________________
આત્માનો ત્રીજો છે અને પાંચમે ગુણ
૧૨૩
ઉષ્ણતાની જેમ બાહ્ય કારણથી આવેલ માત્ર ઉપાધિ જ નથી ?
જળની ઉષ્ણતા માટે બાહ્ય કારણ (બળતણ આદિ) ની અપેક્ષા પણ રહે છે, કિન્તુ એ ઉષ્ણતાને જવા માટે કેવળ કાળના સ્વાભાવિક અતિક્રમણ સિવાય અન્ય કોઈ કારણ ન મળે તો તેની અપેક્ષા પણ રહેતી નથી. તેમ આમામાં દુ ખ ઉપન થવા માટે બાહ્ય કારણેની અપેક્ષા રાખ્યા સિવાય ઓસરી જાય છે.
આથી એ સિદ્ધ થાય છે કે, દુઃખ એ આત્માનું સ્વાભાવિક રવરૂપ નથી, કિન્તુ આનંદ એ જ તેનું સ્વાભાવિક રવરૂપ છે.
આત્મા જ્યારે બાહ્ય કારણથી દુઃખી પણ થાય છે, ત્યારે પણ આત્માનો આનંદ, આત્માની બહાર ચાલ્યા જતો નથી, કિન્તુ આત્માની અંદર દબાએલે પડે રહે છે. એ જ કારણે એ આનંદ કમશઃ પિતાનું પ્રભુત્વ પ્રાપ્ત કરીને બહારથી આવીને અધિકાર જમાવનારા દુઃખને દૂર કરી નાખે છે અને પૂર્વની માફક પોતે (આનંદ) વ્યકત રૂપ ધારણ કરી લે છે.
* આનંદ પ્રાપ્તિ કયારે? . સત્, ચિત્ અને આનંદ એ ત્રણ આત્માનાં લક્ષણ છે, આત્માના રવભાવ છે. આનંદ પ્રાપ્ત ક્યારે! અથવા આત્માનું સ્વરૂપ છે, એ વાત જેમ શાસ્ત્ર દ્વારા સિદ્ધ છે, તેમ યુકિત અને અનુભવ દ્વારા પણ સિદ્ધ છે.
યુકિતવાદની દષ્ટિથી કે પ્રત્યક્ષ અનુભવની દૃષ્ટિથી
