________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ
જીવ અને કર્મના સંબંધ માટે ઉપર જણાવેલી બંને પ્રકારની યુકિતઓ સર્વથા અગ્ય છે જીવ અને કર્મનો સંબંધ બીજા કુરની જેમ હેતુ-હેતુમદ્ (કાર્ય-કારણ) ભાવવાળે છે, તેથી તે અનાદિ હોવા છતાં પણ અંતવાળે માનવામાં કોઈ પણ જાતને વિરોધ નથી.
બીજાંકુર, પિતાપુત્ર આદિની અનાદિ પરંપરા પણ કયારેક કાર્યને ઉત્પન્ન કર્યા વિના નાશ પામે, તો નાશ પામી શકે તેમ છે અથવા સુવર્ણ અને માટીને સંગ અનાદિ હોવા છતાં અગ્નિ આદિના તાપથી તેનો અંત આણ શકાય છે.
અભવ્ય આત્માઓને કમસંબંધ અનાદિ અનંત પણ હોય છે. કિન્તુ ભવ્ય આત્માઓનો સંબંધ તેવા પ્રકારને હોતે નથી. સામગ્રી અને પ્રયત્ન દ્વારા તેનો અંત પણ કરી શકાય છે. - લેકમાં પણ જેમ પ્રાગભાવ અનાદિ હોવા છતાં સાંત છે, તેમ તેવાં પ્રકારના આત્માઓનું ભવ્યત્વ અનાદિ હોવા છતાં પણ સાંત છે.
પ્રાગભાવ અવસ્વરૂપ છે, તેમ પણ નથી, કારણ કે ઘટનો પ્રાગભાવ માટીના પિંડ-સ્વરૂપ હોવાથી ભાવરૂપ છે. એ રીતે અનાદિબદ્ધ આમ પણ બંધના હેતુઓને દૂર કરી, એગ્ય ઉપાયે દ્વારા પૂર્વબદ્ધ કર્મોનો ક્ષય કરી સર્વકર્મનિર્મોક્ષ-સ્વરૂપે આત્માની સ્વાભાવિક સ્થિતિરૂપ મોક્ષને પામી શકે છે.
