________________
આસ્તિકતાનો આદર્શ પદાર્થ છે, અથવા બેમાંથી એક પણ નથી, એમ માનવાથી જગતમાં સુખ-દુઃખાનુભાવની વ્યવસ્થા ઘટી શકે તેમ નથી. - પુણ્ય અને પાપ બંને ભિન્ન છે. કારણ કે તેના કાર્યભૂત સુખ અને દુઃખ એકીસાથે અનુભવી શકાતાં નથી. થોડું પુણ્ય એ સુખ અને થોડું પાપ એ દુઃખ, એમ માનીને પુણ્ય અગર પાપ બેમાંથી એક જ પદાર્થને માની લેવાથી પણ કામ ચાલી શકે તેમ નથી.
સુખ-દુઃખના કારણભૂત પુણ્ય અને પાપ એ બે જુદાં સ્વતંત્ર દ્રવ્યો છે. સમ્મીલિત પુણ્ય પાપાત્મક એકજ કર્મ કોઈપણ રીતે ઘટિત થઈ શકતું નથી. કારણ કે તે પ્રકારના સમ્મીલિત પુણ્ય પાપાત્મક કર્મના બંધનું કોઈ એવું સમ્મીવિત કારણ હોવું જોઈએ. પરંતુ તેનું કારણ આ જગતમાં હયાત નથી.
કર્મબંધનાં કારણ મિથ્યાત્વ, અવિરતિ આદિ હેતુઓ છે. તે સર્વ હતુઓની સાથે મન-વચન-કાયાના ગીરૂપી હેતુ તે પહેલા જ હોય છે. યોગ હંમેશા એક સમયે શુભ યા અશુભ એકજ હોઈ શકે છે, કિંતુ શુભાશુભ ઉભય સ્વરૂપ એગ એકજ સમયે ક્રી હોઈ શકતો નથી. એજ કારણે તેના કાર્યરૂપ પુણ્ય અને પાપ, એ બે સ્વતંત્ર છે; એમ સહજ રીતે સિદ્ધ થાય છે.
ર સ્વર્ગ અને નરક જ પરલેકની સિદ્ધિમાં આપણે એ જોઈ ગયા કે, ચતુ
