________________
આસ્તિકતાનો આદેશ
* લસણની પરીક્ષા જ આત્માના અસ્તિત્વનો નિર્ણય થયા બાદ, આમાનું સ્વરૂપ અને લક્ષણ શું? એ વાતનો નિશ્ચય કરવો જરૂરી છે.
આત્માના સ્વરૂપ અને લક્ષણનો ખ્યાલ આવી જાય, તે આત્મા ક્યાંથી આવ્યો અને કયાં જવાને? એ વગેરે પ્રશ્નોનો નિકાલ ઘણી જ સહેલાઈથી થઈ શકે એમ છે.
કેઈપણ પદાર્થનું લક્ષણ યા સ્વરૂપ શું છે ? એ નક્કી કરવા માટે પ્રથમ એ પદાર્થને શ્વમાત્મક લક્ષણ, જેને સંસ્કૃતમાં ઉપવક્ષણ યા ઉપાધિ કહેવામાં આવે છે તે તથા જેનો ત્રણે કાળમાં કરી પણ વિગ થતા નથી એવાં તથ્ય લક્ષણ, ઉભયનો વિચાર કરવો આવશ્યક બને છે. પ્રથમ પદ્ધતિ એ “
વિલેષણાત્મક પદ્ધતિ છે અને બીજી પદ્ધતિ એ “સમન્વયાત્મક છે.
જળનું લક્ષણ નકકી કરવું હોય, ત્યારે વિશ્લેષણાત્મક પદ્ધતિ વડે આપણે એ નકકી કરી શકીએ છીએ કે, ઉષ્ણુતા એ જળનું લક્ષણ નથી પણ ઉપલક્ષણ યા ઉપાધિ છે. તે ઉષ્ણતા અગ્નિ સંયોગરૂપ ઉપાધિથી જળમાં ઉત્પન્ન થયેલી છે. તે ઉપાધિ દૂર થતાંની સાથે જ ઉષ્ણતાનો વિલય થવા માંડે છે અને જળની સ્વાભાવિક શીતતા પ્રગટ થાય છે.
એ રીતે ઉષ્ણતા એ ત્રિકાળ સહવર્તિની નહિ હેવાથી જળનું લક્ષણ બની શકતી નથી, કિન્તુ ઉપલક્ષણ બને
