________________
19૪
આસ્તિક ને આદર્શ અમૂર્ત કમ સુખ દુઃખાદિમાં નિમિત્ત બની શકે નહિ-જેમ આકાશ.
આકાશ અમૂર્ત હોવાથી તે આત્માને સુખ–દુઃખાનુભવ કરાવી શકતું નથી. આત્માને સુખાનુભવ યા દુખાનુભવ કરાવનાર મૂર્ત પદાર્થો છે, એ વાત પ્રત્યક્ષ સિદ્ધ છે. અનુકૂળ આહારદિનાં પગલે આત્માને સુખ આપે છે અને અનિકંટકાદિ પ્રતિકૂળ પદાર્થો આમને દુઃખ આપે છે.
અહીં એક શંકા થવી સંભવિત છે કે, “સુખ-દુ ખાદિનો અનુભવ એ એક પ્રકારનું ચૈતન્ય છે અને એ જ્ઞાનાદિની જેમ અમ છે. શરીરાદિ મૂન છે માટે તેનું કારણ મૂર્ત કમ ઘટી શકે છે, પરંતુ અમૂર્ત સુખ-દુઃખાદિનું કારણ મૂર્ત કર્મ કેવી રીતે ઘટી શકે છે
આ શંકા તે જ વ્યાજબી ઠરી શકે, જે આપણે મૂર્ત કર્મને સુખ–દુઃખાદિનું સમવાયી કારણ માનીએ. સુખ-દુખાદિનું સમવાયી કારણ તે અમૂર્ત આત્મા છે, જયારે મૂર્ત કર્મ તે તેનું નિમિત્ત કારણ છે.
એ મૂર્નને સંબંધ અને ઉપઘાત જ સંબંધ બે પ્રકાર છે.
એક સંગસંબંધ, કે જે માત્ર ભિન્ન-ભિન્ન દ્રવ્ય જ હોય છે. અને બીજે સમવાય સંબંધ કે જે અભિન્ન એવા ગુણ–ગુણી, કિયા કિયાવાન, અવયવ અવયવી આદિની સાથે હોય છે.
