્ગુરૂમુખે શ્રી જિનવચન-શ્રવણ, સામાયિક, પૌષધ, સુપાત્રદાન આઢિ કબ્યા વિહિત કરેલાં છે.
જ્ઞાન હજુપણ જોવામાં આવે છે, કિન્તુ એ તારક ક્રિયાએના અભાવે જ આજે શ્રષાના લગભગ વિનાશ થતા દેખાય છે.
જો સાન એજ સમ્યકૃત્વની દૃઢતાના માત્ર એક જ ઉપાય હેાત, તે। શ્રદ્ધાવાન કરતાં પણ અધિક જ્ઞાનને ધારણ કરનાર, દેવ અને ગુરુનાં સ્વરૂપે નુ લખાણથી વિવેચન કરી શકનાર, તથા વૈરાગ્યના પ્રાણભૂત અનિત્યાદિ બાર ભાવનાઓ, તથા સસ્યત્વના પ્રાણભૂત મૈગ્યાદિ ચાર ભાવનાએ ઉપર પાના ભરી ભરીને વિવેચન કરી શકનાર પણ શ્રદ્ધાન્ય દેખાય છે, તે કેવી રીતે શકય બને ?
* શ્રદ્દાહીન જ્ઞાનીઓના અનથ
ક્રિયા પ્રત્યે અનાદરભાવને પામેલા જ્ઞાનીએ આજે પેાતાની જ શ્રદ્ધા ગુમાવી ખેડા છે એમ નથી. પરંતુ તેઓ તેા ખીજાની શ્રદ્ધાના મૂળમાં પણ તેવેા જ પ્રહાર
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાપ ઉપકારક શ્રી જિનવચન
૨૦૯
કરતા નજરે પડે છે. એવા “સુદેવ સુગુરૂ અને ધર્મ એ જગતમાં સારભૂત છે,” એમ સિદ્ધ કર્યા પછી પણ કુદેવ, કુગુરૂ અને કુધર્મનું બહુમાન કરવા ગર્ભિત રીતે સૂચવે છે. એવાઓને કુદેવ, કુગુરુ અને કુધર્મની આશાતનાને જેટલે ભય લાગે છે, તેટલે ભય સુદેવ, સુગુરૂ અને સુધર્મની આશાતનાને રહ્યો નથી.
આંશિક સત્યને સંપૂર્ણ સત્ય માની લઈ, ઊભા થએલાં એકાંત દર્શનમાં તેઓ સત્યને જેટલે પક્ષપાત જોઈ શકે છે, તેટલે સત્યનો પક્ષપાત સંપૂર્ણ સત્ય જ સત્ય તરીકે સ્વીકારવાનો ઉપદેશ કરનાર આગમોમાં જોઈ શક્તા નથી.
અસત્ય વાતને ઘણું અસત્ય તરીકે જાહેર કરવામાં, તેઓને કેમવાદનું પિષણ દેખાય છે, અને સત્યનું છે ચોક ખંડન કરનાર પણ ક્ષમાશીલ છે, એ તેમને ભાસ થાય છે.
અનુપક્ષીય દોષપાત્ર એવા પણ પરની ટકામાં પાપ દેખનારા અને સર્વમાં ગુણ જ જોવાની વાતો કરનારા તેઓ, પિતાની રૂચિથી પ્રતિકૂળ ગુણવાનની પણ નિંદા કરવાની એકેય તકને જતી કરતા નથી.
હિંસાને પાપ માનનારા અને રાજ્યદ્વારી ક્ષેત્રમાં પણ અહિંસાની હિમાયત કરનારા તેઓ, જીવનપર્યત અહિં. સાવ્રતને આચરનારા સ્વગુરુઓની સાચી યા ખાટી નિંદા કરવામાં અભિમાન લે છે.
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૦
આસ્તિકતાને આદર્શ
શસ્ત્રસજ રાજ્ય સામે નિર્બળાના પ્રાણ લૂંટાવી દેવાની વાતો કરનારા તેમને અસત્ય-ઝનૂન ફેલાવનારા નથી લાગતા, કિન્તુ શ્રી જિનમતના સાચા અને વિશ્વોપકારક સિદ્ધાંતના સંરક્ષણાર્થે સર્વસ્વ સમર્પિત કરી દેવાને ઉપદેશ દેનારા તેમને ધર્મઝનૂન ફેલાવનારા લાગે છે...
શ્રી જિનમત પ્રકાશિત ભૌલિક વાતમાં કે દેવ, નારકી આદિનાં વર્ણનામાં સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા રાખવામાં તેમને જેટલી અંધશ્રદ્ધાની ગંધ આવે છે, તેટલી અંધશ્રદ્ધાની ગંધ વર્તમાનની અપૂર્ણ વૈજ્ઞાનિક શોધને આપ્તવચનરૂપ ક૯૫વામાં આવતી નથી.
શ્રાવક- કુળના અહિંસક અચારે અને રાત્રિજન, અભ-ભક્ષણદિના ત્યાં તેઓને જેટલા પસંદ નથી આવતા, તે કરતાં તેઓની અનેકગણી અધિક પસંદગી, રાજ્યસત્તાને મહાત કરવા માટે અને ઐહિક લેકના સ્વાર્થોની રક્ષા માટે ઉપજાવી કાઢેલી કહેવાતી અહિંસક પદ્ધતિમાં સમાએલા ત્યાગ ઉપર ઉતરે છે.
“અહિંસા, સંયમ અને તપ એ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે, અને સર્વ ધર્મનું પરમ રહસ્ય છે એવી વારે ક્ય પછી, જે અહિંસામાં સંયમ અને તપ ઉભયને વિનાશ છે, એવી અહિંસા પણ પરમ ધર્મ છે, એમ કહેતાં તેઓ મુદ્દલ અચકાતા નથી.
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાપ ઉપકારક શ્રી જિનવચન
૨૧૧
આ બધાને સમ્યકક્રિયા વિનાના આદરશૂન્ય જ્ઞાનના માત્ર વિલાસ સિવાય બીજું શું કહી શકાય?
અહીં પ્રશ્ન આદરને છે. લેવકલાજ કે કુળમર્યાદાથી થતી ક્રિયાના નથી. જે આદર અને અંતરંગ પ્રેસ સમ્યફ વાષક સક્રિયાઓ પ્રત્યે જોઈએ, તે નાશ પામવાથી જ અને તેને નાશ પામવામાં અભિમાન લેવાથી જ આ સ્થિતિ ઊભી થઈ છે, એમ કહેવામાં જરા પણ હું નથી.
અનીતિ આદિ નાનાં પાપને ય ભયંકર માનવાનું કહેનારાઓ, મજથી અને વિલાસથી મિથ્યાત્વસેવનાં લીન બને, એમાં અભિમાન ધારણ કરે અને તેમાં પોતાના જ્ઞાનની સફળતા સમજે, એ જ્ઞાનીઓને મન અતિશય કરુણાને વિષય છે.
મિથ્યાત્વ એ મહાપાપ છે. બીજા સત્તર પપેથી પણ તે ચઢિયાતું છે અને અનંત જન્મ-મરણની પરંપરાને વધારનારું છે, એમ સમજયા અને સમજાથા પછી, વાત-વાતચાં એ પાપના સેવનમાં રસ લેવાય, તેના જે દેખીતે અંધાપે બીજો એક પણ ન હૈ શકે. તેવા જનેએ પશમની મંદતા કે ધર્મચિન મંદવાને કારણે આવશ્યકાદિ ક્રિયાઓમાં દેષ આચરનાશઓને જેટલા દેવ પાત્ર ગયા છે, તેટલા દેષ પાત્ર વિદ્વાન ગણાતા સ્વછન્દી જનોને નથી ગયા, એ સમ્યકત્વનું
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
આસ્તિકતાને આદર્શ
ફળ છે કે મિથ્યાત્વનું, એને નિર્ણય શાંત ચિત્તે તેઓ જ કરે તો વધારે સારું.
આ જ કારણે શ્રદ્ધાડીન જ્ઞાનીઓ દ્વારા મચાવવામાં આવતા અનર્થોના પણ જ્ઞાતા-જ્ઞાનીઓનું એ કહેવું છે કે બૈરાગ્યના માર્ગમાં કેવળ જ્ઞાનનું પ્રાબલ્ય નથી, કિન્તુ શ્રધ્ધા સહિત જ્ઞાનનું જ પ્રાબલ્ય છે,
શ્રદ્ધહીન જ્ઞાની બનીને પણ કેવળ અનર્થો ઉપદ્ર મચાવતા રહે છે, જ્યારે વિશેષ જ્ઞાનથી રહિત એવે પણ શ્રદ્ધાળુ કેઈને પણ ઉપદ્રવરૂપ બન્યા સિવાય પિતાના ક્ષયોપશમ મુજબ આરાધનાના માર્ગ તરફ જ જીવનપર્યત મૂક્યો રહે છે. એ શ્રદ્ધા સક્રિયાથી સંપ્રાપ્ય છે તેથી શ્રી જિનપ્રરૂપિત સક્રિયાઓ પ્રત્યે આદર, એ શૈરાગ્યના માર્ગમાં મુખ્ય વસ્તુ છે. ક્રિયા કરનારનું પણ જીવન સુંદર કેમ ન હોય?
અહી એક પ્રશ્ન ઊભું થવાને જરૂર અવકાશ છે કે, “સકિયાઓને નિરંતર આચરનારાઓ, તથા સુદેવ અને સુગુરની ભક્તિ કરવામાં આગેવાની લેનારાઓ, તથા જીવનપર્યત ધર્મક્રિયાઓમાં રત રહેનારાઓના જીવનમાં પણ ધ્યેયશૂન્યતા, આદરશૂન્યતા કે વિપરિત ચેષ્ટાએ તેટલી જ અનુભવાય છે, તો પછી એ નિયમ કયાં રહ્યો કે, શ્રી વીતરાગદેવ, શ્રી નિગ્રન્થ ગુરુઓ અને
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાપ ઉપકારક શ્રી જિનવચન
૨૧૩
તેઓએ બતાવેલાં અનુષ્ઠાનોને આચરનારાઓ તે પિતાના જીવનને ઉત્તમ બનાવી જ શકે છે
આ પ્રશ્નનને ઉત્તર તદન સ્પષ્ટ છે, કે, જીવનપર્યત શ્રી વીતરાગદેવની પૂજા, શ્રી નિગ્રંથ ગુરુ-: એની ભક્તિ અને શ્રી જિનશાસનની પ્રભાવનાનાં કાર્યોમાં રત રહેનારા પણ પિતાના જીવનને સુંદર ન બનાવી શતા હોય, તો તે દોષ તેમનો પિતાને છે, નહિ કે તે ધમનુષ્ઠાનને. અગર જે તે આત્માઓના જીવનમાં ધમનુષ્ઠાનેનું આચરણ પણ ન હોત, તે તેઓ આજે જેટલા સારા દેખાય છે, તેટલા પણ સારા રહી શક્યા હોત કે કેમ એ એક સવાલ છે.
તેઓને વધુ પાપી થતાં અટકાવનાર એ ધમનુષ્ઠાને જ છે. તેમાં પ્રવેશેલી દાંભિક વૃત્તિ, જડતા, આગળ વધવાના ઉત્સાહને અભાવ ગતાનુગતિકતા, સ્વાર્થ સાધવાની જ એક વૃત્તિ વગેરે દેશોએ તેમની વિષક્રિયાઓ અને સમષ્ઠિમ-ક્રિયાઓનાં ફળ છે. શ્રી જૈનશાસને એ ક્રિયાઓને કદાપિ વિહિત કોટિની ગણેલી નથી.
અયોગ્ય નીતિ જ અવિહિત રીતે ધર્મક્રિયા આચરનારાઓના દેવને ટોપલે, વિહિત રીતે ક્રિયા આચરવાને ઉપદેશ આપનારાઓ ઉપર ઓઢાડી દેવા પ્રયાસ કરો, એ સર્વથા
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
અસ્તિકતાને આદર્શ
ન્યાયવિરુદ્ધ છે.
ક્રિયા પ્રત્યે આદર ગુમાવી બેઠેલા કહેવાતા ભણેલાઓએ આ પ્રકારની નીતિ અપનાવવી એ તેમના ભણતર માટે ભારૂપ નથી. આવી નવી નીતિ અંગીકાર કરવાને બદલે, શરૂથી જ જે તેઓએ સક્રિયામાં પ્રવેશતી અવધિને જ માત્ર સામનો કર્યો હત, શુદ્ધ વિધિપૂર્વક થતી ક્રિયાઓને હાર્દિક રીતે વખાણી હેત અને જગતમાં તેને જ મહિમા ગાય હેત, તો વિપરિત રીતે અનુષ્ઠાન કરનારાઓની કે તેઓની આટલી કડી દશા થાત નહિ. * નિંદા ન કરે. પણ આચરી બતાવે મૂક
શ્રી જિનષિત લેકોત્તર અરુણાને, શ્રદ્ધા તેમજ વૈરાગ્યને પિક છે. એને અનુભવ આજે ન થતો હોય, તે તેને દેશ વિપરિત ઇરાદે કે અન્ય વિધિના આસેવનપૂર્વક અનુષ્ઠાને આચરનારાઓને છે અને તેથી પણ વધુ દેશ એ અવિધિના નાશને માર્ગ છેડી દઈ અનુષ્ઠાનેને જ નિંદી, છેડી દેનારા કે છોડી દેવાને ઉપદેશ આપનારાઓને છે.
એ બંને માર્ગ ત્યાજ્ય છે. તેવા અયોગ્ય માર્ગોને હજુ પણ ત્યાગ કરી દેવામાં આવે, તે તેવા આત્માઓને લોકોત્તર અનુષ્ઠાનના મહિમાને સ્વયં સાક્ષાત્કાર થયા સિવાય રહે નહિ અથવા શુદ્ધ વિધિપૂર્વક લકત્તર અનુ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાપ ઉપકારક શ્રી જિનવચન
ખાને આચરવા તે કેટલું કિઠન છે તેને પશુ આવ્યા સિવાય રહે નહિ.
૨૧૫
પ્યાલ
અવિધિથી ઉભય-કાળ આવશ્યક કરનારની ટીકા કરનારાએ, એક વખત એવી પંતિને ત્યાગ કરી દઈ સ્વય' તે ક્રિયા ચરવા પ્રયાસ કરે, તેા પેાતે જે વસ્તુની ટીકા કરે છે તે વસ્તુને એકદમ ત્યાગ થઈ જવા તે કેટલુ કઠિન છે. તેનુ છે. તેનુ ભાન થઈ શકે. એ રીતે (અવિધિપૂર્વક) પણ ટેક સહિત જીવનના અંત સુધી તે ક્રિયાઓ પેાતાનાથી થવી શક્રય છે કે કેમ તેનેા અંદાજ આવી જશે અને પછી તે ભ્રમ ભાંગી જશે, નિરતરના ધર્માનુષ્ઠાન કરનારાએ ઈરાપૂર્વક વિધિનુ સેવન કરે છે' અને સમજાઈ જશે કે, લેાકેાત્તર અનુષ્ઠાનની આરાધના વખતે કેઇ પણ વ્યકિત ઉ૫૨ માહુરાત્વની ધાડ ચેામેથી આવી પડે છે.
શ્રદ્ધાળુઓને એ પ્રશ્ન છે કે, પેાતાને મળેલા, ગણેલા અને સુશિક્ષિત માનનારાએ શા માટે વિધિપૂર્વક
ધર્માચરણ નથી. કરી બતાવતા ?
જ્યાં સુધી પેતે તે ઉત્તમ અનુષ્કાને આચરવાને પ્રયાસ નથી કરતાં, ત્યાં સુધી તેઓને અનુષ્ઠાને અાચરનારાઓની ટીકા યા નિદ્વા કરવાના હક્ક ન્યાયની ષ્ટિએ પ્રાપ્ત થઈ શક્તા નથી. એ મને આચરનારાએની મુશ્કેલીઓને યથા ખ્યાલ કર્યા સિવાય જ, તેના ઉપર મનફાવતા અભિપ્રાયાને વરસાદ વરસાવવે તે સ્વ-પર ઉભયની શ્રદ્ધા નષ્ટ કરવાનુ પગલુ' છે.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદશ
અવ” આ નીતિના કારણે જ આજે લેકેત્તર ધર્મ અને તેનાં અનુષ્ઠાને નિદ્વાય છે. અન્યથા એ ધમ અને તેના આચરનારાઓમાં કહેવાય છે, તેવુ નિંદ્રા કરવા જેવુ કાઈ પણ તત્ત્વ અસ્તિત્વ ધરાવતું નથી. વિધિરાણ અને અવિધિ
૨૧૬
*
અવિધિથી આચરનારાએ પણ સઘળા ઈરાદાપૂર્વક અવિવિધ આચરે છે, એમ કહેવું એ સર્વથા ખેાટુ' છે.
અનાદિ ભવભ્રમણમાં આ ક્રિયાઓને અભ્યાસ કેટલેા ? તેમાં પણ વિધિયુકત અભ્યાસ કેટલે ? વિધિયુકત કરવાની ધાણા રાખ્યા પછી પણ, અવિધિથી થનારી ક્રિયા કેટલી અને વિધિથી થનારી ક્રિયા કેટલી ? એ બધી વાતે છુ વિચારવા જેવી નથી?
·
આ વાત ઉપર ગંભીરપણે વિચાર કરવામાં આવે, તેા અમારૂં એમ માનવુ છે કે, વત માન જગતમાં શ્રી જિનેાકત અનુષ્ઠાને અને તેને આચરનાએને ડંકા વાગે, એ અનુષ્કાનેાની પસંદગી અને આચરણા કાઈ સામાન્ય પુરુષાએ કરેલી નથી, પણ જગતની સર્વશ્રેષ્ઠ વ્યકિતએએ તેને આચર્યા પણ છે,
આજે જરૂર છે અવિધિના ત્યાગની અને વિધિયુકત અનુષ્ઠાનના અભ્યાસની. અભ્યાસકળામાં પણ એ અનુષ્ઠાને અવિધિના ત્યાગવાળાં બની જવાનાં છે, એમ માનવું એ વ્યાજબી નથી.
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમાપ ઉપકારક શ્રી જિનવચન
૨૧૭
વિધિને રસ અને રાગ ( શ્રદ્ધા ) અવધિના દોષને દૂર કરી દઇને અનુષ્ઠાનાને દીપાવનારા અને છે. પરંતુ આજે ટીકાખેારેશને વિધિયુક્ત અનુષ્ઠાને આચરવાં પણ નથી, શુદ્ધ વિધિ પ્રત્યે રાગ પણ દર્શાવવેા નથી અને ઉત્તમ આત્માએની અભ્યાસકાળની અવિધિની પણ પેટ ભરીને નિંદા કરી લેવી છે.
આવા કાળમાં, પાંચમા આરાના અંત સુધી શ્રી તીથ કર પરમાત્માનું શાસન અવિચળ રહેવાનું ન હોત, તેા આટલેા પણ વિધિરાણયુકત ધર્માનુષ્ઠાનના આદર જોવામાં આવત નહિ.
વિધિના રામયુકત ચિત્તથી, અવિધિપૂર્વક પણ થતું લેાકેાત્તર અનુષ્ઠાનેાનું આરાધન, આજે પણ આરાધક આત્માઓને અચિન્હ લાભ કરી રહ્યું છે. પરંતુ તેનુ અનુમેાદન કરનાર વ`થાડા છે અને તેવી ઉત્તમ ક્રિયાએને પણ હલકી પાડવાના પ્રયાસ કરનાર વર્ગ મેટા છે. વધુમાં તે વર્ગોમાં પાપના ભય પણુ ઘટયા છે, ત્યારે સારી પણ વસ્તુનુ તેજ અમુક કાળ સુધી ઢંકાઈ જાય તેમાં બહુ નવાઈ પામવા જેવું નથી.
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
સજ્ઞનાં વચને સંદેહથી પર છે
www.
* શ્રદ્ધળુને મળતા સજ્ઞના જ્ઞાનના લાભ * સક્રિયાએ ઉપર આટલે વિચાર એટલા માટે કરવે પડયે કે તે શ્રદ્ધાનુ... એક અંગ છે અને શ્રદ્ધા, બૈરાગ્યને નિળ બનાવવામાં મુખ્ય ભાગ ભજવે છે.
નિર્મૂળ વૈરાગ્ય એ જ્ઞાનનુ ફળ છે, પણ તે જ્ઞાન શ્રદ્ધાપૂવ કનુ' હાવુ જોઇએ. છદ્મસ્થનું જ્ઞાન હમેશાં અપૂર્ણ જ રહેવાનુ છે, પરંતુ શ્રદ્ધા તે અપૂર્ણ જ્ઞાનને સંપૂર્ણ જ્ઞાન બનાવવાની તાકાત ધરાવે છે.
જે બૈરાગ્ય અને તેનુ' ફળ-યાવત્ ચૌદપુનું જ્ઞાન ધરાવનાર ગીતા' મુનિપુ’ગવા પ્રાપ્ત કરી શકે છે, તેજ બૈરાગ્ય અને તેનું ફળ એ ગીતાર્થીની નિશ્રાએ જીવન વીતાવનાર તેમના વિનીત શિષ્ય પણ પ્રાપ્ત કરી શકે છે. તેમાં તેએની ગુરૂએનાં વચના પ્રત્યેની શ્રદ્ધા એજ મુખ્ય કારણ છે.
શ્રી જિનવચન પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધરાવનાર શ્રદ્ધાળુ, એ શ્રી જિનેશ્વરદેવની જેમ સજ્ઞ નથી ખની જતા, તે પણ સર્વજ્ઞના સઘળા જ્ઞાનના લાભ તે જરૂર ઉઠાવી શકે છે.
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વજ્ઞનાં વચને સંદેહથી પર છે
૨૧૯
પિતા પ્રત્યે શ્રદ્ધાળુ બાળક પિતા સમાન નથી બની શકતા, તે પણ પિતાની જેમ પિતાનું જીવન નિર્વિધનપણે અવશ્ય પસાર કરી શકે છે.
શ્રદ્ધા, એ અપૂર્વ ચીજ છે. શ્રધ્ધાળુ આત્મા જેના પર શ્રધ્ધા ધરાવે છે, તેમાં ( શ્રધ્ધાના પાત્રમાં) જે કાંઈ સામર્થ્ય હોય છે, તે સામર્થ્યને લાભ પિતાની શ્રધ્ધાના બળે પિતે પણ મેળવી શકે છે,
શ્રી જિનવચન પ્રતિ નિઃશંક શ્રધ્ધા ધરાવનાર આત્મા, શ્રી જિનના સઘળા જ્ઞાનને ઉપગ કરી શકે છે, એમ કહેવું એ એક દષ્ટિએ તદ્દન વ્યાજબી છે.
તમેવ સર્વ નિH વિહિં વરૂ૪ ” સર્વજ્ઞ શ્રી જિનેશ્વરદેવના વચનમાં આ પ્રકારની નિઃશંક શ્રધ્ધા, એ અલ્પજ્ઞ આત્માની ઉંનતિનું બીજ છે. એ બીજ જે કઈ આત્મામાં રે પાઈ જાય છે, એ આત્મા કાળક્રમે સર્વજ્ઞ સમાન બન્યા સિવાય રહેતું નથી.
માનસશાસ્ત્રના અભ્યાસી આત્માઓએ આ બાબત ખાસ વિચારવા જેવી છે. અને તે જે યથાર્થ માલૂમ પડે, તે મનસ્વી તરંગને ત્યાગ કરી દઈ, શ્રી જિન વચન પ્રત્યે શંકાના લેશ વિનાની શ્રધ્ધાવાળા બની જવું જોઈએ અને લેકે તેવા શ્રદ્ધાવાળા બને એ માટે તનતેડ પ્રયાસ કરવા જોઇએ.
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
આસ્તિકતાના આદેશ
શ્રી જિનવચન *
શ્રી જિનવચન પ્રત્યે જનતાને જેણે શંકા વિનાની બનાવવી હશે, તેણે અતીન્દ્રિયજ્ઞાનીઓના વમાન વિરહકાળમાં આધારભૂત, પ્રામાણિક પુરુષાની પરંપરામાં ઉતરી આવેલા સત્ય શ્રી જિનવચન તરફ પેાતાની કે ૫૨ની જરા જેટલી પણ અરૂચિ ન ફેલાય, તે માટે પેાતાની જખાન અને કલમ અથવા મન, વચન અને કાયા ઉપર અંકુશ સ્થાપી દેવા પડશે.
પેાતાનાં વકતવ્યેા અને લખાણેાથી સંસાર-સાગરમાં દીપક સમાન અને ભવાટવીમાં ભેમીઆ સમાન દુર્ભૂભ એવુ શ્રી જિનવચન, નિબિડ અંધકારમય રાત્રિ સમાન આ કાળમાં ન નિંદાઈ જાય તેની પૂરેપૂરી કાળજી રાખવી જ પડશે.
આચાર્ય ભગવાનનાં વચના અને આપણી અલ્પ મતિ
શ્રી જિનવચનમાં આજે પણ અનેક વિવાદ છે, માટે આપણે તે। ‘સહુને માન્ય હોય તેટલું જ સાચું માનવું. આકી બધું મતાંગ્રહમાંથી જન્મેલુ માનવું.’ એમ ખેલવાથી માતાગ્રહના એ આક્ષેપ પાતા કરતાં કેટલી ઉચ્ચ કેટિના મહાન પુરુષા ઉપર પહેાંચી જાય છે, તેનુ' ભાન રાખતાં પણ શીખવુ` પડશે.
છેવટમાં છેટવ આચાય ભગવાન શ્રી હરિભદ્રસૂરિજી મહારાજા અને છેલ્લામાં છેલ્લા દુઃખમ કાળરૂપી અંધારી ઘેર રાતમાં ચન્દ્રમા તુલ્ય પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રીમદ્ યશેવિજયજી મહારાજાએ પેાતાના અપૂર્વ બુદ્ધિબળે, અપૂ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
સજ્ઞનાં વચને સદેહથી પર છે
૨૨૧
મળે અને અપૂર્વ ચારિત્રખળે શ્રી જિનવચનને જે નિ ય કર્યાં છે, તેની વિરુખ એક અક્ષરનેા ય પ્રલાપ કર્યા સિવાય ચૂપ થઈ જવુ પડશે.
તેમણે શ્રી જિનવચનની સિધ્ધિ માટે આપેલી સઘળી લીલેને ધ્યાનપૂર્વક સાંભળવી પડશે. એ સાંભળ્યા, વાંચ્યા અને વિચાર્યા પછી પણ સદેહે। ન ટળે તે થેાલવું પડશે. તેમના સ ંદેહા દૂર થયા અને તારા ન થયા, તેમાં કારણુ ‘તેમના કરતાં તારામાં બુધ્ધિબળ કે સત્ય શેાધવાની જિજ્ઞાસાવૃત્તિ અધિક છે,’ એમ માનવા પહેલાં, તારા અને તેમના બુધ્ધિખળની કે જિજ્ઞાસાવૃત્તિની તુલના કરશે. તેમનામાં રહેલી સત્ય શેાધક અને સત્ય સ્વીકારવાની વૃત્તિ, અને તારામાં રહેલી તે વૃત્તિએ વચ્ચેનુ અંતર તપાસજે, જેથી તને સાચી સ્થિતિનું ભાન થશે.
એ વિચાર કરવામાં તું અંધશ્રદ્ધાના માર્ગે ઘસડાઈ જાય છે, એવી શકા રખે આણુતા. અંધશ્રધ્ધાના તુ જેટલે વિરાધી છે, તેના કરતાં અનેકગુણા વિરાધી તેઓ હતા. છતાં તેઓ ઉપર તને શ્રદ્ધા ન બેસે. તે તું તારી અલ્પ બુદ્ધિના મદમાં છકીને મિથ્યા ગુમાનનાં શિખર ઉપર આરૂઢ થયા છે કે કેમ ? તેની તપાસ કરજે. એ. તપાસ પણ ન કરી અને કલ્પિત ગુમાનના શિખરે ચઢી ગયા, તે જન્માંતરમાં હાડકાંના ચૂરેચૂરા થઈ જશે. અર્થાત્ એકેન્દ્રિયાદિ બુધ્ધિહીન અવતારામાં અનંતકાળ પત રખડવું પડશે. અમારી ખાત્રી છે કે, આ પ્રકારના વિદ્યુિત અને શિષ્ટ વિચારાનું સેવન તુ અંતઃકરણથી
•
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદશ
કરીશ, તેા જ્ઞાનીએના વિરહકાળમાં આજે પણ તું તાર શ્રધ્ધાને નવપલ્લવિત રાખી શકીશ અને શ્રી જિનવચન પ્રત્યે શ્રદ્ધાળુ અનેલા એવા તને સર્વ સિદ્ધિએની પ્રાપ્તિ થશે, એમાં કાઈપણ જાતનેા સ ંદેહ ધરાવવાને કારણ નથી.
૨૨૨
આચાર્ય ભગવાન શ્રી હરિભદ્રસૂરિશ્વરજી મહારા અને તેમનાં વચનેનુ' અનુમેાદન કરતાં ઉપાધ્યાય ભગવત શ્રી યશેાવિજયજી મહારાજા ફરમાવે છે કે,
શાસ્ત્ર પુરસ્કૃતે તમારૢતરા: પુરસ્કૃત; / पुरस्कृते પુનઽર્િમ-નિયમાસ સિદ્ધયઃ ।। ( IT' શાસ્ત્રને આગળ કરવાથી વીતરાગ આગળ કરાય છે અને વીતરાગને આગળ કર્યાં એટલે સર્વ સિદ્ધિએની સિદ્ધિ નિયમા થાય છે,
અહી શાસ્ત્રનેા અર્થ વીતરાગ પરમાત્માનું વચન છે અને એ વીતરાગ પરમાત્માનું વચન આગળ કરનાર, શ્રી વીતરાગવચન પ્રત્યેની શ્રદ્ધાવાળા છે. એ શ્રદ્ધા એની સર્વ સિદ્ધિએનું ખીજ છે.
શ્રદ્ધાનું આ મહાફળ સમજનારા, એ શ્રદ્ધાને પ્રેષક જેટલી સામગ્રીઓ છે, તે સવ સામગ્રીઓનુ સ પ્રકારે બહુમાન કરે એમાં કશું જ આશ્ચય નથી. એમાંની એક પણ સામગ્રીની અવગણના, એ સાક્ષાત્ શ્રી વીતરાગ પરમાત્માની જ અવગણુના છે.
આ દ્રષ્ટિએ વિચાર કરનાર આત્મા,નિભ ગૈરાગ્યની
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વજ્ઞના વચને સંદેહથી પર છે
૨૨૩
પ્રાપ્તિ, શ્રી જિનવચનની પ્રાપ્તિ સિવાય શક્ય નથી.” એ કથનનું તાત્પર્ય સહેલાઈથી સમજી શકાશે.
* અવિસંવાદી ઉપદેશ અહીં એક શંકા થવાને અવકાશ છે કે, શ્રી જિનેશ્વરદેવ એ સર્વર છે, તેથી તેમના વચનમાં કોઈને પણ શંકા થાય, એ માનવું જ અસ્થાને છે. પરંતુ વર્તમાનમાં શ્રી જિનેશ્વરદેવ વિદ્યમાન નથી, તો તેમના વિરહકાળમાં તેમનું કહેલું વચન કયું? એનો નિશ્ચય નહિ થવાના કારણે કેઈને સંદેહ થાય છે. અર્થાત્ શ્રી જિનવચન પ્રત્યે નિશ્ચળ શ્રધ્ધા શ્રી જિનની વિદ્યમાનતાના કાળમાં જ શક્ય છે તે સિવાયના કાળમાં તો શ્રી જિનેશ્વરદેવના નામે કહેવાતાં કેટલાંક વચને ઉપરને સંદેહ ટળવે એ શકય જ નથી. અને શ્રી જિનભાષિત એક પણ વચન ઉપરને સંદેહ એ સમ્યગૃદશનની પ્રાપ્તિમાં પ્રતિબંધક છે, એવું શાસ્ત્રનું કથન છે. એટલે એ કથન માન્ય કરી લઈએ, તે આજે એક પણ આમા સમ્યગદર્શન ગુણને ધારણ કરવાવાળ નીકળી શકશે નહિ. તે પછી શ્રી જિનેશ્વરદેવની આજ્ઞાનુસાર નિભ વૈરાગ્યાદિ મહા સદ્દગુણેને ધારણ કરનાર તે કયાંથી જ નીકળી શકે ? - આ પ્રશ્ન અધૂરી સમજણમાંથી ઉદ્દભવે છે, એમ સહેજે સમજી શકાશે.
ગીતાર્થ ગુરુઓની ઉપાસના કર્યા સિવાય બની ગએલા પુસ્તકી આ પંડિતોએ આજે આવા અનેક પ્રશ્ન ઊભા
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદ
૨૨૪
કરીને ભદ્રકપરિણામી અને સુખે ધમ સરળ અધ્યવસાયવાળા આત્માના ઉપર ભારે ઉંઝરડા કર્યા છે. તેમજ (શ્રદ્ધાષ્ટ) પણ કર્યા છે
પામી શકે તેવા શ્રધ્ધારૂપી શરીર અનેકને બેહાલ
આવી પરિસ્થિતિમાં ઉપર્યુકત પ્રશ્નનુ` સચાટ સમાધાન અત્યન્ત આવશ્યક બની રહે છે.
શ્રી જિનેશ્વરદેવ એ સા છે, તેથી એમના વચનમાં કાઇને પણ સ ંદેહ થાય એ મનવાજોગ નથી,’ એમ કહેવુ એ ખાટુ છે.
કથન કરનાર સ' છે, કિન્તુ એ કથનને ઝીલનાર સર્વાંગ નથી. ઝીલનાર જ્યાં સુધી અલ્પા છે, ત્યાં સુધી તેના આત્મામાં સદેહાર્દિ ન થાય, એમ માનવું એ ન્યાયવિરુદ્ધ છે.
શિક્ષક સમજેલે છે, તેથી વિદ્યાથી પણ સમજેલે જ હાવા જોઈએ, એના જેવુ એ કથન છે, જે દિવસે વિદ્યાથી પણ સમજેલે બનશે, તે ર્દિવસે તેા વિદ્યાથી અને શિક્ષકમાં કેઈપણ જાતના તફાવત હશે નહિ. તેમ સવા ભગવાન એ યથા વકતા હેાવા છતાં, અયથા જ્ઞાનમાં જ રાચેલા, માચેલા અને આગ્રહી અનેલા આત્માઓ શ્રી સા સ્વામીના વચનને જેમનું તેમ સ‰રહિતપણે ગ્રહણ કરી લે, એમ માનવુ એ કોઈપણ રીતે સંભવિત નથી.
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વેના વચનો સંદેહથી પર છે
૨૨૫ એનો અર્થ એ નથી કે અપગ્ન, એ શ્રી સર્વવચન પ્રત્યે શ્રદ્ધાળુ, બની શકતું જ નથી. અલપઝ આમાં પણ શ્રી સાવચન પ્રત્યે સંદેહ રહિત શ્રધ્ધાળુ બની શકે છે, જે તેને પોતાના અલ્પજ્ઞાનને ઘમંડ હોય તો !
અજ્ઞાનતા એ બૂરી ચીજ છે, પણ એ અજ્ઞાનતા ઉપરને આગ્રહ તેથી પણ ભયંકર બૂરી ચીજ છે. શ્રી સર્વવચન પ્રત્યે શ્રધ્ધાળુ બનવા માટે માત્ર એ આગ્ર હને જ ટાળવા જે છે અને એ આગ્રહને મક્કમપણે પકડી રાખનારાઓની અજ્ઞાનતા કટિ ઉપાયે પણ ટળે તેમ નથી.
અલપા આત્મ પિતાના અલપાનને જ્યારે આગ્રહી બને છે, ત્યારે સાક્ષાત ભગવાન પણ તેના સંશને ટાળવા માટે અસમર્થ બને છે. સરળ હદયના માર્ગોનુસારી આત્માઓ પણ આ વાતને સારી રીતે સમજી શકે તેમ છે. એવાઓમાંના એકે કહ્યું છે કે,
'भज्ञः सुखमाराध्यः सुखतरमाराघ्यो विशेषज्ञः । ज्ञानलवदुविल , ब्रह्माऽपि त नर न रंजयति ।।१॥'
શ્રી જિનાગમમાં પણ આ વસ્તુને ઘણું-ઘણી યુકિતઓ પુરઃસર સમજાવવાના પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યા છે. આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે, “કથન કરનાર સર્વજ્ઞ હેય, તે
પણ શ્રવણ કરનાર જે સ્વમતને આગ્રહી અલ્પા હોય, ૧૫ તો તે શ્રી સર્વવચન ઉપર શ્રદ્ધા કરી શકતું નથી.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૬ ઃ
આસ્તિકતાને આદશ
સાવચન સત્ય છે એવુ હૃદયથી સ્વીકારી શકતા નથી. ચાવત્ નિ:સશય બની શકતે! નથી ! એટલુ જ એટલું જ નહિ, પણ પેતાના મતથી વિરુદ્ધ જતી સર્વેના ભગવાનની વાતાને પણ તે ખાટી માને છે, ખેાટી છે એમ જાહેર કરે છે અને દ્વેષને માર્ચ ખીજાઓને પણ તેમ સમજાવવાના પ્રયાસ કરે છે.
હવે પ્રશ્ન એ બાકી રહે છે કે, શ્રી સર્વજ્ઞ ભગવાનના વિરહકાળમાં શ્રી સાપ્રવચન પ્રત્યે શ્રી સજ્ઞ ભગવાનના વિદ્યમાનકાળ જેટલી સ ંદેહ હિત પ્રતીતિ થઇ શકે કે કેમ ?”
તેના ઉત્તર એ છે કે, થઈ શકે.
શ્રી જિનરાજ અત્યારે વિદ્યમાન નથી, પણ શ્રી જિનરાજનુ વચન તે। વિદ્યામાન છે. શ્રી જિનરાજની વિદ્યમાનતા વખતે પણ શ્રદ્ધા તા તેએશ્રીના વચન દ્વારા જ !રવાની હાય છે. એટલે, તફાવત અવશ્ય રહેવાને કૈ, સાક્ષાત્ શ્રી જિનના સમાગમ વખતે શ્રદ્ધા થવા માટે અતિશયા િસામગ્રીની અનુકૂળતા રહેવાની છે, તે શ્રી જિનના વિરુહકાળમાં નથી જ રહેવાની, એ કારણે નિરા ગ્રહી આત્માઓને પણ શ્રી જિનના વિદ્યમાનકાળ કરતાં વિરહકા,માં શ્રધ્ધાની પ્રાપ્તિ કષ્ટસાધ્ય તે રહેવાની જ છે. પરતુ અહીં પ્રશ્ન દુ:સામ્ગ્રતા-સુસાધ્યતાના નહિં, કિન્તુ પ્રાપ્તિ-અપ્રાપ્તિને છે. શ્રી જિનના વિસ્તુકાળમાં શ્રી જિનવચન પ્રત્યે શ્રદ્ધાની પ્રાપ્તિ દુઃસાધ્ય હાવા છતાં
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વાના વચને સંદેહથી પર છે
૨૨૭
પણ અસંભવિત નથી, એ જ અહીં મુદ્દો છે.
શ્રી જિનના સમાગમકાળમાં અતિશયાદિ સામગ્રી એ શ્રદ્ધા-પ્રાપ્તિમાં વિશેષ નિમિત્ત છે કે જે તે સિવાયના ક્રાળમાં નથી, તો પણ તે અંતિમ કારણ નથી.
શ્રી જિનના વિદ્યમાનકાળમાં શ્રી જિનના સમાન બાહ્ય અતિની અદ્ધિ વિકર્વિવાનું સામર્થ્ય અન્ય માયાવીઓમાં પણ હોય છે. ઈન્દ્રજાળ આદિ દ્વારા તેઓ પણ પિતાને શ્રી જિનના સમાન બનાવી શકે છે. તેથી તેવા પ્રસંગોએ “કેણુ જિન” એ કેવળ બાહ્ય વ્યક્કિ દ્વારા સમજવાનું-કળવાનું મુશ્કેલ થઈ પડે છે, એનો નિર્ણય તે અંતરંગ અતિશયેની પ્રતીતિથી જ થઈ શકે છે.
અંતરંગ અનંત અતિશયમાં કેવળજ્ઞાન એ મુખ્ય અતિશષ્ય છે અને તેને ઓળખવાનું ચિન્હ અવિસંવાદી ઉપદેશ છે. અર્થાત્ શ્રી જિનના સાક્ષાત્કાળમાં પણ શ્રી જિનને ઓળખી, તેઓશ્રી પ્રત્યે નિશ્ચળ શ્રદ્ધાસંપન્ન બનવા માટે, તેઓશ્રીના ઉપદેશ સિવાય અન્ય કોઈ સરળ, સચોટ તેમજ નિદોષ માર્ગ નથી.
એ ઉપદેશ આજે અસ્તિત્વ ધરાવતે નથી, એમ સિદ્ધ કરવા માટે કઈ પ્રમાણ નથી, જ્યારે આરિતત્વ ધરાવે છે, એ સિદ્ધ કરવા માટે સેંકડો પ્રમાણે છે. પ્રમાણુના વિષયમાં તેઓની જ કિંમત છે, જેમાં પ્રમાણ સિદ્ધ વાતને સ્વીકારવા તૈયાર હોય તે સિવાયના પ્રમા
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદશ
૨૮
ણુને માન્ય નહિ કરનારાઓનું કથન પ્રમાણિક જગતમાં સ્વીકાર્યું નથી જ બનતું.
‘અવિસ’વાદી ઉપદેશ એ શ્રી જિનની વિધમાનતાના યા અવિધમાનતાના કાળમાં શ્રી જિનને ઓળખવાનુ અસાધારણ ચિન્હ છે,’ એ નક્કી થયા પછી જેને ઉપદેશ અવિસવાદી સિદ્ધ થાય તેને જ શ્રી જિન તરીકે સ્વીકારવામાં કઈ પણ સજ્જનને વાંધે હેાઈ શકે નહિ.
એકેન્દ્રિયથી માંડીને પ'ચેન્દ્રિય પયતનાં પ્રાણીઓનું નિશ્ચિત વર્ણન એ તેના કથનકારની સર્વજ્ઞતાની સાખિતી માટે પૂરતુ છે. એકેન્દ્રિયમાં પણ નિગેાદનું સ્વરૂપ તથા પૃથ્વીકાયાદિમાં રહેલ અસંખ્યાત થવાનુ વર્ણન સનના શાસન સિવાય ખીજે શેાધ્યું ય જડે તેમ નથી.
રંજીવ છે' એમ બધા કહે છે, પણ તે કેટલા અને કયાં કયાં રહેલા છે, તેનુ' સવિસ્તર વર્ણન, સનશાસન સિવાય અન્યત્ર થયાં છે ?
'ક છે' એમ અધા કહે છે, પણ તે ક કેવાં છે, કયાં રહેલાં છે, કેવી રીતે આત્માને ચાંટે છે તથા ચાંટયા પછી શી-શી સ્થિતિએ થાય છે, તેનુ વૈજ્ઞાનિક વર્ણન શ્રી જિનશાસન સિવાય બીજે કયાં છે ?
મુક્તિ છે’ એમ બધા કહે છે, પણ તે કયાં છે, કેવી છે, કેટલેા કાળ રહેવાવાળી છે અને તેને કેણુ-કાણુ પ્રાપ્ત કરી શકે છે, તેનુ બુદ્ધિમાં ઉતરે તેવું વિવેચન અન્યત્ર કયાં છે?
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વત્તાના વચને સદેહથી પર છે
૨૨૯
જીવ, કર્મ, મુક્તિ આદિ પદાર્થોનું કેઈ પણ જાતને સંદેહ ન રહે તેવું વર્ણન જે શાસ્ત્રોમાં મળી આવે છે, તે શાસ્ત્રોને સર્વપ્રરૂપિત માનતાં જેઓ અચકાય છે, તેઓ મધ્યસ્થ બુધિ ધરાવનારા છે એમ માનવું અને મનાવવું એ ન્યાયેચિત નથી.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
RA ૨૧
www
સર્વોચ્ચ પ્રમાણિક મત
unvivinavi vivers
૨:ગ-દ્વેષરહિતતાનાં પ્રમાણે
શ્રી જિનવરદેવની સર્વજ્ઞ તરીકેની પ્રતીતિ માટે જેમ અનેક સાધના તેમનાં કથન કરેલાં શાસ્ત્રોમાંથી મળે છે, તેમ રાગ-દ્વેષાદ્રિં સપૂર્ણ દાષાથી તેએ રહિત છે, તેની પ્રતીતિ માટે પણ તે જ શાસ્ત્રોમાંથી જોઇએ તેટલાં પ્રમાણેા મળે તેમ છે
શ્રી જિનેશ્વદેવાનાં જીવનચરિત્રો જ તે માટે બસ છે,
લાકાલીક પ્રકાશક કેવળજ્ઞાનના પ્રગટીકરણ માટે તથા સર્વ કર્માંને સમૂળ વિનાશ કરવા માટે જે પ્રકારનુ જીવન જીવવું જાઈએ, તે પ્રકારનું અખંડ જીવન શ્રી જિનેશ્વર ભગવ તે જીવે છે અને કેવળજ્ઞાન તથા મુક્તિઉપાર્જન કરે છે. તેમાં અસત કલ્પનાએ કે અસ'ભર્વિત ઘટનાઓને લેશ મત્રિ સ્થાન નથી.
અસત્ કલ્પનાએ અને અસંભવિત ઘટનાએથી ભરેલાં જીવનચરિત્રા ઉપર વિશ્વાસ ધારણ કરીને આસ્તિકતાનુ અભિમાન રાખનારા ત્માએ પણ; જયારે શ્રી
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
સસરા પ્રમાણિક મત
૨૩૧
જિનેશ્વરદેવેના સુઘટિત ઘટનાઓથી સુઘટિત અને કર્મનાશના અમેઘ ઉપાયોથી ભરપૂર ચરિત્ર ઉપર શ્રદ્ધા ધારણ ન કરે, ત્યારે તે આત્માઓ મહામહ વડે ઘેરાએલા છે એમ જ માનવું પડે.
પણ સમજણવાળે ચીતન્યવાન આત્મા , જે કઈ જગ્યાએ આ પ્રકારનાં સર્વથા અવિરૂદ્ધ અને અર્વિસંવાદી વચનો પ્રાપ્ત થતાં હોય, તે મતની પ્રાપ્તિથી પિતાના આત્માને ધન્ય માન્યા સિવાય રહે નહિ અને બીજા આત્માઓને પણ તેમાં રચિવા તેમજ નિષ્ઠાવાન બનાવવા માટે શક્ય સઘળા પ્રયાસો કરતો જ રહે, તે નિઃસંદેહ છે.
* સુશ્રદ્ધાના ફળસ્વરૂપ * શ્રી જિનમતના પ્રણેતા સર્વેક્ષા અને વીતરાગ છે, એ પ્રતીતિ થઈ ગયા પછી, એમની આજ્ઞાનું ત્રિવિધ પાલન, એ જ એક હિતનો પરમ ઉપાય છે. એવી સન્મતિ અંતરમાં પ્રગટયા સિવાય રહી શક્તી નથી
એ સન્મતિનું નામ સુશ્રદ્ધા છે.
એ સુશ્રદ્ધા જે આત્માઓને પ્રાપ્ત થઈ ગઈ, તે આત્મા ભલે પછી અલ્પાની હે, કે અતિશય રાની હે, તેનું કલ્યાણ હાથવેંતમાં છે.
તે અલપઝાની હશે તે અંતિશય જ્ઞાની બનવા
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
~
આસ્તિકતાના આદેશ
પ્રયત્ન કરશે અને તે એક ભવમાં શકય નહિ હાય તે તેના પ્રત્યે સપૂર્ણ આદરવાન મનશે. તે અતિશય રાની હશે, તે અલ્પજ્ઞાની આત્માને અતિશય ની અનાવવા પ્રયત્ન કરશે અને પેતે સંપૂર્ણ જ્ઞાનીના શરણે રહેશે.
કૈઈ પણ સ્થિતિમાં શ્રી વીતરાગ માર્ગ પ્રત્યે સુદૃઢ શ્રદ્ધા એ ચિંતામણીથી પણ ચઢીઆતી છે. કામધેનુ, કામકુંભ કે કલ્પતરુ પણ તે ફળને આવા સમ નથી, કે જે ફળ શ્રી જિનમત પ્રત્યેની નિશ્ર્ચળ શ્રદ્ધા આપવા સમ છે, શ્રી ર્જિનમત પ્રત્યે અવિચળ શ્રદ્ધાળુ મનેલા માત્માને દેવગતિનાં સુખ દૂર નથી, કિન્તુ મુકિતનાં સુખ પણ તેની હથેળીમાં રમે છે.
એ શ્રષા આ કાળમાં પણ શક્ય છે. સુર્યેાગ્ય પ્રયાત્ના દ્વારા તેની પ્રાપ્તિ, પ્રાપ્ત થએલ તેનું સરક્ષણ અને સ'વન આદિ આ કાળમાં પણ સુર્યેાગ્ય માત્માએ કરી રહ્યા છે, ખીજાઓને કરાવી રહ્યા છે અને અનેકેટને માગની સન્મુખ મનાવી રહ્યા છે.
ઘણાએ એથી વિપરિત કાર્યવાહી પણ કરી રહ્યા છે, પરંતુ તેવી વિપરિત શ્રવાહી કરનાર સ્વપરના આત્મહિતના ઘાતનું અધમ કૃત્ય આચરી રહ્યા છે, એ કહેવાની જરૂર નથી.
સાચા શ્રી જિનમન
શ્રી જિનવચન એ જ અખંડિત સત્ય હાવ છતાં,
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વોચ્ચ પ્રમાણિક મત
૨૩૩
ભારે કર્મ યા દુરાગ્રહી આત્માઓને તેમાં પણ સંદેહ થઈ શકે છે તથા ભ્રમ પણ થઈ શકે છે.
એ જ રીતે શ્રી જિનના વિરહકાળમાં પણ અવિસં. વાદી વચનથી અને તેને અંગીકાર કરનાર મહાપુરુષોની સેવાથી તેના પ્રત્યે અવિચળ શ્રદ્ધા પણ ધારણ કરી શકાય છે એ બે વાત સિદ્ધ થયા પછી પણ એક વાત રહી જાય છે કે, “આજે એક જ જિનમતને માનનારાઓમાં અનેક ફાંટા છે, તો કો ફોટો શ્રી જિનમતનો સાચા અનુયાયી છે એને નિર્ણય શી રીતે કરવો?
આ પ્રશ્રન ઉપલક દષ્ટિએ બહુ મૂંઝવે તે છે અને વર્તમાન જમાનામાં તો એ જ એક વાતને આગળ કરી સત્યના અથી પણ અનેક આત્માઓ માર્ગથી પરિભ્રષ્ટ થતા જોવાય છે, પણ વિવેકી બુદ્ધિમાન માટે આ પ્રશ્નન મૂંઝવનારે નથી જ.
ઉપલક દૃષ્ટિએ ઉપરને પ્રશ્ન જેટલી મૂંઝવણ ઉત્પન્ન કરનારે છે, તેટલે જ સ્થિર ચિત્ત, સત્યની જિજ્ઞાસાથી તેને વિચાર કરવામાં આવે તે તેનો ઉકેલ સરળ છે.
આવા પ્રશ્નની વિચારણા વખતે સત્યને જરા જેટલે પણ અન્યાય ન થઈ જાય તેની પૂરેપૂરી સંભાળ રાખવી ઘટે. પરંતુ આજે તેને વિચાર બહુ ઓછો કરવામાં આવે છે.
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદેશ
ગચ્છના ભેદ બહુ નયણુ નિહાળતા એ પ. પૂ. શ્રી આનંદ્દઘનજી મહારાજાના સ્તવનની એક જ કંડી ગાઈને સત્યની સામે પ્રહાર કરતાં, સામાન્ય બુદ્ધિવાળા આત્માને પણ આંચકે આવતા નથી.
૨૩૪
શ્રી જિનમતને પરમ વફાદાર, સુવિહિત શિરામણ, શ્રીમાન્ આનંદઘનજી મહારાજ, શુ કાઇ પણ ગચ્છમાં સત્ય નથી, બધા જ અસત્યના પૂજારી છે, માટે સ ગચ્છો અને મત્તાને છેડી દઇ અલગ થઇ જાએ અને કોઈ પણ ગચ્છને નહિ માનનાર એક નવા ગચ્છ કાઢો, એવા કઢંગા ઉપદેશને દેવા તત્પર થયા હશે ? એને સ્થિર ચિત્તો વિચાર કરવાની આવશ્યકતા છે.
હાપુરુષાએ કહેલાં વચનેની અપેક્ષા ગુરુગમ દ્વારા નહિ સમજવાથી કેટલેા અનથ મચે છે, તેનુ આ હૂબહુ, દૃષ્ટાંત છે.
શ્રી સ`ઘની સુરક્ષા માટે ગચ્હાની જો જરૂર જ છે, તે તેમાં પ્રમાણિક ગચ્છાની સાથે કેટલાક અપ્રમાણિક ગચ્છા પણ રહેવાના જ
એટલે જો અપ્રમાણિકતાના ડરથી પ્રમાણિક ગચ્છાને પણુ નાશ યા તેની ઉપેક્ષા કરવામાં આવે, તેા ચારના ભયથી શાહુકારાને પણ ફ્રાંસી દેવા જેવુ અનુચિત્ત કાય અને છે.
ચાર અને શાહુકાર ઉભયનાં લક્ષણા જાણી, ચારથી
*,
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
અચ્ચ પ્રમાણિક ત
૨૩૫
અચવુ' અને શાહુકારનેા આશ્રય લેવા એ વ્યાજબી છે, પરંતુ જગતમાં ચાર છે માટે શાહુકાર ન જ હેાય એવા પાયા વગરના નિર્ણય પર આવી જવુ અથવા શાહુકારના પણ ચાર જેટલા જ ભય ધારણ કરવા એ કાઇ પણ રીતે વ્યાજખી નથી.
પ્રમાણિક ગચ્છા કયા અને અપ્રમાણિક ગચ્છા કયા, એની પરીક્ષામાં અમારે કયાં ઉતરવું? અને ઉતરીએ તે પણ અમારા જેવાને તે ચર્ચામાં ગજ કયાં વાગે? એ પ્રકારની એક વિચારણા સમાજમાં પ્રચલિત છે.
એ વિચારણા ઊભી કરનારા પણ લગભગ ઉપરના મતને મળતા જ છે. ચેારને પણ બે હાથ, એ પગ અને માથું છે. શાહુકારને પણ તેમજ છે. કપડાં પણ બંનેનાં સરખાં છે, રીતભાત પણ બન્નેની સરખી છે, છતાં આજ સુધી કેઇએ એવેા પ્રશ્ન કર્યો નથી કે, ચાર અને શાહુકારતે ઓળખવાની ખટપટમાં એમને કયાં ઉતારે છે ?” એનુ કારણ એકજ છે કે, એ પરીક્ષા ગમે તેટલી આકરી હાય, તે પણ જો કરત્રામાં ન આવે તે નુકશાન પ્રત્યક્ષ છે. એને એળખ્યા વિના ઘર કે વ્યવહાર ચાલી શકે એમ નથી. તેથી તેની પરીક્ષા થાચ તેટલી લેકે કરે જ છે અને છતાં પણ સાય તે કપાળે હાથ દે છે.
એ જ ન્યાય અહીં અપનાવવાના છે, છતાં નથી અપનાવાતા તેનુ મુખ્ય કારણુ ધર્મ પ્રત્યેની બેદરકારી છે. ધમ પ્રત્યે પ્રમાદી અને બેદરકાર અનેલા આત્માઓનું
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદર્શ
અનુકરણ કરીને, ધર્મના અથી આત્માઓ પણ ગીતાર્થ ગુરૂઓના ગચ્છોને નહિ શેધવા અને અગીતાર્થ મુનિઓના પહલે પડવું અગર સર્વથા મુનિ-સમુદાયથી વંચિત થવું એ શું ન્યાયસંગત છે ?
ગીતાર્થની શોધ કરવા છતાં પણ ભાગ્યમે અગીતાર્થ મળી જાય, તો તેથી ભય પામવાનું કોઈ પ્રજન નથી. તેવા વખતે અગીતાર્થને ત્યાગ કરવાનું અને અન્ય ગચ્છના ગીતાર્થનું શરણું શોધવાનું પણ શાસ્ત્રીય ફરમાન છે.
એમ કરવાથી પિતે સ્વીકારેલા ગચ્છની પ્રશંસા થાય છે અને અન્ય ગચ્છની નિંદા થાય છે, એમ માની લેવું એ મોટી ભૂલ છે. એમ માનવાથી તે શ્રી જિનમતને સ્વીકાર પણ કઠિન બની જશે. કારણ કે એ રીતે વિચારવા જતાં શ્રી જિનમતને સ્વીકાર કરવાથી અન્ય મત હલકો પડે જ છે, પરંતુ તવના માર્ગમાં એવા વિચારને મુદ્દલ સ્થાન નથી.
કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્યદેવ શ્રી હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા શ્રી મહાવીર પરમાત્માની સ્તુતિ કરતાં એક સ્થળે ફરમાવે છે કેहिंसाद्यसत्कर्मपथोपदेशाद्- सर्वविन्मूलतया प्रवृते। સૂરાં રૂઢિપરાજ, પૂમિસ્ત્રવચનમાળ ”
હે નાથ ! તારા સિવાય અન્ય પ્રકાશિત કરેલાં
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વોચ્ચ પ્રમાણિક મત
૨૩૭
આગમા અપ્રમાણ છે, તેનાં ઘણાં કારણેા છે. તેમાં મુખ્ય તા એ છે કે, એ આગમામાં હિંસાદિ અસત્ ક્રિયાઓને ઉપદેશ ભરેલેા છે, પૂર્વાપર વિરૂદ્ધ વાતેને કહેનારા તેના પ્રવર્તકા અસજ્ઞ છે અને તેના સ્વીકાર કરનાર આત્માએમાં પણ મેટ ભાગ ઘાતકી, દુરાચારી અને દુર્બુદ્ધિથી ભરેલે છે. શ્રી જિનમતમાં એ વાત નથી, કારણ કે તેમાં હિંસાદિ અસત્ કર્માના ઉપદેશ નથી, કિન્તુ કેવળ સ્વપરહિતને જ ઉપદેશ ભરેલે છે. તેના પ્રણેતાએ સન છે અને તેને અંગીકાર કરનાર મહાપુરુષે મુમુક્ષુ અને ઉત્તમ પ્રકારના મુનિવર્યાં છે.
આ રીતે શ્રી જિનમત અને ઈતર તેામાં તેના અનુયાયીએની અપેક્ષાએ પણ મેટે ભેદ છે. એ જ વાતને પૂ. કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્ય દેવ શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા નીચેના શબ્દામાં ફરમાવે છે કે :—
'हितोपदेशात्सकलज्ञक्लप्तेः मुमुक्षुसत्साघुपरिग्रहाच्च । पूर्वापरेऽर्थे प्यविरोधसिद्ध - स्त्वदागमा एव सतां प्रमाणम् ॥'
હિતના ઉપદેશ કરનાર હેાવાથી, સજ્ઞપ્રકાશિત હાવાથી, મુમુક્ષુ અને ઉત્તમ સાધુજનાથી સ્વીકારાએલ હાવાથી તથા પૂર્વાપર વિરોધને લેશ પણ નહિ હાવાથી હું નાથ! તારાં આગમે એ જ સજ્જનેને પ્રમાણ છે. ગચ્છની પ્રમાણિકતાના આધાર મુખ્યત્વે તેના નાયકે અને અનુયાયીએ ઉપર આધાર રાખે છે.
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
આસ્તિકતાનો આદર્શ જે ગચ્છના નાયકો યાકિનીમહત્તરાસુનુ પૂજ્ય શ્રી હરિભદ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા જેવા સૂરિપુંગવો છે, પૂજ્ય કલિકાલસર્વજ્ઞ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્ હેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી જેવા નિપતિઓ છે અને જ્ઞાન-કિયાના અખંડ પ્રતિપાલક, તથા હીરલા બિરૂદ ધારક શ્રી જગચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજા અને તેમના ઉત્તમોત્તમ શિષ્યવ છે, તે ગરછને પણ અપ્રમાણિક કે તે ગચ્છની ક્રિયાઓને પણ આગ્રહથી ઉપજાવી કાઢેલી મનાવવી એ અગ્ય છે.
આચાર્ય ભગવાનશ્રી હરિભસૂરીશ્વરજી મહારાજા આદિ મહાનેતાઓ પણ પરમ શાસનપ્રભાવક, ચરમ દશપૂર્વધર આચાર્ય ભગવાન શ્રીમદ્ વજસ્વામીજી મહારાજા આદિ મહાપુરૂષોએ સ્વીકારેલ અને આચરેલ સામાચારીને અંગીકાર કરનારા છે, માટે તેઓ પરમ પ્રમાણિક છે અને તેઓના જ માર્ગને અનુસરનારા અન્ય સર્વ મહાપુરુષે પણ તેટલા જ પ્રમાણિક છે. તેઓનાં આજ્ઞામાં રહેવું તેઓના માર્ગે ચાલવું અને તેઓનાં વચને વિચારવાં, આચરવાં તેમજ પ્રચારવાં, એ જ એક, આ અપાર ભવસાગરમાંથી પાર ઉતરવાનો અનુપમ માર્ગ છે.
એ માગ ની વિરુદ્ધ અજાણતાં પણ બોલવું એ. મહાપાપ છે. એટલું જ નહિ, પણ એવું વચન આત્માને દુર્લભધિ અને સન્માર્ગને વિરોધી બનાવનાર છે.
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
રર
શ્રદ્ધાસંપન્ન આત્માની વિચારણા
યથાર્થભાષી શ્રી જિનમતના એક પણે પદની ભાવથી પ્રાપ્તિ કરનાર આત્માનો ત્યાગ અને વૈરાગ્ય દંભ વગરના બની જાય છે એ હકીકત સમજવા માટે હવે આપણે શ્રી જેનમત નિરુપણ કરવાની શૈલી તરફ આવીએ. શ્રી જિનનતના એક પદમાં સર્વ પદને સંગ્રહ છે.
'जे एगं जाणइ, से सवव जाणइ,
जे सव्व जाणइ, से एग जाणइ । –એ શ્રી જિનમતનું પ્રધાન સૂત્ર છે.
શ્રી જિનમતના એક પણ પદનો વિચાર સર્વ પદેના જ્ઞાનમાં સમાવેશ પામે છે. એ કારણે સર્વ દુઃખથી મુક્ત થવા માટે, ભયથી શ્રી જિનવચનના એક પણ પદની પ્રાપ્તિ બસ છે.
અહીં “ભાવથી કહેવાનો ઉદેશ એ છે કે, એક પણ પદને ભાવથી પામનાર, અન્ય સર્વ પદેને પામવાની અભિલાષાવાળા હોય જ છે. એની અભિલાષા જ . સર્વ અંતરાનો નાશ કરવા માટે સમર્થ છે. એ અભિલાષાનું
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
આસ્તિકતાનો આદેશ
બીજું નામ રૂચિ છે. અને એ રૂચિનું નામ જ અહીં શ્રદ્ધા છે. શ્રદ્ધાયુકત અલ્પ પણ બંધ આ રીતે આત્માને નિસ્તાર કરનારે થાય છે.
અલ્પમાં અ૫ પશમવાળ પણ એક પદનું જ્ઞાન ન કરી શકે એમ માનવું એ વ્યાજબી નથી, બલ્ક, એક નહિ પરંતુ અનેક પદોનો બોધ કરી શકે, એમ માનવું એજ વધારે વ્યાજબી છે. એ દષ્ટિએ શ્રી જિનવચનાનુસાર ભવસ્વરૂપના ચિંતનથી ભવ પ્રત્યે વિરાગવાન બનેલે આત્મા, કેવી-કેવી વિચારણા સ ક્ષેપથી અગર વિસ્તારથી કરે છે, તેને આપણે ઉપરથી પણ જોઈ જવી જોઈએ. એવી વિચારણાવાળા આત્મામાં દંભને લેશ પણ ન હોય, એ કહેવું પડે તેમ નથી.
આ સંસાર દુઃખરૂપ છે. કારણ કે તે જન્મ, જરા, મરણ, રોગ અને શેકથી ભરેલું છે. આ સંસાર દુઃખફળવાળો છે, કારણ કે તે જન્માદિકનું પરિણામ પણ દુઃખરૂપ છે. આ સંસાર દુખની પરંપરાવાળે છે; કારણ કે એક જ જન્મમાં અનેક જન્મની પરંપરા ટકાવે તેટલાં કર્મોને સંચય થાય છે.
આ સંસારની ચારેય ગતિમાંથી એકપણ ગતિમાં સુખ નથી. દેને દ્વેષ અને પરાધીનતાનું દુઃખ છે. મનુષ્યને નિર્ધનતા, રોગ અને શેક આદિનાં દુખ છે. તિર્યંચોને ભૂખ, તૃષા અને પરાધીનતાનું દુઃખ છે.
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ
શાસન આત્માની વિચારણું
૨૪૧ નારકીના જીવને શીત, ઉષ્ણ, અંધકાર અને અશુચિ આદિનાં ભયાનક દુઃખ છે.
મનુષ્યના એક જ ભવમાં ગર્ભવાસનાં દુઃખે છે અને જન્મતી વખતનાં, બાલવાવરથા-વૃદ્ધાવસ્થાનાં ભયંકર કષ્ટ છે, જ્યારે સુખ તે માત્ર મધુબિંદુ સમાન છે.
એકેન્દ્રિયાદિની કાયસ્થિતિ અનેતી અને અસંખ્યાતી ઉત્સપિઅવસર્પિણી પયતની છે. અસંખ્યાત્ત વર્ષને એક પાચમ છે. દશ કોડાકોડી પોપમનો એક સાગરોપમ છે. દશ કેડીકેડી સાગરોપમની એક ઉત્સર્પિણી છે અને દશ કેડેકડી સાગરોપમની એક અવસર્પિણ છે. વીસ કડાકોડી સાગરોપમનું એક કાળચક છે.
એવાં અને કાળચક્રને એક પુદ્ગલપરાવર્ત છે. એવા અનંત પુદ્ગલપરાવર્તે, આ જીવે અવ્યવહાર રાશિની સૂક્ષ્મ નિગોદમાં ગાળ્યા. અનંતા પુદ્ગલપરાવતે વહાર રાશિની સૂક્ષ્મ નિગોદમાં પસાર કર્યા.
બાદર નિગોદમાં પણ અનંત કાળ ગુમાવ્યું. પૃથ્વીકાય, અપકાય, તેઉકાય અને વાઉકાય આદિ નિઓમાં અસંખ્ય કાળ વીતાવ્ય. વિકલેન્દ્રિમાં અસંખ્ય કાળ પસાર કર્યો તેમજ સંસી પરેન્દ્રિયપણે પણ સર્વ ગતિ એમાં અનંતકાળ સુધી આ જીવ ફરી ચૂકે.
પ્રત્યેક ભવમાં અનેક પ્રકારનાં દુઃખ અનુભવ્યાં. કવચિત્ શુભકમના ગે સુખ અનુભળ્યાં, તો તે અધિક
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
આસ્તિકતાને આદર્શ
દુઃખને માટે જ થયાં. દેવલેકના વિમાનનાં સુખ અનુભવ્યાં, કિન્તુ અંતે પૃથ્વીકાય છે. મનુષ્યની રાજઋધિ ભેળવી, તે પરિણામે સાગરેપમેનાં નારકનાં દુખેને સહ્યાં.
પ્રત્યેક ગતિમાં શરીર માન્યું તે હિંસા કરી. વાણું મળી તે જૂઠું બોલ્યો, મન મળ્યું તે દુર્યાને કર્યું અને સામગ્રી અધિક મળી તે અધિક પાપ બાંધ્યું તથા થેરડી મળી તો દીન બન્યા
કઈ વખત રાજા થયે, તે કઈ વખત રંક થયે. કઈ વખT બુદ્ધિમાન બન્યું તે કઈ વખત બુદ્ધિહીન બન્યા. કેઈ વખત રૂપવાન થયે, તો કોઈ વખત કદરૂપ થ. કોઈ વખત ઉત્તમ જાતિમાં જન્મ્યા, તો કોઈ વખત અધમ જાતિમાં જન્મ્યા. કેઈ વખત સારું કુળ મળ્યું, તે તેને મદ કર્યો. કોઈ વખત અધમ કુળ મળ્યું, તે અધમ ધંધા આચર્યા.
કઈ વખત ગર્વતે કોઈ વખત દીનતા, કોઈ વખત હર્ષ તે કઈ વખત શેક. કોઈ વખત કે તે કોઈ વખત લેભ. એમ અનેક વિરેને આ જીવ વશ થયા. એથી નવાં ચીકણું ક ઉપાર્જન કર્યા અને તેના ઘર વિપક દુર્ગતિમાં વારંવાર સહ્યાં.
કેઈપણ ભવમાં ધર્મ બુદ્ધિ જાગી નહિ, વાતરાગને ઓળખ્યા નહિ, નિરોશેને પિછાણ્યા નહિ, દયાને સમજ્યો નહિ, કદાગ્રહને છોડ નહિ, સંસારને અસાર માન્યો નહિ, સંસારથી
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૩
શ્રદ્ધાસંપને આત્માની વિચારણા છુટવા માટે પ્રયાસ કર્યો નહિ અને હિતકારી હિતોપદેશને આવકાર્યો નહિ.
ભવભવ વિરાધના કરીને સંસારમાં ભટક, પરાધીનપણે દુઃખ સહીને અકામ નિર્જરા કરી. શ્રી જિન ધર્મની નિકટ પણ આવે, પરંતુ અનાદિના અસદ્ અભ્યાસના ચગે એ ધર્મ રૂએ નહિ.
દુનિયાનાં દુઃખેને સહ્યાં, પણ તપનાં કષ્ટોથી પુંજાશ પામ્યા. મરતી વખત માલમિલકત મૂકીને મરી ગયે પણ સ્વહસ્તે દાન દીધાં નહિ. શરીર રોગનું ઘર બન્યું, પણ નિરોગી કાયાને શીલસંપન્ન બનાવી નહિ. પુદ્ગલના બેગ રાતદિવસ ચિંતવ્યા, પણ શ્રી વીતરાગદેવને એક ક્ષણવાર પણ ધ્યાચા નહિ. રાતદિવસ પાપવિચારે કર્યા, પણ પુણ્યવિચારેને ઘડીભર પણ સેવ્યા નહિ. અંતે પાપથી ભારે થઈ એકેન્દ્રિાદિક નીચ ભમાં ભાગ્યે.
મનુષ્યભવ અને દેવભવાદિ ક્વચિત્ પામ્યું, તે વખતે પાછું અનંત ભવભ્રમણ વધારીને જ મર્યો. આ દયામણી હાલતથી મુકત કરાવનાર શ્રી જિનેશ્વરદેવ મળ્યા, તેમની આજ્ઞાએ વર્તતા સદગુરુઓ મળ્યા, તેમણે કહેલા આગમ મળ્યાં, પણ તેના ઉપર સદ્ભાવ થયે નહિ.
અનંતીવાર ઊંચે આવીને નીચે પટકાણે. જેને અનંતીવાર પાન્યા અને પિગ્યા, તેમાંના કેઈએ પણ
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
* *ઇ9
૨૪૪
અસ્તિકતાને આદર્શ આપત્તિ વખતે હાથ ઝાલ્ય નહિ. અનંતાનંત શરીરનું મમત્વ કર્યું, પણ પ્રત્યેક ભવે દગે દઈને તે ચાલતું થયું. અનંત સ્વજનેને મારા માન્યા, પણ મરતી વખતે કઈ મારા થયા નહિ. લક્ષમી મેળવવા માટે અપાર કષ્ટ સહ્યું, પણ તેમની રાતી પાઈ પણ સાથે આવી નહિ. આમ સંસારની પ્રત્યેક વસ્તુએ દગો દીધે, તે પણ તેને હું મારી માનતાં ભૂલ્યા નહિ.
શ્રી જિનાગમરૂપી દીપક મન્યા છતાં, હૈયામાં તે ધર્યો નહિ અને અનંતકાળ સુધી અંધકારમાં આથડે. હવે મારા આત્મામાં શ્રી જિનાગમરૂપી દીપકના પ્રભાવે કિંચિત્ પ્રકાશ થયે. એ પ્રકાશના બળે તારકને ઓળખ્યા, તારકના માર્ગને પારખે અને અનાદિની અવિદ્યા સમજાણી. એ અવિદ્યાના પાશમાંથી મુક્ત થવા માટે નિશ્ચય કર્યો. સદ્દગુરુની સહાય લીધી. સંયમરૂપી નાવ ઉપર આરૂઢ થયે, પણ એ નાવમાં અનેક આશ્રવરૂપી છિદ્રો પાડયાં, એથી ફરીને ભયંકર સંસારસાગરના તળિયે ગયે. એમ અનેકવાર ઊંચે આવ્યું અને નીચે ડૂબે.
સામાન્ય આશ્રને કયા તે મહાઆશ્રવ સ્વરૂપ મિથ્યાત્વને સ્વીકાર્યું. મિથ્યાત્વના વેગે ફરી ભટક્યો.
જ્ઞાન અને ચારિત્ર પામે. તેય તપ તપવામાં કાયર બન્યા.
નવીન આશ્રવ ન થયે, તો અસંખ્ય પ્રદેશે વળગેલી અનંતી કર્મની વણાઓ દુઃખ દેવા તત્પર બની. તેને
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધાસંપન્ન આત્માની વિચારણા
૨૪૧
તપાવવા માટે હાથમાં આવેલે તષને રામખાણુ ઈલાજ જતે કર્યો.
આ સ્થિતિ કેટલે વખત લખાશે. તેના વિચારથી પણ હું ત્રાસી જાઉં છું'. હવે તે ગમે તેમ થાએ, કિન્તુ કોઇપણ લવમાં શ્રી જિનેશ્વરદેવ, તારક સદ્ગુરુ અને તેમણે સમજાવેલે ધમ ન ભુલાય. તે ધમ થી સહિત દાસપણું ભલે હેા, પરંતુ શ્રી વીતરાગભાષિત ધર્માંશુન્ય ચકવતી પાની પણ હવે મને ઈચ્છા નથી.
“ ભવેાભવ મને એ તારકેાનુ શરણુ હેજો. એ તારકાના માત્રના વિયેાગ મને કાઈપણ ભવમાં ન નડો. આટલી જ મારી છેવટની પ્રાના છે. એ પ્રાથના અચિન્ત્ય શકિતસંપન્ન શ્રી વીતરાગ અને શ્રી નિન્થ ગુરુએના પસાયે પાર પડો, પાર પડજો, પાર પડજો, ''
* સમતા સુખની મહત્તા *
આ પ્રકારની ચિંતવના શ્રદ્ધાસ પન્ન આત્મામાં સતતપગે ચાલતી હેાય છે. એ ચિંતા એના અશુભ કર્મોન બાળી નાખે છે.
.
સુદેવ, સુગુરુ અને સુધના આલંબનથી તે આત્માની પ્રતિદ્દિન શુદ્ધિ થતી જાય છે. અનાદિને મેહ તેને સતાવે છે, તે પણ પાછે તે સાવધ ખની જાય છે. મમતારૂપી પિશાચિની ધીમે-ધીમે તેના હૈયામાંથી દૂર
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૬
આસ્તિકતને આદર્શ થાય છે. સમતારૂપી ચન્દ્રિકા તેના હૃદયમાં સ્થાન લે છે. તે મમતાની સાથે શત્રુતા અને સમતાની સાથે મિત્રતા બાંધે છે મમત્વને નાશ થતાંની સાથે જ સ્ત્રમાં સમતા પ્રગટ થાય છે.
એ સમતા એ જ સકળ સુખનું મૂળ છે. સ્વર્ગનુ. સુખ દૂર છે અને મુકિતનું સુખ તે તેના કરતાં પણ દૂર છે, પરંતુ સમાના આવવાથી જે સુખને અનુભવ થાય છે, તે તો હૃદયને પ્રત્યક્ષ છે. એમાં કોઈની સાક્ષીની આવશ્યકતા નથી.
સ્મતારૂપી અમૃતરસનો આસ્વાદ કર્યા પછી, શૃંગારાદિ રસને આસ્વાદ, આત્માને વિષ સમાન લાગે છે. વિષયરસનો વિપાક પરિણામે કહ્યુ છે. સમતારસને આસ્વાદ પરિણામે મધુર છે.
વર્તમાન અને ભાવિનાં અનંત સુખોને ઉત્પન્ન કરનાર સમતારસની મધુસ્તાને ચાળ્યા પછી, બીજા રસોને ચાખવાને રસ આત્માને રહેતો નથી.
એ સમતા ગીઓને પ્રાણથી પણ પ્રિય છે. અથવા યેગીઓના પ્રાણ જ સમતા છે. સમતાપી પ્રાણ હણાયા પછી યેગી યેગી રહેતું નથી. એ કારણે યોગીપુરુષે પિતાને સઘળો પ્રયત્ન એ સમતારૂપી પ્રાણની રક્ષા કરવા માટે જ કરે છે. એનું જ નામ ઉત્કટ બૈરાગ્ય છે. એ બૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ સિવાય સુખનાં ઇંફાં વ્યર્થ છે.
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
શ્રદ્ધાસંપન્ન આત્માની વિચારણા
२४७
સંસાર પ્રત્યેનો વૈરાગ્ય એ જ અનુપમ સુખ છે. એની અવગણના કરીને સુખી થવાની આશા સેવનારા આવળીને બાથ ભીડીને સુખી થવાને ઈચ્છનારા છે. પાણીમાંથી માખણ કે રેતીમાંથી તેલ કાઢવું જેટલું દુષ્કર છે, તેના કરતાં અનેકગણું અધિક દુક્કર, વિના વૈરાગ્યે સુખ પ્રાપ્ત કરૂં તે છે.
આ વૈરાગ્યરૂપ રસાયણથી મેહનાશ *
વૈરાગ્યની પ્રાપ્તિ શ્રી વીતરાગ પરમાત્માના આલંબન સિવાય શકી નથી.
અન્ય આલંબન દ્વારા પ્રાપ્ત થતો વૈરાગ્ય ભાગ્યે જ યથાર્થ વૈરાગ્ય હોય છે. એવા વિરાગની પ્રાપ્તિ તે આ જીવે અનતી વાર કરી પણ સંસાર પરિભ્રમણ એક કદમ જેટલું પણ ઓછું થયું નહિ. - શ્રી વીતરાગદેવને વૈરાગ્ય, સંસાસ્ના મૂળમાં જ ઘા કરે છે અને અનાદિની હવાસનાઓ તેડી નાખે છે. ૌરાગ્યના માર્ગમાં શ્રી વિતરાગદેવનું શરણ છોડી અન્યનું શરણ સ્વીકારવું, એ હાથમાં આવેલ નાવને છોલ પથ્થરની શિલાને પકડવા જેવું છે.
શ્રી વીતરાગદેવનું શરણ એટલે તેમણે ફરમાવેલી આજ્ઞાનું પાલન. શ્રી વીત્તસગદેવની આજ્ઞા જાણવાનું સાધન આગમ છે અને એ આગમનું હસ્ય સમજવનાર ગીતાર્થ મુનિવરે છે. તેઓની નિશ્રા સ્વીકારી, જે. કોઈ આત્માઓ દત્તચિત્તે શ્રી જિનેશ્વરદેવનાં વચનો ગ્રહણ
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
આસ્તિક્તાના આદશ
કરશે તેમજ પાળશે તે આત્માએ મેહરાજાના માંથી માહિતગાર થઈ તેને ભેદવાનુ' શુદ્ધ સામર્થ્ય પ્રાપ્ત કરી કશે.
બૈરાગ્ય એક મહાન સદ્ગુણ છે, એ કહેવાનું તાપ પણ એ જ છે કે વિના બૈરાગ્યે મેહની જાળમાંથી છૂટવુ એ પડિતે માટે પણુ અશકય છે.
શ્રી જિનપ્રવચન એ બૈરાગ્યરસને સાગર છે. કલ્યા ણુકામી આત્માએ તેનુ ઘૂંટડા ભરી ભરીને જાન કરા એ અમૃતરસનું પાન છે અને જન્મ-જરા મરણને વિનાશ કરવા માટેનું રસાયણ છે. શ્રી જિન-વૈદ્ય તેના દાતાર છે. એ બૈધરાજના શરણે જઈ સહુ કોઈ પેાતાના દુઃખને કાપવાના અને સુખને શોધવાને ઉદ્યમ કરે!
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
આધિ ભૌતિકવાદ યાને જડવાદનું સ્વરૂપ અને રહસ્ય
( ઘણુ મતોથી અકળાવાની જરૂર નથી ,
આરિતકતાના પરિપૂર્ણ જતન માટે આતિકતામાં પ્રેરક સહાયક તેમજ માર્ગદર્શક સૂત્રો, સિદ્ધાંતે તેમજ નિયમોનું શ્રદ્ધા તેમજ ભાવપૂર્વકનું જ્ઞાન આવશ્યક છે, તેમ તેમાં અવરોધક પરિબળેની જાણકારી પણ જરૂરી છે, એમ સમજી સ્વીકારીને અહીં તત્સંબંધી નિરૂપણ કરીએ છીએ.
આ દુનિયામાં અનેક દર્શન અને મતે પ્રચલિત છે. બુદ્ધિમાન મનુષ્ય જ્યાં સુધી જગતમાં જન્મ પામે છે, ત્યાં સુધી જગતમાં નવા મતની ઉત્પત્તિ અટકી શકવાની નથી.
મનુષ્યની બુદ્ધિ સ્વભાવિક રીતે નવી-નવી વસ્તુઓની શોધ કરવા માટે તત્પર રહ્યાં જ કરે છે. એ તત્પરતા કોઈથી રેકી, રોકી શકાય તેમ નથી. બુદ્ધિ દ્વારા થતી નવી શોધે હમેશાં તિરસ્કાર કરવા લાયક જ હેય છે,
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫ ૦
આસ્તિકતાને આદર્શ એમ પણ નથી. એ પ્રકારનો તિરસ્કાર વિચારશક્તિનો રોધક છે. અને જે દિવસે મનુષ્ય વિચાર કરતાં અટકી ગયે, એ દિવસે એ પશુ કરતાં અધિક રહી શકવાનો નથી.
મનુષ્ય પશુ કરતાં ચઢીઆનાં છે, એનું કારણ કે પણ હોય, તો તે મનુષ્યમાં રહેલી વિવેકશકિત છે. પશુઓમાં વિવેકશક્તિ છે, તો પણ તે માત્ર જીવનનિર્વા હતાં બાહ્ય પદાર્થો પૂરતી છે. મનુષ્યની વિવેકશકિત તેથી આગળ વધે છે. તે જીવનનિર્વાહના બાહ્ય પદાર્થોના વિવેક સાથે આંતરિક પદાર્થોનો પણ વિવેક કરી શકે છે.
એ આંતરિક વિવેકમાંથી જ અનેક પ્રકારનાં દર્શને અને તેની ઉત્પત્તિ થાય છે. એ સિવાયના હેતુઓ પણ મતની ઉત્પત્તિમાં હોય છે, પરંતુ તેને આપણે અહીં ગૌણ બનાવી દેવા માગીએ છીએ.
આંતરિક વિવેકશકિતના ઉપયોગ દ્વારા જે કોઈ નવીન મતની ઉત્પત્તિ થાય છે, તેમાં કોઈ પણ પ્રકારના ઐહિક સ્વાર્થની વૃત્તિ હોય એમ માની લેવાને કઈ કારણ નથી. જગતમાં એ દષ્ટિએ ઉત્પન્ન થયેલા નવી-નવીન મત અને ભિન્ન-ભિન્ન દર્શને જોઈને કેઈએ અકળાઈ જવાની જરૂર નથી, કારણ કે તેની પાછળ મનુષ્યની વિવેચકશકિત કાર્ય કરી રહી છે અને એ વિવેચકશક્તિને એટલે વિકાસ, તેટલો જ માનવસમાજને વિકાસ છે.
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધિ ભૌતિકવાદ યાને જડવાદનું સ્વરૂપ અને રહસ્ય ૨૫૧
* અનેકાન્તવાદનું રહસ્ય * વિવેચક-શકિતના વિકાસ ઉપર માનવજાતિનો વિકાસ અવલબેલો છે, એ સમજી લીધા પછી એ સમજી લેવાની પણ પૂરેપૂરી જરૂર છે કે, મનુષ્યની વિવેચકશકિત અનેક પ્રકારની તરત મતાવાળી હોય છે. એ તરમતાઓ એટલી બધી હોય છે કે, તેમાંની એકને જ જે પકડીને બેસી જવામાં આવે, તો પકડનારની પ્રગતિ ત્યાં અટકી જાય છે, એટલું જ નહિ પણ, જે વાત પકડી લેવામાં આવી છે તે જ એક સત્ય છે, એમ માની લેવાથી પકડેલી સત્ય વાત પણ અસત્ય બની જાય છે. એકાતવાદ અને અનેકાન્તવાદનું આ જ રહસ્ય છે.
અનેકાન્તવાદ સત્યની સઘળી બાજુઓને સ્વીકારે છે, જ્યારે એકાન્તવાદ સત્યની એક બાજુ પકડી લઈ, બીજી બધી બાજુઓને ઈન્કાર કરવા પ્રયત્ન કરે છે. તેથી તેની પ્રગતિ રૂંધાઈ જાય છે અને પોતે પકડેલી સાચી વાત પણ અસત્યનું સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.
સાચી વાત અસત્ય એટલા માટે બને છે કે તે સંપૂર્ણ સત્ય નહોતું, કિન્તુ સત્યને એક અંશ હતો. અને તે અંશને નહિ માનતાં સંપૂર્ણ સત્ય માની લેવાન પ્રયાસ થયે, તેથી તે સત્ય, સત્ય નહિ રહેતાં અસત્યને જ એક પ્રકાર બની ગયો.
બુદ્ધિની તત્તમતાથી શોધાયેલા એક જ અંશને પરિ
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
: આસ્તિકતાને આદશ
પૂર્ણ માની લેવાથી, આ પ્રકારની વિષમ પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન થાય છે, એ કેઇ પણ નિરાગ્રહી આત્મા સહેજે સમજી શકે તેમ છે
૨૫૨
*
જડવાદના ફટકા
બુધ્ધિના ભેદથી ઉત્પન્ન થયેલા અનેક પ્રકારના વાઢામાં એક અધિભૌતિક (Materialist) વાદને પણ સમાવેશ થાય છે.
તે વાદ જો કે કેવળ જડવાદ ઉપર જ ઊભે થયેલે છે, તેા પણ તેની પાછળ મનુષ્યની વિવેચકશક્તિ ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે કામ કરી રહી છે, તે ભૂલવા જેવુ નથી.
આધિભૌતિકવાદના પ્રણેતાએ ચેતન અને શૈતન્ય જેવી જડથી સ્વતંત્ર વસ્તુએ આ દુનિયામાં અસ્તિત્વ ધરાવે છે, એ જાણવા અને માનવા શક્તિમાન અન્યા નથી, તે પણ તેઓ જે પ્રકારના નિર્ણય કરવા શક્તિમાન થયા છે, તે તેમનામાં રહેલા ચૈતન્યગુણના વિકાસની આછી-વધતી પણ સાક્ષી પૂરી રહ્યા છે.
જગતમાં એ ચૈતન્ય જેવે! ગુણ જ ન હેાત, તેમજ એ ગુણને ધારણ કરનાર આત્મા જેવી કોઇ સ્વત ંત્ર વસ્તુ જ ન હેાત, તે! તે આધિભૌતિકવાદીએ પેાતાની માન્યતા પ્રમાણે પદાથેના પાત્તે માનેલા પ્રકારના નિયે। . પણ કેવી રીતે લઈ શકયા હાત? તેએએ કરેલા કોઈ પણ પ્રકારના નિયે જ, એ વાતની સાબિતી માટે બસ છે
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધિભૌતિકવાદ યાને જડવાદનુ સ્વરૂપ અને રહસ્ય ૨૫૩ કે, જગતમાં ચૈતન્યહીન જડ પદાથ` ઉપરાંત પૂર્વાપરના વિચાર કરી શકનાર ચૈતન્યશકિત પણ વિદ્યમાન છે.
ચૈતન્યશકિતના ચમત્કારે આ રીતે જગતમાં ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે દરેક કાળમાં સાક્ષાત્કાર પામતા રહે છે, એ જ જડવાદ યાને આધિભૌતિકવાદને મેટામાં મેટે ટકા છે.
*
પ્રયાસના હેતુ *
જડવાદ યાને આધિભૌતિકવાદ, એ પણ બુધ્ધિને જ એક ચમત્કાર છે, તે તેની હિતકારકતાની વિગતમાં ઉતરવું એ કાઇ પણ રીતે અયુક્ત નથી.
ચૈતન્યશકિતના ચમત્કાર જાણવા માટે આધ્યાત્મિકવાદ જાણવા એ જેમ જરૂરી છે, તેમ આધિભૌતિકવાદ જાણવા એ પણ તેટલુ' જ જરૂરી છે. આધિભૌતિકવાદને જાણ્યા સિવાયને જાણેલા આધ્યાત્મિકવાદ અધૂરા રહેવાને છે. પરિપૂર્ણ જ્ઞાન માટે વસ્તુની ઉભય ખાજુએનું જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરવું એ અતિશય આવશ્યક છે.
ચેતન અને જડ–એ એને સ્વત ંત્રદ્રવ્ય નહિ માનતાં ચૈતન્ય પણ એક જડને જ આવિર્ભાવ છે, એ માન્યતા ઉપર આધિભૌતિકવાદ ઊભેા થયેલા છે.
એ વાઢના મતે ચેતન યાને આત્મા નામના કાઇ સ્વતંત્ર પદાર્થો છે જ નહિ. જે છે તે જય ભૂતાના ભિન્નભિન્ન પ્રકારના આવિર્ભાવમાં ચૈતન્ય પણ સમાઈ જાય
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૪
આતિકતાને આદર્શ
છે. એ માન્યતા ઉપર જડવાદીઓ તરફથી તવની વ્યસ્થા કરવા પ્રયાસ કરવામાં આવ્યું છે.
ક વાદ બુદ્ધિના કેટલા વિકાસ પર અવલંબેલો છે, એનો નિર્ણય કરવાનું કાર્ય પરિક્ષકોની બુદ્ધિ પર આધાર રાખે છે.
અહીં તે આપણે એ ઉભય પ્રકારના વાદ પિતાનાં મત કઈ રીતે પ્રકાશિત કરી રહ્યા છે, તે જાણવા માટે જેટલાં સાધનો મળી શકે તે મેળવી, તે ઉપર શકિત મુજબ વિચાર કરે છે.
૦ આધિભૌતિકવાદનું મંતવ્ય * આધિભૌતિકવાદના અર્વાચીન પાશ્ચાત્ય પંડિતોએ એવું ઠરાવેલું છે કે, “નીતિશાસ્ત્રનું વિવેચન કરવા માટે અધ્યાત્મશાસ્ત્રની મુદ્દલ આવશ્યકતા નથી. કોઈ પણ કાર્ય સારું છે. કે હું તેને નિકાલ તે કાર્યનું જે બાહ્ય પરિણામ આપણી નજરે આવે, તેનાથી જ કરવો જોઈએ.”
આવા ઠરવાનું એ જ એક કારણ છે કે, જેઓએ જીવનપર્યત એ આધિભૌતિકવાદનો જ અભ્યાસ કર્યો છે, અથવા એ વિચાર પદ્ધતિથી જ જેઓ ટેવાયેલા છે, તેઓની દષ્ટિ અતિશય સંકુચિત બની જતી હોઈને, તેઓને કોઈ પણ વસ્તુનાં બાહ્ય પરિણામોને જ વિચાર કરવાની ટેવ પડેલી હોય છે. આધ્યાત્મિક કે પારલૌકિક વાતો ઉપર તેઓને સ્વભાવિક રીતે તિરરકાર જ રહે છે.
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધિભૌતિંકવાદ યાને જડવાદનું સ્વરૂપ અને રહેશ્ય ૨૫૫
બાહ્ય પરિણામે ઉપર અવ્યકત અને અદશ્ય કારણો કામ કરી રહ્યાં હોય છે, તેને જોવાની કે તપાસવાની તેવા માણસોને પુરસદ જ હોતી નથી. તેઓ માત્ર એટલો જ વિચાર કરે છે કે, “પ્રાણી માત્ર જે-જે કર્મ કરે છે, તે દુઃખના નિવારણ માટે અને સુખની પ્રાપ્તિ માટે હોય છે. સુખ એ પ્રાણી માત્રનું પરમ સાધ્ય છે. સર્વ કર્મોનું દશ્ય ફળ જ્યારે આ રીતે સુખપ્રાપ્તિ અને દુઃખ નિવારણ જ છે, તે પછી કમકર્મનો નિર્ણય કરવા માટે, આત્મ-અનાત્મ વિચારમાં પડવાની કોઈ પણ પ્રકારની આવશ્યક્તા છે નહિ. જે કર્મથી સુખપ્રાપ્તિ યા દુઃખનિવારણરૂપ ફળ અધિક, તે કર્મને જ ન્યાયની રીતે શ્રેયસ્કર સમજવું જોઈએ.”
આ રીતે, કઈ પણ કર્મનું કેવળ બાહ્ય ફળ જેઈને નીતિ-અનીતિને નિર્ણય કર, એનું જ નામ આધિભૌતિક સુખવાદ છે.
આ મત પ્રમાણે સુખ-દુઃખનો વિચાર કેવળ પ્રત્યક્ષ દેખાતા બાહ્ય પદાર્થોને ઈન્દ્રિયની સાથે સંપર્ક થવાથી ઉત્પન્ન થતાં સુખ દુખ સિવાય બીજું કોઈ નથી. એટલા માટે જ તે આધિભૌતિક કહેવાય છે.
પરલેક તરફ કે આત્મવિદ્યા તરફ આધિભૌતિકવાદી સર્વથા ઉદાસીન છે. પરંતુ તેટલા જ ઉપરથી “તે પંથના વિદ્વાન બધા, સ્વાર્થ સાઘુ, પેટભરા કે અનીતિમાન છે એમ કહેવું એ વ્યાજબી નથી.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદશ
એ મતનું પ્રતિપાદન કરનારાએમાં ઘણા સાત્ત્વિક વૃત્તિના પડતા પણ હાઈ શકે છે. કારણુ કે પરલૌકિક ષ્ટિએ નહિ તેા અહિઁક દૃષ્ટિએ તેઓએ જે વિચાર કર્યો હાય છે, તે સર્વ જગતના કલ્યાણને ઉદ્દેશીને પણ હાય છે.
૨૫૬
‘જગતનું કલ્યાણ’ એ સાધ્ય તેએનું જ્યાં સુધી છે, ત્યાં સુધી તે માટેની નીર્તિના પ્રતિપાદનના માગ ભિન્ન ખની જવાં છતાં પણ, તે પેટભરા આદિ ખની જતા નથી.
‘જનકલ્યાણ' એ પ્રત્યેક મનુષ્યનું કર્તાય છે, એવા પ્રકારની સાત્ત્વિક વૃત્તિમાંથી ઉત્પન્ન થએલે આધિભૌતિકવાદ, એ તાકિ દૃષ્ટિએ ત્યાય હોવા છતાં, એના પ્રતિપાદક પ્રત્યે દુર્ભાવ લાવવા કે તિરસ્કાર ઉત્પન્ન કરવેા, તે વ્યાજખી નથી.
વિચારાનુ... અનૈકય
જનકલ્યાણના ધ્યેયવાળા કેઈ પણ મતવાદના પ્રરૂપકાની સાત્ત્વિક વૃત્તિ નિંદનીય નહિં હોવા છતાં પણ, તે જે મતની પ્રરૂપણા કરે છે, તે કેટલા અંશે યથા છે અને કેટલા અ ંશે અયથા છે, તેનુ પરીક્ષણ તેા સ’પૂ ણ તયા થવુ જોઇએ, એમાં કેાઈના પણ એ મત હાઈ શકે નહિ.
*
એ પરીક્ષણ કરવા પહેલાં આધિભૌતિક સુખવાદના પ્રરૂપકે પરસ્પર પણ કેટલા વિચારો ધરાવે છે, તે
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધિભૌતિકવાદ યાને જડવાદનું સ્વરૂપ અને રહસ્ય ૨૫૭
સમજવું અતિ આવશ્યક બને છે. તેમાં આ પ્રકારને વિચારભેદ જન્મવાનું કારણ એક જ છે કે, “જે આધિભૌતિક બાહ્ય સુખનો વિચાર કરવાનું છે, તે કોના સુખનો? પિતાના કે પારકા ? એકના કે અનેકના?’
જે પિતાના જ સુખનો વિચાર કરવાનું હોય અને પારકા સુખનો વિચાર કરવાને જ ન હોય, તો તેના માટે íવ્યાકર્તવ્યના સિદ્ધાન્ત જુદા બની જાય છે. અને જે પારકો જ સુખને વિચાર કરવાને હેય અને પોતાના સુખનો વિચાર સર્વથા છોડી દેવાનું હોય, તો તે માટેના નિયમે પ્રથમ કરતાં સર્વથા વિપરિત જ બનવાના છે.
એ રીતે એકના ભેગે અનેકના સુખને વિચાર કરે કે અનેકના ભેગે એકના સુખને વિચાર કરે ? એ પ્રશ્ન ઉભે જ રહેવાને છે.
આ પ્રશ્નના અધિભૌતિક-મત–વાદના ઉપાસક જુદાજુદા પંડિતોએ જુદી-જુદી રીતના નિર્ણય કર્યો હોય છે, તેથી તે પંડિતેમાં પણ વિચારોનું ઐક્ય થઈ શકહ્યું નથી અને થઈ શકે તેમ પણ નથી.
* વા ઈ - સુ ખ વ દી એ *
આધિભૌતિકવાદીઓમાં સહુથી પહેલે વર્ગ સ્વાર્થ સુખ૧૭ વાદીઓને આવે છે. જેઓ માને છે કે “પરલોક અને પરોપકાર
સઘળું જૂઠું છે, આધ્યાત્મિક ધમશાસ ચાલબાજ લેકોએ
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨પર
સ્તિકતાને આદર્શ
પેતાનાં પેટ ભરવા માટે ઉપજાવી કાઢેલું છે.ગતમાં માત્ર
સ્વાર્થ એ જ સાચે છે. કેઈપણ પ્રકારના જે કાર્ય થી સ્વાર્થ સિદ્ધ થાય તેજ એક પ્રશસ્ત કર્યા છે, અર્થાત્ પિતાના આધિભૌતિક સુખની અભિવૃદ્ધિ થાય તેવાં કાર્યો કરવાં, એજ એક પસ્મ ધર્મ અને એજ એક શ્રેયકર નંતિ છે.”
આ પ્રકારની નીતિ ભારતમાં પણ અર્વાક નીતિન નામથી ઓળખાય છે. એ નીતિના સમર્થનમાં તેઓ એમ કહે છે કે, “ પાંચ મહાભૂતના મિશ્રણથી આત્મા ઉત્પન્ન થાય છે અને દેહના ટળી જવાથી આત્મા પણ, રાખ થઈ જાય છે. ટે લાંબા વિચારેની ભાંજગડમાં નહિ પડતાં, શાણા મનુભ્યોએ આ દેહ જીવંત છે ત્યાં સુધી ખાઈ-પીને મોજ કરી લેવી. સાધન ન મળે તે છેવટ ( જ રિવા ન લેતા ) “દેવું કરીને પણ ઘી પીવું” એ સિદ્ધાન્ત સ્વીકારવ, કારણ કે મુઅો
છી કાંઈ નથી. જીવન છે ત્યાં સુધી સર્વ પ્રકારની કામવાસનાઓને તૃપ્ત કરી લેવી, એજ પરમ પુરુષાર્થ છે. જગતમાં દશ્ય ઐહિક સુખ સિવાય બીજું કંઈ જ તત્ત્વ નથી. તપ અને સંયમ આચરવાં કે દાન અને શીલ પાળવાં, તે એક પ્રકારની મૂર્ખતા છે. મળેલ ભેગથી વંચિત રહેવા સિવાય તેનું બીજું કંઈ જ ફળ નથી.”
* સ્વાર્થવાદીને બીજે મત * લેકનું ગમે તે થાઓ, પરંતુ મારે ઐહિક સ્વાર્થ
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધિભૌતિકવાદ યાને જડવાનું સ્વરૂપ અને રહસ્ય ૨૫૯.
સિદ્ધ થાઓ.” એ પ્રકારની માન્યતા ઉપર રચાએ આ જાતને આધિભૌતિકવાદ, એ કેવળ શસ્ત્રષ્ટિએ જ નિંદનીય કરે છે એટલું જ નહિ, પરંતુ લેકષ્ટિએ પણ તે અતિશય, સિંધ, ન્યાય અને અનીતિથી ભરેલા મનાય છે. એ મતને નીતિશાસ્ત્ર કે ધર્મશાસ્ત્ર એ નામ પણ છાજતું નથી. - તેથી આધિભૌતિકવાદીઓને બીજો એક એવો વર્ગ છે કે જે તેનો વિરોધ કરે છે. તે કહે છે કે, “કેવળ સ્વાર્થી પડ્યું કે કેવળ પેટભરાપણું આ દુનિયામાં કેઈનુ પણ ચાલી શકતું નથી.
આધિભૌતિક વિષયસુખ જે આપણને ઈષ્ટ છે, તે તેની સિદ્ધિ માટે બીજાના સુખની આડે આવવું એ મૂર્ખતા છે. બીજાના સુખમાં વિધન કરનારા પિતાના જ સુખમાં વિન કરનારા છે. અર્થાત્ બીજાને વિન કર્યું તે પિતાને જ વિન કર્યા બરાબર છે. કારણ કે જેને આપણે વિન કરી છીએ, તે આપણને વિન કર્યા સિવાય હેનાર નથી મારું સુખ અને મારા સ્વાર્થ, એ જે મારું સાદય છે, તે તે માધ્યની સિદ્ધિ બીજાઓને તેવા પ્રકારની સગવડો આપ્યા સિવાય કેવી રીતે થવાની ? અર્થાત્ નથી જ થવાની. તેથી પોતાના સુખને માટે જ મનુષ્ય દીર્ધદષ્ટિપૂર્વક બીજાના સુખને ખ્યાલ પણ રાખવું જ જોઈએ.”
આધિભૌતિકવાદમાં પણ અમુક અંશે નીતિ પ્રવેશ
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
આસ્તિકતાના આદેશ
પામી શકી હોય, તે તેનુ કારણ આજ છે. ચાર્વાકને મત નીતિનું બંધન જરૂરનું નથી એમ પ્રતિપાદન કરતે હતા, જ્યારે આ મત પેાતાના સુખની વ્યવસ્થા માટે પણ પેાતાની દૃષ્ટિ મુજબ નીતિને મા સ્થાપન કરે છે.
અહિંસા.સત્ય આદિ સઘળા ધર્મ અને નીતિની જ્યાન્યા આ મતવાળા આ એક જ રીતે કરે છે કે, ‘હુ લેાકેાને મારીશ તે લેાક મને મારશે.’આ જાતની સ્વાશ્વક નીતિ સિવાય અહિંસાધનું બીજું કાંઈપણ તાપ નથી, એવા એ લેાકેાના મત છે.
સ્વાર્થનું પૂતળુ
* મનુષ્ય એટલે ત્રીજાએને દુ:ખી જોઈ દયા આવે છે, એનું તાપ પણ આ મત પ્રમાણે એ જ છે.
તે કહે છે કે, 'મારા ઉપર ભાવિમાં આવુ દુ:ખ આવે તે મારુ શું થાય? એ ભય જ બીજાની યા પ્રત્યે કારણ છે. પરાપકાર, ઔદાર્યાં, કૃતજ્ઞતા, માયા કે મૈત્રી વગેરે જે જે ગુણેા પ્રથમ દૃષ્ટિએ લેકના સુખ માટે છે એમ લાગે છે, તે મૂળમાં પેાતાના જ સુખ માટે અગરપેાતાના જ દુઃખના નિવારણુ ખાતર છે, માટે લેક તેને આચરે છે. પાપકર કે પરાર્થ એ કેવળ ભ્રાન્તિમૂલક શબ્દ છે. આપણા સઁપર મુસીબત આવે ત્યારે લેક આપણને મદદ કરે, એવી અંતઃસ્થ બુદ્ધિથી જ માણસે ખીજાને મદદ કરે છે યા દાન આપે છે. લેાક આપણા
*
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધિભૌતિકવાદ થાને જડવાદનું સ્વરૂપ અને રહય ૨૬૧
ઉપર માયા રાખે, તે માટે જ આપણે તેમના તરફ માયા રાખીએ છીએ. એ સિવાય માયા રાખવાનુ બીજુ કાઈ પણ કારણ જણાતું નથી. છેવટે લેક આપણને ‘સારા’ કહે, એ પ્રકારને સ્વાર્થી હેતુ તે। પ્રત્યેક કાર્યાના પેટામાં રહેલે હૈાય છે જ. માટે આ જગતમાં સ્વામિવાચ બીજુ કાઈ પણ તત્ત્વ છે નહિ.”
ચાર્વાક મત્ત અને આ મત્તમાં નીતિ-અનીતિના ખધનસ ખ'ધમાં ફેર છે, તે પણ મનુષ્ય એટલે કેવળ વિષય સુખરૂપ સ્વાર્થનું પૂતળુ, એ પ્રકારની અર્વાચીન માન્યતા આ મત્તમાં પણ ચાલુ જ રહે છે.
* આધિભૌતિકવાદીઆના ત્રીજો વગ
આધિભૌતિક-વાદીઓના ઉપર્યુંકત એ વાદ સ્વાને જ પ્રધાન માને છે, અને પરમા આદિના મૂળમાં પણ સ્વા જ છે એમ કહે છે. ‘સામાન્ય મનુષ્યેાની પ્રવૃત્તિ સ્વા પરાયણ એટલે ઐહિક આત્મસુપરાયણ હાય છે' એ વાતને કેન્દ્રમાં રાખીને ઉપરના મતે ઘડાએલા છે. પરંતુ મનુષ્ય સ્વભાવ કેવળ સ્વાર્થીપરાયણુ નથી, કિન્તુ સ્વાર્થ સાથે પરાની બુદ્ધિ પણ મનુષ્યેામાં સ્વાભાવિક હાય છે, એમ માનનારે ત્રીજે વર્ષે પણ આધિભૌતિકમતવાદીએમાં છે અને તે ઉપર્યુકત અને મતના વિરોધ કરે છે.
તે કહે છે કે, ‘પાપકાર-બુદ્ધિની સાત્ત્વિક મનેવૃત્તિ
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદર્શ
મનુષ્યના અંગમાં જન્મની સાથે જ નિર્માણ થએલી છે. પરોપકાર એ દઈ દષ્ટિપૂર્વકને સ્વાર્થ નથી. કિન્તુ તે એક સ્વતંત્ર વૃત્તિ છે. એ વાર્થ એટલે વસુખ અને પરાર્થ એટલે પરનું સુખ–એ બે ત જગતમાં વિદ્યમાન છે, તે એ બંનેને અનુકૂળ માનસિક વૃત્તિઓ પણ વિદ્યમાન છે, માટે કાર્યાકાર્યની વ્યવસ્થા, એ બંને તો ઉપર દષ્ટિ રાખીને જ થવી જોઈએ.'
પહેલા બે મતથી આ મત જ પડે છે. છતાં સ્વાર્થ અને પરાર્થ બંને કેવળ એહિક સુખવાચક છે, એ માન્યતા આ મતમાં પણ ચાલુ છે. અર્થાત ઐહિક સુખની પેલી પાર બીજું કંઈ નથી, એ આધિભૌતિક મત આ પક્ષમાં પણ કાયમ રહે છે. ભેદ એટલે જ છે કે, આ પક્ષમાં સ્વાર્થ બુદ્ધિની જેમ પરમાથી બુદ્ધિ પણ નૈસર્ગિક હોવાને ખ્યાલ પ્રવને છે, તેથી નીતિ-અનીતિનો વિચાર કરવામાં સ્વાર્થ સાથે પરમાર્થ પણ સચવાય એમ વર્તવું એ કર્તવ્ય છે.” એમ માને છે.
સ્વાર્થ અને પરાર્થ, એ બેઉમાં જે વિરોધ થતું ન હોય, તે સ્વાર્થનું કાર્ય પણ સમાજને જ હિતકારક છે, એમ આ પંથનું માનવું છે
સમાજ એટલે અનેક વ્યકિત ઓને સમૂહ, તેમાંની પ્રત્યેક વ્યકિત બીજાને નુકશાન ન કરતાં પિતાને ફાયદે કરતી હોય, તો તેમાં એકંદર સમાજનું જ કલ્યાણ થાય છે. તેથી પિતાના સુખને હાનિ ન પહોંચાડતાં જે ઃ
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
-આધિભૌતિકવાદ યાને જડવાદનું સ્વરૂપ અને રહસ્ય ૨૬૩
લેકહિત પણ કરી શકાતું હોય, તો તે પણ આ પંથની માન્યતા પ્રમાણે કર્તવ્ય છે.
# નિષ્કલંક નીતિ * મનુષ્યજીવનમાં સ્વાર્થ અને પરાર્થ એ તુય કક્ષા ધરાવે છે, પરંતુ સ્વાર્થ કરતાં શર્થ શ્રેષ્ઠ છે, એ વાત આ મતને માન્ય નથી. આ કારણે સ્વાર્થી અને પરાર્થ વચ્ચે જયારે વિશ્વ આવે, ત્યારે આ પશ્ચવાળાઓને મોટે ભાગે સ્વાર્થ માં જ તણાઈ જવાનું થત્ય છે.
પરાર્થને સ્વાર્થને દૂરદર્શી પ્રકાર ન માનતાં, આ પંથના માણસ ઉભયને સરખું વજન આપે છે, તે પણ કટોકટીના પ્રસંગે સ્વાર્થને જ મહત્વ આપવા તરફ તેઓ ઝુકી જા હજ્ય છે. અંગ્રેજીમાં એમે (English tened elf-interes) ઉદાત્ત અથવા શાણપણવાળે સ્વાર્થ કહેવામાં આવે છે.
આવ્યવહારુ દષ્ટિએ આ નીતિ અમે તેટલી સારી મનાતી હોય, તે પણ અવિક દષ્ટિએ તે પણ એક પ્રકારના સ્વાર્થ જ છે. સ્વાર્થ કરતાં પરાર્થે ચડીઆત છે એવું જ્યાં સુધી સ્વીકારવામાં જ આવે, ત્યાં સુધી તે નીતિ અધૂરી જ રહેવાની છે.
સત્પનું આચરણ પેટભરા વેકથી હંમેશાં ઉચ પ્રકારનું જ હોવું જોઈએ. અન્યથા તે નીતિ, નિષ્કલંક નીતિ તરીકે કદી જ પ્રસિદ્ધિને પામી શકે નહિ.
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૪
<
આસ્તિકતાને આદેશ
નિષ્કલંક નીતિ તે છે કે જેમાં સ્વાર્થવૃત્તિને સર્વથા અમાવ છે. સ્વાવૃત્તિને એક અંશ પણ જ્યાં સુધી હૃદયમાં ખેડા છે, ત્યાં સુધી તે મનુષ્ય નીતિનું અખંડપણે પાલન કરી શકે એ શકય નથી. એ કારણે સાચા નીતિમાન પુરુષોની સર્વોત્તમ નીતિ અને ઉપર્યુક્ત નીતિ વચ્ચે મેટુ અંતર છે,
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
આત્મતત્ત્વને માનવું જ પડે
જ ઘણુઓનું ઘણું સુખ * આધિભૌતિક-મતવાદીઓના ત્રણ માર્ગોનું આપણે નિરીક્ષણ કર્યું.
તેમાં પહેલે વર્ગ કેવળ સ્વાથી છે.
બીજે વર્ગ સ્વાર્થી ખરે, પણ દૂરંદેશિતા પૂર્વકના વાર્થને વરેલે, જ્યારે ત્રીજો વર્ગ સ્વાથી છે, પણ શાણે સ્વાર્થી. - આ ત્રણ સિવાય આ મતવાદીઓને એક ચોથે વર્ગ પણ છે. કે જે ઉપરના ત્રણ વર્ગોને વિરોધ કરે છે. તે કહે છે કે, “એક જ મનુષ્યના સુખ તરફ ન જોતાં, સર્વ મનુષ્યજાતિના આધિભૌતિક સુખ-દુઃખનું તારતમ્ય વિચારીને, નૈતિક કાર્યાકાર્યને નિર્ણય કરવે જોઈએ. 24'ü ay hi ga The greatest good of the greatest number.” (ઘણુનું ઘણું સુખ) એવું નામ આપવામાં આવ્યું છે.
આ મતના પ્રતિપાદક પંડિત અધિક સાત્વિક વૃત્તિના છે, એમાં કઈ સંદેહ નથી. “સર્વ લોકોનું સુખ
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
२११
આસ્તિકતાનો આદર્શ
એ શબ્દોનો પ્રયોગ ન કરતાં, “ઘણાએ નું ઘણું સુખ એ શબ્દોને પ્રવેગ ઈરાદાપૂર્વક કરવામાં આવ્યું છે.
એક જ કૃત્યથી એક જ કાળે જગતમાં સર્વ માણસોને સુખ જ થાય એ શકય નથી, એકને, એક વાત સુખકર લાગે છે અને તે જ વાત બીજાને તેજ વખતે દુઃખકર લાગે છે.
સૂર્યનો પ્રકાશ ઘણાને આનંદ આપનારો છે, તે પણ તે થોડાને શેક પણ કરાવે છે. પરંતુ તેથી સૂર્યને પ્રકાશ ત્યાજ્ય કરતો નથી તેમ અમુક વ્યક્તિઓને અમુક વાત ફાયદાકારક ન લાગી, તેટલા માત્રથી તે વાત સર્વને હિતકારક નથી, એ નિર્ણય કરી શકાય નહિ. એ કારણે થોડાકને દુઃખ થતું હોય, તે પણ તેનો વિચાર નહિ કરતાં ઘણાઓને જેથી ઘણું સુખ થાય એજ નીતિ ગ્રડણ કરવા યોગ્ય ગણાવી જોઈએ, અને તે મુજબ વર્તન કરવું એજ જગતમાં મનુષ્યનું યથાર્થ કર્તવ્ય બની રહેવું જોઈએ.
* ચેથા મત ઉપર બે આક્ષેપ ક
આધિભૌતિક-સુખવાદીઓનું આ તત્વ આધ્યાત્મિક સુખવાદીઓને પણ કબૂથ છે. તે છતાં કર્તવ્યાકર્તવ્યના નિર્ણય માટે સર્વ કાળે તેને જ જે આગળ કરવામાં આવે, તે ભારે અવ્યસ્થા ઉત્પન્ન થયા સિવાય પણ રહે તેમ નથી,
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મતત્વને માનવું જ પડે
२९७ નીતિમત્તાને નિર્ણય કેવળ સંખ્યા ઉપરથી કરે, એ કેવળ મૂર્ખતા છે. લાખો દુર્જનોને સુખ થાય, તે કરતાં એક સજજનને સુખ થાય તેજ ખરું સુકૃત્ય છે. એને અર્થ એ જ છે કે, એક સજજનને સુખ થતું હોય, તે લાખ દુર્જનના દુઃખની તેની આગળ કાંઈ કિંમત નથી. એને આ અર્થ કર્યો એટલે “ઘણાનું ઘણું સુખ એ નીતિમત્તાનું લક્ષણ તરત જ પાંગળું બની જાય છે.
કઈ કોઈવાર લેકને જે વસ્તુ સુખાવહ લાગે છે, તે જ દૂરદર્શી પુરુષોને પરિણામે ગેરફાયદાકારક લાગે છે.
કેટીસ અને ઈસુ ખ્રિસ્ત જેવા પુરૂષે પિતાને મત પ્રમાણે જે કલ્યાણકર ઉપદેશ તેમના દેશબંધુઓને આપતા હતા, તે જ ઉપદેશ તે વખતના લેક અને લોકના અગ્રેસરોની દષ્ટિએ તેમમે “સમાજના શત્રુ” ઠરાવવામાં કારણભૂત બન્યા હતા. એટલું જ નહિ, પણ એજ ગુહા માટે તેઓ દેહાંતદંડની શિક્ષાને પાત્ર બન્યા હતા. એટલા માત્રથી તેઓ (સોક્રેટીસ અને ઈસુ ખ્રિસ્તનું કૃત્ય શું અન્યાયી બની જાય તેમ છે?
“ઘણાનું ઘણું સુખ એને નીતિનું એકમૂળ તત્વ ક્ષણભર માટે માની લઈએ, તે પણ ઘણુઓનું ઘણું સુખ શામાં રહેલું છે? એ ઠરાવવાનું તે ઉભું જ રહેવાનું છે. અને એને ઠરાવનારા કોણ? એ ઠરાવવું પણ જે લેકેને જ સોંપવામાં આવ્યું, તે સેકેટીસ અને ઈસુ ખ્રિસ્ત જેવા
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદેશ
બનાવના પુનરાવર્તન સિવાય બીજું શું થનાર છે?
મુશ્કેલીના પ્રસંગમાં અનધિકારી પુરુષોના હાથમાં નિર્ણય કરવાનું કાર્ય સોંપવાથી વિપરીત પરિણામસિવાય બીજું કાંઈ જ આવતું નથી. એ વાત ઉપરના દાખલાએથી સ્પષ્ટ થાય છે.
અહીં એ બચાવ કરવામાં આવે કે, “અજ્ઞાન લેકે દુરુપયોગ કરે. એટલા માત્રથી નીતિનું તત્ત્વ કાંઈ ખોટું ઠરી જતું નથી. તે એ પ્રકારનો બચાવ પણ લે છે, કારણ કે નીતિનું તત્તવ ઠરાવ્યા પછી તેનો ઉપયોગ કેણ, કેમ અને કયારે કરે, એ વગેરે પણ સાથે જ ઠરાવવું જોઈએ. અન્યથા અને અનર્થ થવાને સંભવ ઊભે જ છે
આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે, કેવળ સંખ્યાથી નીતિને ગ્ય નિર્ણય થઈ શકતો નથી તથા “ઘણાઓનું ઘણું સુખ શામાં ? એ ઠરાવવા માટે નિશ્ચિત એવું કઈ બાહ્ય સાધન પણ નથી.
* ત્રીજો આક્ષેપ આ બે સિવાય તે મત ઉપર ત્રીજે એક મોટો આક્ષેપ છે કે જે કદી પણ ન ટળી શકે તેવો છે.
કઈ પણ કૃત્યના કેવળ બાહ્ય પરિણામ ઉપરથી તે કૃત્ય ન્યાયસંગત છે કે નહિ, તેને સમાધાનકારક નિકાલ લાવ તે દરેક વખત શક્ય હેતું નથી.
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મતત્વને માનવું જ પડે
२६८
| સર્વ સત્પરુ જગતના કલ્યાણ માટે શ્રેમ કરે છે એ વાત સાચી છે, પરંતુ જે મનુષ્ય જગતના કલ્યાણ માટે શ્રમ કરે છે તે બધા જ સત્પર હોય છે, એ નિર્ણય કરી શકાતો નથી. કાર્યની સાથે મનુષ્યનું અંતઃકરણ પણ હોવું જોઈએ. યંત્ર અને મનુષ્ય વચ્ચે મોટો ભે પડતું હોય, તો તે આ જ છે.
બાહ્ય પરિણામ ઉપરથી યંત્ર સાચું છે કે ખોટું તેને યથાર્થ નિર્ણય કરી શકાય છે, પરંતુ મનુષ્ય સાચે છે કે બેટે તે તેના બાહ્ય કૃત્ય ઉપરથી કે તેના કૃત્યનાં બાહ્ય પરિણામે ઉપરથી કદી પણ નક્કી કરી શકાય તેમ નથી.
એ જ કારણે અજાણતાં અથવા ભૂલથી થનારા અપરાધે કાયદામાં પણ ક્ષમ્ય લેખાય છે. અર્થાત કોઈપણ કૃત્ય સારું છે કે નરસુ, ધમ્ય કે અધમ્ય, નીતિનું છે કે અનીતિનું તેનો ખરે નિર્ણય કૃત્યના બાહ્ય ફળની સાથે તે કૃત્ય કરનારની બુદ્ધિ, વાસના યા હેતુની સાથે પણ અગત્યને સંબંધ રાખે છે.
દાન કરવાની ક્રિયા, એ ક્રિયારૂપે બહારથી સરખી છે અને તેનું ફળ “ઘણાંને ઘણું સુખ” એ સમાન છે, તે પણ એક નિષ્કામ બુદ્ધિથી કરે છે, એક કીર્તિ માટે કરે છે, અને એક કઈ
અન્ય ફળ માટે કરે છે તો તે બધાં દાન એક સરખા ફળવાળાં કદી બની શક્તાં નથી. ઈરાદે ફરવાથી ફળ પણ કરે છે.
એક ગરીબ માણસે ધર્મકાર્ય માટે ચાર આના
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ ?
આસ્તિકતાનો આદશો
ખર્યા અને એક લક્ષાધિપતિએ ચાર રૂપીઆ ખર્ચા, ઘણને ઘણું સુખ શામાં રહેલું છે? શ્રીમતના કે ગરી. બના દાનમાં ? બાહ્ય દષ્ટિએ તો શ્રીમંતને દાનમાં જ ઘણાનું ઘણું સુખ રહેલું છે, એમ લાગ્યા વિના નહિ રહે, પરંતુ ગરીબનું ચાર આનાનું દાન એ તેની આખી મૂડીનું દાન હોવાથી શ્રીમંતના દાન કરતાં ગરીબનું દાન અધિક ફળવાળું બની શકે છે.
“ઘણાનું ઘણું સુખ એ આધિભૌતિક-નીતિતત્વનો જે મોટો દેષ છે, તે આ જ છે. તેમાં કર્તાના માનસિક ઈરાદાને કે બુદ્ધિને કાંઈ જ વિચાર કરવામાં આવ્યો નથી.
માનસિક ઈરાદા તરફ પણ લક્ષ્ય આપવાની વાત આવી, ત્યાં “ઘણાનું ઘણું સુખ એ નીતિનું લક્ષણ ટકી શકતું જ નથી. કેવળ બાહ્ય પરિણામો (ફળ)નો જ વિચાર કરવાનું હોય, તો જ “ઘણુંનું ઘણું સુખ એ નીતિ ટકી શકે એમ છે. “બાહ્ય પરિણામેની દષ્ટિએ એના કરતાં ચઢીઆ નીતિમત્તાનું તત્વ બીજું કઈ મળી શકનાર નથી,’ એ વાત ખરી છે, તે પણ કોઈ કાર્ય ન્યાય કે અન્યાય છે, એનો વિચાર એકલા એ જ તત્ત્વ ઉપરથી થઈ શકતું નથી. એ તત્ત્વ સિવાય બીજી અનેક બાબતોને વિચાર કરવાનું બાકી રહે છે.
કેવળ બાહ્ય કર્મ ઉપર જ જે આધાર રાખીએ, તે ઘણીવાર એનાથી ઠગાવાનું જ થાય છે. “બાવ બેઠે જપે
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મતત્ત્વને માનવું જ પડે
અને જે આવે તે ખપે,’ ‘મુખ મૈ' રામ ઔર અગલમે છૂરી' એ કહેવતે સુપ્રસિદ્ધ છે. અંતઃકરણની શુદ્ધિ હાય અને ચિત બાહ્યક અશુદ્ધ અગર હિંસક પણ દેખાતુ હાય, તે પણ તેની ચેાગ્યતા પ્રથમ કરતાં ઘણી ચઢી જાય છે.
૨૦૧
*
આક્ષેપ અને પરિહાર
આધિભૌતિક-સુખવાદની આ ઉણપ આધિભૌતિકતત્ત્વચિંતકાના લક્ષ્યમાં આવી નથી એમ નથી, તે। પણ તેઓએ પેાતાના પક્ષનું સમર્થન કરવાનેા આગ્રહ છે।ડયા નથી, એ તેમને મતાગ્રહ સૂચવે છે.
એ ઉપરાંત આ પંથ પર એક ખીજો આક્ષેપ એ પણ છે કે 'સ્વા કરતાં પરા શ્રેષ્ઠ છે, એમ જે તેએ કહે તે શાથી ?’ એની કાઈ પણ વ્યાખ્યા તે પથવાળાએ આપી શકે તેમ નથી.
લેકનુ હિત કરવામાં ઘણા અંશે પેાતાનું જ હિત સમાએલુ છે. તેથી આ પ્રશ્ન સામાન્ય રીતે ઉપસ્થિત થતા નથી, તે પણ ‘શાણા વા' કરતાં એક ડગલુ આગળ વધેલ રવા અને પરા વચ્ચે વિરોધ આવે,. ત્યાં ‘શાણા સ્વાર્થીના માગ ન સ્વીકારતાં સ્વાર્થી છેડી, પરા સાધવા શ્રમ કરવા એ જ કન્ય છે, એમ જણાવનાર પથ કાંઈ પણ યુક્તિ આપી ન શકે તે ચાલે નહિ.
'.
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭ર
આસ્તિકતાને આદર્શ
એ પંથના એક પંડિત સ્પેન્સર એમ જણાવે છે કે, એક કીટથી માંડી મનુષ્યપર્યત સર્વ સજીવ સૃષ્ટિ પિતાના સુખના ભેગે બીજાને આનંદ આપવામાં જ સુખ માને છે.
પ્રથમ સંતતિ ઉત્પન્ન કરવી અને પછી તેનું સંરક્ષણ કરવું, એ વ્યવહાર સમસ્ત પ્રાણીગણમાં પ્રસિધ્ધ છે. અર્થાત્ સંતતિ માટે એટલે પારકા માટે સ્વાર્થ ત્યાગ કરે એમાં કીટથી માંડી મનુષ્યપર્યત તમામ પ્રાણીઓ આનંદ માને છે.
તદ્દન પછાત જાતિમાં પણ પિતાની સંતતિ માટે જ નહિ, કિન્તુ પિતાના જ્ઞાતિજનો માટે પણ મદદ કરવાની પ્રવૃત્તિ આનંદપૂર્વક કરવામાં આવે છે. માટે સજીવસૃષ્ટિના શિરોમણિભૂત મનુષ્ય તો પરાર્થમાં જ સ્વાર્થ જેટલું સુખ માનવાનું, સૃષ્ટિનું જે ચઢતું ધોરણ છે, તેને અપનાવી લેવું જોઈએ.”
સ્પેન્સરને આ યુતિવાદ ખોટો છે એમ કહી શકાય તેમ નથી. પરેપકાર એ સદ્ગુણ, મૂંગી સુષ્ટિમાં પણ બાળકનું સંરક્ષણ કરવાના આકારમાં નજરે ચઢી આવે છે, તે જ્ઞાનવાન એ મનુષ્ય, તેણે તે તેની પરમ સીમાએ પહોંચવું, એ જ તેને માટે ખરામાં ખરો પુરુપાર્થ થઈ પડે છે.
આ રીતે એ તત્ત્વની આધિભૌતિક વ્યાખ્યા પણ છેવટે કરવી પડે છે, પરંતુ આ પ્રકારની વ્યાખ્યા કરવા
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મતત્ત્વને માનવુ જ પડે
જતાં ખીજાં એવે! પ્રશ્ન એની સામે ઉત્પન્ન થાય છે કે, પરોપકાર યુધ્ધ એ એક જ સદ્ગુણુ મનુષ્યમાં ઉત્ક પામ્યા છે કે તેની સાથે ન્યાયમુષ્ઠિ, દયા, વિવેક, દી કૃષિ તર્કશકિત, શૌય, ધૈય, શાતિ, ઇન્દ્રિયનિગ્રહાર્દિ બીજા પશુ અનેક સદ્ગુણેાની વૃદ્ધિ થયેલી છે? જે બીજા પણ સદ્દગુણેાની વૃદ્ધિ થયેલી હાય,તે! ઈતર સજીવ પ્રાણીએના મુકાબલે મનુષ્યમા એકલેા પરોપકાર જ નહિ, કિન્તુ સ સદગુણાના ઉ થયેલે છે, એમ કહેવુ પ્રાપ્ત થાય છે. આ સાત્ત્વિક ગુણાના ઉત્કષના મેગે ‘મનુષ્યત્વ’ એ વિશેષણને લાયક મનુષ્ય ઠરે છે,
093
પરોપકાર કરતાં આ રીતે ‘મનુષ્યત્વ’ યાને ‘માણસાઈ’ એ જ જે શ્રેષ્ઠ કરે તે પછી કાઈ પણ કમ”ની ચેન્ગ્રા– ચેાગ્યતા અથવા નીતિમત્તાના નિર્ણય તે માણસાઈના આધારે જ થવે જોઈ એ. અર્થાત્ એકલી પરોપકાર બુદ્ધિ ઉપર ભાર દેવાં કરતાં, માણસાઈ ને શેાલે તે જ સુકૃત્ય' એ નીતિનું' ધારણ ઠરાવવું' એ જ ન્યાયયુક્ત
વાત છે.
આ વ્યાપક દૃષ્ટિ એક વાર સ્વીકારી લીધી એટલે ઘણાનું ઘણું સુખ' એ આ દૃષ્ટિને એક અલ્પ વિભાગ થઈ જાય છે. અને તેથી કૃત્યાની ધોધમ્ય તા તે જ એક દૃષ્ટિએ જોવી જોઈએ, એ મત અકબંધ રહેતા નથી, કિન્તુ ‘માણસાઇ’ને વિચાર કરીને નીતિનું તરવ નક્કી થવુ જોઈએ, એ જ એક મત સિષ થાય છે
.
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
આસ્તિકતાના આદ
* ધર્મોની નિત્યતાની સિદ્ધિ
પરંતુ એ મત સિદ્ધ થયા પછી, એ પ્રકન ઊભે જ રહે છે કે, ‘માણસાઈ અથવા મનુષ્યપણું શામાં માનવુ' ?” આ પ્રનના ઝીણવટપૂર્વક વિચાર કરવા માંડયે, એટલે તરત જ આત્મા તત્ત્વની ચિંતા આવીને ઊભી રહેવાની છે.
આ રીતે આધિભૌતિક--મતવાદની પૂર્ણાહૂતિ આધ્યા ત્મિકવાદની નિકટ આવીને ચેલે છે. તફાવત માત્ર એટલે છે કે, આધિભૌતિક-મતવાદીઓની દૃષ્ટિ, ‘માણસાઈ’માં પણ કેવળ સર્વ લેાકેાનાં બાહ્ય સુખાની ચિંતા કરે છે. અંત:સુખ કે 'તઃશુદ્ધિના વિચાર સુધી તે પહોંચી શકતી નથી.
પ્રાણીમાત્રની સર્વ પ્રવૃત્તિ સુખપ્રાપ્તિ અને દુઃખનિવારણ માટે છે. એ સામાન્ય તત્ત્વ ત્યાં કબૂલ થયુ, ત્યાં સત્ય સુખ આધિભૌતિક એટલે વિષયપભાગ છે કે અન્ય કઈ છે, એને વિચાર કર્યા સિવાય ચાલે તેમ છે જ નહિ,
શારીરિક સુખ કરતાં માનસિક સુખની ચેાગ્યતા અધિક છે, એ વાત તે આધિભૌતિક-મતવાદીઓને પણ કબૂલ કર્યા સિવાય ચાલતું નથી.
તત્ત્વજ્ઞાનના ગહન વિચારથી બુધ્ધિને જે એ પ્રકારની શાન્તિ મળે છે, તેનુ મૂલ્ય અહિક સ ંપત્તિ અને
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મતત્ત્વને ાનવું જ પડે
વિષયાપભેગ કરતાં અનેકગણું અધિક જ છે, એ વાત સમજદાર પુરૂષાને સમજાવવી પડે તેમ નથી. ઉલટ-પક્ષે ઐહિક સુખ કે સંપત્તિ ગમે તેટલી પ્રાપ્ત થાય, તેની સાથે આત્મિક સુખ કે આત્મિક શાન્તિ પ્રાપ્ત થાય જ, એવેા નિયમ બાંધી શકાતા નથી.
૨૭૫
ઇન્દ્રિયગમ્ય બાહ્ય સુખ કરતાં બુદ્ધિગમ્ય આંતસુખની ચેાગ્યતા હમેશાં અધિક રહે છે, તેનુ એક કારણ એ પણ છે કે, વિષયસુખ અનિત્ય છે, જ્યારે આત્મિક સુખ નિત્ય છે. અહિંસા, સત્ય વગેરે ધર્મ બાહ્ય સુખ-દુઃખ ઉપર આધાર રાખતા નથી; પરતુ સર્વ કાળે અને સ પ્રસંગે એક સરખા લાગુ પડે છે. એમ સ કેઈ માને છે.
‘આ પ્રકારનું નિત્યત્વ' એ ધર્મોને શાથી પ્રાપ્ત થાય છે ?” એની ન્યાય તેમજ યુક્તિસંગત કેાઈ વ્યા– ખ્યા આધિભૌતિકવાદ મતવાદ કરી શકે તેમ નથી.
બાહ્ય સુખ-દુઃખ અનિત્ય અને નશ્વર હેાવાથી; તેના અવલેાકનપૂર્વક જે કાંઈ સિદ્ધાંતે! નક્કી કરવામાં આવે છે તે હમેશાં કાચા પાયા ઉપર જ રચાયેલા હાય છે ‘સત્ય ખાતર પ્રાણ જાય તે પણ પરવા નહિ,’ એવી ત્રિકાલમાધિત માન્યતા, તે ઘણાનું ઘણું સુખ' . એ તત્ત્વથી કદી પણ સિદ્ધ થઈ શક્તી નથી, એની સિદ્ધિ તેા આત્મા પેાતે નિત્ય છે' એમ માનવામાં આવે તે જ થઈ શકે તેમ છે. નિત્ય આત્માને માન્યા પછી,
.
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંછ
આસ્તિક્તાનો આદર્શ અનિત્ય એવાં સુખ-દુઃખનો વિચાર આપોઆપ ગૌણ બની જાય છે. અને નિત્ય જીવને સુખ કરનાર ધર્મ પ્રાણાંત પણ ત્યજવા ગ્ય નથી. એ સિદ્ધાંત થિસ થાય છે.
* આત્મતત્વને માનવું જ પડે નીતિમત્તાનો સિદ્ધાંત, “ઘણાનું ઘણું સુખ કે સ્વાર્થ કરતાં પરાર્થે શ્રેષ્ઠ છે.” એટલું માનવા માત્રથી નકકી થઈ શકતા નથી. “સ્વાર્થ કરતાં પરાર્થ એ શાથી શ્રેષ્ઠ છે ?” એ. નિશ્ચિત ઠરાવવા માટે આત્મતત્ત્વ સુધી પહોંચ્યા સિવાય ચાલતું નથી. જે નિત્ય એવું આત્મતત્વ જગતમાં અસ્તિત્વ ત્વ ધરાવતું ન હોય તે,
"निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु, लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम् । अद्य व बा मरणमस्तु युमान्तरे वा, न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पद न धीराः ॥१॥
–એ વગેરે પદે કેવળ સાહિત્યની શોભા માટે જ રહી જાય છે,
ઘણા માણસે સ્તુતિ કરે યાનિંદા કરે, “ઘણુઓના ઘણું સુખનું સાધન લક્ષ્મી આવે યા જાય, સર્વ પદાર્થોથી પ્રિય એવા પ્રાણોનો વિયોગ કરાવનાર મરણ આજે આવે યા યુગાંતરે આવે, તે પણ ધીર પુરુષે ન્યાયના માર્ગથી એક ડગલું પણ પાછા હઠતા નથી.” એ વાત
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
આત્મતત્વને માનવુ જ પડે
૨૭9
જે સરય હોય, તો આધિભૌતિક-મતવાદ અસત્ય કરે છે.
આધિભૌતિક સુખવાદીઓના મતે, લક્ષ્મી અને પ્રાણ કરતાં નીતિની કિંમત કદી જ ઐધિક બની શકે તેમ નથી. #ારણ કે હિક સુખના વેચવાળા ઐહિક સુખના ભાગે નીતિનું પરિપાલન કરે, એ બનવું જ સર્વથ અશકય છે. એટલા માટે જયાં સુધી આત્મતવ જેવી વસ્તુની શ્રદ્ધા પ્રાપ્ત ન થાય, ત્યાં સુધી નીતિની સઘળી વાતો, એ કાચા પાયા ઉપરના ચણતર જેવી છે. એ ચણતર ક્યારે તૂટી પડે, તે કહેવાય નહિ.
* એકલી આશયશુદ્ધિ નકામી * નીતિનો પાયે પાકે કરવા માટે એકલા આધિભૌતિક મતવાદથી કામ સરે એમ નથી, એ વાત નક્કી થઈ ગયા પછી એ કહેવાનું રહેતું નથી કે આધિભૌતિક -મતવાદના પ્રણેતાઓ કઈ સ્વાથી હેતુઓથી નહિ,કિન્તુ “જનકલ્યાણ જેવા ઉચચ આશયથી પોતાના સિધ્ધાંતોનું પ્રતિપાદન કરતાં હોય, તે પણ બુદ્ધિમતો વડે તેઓના સિધ્ધાતો કદી ગ્રાહ્ય થઈ શકે તેમ નથી.
આશયની શુદ્ધિ ગમે તેટલી હોય, પરંતુ જે વસ્તુનું નિરૂપણ કરવું છે, તે વસ્તુનું પૂરેપૂરું જ્ઞાન જેઓને નથી તેઓએ પિતાના મત ઉપર આગડ રાબ નિરર્થક છે. એ પ્રકારની આડી વૃત્તિ સત્યને પામવા માટે ભારે અંતરાયરૂપ છે.
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
-~-~~
૨૫
પ
-------
જડવાદ
*
અપરિચિતતાનું કારણ
આરે આધિભૌતિક-મતવાદના યાને જડવાદના પવન બહુ ફેલાયા છે અને તેના સમનમાં એ કહેવાય છે કે,
*
“તે મતના પડિતા સમ વિદ્વાન અને જનકલ્યા'ની અતિ ઉત્કટ ધગશવાળા છે; તેથી તેમનાં વચને ઉપર અવિશ્વાસ કરવાનું કાઇ કારણ નથી. તેઓ જે કહે છે તે વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ કહે છે અને એટલે વર્તમાનના સુશિક્ષિતાની બુદ્ધિને તે વધારે આકર્ષે છે. નીતિમત્તાને વિચાર કરવા માટે શાસ્રોકત -કાળજૂનાં-કાટયાંએ અત્યારે નકામાં છે. અને આધુનિક પડિત દ્વારા નિરૂપણ કરાતી સમાજહિતની વૈજ્ઞાનિક દ્રષ્ટિ જ બરાબર છે.”
આ પ્રકારના વિચારાને આધીન થઈ જવાથી; આજે જેઓ ભણેલા અને સુશિક્ષિત કહેવાય છે; તેએમાં આધિભૌતિક-મતવાદી શાસ્રોનુ જ્ઞાન મેળવવાના પ્રયાસ જ વધતા જાય છે.
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
જવા
જ્યારે આત્મા તેમજ પરલોક આદિનું વિવેચન કરનારાં શાસ્ત્રનું જ્ઞાન મેળવવા માટેનો પ્રયાસ લગભગ અટકી શકે છે. એ જ કારણ છે કે, આધુનિક સંસ્કૃતિના સંસ્કાર પામેલા આ દેશમાં જ જન્મેલા અને પિતાને દેશભક્ત તરીકે ઓળખાતા ચ પુરુષે પણ જેટલા પાશ્ચાત્ય પંડિત, જેવા કે કાન્ટ (Kant) મીત્ર (Mil) સ્પેન્સર (Spencer) હ્યુમ (Hune) હેન્સ (Hobs) આદિએ વિચિત કરેલા તરવાનથી પરિચિત છે, તેટલા જ તે પંડિત કરતાં અનેકગણ વિદ્વાન. સ્વાર્થ ત્યાગી અને ન્યાયનિક એવા આ દેશમાં જ જન્મેલા પ્રથકારોના શોથી અપરિચિત છે.
* પાંડિત શ્રી જવાહરલાલ નહેરુ *
એનું એક દષ્ટાન્ત, પોતાના દેશબાંધાના દુઃખાનું દુખ નિજ હૈયે ધરાવનાર પંડિત જવાન્ડરલાલ નહેરૂ કે જેઓએ રાષ્ટ્રની સ્વતંત્રતા માટેની લડતમાં આગળ પડતો ભાગ ભજવે છે, તેઓ પોતે જ છે. “મારી જીવનકથા” એ નામના પોતે લખેલા છ પાનાના એક અંગ્રેજી પુસ્તકમાં અનેક ગ્રન્થકારેની સાક્ષીઓ તેઓ આપે છે, પરંતુ તેમાં એક પણ સાક્ષી પોતાના દેશના મહાપુરુષોના ગ્રથની જણાતી નથી.
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના અશ
પેાતાના જ દેશમાં થયેલા અનેક મહાપુરુષા કે તેમણે રચેલા વિપુલ સાહિત્યની છાયા સરખી પણ તે આખાયે પુસ્તકમાં શેાધી જડતી નથી. તેનુ કારણ શું? ઉટુ પરાપકાર માટેની ધગશ ધરાવવા છતાં, આધિ ભૌતિક-મતવાદના પડિતાએ રચેલા ગ્રન્થાના જ અધ્યયનથી પરે પકાર અને પરમાર્થના મૂળભૂત, પરલેક અને મેાક્ષ પ્રત્યે તેએ અસાધારણ સૂગ ધરાવતા થઈ જાય છે.
૨૮
What is religion ? ( ધર્મ એ શુ છે ? ) એ નામના પં.તાના પુસ્તકના એક પ્રકરણમાં તે જણાવે છે કે, ‹ Usually religion becomes an associal quest for god or the absolute and the religions man is concerned for more With his own salvation than with the good of society. The mystic tries to rib him elf or self and In the process usually becomes obessed with it. Moral standards have no relation to social needs, but are based on a highly meta physical doctrine of sin."
"Nor
એજ પ્રકરણમાં બીજી જગ્યાએ પેાતે લખે છે કે, am I greatly interested in the after life in what happens after death. I find the problems of this life sufficiently absorbing to fill my mind.
પ', જવાહરલાલ નહેરુના ઉપર્યુકત વિચારમાં આધિભૌતિક-મતવાદીએના સિદ્ધાંતાની છાયા સ્પષ્ટપણે તરી આવે છે. બીજા શબ્દમાં કહીએ તે તેએ આબેહુબ
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
જડવા
૨૦૧
રીતે આધુનિક જડવાદીએના સિદ્ધાંતેની અસર તળે આવી ગયા છે. એ અસર નીચે આવીને તેએ ઉચ્ચારે છે કે,
‘મને પરોાકને, મરણ પછી શું થશે; તેમાં બહુ રસ નથી. આ લેાકના જ પ્રશ્નો મારા ચિત્તને ભરી દેવા માટે મને પૂરતા લાગે છે.'
‘ઈશ્વર,’‘પરમાત્મતત્ત્વ’ કે ‘માક્ષ’ પ્રત્યે પેાતાની અરૂચિ દર્શાવતાં તેએ કહે છે કે,~
6
સાધારણ રીતે ઈશ્વર અથવા તે પરમાત્મતત્ત્વ માટેની સમાજ-નિરપેક્ષ ખેાજ, એને ધર્માં' માનવામાં આવે છે, ધાર્મિક માણયને સમાજના હિત કરતાં પેાતાના મેાક્ષની વધારે પડી હાય છે. તંત્રવાદી ( શાસ્ત્રો પ્રત્યે શ્રદ્ધા ધરાવનાર માણસ ) સ્વાથ થી વધુને વધુ દૂર ભાગવા પ્રયત્ન કરે છે, પણ તેમ કરવા જતાં તે તેમાંજ ( સ્વાથ માં જ ) ભરાઈ પડે છે. ધાર્મિક ધારણે સામાજિક જરૂરીઆતા સાથે કશે। સંબંધ ધરાવતાં નથી, કિન્તુ તે સિદ્ધાંતે કેવળ પાપની અતિશય ગૂઢ કલ્પનાએ ઉપર રચાયાં હાય છે.
આગળ વધીને તેએ એમ પણ કહે છે કે,—
"The religious outlook does not help and even hinders the moral and spiritual progress of a people, If morality and spirituality are to be judged by. this worui's standards and not by the hereafter.
99
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદેશ
અર્થાત્ ‘જે નીતિ અયાત્મની કમેટી પરલેકના ધારણથી નહિ, પણ આ લેકના ધાર૯થી કરીએ, તે ધાર્મિક દ્રષ્ટિબિન્દુ જીવનમાં મદદરૂપ નથી થતુ, કિન્તુ લેકની નૈતિક અને આધ્યાત્મિક પ્રગતિને અટકાવે પણ છે.’
૨૮૨
પ'ડિતજીના આ વિચારે એમ સ્પષ્ટ રીતે જાહેર કરે છે કે, નીતિનું ધેારણ નકકી કરવા માટે પરલેાકને આગળ કરવાની લેશ માત્ર આવશ્યકતા નથી. અર્થાત્ તેએ નીતિ અને આધ્યાત્મિકતાના મથી છે, પ૨ંતુ આર્યાવર્તીના મહાપુરુષાના ફે૨માન મુજબની નહિ, કિન્તુ આધિભૌતિકવાદના નકકી થએવા સિદ્ધાન્તા મુજબની જ તે હાવી જોઇએ.
* સાચા સુખના બાધક વાદો *
આધિભૌતિક-મતવાદના નકકી થએલા સિદ્ધાન્તામાં આપણે ઉપર જોઈ ગયા તેમ, છેલ્લામાં છેલ્લે અને ઉંચામાં ઉંચા સિદ્ધાન્ત કાઇ હાય, તે તે he greated good of the greatest number અર્થાત્ ઘણાનું ઘણું સુખ' જોવુ તે છે.
અહીં એ ભુલાવું ન જોઇએ કે, આધિભૌતિક-મતનદીએનું સુખ, તે ઐહિક સુખ છે. પારલૌકિક કે આધ્યાત્મિક સુખ જેવુ કાઇ સુખ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. એમ તેએ સ્વીકારતા નથી. આમ છતાં ઐહિક સુખથી ઉચ્ચ કેટિનું સુખ છે જ નહિ, એવે નિય પણ તેઓ
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
જડવાદ
૨૮૩
બુદ્ધિગમ્ય દલીલા સાથે આપી શકતા નથી.
ઐહિક સુખ! અને તે પણ કેવળ પેાતાનું જ જોવુ, કિન્તુ પરનું ન જોવું, અગર પરનું જોવું તે પણ તે પેાતાના જ સુખ માટે જોવું તે નિકૃષ્ટ કેટિને આધિભૌતિક-મતવાદ છે.
સ્વાર્થ સાથે પરા પણ માનવીના નૈસિંગ કગુણુ છે, એમ માની પેાતાના ઐહિક સુખની સાથે પરના ઐહિક સુખની પણ તેટલી જ દરકાર રાખવી એ મધ્યમ કેાટિને આધિભૌતિક-મતવાદ છે, અને સ્વાથના ભેગે પણ પરા સાધવા, એ ઉચ્ચકેટિના આધિભૌતિકમતવાદ છે.
એ સઘળા વાદા ઐહિક સુખની સાધના માટેનિર્માણુ થએલા હેાવાથી, જગતમાં જો જડ ઉપરાંત ચૈતન્ય જેવુ કેાઈ સ્વતંત્ર તત્ત્વ અસ્તિત્વ ધરાવતુ હોય, તે અપૂર્ણ ઠરે છે; એટલું જ નિડું પરંતુ એ વાદાને સ્વીકાર સાચા સુખને! બાધક નીવડે છે.
* આત્મ વિનાની ફળ શૂન્યતા. *
જગતમાં આંખથી દેખાનારા અને ૫થી અનુભવનારા (જડ) ભૂતે ઉપરાંત આત્મતત્ત્વ અસ્તિત્વ ધરાવતુ નથી, એ સાબિત કરવા માટે આધિભૌતિક-મતવાદીએ પાસે કેાઈ સંગીન પ્રમાણેા નથી. ઉટપક્ષે તેએમાં પણ જે નિરાગ્રહી અને મધ્યસ્થ બુદ્ધિના વિદ્વાને છે, તેમને
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
: આત્મકતાનો આદર્શ
કબૂલ કરવું પડયું છે કે, કેવળ જડ તત્વનો જ સ્વીકાર કરવાથી. નીતિ અને પરોપકારના તત્વની સત્ય વ્યવસ્થા અધૂરી અને અનિશ્ચિત જ રહે છે.
સ્વાર્થ કરતાં પરાર્થને પ્રધાન માનવાની કે અનીતિ કરતાં નીતિને શ્રેષ્ઠ માનવાની યુક્તિ તો જ ઘટી શકે છે, કે જે નીતિ અને પદાર્થથી થનારા ફાયદાને અનુભવનાર કઈ તવ અસ્તિત્વ ધરાવતું હોય. અન્યથા ઐહિક સુખના ભેગે પાળેલી નીતિ કે કરેલે પરોપકાર ફળશૂન્ય ઠરે છે.
આ પ્રકારની નિરાગ્રહી બુદ્ધિને ધરનારા પંડિતો જે કે સત્ય તત્ત્વને હજુ સુધી પામી શક્યા નથી, તે પણ તથા પ્રકારની સામગ્રીનો યુગ થતાં, પામ્યા સિવાય રહે એ પણ બનવાજોગ નથી.
નિરૂપણ કરનાર જડ કે ચેતન?
પરંતુ જેઓ જડવાદને જ તત્ત્વ માનીને બેસી ગયા છે, અને તેના જ સમર્થનમાં પિતાના તરગે મનફાવતી રીતે દેડાવીને અધ્યાત્મવાદનો તિરસ્કાર કરે છે, તેઓની બુદ્ધિ તે અતિશય દયાને પાત્ર છે. અર્થાત તેઓને વિચાર કરવા માટે બુધ્ધિ મળી છે, પરંતુ તે જડવાદના આ ગ્રહને વશ પડી ગએલી હોવાથી તેમના યથાર્થ વિકા ને કાર ? અવરોધી રહી છે.
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
જડવાદ
જડવાદને સમજાવનારા ગ્રાનું અધ્યયન ભારતના કહેવાતા સુશિક્ષિત વર્ગમાં આજે જેટલા જોરથી થઈ રહ્યું છે, તેના એક શતાંશ ભાગ જેટલું પણ ર તે અધ્યાત્મવાદને સમજાવનાર ગ્રન્થના અધ્યયન ઉપર આપવામાં આવે, તો પણ અમારી ખાત્રી છે કે પરલોક કે મોક્ષ પ્રત્યેની તેઓની સૂગ ઘડીના છઠ્ઠા ભાગમાં ઊડી જાય તેમ છે.
જડવાદને સમજાવનાર પંડિત ભલે ગમે તેટલા આગળ વધ્યા મનાતા હોય, તો પણ તેઓ સ્વયં શંકાશીલ છે, પિતે સ્વીકારેલા સિદ્ધાન્તોમાંથી ઊઠતા પ્રબનના ઉકેલ માટે તેઓ તર્કવાદનો આશ્રય લેતા હોવા છતાં તેની પ્રતિપાદકતા બાબતમાં તેઓ સ્વયં પણ નિઃશંક નથી.
જ્યારે આધ્યાત્મવાદને સમજાવનારા પંડિતે પોતે જે તનું નિરૂપણ કરે છે, એમાં એટલા સુનિશ્ચિત છે કે, તેનું મન દઈને અધ્યયન કરનાર, ગમે તે શંકાશીલ માનવ તે તત્ત્વની બાબતમાં શ કારહિત બની જાય છે. આગળ વધીને કહીએ તો જડવાદ એ ઐહિક અને ઈન્દ્રિયોના વિષયેનું ગમે તેટલું સમર્થન કરે તો પણ એ સમર્થન કરનાર પોતે સ્વયં ઐડિક કે માત્ર ઈન્દ્રિયરૂપ નથી, કિન્તુ ઈન્દ્રિયાતીત છે. અર્થાત્ જડવાદનું સમર્થન કરનાર પિતે જડ નથી. કિન્તુ ચેતન છે. અને જો એ પણ જડ હોય, તો તે પોતે જડવાદને સમજી કે સમજાવી શકે એ બને જ શી રીતે ? સમજનાર અને સમજાવનાર કદી જડ
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૬
આતિકતાના આદેશ
હાઈ શકે જ નહિ, કિન્તુ ચેતન જ હોય એ પ્રત્યેક માણસના પ્રત્યક્ષ અનુભવના તિરસ્કાર કર્યું, કેાઈનાથી પણ ચાલી શકે તેમ છે કે ?
* હવામાં કિલ્લા *
આધિભૌતિક-મતવાદ આ રીતે વર્તમાન જગતમાં ગમે તેટલે ફેલાયે હાય, તે પણ તે પાતાના મૂળમાં જ કુઠારાઘાત કરનારા છે, એ સમજવું વિવેકશીલ વિદ્વાને માટે જરા પણ અઘરું નથી.
આધિભૌતિકવાદને મુખ્ય માનીને જેએ આજે અધ્યાત્મવાદની ઠેકડી ઉડાડી રહ્યા છે, તેએ પેાતાની જાતને આળખ્યા વિના જ બીજાની જાતને ઓળખવાને હાસ્યાસ્પદ પ્રયાસ કરી રહ્યા છે.
પેાતે માણસ છે કે પશુ, એ યથાપણે જાણ્યા વિના જ ખીજાને પશુ કહેવા પ્રયત્ન કરવા એ જેમ મૂર્ખતા છે, તેમ પેાતે ચેતન છે કે જડ એની પરીક્ષા કર્યા વિના જ જડવાદ એ વૈજ્ઞાનિકવાદ છે અને અધ્યાત્મવાદ એ અવ્યવહારુ અને અવૈજ્ઞાનિકવાદ છે, એવે નિય આપવા બહાર પડવુ એ પણુ મૂર્ખતા છે.
આધિભૌતિક-મતવાદમાં માટી ખામી હાય, તે તે એ જ છે કે, તેમાં વિચારવા ચેગ્ય પદાર્થના પૂરતા વિચાર છે, પરંતુ એ પદ્યાર્થીના વિચાર કરનાર વિચારક કેવા છે, તેને કઈ વિચાર જ નથી. પાયાની આ ખામી,
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૭
આ વાદને કમજોર, અપૂર્ણ તેમજ અયેાગ્ય ઠેરવવા માટે પૂરતી છે અને એ જ એક કારણે ભારતના વિશિષ્ટ જ્ઞાની અને બુધ્ધિમાન મહાપુરુષેાએ તે વાને એક અજ્ઞાનવાદ ગણી કાઢી તેની ગણના આત્મતત્વના સ્વીકાર કરનારા ખીમ્સ બધા વાઢે કરતા નીચી કેટિની જ કરી છે.
જડવાડ
આજે આ પેાતાને સુશિક્ષિત કે વિચારશીલ માનતા હોય, તેએને અમારી ભલામણ છે કે, આધિભૌતિક મતવાદના સિધ્ધાંતાને સંપૂર્ણ કેાટિના માનવા પહેલાં તેઓ જરા થાશે અને તે બાદ ઉપર જ સમાજની ઉન્નતિ કે જનકલ્યાણના પાયા ચણવાના પ્રયાસ કરવા એ કેટલા દરજ્જે વ્યાજબી છે, તે મુદ્દા ઉપર ગભીરપણે વિચાર કરે.
અમને ખાત્રી છે કે, એટલે વિચાર કરવામાં આવશે તે। ‘સમાજવાદ’ આદિ સિધ્ધાન્તા ઉપર જે પ્રકારનુ જોર ભણેલા અને સુશિક્ષિત કહેવાતા વગ તરફથી મુકાઈ રહ્યું છે, તે તેમને હવામાં કિઢ્ઢા ચણવા કરતાં અધિક મૂલ્યવાળું નહિ જ દેખાય,
*
* અક્ષણિક રા ત્યાગ કયારે ? સમાજોન્નતિ કે દેશેાન્નતિ કે જનકલ્યાણુ, એ મનુષ્યેાની સાહજિક વૃત્તિઓ છે, પરંતુ એ વૃત્તિએ શામાંથી ઉદ્ભવ પામે છે, એવું જ્ઞાન મેળવ્યા સિવાય જ, જે-તે પ્રવૃત્તિઓમાં ઝંપલાવવું એનુ પરિણામ શૂન્યમાં જ આવવાનું છે.
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
આસ્તિકતાનો આદર્શ
પુણ્ય, પાપ, પરલોક કે મેક્ષ પ્રત્યે સૂગ ધર વવાથી તે તો નાબૂદ થઈ જવાનાં નથી. પુણ્ય અને પાપની વાતો, એ સામાજિક ઉન્નતિની આડે આવનારી છે એમ બોલી નાખતાં પહેલાં પુણ્ય અને પાપ જેવાં તત્વે અસ્તિત્વ ન ધરાવતાં હોય તે પરાર્થ કે પરોપકાર કરવાની આવશ્યકતા રહે છે, એ વિચારવાની પહેલી જરૂર છે.
પરલેક કે મેક્ષ માટે પુરુષાર્થ કરનાર, વાર્થ ત્યાગના નામે જ સ્વાર્થી બને છે, એમ કહેવા કરતાં પહેલાં મનુષ્યને સ્વાર્થી બનાવનાર જ આ લેકનાં સુખની લાલસા છે, એ સિદ્ધાન્તને સમજવાની ગંભીર જરૂરીઆત છે.
સ્વાર્થ અને પરાર્થ શામાંથી જન્મે છે. એને વિચાર કર્યા વિના જ સ્વાર્થ ત્યાગ અને આપભોગની વાતો માત્ર આડંબરી બની રહે છે, એટલું જ નહિ એવી વાતમાં ચિરંજીવી કઈ તત્વ હોતું નથી, કિન્તુ ક્ષણિક ઉભરે જ હોય છે.
દીર્ઘકાલીન સ્વાર્થ ત્યાગ અને સત્ય માટે પ્રાણત આપભેગ, આત્મતત્વની યથાર્થ ઓળખ સિવાય કદી પણ શકય નથી.
સાધન અગર સામગ્રીના તત્વની પૂરેપૂરી પિછાણ ન
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૯
થઇ શકે, તે પણ તે માટેની જિજ્ઞાસા તે અખડિત રહેવી જોઇએ. એની એ જિજ્ઞાસા પણ નાશ પામે છે, તેઓ અજ્ઞાન, તત્વને નહિ જાણનાર લેાકમાં ભારેમાં ભારે પ્રસિદ્ધિ મેળવવા છતાં, સ્વપરનું સાચું હિત સાધી શતા નથી, અને તત્વજ્ઞાની દૃષ્ટિએ માનવજીવનને વેડફી નાખી અપેાગતિની ઊંડી ખીણમાં ધકેલાઈ જાય જાય છે, એમાં લવલેશ સદેહ નથી.
જડવાઢ
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખને ઉપાય
* આશયભિન્નતા * આધિભૌતિક-મતવાદના વિશિષ્ટ કેટિના પંડિતે પણ, ઐહિક સુખ સિવાય ઉચ્ચ કોટિનું બીજુ કેઈ સુખ અસ્તિત્વ ધરાવતું નથી, એ નિર્ણય આપી શકયા નથી.
જડ પદાર્થોના ઉપગ દ્વારા થનારું સુખ, એ સુખ છે એમ માનવા છતાં પણ, એ સુખનો અનુભવ કરનાર કોણ છે, તે વિષે આધિભૌતિકમતનું નિરૂપણ કરનારા પંડિતે અંધારામાં જ છે.
સુખ-દુ:ખને આધાર કેવળ બાહ્ય પદાર્થો નથી, કિંતુ આંતરિક આશય છે, એ એટલી બધી સ્પષ્ટ અને અનુભવસિદ્ધ વાત છે કે, તેને કેઈથી પણ ઈનકાર થઈ શકે તેમ નથી.
આંતરિક આશાની વિભિન્નતાના કારણે, એક જ વસ્તુ એકને સુખનું સાધન લાગે છે અને બીજાને દુઃખનું સાધન લાગે છે,
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખનો ઉપાય
સૂના પ્રકાશ સહુને સુખ આપે છે, પરંતુ ઘુવડ, ચામાચીડીયાં આદિ માટે દુ:ખદાયી નીવડે છે,
૨૯૧
ચન્દ્રનાં કિરણે જગતને શીતળત્તા અપ`નારાં હૈાવા છતાં વિરહીને દઝાડનારાં પણ થાય છે, શત્રુનું મરણુ એના શત્રુને સુખ આપનારું થાય છે અને મિત્રને દુ:ખ આપનારું થાય છે, એકની સમૃદ્ધિ એકને ઠારનારી થાય છે તે બીજાને ખાળનારી થાય છે.
આ પ્રકારની વિષમ પરિસ્થિતિ ઉત્પન્ન થવાનુ કેઈ પણ કારણ હાય, તે તે મનુષ્યની રુચિમાં રહેલી ભિન્નતાએ છે.
*
મનુષ્ય અને યંત્ર વચ્ચેની ક્રિયાને ભેદ
મનુષ્યની રૂચિ જ્યાં સુધી આ રીતે ભિન્ન ભિન્ન છે, ત્યાં સુધી કેવળ બાહ્ય પદાર્થોની વ્યવસ્થાથી બધાને સરખા સુખી બનાવી દેવાની હામ ભીડવી, એ નરી એ અજ્ઞાનતા છે.
**
ખાદ્ય પદાર્થોની સમત્તા કે વિષમતા મનુષ્યેાના સુખદુ:ખનું કારણ છે, એવેા સિદ્ધાન્ત નકકી કરવા કરતાં, મનુષ્યેાની આંતરિક ભિન્ન-ભિન્ન રૂચિઓ, એ જ તેમના સુખ-દુઃખનું સાચું કારણ છે એવા નિર્ણય કરવા એજ વધારે વાસ્તવિક છે.
‘મનુષ્યાને સમાન સુખી બનાવવા માટે, માહ્ય
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ
પદાર્થોની સરખી વહેંચણીને સિદ્ધાન્ત સ્વીકારો એ ગેરવ્યાજબી છે, કિન્તુ આંતરિક રુચિને સમાન બનાવવા પ્રયત્ન કરવો એ જ વ્યાજબી છે. એ વાત વિચારકો. ગંભીરતાપૂર્વક પિતાના ચિત્તમાં ધારણ કરે તો તરત: સમજી શકાય તેવી છે.
મનુષ્ય એ ચાવી આપેલ મંત્રની માફક કાર્ય કરનાર એક યંત્ર હોત, તે તે બાહ્ય પદાર્થોની સરખી સંપ્રાપ્તિરૂપી આવી દ્વારા બધા મનુષ્ય એકસરખા સુખને અનુભવ કરી શકત. પરંતુ ચાવી આપેલા જડ યંત્રની ચેષ્ટાઓ અને મનુષ્યની ચેષ્ટાઓને કદી પણ સમાજ કક્ષામાં મૂકી શકાય એમ નથી. કારણ કે પિતાની ચેષ્ટા માટે યંત્ર એ ચાવી આપનારને અધીન છે, જ્યારે મનુષ્ય એ પિતાની ચેષ્ટાઓ માટે કોઈને આધીનપરાધીન-નથી, પરંતુ સ્વાધીન છે. કર્મસત્તાની તેની આધીનતા પણ સ્વાધીનતામાંથી જન્મેલી છે, અર્થાત કંઈ પણ કાળે સ્વાધીનપણે કરેલાં કર્મોનું જ તે ફળ હેય છે.
લ ચેતનમાં સમાનતાની જરૂર છે જડ એ પરાધીન છે અને ચેતન એ સ્વાધીન છે. આ પ્રકારનો પાયાનો તફાવત એ બે વચ્ચે છે, ત્યાં સુધી એકલા જડને મુખ્ય માનીને તત્ત્વની વ્યવસ્થા કરવાનો પ્રયાસ કરનારા સહુ કેઈ નાસીપાસ જ થવાના
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખને ઉપાય
છે, એમાં શક્રાતુ કેાઇ જ કારણ નથી.
તત્ત્વની વ્યવસ્થા કરવા માટે પરાધીન જડની સાથે સ્વાધીન ચેતનને પણ વિચાર તેટલે જ અગર તેથી પણ અધિક આવશ્યક છે.
૨૯૩
જની સમાન વહેંચણી સિવાય જો મનુષ્યે સમાન સુખી અની શકે એમ નથી, તેમ જડના સંચાલક ચેત-નની સમાનતા આણ્યા સિવાય જનત સુખી કેવી રીતે અની શકે એમ છે ?
ચેતનની સમાનતા આણવી એ શકય નથી અને જડની સમાનતા કરવી એ શકય છે, પરંતુ એ વાત પણ વસ્તુતત્ત્વના અજ્ઞાનમાંથી જન્મેલી છે.
તત્ત્વજ્ઞાના મતે ચેત્તનની સમાનતા આવી એ જેટલી સુશકય છે, તેટલી જડની સમાનતા કદાપિ શકય નથી.
આજ સુધી અનત આત્માએ સ્વ-પ્રયત્ન દ્વારા સમાન ગુણ અને સુખવાળા બની સિદ્ધિસ્થાનમાં પહેાંચી શકયા છે, પરંતુ ગમે તેટલા પ્રયત્ના કરવા છતાં પણ આદ્ય પદાર્થોની સમાનતાની પ્રાપ્તિ એ આત્માને પણ સરખી રીતે થઇ શકી નથી અને ભવિષ્યમાં થઇ શકનાર પણ નથી.
* સુખ દુ:ખને વિષય
આ વસ્તુને વધારે સ્પષ્ટતાથી સમજવા માટે, ‘સુખ
*
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
આસ્તિકતાના આદ
અને દુઃખ એ શું વસ્તુ છે ?” એ અરાબર સમજી લેવાની જરૂર છે. સામાન્ય રીતે એમ કહેવાય છે કે;
यदिष्टं तत्सुखं प्राहुः, द्व ेष्यं दुःखमिहोच्यते ।' જે આપણને ઈષ્ટ લાગે તે સુખ અને જેના ઉપર દ્વેષ થાય તે દુઃ”.’
સુખનું' આ લક્ષણુ ખરાબર છે, પણ (ઈટસ શબ્દના અર્થ ‘ઈષ્ટ વસ્તુ' અથવા ‘ઈષ્ટ પદાર્થ' કરવામાં આવે, તે આ લક્ષણ પણ આધિભૌતિક મતવાદીએના સુખલક્ષણુની સમાન કક્ષાએ આવીને જ ઉભું રહે છે.
આધિભૌતિક મતવાદીએ પણ બાહ્ય ઇષ્ટ વદ્યાર્થીની પ્રાપ્તિમાં સુખ મનાવે છે અને તેની અપ્રાપ્તિ યા અભાવને ‘દુઃખ’ નામ આપે છે. કિન્તુ ઘણી વાર સુખદુઃખને અનુભવ એથી વિપરિત થાય છે.
ખીજી વાત એ છે કે, બાહ્ય ઈષ્ટ પદાર્થો એ જો સુખ હોય, તેા તૃષાતુરને પાણી એ‘ઈ' છે, માટે પાણીને ‘સુખ’શબ્દથી સમેધવુ જોઈ એ. અને એ સખાધન સાચુ હાય તે નદી કે કૂવાના શીતળ જળમાંથી તે બહાર જ શા માટે નીકળે ? પશુ એવા વ્યવહાર દુનિયામાં ક્દી થઈ શકે એમ નથી.
ઈન્દ્રિયની તૃપ્તિ કે દુ:ખનેા પ્રતિકાર મનુષ્યને ઈષ્ટ લાગે છે એ ખરૂ છે, પરંતુ જેટલુ -જેટલુ ઈષ્ટ લાગે તે બધું સુખ જ હોવું જોઇએ, એવે વ્યાપક સિદ્ધાન્ત
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખનો ઉપાય
કદી પણ ઘડી શકાય તેમ નથી. એટલા માટે તૈયાયિકે એ કરેલી :–
“શુનુકૂલની સુલ ” અને “yતવૂવે નીર્થ
–એ જ સુખદુઃખની વધારે સાચી ક્યાખ્યા છે. અર્થાત જે સંવેદન અનુકૂળ લાગે તે સુખ અને જે સંવેદન પ્રતિકુળ લાગે તે દુઃખ.” એ રીતે સુખ અને દુઃખ એ કેવળ સંવેદના જ પ્રકારો છે, કિન્તુ બાહ્ય પદાર્થો નથી.
એના એ બાહ્ય પદાર્થો એક વખત સુખ આપે છે અને બીજી વખતે દુઃખ આપે છે. ઉનાળામાં અનુકૂળ લાગતું ઠંડું પાણી, શિયાળામાં પ્રતિકૂળ પ્રતીત થાય છે. નિરોગીવસ્થામાં મધુર લાગતા પદાર્થો જ રેગી આવસ્થામાં કટુ લાગે છે. વિકારગ્રસ્ત જીવનમાં જે પદાર્થો અભ્યદયને અપાવનારા લાગે છે, તે જ પદાર્થો વિકાર શમ્યા પછી બિભત્સ અને નહિ નીરખવા જેવા બની
જાય છે.
એક જ પદાથે ભિન્ન-ભિનન અવસ્થામાં જુદાં-જુદાં સંવેદને ઉત્પન્ન કરાવે છે અને એ સંવેદનના આધારે જ “મને સુખ થયું” કે “હું દુખી થયે’ એ પ્રકારનો વ્યવહાર કરવામાં આવે છે.
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________
અસ્તિકતાના આદશ
આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે, સુખ-દુઃખ એ બાહ્ય સંચાગેાના જ કેવળ વિષય છે એવુ નથી, પરંતુ ખાદ્ય સયેાગે ઉપરથી થનારી માનસિક કલ્પનાએ, એ જ ખરેખર સુખદુઃખનેા વિષય છે.
પ્રેય સુખ અને શ્રેયસુખ
માદ્ય વિપરિત સયાગામાં પણ સુખને અનુભવનારા અને બાહ્ય અનુકૂળ સંચાગેમાં પણ દુ:ખને અનુભવનારા, આ જગતમાં ઠેર-ઠેર જોવા મળે છે એ વાત જે સત્ય હાય તે, ઘણાનુ ઘણુ સુખ' એ સૂત્રમાં વપરાએલે ‘સુખ' શબ્દ કેવળ ‘બાહ્ય-સુખ’ એ અર્થમાં વાપરવા કરતાં બાહ્ય અને અભ્યંતર ઉભય પ્રકારનાં સુખ, એ અર્થમાં વાપરવા એજ ન્યાયયુક્ત ઠરે છે. અને જયાં અભ્ય તર સુખને સ્વીકાર કરવામાં આવ્યા, ત્યાં આધિભૌતિકવાદ પેાતાની પ્રતિષ્ઠા ગુમાવી બેસે છે.
૨૯૬
*
*
આધિભૌતિકવાદના એક પડિત નામે મીલ (Mill) પેાતાના એકગ્રન્થમાં ઉપરની વાત એક ચા ખીજી રીતે કબુલ કરે છે. તે કહે છે કે,
"It is better to be a human being dissatisfied than a pig satisfied, batter to be socrates dissatisfied than a fool satisfied Ard it the fool or the pig is of a different opinion it his beacause they only know their own side of the question.''
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખનો ઉપાય
૨૯૭
અર્થાત “સંતોષી ડુક્કર થવા કરનાં અસંતુષ્ટ મનુષ્ય થવું વધારે સારું છે. સુખી મૂર્ણ કરતાં પણ દુઃખી સોક્રેટીસ (ગ્રીસ દેશમાં થઈ ગએલ એક વિદ્વાન પુરૂષ) વધારે સારે છે. મૂર્ખ અથવા ડુકકર આથી વિપરિત વિચાર ધરાવતા હેય, તે તેનું કારણ તેએાને કેવળ એક પિતાની બાજુનું જ્ઞાન છે તે જ છે. (અન્યથા દ્ધી તે વિચાર ધરાવે જ નહિ)”
તાપર્ય એ છે કે, કૂતરાં, બિલાડાં, ડુકકર વગેરે પશુઓને પણ ઈન્દ્રિમાં સુખોની મીઠાશ તે પ્રાસ્ત થાય છે. અને ઈન્દ્રિય-સુની મીઠાશ" અર્થાત્ વિષપગનો સ્વાદ” એ જે સાચું સુખ હેત; તે મનુષ્ય પશુ થવામાં પણ હરખાત. પરંતુ પશુનાં સુખ નિત્ય મળે તે પણ મનુષ્ય પશુ થવાને રાજી નથી, એ જ એમ બતાવી આપે છે કે, પશુ કરતાં મનુષ્યમાં કઈ ને કોઈ વિશેષતા અવશ્ય રહેલી જ છે.
એ વિશેષતા બીજી કેઈ નથી, પરંતુ મન અને બુદ્ધિ દ્વારા પોતાને તથા પરને (બાહ્ય સૃષ્ટિનો) જે પ્રકારને પ૪ વિચાર કરવાનું સામર્થ્ય મનુષ્ય ધરાવે છે, તે પશુઓમાં નથી–તે જ છે.
મન અને બુદ્ધિના અત્યંત ઉદાત્ત વ્યાપારથી જે અત્યંત અને શ્રેષ્ઠ સુખ મનુષ્યને પ્રાપ્ત થાય છે. તેની
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાને આદશ
૨૯૮
કિંમત પાશવી અવસ્થામાં વિષયોપભેગ દ્વારા થતા સુખ કરતાં ઘણી ચઢીઆતી છે.
બુદ્ધિજન્ય સુખ આત્મવશ (ખાદ્ય વસ્તુની અપેક્ષા વિનાનુ) છે અને બીજાના સુખને ભેગ લીધા સિવાય પેાતાના જ જ પ્રયત્નથી પ્રાપ્ત થનારૂ છે.
ઇતરેએ માનેલાં પ્રેય (મનને ગમતાં ાહ્ય સુખ) અને શ્રેય (કલ્યાણકારી) સુખમાં આ જ મેાટા તફાવત છે. વિષયે પભાગનું આધિભૌતિક સુખ એ પ્રેય સુખ છે અને મન તેમજ બુદ્ધિના પ્રસાદ્ભથી ઉત્પન્ન થનારૂ સુખ એ શ્રેયસુખ છે.
પ્રથમનુ સુખ રાજસ્ છે. જ્યારે પછીનુ સુખ સાત્ત્વિક છે. રાજસ્ સુખ, સાત્ત્વિક સુખ કરતાં ઉતરતાં દરજજાનુ છે, એ કારણે સાત્ત્વિક સુખના અનુભવને ત્યાગ કરી રાજસ્ સુખને અનુભવ કરાવનાર પશુ પણાને માનવી કદી પણ પસંદ કરતા નથી.
* સુખદુ:ખનુ લક્ષણ *
આધિભૌતિક સુખદુઃખ ઉત્પન્ન થવા માટે ઇન્દ્રિયા સાથે ખાદ્ય પદાર્થાના સયોગ થવાની આવશ્યકતા છે. તે પણ ઘણી વાર એવુ બને છે કે, મન અન્યત્ર હાય, તેા ખાદ્ય પદાર્થોના સંચાગ ચાલુ હોય તે પણ સુખદુઃખને અનુભવ આત્માને થતે નથી. અર્થાત ઈન્દ્રિયાના
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખનો ઉપાય
વ્યાપારથી ઉત્પન્ન થનારા સુખ દુઃખનો સાક્ષાત્કાર કરવાનું કાર્ય તો આખરે મન દ્વારા જ થાય છે.
આથી આધિભૌતિક સુખદુઃખનો અનુભવ થવામાં કેવળ ઈન્દ્રિયે જ કારણ છે, એ સિદ્ધાન્ત ટકતું નથી. પરંતુ પણ મનની સહાય એ જ એક મુખ્ય વસ્તુ હોવાનું ઠરે છે.
આધ્યાત્મિક સુખ-દુઃખ તો કેવળ માનસિક જ છે. આ રીતે સર્વ પ્રકારનો સુખ-દુઃખનો અનુભવ જે કેવળ માનસિક જ છે, તે મનેનિગ્રહ કરવાથી સુખદુઃખનો પણ નિગ્રહ થઈ શકે છે, એ તત્ત્વ આપોઆપ કિલિત થાય છે.
એ જ કારણે આધ્યાત્મિક શાસ્ત્રોમાં સુખદુઃખનું લક્ષણ, નૈયાયિકોના લક્ષણ કરતાં પણ જુદી જ રીતે આપવામાં આવ્યું છે. અને તે સર્વશે સાચું છે.
“ર્વ પાવર સુખ, સર્વનામાં સુવર પતંદ્યિત્ સમાન, અક્ષi સુવાવથી શn”
જે પરવશ છે તે સઘળું દુઃખ છે અને જે આત્મવિશ છે, તે સઘળું સુખ છે. સુખદુઃખનું આ સંક્ષિપ્ત લક્ષણ છે. * નિઃસ્પૃહના સુખ અને પરસ્પૃહા દુઃખ *
નૈયાયિકોના લક્ષણ કરતાં આ લક્ષણ એક ડગલું આગળ વધે છે અને કહે છે કે, સુખદુઃખના અનુભવનો આધાર બાદ્ય પદાર્થો કે ઈદ્રિ ઉપર લવલેશ નથી. કિનતુ બાહ્ય પદાર્થોની સ્પૃહા કે અસ્પૃહા ઉપર જ અવલંબેલે છે.
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦
આસ્તિકતાને આદર્શ
પૃહાવાન માણસનું દુઃખ કદી મટતું નથી જ્યારે નિઃસ્પૃહ પુરૂષને દુઃખ કદી સ્પર્શતું નથી. મતલબ કે પરપૃહા એ જ એક મહાદુઃખ છે અને નિઃસ્પૃહતા એ જ પરમ સુખ છે. એ પ્રકારનો નિર્ણય પણ સુખના આ આધ્યાત્મિક લક્ષણ ઉપરથી તરી આવે છે.
* સુખના નિર્ણય વિષે તવંગવેષકે જ
આ જગતમાં પ્રત્યેક મનુષ્ય સુખ શી રીતે મળે અથવા મળેલા સુખમાં વૃદ્ધિ શી રીતે થાય અને દુઃખ શી રીતે ટળે અથવા ઘટે, એ માટે સદૈવ ચિંતન અને પ્રયાસ કર્યા જ કરે છે. પરંતુ ખરૂં સુખ શેમાં છે, એની યથાર્થ સમજણ નહિ હોવાથી, “ખેટું નાણું ગાંઠે બાંધી તે જ ખરું છે એમ સમજે છે અથવા આજ નહિ તે કાલે તો સુખ મળશે જ, એવી આશામાં ને આશામાં આયુષ્યના દિવસો પસાર કરે છે. તે દરમ્યાન મૃત્યુ ઘા કરે છે અને સુખપ્રાપ્તિ માટેના તેના મનોરથે મનમાં ને મનમાં જ રહી જાય છે.
સત્ય અને નિત્ય સુખનો નિર્ણય કર્યા સિવાય જ આ રીતે, મનુષ્ય મૃત્યુને વશ થાય છે, તો પછી સત્ય અને નિત્ય સુખની પ્રાપ્તિ માટેને ઉદ્યમ તે તેના ભાગ્યમાં હોય જ ક્યાંથી?
આ અનિષ્ટકારક સ્થિતિના નિવારણ માટે તત્ત્વજ્ઞ પુરૂએ સુખનો નિર્ણય કરવા માટે ગહન સાધનાને
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખનો ઉપાય
૩૦૧
અંતે જે નિર્ણય કર્યો છે તે વારંવાર જગત સમક્ષ જાહેર કર્યો જ છે.
એ નિર્ણય શું છે, એ સમજતાં પહેલાં આ વિષયમાં અન્ય પુરૂષના અભિપ્રાય પણ જોઈએ.
કવિ ભર્તુહરિજી કહે છે કે – "तषा शुष्यत्यास्ये पिबति सलिलं स्वादु सुरभि, क्षुधातः सशालीन्कवलयति शाकादिवलितान् । प्रदीप्ते रागाग्नौ सुदृढतरमाश्लिष्यति वधू, प्रतीकारो व्याधेः सुखमिति विपर्यस्यति जनः ॥१॥"
“તૃષાથી મુખ સુકાય ત્યારે સ્વાદિષ્ટ અને શીતળ જળને લેકે પીએ છે. ક્ષુધા વડે પીડાય ત્યારે શાકાદિ વ્યંજન સહિત ચોખા ખાય છે અને રાગાગ્નિ પ્રદીપ્ત થાય ત્યારે સ્ત્રીને ગાઢપણે આલિંગન કરે છે. આ રીતે વ્યાધિના પ્રતિકારને જ લેક “સુખ” છે એમ ભ્રમથી માને છે.
બીજાઓએ પણ કહ્યું છે કે, “તૂoid મયં, ફુલ ટુવાલમ સુવ'
તૃણાની પીડાથી દુઃખ જન્મે છે અને દુઃખની પીડામાંથી સુખ ઉદ્દભવે છે.”
તાત્પર્ય એ છે કે, મનુષ્યના મનમાં પ્રથમ આશા,
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________
આસ્તિકતાના આદર્શ
વાસના અથવા તૃષ્ણા જન્મે છે અને તે પછી તેનાથી ઉત્પન્ન થનારા દુ:ખનું નિવારણ કરવા મનુષ્ય પ્રયત્ન કરે છે અને એ નિવારણ થાય ત્યારે તેને જ તે ‘સુખ’ માને છે, પરંતુ સુખ એ નિરાળી વસ્તુ છે, એ વાતને લેાકેા સમજતા નથી, એટલે દુ:ખના ક્ષણિક અભાવને ‘સુખ' માની લે છે.
૩૦૨
આ જ અભિપ્રાયના આધારે કહેવામાં આવ્યુ છે, 'यच्च कामसुखं लोके, यच्च दिव्यं महासुखं । તુળ ક્ષયસુલëતે, નાતઃ ષોડશી હામ્ ।'
આ જગતમાં કામ એટલે વાસનાની તૃપ્તિથી જે સુખ થાય છે, અથવા સ્વર્ગનુ' જે માટુ' સુખ કહેવાય છે, તે તૃષ્ણાના ક્ષયથી ઉત્પન્ન થનારા સુખની આગળ એક આની જેટલુ પણ નથી.’
આ રીતે સં સુખ, તૃષ્ણા આદિ દુઃખના નિવારણ આ માંથી ઉત્પન્ન થાય છે.
એક વાર અનુભવેલી (જેએલી, સાંભળેલી, સ્પર્શેલી વગેરે) વસ્તુ પુનઃપ્રાપ્ત થાય એવી ઈચ્છા થવી તેને કામ, ઇચ્છા અથવા વાસના કહેવામાં આવે છે.
અને ઈચ્છિત વસ્તુ તરત ન મળે ત્યારે જે દુઃખ
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખને ઉપાય
૩૦૩
થવું અને પરિણામે તે ઈચ્છાનુ તીવ્રતર થવું અથવા મળેલુ સુખ પૂરૂ ન થાય ત્યાં સુધી અધિકાધિક ઇચ્છા થતી રહેવી, તે તૃષ્ણા છે,
ઈચ્છા અને તૃષ્ણાને આ પ્રકારના ભેદ કરવામાં ન આવ, તે તે બ ંનેના યથાર્થ સ્વરૂપની સમજના લાભથી માનવી ચિત રહી જાય.
તૃષ્ણાના સમૂળ ક્ષયમાંથી સાચુ' સુખ જન્મે છે. આવુ સાચું સુખ જો કેઇ પણ ખરેખર અનુભવી રહ્યુ હાય, તે તે જગતથી સથા નિઃસ્પૃહ અનેલા ચેાગી-પુરૂષા જ અનુભવી રહ્યા છે, એ વાત સહુ કોઈને રવીકારવી પડે તેમ છે.
અને તેથી જ તત્વજ્ઞાની ષ્ટિએ, મનના સ ંતેાષ એ જ સુખ છે. અને સંતેાષાભાવ એ જ દુઃખ છે. સુખદુઃખનેા આ છેવટના નિંર્ણય, તત્વજ્ઞ પુરૂષાએ કરેલા છે.
તૃષ્ણાનેા ઉપશમ થવાથી સુખના ઉદ્દભવ થાય છે અને તૃષ્ણાની વૃદ્ધિ થવાથી દુ:ખની વૃદ્ધિ થાય છે. અર્થાત્ સુખ અને દુઃખ એ માનસિક ધર્મ છે, નહિ કે. શારીરિક ધર્મ યા ખાદ્ય પદાર્થો એ જ તેના મુખ્ય .
કારણેા છે.
ગમે તેવી શારીરિક થિતિમાં અને ગમે તેવા ખાદ્ય પદાર્થોના સચે ગેામાં પણ આત્મા જો મનનુ સ્વારથ્ય
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩98
આસ્તિકતાનો આદર્શ
જાળવી શકે તો તે સુખી જ છે. આ રીતે માનસિક સ્વ
સ્થતા કે અસ્વસ્થતા એ જ સુખ દુઃખ છે, એવે છેવટને નિર્ણધ એ જ સ્વીકાર્ય છે. - કવિ ભતૃહરિજી પણ અન્યત્ર એ જ વસ્તુનો પરિચય કરાવે છે. કહે છે કે,
"वयमिह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं दुकूलैः, सम इह परितोष निविशेषो विशेषः । स भवतु दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला, मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान को दरिद्रः ॥१॥" ‘મનને પરિતિષ (સષ) છે, તો કોણ દરિદ્ર અને કોણ ધનવાન? અર્થાત ઉભય ધનવાન છે. મનનો તેષ (સંતોષ) નથી તે ધનવાન પણ દરિદ્ર છે અને મન સંતુષ્ટ છે તે દરિદ્રિ પણ ધનવાન છે. જેની તૃષ્ણા વિશાળ છે, તે સદા દરિદ્ર છે અને જેની તૃણ છેદાઈ ગઈ છે તે સદા સુખી છે. મનથી પરિતુષ્ટ આત્માઓ માટે ઝાડની છાલ કે દુકૂલ રેશમી વસ્ત્રો) ઉભય સમાન છે. પરિતેષ સમાન છે તો સુખ પણ સમાન છે. * મન દ્વારા જ મનના સ્વાધ્યની શેાધ *
સુખ અને દુઃખનું આ છેવટનું સત્ય લક્ષણ છે. એ કારણ જે રીતે મનને પરિતેષ થાય એ રીતે વર્તવું એ જ એક કર્તવ્ય બને છે.
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખને ઉપાય
૩૦૫
વિષપભાગ દ્વારા થનારે મનને તેષ ક્ષણિક હોય છે. એટલું જ નહિ, કિન્તુ હીન કોટિના સૂર્યની વૃદ્ધિ કરાવનારો હોય છે તેથી તે દ્વારા મનનું સ્વાસ્થ મેળવવા મથનારાઓને હમેશાં નિરાશ જ થવું પડે છે. વિષપભેગમાંથી મનને ખેંચી લઈને જે આત્માએ મન દ્વારા જ મન સ્વાશ્ય શેઠે છે, તે આત્માઓને નિત્ય અને અવિનાશી સુખ કાયમ માટે સાંપડે છે.
* દુખભાવ એજ સુખ નહિ * મન દ્વારા મનનું સ્વાસ્થ શોધવું, એને અર્થ એ જ છે કે, વિષયેચછાઓને નાબૂદ કરવા પ્રયત્ન કર. પ્રતિપક્ષી વિચારે દ્વારા વિષયેચ્છાઓ જેમ-જેમ શમતી જાય છે, તેમ તેમ આત્માનું મનઃસ્વાથ્ય વધતું જાય છે.
સંપૂર્ણ ઈચછાઓનું શમન એ સંપૂર્ણ સ્વાધ્યનું કારણ છે. કિન્તુ એને અથ એ નથી કે, દુઃખનો અભાવ એ જ સુખ છે.
સુખ, એ પણ દુઃખની જેમ વાસ્તવિક પદાર્થ છે. અથવા પદાર્થનો ધર્મ છે. એ વાસ્તવિક પદાર્થ ન હોય અને દુખભાવ એ જ જે સુખ હોય, તે જેમ-જેમ દુઃખભાવ થતે જાય, તેમ-તેમ આત્માને પણ ઉચ્છેદ થતે જ જોઈએ.
આત્મા એ સત પદાર્થ છે. તે કઈ પણ કાળે નષ્ટ
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०६
આસ્તિકતાને આદર્શ
થનાર નથી. આત્મા જ્યાં સુધી નષ્ટ થવાને નથી ત્યાં સુધી દુઃખ નષ્ટ થાય, તે પણ શુખ તે કાયમ જ રહેવાનું છે. બીજા શબ્દોમાં કહીએ તે દુખ એ સુખનું આવરણ છે. એ આવરણ સંપૂર્ણપણે ખસી જાય એટલે કેવળ સુખ જ બાકી રહે છે. * નિત્ય સુખ ઉપરનાં અનિત્ય આવરણે જ
સુખ એ નિત્ય વસ્તુ છે, પરંતુ તે દુઃખરૂપી અનિત્ય આવરણથી ઢંકાએલું છે.
દુઃખરૂપી અનિત્ય આવરણે એ જ શ્રી જૈનશાસનની પરિભાષા પ્રમાણે કર્મનાં આચ્છાદને છે. પ્રવાહથી તે આવરણને નિત્ય સંબંધ હોય છતાં વ્યક્તિશઃ તે સંબંધ અનિત્ય છે.
એટલા માટે દુઃખને અનિત્ય કહેવું અને સુખને નિત્ય કહેવું એ જ આખરે વ્યાજબી ઠરે છે. . અનિત્ય
એવાં દુઃખે (કર્મો ને નાશ કરવાને ઉપાય, એ જ નિત્ય એવાં સુખે (આત્માનું આવરણરહિત સ્વાભાવિક સ્વરૂપ)ને પ્રાપ્ત કરવાને ઉપાય છે.
એ સ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થયા સિવાય, આ જગતમાં કઈ પણ આત્મા સાચી શાનિતને પ્રાપ્ત કરી શકે, એ સંભવિત નથી.
એ જ કારણે જ્ઞાની પુરુષોએ અન્ય સર્વ માર્ગોને
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________
સુખના ઉપાય
ત્યાગ કરી, આત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટેના માર્ગોને જ ઉપદેશ્યા છે.
૩૦૭
જે કાઈ એ માના સ્વીકાર કરશે અને તદનુસાર ચાલવા પ્રયત્ન કરશે, તે જ સ્ત્ર અને પરનુ' સાચુ હિત સાધવા સમ અની શકશે.
આત્માના પરમ વિશુ વરૂપની પ્રાપ્તિ જ પ્રાપ્તવ્ય છે, એ સત્યમાં ભવ્ય માત્રની આસ્થા-આસ્તિકતા દઢદંતર-હૃતમ અને!
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફસ મા તફ
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
_