________________
સુખનો ઉપાય
વ્યાપારથી ઉત્પન્ન થનારા સુખ દુઃખનો સાક્ષાત્કાર કરવાનું કાર્ય તો આખરે મન દ્વારા જ થાય છે.
આથી આધિભૌતિક સુખદુઃખનો અનુભવ થવામાં કેવળ ઈન્દ્રિયે જ કારણ છે, એ સિદ્ધાન્ત ટકતું નથી. પરંતુ પણ મનની સહાય એ જ એક મુખ્ય વસ્તુ હોવાનું ઠરે છે.
આધ્યાત્મિક સુખ-દુઃખ તો કેવળ માનસિક જ છે. આ રીતે સર્વ પ્રકારનો સુખ-દુઃખનો અનુભવ જે કેવળ માનસિક જ છે, તે મનેનિગ્રહ કરવાથી સુખદુઃખનો પણ નિગ્રહ થઈ શકે છે, એ તત્ત્વ આપોઆપ કિલિત થાય છે.
એ જ કારણે આધ્યાત્મિક શાસ્ત્રોમાં સુખદુઃખનું લક્ષણ, નૈયાયિકોના લક્ષણ કરતાં પણ જુદી જ રીતે આપવામાં આવ્યું છે. અને તે સર્વશે સાચું છે.
“ર્વ પાવર સુખ, સર્વનામાં સુવર પતંદ્યિત્ સમાન, અક્ષi સુવાવથી શn”
જે પરવશ છે તે સઘળું દુઃખ છે અને જે આત્મવિશ છે, તે સઘળું સુખ છે. સુખદુઃખનું આ સંક્ષિપ્ત લક્ષણ છે. * નિઃસ્પૃહના સુખ અને પરસ્પૃહા દુઃખ *
નૈયાયિકોના લક્ષણ કરતાં આ લક્ષણ એક ડગલું આગળ વધે છે અને કહે છે કે, સુખદુઃખના અનુભવનો આધાર બાદ્ય પદાર્થો કે ઈદ્રિ ઉપર લવલેશ નથી. કિનતુ બાહ્ય પદાર્થોની સ્પૃહા કે અસ્પૃહા ઉપર જ અવલંબેલે છે.
