________________
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે
૧૧૩
સર્વ પ્રકારના જ્ઞાનથી આત્માને સર્વથા અલગ કરી શકાય છે કે કેમ? એજ આપણે અહીં જોવાનું છે. વિચાર કરતાં સહુને એ નિશ્ચય થઈ શકે એમ છે કે, આત્માની પ્રત્યેક આત્માની પ્રત્યેક અવસ્થામાં કઈને કઈ રૂપમાં, કેઈ ને કઈ પરિણામમાં અથવા કોઈ ને કોઈ અંશમાં જ્ઞાન અવશ્ય હયાત રહે છે, એ સહુને અનુભવસિદ્ધ છે. એટલા જ માટે આત્માનું બીજું લક્ષણ જ્ઞાન છે.
કેવળ જાગ્રત યા સ્વપ્નાવસ્થામાં જ જ્ઞાન કાયમ હોય છે એમ નહિ, સુષુપ્ત અવસ્થામાં પણ જ્ઞાન હયાત હોય છે. અલબત્ત, સુષુપ્ત યા નિદ્રાવસ્થામાં જે ચેતના રહે છે, તે એટલી દળેલી હોય છે કે, સ્પષ્ટપણે અનુભવી શકાતી નથી. નિદ્રાવસ્થામાં પણ અવ્યક્ત ચેતના વિદ્યમાન હોય છે, એને સર્વને અનુભવસિદ્ધ પુરાવે એ છે કે, ભરનિદ્રામાં સૂતેલા હોઈએ છીએ ત્યારે આપણા શરીરના અમુક ભાગ પર એક મછર આવીને કરડે છે, તે વખતે ઊંઘમાં ને ઊંઘમાં હાથ ઉંચો કરીને આપણે એ ભાગને ખંજવાળીએ છીએ. જ્યારે આપણે જાગીએ છીએ અને શરીરના એ ભાગ પર લેહી એકડું થયેલું જોઈએ છીએ, ત્યારે જ આપણને એ નિશ્ચય થાય છે કે ત્યાં મચ્છર કરડયે હૈ જોઈએ. અને નખ વતી આપણે ખણેલું હોવું જોઈએ.
સુષુપ્ત અવસ્થામાં પણ અવ્યક્ત ચેતન ન હેત તે હાથ ઊંચે નીચે કરવાની તથા ખંજવાળવાની ક્રિયા કઈ
૮
