________________
૨૫ ૦
આસ્તિકતાને આદર્શ એમ પણ નથી. એ પ્રકારનો તિરસ્કાર વિચારશક્તિનો રોધક છે. અને જે દિવસે મનુષ્ય વિચાર કરતાં અટકી ગયે, એ દિવસે એ પશુ કરતાં અધિક રહી શકવાનો નથી.
મનુષ્ય પશુ કરતાં ચઢીઆનાં છે, એનું કારણ કે પણ હોય, તો તે મનુષ્યમાં રહેલી વિવેકશકિત છે. પશુઓમાં વિવેકશક્તિ છે, તો પણ તે માત્ર જીવનનિર્વા હતાં બાહ્ય પદાર્થો પૂરતી છે. મનુષ્યની વિવેકશકિત તેથી આગળ વધે છે. તે જીવનનિર્વાહના બાહ્ય પદાર્થોના વિવેક સાથે આંતરિક પદાર્થોનો પણ વિવેક કરી શકે છે.
એ આંતરિક વિવેકમાંથી જ અનેક પ્રકારનાં દર્શને અને તેની ઉત્પત્તિ થાય છે. એ સિવાયના હેતુઓ પણ મતની ઉત્પત્તિમાં હોય છે, પરંતુ તેને આપણે અહીં ગૌણ બનાવી દેવા માગીએ છીએ.
આંતરિક વિવેકશકિતના ઉપયોગ દ્વારા જે કોઈ નવીન મતની ઉત્પત્તિ થાય છે, તેમાં કોઈ પણ પ્રકારના ઐહિક સ્વાર્થની વૃત્તિ હોય એમ માની લેવાને કઈ કારણ નથી. જગતમાં એ દષ્ટિએ ઉત્પન્ન થયેલા નવી-નવીન મત અને ભિન્ન-ભિન્ન દર્શને જોઈને કેઈએ અકળાઈ જવાની જરૂર નથી, કારણ કે તેની પાછળ મનુષ્યની વિવેચકશકિત કાર્ય કરી રહી છે અને એ વિવેચકશક્તિને એટલે વિકાસ, તેટલો જ માનવસમાજને વિકાસ છે.
