________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ
પદાર્થોની સરખી વહેંચણીને સિદ્ધાન્ત સ્વીકારો એ ગેરવ્યાજબી છે, કિન્તુ આંતરિક રુચિને સમાન બનાવવા પ્રયત્ન કરવો એ જ વ્યાજબી છે. એ વાત વિચારકો. ગંભીરતાપૂર્વક પિતાના ચિત્તમાં ધારણ કરે તો તરત: સમજી શકાય તેવી છે.
મનુષ્ય એ ચાવી આપેલ મંત્રની માફક કાર્ય કરનાર એક યંત્ર હોત, તે તે બાહ્ય પદાર્થોની સરખી સંપ્રાપ્તિરૂપી આવી દ્વારા બધા મનુષ્ય એકસરખા સુખને અનુભવ કરી શકત. પરંતુ ચાવી આપેલા જડ યંત્રની ચેષ્ટાઓ અને મનુષ્યની ચેષ્ટાઓને કદી પણ સમાજ કક્ષામાં મૂકી શકાય એમ નથી. કારણ કે પિતાની ચેષ્ટા માટે યંત્ર એ ચાવી આપનારને અધીન છે, જ્યારે મનુષ્ય એ પિતાની ચેષ્ટાઓ માટે કોઈને આધીનપરાધીન-નથી, પરંતુ સ્વાધીન છે. કર્મસત્તાની તેની આધીનતા પણ સ્વાધીનતામાંથી જન્મેલી છે, અર્થાત કંઈ પણ કાળે સ્વાધીનપણે કરેલાં કર્મોનું જ તે ફળ હેય છે.
લ ચેતનમાં સમાનતાની જરૂર છે જડ એ પરાધીન છે અને ચેતન એ સ્વાધીન છે. આ પ્રકારનો પાયાનો તફાવત એ બે વચ્ચે છે, ત્યાં સુધી એકલા જડને મુખ્ય માનીને તત્ત્વની વ્યવસ્થા કરવાનો પ્રયાસ કરનારા સહુ કેઈ નાસીપાસ જ થવાના
