Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvijayanemisUrigranthamAlAratnam -28 nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahAmahopAdhyAya zrImadayazovijaya gaNimaNi viracitaM nayarahasyaprakaraNam / tadupari tapogacchAdhipati-zAsanasamrAT-sUricakracakravarti-jagadgurubhaTTArakAcArya - zrImadvijayanemisUrIzvara paTTAlaGkAreNa vyAkaraNabAcaspati-zAstravizArada-kaviratnevazrIvijaya lAvaNyasUriNA viracitA pramodAvivRtiH
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIvijayane misUrigranthamAlAratnam - 28 nyAyavizArada - nyAyAcArya - mahAmahopAdhyAya zrImadayazovijayagaNimaNiviracitaM nayarahasyaprakaraNam / tadupari tapogacchAdhipati zAsanasamrAT - sUricakracakravati jagadguru bhaTTArakAcArya - zrImadvijayane misUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati - zAstravizArada - kaviratnenazrI vijayalAvaNyasUriNA viracitA pramodAvivRti: prataya: 1000 : amulya [vi0 saM0 2003
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzaka:zrIrAjagarastha 'jainagranthaprakAzakasabhAyAH' kAryavAhakA zreSThI 'IzvaradAsa mUlacandra' iti naamaa| 'kIkAbhaTTapola' : amadAvAda zrIgarjaraprantharatnakAryAlaya 'gAMdhIrasto' amadAvAda == prAptisthAnam / zrIsarasvatIpustakabhaMDAra 'ratanapola, hAthIkhAnA ___ amadAvAda 2004 MO - - - zrI. goviMdalAla jagazIbhAI zAha zrI zAradA mudraNAlaya pAnakora nAkA : amadAvAda
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAsanasamrAT-tapAgacchAdhipati-sUrIcakravartitIrtharakSakadakSa-jagadguru-bhaTTArakAcArya zrImadvijayanemisUrIzvarAH / jaTha zuda 7 bhAvanagara. gaNipada 1960 kArtika vadi 7 baLA (vallabhIpura). AcAryapada 1964 jeTha zuda 5 bhAvanagara panyAsapada 1960 mAgazara zuda 3 vaLA (vallabhIpura) 2010CINNA namAmi nemisUrIzaM, kSamApAlAlisevitam / pratApAnirjitAkaM ca, samrAjaM zAsanasya ca // 1 //
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ savivaraNasya nayarahasyaprakaraNasya viSayAnukramaNikA bhAH viSayAH patrapaGktiH / bhaGkAH viSayAH patrapaGktiH 1, maGgalAcaraNe zrIvIrasya 1,8 vyAkhyAyAH satpramodAya zAnAdhatizayacatuSTayavato prtijnyaa| mAlArthamabhimukhIkaraNam / 7, maGgalasyAnumAnena sa. 2,10 2, zrIvIramukhanirgatasthA- 1,12 mAptiphalakatvaM prAcInaneyAdvAdavANyA nItipUrNatvAdiguH yikamatAvalambanena prasAdhya Navattvena stutiH / tatra vighnadhvaMsadvArakatvaM ca 3, viziSTagranthakartRtvAya- 1,16 vyavasthApya vyatirekavyabhitizayavatAM zrIhemacandrasari cArAghuddharaNam / prabhRtInAmetadgranthasamRddhaye 8, navyanaiyAyikamatAvalamba-3,5 sahAyakatvena smaraNam / nena maGgalasya vighnadhvaMsaphala4, mAnanItinikSepAdiprarUpakAna katvavyavasthApanaM samApti lpagranthapraNetRNAM zabdazAstra pratyanyathAsiddhatvavyavasthA panaM c| vidhAtRNAM siddhAntapAraGga 9, tatra svataHsiddhavighna- 3,12 tAnAM guruvarANAM zrIvijaya virahapuruSakartRkamaGgalena vi. nemisUrIzvarANAM vinaughavi nadhvaMsasyAjanane'pi na tadvocchedAya smaraNam / dhakavedAprAmANyamiti vyava5, vAcakapravarazrIyazo- 2,3 sthApitam / vijayamanISAdaNDamathitasi- 10, vighnazaGkayA svataHsiddha. 4,7 ddhAntAmbudhyAvirbhUtanayarahasya vighnavirahavatA'pi maGgalAca. sampRktamatiTIkAkartRkRterama- raNamupapAditam / lamatInAM hAsyAnAspadatvA- | 11, vighnadhvaMsavizeSe maGga- 4,11 zaMsanam / lasya kAraNatvaM kAryatAvacche6 lAvaNyasUryabhikhyasvakartR-2,7 dakavizeSanirvacanena niSTa* kasUlArthapoSatatparanayarahasya- / GkitaM dRSTAntAvaSTammena /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapaGktiH 12, sAmAptyarthino maGgale 4,27 ndhacatuSTayalakSaNamupadarya sprvRttiruppaaditaa| Ggamitam / 13, samApti prati vighnAtya. 5,2 20, pratijJA lakSitA, tatphalaM 715 ntAbhAvasyaiva kAraNatve'pi / ca drshitm| tatsambandhaprayojakavighnadhvasa- | 21, mUloktaM nayalakSaNamava-7,18 kAraNatvena maGgalasya samApti tAritaM tatra coddezalakSaNaparIprati prayojakatvaM vyavasthApi- kSANAM phalamAveditam / tm| 22, mUloktanayalakSaNasama- 7,24 24, maGgalaM ziSTAcArapari- 5,19 nvayo drshitH| pAlanaphalakatayA katavyamiti 23, durnayAtivyAptivAraka- 8,5 matamupadarzitam / tayA nayalakSaNe 'prakRtavastvaM 15, nAstikagranthasamApterna 5,24 zagrAhI' iti vizeSaNa mUla maGgalajanyatvaM kintu tattvA. darzitaM samarthitam / rthaprarUpakAstikagranthasyaiveti / 24, tadupAdAne yathA nAti- 8,12 mtmupdrshitm| vyAptistathA mUlAbhihi16, mUlamaGgale 'aindra' ityatra 6,5 tasya spaSTIkaraNam / 'e~' iti sarasvatI mantra- 25, mUle 'taditarAMzAprati- 8,13 gumphanaphalamupavarNitam / kSepI' ityapi durnayAtivyA17, tatra krameNa namaskaraNI- 6,9 ptivArakamiti darzitasyA yasya zrIvIrasya pUjAtizayA- vataraNena sukhAvabodhyatvam / dyAzcatvAro'pyatizayAstatta- 26, male adhyavasAyopAdA-8,26 dvizeSaNapratipAdyA drshitaaH| naprayojanatayA darzitasya 18, namaskAralakSaNamaGgala- 6,24 pramANaikadezAtivyAptivAraNalakSaNam / syAvataraNena spaSTIkaraNam / 19, maGgalapadyottarArdhamanu- 626 27, 'adhyavasAyavizeSaH' 9,8 bandhavatuSTayAvedakamityanuba- ityatra vizeSopAdAnaprayojanaM
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapaGktiH mUle rUpAdigrAhipratyakSapramA- pratipattijanakatvalakSaNaM sANe'ti vyAptivAraNaM, tasya dhakatvaM nayavyapadezye zabde kevalajJAnasyAtkArAGkitavA- samanugatamiti drshitm| kyArthajJAnayoreva vastugatyA / 34, anivartamAnanizcita- 11,10 prAmANye na sAGgatyamityA- svAbhiprAyakatvalakSaNaM nirvazaGkAsamuddharaNam / takatvaM mUloktaM nayavAkya28, pratyakSAtivyApteranumA- 9,27 / gatatvenAnugamitam / nAdyativyAptyupalakSaNatvena 35, zRGgagrAhikayA vastvaM. 11,13 nyuuntaaprihaarH| zajJApakatvalakSaNaM nirbhAsaka29, 'adhyavasAyavizeSaH' 10,6 tvaM yathA pramANe nAtivyAptaM ityatra vizeSatvasya pariSkAreNa tathA bhAvitam / pramANe'tivyAptivAraNam / 36, prativiziSTakSayopaza- 11,16 30, mUlollikhitanayalakSa- 10,11 mApekSasUkSmArthAvagAhitvala NAntarapratipAdakatattvArthabhA- kSaNamupalambhakatvaM yathA na SyamavatAritam / pratyakSAdipramANe'tiprasaktaM 31, nayazabdasamAnArtha- 10,14 tathA pariSkRtam / kAnAM prApakAdizabdAnAM 37, prAdhAnyena svaviSaya- 11,21 sarvathArthakatvAbhAve'pi katha- vyavasthApakatvalakSaNaM vyajazcidathaikyamityupadarzanaparaM katvaM yathA na pramANagataM tathA mUle prApakatvAdInAM nirva- prapazcitam / canamityavataraNena drshitm| / 38, nayAnAmadhyavasAya- 12,7 32, pramANapratipannetyAdi 10,22 rUpatve siddhAnte upadezasya prApakatvalakSaNaM nayatvenAbhi- nayatvakathanaM kathamityAkSepamateSvadhyavasAyavizeSeSveve- samAdhAne muulgte'vtaarite| tyupapAditam / 39, mUlagatAnayAnAM mithyA-129 33, mUle darzitaM tathAvidha-10,28 / tvshngkaavtaaritaa|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH 40, anantadharmAtmakacastu- 12,23 vyavasthApanapravaNena pramANena tattaddharmAvirodhanimittApekSAbhedAvagAhakanayA apekSaNIyA iti syAdvAdina pavaite na mithyA, adhigamopAyAzcetya bhiprAyakaM samAdhAnAvataraNam / 41, nayAnAM svaviSayaprAdhA- 13,6 nyasvarUpasya svAtantryasya mithyAtvAprayojakatvaM mUlotamavataraNena samarthitam / 42, gauNatva- mukhyatvayo- 13,13 rdRSTAntAvaSTambhenApekSikavastudharmatvaM mUlotamavataraNenopapAdya niSTaGkitam / 43, vibhinnanimittAzraya- 13, 17 Nena sattvAsattvAdInAmavirosya samarthanaM dRSTAntAvaSTamena / 44, apekSAbhedenaikasminnarthe 13,25 nAnAdhyavasAyarUpANAM nayAnAM vipratipattirUpatvaM neti mUlAbhipretasyAvataraNena samyagupapAdanam / 45, sattva- jIvAjIvAtma- 14,10 katvAdidharmairekatvadvitvAdyadhyavasAyAnAmiva naigamAdyadhyava aGkAH viSayAH patrapaGktiH sAyAnAM na vipratipattitvamityevaM nidarzanatrayeNa mUle vyavasthApitamavipratipattitvaM prapaJcata upavarNitam / 46, mUle nidarzana trayopadarzana- 15,1 bIjamupavarNitam / 47, mUle gauNasyaikatvAderna 15,4 virodho vAstavikasya tu medAbhedAdevirodha evetyAzaGgA / 48, nidarzanatrayodbhAvanasya 15,9 sAphalya TIkAyAM darzitam / 49, gauNasyaikatvAderna vi- 15,13 rodho bhedAbhedAdestu nayaviyasya virodha evetyAzaGgAbhiprAyaisarraNe darzitaH / 50, saGkhyArUpANAmekatvA- 15,22 dInAmabhivyaktiravacchedakabhedena nidarzane'bhimatA, tathA ca tadavirodhavannayaviSayabhedAbhedAderapyavirodha iti samAdhAnAbhiprAyeo'vataraNe darzitaH / 51, mUle uktAzaGkAsamA - 16, 1 dhAnam / 52, ekaikapakSadoSo jAtya- 16,4 ntararUpe na sambhavatIti nidarzanopadarzanena nirNItam /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapatiH 53, pramIyamANatvenaikatvA-16,11 62, guDazuNThIdravyaM dravyA-18,18 dInAM na virodha iti mUlA- / ntrmevetyaashngkaa'vtaaritaa| bhiprAya upvrnnitssttiikaayaam|| 63, uktAzaGkAnirAsaheto- 18,21 54, jAtyantaropavarNanagra- 16,16 vilakSaNamAdhuryakaTukatvAnanu nthAvataraNaM dvidhA'bhiprAyame- bhvprsnggsyoppaadnmvtrnne| dAvedanena kRtam / 64, guDazaNThIdravyasya 18,26 55, guDazuNThIdravye jAtya- 17,2 dravyAntaratve yadyanekasvabhAvantaranimittA na pratyekaprabhava tvaM tatra doSaM svayamupadarya doSanivRttiH kintvanyathetyA ekasvabhAvatve mUlopadarzitazaGkAsamAdhAne / doSo'vatAritaH / 56, TIkAyAmAzaGkitura- 17,13 65, mUle dravyAntaratve ubha-19,2 bhiprAyo drshitH| yajananaikasvabhAvasyApAka57, avataraNe samAdhAnA- 17,19 raNam / bhiprAyo vrnnitH| 66, mAdhuryakaTukatvayorubhaya-19,4 58, mUle itaretarapravezAde- 18,2 doSanivartakatvaM parasparAnuvekataraguNaparityAga ityasya nirAsaH / dhanimittamityupasaMhRtam / 59, samuditaguDazuNThIdravyaM 18,4 / 67, ubhayajananaikasvabhAva- 19,10 dravyAnntarameva na jAtyantara syAnekatvagatvena sarvathaikamitityAzaGkA tatpratividhAnaM tvAyoga uppaaditH| ca muule| 68, ekayA zakyobhayakA-19,14 60, guDazuNThIdravyayoH para- 18,9 ryajananedravyAntarasya yathA na sparapravezaikataraguNaparityAga- svabhAvamedastathA tadavataraNe yorupavarNanam / drshitH| 61, nirAsahetvoranyatarado-18,14 69, tatra mUle darzitasyAti-19,19 SApattyanubhavabAdhayoHsvarUpo- prasaGgasya saGgamanam / padarzanam / 70, ekasvabhAvAsambhave 19,23
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ patrapaktiH viSayAH uparzitasya hetorvibhinnasvabhAvAnubhavasyopapAdanapurassara jAtyantarAbhyupagamavyavasthA aGkAH panam / 71, samuditasnigdhoSNasya 20, 1 mASasya jAtyantaratve'pi na pratyeka doSanivRttiriti tadartha jAtyantarAbhyupagamo na kAnta ityAzaGkA tatpratividhAnaM ca mUle / 72, vyAptyA'nuvedhAbhA- 20,17 vAnna jAtyantaratvaM mASe yatra dADime tathA'nuvedhAjjAtyantaratvaM tatra pratyekadoSanivRttirbhavatyeveti samAdhAnarahasyamAveditam / 73, jAtyantarasyApi kvacit 21, 1 pratyeka kAryakAritvaM snigdhoSNasvabhAvadADimanidarzanaM ca vibhinnadharmayorabhivyApya sa - mAveze, nRsiMhanidarzanaM ca tatra samAvezamAtre iti mUle / 74, nRsiMhe vibhinnabhAgA- 21, 26 vacchedena naratva- siMhatvayorvRttau bhAge siMha ityAdi prAcAM vacanaM saMvAdakatayA darzitam / aGkAH viSayAH patrapaktiH 75, mUle darzitasya bhedA- 22,6 medAdyasamAvezaniSedhahetoranubhavabAdhasyAzayodghATanena spaSTIkaraNam / 76, ekatra bhedAbhedAnubhava- 22,10 sya bhrAntatvamityAzaGkArtho'vataraNena darzitaH / 77, viziSya bhedAbhedAdya- 22, 13 samAvezavyAptikalpanayoktAzaGkAnirAsasyAvataraNena spaSTIkaraNam / 78, dravya-paryAyayorvAstavo - 22, 23 bhedo bhedastvavAstava iti matasya mUloktasya samyag vivaraNam / 79, mUlotasyaitanmata khaNDana- 23,8. hetorbhedasyAsvAbhAvikatve saMkhyAdInAM nirAlambanatvApAtasyAvataraNena samarthanam / 80, mUlokasyaikatraiva kathaM 23, 16 kadAcid gururiti kadAcid gurava ityekavacana bahuvacanayoH prayoga iti praznasyAvataraNenAzayapradarzanam / 81, mUloktasyaitatprativi- 23, 24 dhAne dravyaparyAyayoryathAkramamu
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaktiH dbhUtatvAnudbhUtatvavivakSaNasyAbhiprAyopavarNanamavataraNe / 82, zAbdanyAyasvarUpopa- 24,10 darzanam / 83, dravyaparyAyayorubhayora- 24, 13 pyudbhUtatvavivakSAyAmekatrApyekavacana bahuvacanayorupapattiriti mUloktasyAvataraNenAbhipretArtho darzitaH / 84, vivakSAnurodhyekavacana- 25,1 bahuvacanaprayogAbhyupagame ekatrApi bahuvacanApattirniyatabahuvacanAntasyApyekatvaviva. kSayaikavacanAntatvApattirubhayavivakSayobhayavacanaprayogapra saGga ityAzaGkA / 85, etAdRzaprayogAsAdhutve - 25,7 'pi tato jAyamAnajJAnaprAmANyApattiH / 86, manuSyo gacchantIti 25,18 upa prayogApAdanasambhava pAditaH / 87, uktAzaGkAprativighAnaM 26,1 vyutpattivizeSopadarzanena / 88, ghaTa eva rUpAdayaH, , ghaTo 26, 3 rUpAdaya eva, ghaTo'sti, aGkAH viSayAH patrapaktiH rUpAdayaH santIti prayogANAmupapAdanam 1 89, ghaTa, eva rUpAdayaH, 28,18 ghaTo rUpAdaya evetyAdiprayogANAM yathAsambhavastathopapAditaSTIkAyAm | 90, dravyaparyAyayordharmadharmi- 27,6 bhAvena pratipipAdayiSAyAM ghaTasya rUpAdaya iti prayogasambhavo darzitaH / 91, ekaTe ghaTA iti prayo- 28, 1 gApattivAraNaM tajanyabodhe prAmANyavAraNaM ca bhAvitam / 92, avacchedakavinirmoke 28,9 anuzAsanavizeSAbhAve caikatraghaTe ghaTA iti na prayogo navAnuzAsanikaniyatavacanake vacanAntarApattirityasyopapAdanam / 93, asAdhuvAkyataH sAdhu- 28.22 tvabhrAntyA jAyamAnajJAne vyAvahArikaprAmANye'pi yathA svaparavyavasAyitvalakSaNaM prAmANyaM na sambhavati tathopapAditam / 94, zabalarUpatve vastunaH 29, 2
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakAH . viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapaGktiH kathamekatarapratipattirityA- 100, nayasyetarAMzapratikSepi- 32,3 shngkaaniraasH| tvena durnayatvamAzaGkaya samA95, uktAzaGkAnirAsahetoH 2921 hitam / sannikarSaviprakarSavazAt kSayo. (101, paryAyAthikalakSaNe pramA-32,7 pazamAnusAreNa dravyaprAdhA- NAtivyAptivArakaM mAtrapadam, nyena sattvasya paryAyaprAdhAnyena tatra naya ityupAdAne svarUpoghaTatvAdeH pratipattiriti paraJcakaM taditi bhAvitam / mUlAbhipretArthasya pallavI- | 102, zrIjinabhadragaNikSamA- 33,1 karaNam / zramaNamate naigamaH saGgraho 96, mUle saMvAdakatayA 30,14 vyavahAro RjasUtra ityevaM darzitasya "arpitAnapita- catvAro bhedA dravyArthikasya, siddheH' iti tattvArthasUtrasya RjusUtrasya dravyArthikatve vRttigatavyAkhyAna-tattAtparye yuktizca / updshite| (103, zrIsiddhasenamate dravyA-33,6 97, dvavyArthikaparyAyArthika- 31,2 rthikasya naigamasaGgrahavyavahA bhedena nayasya dvaividhyam , rAstrayo bhedAH, RjusUtrastu dravyArthikanayalakSaNaM tadabhyu- na dravyArthika ityAvedanAya pagamaH, paryAyArthikanayalakSaNaM tnmtprisskaarH| tadabhyupagamaH, tatra pratyabhi- 104, tulyAMzadhruvAMzalakSaNa- 34,13 jhopapAdanaM c| dravyAbhyupagantRtvaM ca yathA 98, dravyArthikanayalakSaNe 31,12 / naRjusUtrasya tathA bhaavitm| mAtrapadopAdAnaM svarUpoparaJja- 105, pUjyamate zabdaH sama- 35,3 kameveti bhaavitm| bhirUDha evambhUta ityevaM trayo 99, utpAda AvirbhAvo 31.21 bhedAH paryAyArthikasya, siddhavinAzastirobhAva ityasya senamate RjusUtrAdyAzcatvAraH, spaSTIkaraNam / evaM sptottrmedaaH|
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGkiH | aGkAH viSayAH patrapaGktiH 106, sAmpratasamabhirUdvaivambhUtAnAM 114, syAd dharmAstikAyasya 38,5 zabdapadenaiva saGgrahAt paJca pradezaHsyAdadharmAstikAyasya nayA iti matAntaram / pradeza iti bhajanava yuktA, na 107, nayAnAM yathAkramaM zuddhi. 35 tupaJcavidhaHpradeza iti sambha bhAktavaM pradezaprasthakavasati- vatIti RjusuutrvktvymaadRssttaantairbhaavitm| veditam / 108, dharmAdharmAkAzajIvaska- 35,8 115, paJcavidhaHpradeza ityuktau38,8 ndhAnAM tadezasya ca pradeza- paJcavidhatvaM paJcaprakArakatvam, mabhyupagacchati naigmH| tatra prakAraH saGkhyA vA buddhi109, vyatiriktasya dezasyA-36,2 vizeSaviSayatvaM vA bhedo vA nabhyupagamAt paJcAnAM pradeza na sambhavIti darzitam / / iti saGgaho'bhyupagacchati / 116, paJcavidhaH pradeza ityu-38,19 110, vyavahAraH paJcavidhaH 36,6 kte pratisvaM paJcavidhatvAnva. pradeza ityevamabhyupagacchati, yAt paJcavidhatvaprasaGgo yathA tathA drshitH| tatra yuktiraaveditaa| 117, prakArasya buddhivizeSa-39,13 111, vyavahAranayAbhipretA- 36,21 viSayatvarUpatve paJcaprakAratvarthopavarNanasya samuditArthoM mityasya pnycprkaarkbuddhividrshitH| SayatvasyetyuktiryathA saGgatA 112, vyavahAranaye ghaTapaTobha-37,3 tathA darzitam / yavartina ekasya rUpasyAbhA RjusUtramatA bhajanA na 41,1 vAd ghaTapaTayo rUpamiti na yujyate kintu dharma dharma iti syAdityAzaGkeSTApattyA pari- vA pradezo dharma ityAdidizAhRtA, saGgrahe uktaprayogo- 'bhidheyamiti zabdanayAbhyupapapattizca / gamo drshitH| 113, uktAzaGkAsamAdhAnA- 37,11 119, RjusUtramatabhajanAyA 41,13 zayopavarNanaM TIkAyAm / ayuktatvamupapAditam /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapatiH 120, dharmAstikAyAdiprade- 42,1 127, tatra prasthakakAryAkaraNa- 45,2 zAnAM dharmAstikAyAdirUpata- kAle prasthakatvAnupagame ghaTAyoktiH, jIvapradezasya nojI- dyAtmakatvaprasaGgasya prihaarH| vatvena skandhapradezasya noska- |128, asAdhAraNatadarthakriyA-45,4 ndhatvenoktirityatra yuktirupa- ____kAritvasyaiva tadAtmakatvaprayodarzitA / jktvmupdrshitm| 121, dharma pradeza ityevamabhi-42, 7 129, saGagrahavaktavyasya 45,6 dhAnaM na yuktaM kintu dharmaHpradeza spssttiikrnnm| ityevamabhidhAnamiti samabhi 130, prasthake ghaTAdinAma- 45,22 rUDhanayamatam / rUpArthakriyAto na ghaTAditva122, dezapradeyorasattvAdakha- 43,2 mityasyopapAdanam / NDameva vastu, bhede sambandhAnu 131, prasthakakAryAkaraNakAle-46,1 papattirabhede sahoktyanupa 'nubhayarUpaprasaJjanAzaGkAyA pattiH,bhAvAbhAvAvacchedakata apAkaraNam / yA''kAzAdipradezasiddhayA 132, arthakriyAkaraNAkaraNA-46,4 zaGkAyA nirAsazca / bhyAM dravyamedadmabhyupagacchataH 123, vindhyahimavadAdibhA- 43,17 saGgrahasya RjusUtramatAnuvAbhAvacchedakatayA''kAzAdidezasiddhayAzaGkAyA ava pravezAzaGkA vyudstaa| 133, uktAzaGkA tatkhaNDanA-46,21 taraNenopapAdanam / bhiprAyo'vataraNe krameNa 124, prasthakanidarzane naigama-44,3 darzitaH / medAnAmabhiprAyamedopadarzanam, vyavahArasya ca / 134, yathA prasthakakAryAkA-47,2 125, prasthake naigamabhedAbhyu-44,13 riNI vyaktirna prasthakapadapagamaprakArANAM spssttiikrnnm| vyapadezyA tathA prasthakatva126, prasthake saGgrahavaktavyo-45,1 sAmAnyamapi na tatra, vyavapadarzanam / hArabAdhazcAtra dossH|
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzitam / aGkAH viSayAH patrapatiH / aGkAH viSayAH patrapaGktiH 135, RjusUtramate niSpanna- 47,5 ttAdAtmyarUpatvaM nayAntarAbhi svarUpo'rthakriyAhetuH prastha- pretamAzrityArthAbhidhAnapratyakaH, tatparicchinnaM dhAnyamapi yAnAM tulyArthatvaM zAstre prasthakaH, vivakSAbhedenaikatva kriyaakrnnruupaanuprveshH| 143, viSayatvasya kathazci- 50,18 136, zabdasamabhirUdvaivambhUtA-48,4 ttAdAtmyarUpatve viSaye jJAnA nAM mate prasthakopayogasyaiva tmakatvAjJAnAtmakatvobhayavyaprasthakatvaM na tadatiriktasya, vasthApanam / tatra yuktizcopadarzitA / 144, jJAnena saha viSayasya 50,23 137, ekasya jJAnAjJAnAtmaka-48,8 kathaJcittAdAtmye'rthAbhidhAna tvobhayAsambhave pratyeka pratyayAnAM yathA tulyArthatvaM tagrAhinayasyAnayatvamAza- tathopapAditam / Gkaya prihRtm| 145, vasatinidarzanena naga- 51,1 138, jJAnAtmakaprasthakanaye 49,3 mAdInAM zuddhatvAdivicAre bAhyaprasthakAprasiddhayAbAhya AdhAratArUpA vasatiyathoprasthakasyetyuktirasatkhyAti- ttarazuddhAnAM naigamabhedAnAM samAzrayaNena / lokamArabhya madhyagRhaM yAvat 139, vastuna upayogarUpatve 49,14 kramikasaGkocena bhaavitaa| yuktiraaveditaa| |146, atizuddhanaigamo vasan 51,3 140, pratyekamanayatvAsana- 49,20 vstiitybhyupgcchti| nasyopapAdanam / 147, gRhakoNa iva loke'pye-51,4 141, bAhyasya jJAnAtmakatva-49,27 kakSetratayA''dhAratvAvizeSAdU grAhinayasyAjJAnAtmakatvagrA- vizuddhitAratamyaM nAstItyAhinayasya ca nayatvamupa zaGkA / paaditm| 148, ativizuddhanagamAbhi- 51,13 142, viSayatvasya kathaJci. 50,1 / / prAyo'vataraNe drshitH|
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH 149, 12 patrapaktiH gauNa - 51,21 prasthaka nyAyavad mukhyakRto nAtra vizeSa iti zaGkAMzavyaktiH / 150, akhaNDakSetrato gRha- 52,1 koNakSetrasya pRthakkaraNena vizuddhayapakarSavyavasthApanenokAzaGkApratividhAnam / 151, samAdhAnagranthasya samya- 52,8 kyA vivecanam / : 152, uktadizA naigamanaye 53, 3 vRkSaH kapisaMyoga ityatrApyupacAraH syAdityAzaGkeSTApattyA parihRtA, tatra praznapratividhAnAbhyAmupacAro vyavasthApitaH / 153, uktAzaGkApratividhAna - 53.12 yostadavAntarapraznapratividhAnayozca spaSTIkaraNam / 154, loke va satyAdyabhyupaga- 55-1 tRNAM naigamabhedAnAM prayoge kka ? ityAdyAkaDUna bAhulyakRtaM vizuddhayavizuddhivaicitryamiti matamuparzitam / 155, vasatinidarzane naigama- 55.5 va vyavahAre'pi vizuddhayA dikamavaseyam / 156, vyavahAre vasan vasatIti55,5 patrapaGktiH bhedaH kathamiti praznastatpratividhAnaM ca / aGkAH viSayAH 157, pATaliputrAdanyatra gata- 56, 1 sya pATaliputravAsitvaM vyavahAra upacArataH, vastuto vasanneva vasatIti vyavahArasyAbhyupagama ityAvedanenoktAzaGkApratividhAnam / 158, saGgrahaH saMstArakArUDha 56, 7 eva vasatItyabhyupagacchati / 159, TIkAyAM zaGkAsamAdhAna- 56,8 vAkyArthaspaSTIkRtiH / 160, upacAramanAzrayataH sa - 57,2 grahasya mate mUle vRkSaH kapisaMyogItyatrApi mUlAbhinno vRkSaH kapisaMyogItyevArtha iti darzitam / 161, RjusUtrastu svAvagA - 57,5 hyAkAzapradezeSveva devadattA - devasatimabhyupagacchati, na saMstArake tadavacchinnAkAzapradezeSu veti / 162, saMstArakagRhakoNAdau 57,9 devadattavasativyavahAro bhrAntimUlakaH, vivakSitAkAzapradezeSvapi vartamAna samaya eveti /
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapaGktiH 163, zabdasamabhirUDhaivambhUtA-58,6 170, jainarAddhAnte'tirikta 62,1 nAM devadattAdeH svAtmanyeva va- saamaanyvishessaanbhyupgme'sterbhyupgmH| nuvRttivyAvRttibuddhayoranupapa164, naigamAdInAM pradezAdi- 59,2 ttiH, tayorahetukatvaikahetu dRSTAntairyathAkramaM zuddhibhAktva- katvaniviSayatvadoSajanyatvAmupasaMhRtam / nAmabhAvAdityAzaGkA tatprati165, prathamoddiSTasya naigamasya 59,4 vidhAnaM ca / lakSaNaM tadupapAdanaM c| 171, uktAzaGkopapAdanam, 62,4 166, mUloktanayagamalakSaNaM 59,20 ahetukatvAsambhave tatsaMvAda pariSkRtya darzitam, tatrAvyA- katayA nityaM sattvamityAdi ptyasambhavAvupadarya niSkRSTaM padyamupadarzitam / jAtighaTitaM lakSaNamAvedi. 172, uktabuddhayorekahetu. 62,18 tam / katvAbhAvanirviSayatvAbhAvadoSa167, naigamasya svatantrasAmA -60,1 jatvAbhAvAnAmupapAdanam / nyavizeSobhayAbhyupagantRtve / 173, anugatavyAvRttobhayA- 62,25 durnayatvaM zavalatadubhayAbhyupa- tmakasya vastuno'nugatasvagame pramANatvaM pratyekaM gauNamu- bhAvenAnuvRttibuddhiAvRttikhyabhAvena tadupagame saGgraha- svabhAvena vyAvRttibuddhirityevyavahArAnyataraprasaGga ityAza- vamavataraNe samAdhAnAzayapradakA tRtIyapakSAzrayaNena pari- zanam / hRtA / 174, vastunaH samAnAsamAna- 63,4 168, kaNAdavad dunayatva- 60,11 / pariNAmau sAmAnyavizeSA miti mUlasya snggmnm| vityatra vastuna eveti padyaM 169, tRtIyapakSAzrayaNe doSA-61,7 saMvAdakatayA dazitam / bhAvopapAdakasyaupadheyasAGka- 175, vaizeSikAbhimatasyAti- 63,6 ye'pyupAdhyorasAkaryAdityasya / riktasAmAnyasya vRttivikaspaSTIkaraNam / lpena khaNDanam /
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayA: patrapaGktiH 176, vyaktiSvekadezena sA 63,18 mAnyasya vRttAvanavasthAprasaGgo darzitaH / 177, vyaktiSu sAmAnyasya 63, 21 kAtsnrtsnyena vRttau prativyakti nAnAtvaprasaGgo muloktaH paribhAvitaH / 178, sAmAnyasya sAmAnyato 64, 1 vRttitvamupeyate na tu tatra dezakAtyo pravezaH iti tadAzrayaNena vikalpya khaNDanaM na yuktamityAzaGkaya prativihitamuktAnyataraprakArAtiriktavR ttiprakArAsambhavopadarzanena, ayamabhiprAyaH sammativRttikartuH / 179, nyAyAloke svayamupa- 64,5 darzitamatirikta sAmAnyakhaNDanamAveditam / 180, siddhAntAbhyupagatasa - 65, 3 mAnapariNAmarUpasAmAnyasyavizeSAda vailakSaNyamAzaGkaya parihRtam / 181, svabhAvabhedata eva vize- 65, 6 SebhyaH sAmAnyasya vailakSaNyasiddhayA samAnapariNAmasva 14 viSayAH patrapaGktiH rUpe samAnatvasya sAmAnyagarbhatvena sAmAnyAgrahe durgrahatvasya pratikSepaH / | 182, sAmAnyasya vizeSAda- 65,15 vailakSaNyazaGkApratividhAnasyAbhipretamavataraNe darzitam / 183, anuvRttidhIjananasva- 65, 26 bhAvalakSaNasamAnapariNAmasya sAmAnyAghaTitatvena sAmAnyAgrahe'pi graha upapAditaH / 184, AtmAzrayAdanuvRtti - 66,8 dhIjananasvabhAvapariNAmatvenAnuvRttidhIjanakatA na sambhavatIti mUlokAzaGkAyA avataraNena spaSTIkaraNam / aGkAH 185, uktasvabhAvasyAnu66,14 vRttibuddhiM prati mRtpariNAmatvAdinA janakatve nAtmAzraya ityevamuktAzaGkApratividhAnamavataraNena sphuTIkRtam / 186, janakatAyAH pariNAma- 66,23 rUpatvena nAnAtvasya doSAnAvahatvaM mUloktaM spaSTa bhAvitam / 187, bauddhasammatasya samA- 67,1 nAkArajJAne nirviSayatvasya bIjAbhAvAdayuktatvamAveditAm
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapaktiH 188, anAdivAsanAdoSasya 67,2 zcidrUpeNa vyAvRttiriti niya tadvIjatvazaGkAyA apaakrnnm| mo nopeyate tAdRzaniyamamu189, tatra samanantarajJAne 67,3 rarIkRtya nityaguNeSvapi tatpra samAnAkArApAdakatvena bodha. saGgo drshitH| rUpavAsanAyA na tadvIjatvam / 195, AzrayavizeSeNAzrita-69,14 190, vAsanAyA viziSTabo- 67,4 vyAvRtteH sambhavAnnityaguNedhatve'nAdihetuparamparAjanya Su na vizeSa kalpaneti zaGkAnvasya vaiziSTyasvarUpatve sama yAH prativandyA samAdhAnasya nantarapratyaye samAnAkArApa ca mUloktasya spaSTIkaraNam / ttitAdavasthyam , samudromi 196, sadaviziSTameva sarvami-69,21 kalpanApi citrahetusvabhAvA ti vedAntimataM harSamizrAzrideveti / taM mUle'yuktatayA vyavasthApi191, samAnAkArasya nirvi 67,9 taM tanmatarahasyaM TIkAyAmASayatvamabhyupagacchato bauddhasya veditam / zaGkAtatpratividhAnAdikaM sarva 197, ghaTaH sannityAdipratI-69,25 TIkAyAM suvyaktamAveditam / 192, nityadravyANAmeva svato 68,2 tAvatiriktA sattA prakAratavyAvRttatvAt tadvayAvartakata yA bhAsata iti naiyAyikamayA'tiriktavizeSakalpanA vai tamAzaGkaya pratikSiptamatirizeSikasya pramANAbhAvAna ktsttaavRttiviklpgraasen| yukteti / 198, medapratiyogitvAnuyo- 70,1 193, vizeSANAmiveti mUla-68,10 gitvAdeH pratiyogyanuyogyA granthAvataraNe vaizeSikAbhimataM disvarUpasyAvagAhikA bhedavizeSasAdhakapramANaM prapazci- buddhirbhedena saha pratiyogyAtam / dInAmabhedAlambanA nAmedabA194, jAtimatpadArthAnAM ki- 69,1 / dhiketi|
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapaGaktiH 199, medapratItiramedasAdhi- 70,16 206, naigamalakSaNopadarzakA- 73,2 kaiveti prapaJcata upapAditam / nuyogadvArasUtratattvArthabhASya200, ekamevAdvitIyaM brahmeti 70,26 yoruTTaGkanam / zrutyA yathA bhedabuddhayabhedabu. | 207, tattvArthabhASye pUrvadalasya 73,8 ddhayorabhedasiddhayA na bAdhya- svoktalakSaNe paryavasAnamutta bAdhakabhAvastathopapAditam / radalasya viSayavibhAgavidhA201, bhedasyAvidyAkalpita- 71,1 niruupnnaabhipraayktvm| tvena na pAramArthikAbhedabAdha 208, atra pUrvadalamityAdi- 73,19 katvam / mUlagranthasaGgamanam / 202, prasaGgAt saMvAdakatayA71,10 209, naigamasya sAmAnyavize-74,4 khaNDanakhaNDakhAdhagate sudUra- ___SobhayagrAhitve pramANatvamAdhAviteti-amedaM nollikhantI- zaGkaya parihRtam / ti padye darzite / 210, dezasamagravAhitvayoH 74,9 203, zrutyA bhedasyAvidya- 71,21 pAribhASikArthAnAzrayaNe dvairU katvaM yathopapattipaddhatimeti pyaM na syAditi mUlasvArasyatathA pribhaavitm| mAveditam / 204, bhedasyAvAstAvatve'bhe- 72,2 212, naigame pramANatvAzaGkA-74,16 dasyApyavAstavatvaM prasajyeta samAdhAnayoH saGgamanA kRtaa| sarvathA tAdAtmyaM ca paunaru- 212, nAmasthApanAdravyabhAva- 75,1 patyAdyApattyA na sambhavatI- rUpanikSepacatuSTayAbhyupagantuti yuktitaH zrIharSamatasyAyu- tvaM naigamanayasyopapAditam / ktatvaM bhAvitam / 213, tatra ghaTa ityabhidhAnasya 75,3 205, sarvathA tAdAtmye pauna-72,17 ghaTArthatA vyvsthaapitaa| ruktyasaGgamanaM mAyAvAdakhaNDa-214, nAmaghaTasthApanAghaTaH 75,9 ne zrIhemasUrisaMvAdaH kathaJci dravyaghaTabhAvaghaTAnAM nidarzanattAdAtmyavyavasthApanaM ca / puraslaramupapAdanam /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 17 patrapaGktiH SAJcidupadarya tasyAyuktatvaM darzitam / 222, kevaliprajJArUpaM nAmAna- 77,7 bhilApyabhAveSvastyato vyApitvaM nAmAdInAmityapareSAM samAdhAnaM tatra dravyajIvasya dravyadravyasya sambhava Ave - ditaH / 223, kevaliprajJArUpanAmno 78,6 dravyajIvasya dravyadravyasyAdiSTadravyatvAdityasya copapAdanam / 224, male darzitasyoktamata 78,10 khaNDanaprakAra syopapAdanam / 225, guNaparyAyaviyuktaH prajJA- 79, 3 sthApito dravyajIva ityekeSAmAcAryANAM matamupadarya tasyAyuktatvaM bhAvitam / 226, jIvazabdArthajJastatrAnu- 79,6 payuktastaccharIraM vA dravyajIva iti matam / 227, naigamasya nAmAdicatuSTa 80, 3 yAbhyupagantRtve dravyArthikatvavyAhate rAzaGkA / tvavizeSaNamupAdAya nAmAdInAM 229, dravyArthikasya bhAva - 81,1 sarvavyApitvasamarthanAtmakaM ke ! nikSepasahatve taddizA zabda 2 aGkAH viSayAH patrapaGktiH 215, ghaTAkArasya ghaTArthA- 76, 2 tmatA bhAvitA / 216, mRtpiNDAdilakSaNadravya 76, 3 ghaTasya ghaTArthAtmatA darzitA bhAvaghaTasya ghaTatvaM nizcitam / 217, nAmAdinikSepacatuthryasya 75,6 sarvavastuvyApitve pratyekaM srarINAmanekaprakArA upagamAH santItyetatparibhAvanArtha tatra paraproGkanam | 218, nAmAdInAM sarvavastu- 76, 17 vyApitve praznakartrA'nabhilApyabhAveSu nAmanikSepApravRttyA vyabhicAro darzitaH, tatsvarUpaM tatsaGgamanaM ca TIkAyAm / 219, dravyajIvAdyasiddhayA 76,21 'bhilApyabhAvavyApitA'pi na sambhavatIti mUlAbhipretArtha upavarNitaH / 220, nAmAdInAM na sarvava- 77, 3 stuvyApitvamiti pakSe ' jattha vi' iti sUtravirodho drshitH| 221, uktapraznapratividhAnaM 77,5 tattaddvyabhicArasthAnAnyatama aGkAH viSayAH
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ bahAH viSayAH patrapatiH / bhaGkAH viSayAH patrapaktiH nayAnAmapi dravyanikSepasaha mithyAdRSTitvApattizca saGgaH tvApattau bhASyoktavyavasthAnu- mitaa| ppttiraaveditaa| 235, dravya-paryAyayoratyantA- 82,24 230, bhASyoktavyavasthAnu- 81,3 bhede sahoktayanupapattiH spa papattidoSeNa dravyArthikasya STIkRtA / paryAyasahatvanigamanaM parasyA- 236, mUle dravya-paryAyayora- 83,3 pahastitam / tyantamede'pi paryAyarthikena 231, dravyArthiko'pi paryAya- 81,19 dravyagrahaNe dravyArthikasyAnartha mupagacchati paryAyArthiko'pi kyamApAditam / dravyamiti paramataM bhUloktaM 237, negamasya nikSepacatuH 83,7 saGgamitam / STayAbhyupagantRtvamityupapAdi232, mUle atyantabhedAbheda- 82,3 kAyAH zaGkAyAH pratividhA grAhitve dravyArthika paryAyA- nam , tatra tattve'pi na dravyArthikayomithyAdRSTitvamatyantA- rthikatvahAniH, dravyavizeSaNamede dravyaparyAyayostadvAcaka- tayA naigamasya paryAyAbhyu padAsahoktiprasaGga aaveditH| pagantRtve bhagavadbhadrabAhu233, dravyArthika-paryAyArthika- 82.15 sampratyupadarzanaM c| yonikSepacatuSTayAbhyupagantRtve / 238 paryAyarthikanayAnA 84,3 zabdanayagatabhAvanikSepamAtrA ! nAmAdinikSepAnabhyupagantRtve bhyupagantRtvavacanasya bhASyo- yuktyupaDhaukanam / ktasyAsAmaJjasyaM spssttiikRtm| 239, dravyArthikasya pUrva 84,7 234, dravyanayasya sAmAnya- 82,19/ . nAmAdinikSepatrayAbhyupaganta vizeSAtyantAbhedAbhyupagantaH / nvavacanaM pazcAt sarvanikSepAtve paryAyanayasya sAmAnya- bhyupagantRtvavacanamityevaM bhA. vizeSAtyantabhedAbhyupagantRtve SyavacanayovirodhabhaJjanAya tayoH samyagdRSTitvAnupapatti- bhAvopavarNanam /
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapaGktiH 240, maloktAbhiprAyaspaSTI. 85,14 246, nayAnAM svAtantryavize. 88,4 karaNam / SaNena svaviSayanirdeze vize241, bhASye matabhedena dravyA- 85,19 SaNasya kalpitatvamevetyArthikasya nikSepatraya-nikSepa zaGkA smaahitaa| catuSTayAbhyupagantRtvavacane, 247, "sAvaja0" iti gAthA 88,9 Adyamate tattvArthavRttisaMvA- pitamya pIkaraNa / dazca / 242, dravyArthikasya nAmAdi. 86,4 / 248, mUloktazaGkAgranthArtha- 88,14 sphAraNam / trikAbhyupagantRtvameveti matAvaSTambhena 'jIvoguNapaDiva 249, saGgrahanayalakSaNaM 89,6 taddhaTakavizeSaNavyAvRttizca / no0' ityAvazyakagAthA bhASya 250, saGgrahasya vizeSa- 89,8 kRtastadvyAkhyA ceti bhAvitam / vinirmokAzuddhaviSayavini243, nAmAdayastrayo vikalpA 8816 mokAdiprakAropadarzanam / dravyArthikasyeti tattvArtha / 251, mRloktasaGgrahalakSaNa- 89,21 vRtyarthaspaSTIkaraNam / sya spaSTIkaraNam / / 244, paryAyArthika eva dravyasya 87,4 252, azuddhaviSayavinirmo- 90,1 kalpitasya vizeSaNatvaM dravyA- kasya saGgrahatvAbhyupagamena thike tvakalpitasyApi paryA- prasthakasthalIyasaGgrahAbhiprAyasya vizeSaNatvamiti dravyA- yasaGgrahaNam / thikasya nikSepacatuSTayAbhyupa- 253, lakSaNapraviSTasaGgraha- 90,2 gantRtvamiti matAbhiprAyo pravaNatvasya nirvcnm| vyaakhyaatH| 254, azuddhaviSayavinirmo- 90,6 245, naye vizeSaNaM kalpita- 87,6 kasya saGgrahatayA'grahaNe meveti zaGkA 'sAvajajoga- prasthakanidarzanasthalIyasaGgravirao' ityAvazyakagAthAbhi- hasya ythaasnggrhnnaanuppttiprtopvrnnnenaapaakRtaa| stathA grahaNe ca yathAsaGgra
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayA: patrapaGktiH haNopapattistadubhayaM TIkAyAM prapaJcitam / 255, paryavasitaM saGgraha - 90,25 sAmAnyalakSaNamA veditam / 256, saGgrahalakSaNapratipA- 91, 1 dikA vizeSAvazyakagAthA sAtha darzitA / 257, saGgrahalakSaNaprati mAH 91,6 tatvArtha bhASyavacanaM pAdakaM sArthamupadarzitam / 258, sarva vastusanmAtrameva 91.9 vizeSAstvavidyAkalpitA evetyabhiprAyaH darzitaH / saGgrahaH 259, vedAntasya saGgraha - 92, 1 mUlatvam, catvAro nikSepAH saGgrahamAnyA iti, sthApanAM necchatIti matasya pradarzana purassaraM nirAkaraNaM ca / 260, paramatopadarzane "nAma" 92,6 ityanuyogadvArasUtrAvaSTambhena nAmasthApanayoraikyasambhava AzaGkaya parihRtaH / 93, 3 padAss - kRtisvabhAvabhedena meda iti praznapratividhAnam / 261, nAma-sthApanayoH saGgrahasya 20 aGkAH viSayAH patrapaGktiH 262, tatra nAmendratvasya dvaivi - 93,4 dhyaM praznopanItaM dUSitam / 263, bhAvanikSepasya vyAvRttaye94,5 nAmasthApanAsAdhAraNavizeSanirvacanato nAmni sthApanAyA antarbhAvaH paramate samarthitaH / 264, upacArAzrayaNaM dravya - 94,6 nikSepasya nAmnyantarbhAvabhiyAsyuktam, yAdRcchikavizepopagraho'prAmANikatvAdayukta iti na nAmni sthApanAyA antarbhAva iti tanmatakhaNDanAbhiprAyaH / 265, yadRcchayA saGgraha - 95,4 svIkAro dUSitaH / 266, dravyasya yathA nAmno 95,6 vizeSastathA sthApanAyA apIti darzitam / 267, dharmAstikAyAditade - 96,3 zAnAM SaNNAM pradezaskhIkartutvaM naigamasya dharmAstikAyAdipazcAnAM pradeza svIkartRtvaM saGgrahasyeti yathAvizeSastathA caturnikSepa svIkartRtvaM naigamasya sthApanAbhinnanikSepatrayasvIkartRtvaM saGgrahasyeti
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAH patrapaGktiH vizeSa iti praznaH prativihitaH / bhaGkAH 21 268, vyavahAranayasya lakSaNam,97,1 tatra vizeSAvazyaka niyuktigAthAsaMvAdaH / 269, vyavahArasya vinizci- 97,3 tArthaprAptirUpatvaM sAmAnyAnabhyupagamapurassaravizeSAbhyupagame sati nirvahatItyupapAditam / 270, TIkAyAM vinizcitArtha - 97,21 prAptyAdivivecanam / 271, ghaTatva- dravyatvAdyanubhUya - 98, 1 mAnasAmAnyApalApo vya vahArasya na yukta ityAzaGkA anyApoharUpa sAmAnyAbhyupagamena vyudastA / 272, uktAzaGkA samAdhAnA- 98,6 bhiprAyaSTIkAyAmupavarNitaH / 273, ghaTatvAdisAmAnyasyA- 98,14 nyApoharUpatve yathA nAnyoSnyAzrayastathA TIkAyAmupapAditam / 274, akhaNDAbhAva paryava - 98,24 sitAnyApoha lakSaNa sAmAnyAbhyupagame'pi sAmAnyamAyA viSayAH patrapaktiH tamevetyasya zabdAnugamamAtrAduSyanugatavyavahAra ityAvedanena khaNDanam / 275, akhaNDAbhAvarUpasyApi - 98,27 sAmAnyasyAbhAve yathAzabdA aGkAH nugamamAtrAdanugatavyavahArastathA TIkAyAmupapAditaH / 276, vyavahAralakSaNapradarzakaM 99, 3 tattvArtha bhASyavacanamuTTaGkitam / 277, nizcayataH paJcavarNe'pi 99,6 bhramare kRSNavarNamAtropagamato vyavahArasya laukika samatvamupapAditama / 278, tatra tathA'bhyupagacchato 99,7 vyavahArasya bhrAntatvamAzavaya pratikSiptam / 279, kRSNavarNo bhramara iti 100, 2 vyavahAravAkyasyAtAtparyajJa pratyaprAmANyam, tAtparyajJaM prati prAmANyamityupadarzitam / 280, nizcayatastu kRSNavarNo 100,1 bhramara iti vAkyamasatyameveti 281, paJcavarNo bhramara iti 101,9 vAkyasya kathaM vyavahArAnurodhitvamiti praznaH pallavitaH / 282, kRSNavarNo bhramara iti 101, 1 vAkyasya nizcayanaye 'vadhAra
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 22 aGkAH viSayAH patrapatiH aGkAH viSayAH patrapaGktiH NAkSamatvAdasatyatvamityasya 290, bhAvAnAM kathaM nAtI. 105,2 TIkAyAM spaSTIkaraNam / tAnAgatakSaNasambandha iti283, ukta prazne pratyakSaniya- 102,1 prshnprtividhaanm| taiva vyavahAraviSayatetyasya 291, jJAne ekasmin 105,6 khaNDanam / atItAnAgatAkAradarzanenA284, ukta praznavidhAnam , 102,4 tItatvAnagatatvayoravirodhA tatra dRSTe'rthe vyavahAraviSaya. zaGkAyAH khaNDanam / tAyA naizcayikaviSayatAsaMva- 292, TIkAyAmuktAzaGkA- 105,20 litatve'pi na lokaprasiddhArthe pratividhAnAbhiprAyopavarNanam tatheti na paJcavarNo bhramara 293, RjusUtralakSaNaprati 106,5 iti vAkyasya vyAvahAri- pAdakatattvArthabhASyagumphanam / katvam / 294, RjusUtre vyavahArA- 107,1 285, TIkAyAM samAdhAnA. 102,18 tizAyitvaM bhASyAbhipretaM bhipraayopvrnnnm| prapazcitam / 286, vyavahArasyopacAra- 103,3 | 295, parakIyAtItAnAga- 107,11 prAyatvaM vistRtArthatvaM ca tArthAbhidhAnajJAnAnabhyuyagamata bhaavitm| RjusUtrasya yad vyavahArAti287, vyavahArasya sakalani- 103,5 zAyitvaM tat prapazcitaM TIkA kSepAbhyupagantRtvam , sthApa- yaam| nAmayaM necchatIti matakhaNDanaM 296, RjusUtrAbhimAnasya 107,25 ca darzitim / vRthAbhimAnatvena kadAgraharUpa288, RjusUtranayasya lakSa. 104,6 tvamityasya pratikSepo mUlA Nam , tatra vizeSAvazyaka- bhipretaH prapaJcitaH / gAthAsaMvAdazca / 297, vaijJAnikasya paradeza- 108,1 289, pratyutpannagrAhitvasya 104,8 kAlAdisambandhena sattvasya tallakSaNapraviSTasya nirvcnm|| vyavahArAGgatvaM dUSitam /
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 aGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapatiH 298, atiriktasattvasyA- 108,2 307, TIkAyAmuktapraznopa- 110,8 bhAvAdeva na vyvhaaraanggtvm|| pAdanam / 299, sattvavadasattvamapi 108,3 308, tatra zazazRGgamasti 110,2 vyvhaaraanggmmyupeymiti| naveti pRcchato nigrahaH, tatra 300, asattvAnabhyupagame 108,5 kimapyuttaramaprayacchato na kharazRGgamasaditi vyavahArA- parAjaya ityupdrshitm| smbhvopdrshnm| 309, uktapraznapratividhA- 111,1 301, parasyoktavyavahAro- 108,7 nam , tatra RjusUtranaye'satyapi papAdanamAzaGkaya prtikssiptm| vikalpopagamena vaijJAnika302, kharazRGgamasaditi- 109,1 sambandhamAdAya zazazRGgaM vAkyato'yogyatAnizcaye kathaM nAstoti vyvhaarsyoppttiH| bodha ityAzaGkAyAHpratividhA- 310, zazazRGgamasti 11,4 nam, tatra shriihrssoktisNvaadH| naveti jijJAsuprazne zazazRGgaM 303, ayogyatAnizcaye 109,9 nAstItyuttarasya yuktatvam / zAbdabodhAsambhavavAdino'- 311, TIkAyAM viziSTa- 111,17 bhiprAyo drshitH| syAtiriktasyAbhAve'pi yathA 304, AhAryayogyatAni- 109,13 tadvayavahAro naiyAyikasya zcayato'pi zAbdabodha iti tthopdrshitH| vAdino vktvymaaveditm| | 312, nayArtharucivizeSo- 112,5 305, "asaGgrahAgraha- 109,25 tpAdanAya darzanAntarIyapakSa sthApi" iti padyasya zrIharSo- prigrhsyaadusstttvm| tasyopadarzanapurassaraM viva- | 313, RjusUtrasya nikSepa- 112,7 raNam / catuSTayAbhyupagamaH, siddhasena306, atyantAsato'bhAva- 110,1 / matAnusAriNAM mate RjusUtro pratiyogitvAdhasambhavAnniSedho dravyanikSepaM necchatIti / na yukta iti prshnH| ( 314, zazazRGga nAstItyu- 112,9
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapaGktiH ttaravAkyato yathoddezasiddhi- 324, tatra sUtraM pramANa- 115,5 stathopaNaditaM ttokaayaam| tayA drshitm| 315, tatra cintAmaNikRto 112,16 325, samabhirUdvaivambhUtAti- 115,7 vacanaM saMvAdakatayA drshitm| vyAptivAraNam / 316, "ujjusuassa." 113,1 326, ttiikaayaaNtduppaadnm|115,28 iti sUtravirodhAtU siddhasena- 327, RjusUtrAt sAmpra- 116,2 matAnusArimatasyAyuktatvamA- tasya vizeSopadarzane bhAvaghaTa. veditam / syaiva paramArthato ghaTatvam , 317, sAmprata-samabhirU- 113,4 anyatra ghaTavyavahAro'nyaniya DhaivambhUtAnAM zabdanayatvenaikya- myo na ghaTatvasAdhaka ityupamiti matAvaSTambhena zabdanaya- drshitm| lkssnnm| 328, ghaTavyavahArAvizeSe 116,16 318, tallakSaNasya naigamAti- 1135 / kathaM bhAvaghaTasyaiva ghaTatvamivyAptivAraNam / tyAzaGkAtatpratividhAnayorupa319, teSu sAmpratanayaH 114,2 paadnm| lakSaNaM tadvAkyArthakathanaM tatpha- 329, ghaTazabdArthatvA- 117,1 ladarzanaM c| vizeSe bhAvaghaTe ghaTatva nAnya320, TIkAyAM tattvArthokta- 114,8 treti kiM niyAmakaMmiti mRlagatasAmpratalakSaNasya saGga praznastatpratividhAnaM ca, tatra mnm| bhAvaghaTe'nupacaritaM ghaTapadA321, mUlagatajAtighaTita- 114,25 rthatvaM tadanyatropacaritamiti sAmpratalakSaNasyAvataraNam / 322, jAtighaTitasAmprata- 115,2 vizeSo bhaavitH| lakSaNe samabhirUDhAtivyApti 330, RjusUtrAt sAmpra- 117,7 nirAsaprakAro drshitH| tasya vizeSitataratvaM prakArA323, sampradAyAbhimata- 115,4 ntareNa bhAvitam , tatra vAkyasAmpratalakSaNam / prayogavizeSahetutayA'bhimatA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapaGktiH gurvarpaNAsvarUpAnuSaGgikopada- miti praznaH, tatraikapadAvAcyarzanam / tvAdavaktavyatve svaparyAyAva331, TIkAyAM svarUpa- 117,23 cchinnasattvasyApyavaktavyatvavizeSAliGgitagurvaparNAdigha prsnyjnm| ttitvaakyaarthprpnycnm| 338, svaparyAyAvacchinna- 119,100 332, gurvarpaNAghaTitavAkya. 118,3 syaikapadavAcyatve ubhayaparyA prayogaprayojanopadarzanam , yAvacchinnasyApi tttvenaavktprthmbhnggnigmnm| vytvaabhaavaapttiraaveditaa| 333, kumbha eva kumbha 118,6 339, TIkAyAM prameyatvA- 119,13 iti prathamabhaGgaviSayaviruddha dInAM kumbhatvasattAvacchedakaviSayasyAyamakumbha, iti tvaM samarthitam / dvitIyabhaGgasya samarthanam / / 334, UrdhvagrIvatvAdika- 118.22 340, tRtIyabhaGgaviSayA- 120,2 vaktavyatvanirvacanapraznastatkhasyaiva kumbhatvasattvAvacchedaka NDanaM c| tvam, tvaktrANatvAdikaM 341, tatra dvitIyabhaGge'vakta- 120,5 paTAdirUpaM tadanavacchedakatvA. vytvolekhaapaadnm| dakumbhatvAvacchedakamityupapAditaM TIkAyAm / 342, TIkAyAM tRtIyabhaGgA- 120,7 335, prameyatvAvacchedena 119,1 sambhavAzaGkAyAH samarthanam / kumbhe'kumbhatvApattizaGkAyA 343, uktAzaGkAyAmAzaH 120,15 niraaptH| kitasyottarasya yadavaktavya336, syAdavaktavya evAya- 1195 tvanirvacanaM tatsaGgamanam / miti tRtIyabhaGgasya samartha- 344, AzaGkitottaropadi. 120,18 nm| STAvaktavyatvanirvacanakhaNDana337, yugapatsattvAsattvA- 119,8 dvArA'bhiprAyopadarzanam / bhyAmarpitasyaikapadAvAcyatvA. 345, 'prakRte'pyekena' ityA. 120,25 davaktavyatvamityasyAyuktatva- dinA mUle darzitasyAvaktavya
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaktiH sama tvabAdhasyAvataraNena rthanam / 346, prakArAntareNAvakta- 121,2 vyatvanirvacanena bAdhaparihArA zaGkanam / 347, bAdhaparihArAzaGkAyAH 121,6 khaNDanam / 348, bAdhaparihArAyAzaGki 121,9 tasyAvaktavyatvanirvacanasya tRtIyabhaGgaviSayAvaktavyatva eva sambhavo na prathamadvitIyabhaGgaviSayayoriti TIkAyAM darzitam / 349, baadhprihaarsnggmnm| 121,17 350, vAghaparihAralakSaNo- 121, 22 tarAzaGkAkhaNDanAbhiprAyo 'vataraNikayA darzitaH / 122, 1 351, vikalpabala siddhAvaktavyatvasyAnApekSikatvena tatra syAdarthAnvayaH / 352, yathA cAnApekSikA 122, 2 vaktavyatvArthakastRtIyabhaGgastathA'nApekSikavaktavyatvArthako'STamabhaGgo'pi syAdityApAdanam / 353, avaktavyatvaprati 122,4 pakSasya 'vaktavyatvasyaiva mahAvAkyaghaTakabhaGgArthatvaM bhavet, aGkAH viSayAH patrapaGakti: tasya cAstitvAdivizeSa zrAntatvAdeva nASTamabhaGgApattiriti smprdaayopdrshnm| 354, tRtIyabhaGgaviSayAsa 122,6 mbhavapraznasyAvaktavyatvanirvacanena pratividhAnam / 355, anApekSikAvaktavya- 122, 12 tvamupAdAya tRtIyabhaGgasamarthanenApekSika vaktavyatvamAdAyASTamabhaGgApattiryathA pratItimArohati tathopapAditaM TIkAyAm / 356, tRtIyabhaGgAsambhava - 122, 27 praznaprati vidhAnAzayo drshitH| 357, syAdayaM ghaTaH syA 123,5 dayamaghaTa iti turIyabhaGgasamarthanam / 358, syAdayaM kumbho'vakta- 124, 3 vyazceti paJcamabhaGgasya syAdayamakumbho'vaktavyazceti SaSThabhaGgasya syAdayaM kumbho'kumbho'vaktavyazceti saptamabhaGgasya samarthanam / 359 sAmpratanaye RjusUtra - 125,6 nayAduktadizA saptabhaGgI sambhavalakSaNavizeSe bhASyakAravacanaM pramANatayopadarzitam /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 aGkAH viSayAH patrapaGaktiH / aGkAH viSayAH patrapaGktiH 360, pramANatayopadarzita- 125,12 prAyaH, 'palAlaM na dahatyagniH vizeSAvazyakabhASyagAthAto iti vacanena RjusUtrAbhyupayathA saptabhaGgalAbhastathA gamazca darzitaH / drshitH| 367, sAmpratasya bhAva- 127,10. 361, AdyabhaGgatrikasya 126,2 nikSepamAtrAbhyupagantRtvaM sakalAdezatvaM turyAdibhaGgacatu darzitam / Tasya vikalAdezatvamiti prada 368, samabhirUDhalakSaNam, 128,2 tatra sUtrasaMvAdazca / rshitm| 369, tallakSaNapratipAdaka- 128,4 362, saptabhaGgaparikalita- 126,4 tattvArthabhASyavacanoTTaGkanam / sampUrNavastvabhyupagantRtvaM syA | 370, niSkRSTaM samabhirUDha 128,7 dvAdina eva tathApi RjusUtrA lakSaNam , tatrAtivyAptidobhyupagamApekSayA'vikalAbhyu SApanodaH / pagamataH sAmpratanayasya vize- | 371.samabhirUDhanayAbhi- 128,8 Sitataratvamiti darzitam / / prAyAvedanam, tatra zabdanaya363, saptAnAmapi bhaGgAnAM 126,13 zikSaNam / sakalAdezatvavikalAdezatve 372, saMjJAbhedenArthamedAna- 129,1 ityabhyupagacchatAmAzayo bhyupagame zabdanayasyAbhipreta.. drshitssttiikaayaam| mAzaGkaya pratikSiptam / 364, 'yadyapi' ityAdibhUla- 126,26, 373, ghaTa-kuTAdipadAnA- 129,4 . granthasya vicAraNIyatvamAve- mekadharmeNArthAvabodhakatvataH ditam / paryAyatvameveti praznasyApA-. 365, liGga-vacana-saGkhyA - 127,3 karaNam, tatra teSAM vibhinnakri dibhedenArthabhedAbhyupagantRtvataH yApuraskAreNaivArthabodhakatvaM sAmpratasya RjusUtrAd vizeSa bhinnapadatvAvacchedena bhinnArtha iti prkaaraantraashrynnm| tvaM kalpane lAghavaM ceti 366, tatra sAmpratasyAbhi- 127,4 / drshitm|
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 aGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapaGktiH 374, yena rUpeNa yatpadArtha- 122,14 / darzanam , tatra samabhirUDhanaya bodhastenaiva rUpeNa tatpadazakti- zikSaNam / riti praznAbhiprAyo drshitH| | 384, mRle siddha jIvapa- 132,21 375, vyutpattyarthavodhaM vinA- 130,1 dArthatvAnupapattizaGkAyASTIkA pi padArthabodha iti praznapati- yAmupapAdanam / vidhaanm| evambhUtanaye prANa- 133,1 376, pAribhASikazabda. 130,3 dhAraNalakSaNajIvanakriyAyA syAnarthakatvamiSTameva tatra abhAvAjIvapadArthatvAnupapaprAcAM sNvaadshc| ttizaGkAyA iSTApattyA pari377, yAdRcchikazabdasya 130,5 haraNam , tatra bhaassysNvaadshc| saMjJAntagad vaiSamyaM vyava- ( 386, naigapAdayo nayA: 133,5 sthApitam / SaDapi jIvo nojIvo'jIvo 378, nAnArthakapade'rthasaGka- 131,4 noajIva ityAkArite jIvaM mavadarthe'pi padasakramo'. pratyaupazamikAdibhAvapaJcaka stvityAzaGkayAyAH khaNDanaM grAhiNa ityAdi prapazcitam / pde'rthaaskrmaabhyupgmen| / 387, jIvaM pratyaudayika- 134,4 379, samabhirUDhasyApi bhAva 131,7 bhAvagrAhiNa evambhUtanayasya nikSepamAtrAbhyupagantRtvam / mate jIva ityAkArite bhavastha380, TIkAyAM pade'rthA- 131,16 meva jIvaM gRhNAti na tu siddhasamasyopapAdanam / mityAdyapadarzitaM zvetAmbara381, evambhUtanayalakSaNam , 132,1 siddhaanten| tatra suutrtttvaarthbhaassysNvaadH| / 388, digambaramatam , tatrai- 134,10 382, evambhUtasya niSkRSTa- 132,5 vambhUtanayAbhiprAyeNa siddha lakSaNam , tatrAtivyApti- eva jIvo bhAvaprANadhAraNA. vAraNaM c| dityaaypdrshitm| tatra dravya383, evambhUtamantavyopa- 132,7 saGgrahasaMvAdaH /
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH patrapaktiH 389, cetanAdvayazAli- 135,5 | 395, prAdhAnyenAzuSkarmo- 137,6 tvena saMsAriNo'pi jIvatva- dayalakSaNasyaiva jIvanArthasya mAzaGkaya vyudstm| grahaNamevambhUtanaye ityasya 390, saMsAricaitanyasyApi 135,6 zaGkApratikSepadvArA vyava nizcayataH zuddhatvam, tatpra- sthApanam / tipAdakaM dravyasaGgrahavacana. | 396, bhAvaprANadhAraNAt 137,10 mityAzaGkaya prtikssiptm| siddhasya jIvatvamiti zvetA391, uktadigambaramatasya 136,1 mbarAyyamalayagiriprabhRtyuktaM cintyatvam , tatraivambhUtasya kathaM saGgatamityAzaGkAyAH jIvaM pratyaudayikabhAvagrAhaka- pratividhAnam / tvam , atra tasya zuddhadharma | 397, naigamAdyabhiprAyata 138,3 graahktvmityaashngkaa'paakRtaa| eva jIvasya zAsvatikatvaM 392, TIkAyAmuktAzaGkA- 136,28 prajJApanAdAviti darzitam / pAkaraNahetoravataraNadvArA | 398, vizuddhataranaigamavize. 138,5 spaSTIkaraNam / pAbhiprAyeNa digambarANAM 393, yAdRzadhAtvarthasya 137,1 nayAntare upalakSaNIkaraNaM "tikAle cadupANA" iti tAdRzadhAtvarthasya prakArakaji gAthA vyAkhyAtA cet tadA * zAsayaivaivambhUtAbhidhAnaM sAmpra susnggtaa| dAyikamityasyAnAzrayaNe 399, etannaye siddhasya 138,8 dossaabhidhaanm| . sattvAdipadapratipAdyatvaM 394, vyavahAropajIvinizca-137,2 snggtm| yAvalambyaivambhUtArthAbhidhAnA. 400, evambhUtasya bhAva- 138,9 nantaraM nizcayopajIvinizcayA nikSepamAtrAbhyupagantRtvam / valambyaivambhUtArthAbhidhAnam- 401, nayeSu pratyekaM svA- 138,11 citaM na tu kramalaGghanaM yukta tiriktanayaviSayApAkaraNamityupadarzitam / syaikAntAnupravezApramANatve.
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapatiH / aGkAH viSayAH patrapaktiH 'pyanugrAhakatvAdupayuktatvamuH / 410, etanmate kRtakaraNA- 141,5 padarzitam / samAptyApAdanamAzaGkayApA402, nayeSu balattvAvalavattve 139,4 | kRtam / apekssaakRte| 411, yAdRzadaNDAdInAM pUrva- 141,8 403, prakArAntareNa nayAnAM 139,6 bhAvato ghaTotpattistAdRza. vizeSasyApAkaraNam / daNDAdisadbhAvata utpattya404, kriyAnaye jJAnanayAd 140,1 nantaramutpatyApAdAnamAzaGkaya yad vizeSasyAzaGkanaM parihatam / tasya kriyAnayAjjJAnanaye vi- | 412, TIkAyAmevambhUta- 141,12 zeSasyopadarzanenApAkaraNam / nayAbhimatayuktibhiH kurva405, kriyAnaye kAryopayiko-140,3 dUpatvena caramakAraNasyaiva vizeSo jJAnanaye vyavahAro- kAraNatvaM vyvsthaapitm| payiko vizeSa ityAzaGkAyAH 413, ghaTotpatteH prAka- 142,2 khaNDanam / kAraNakriyAtastadutpattyApAdana406, itarakAraNaviziSTaM 140,6 / mAzaGkaya pariNAmavizeSa caramakAraNaM sAmagrIti sA- rUpakAratAyAH kAryasaha magrIlakSaNasya nirAkaraNam / vRttitAniyamataH parihRtam / 407, TIkAyAM sAmagrI- 140,17 414, kurvadrUpatvasyAprAmA- 142,7 lakSaNakhaNDanAbhiprAyopa- __NikatvaMparAbhipretaM vyudastam / darzanam / 415, kriyAyA dIrghakAla- 141,8 408, kriyAnayopapAdakaH 141,2 tvamAzritya cakrabhramaNAdi praznaH, tatra kurvadrUpatvena kAle ghaTopalambhApAdanakAraNatvAccaramakAraNameva praznasya nirAkaraNam / kAraNamiti darzitam / 416, TIkAyAM kurvadUpatve 142,22 409, kriyamANaM kRtamevetye- 141,4 bIjatvAdijAtisAGkarya snggtnmtm| mitam /
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ patrapati: 143, 3 ghaTaM karomIti vyavahArasya ghaTAbhilASotkarSaprabhavatvam, vizeSAvazyakabhASya aGkAH viSayAH 417, mRnmardanAdikAle tatra saMvAdaH / 418, kRtasyaiva karaNe kriyAvaiphalyAzaGkAyA nirA 144,1 karaNam / 419, kRtasyaiva kriyayA- 144, 2 janane AzaGkito'nyo'nyAzrayadoSo vyudastaH / 420, kriyamANasya kRta- 144, 6 tvAnugame kAryasyAnutpattyA - pAdanam / 31 421, sAmagryAstaduttara- 114,8 samaye kAryavyApyatvApagamataH kAryotpattisambhavAzaGkAyAH sAmagrI samayasyaiva kAryavyApyatvamityupagamena nirasanam, svAbhyupagame lAghavasya vinigamakatvaM ca / . 422, kriyamANamityatrA''na- 145, 2 zpratyayArthasya vartamAnatvasya kRtamityatra niSThA pratyayArthasyAtItatvasya copavarNanaM kriyamANaM kRtaM virodhAnna aGkAH viSayAH sambhavatItyetatpratipattyartha praznakartrA kRtam / patrapaktiH 423, pratyayArthavartamAna- 145,9 vAderdhAtvartha evAnvaya iti niyamamUlabhUtaH kAryakAraNabhAva AveditaH / 424, dhAtvartha eva pratya- 145,11 yArthasyAnvaya iti niyamaphalamAveditam / 425, tadAderbuddhisthatva - 145,16 vallAdeH zakyatAvacchedakatatatkAlAnugamakaM vartamAnatvAdikamityupadarzitam / 426, mUlopadarzitakArya- 145,20 kAraNabhAvAkRtamAveditam / 427, dhAtvarthe pratyayArtha- 146, 1 kAlAnvaye Arambhasamaye pacatIti prayogAsambhavAzaGkAyAH pratikSepaH / 428, niruktapraznavidhAnam, 146,4 tatra praznakartrabhimatasya pAkArambhasamaye pacatIti prayogopapAdanasya khaNDane vyavahArAnukUla prayogAdarasya vastvasAdhakatvamaniSTApAdanato vyavasthApitam /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH patrapaGktiH viSayAH 429, praznakartrapaparzitaniSThA- 146,8 rthAtItatvasya nazdhAtvarthanAze'sambhavatastanmate naSTo ghaTa ityAdiprayogasyAnupapattiH pUrvotpannanAzasyApIdAnIM vidyamAnatvena tadupavarNite vartamAnatvasadbhAvato naSTe'pi ghaTe nazyan ghaTa iti prayogaprasaGgazca darzitaH / 32 430, sthUlakAlamAdAyArambha- 146, 1 samaye pacatIti prayogo viSayAH patrapaGktiH tyattikanAzapratiyogini ghaTe ca na nazyan ghaTa iti prayogApattirityAzaGkanam / 433, dhAtvartha eva pratyayArtha- 147, 3 vartamAnatvAderanvaya iti svAbhISTaniyamabhaGgaprasaGgeno kAzakonmUlanam / 434, dhAtutvapratyayatvAde- 147,3 ranugatasya bhAvata uktaniyamasya vizeSavizrAntatvamAza nasyAvataraNena spaSTIkaraNam / 431, nAze praznakarmuktA- 146,25 tItatvasyAyogo mUlopavaNito'bhiprAyAvedanena samarthitaH / 432, naSTo ghaTo nazyan 147, 1 ghaTa ityAdau pratyayArthayoratItatva vartamAnatvayoH kRtpratyayArthotpattAvevAnvayopagamenAtItanAzotpattike ghaTe naSTo ghaTa iti prayogasyopapattiH, vartamAnotpattikanAzapratiyo gini ghaTe nazyan ghaTa iti prayogasyopapattiH, atIto aGkAH Gkitam / papAdanalakSaNapraznayitasamAdhA- 435, dhAtutvapratyayatvAdeH 147, 4 kathaJcidanugatatvaM vyavasthA - pyokta niyamasya sAmAnyarUpataiveti tadbhaGgadoSaH syAdeketyevamuktazaGkApratividhAnam / 436, vinaSTaghaTe vinazyamA 147,10 natvApAdanasyAvataraNena samarthanam / 437, kRtpratyayarthotpattau 147, 13 pratyayarthAtItatva - vartamAnatvayoranyAbhyupagame na doSa iti mUlAzaGkAyA avataraNenopapAdanam / 438, AzaGkitadoSapari 147,18 hArA pAkaraNahetuvacanasyokta
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGaktiH / aGkAH viSayAH patrapaGktiH niyamabhaGgAprasaGgAdityasyaspa- svArthakAlAnvaya iti praznaSTIkaraNam / syAvataraNenopapAdanam / 439, uktaniyamasya vize. 147,22444, niruktapraznaprati- 149,2 SaparyavasitatvazaGkAyA upo. vidhAnam, janAtItyatra dhAtvarthadvalanaM paatnikyaa| jJAna eva pratyayArthavarta440, ekapadopAttatvapratyA- 148,1 mAnatvasyAnvayena pratyayArthe sattibalAt svArtha eva eva pratyayArthakAlasyAnvaya kRtyAdau svArthasya vartamAna- iti niyamo na smbhvtiiti| tvAderanvaya iti pratyayArtha 445, pratyayArthavartamAnakA- 149,3 eva pratyayArthasya vartamAna- lAnvitAyAH pratyayArthanAzotvAderanvaya iti prshnH| tpatteH prAtipadikArthe ghaTe'441, tatra vartamAnapAka- 148,3 nvayAsambhavAt pratyayArthe kRtimati puruSe bhAvikRti- pratyayArthakAlAnvaya ityu prAgabhAvamAdyakRtidhvaMsaM cA- pagamo na sambhavatIti / / dAya pakSyatyapAkSIdIti 446, paramparAsambandhena 149,5 prayogaprasaanamAzaGkaya prati- pratyayArthanAzotpatteH praativihitm| padikArthe'nvayopapattipraznasya 442, kathaJcidanugatayordhA- 148,5 pratikSepI vRttyaniyAmakasya tutvaM pratyayatvayoH sambhavataH paramparAsambandhasya pratisAmAnyakAryakAraNabhAvasya yogitAnavacchedakatvena vidyasambhavena tanmUlakasya sAmA- mAnaghaTe na naSTo ghaTa iti nyaniyamasya sambhavino bhaGga- prayogasyAbhAvaprasaJjanena / prasaGgadoSaH parihartumazakya |447, pratyayArthakAlasya 149,7 iti samAdhAnAbhiprAyaH pratyayArthotpattau tasyAzca pAtanikayA drshitH| dhAtvArthe nAze tasya ca prati443, kRtyAdisvArtha eva 148,11 yogitAsambandhena prAti
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhakAH viSayAH patrapaGktiH / aGkAH viSayAH . patrapatiH pAdikArthe ghaTe'nvaya ityA- vizeSyatvapratyAsatyA nipAtazaGkAyA nAmArtha-dhAtvarthayo- pratyayAnyatarajanyopasthiterbhedasambandhenAnvayAbhAvopada- hetutve'pi bhedena dhAtvArtharzanena nirAkaraNam / prakArakasya nAmArthavizeSya448, kRtpratyayArthotpatteH 149,19 kabodhasya sambhava upa svAzrayanAzapratiyogitvasa. darzitaH / mbandhena prAtipadikArthe'nya- 453, nazadhAtorlakSyArthasya 151,4 yopagame vidhamAnaghaTe na pratiyogitayA nAzavato'me. naSTo ghaTa iti prayogAnu- dena prAtipadikArthe'nvaya ppttervtrnnikyoppaadnm| ityAzaGkA yuktipurassaramuH 449, nAmArtha-dhAtvartha- 150,1 dbhaavitaa| yorbhedasambandhenAnvayopagames. | 444, uktAzaGkAyAM cintA- 151,8 nissttprsnyjnm| maNidvacanasaMvAdo darzitaH / 450, bhedasambandhena nAmArtha-150,3 | 445, caitraH pAka ityasya 151,10 prakArakadhAtvarthavizeSyakabodha- kartRtvasambandhena pAkasya syAsambhave'pi bhedasambandhena caitre'nvayamAzritya prayogasya dhAtvarthaprakArakanAmArthavize- vAraNAyAvazyakasya kAryaSyakabodhaHsyAdevetyAzaGkAyA kAraNabhAvAntarasya vyAvarNane uppaadnpurHsrmpaakrnnm| nAtItanAzasya pratiyogitayA 451, dhAtvarthasya nAzasya 150,7 ghaTe'nvayabodhasya naSTo ghaTa iti prAtipadikArthe pratiyogitva- vAkyato'sambhavapradarzanam / sambandhenAnvaye vidyamAna- 456, caitro jAnAtItyAdau 152,2 ghaTe na naSTo ghaTa iti prayoga dhAtorlakSaNAnupagame hetutvAupapadyata ityasyopadarzanam / ntarakalpanayA gauravamupada452, medena nipAtAnya- 150,18 zitam / nAmArthaprakArakabodhe samAna- 457,uktapraznapratividhAnam ,152,6
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH 1 aGkAH viSayAH patrapaGktiH tatra jAnAtItyatrAkhyAtArthasa. 464, pAko'yamityatra 153,18, vayAnanvayaprasaGgadvoSa upa- pacdhAtvarthasya nedamarthe'nvayo paaditH| yena dhAtvarthaprakAraka bodha458, jAnAtItyatrAkhyA- 152,10 sAmAnye AkhyAtAdijanyo tasyAzrayatvArthakatve kArya- pasthite tutvaM na bhavet, kAraNabhAvAntarakalpanAgaurava- kintu tatra ghaarthasyava pAka doSo mUlokta uppaaditH| syedamarthe'nvaya ityasyopa459, uktakalpanAgauravaM 152,14 pAdanam / nAstItyAzaGkArthopadarzanam / 465, viSayasyeva pratiyo- 154,1 460, jAnAtItyatrasaMkhyA- 152,21 gino'pi pratyayArthatvamiti tiriktAkhyAtArthAnupagame saM naSTo ghaTa ityatra nAzaprati yogyabhitro ghaTa ityanvayo. khyAnanvayaprasaGga uppaaditH| papattiriti praznaH / 461, AkhyAtArthasaMkhyA- 153,1 466, nAzotpattikAle'pi 154,3 nvaye prathamAntapadopasthApya nAzapratiyogitvasya ghaTe satvameva tantramiti praznasya ttvAttadAnImapi ghaTo naSTa pratividhAnam, tatra dhAtvartha- iti prayogaH syAdeva, tadprakArakabodhasAmAnya evA STAntabalAt kriyamANaM kRta. khyAtAdijanyopasthiterhetutvaM mityapyupapadyate, kAlavRttivyavasthApitam / tAvizeSarUpasya siddhatvasya 462, pAko'yamityatra ghaJa- 153,5 niSThArthasya sAdhyatvena samamathasyeva pAkasyedamarthe'nvaya virodhaH, siddhatvaviziSTaityAveditam / sAdhyatvameva vartamAnArthoM 463, dhAtvarthaprakArakabodha- 153,8 vaiyAkaraNAbhyupagataH, evamapi sAmAnya evAkhyAtAdijanyo- ciranaSTAdAvidAnI naSTa pasthitehetutvamiti samAdhAna- ityAdipratItina prsjyetetyusyaavtrnnenaashyHprkttitH|| pdrshitm|
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ aGkAH viSayAH patrapaGktiH . aGkAH viSayAH patrapaGktiH 467, kriyamANasya kRtatvaM 155,1 / iti vacanaMpramANatayA drshitm| bhavatyeva, kRtasya kriyamANa-472, zuddhasiddhatvasya vi. 155,18 tvena bhajanIyatvamiti siddhA- ziSTasAdhyatvAniyatatvamavatAntasaGgamanam, tatra hetUpa rikAyAM bhAvitam / darzanam / | 473, vyavahAranaye kurvadU. 156,1 468, niSTArthasya vipari- 155,1 / / patvena na kAraNatvamityasya NAmAdyanekarUpatve'pi sama- vyavasthApanam / bhivyAhAravizeSAt kutracit 474, anyathaivopapattau kurva- 156,3 kasyacit pratItiH, ukta- dakurvatobhaiMde mAnAbhAvAt yuktyA kriyakAla-niSThAkA- kurvadrUpatvaM nAbhyupeyam / layoravirodha ityevaM kriya- 475, kurvadrUpatvaniyamana. 156,6 mANaM kRnamityupapadyata iti mAzaGkaya parihRtam / praznopasaMhAraH / 476, pravRttyanupapattiprasa- 1 6.11 469, tatpratividhAnam, tatra 155,8 GgAt kurvadrUpatvena na kAraNa nizcayataH kriyamANaM kRta- tvamityasyopapAdanam / mityevaM tattvavyavasthitiH, vya- 477, sahakAracakrasamava- 156,18 vahAratastu naivamityupapA- hitA'vasthitakAraNAdeva ditam / kAryopapatto kurvadrUpatvaM na 470, kriyamANaM kRtaM bhava- 155,9 kalpanIyamityavataraNato vya tyeva, kRtasya kriyamANatve vasthApitam / bhajaneti syAdvAdasyAvataraNe- | 478, nizcayanaye upA- 156,26 nopapAdanam / dAnAnupAdAnakAraNayoravizi471, siddhatvaviziSTasA- 155,12 TatvavyavasthApanenedamupAdAna dhyatvasya siddhatvaniyatatvaM / midaM sahakArIti vyavasthaiva pAtanikAyAmupapAditam, tatra na sambhavatIti darzitam / 'kizcit siddhamasiddhaM vA' | 479, kurvadrUpatvena kAraNa- 157,2
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ na bhaGkAH viSayAH patrapaktiH bhaGkAH tvamityabhyupagantRnizcayanaye kAryeNa kAraNAnumAnasyocchedaH sAdRzyAsambhavazca, etadvyutpAdanamanekAntajaya patAkAdAvityupadarzitam / 480, kurvadrUpatvena kAraNA- 157,6 tvAnaGgIkArAd vyavahAranaye kriyamANaM kRtamIti sambhavatIti / 481, nizcayanaye kAryeNa 157,11 kAraNAnumAnaM yathA na sambhavati tathA bhAvitam / 482, nizcayanaye sAdRzya- 157,20 grahaNaM yathA na sambhavati tathopadarzitam / 483, samasamayabhAvitve 158,2 37 kAryakAraNabhAvavyavasthA'yogo vyavasthApitaH / 484, ekatra vartamAnatvama- 158,4 tItvaM na vyavahArAsiddhe na pramANavatAra ityAdikaM vyavahAra- nizcayayorvivAdasthAnamavalokya yatra vastusthitistadanveSaNaM kAryamityupadezaH / 485, samasamayatve kArya - 158,9 kAraNabhAvavyavasthA yathA na viSayAH patrapaGktiH sambhavati tathA darzitam / 486, upAdAnopAdeya- 158,16 bhAvo'pyekakSaNavRttitve na sambhavatIti bhAvitam / 487, kriyamANasya kRta- 158,20 * tvavyavahArAbhAvAnna tatra pramANAvatAra iti darzitam / 488, vastusthityanveSaNa - 158,26 phalasUcanamanveSaNIyamityanena / 489, vicitranayavAdAnAM phalopadarzanam / 159,1 490, uktArthe zrIbhagavadbhadra- 159,2 zrI bAhuvacanasya savtrersi " ityAdigAthAtmakasya haribhadrayavRttisaMvalitasya saMvAdakatayopadarzanam / 491, vicitranayavAdAnAM 159,13 jinapravacana viSayarucisampAdanadvArA rAgadveSavilayaphalakatvaM yathA bhavati tathopapAditam / 492, kartRvaiziSTyakhyApana- 160, 6 paraM ' yasyAsan0 ityAdi prazastipadyam / 493, atratya sarvavizeSaNo- 160, 13 pAdAnaphalopadarzanam / 66 ,
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ rA. rA. zeThazrI saubhAgyacaMda cunIlAlanI -: jIvanarekhA : rA. ra. zeThazrI saubhAgyacaMdabhAI jenethI samRddha jainapurI samA rAjanagara (amadAvAda)nA rahIza che. jemAM vizAzrImALIjJAtIya dharmaniSTha zramaNopAsaka zreSTivarya che. jeo svabhAve saraLa ane bhadrika che. jeo saraLa svabhAva cunIbhAI zeThanA putraratna che. vi. saM. 1940 nA phAgaNa vada terasane maMgaLavAre svajanane maMgaLakArI janma dhAraNa karyo ane mAtuzrI sAMkubAInA saubhAgyarupa samudranI abhivRddhimAM jANe caMdra samA te bALakanuM pheIe. guNAnusArI "saubhAgyacaMdra" evuM nAma, nAmasthApana samaye jAhera karyuM. jemAM eka varSane sAta divasanA thayA, te daramyAna mAtuzrI sAMkubAI paraleka sidhAvyAM. ATalI kamaLa kamaLanI kaLI samI khIlatI vayamAM mAtA avasAna pAmavA chatAM, zeThazrI pitAnA saubhAgyathI ja ucherAyA ane vyavahArika abhyAsamAM meTrIka pAsa thayA, zeThazrInA pitAzrI vi. saM. 187 mAM avasAna pAmyA. bAda teoe dhaMdhAnA aneka lAIna lIdhI. jIvanamAM aneka vyApAre kheDyA, kuzaLa vyApArI banyA ane lAkha rUpiyA pedA karI saubhAgyacaMda zeTha lakSamIthI saubhAgyazALI thayA ne svanAmane sArthaka karyuM. jeonAM sahacAriNI dharmapatnI akhaMDa saubhAgyavatAM svazeThANuM "vimaLAbahena hatAM. jeo zeThazrIne dharmakaraNImAM vAraMvAra
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ - korI AcArya mahArAjAdhirAja zrI vijayanemisUrIzvara paTTAlaMkAra zrI vijayelAvaNyasUrIzvarajI
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 39 preraNA karIne joDatAM, dhArmika pravRttiomAM temaja sakhAvatemAM zeThANI zrImatI vimaLAbahenane mATe phALe rahete. je zeThANIe eka dhAnanI zrInavapadajI mahArAjanI oLInI saMpUrNa ArAdhanA karI hatI. gaI sAlamAM ja zeThANuM avasAna pAmyAM. temanA zreyArthe zeThazrIe pAMca hajAranI rakama sukRtamAM kharacavAno nirdhAra karyo che. chellA cAra varSamAM jeoe dasa hajAra jeTalI rakama sukRtamAM kharacI pArjita caMcaLa lakSmIne sadvyaya karyo che. prati varSa jeo sAte kSetromAM sArI sakhAvato kare che. A graMthanuM prakAzana paNa teozrIne phALe jAya che. kAraNa ke-A prakAzanamAM teo saMpUrNa sahAyaka che. kharekhara AvA zreSTivaryanI A jIvanarekhA so keIne prazaMsanIya temaja anumodanIya che.. prakAzakIya nivedana sAte nayanuM suMdara bayAna karanAra "nayarahasya' nAmane A graMtha che. tenA racayitA pUjyapAda jena nyAyanA prANadAtA nyAyavizArada nyAyAcArya mahAmahopAdhyAya zrImadda yazovijaya mahArAja che. jene kAzInA paMDitae zAstrArthamAM jaya meLavavAthI "nyAyavizArada' padathI alaMkRta karyA hatA ane nyAyanA eka so graMtha banAvyA bAda "nyAyAcAryanI padavIthI vibhUSita karyA hatA. temanI kasAyelI vidvagya kalamathI lakhAyela A graMtha che, je Adhunika prajAne TIkA vinA sAgapAMga lAgave muzkela che, tethI pUjyapAda zAsanasamrATa sarvatantrasvatanna sUricakacakravatti AcArya mahArAjAdhirAja zrImad vijayanemisUrIzvarajI mahArAjazrIjInA paTTAlaMkAra vyAkaraNavAcaspati
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ kaviratna zAstravizArada pUjya AcArya zrImadda vilAvaNyasUrIzvarajI mahArAjazrIe vidvatsamAja temaja tattvajijJAsu tattvarasika jIne pradadAtrI pramodA' nAmanI vivRtti-TIkA racI A nayarahasya graMthane sugama banAve che. tene ame saharSa prakAzita karIe chIe. apratima pratibhAzALI mULa graMtha che, e vAta te ni:zaMka che, paraMtu TIkAkAra maharSie paNa tenA upara talasparzI vizada "pradA" vivRtti racI, pitAnI prakAMDa pratibhAne vyakta karI che, je sAdyanta sUvamekSikAthI nirIkSaNa karanArane saheje khyAlamAM Ave tema che, eTaluM ja nahi paraMtu "amedA' vivRtinI sArthaktAne sAkSAtkAra thayA vinA rahetuM nathI. jene nyAya sAhityasRSTimAM A graMtha ane prakAza pheke che. A graMthaprakAzanamAM vyAkhyAnarasika bhadrikAtmA saubhAgyacaMda cunIbhAIe, pitAne dhArmika jIvanamAM joDanAra sva. dharmasahacAriNI akhaMDa saubhAgyavatI zrImatI vimaLAbahenanA smaraNArthe temaja zrethe saMpUrNa sahAya karI che, te kharekhara anamedanIya che. pUjya vidvAna munizrI mahimAprabha vijayajI mahArAje presa kepI meLavavA vageremAM je parizrama uThAvyo che, te A sthaLe seMdhapAtra che. A graMtharatnAkaramAM kayAM kayAM viSayaratne kyAM kayAM che, tenI jIjJAsAvALA mahAnubhAne vizALakAya viSayAnukramaNikAnuM nirIkSaNa karavA bhalAmaNa karIe chIe, jethI graMtha ne TIkAnI mahattAne khare khyAla AvI jaze. prastuta granthanuM sAdhana muphasaze dhananuM kArya vyAkaraNatIrtha muM. aMbAlAla premacaMda zAhe kuzaLatAthI je karela che, te paNa saMsmaraNIya che. ItyataM prasaMgena.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ tilllllllllllllllllllllllllllllllllllli ''''''''''', '"""" """"" /''''''; ''''''''' 1'' ""'""'I lllllll, intrigli lllllllllllllllllll l lllllllll' li IIIIIII" url'llumilil'llinguill'''' ie IIIIIIIII I IIIIII IIIIIIIIIII". A graMthanA sahAyaka : zreSThI zrI zobhArAma cunIlAla zAhIbAga, lakSmI nivAsa; amadAvAda. NI I "Illulu N llllllllllluuuuullwinualD" Flu IIulip ullll LILI III u ll illumIII zrI krIznA prinTarI, ratanapaLa, amadAvAda. II, ilip 1 THIJI Subm "IIIIIIIIIIIIIIIII IIIIIIII IIIIIIIIIIIIIIIIII, IIIIIIII. TilllllI IIIIIIIIIIIIIIIIII I III IIIIIIIIIIIIIII IIIIII IIIIIIIIIIIIII illllllllllu IHill
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ aham / nyAyavizArada-nyAyAcArya-mahopAdhyAya zrIyazovijayagaNivaraviracitaM nyrhsyprkrnnm| taduparitapogacchAdhipati-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAra zrIvijayalAvaNyasUriviracitApramodA vivRtiH| 051pes yajJAnA'gocaratve bhavati niyamitA'lIkatA zUnyatA vA, yatpUjAkRtya'yogye bhavasamanugate'bhavyatA mugdhatA vaa| yasmAd bhAvArivargo'pasRtimatitarAM lambhito vAkpracAro, doSAspRSTo yadIyo bhavatu jinavaraH so'ntimo maGgalAya // 1 // vANI sA nItipUrNA pramitiviSayagA'vadyalezA'vimizrA, syAdvAdAnanyadehA'khilamataghaTanAmUlatAliGgitArthA / yuktA bhaGgairanalpairbudhatatimahitA'bAdhyarAddhAntakAntA, jIyAdvIrAsyagItA'bhayapadnayanakAntamArgAvanaddhA // 2 // AcAryA hemacandrapramukhabudhavarAste'tra kRtye nisargAta, sAhAyyaM svAnusRtyA viddhatu mahitA vaagminaamgrgnnyaaH| yadgranthAlokajanmA nijaparasamayAbhISTarAddhAntakAntA, vANI nirdRSTabhAvA vilasati gahane tattvamArge'mitAbhA // 3 // yeSAM mAnavicAraNA'tigahanA nItyarthacarcA varA, nikSepapratipAdanakakalitA vANI nisargojjvalA / te sUrIzvaranemisUriguravaH siddhAntapAraGgamA, vyAkRtyAdividhAnakamanipuNAH santvatra vinaaphaaH||4|| Mon
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM mU0-aindra zreNinataM natvA, vIraM tattvArthadezinam / paropakRtaye bamo, rahasyaM nayagocaram // 1 // rahasyaM zrImantaH kimapi nayagaM vAcakavarAH, samantAt siddhAntAmbudhimathanato ratnamavaram / abhivyaktaM cakraryadiha bhavitA tatra vidhiyo, mamaiSA sampRktA kRtirapi na hAsyA'maladhiyAm // 5 // mUlArthavodhapravaNA vyAkhyA laavnnysuurinnaa| satAM nayarahasyasya modAya kriyate mayA // 6 // prArabdhanirvighnaparisamAptaye maGgalamAcaran kartavyaM pratijAnIteaindreti / yadyapi maGgalaM vinA'pi nAstikAdInAM granthasamAptiIzyata iti vyatirekavyabhicAreNa maGgalasya samApti prati kAraNatA na sambhavati, tata eva ca na vighnadhvaMsaM pratyapi sA, phalAntaraM prati kAraNatA tu tasya na kasyA'pyanumateti niSphalatvAna kartavyameva maGgalam , tathA'pi avigItaziSTAcAraviSayatvena maGgalasya saphalatvasiddhau phalAntarasyAnuddezyatvena maGgalaphalatvAsambhavAt samAptiphalakatvameva / nAstikairetajanmani maGgale'kRte'pi phaLabalAjanmAntare taimaGgalaM kRtamityavadhAraNasambhavena na vyatirekavyabhicAraH / kAdambarIprabhRtigranthe maGgalasattve'pi samAptyadarzanenA'nvayabhyabhicArastu nodbhAvanAhaH, vighnadhvaMsadvAraiva samApti prati maGgalaM kAraNaM na sAkSAt, evaJca yatra samAptina dRzyate tatra balavattaro vighna iti tAdRzavighnavinAzaM prati balavattarasyaiva maGgalasya kAraNatvamiti tAdRzamaGgalAbhAvAnna tatratyabalavattaravighnadhvaMsa iti tAdRzavyApAralakSaNasambandhena kAraNIbhUtasya maGgalasyAbhAvena samAptyabhAve'pi svajanyavighnadhvaMsavattvasambandhena maGgalasattve svapratiyogicaramavarNAnukUlakRtimattvasambandhena samAptyabhAvalakSaNa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / syAnvayavyabhicArasyAbhAvAt , yadvA samasaGkhyakavighnadhvaMsaM prati samasaGkhyakamaGgalasya kAraNatvamato nyUnasaGkhyAkamaGgalatastatsamasaGkhyakavighnanAze'pi vighnAntarasya sadbhAvAnna samAptiriti prAcA matam // navyamale tu vinadhvaMsaphalakatvameva maGgalasya, na tadvArA samAtiphalakatvam , yatra vyApAriNaH pramANAntarasiddhakAraNatyopapattaye vyApArakalpanaM tatraiva vyApAreNa vyApAriNo nAnyathAsiddhiH, yathAAgamavihitakriyAyAH kAlAntarINasvarga prati kAraNatvasyopapattaye vyApArasyAdRSTasya kalpanamityadRSTalakSaNavyApAreNa vyApArisvarUpAyAH kriyAyA nAnyathAsiddhiH, yatra tu vyApAriNaH kAraNatvamantarA'pi vyApArasya kAraNatvaM klaptaM tatra bhavatyeva vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhiH, yathA-mokSaM prati kAzImaraNasya, tatra "tameva viditvA'timRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya" ityAdizrutyA mokSaM prati tattvajJAnasya kAraNatvaM klaptam , yasyApi na kAzyAM maraNaM tasyApi tattvajJAnAnmokSasya bhAvAditi kAzImaraNe'pi tattvajJAne satyeva muktiriti vyApAreNa tattvajJAnena klaptakAraNatAkena vyApAriNaH kAzImaraNasyAnyathAsiddhariti "kA zImaraNAnmuktiH" ityatra paJcamyAH prayojakatvArthakatvam, prakRte'pi kAryamAnaM prati pratibandhakAbhAvasya kAraNatvamiti pratibandhakAbhAvavidhayA samAptilakSaNakAryavizeSa prati pratibandhakAmA vavizeSasya vidhnAbhAvasya kAraNatvaM klaptamiti tena vyApAriNo maGgalasya samApti pratyanyathAsiddhiH / svataHsiddhavighnavirahavatA kRtena maGgalena vighnAtmakapratiyogilakSaNasahakArikAraNAbhAvAd vighnadhvaMsasyAjanane'pi maGgalasya vighnadhvaMsaphalakatvaM nirvahatyeva, yAvatsahakArikAraNasamavadhAne satyeva kAraNe phalopadhAyakatvaniyamo'nyathA tu svarUpayogyataiveti svarUpayogyatAmupAdAya nirvighnapurupakRtamaGgalasya vinadhvaMsaphalakatvasambhavAt / ata eva 'maGgalaM vinadhvaMsAya vedavodhitakartavyatAkaM vighnadhvaMsArthamalaukikaziSTAcAra
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ tic pramodAvivRtisaMvalitaM viSayatvAd , ityanumAnasiddhasya 'vighnadhvaMsakAmo maGgalamAcared' iti vedasya maGgale vighnadhvaMsajanakatvabodhakasya viSayabAdhAdaprAmANyamiti zaGkA'pi vyudastA, sAGge karmaNi phalAvazyambhAvasya svIkRtatvena maGgalena vighnadhvaMsajanane vighnasya sahakAritayA'Ggatvena tadabhAve maGga. lasya sAGgatvAbhAvAt ; sAGgatvAbhAvAdeva ca pApabhrameNa kRtasya prAyazcittasya pAparUpapratiyogyabhAvena pApadhvaMsalakSaNaphalopadhAnAbhAve'pi na pApadhvaMsajanakatayA prAyazcittabodhakavedAprAmANyam / vi. nasya samAptipratibandhakaduritavizeSasya tadvato'pi puso'tIndriyatayA tannizcayAbhAvena tacchaGkayaiva tadhvasArtha tenApi puMsA maGgalasyAcaritatvena svataHsiddhavighnavirahavatA'pi puMsA svagatavighnazaGkAzIlena vighnadhvaMsArtha maGgalAcaraNamupapadyata eva / yadyapyabhAve vaijAtyAbhAvena maGgalakAryatAvacchedakaM vighnadhvaMsatvameva vAcyam, tacca na sambhavati "sarve vighnAH zamaM yAnti gaNezastavapAThataH" iti vacanAnmaGgalAnAtmakAdapi gaNezastavapAThAd vighnadhvaMsasambhavena vighnadhvaMsatvasya maGgalAjanye'pisattvena maGgalajanyatA'tiprasaktatvAt , vighne vaijAtyasya sambhave'pi vijAtIyo'pi vighnaH sarvavighnAntargata eva, taddhvaMso'pi maGgalAbhAve vinAyakastavapAThAd bhavatyeveti vijAtIyavighnadhvaMsatvamapi na maGgalasya kAryatAcchedakam, tathA'pi maGgalAvyavahitottarajAyamAnavighnadhvaMsatvaM maGgalasya, vinAyakastavapAThAvyavahitottarajAyamAnavighnadhvaMsatvaM vinAyakastavapAThasya ca kAryatA cacchedakaM bhavatyeva / 'parvato vahnimAn' ityanumiteH 'vahnivyApyadhUmacAn parvataH' iti parAmarzAdiva 'vahnivyApyAlokavAn parvataH' iti parAmarzAdapi bhAvena sAmAnyataH parvatatvAvacchinnavizeSyakavahnitvAvacchinnaprakArakAnumititvasyAtiprasaktatayA tattatparAmarzakAryatAnavacchekatve tattatparAmarzA'vyavahitottarajAyamAnatathAvidhAnumititvasya tatatparAmarzakAryatAvacchedakatvaM yathA'numataM tathA prakRte'pIti maGgalasya vighnadhvaMsaphalakatvamupapadyatetarAm , samAptistu buddhipratibhAdita eva, samAptikAraNavighnadhvaMsakAraNatvena maGgalasya samApti prati prayojaka
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| nayA mukyarthinAM kAzImaraNa iva samApnyarthinAM maGgale pravRttirnAnupapannA ! yadyapi yatkArya prati yasya yena rUpeNa yena sambandhana pratibandhakatvaM taddharmA'vacchinatatsambandhA'vacchinnataniSThapratiyogitAkA'bhAvasya kAraNatvamityavazyaM vAcyam , anyathA prativandhakatA'vacchedakasambandhena pratibandhakasya satve'pi sambandhA'ntarA'vacchinatanniSThapratiyogitAkA'bhAvasya sattayA prativadhyIbhUtakAryasyotpattiH syAt , tathA ca svapratiyogicaramavarNA'nukRlakRtimattvasambandhena samAptiM prati duritavizeSalakSaNasya vighnasya samavAyasambandhena pratibandhakatayA samavAyasambandhA'vacchinnavighnaniSTapratiyogitAkA'bhAvasyava kAraNatvam , dhvaMsIyapratiyogitAyAMsamavAyasambandhAvacchinnanvasyAmAvena kAraNatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAd vighnadhvaMlo na samApti prati kAraNamiti vighnadhvaMsakAraNatve'pi maGgalasya samApti prati prayojakatvAbhAvAnna samAptyarthinAM maGgale pravRttisambhavaH, tathA'pi vighne sati vighnA'nyantAbhAvo na vartata iti maGgalena vighnadhvaMse jAte natprayukto vinAtyantAbhAvo vartata ityetAvatA vighnAtyantAbhAvasambandhaprayojakavinadhvaMsakAraNatvAd bhavatyeva maGgalasya samAptiM prati prayojakatvamiti / uktadizA prAcInanavInamatabhedena maGgalasya saphalanyamavalamcya tatkartavyatAM granthArambhe naiyAyikA vyavasthApayanti // ___anye tu-ziSTAH kvacidabhISTe pravartamAnA maGgalakaraNapUrvakameva pravartanta iti maGgalamakRtvaiva granthakaraNe pravartamAnasya ziSTAcArAkaraNAd aziSTatyaM paraiH sambhAvitamApatediti ziSTAcAraparipAlanameva maGgalaphalam , ziSTAcAre paripAlite ca ziSTakRto'yaM grantha iti kRyA ziSTAnuyAyibhiradhyayanAdhyApanAdibhirAhato bhavatIti prAhuH / ___ apare tu-"zreyAMsi vahuvighnAni bhavanti mahatAmapi / azreyasi pravRttAnAM vA'pi yAnti vinAyakAH" // 1 // iti vacanAd nAstikagranthasyAtattvAthanirUpaNapravaNatayA mokSamArgapratipanthitvenA)yorUpatayA tatra vighnAsambhavena tatsamAptena maGgalapUrvakatvaM kintu zreyomAgaprarUpaNapravaNatattvArthapratipAdakAstikagranthasamAptereva maGgala
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM janyatvaM tatraiva zreyaHsAdhanatvena zreyorUpe vighnasambhavAditi tattvAtharUpakagranthasamAptiM pratyeva vighnadhvaMsadvArA maGgalasya kAraNatvamiti nAstikagranthasamApteH kAryatAvacchedakAnAkrAntatvAnna tatra vyabhicAracodanAvakAza ityAhuH // 'indrazreNinatam' ityevamuktyA'pi bhagavato mahAvIrasya pUjAtiyo jJAyata eva, tathApi 'aim' iti sarasvatImantrasamArAdhanata eva granthakartuH zrImato yazovijayamahopAdhyAyasya kavitvavittvAdyutkarSaprAptiriti prAyaH svanirmitagranthamAtra pavArambhe uktamantrakIrtanaM svanimitatvAvabodhakamato'trApi tadavagataye 'aindrazreNinatam' ityuktiH / yaH khalu devendrasamUhapUjyaH sa narendrAdipUjyaH syAdeveti pUjAtizayalAbhaH / vIramiti loke bAhyazatrujayanazIlo'pi parAkramazAlitvAd vIra ityucyate, tIrthakRt punarantaH zatrurAgadveSAdyatyantocchedA'pratighasAmarthyAnmahAvIra iti, tamityartha: : anena yogarUDhena vizeSyasamarpakapadenAvayavazaktyA'pAyApagamAtizayo labhyate / 'tattvArthadezinam' ityanena " uppera vA vigamei vA dhuvei vA " iti vacanena sarvavastuvyApakotpAdavyayadhrauvyayuktatvalakSaNasattvapratipAdanato'nekAntAtmakatvaM dravyaparyAyanayadvayAvabodhyamabAdhyaM vastumAtrasamanugatamAvedyata iti vacanAtizayo labhyate / evaM samavasRtau narAmarAdIn pratidivasa hitAvahamupadizati bhagavAn sarvabhASApariNAmibhASayeti tAdRzadezanAvacanameva 'tattvArthadezinam' ityuktisamanugatamityevaMdizA'pi vaca nAtizayalAbhaH / tAdRzavacanAtizayo na jJAnAtizayaM vinA, vAkyaracanAM prati vAkyArthajJAnasya kAraNatvena viziSTavacanakAraNatayA viziSTajJAnasyAvazyakatvAditi jJAnAtizayo'rthAlabhyate / 'natvA' ityanena namaskAralakSaNaM maGgalamAveditam / namaskArazca svAvadhikotkRSTatvaprakArakajJAnAnukUlo vyApAraH, jJAnaM ca - 'matta utkRSTo vIraH ' ityAkArakam / granthAdhyayanAdau prekSAvatAM pravRttaye granthAdAvanubandhacatuSTayamavazyaM vAcyam ; tallakSaNaM tu pravRttijanakajJAnajanakajJAnaviSayatvaM pravRttiprayojakajJAnaviSayatvaM vA, pravRttijanakam 'idaM madi
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| "prakRtavastvaMzagrAhI taditarAMzApratikSepI adhyava. pTasAdhanam , idaM matkRtimAdhyam' ityAkArakaM jJAnam , tajanaka prayojanAdhikArisambandhAbhidheyAnAM jJAnam , tadeva jJAnaM pravRttiprayo. jakamapi, tadviSayatvaM prayojanAdicatuSTaye vartata iti taccatuSTayaM bhavatyanubandhacatuSTayam , nahi niSprayojane'sambaddhe'nabhilaSitAbhidhe. ye'nuSThAnAgocare'tha pravRttiH, nA'pyanadhikAriNo'dhyayanAdau pravR. ttirityanubandhacatuSTayapratipAdanAya 'paropakRtaye' ityAdyuttarArddham / atra parapadena nayarahasyAbhilASyeva vivakSitastasyaiva nayarahasyapratipAdakaitadgranthato nayarahasyAtmakaphalalakSaNopakArasambhavAditi "paropa. kRtaye' ityanena nayarahasyAbhilASI adhikArI, nayajJAnalakSaNaM prayoanaM tAdIkacaturthIto yannayarahasyagranthasya tadarthAvagamanam , taduktagranthasyoktaphalena saha janya-janakabhAvalakSaNasambandhamantareNa na sambhavatItyuktasamvandhazca prtiiyte| 'nayagocaraM rahasyam' ityanena nayarahasyanAmakagranthasyaivAvedanabhiti tata eva nayalakSaNo'bhidheyastena saha granthasya pratipAdya-pratipAdakabhAvasambandhazca pratIyate / 'bamaH' ityanena uttarakAlInakartavyatvaprakArakajJAnAnukUlavyApAralakSaNA pratijJAssveditA bhavati, sA ca zrotRNAM cittaikAgrayalakSaNAvadhAnArthA // pratijJAtaM nayagocararahasyavacanaM nayanirUpaNapayavasitameva, naya. nirUpaNaM coddezalakSaNaparIkSAbhirbhavet , tatroddezo nAmamAtreNa vastusaMkIrtanarUpaH, prakRte 'nayagocaram' ityatra nayazabdoGkanamAtrata evaM niSpannaH, tata eva ca lakSaNenetarabhedAnumAne upayuktasya pakSajJAnasya niSpattiH, parIkSA ca lakSaNe'vyAptyativyAptyasambhavadoSani. rAsaphalikA lakSaNAnantaraM labdhaprasareti nayalakSaNamitarabhedAnumitiphalakamAha-prakRtati, yathA-san ghaTa iti jJAnaM nayaH, taddhi prakRtasya vastunaH sadasadAdyanekAtmakasyAMza ekadezaH sadAtmA taM gRhNAti, sadrUpAMzAditaroM'zo'sadAdiH taM na pratikSipati tatraudAsInyameva bhajate, na cedaM zabdapramANapradIrghasantatAdhyavasAyasyaikadezasvarUpaM kintu pRthagadhyavasAyavizeSa eveti 'prakRtavastvaMzagrAhI' ityA
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM sAyavizeSo nyH"| durnayasyApyadhikRtAMzApratikSepitvAt tatrAtivyAptivAraNAya 'prakRtavastvaMzagrAhI' iti / evaM ca tatpadena tadbhinnapratipanthidharmopasthitene doSaH / prakRtavastvaMzagrAhitvamapi durnaye'tivyAptameveti 'tdidilkssnnsmnvyH| yadyuktalakSaNavAkye 'prakRtavastvaMzannAhI' iti vizepaNaM nopAdIyeta, tadA prathamaM kimapi noktameveti tatpadaM kasya parAmarzakaM bhavediti 'taditarAMzApratikSepI' ityatrApratIyamAnArthaka taditara' ityapi nopAdeyaM syAd , evaM ca 'aMzApratikSapI adhyavasAyavizeSo nayaH' ityeva lakSaNavAkyaM bhvet| tathA ca durnayo'pi svaviSayIbhUtamaMzaM na pratikSipati adhyavasAyavizeSo'pi bhavatIti tatrAtivyAptiH, tadvAraNAya prakRtavastvaMzagrAhInyAha-durnayasyApIti / tatra durnye| nanvevamapi durnaye'tivyAptistadavasthaiva, dunayaviSayo'pyaMzaH prakRtavastvaMzaH, tagrAhitvamapi durnaye vartate, svaviSayIbhUto yo'zastadapratikSepitvamapi vartata ityata Aha-evaDhetiprakRtavastvaMzagrAhItyupAdAne cetyrthH| tatpadena 'taditarAMzApratikSepI' ityetadghaTakataditarAMza ityanena / tadbhinnapratipanthidharmopasthiteH-yannaye lakSaNaM saGgamanIyaM tannayaviSayo yaH prakRtavasvaMza.' ityanena gRhyate, yathA-ghaTaH sannityatra prakRtavastvaMzaH sattvam , tadeva prathamopasthitatvAt tacchabdagrAhyam , tadbhinno yaH pratipanthI tadvirodhI dharmo'sattva tasyopasthitaH, tadapratikSapitvaM ghaTaH sanniti naye vartata iti lkssnnsmnvyH| ghaTaH sanneveti durnaye ca tAdRzadharmapratikSepitvameva vartata iti taditarAMzApratikSepitvasyAbhAvAd , na doSaH-nAtivyAptirityarthaH / 'prakRtavastvaMzagrAhI adhyavasAyavizeSo nayaH' ityetAvanmAtre lakSaNavAkye vinyaste'pi durnaye''tivyAptistadavasthaveti tadirAMzApratikSepI' ityupAtamityAha prakRtavastvaMzagrAhityamapIti / saptabhaGgayAtmakamahAvAkyena yo bodho jAyate sa prathamabhaGgAdArabhyAMzenotpadyamAnazcaramabhaGgajanitAMzataH paripUrNo bhavatIti tAvadaMzasamuditarUpo'dhyavasAyaH sa pramANAtmakaH, tadaM
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / - tarAMzApratikSepI' iti / saptabhaGgAtmakazabdapramANapradIrghasantatAdhyavasAyaikadeze'tivyAptivAraNAyAdhyavasAyapadam / rUpAdigrAhiNi rasAyapratikSepiNyapAyAdipratyakSaprazAstu tattaddharmAvagAhanapravaNA adhyayanAyaikadezA eva nAdhyavasA. yarUpAH, te'pi ca prakRtavastvaMzagrAhiNAstaditarAMzApratikSapiNazca, na ca nayA iti tatrAtivyAptivAraNAya 'adhyavasAyavizeSaH' iti vizeSyopAdAnamityAha-saptabhaGgAtmaketi-satabhaGgAtmakaM yacchabdapramANaM tato yaH pradIrghasantatasvarUpo'dhyavasAyastadekadeza ityarthaH / yadyapi anantadharmAtmakavastugrAhi jJAnameva upAdhyavasAyisvarUpaM pramANam , taJca mukhyavRttyA kevalajJAnam , nakalAdezamahinA'nantadharmAmakavastvatrabhArapakaM syAtkAralAJchitavAkyajanitajJAnazcaH tadanyapratyakSAdijJAna pratiniyatatattaddharmaviziSTarmigrAhakatvAnnAnantadhatmikavastugrAhakam , ato na mukhyavRtyA pramANaM kintu tadvati tatprakArakajJAnatvalakSaNaprAmANyaM vyAvahArikameveti tasya nayatvameva mukhyavRttyeni tatra lakSaNagamane lakSaNasamanvaya pava nAtivyAptiriti tadvAraNAya na ko'pi prayAsa AdaraNIyaH, tathApi anyatairthikAnAM syAdvAdasaMskAravikalAnAM yat pratyakSAdi jJAnamupajAyate tasyAnantadharmAtmakavastugrAhitvAmAtre'pi sthAdvAdasaMskAravatA pramAtRRNAM pratyakSAdi jhAnamupajAyamAnaM prAdhAnyena pratiniyatadhamaviSayakamapi guNIbhUtatayA dharmAntaraviSayakanaki, etAvatA'pyanantadharmAtmakavastuviSayakatvAt prAmANyaM tasya nirvahatyeva. tacca rUpAdipratyakSajJAnamavagrahehArUpamavyavasAyAtmakatvAnna pramANaM paramapAyadhAraNAtmakaM tat pramANameva, tadapi prakRtavastvaMzasya rUpAdehikaM taditarAMzasya rasAderapratikSapakamadhyavasAyasvarUpaJceti tatrAtivyAptivAraNAya 'adhyavasAyavizeSaH' ityatra vizeSapadopAdanamityAha-rUpAdigrAhiNIti / adhyavasAyapadaM ca nizcayAtmakazAlaparamato'vagrahehayorativyAptyasaMbhavAd , apAyAdItyAdipadAd dhAraNAparigrahaH / pratyakSapramANe'tivyAptizcAnumAnAdipramANe'tivyApterapyupalakSikA, tena pramANamAtre
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM mANe'tivyAptivAraNAya vizeSapadam / / "nayAH prApakAH sAdhakA nirvatakA nirbhAsakA upalambhakA vyaJjakA ityanarthAntaram" iti bhASyam [tattvArtha0 a01 sUtra035] / atra prApakatvaM pramANapratipannapratiyogipratiyogimabhA'nantadharmAtmakavastugrAhiNi prakRtavastvaMzagrAhitvasyApi bhAvena tatrAtivyApteranabhidhAne nyUnatApatte vakAzaH / vizeSatA cAdhyavasAye prakRtavastvaMzatvavyApakaviSayatAzUnyatvameva, pramANe ca prakRtavastvaMzagrAhitvaM prakRtavantugrAhitvAdeva, tathA ca vivakSitaikAMzagrAhitvavat tadanyAMzagrAhitvamapi, evaJca prakRtavastvaMzatvavyApakaviSayataiva tatra na tanchanyatvamiti nAtivyAptiriti hRdayam // svayaM nayalakSaNamabhidhAya uktavacitryeNa lattvArthabhASyakRdutAni lakSaNAntarAyapi nayasyAbaseyAnItyAzayena tatvArthabhASyamullikhati-jayA iti / anarthAntaraM nayazabdasamAnArthakAH zapakAdizabdAH / na khalu prApakAdizabdAnAM sarvathaikArthatvameva kintu kathazcidarthabhedo'pi, ya eva prApakAsta eva sAdhakA nirvatakAdyAzceti dhaya'zamupAdAyakArthakatvaM prakArAMzamAdAya tu vibhinnArthakatvamityAzayena krameNa prApakatvAdikaM lakSayati-atreti / 'adhyavasAyavizeSaH' ityatra vizeSapadenApi pramANavyAvRttaM prApakatvAdikamabhimatam , etadabhisandhAnenaiva pramANAtivyAptivAraNaphalakatayA vizeSapadaM saGgamayya vizeSapadogAdAne'tivyAnivAraNaprakAramanuktvaiva nayAH prApakA ityAdibhASyamulikhya prApakatvAdinirvacanaM kRtavAn granthakAraHpramANapratipanneti-pramANena pratipannA nizcitA ye pratiyogigratiyogimadbhAvApannA virodhivirodhimabhAvApannA nAnAdharmAH sattvAsattva-nityatvAnityatva-bhedAbhedAdayo dharmAstadekataramAtraM sattvaM vA'sattvaM vA nityatvaM vA'nityatvaM vetyeka eva dharmaH prakAro yatra tadbhAvaH pramANapratipannapratiyogipratiyogimadbhAvApannanAnAdharmakataramAtraprakArakatvam , evaMrUpaM prApakatvaM nayatvenAbhimatAdhyavasAyavi. zeSeSveva na pramANepviti bhavatyetadapi nayalakSaNam / tathAvidhapratipa
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| man vApannanAnAdharmekataramAtraprakArakatvam / sAdhakatvaM tathAvidhapratipattijanakatvam / nirvartakatvamanivartamAnanizcitasvAbhiprAyakatvam / nirbhAsakatvaM zRGgagrAhikayA vastvaMzajJApakatvam / upalambhakatvaM prativiziSTakSayopazamApekSasUkSmArthAvagAhityam / vyajakatvaM ca prAdhAnyena svaviSayavyavasthApakatvam / evaM ca padArtha pratipAdayannapi bhASyakArastattvato lakSaNAnyeva sUcitavAn / ttijanakatvaM pramANapratipannapratiyogipratiyogimadbhAvApannanAnAdharmakata ramAtraprakArakajJAnajanakatvam , etacca nayalakSaNaM jJAnavizeSajanakarAvdAdAvupacArato nayavyapadezye samanugatam / anivartamAneni-balavattaravirodhinA'vAdhyamAno nizcitaH svAbhiprAyo yasya so'nivartamAna nizcitasvAbhiprAyakastattvama , etadapi nayavAkyasyopacArAgnayatvamavalambya tadgataM pratipattavyam / zRGgagrAhikayeti-yathA zRthaM gRhIlA madIyeyaM gauriti vizeSataH pratipAdanaM tathA prAtisvikarUpeNa vastvaMzajJApakatvaM nirbhAskatvamityarthaH / varatvaMzajJApakatvamityanena vastvaMzamAtrajJApakatvaM vivakSitaM tena pramANe naativyaaptiH| prativiziSTeti-yadyapi matyAdijJAnasya pratyakSAdipramANarUpasya prativiziSTakSayopazamApekSamUkSmArthAvagAhityamastIti tatrAtivyAptiH, tathApi 'prativiziSTa' ityanena sUkSmArthasya vastvaMzarUpasyaiva yAdRzena kSayopazamanAyabodho bhavati tAdRzakSayopazama pavAbhimata iti tAdRzakSayopazamApekSasUkSmArthAvagAhitvaM naya paveti noktAtivyAptiriti bodhyam / svaviSayavyavasthApakatvanityatra 'svaviSaya' ityanena vastvaMza evAbhimataH, tena pramANasyAnantadharmAtmakayastusvarUpasya svaviSayasya vyavasthApakatve'pi na kSatiH, pramANenAnantadharmAtmakavastu pratIyate, tatra yo dharmo yadapekSayA samasti tasya dharmasya tadapekSayA prAdhAnyena vyavasthApakastadviSayako naya eva, ata eva pramANasya nayApekSeti bodhyam / evatra prApakatvAdInAmuktadizA nayamAtragatatayA nirvacanato nayalakSaNatvavya
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 . pramodAvivRtisaMvalitaM wwwwwwwww yadyevaM nayAnAmadhyavasAyarUpatA kathaM tarhi "uvaeso so Nao NAma" tti ?, [Ava0ni0] satyam-nayajanyopadeze nayapadopacArAt / tathApyete tantrAntarIyAH svatatrA vA codakapakSagrAhiNo matibhedena vipradhAvitAH, ubhayathApi mithyAtvamiti cet, na-pramANApekSatvenaiteSAmu. vasthitau ca / lakSaNAnyeva nayalakSaNAnyeva // ___ adhyavasAyavizeSasyaiva prakRtavastvaMzagrAhItyAdilakSaNena nayatvavyavasthitau upadezasya vacanarUpasya nayatayopavarNanaM siddhAnte kathaM saGgatamityAkSepamutthApya smaadhtte-ydyevmiti| nanu"pramANanayaradhigamaH" [tattvArtha01-6] iti sUtreNa nayAnAmadhigamopAyatvamuktam, tanna yuktam-anantadharmAtmakavastvanavagAhinAM nayAnAM pramANabhinnatayA mithyAtvasyaiva bhAvena tantrAntarIyatve svatantratve vA eteSAM syAdvAdalakSaNasiddhAntAnabhipretaikakadharmaprarUpakatayA pratipakSapakSasamarthakAnAM nAnantadharmAtmakavastvadhigamopAyatvaM pratyutaikAntavAdyabhimataikakadharmavyavasthApakatvameveti tatprarUpaNaM syAhAdinaH svavadhAya kRtvotthApanamevetyAzaGkate tathA'pIti-adhyavasAyavizeSasya paramArthatastajanyopadezasyopacArato nayatvasya samarthane'pItyarthaH / ete nyaaH| tntraantriiyaaHjainraaddhaantbhinnraaddhaantmaanyaaH| vA athavA / svatantrAH tantrAntaramanapekSya prAdhAnyena svvissyiibhuuttttddhrmsmrthnaayaadRtaaH| codakapakSagrAhiNaH-codakasya praznakartuH pakSasyAbhimatArthasya grAhiNaH samarthakAH / matimedena vibhinnAbhiprAyeNa / vipradhAvitAH-vibhinnapanthAnamAzritAH, na tu syaadvaadaabhidhprmaannraajmaargaanugmnpraaH| ubhayathA'pi tantrAntarIyatve 'svatantratve'pi ca / mithyAtvam apraamaannym| pramANena parasparavirodhi* bhAvApannasattvAsattvAdyanantadharmAtmakavastu vyavasthApanIyam , virodhinAM sattvAsattvAdInAmekatrAvasthAnapratipattirnApekSAbhedaprayuktasAmAnAdhikaraNyasamarthanamantarA, apekSAbhedazca nayabhedenaiva pratipAdanIya ityavirodhapratipattaye nayA apekSaNIyAH pramANariti syAdvAdina evaite na tantrAntarIyA nApi svatantrA iti na mithyAbhinivezala
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / * 13 bhayavailakSaNyAta, svaviSayaprAdhAnyarUpasvatantratAyAzca mithyAtvAprayojakatvAta, gauNatva-mukhyatvapohasvatva-dItvayorivApekSika vastudharmatvAt / prapaJcitaM cedamanyatreti neha pratanyate / ata eva naikasminnarthe nAnAdhyavasAya kSaNA iti bhavatyeteSAmadhigamopAyatvamiti samAdhateneti / nayAnAm / ubhaveti-tantrAntarIyasvatantrobhayetyarthaH / tatrAntarIyatvessata ekAntasya grAhitvena mithyAtvaM syAdapi, svatantratA yadi svaviSayIbhUtAMzabhinnapratipanthyaMzaprakSepitA nayeSu vivakSitA syAt. syAt tadA mithyAtvam, yadi tu svaviSayaprAdhAnyarUpaiva svatantratA'bhimatA nadA svaviSayetarAMze gajanimIlikAmavalambamAnAnA prAdhAnyataH svaviSayamavagAhamAnAnAmIdRzI svatantratA mithyAtvamantareNaiva pAdeti na svatantratAto mithyAtvApattirityAha-svaviSayeti / ya eva vastvaMza ekena nayeva pradhAnatayA vipayIkriyate sa evAnyena nayena gauNatayA vipayIkriyata ityApekSikaM prAdhAnyaM gauNatvaJca vastudharma eva yathA ekaivAnAmikA kaniSThikApekSA dIrghA madhyamApekSayA hasveti ApekSike hasvatvadIrghatve ekasmin vastuni sambhavataH, tathA prAdhAnyagauNatve apItyAha- gauNatveti yathA eka eva devadattaH pitRputrAdivyapadezabhAk, tatra svaputrApekSayA pitRtvaM svapipekSayA putratvaM svamAtulApekSayA bhAgineyatvaM svabhAgineyApekSayA mAtulatvamityevamApekSikamanekadharmasaMghaTTanamekatra tathA nayabhedApekSayA vibhinnanimittasamAzrayaNena sattvAsattvAdyapyekatrAvi ruddham / yathA ca syAdvAde na kasyApi virodhastathA tattvArthavRttyAdAvupapAditamevetyAzayenAha - prapaJcitamiti / ata eva nimittabhedApekSayaikasmin nAnAdharmANAM viruddhAnAmapi samAvezasya sambhavAdeva, asya 'nAzaGkanIyam' ityanena sambandhaH / yadyapi saMgrahanayaH sarvasya sattvenakyamavagAhate vyavahAraJcAnekatAmityekatvAnekatvAdyadhyavasAyarUpANAM saMgraha vyavahArAdinayAnAM viruddhapratipattirUpatayA vipratipattitvamAmukhe'vabhAsate tathA'pyapekSAbhede naikatvAne katvAderekatra sambhavena viro
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM pANAmeteSAM vipratipattitvamapyAzaGkanIyam , sattva-jIvAjIvAtmakatva-dravyaguNaparyAyAtmakatva-catudarzanaviSayatvapazcAstikAyAvaruddhatva-padravyakroDIkRtatvadharmerekatva-dvitva nitya-catuSTa pazcatva-SatvAdhyavamAyAnAriva 1, po. yavizuddhivazAt pRthagarthagrAhiNAM matijJAnAdInAmiva 2, ekanArthe pratiniyataviSayavibhAgazAlinAM pratyakSAdInA bhiva 3 vA naigamAdyadhyavasAyAnAM viruddha nAnAdharmagrAhitve 'pyavipratipattirUpatvAditi sampradAyaH / dhasyaivAbhAvAdityAha-naikasminnartha iti, natraH 'AzaGkanIyam' ityanenAnvayaH / eteSAM nayAnAm , 'negamAdayo nayA vipratipatirUpA ekasminarthe viruddhanAnAdharmagrAhitvAda" iti zaGkituranumAnaprayogo'bhipretaH, hetau 'viruddha' ityanena sarvathA viruddhatvaM yadyabhimataM tadA'siddhameva sattvAsattvAdInAM sarvathA virodhasyAnabhyupagamenaikasminnarthe sarvathAviruddhanAnAdharmagrAhitvalakSaNahetoH pakSImUte naye'bhAvAt , kathaJcid viruddhatvaM yadyabhipretaM tadA kathaJcidityuktibalAdaviruddhatvamapyAgatam, tathA ca kathaJcidviruddhanAnAdharmagrAhitvamekatvadvitvAghadhyavasAyeSu vartate,naca teSAM vipratipattitvamiti vyabhicaritatvamevoktahetoHsyAt, 'naigamAdayo nayA vipratipattirUpA aMzagrAhitvAd' iti zaGkituranumAnaprayogo yadyabhimatastadA kSAyopazamikAnAM matijJAnAdInAmazagrAhitve'pi vipratipattirUpatvAbhAvAdanaikAntiko'yaM hetuH, ekmasmadAdipratyakSAdikamapi na sampUrNArthAvabodhakamiti tathAvidhapratyakSAderapi pramitivailakSaNyaM samastIti tena hetunA viprtipttitvsaa| dhane'vipratipattirUpe pratyakSAdau vyabhicAraH syAdinyAzayenAha-sattvetisattvena sarvasyaikatvAdhyavasAyaH, jIvAjIvAtmakatvena dvitvAdhyavasAyaH, dravyaguNaparyAyAtmakatvena tritvAdhyavasAyaH, caturdarzanavizyatvena catu. TvAdhyavasAyaH, paJcAstikAyAvaruddhatvena paJcatvAdhyavasAyaH, padravyakoDokRtatvena SatvAdhyavasAyaH, ityevaM darzitAnAmAdhyavasAyAnAM
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 15 atra ca tribhinidarzanairviddhadharmagrAhityAMzavAhitvapraminivalakSaNyatvAnAM vidyAtipattitvasAdhakahetRnAmasiddhivyabhicArapradarzanAda iSTamiddhiriti vibhAvanIyam / myAdetata-ekatvAdikaM na vAstavasaMkhyAmapaM kiM tu vi. bhinnadharmaprakArakavuddhiviSayatvarUpam ,taca mitho na viruddhaM, nayaviSayIbhUtaM bhedAbhedAdikaM tu viruddhameveti. yathA na vipratipattirUpatvaM tathetyarthaH / pakenaiva satyAdinakatvAdyadhyavasAyanidarzanena nayAnAmavivanipatitvavyavasthitisambhavAnnidarzana yAbhidhAnaM kimarthamityapekSAyAmAha atra ceti-sattvAdiprathamabhidInena viruddhadharmagrAhitvahetorasiddhivyabhicArapradarzanama , paryAyavidyADivazAda inyAdi dvitIyanidarzanenAMzavAhitvahetoyabhicArapradarzanama. ekatrAthe ityAdi tRtIyanidarzanena prAmanivalakSaNya hatoyabhicArapradarzanamiti nidarzanatrayodbhAvana saphalameveti / nanu satyAdinA yadekatvAdhyayavasAyAdikaM nidarzitaM natra virodhacarceva nAsti, sattvenai tvaM nAma matvaprakArakabuddhiviSayatvam , jIvAjIvAtmakatvena dvitvaM jIvatvAjIvatvaprakArakavuddhiviSayatvam , evaM tritvAdikamapi, na tu malayArUpamekatvAdikaM sattvAdinakanvAdhyavasAyAdau bhAsata iti, tathA ca saGkhyArUpasyaikatvAdevirodho na buddhivizeSaviSayatvarUpasyetyeka tvAdyadhyavamAyA aviruddhadhamaviSayA eva, nayaviSayIbhUta medAmedAdikaM tu viruddhamiti tadadhyavasAyarUpasya nayasya vipratipattitva myAdevanyAzaGkata yAdetaditi / tacca vibhinnadharmaprakArakavuddhiviSayatvampamekatvAdika ca / anantadharmAtmake vasnuni ekadvivatritvAdInAM saMkhyArUpANAmeva sanAM vuddhivizeSeNAbhivyaktireva bhavati, ata evaMkatvaviSayakatayaikatvAdhyavasAyo dvitvaviSayakatayA dvitvAdhyavasAyaH, zvaM tritvAdiviSayakatvena tritvAdyadhyavasAyo'nubhUyate, anyathA sadAminA sarvamekamityavyavasAyaH sattvaprakArakajJAnaviSayatvavan sarvamityebaMrUpeNollikhitaH syAditi apekSAbhedenAviruddhAnAmekatvAdInAmadhya
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 pramodAvivRtisaMvalitaM maiSam-satAmevaikatvAdInAM vuddhivizeSeNAbhivyakteH, a. nyathA tadviSayatvAyogAdekatra pramIyamANatvena cAvirodhAt, tadvadeva bhedAdInAmavirodha iti bhAvanIyam / ekaikapakSoktadoSApattistu jAtyantaratvAbhyupagamAnnirasanIyA / dRSTA hi vaikalyaparihAreNa tatprayuktAyAH parasparAvasAyo yathA na vipratipattiviSayastathA bhedAbhedAdInAmapyapekSAmedena na virodha iti tadadhyavasAyarUpanayasyApi na vipratipattitvamiti samAdhatte-maivamiti / anyathA ekatvAdInAM sattvAbhAve / tadviSayatvAyogAd vuddhivizeSaviSayatvAsambhavAt / nanu viruddhatvAdeva na saGkhyArUpANAmekatvAdInAmekatrAvabhAsasambhava ityagatyA buddhivizeSaviSayatvAdirUpasyaivaikatvAderadhyavasAyo'GgIkaraNIya ityata Aha-ekatreti, yayo katra pramIyamANatvaM tayoreva virodhaH, yayozcaikatra pramIyamANatvaM tayorna virodha ityevaM virodhe'virodhe ca niyamo'bhyupeyaH, ekatvadvitvAdikazcaikatra nimittabhedena pramIyata eveti pramIyamANatvenAvirodhAt saGkhyArUpANAmevaikatvAdInAmuktAdhyavasAyo'bhyupeya iti tdviprtipttitvvnnyaaviprtiprttittvmpynggiikrnniiymityaashyH| nanu vastunI vizeSAtmatayA bhinnatayA'bhyupagame'bhedavAdidattadoSasya, sAmAnyAtmatayA'bhinnatayA'bhyupagame bhedavAdidattadopasya jAgarUkatvAd bhedAmedAdyanekAntAtmakaM vastveva na sambhavatIti kathaM vastvaMzabhedAdyadhyavasAyitayA nayasya lakSitatvasambhava ityAha-ekaketi / athavA ekatra pramIyamANatvena cAvirodhAd iti yaduktaM tatraivaM kazcidAzaGketa-'pratyeka yo bhaveda doSo dvayorbhAve kathaM na sH|" iti vacanAt pratyekapakSadoSasya medAbhedobhayapakSe'pi sadabhAvAd doSakalitasya bhedAbhedobhayasyaikatra yajjJAnaM tadviparyaya eva na prametyekatra pramIyamANatvAsiddhayA'virodhasyAsambhava ityata Aha-ekaiketi, ekaikapakSadoSasyaikAntobhayapakSe'pi sambhavAnnaikAntobhayAtmakatvaM kintu kathaJcidubhayAtmakatvena jAtyantaratvameva, tatra ca na pratyekapakSadoSaH / jAtyantare pratyekapakSadoSanivRttiM dRSTAntAvaSTambhena bhAvayati-dRSTeti, etena nAdRSTacarIya
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / nuvedhena jAlantaramApannasya guDa-zuSThIdravyasya kapha-pittadoSakArilAyA nivRttiH / neyaM jAlAntaranimittA, kintu miyo mAdhurya-kaTukalbotkarSa-hAniprayukteti cet , na-dvayokalpaneti darzitam , 'dRrayAityasya nivRttiH' itynenaanvyH| vaikalyeti, vaikalyaM zuNThADavye guDasaMyogAbhAvo guDe zuNThIsaMyogAbhAvazca, tatparihAro guDa-zuNThIdravyayoH saMyogastenetyarthaH, asya 'nivRttiH' itytraanvyH| tatprayuktAyA vaikalyaprayuktAyAH, asya 'kaphapittakAritAyAH' ityatrAnvayaH, usya zuNThIdravyasaMyogAbhAvaprayuktAyAH kaphakAritAyAH zuNThIdravyasya guDasaMyogAbhAvayuktAyAH pittakAritAyA ityarthaH / parasparAnubaMdhana, anyonyAtyantasaMyogena / jAtyantaramApanasya guDa-zuNThI. saMyoganippannavilakSaNacUrNaguTikAdravyasya, paSTIyaM saptamyartha, tena eva. mmatavyavizeSa kapha-pisakAritvAbhAva ityrthH| guDa-zuNThIdravyasya jAtyantaratvamasahamAnaH paraH zaGkate-neyamiti / iyaM kapha-pittakAritAnivRttiH, mAdhuyotkarSato guDe kaphakAritA, tatra zuNThIdravyasaMyoge mAdhurvotkarSahAneH kaphakAritAnivRttiH, evaM kalakatvotkarSataH zuNThIdravye pittakAritA, guDasaMyoge ca kaTukatvotkarSahAneH pittakAritAnivRttirittAvatopapattI guzuNThIdravyaM jAtyantaraM nAbhyupeyamiti ca, tadRSTAntenAnyatrApi jAtyantaratApanne pratyekapakSadopaparihArakalpanA bhadreti zaGkiturabhiprAyaH mAdhurya-kaTukatvayoH parasparavirodhitve satyeva kalukatvato mAdhurvotkarSahAnirmAdhuryataH kaTukatvotkarpahAnirbhavennAnyathA, paraspara virodhinokatarabalavattve sati ekatarasyotkarSa:hAbhiraeka thA, e ca kamukatvasya balavacce kaTakatvakArya pittamudritaM syAt , mAdhurthasya balavarakhe mAdhuryakAryamudriktakaphatvaM bhavet . tathA kanukatyena mAdhuryotkarSahAnAbapi mandamAdhuryasadbhAyAt ta kA sandakAmAvaH, evaM mAdhuyeNa kaTakasyotkarSahAnAvapi mandakaTukatvasya sadbhAdhena tatkArthasya mandazittasya bhAvaH syAdeva, na ca bhavati parasparanithAlekadravyatAmupagatasya mukhazuNThIdravyasya sandakaphakAritvaM mandapittakAritvamapi veti tad dravya jAtyantaramevAsthe. yamiti samAdhatte-neti / hoH mAdhurya-kadutvayoH / tanndatAyAmapi sAdhu
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM rekatarabalatatva evAnyApakarSasambhavAta , nanmandatAyAmapi mandapittAdidoSApattezca / etenetaretarapravezAdekataraguNaparityAgopi nirastaH, anyataradoSApatteranubhavabAdhAca / atha samuditaguDa-zuNTIdravyaM pratyekaguDa-zuNTIbhyAM vibhinnamekasvabhAvameva dravyAntaram , na tu mitho'bhivyApyAvasthitobhayasvabhAvaM jAtyantaramiti cet, na- tasyA dravyAntaratve vilakSaNamAdhurya-kaTukatvAnanurya-kaTukanvamandatAyAmapi / 'etena ityasya 'niramnaH' ityanenAnvayaH / itaretarapravezAda guDa-zuNThIdravyayoH parasparAnuvedhe guDaH zuNThIdravye pravizati, zuNThIdravyaM guDe pravizatItyevamanyonyapravezAn / ekataragaNa. parityAgaH - guDasya zuNThIdravye praveze guguNasya mAdhuryamya parityAgaH, zuNThIdravyasya guDe praveze zuNTIdravyaguNasya kaTakanvasya parityAgaH / 'etena' ityatidiSTameva nirAsahetumupadarzayani- anyanaradoSApattaritimAdhuryaguNaparityAge kaTukatvasya sadbhAvAt tatkAryasya pittodrekasya kaTakatvaguNaparityAge vA mAdhuryasya sadbhAvAt tankAryasya kapho. dekasya vA prasaGgAdityarthaH / anubhavabAyAcati-guGa-zuNThIdvye mAdhurya kaTukatvaM cAnubhUyete iti tAdRzAnubhavabAdhAdekataraguNaparityAgasyopagamAsambhava ityarthaH / nanu pratyekamizraNAjjAtamubhayasvabhAvaM jAtyantaramiti kimityupeyam ? dravyAntarameva tadekasvabhAvaminyevaM kiM na syAditi na tadRSTAntavalAda bhedAbhedomayasvabhAvasva jAtyantarasya kalpanA bhaddeti zaGkate atheti / samuditaguDa-zuNThIdravyasya dravyAntaratve pratyekagatayormAdhurya-kaTukatvayostadAnImapi mizraNaprayuktaM yad vilazraNatvaM tenAnubhavo na bhavet , nahi pratyekaguzuNThIdravyAbhyAM sarvathA bhinne taNDulAdidravye vilakSaNamAdhuyATukalyAnubhava iti samAdhaneneti / tasyA iti sthAne tasya iti pATo yuktaH, nasya- samuditaguDazuNThIdravyasya / kiJca, tad dravyAntaratvenAbhyupagamyamAnamekasvabhAvamanekasvabhAvaM vA ?, alye svabhAvamedAda bheda para syAnaikatvam,
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 12 bhavaprasaGgAt , ekasvabhAvatve doSadvayopazamAhetutvaprasaGgAn , ubhayajananaikasvabhAvasya cAnekatvagatvena sarvazaikatvAyogAda ekayA zattayobhayakAryajanane'tiprasAda vibhinnasvabhAvAnubhavAca / tasmAnmAdhurya-kaTukatvayoH para spraanuvedhnimittmevobhydossnivrtktvmityaadrnniiym| lAya tyAha-- ekamvabhAvatra iti-rakasvabhAvasyaikadoSazamahatutvameva syAda na pittakaphAtmakadoSadvayopazamahenutvamiti tdbhaavprmaadityrthH|naa kaphazamana-pittazamanobhayajanakatvalakSaNekasvabhAvatve'pi nadravyasya doSadvayopazamopapattiH syAdevetyata Aha-ubhayeti-kaphazamana-pittazamanobhayetyarthaH / anakatvagarbhaveti-uktasvabhAvo hi kAraNatvapAyacalitaH, kAraNatvaM ca kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvarUpa kAryaghaTitam , kArtha ca prakRte kaphazamanaM pittazamanaM vibhinnamiti tadbhadenoktasvabhAvo'pi bhinna eveti tasya sarvathaikatvAsambhavAdityarthaH / nanu kAraNatvamatiriktameva na kAryaghaTitam , kAryasyAnekatve'pi cAkacchedakaikyAt kAraNatvamekam , svAvacchedakabhede ca bhinnaM tad bhavatiH prakRte ca guDazuNThIdravyarUpaM yadekaM dravyAntaraM tasyobhayakAryAnu:layakayaiva zakanyoktakAryadvayaM prati janakatvamiti na svabhAvameTa ityata Aha-- ekayati-kAraNavailakSaNyaprayojyaM hi kAryavelakSaNyaM bhavati.. kAraNasyAvalakSaNye kAryeNA'pyavilakSaNenaiva bhavitavyam . gavaM ca yena zaktimatA kAraNena pittazamanaM jAyate tenaiva yadi kaphazamanaM tadA kaphazamanamagi pittazamanaM syAt pittazamanamapi kaphazamanaM syAdityevamatiprasaGgAdityarthaH / vibhinnasvabhAvAnubhavApha samuditaguzuNThIdravya vilakSaNamAdhuryasvabhAvo'pyanubhUyate vilakSaNAkaTukancasvabhAvo'pyanAbhUyata iti pratyekaguzuNThIdravyasvabhAvayoreva samuditAvasthAdaH vilakSaNatayA'nubhavAjAtyantaramevAstheyam / upasaMhagati-- tummAditivibhinna svabhAvAnubhavAdityarthaH / nanu pratyekaM yato yo doSo jAyane
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM nanu jAtyantaratve'pi pratyekadoSanivRttiriti naikAntaH, pRthak snigdhoSNayoH kapha-pittavikAritvakt samuditasnigdhoSNasyApi mASasya tathAtvAditi cet, na- mAthe snigdhoSNatvayorjAtyantarAtmakatvAbhAvAda,anyo'nyAnu. vedhena svabhAvAntarabhAvanibandhanasyaiva tattvAt , atra ca snigdhoSNatvayoguJjAphale raktatva-kRSNatvayoriva khaNDazo vyAptyA'vasthAnAt , jAtyantarAtmakasnigdhoSNatvazAlini ca dADime leSma-pittobhayadoSAkAritvamiSTa. meva, "snigdhoSNaM dADimaM ramyaM zleSma-pittAvirodhi ca" / iti vacanAditi smprdaayH|| tasya nivRttiH samuditatvena jAtyantarabhAvApannAd bhavatIti nAsti niyamaH, pratyekasvabhAvajanito yAdRzo doSastAdRzasya doSasya sanu ditasvabhAvato'pi jAyamAnatvAd , yathA pRthaksnigdhopakAryayoH kapha-pittayoH samuditasnigdhopNasvabhAvamApato bhAva iti jAtyantare'pi bhedAbhedAtmakatvena vastuni pratyekapakSoktadoSaH syAdeveti zaGkate-nanviti / naikAntaH, na niyamaH / tathatvAt kaphapittakAritvAt / yatra sampUrNavyAptyA'nyo'nyAnuvedhastatraiva svabhAvAntarabhAvanivandhana jAtyantaratvam , tatra ca pratyekadoSanivRttiH, mASe ca na sampUrNavyAptyA snigdhoSNatvayorbhAva iti na jAtyantaratvam , jAtyantaratyAbhAvAdeva ca tataH pratyekadoSakAryabhAvaH, jAtyantarAtmakAJca snigdhoSNasvabhAvAda dADimAnna bhavatyeva zleSmapittaprAdurbhAva iti pUryokto niya. mo'vAdhita eveti, samAdhatte-neti / tattvAt , jAtyantaratvAt / atra va mAghe tu / dADime jAtyantare zleSma-pittobhayadoSAkAritve prAcA saMvAdamAha-snigdhoSNamiti / bhavanu vA jAtyantare'pi kavit pratyeka kAryabhAvaH, tAvatA'pi vyAptyA tatrobhayasamAvezo bhavati yathA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| yadyapi jAsvantaratvaM na pratyekakAryAkAritvena niyataM bhedAbhedena bhedAbhedavyavahArAt , tathApi vibhinnadharmayorabhivyApya samAveza evoktanidarzanam , anyatroktaM - siMhanidarzanaM tu samAvezamAtra eva, tatra nRtva-siMhatvayoranyAnyabhAgAvacchedenaiva samAvezAt / na ca bhedA'bhedAjhADime snigdhoSNatvayorevaM bhedAbhedayorapyekatra vyAptyA samAvezaH, samAviSTayozca tayoH prAmANikatvamiti syAdvAdyabhyupagamasya nirdutaivetyAha- yadyapIti / kuto na nighatamityapekSAyAmAha-bhedAbhedeneti, bhedAbhedAtmakavastunetyarthaH, vastuno bhedAtmakatvena bhedavyavahAraH, amejhatmakatvenAbhedavyavahAraH, yata eva caikasmAd vastuno bhedavyavahAro'ledavyavahArazyopajAyate tata eva cobhayAtmakatvaM tasya vyavasthApyate, nathA ca pratyekaM bhedasya bhedavyavahRtilakSaNaM kArya tathA'bhedasyAbhedavyavahRtilakSaNaM kAryamubhayAtmano bhavatIti jAtyantaratve'pi pratyekakAryakAritvaM ta syAdvAdino'niSTam , tathAtve'pi ca pratyekapakSadoSo na bhavatyeyA, jAtyantare bhedapakSadoSasyAbhedAtmakatvenAbhedapakSadoSasya bhedAtmakatvena lmaahittvaaditybhisndhiH| uktanidarzanaM dADimAdinidarzanam / 'anyatroktam' ityuttareNa sambandhaH, tathA cAnyatroktaM nRsiMhanidarzana tvityevamanvayaH, grandhAntare nRsiMhadRSTAntenAnekAntAsakatvaM bhedAbhedAdInAmekatra samAvezopapAdanena vyavasthApitam , natra yadyapi nRsiMho narAt siMhAcca bhinna eva dravyAntarasvarUpaH, tathApi naratvaM siMhatvaM ca yathAvacchedakabhedenaikatra tatra vartate tathA bhedAbhedAdyAtmake vastuni bhedAbhedAdikasapItyetAvanmAtreNa nRsiMhasya dRssttaanttymityrthH| yathA ca bhedAbhedAderabhivyAptyaikatra samAvezo na tathA nRsiMhe naratva-siMhatvayorvibhAgAvacchedenaiva tayoH samAvezAdityAha-tatreti-nRsiMhe ityarthaH, taduktam "bhAge siMho naro bhAge yo'zo bhaagdvyaatmkH| tamamAnaM vibhAgena narasiMha pracakSate" // 2 // iti /
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM zrasamAveza eva, anubhavabAdhAt / na ca sAmAnyato'saAvezavyAptikalpanAdanubhavabhrAntatvam pratiyogyAdi 22 garbhatayA viziSyaiva bhedAbhedAcasamAvezavyAtikalpanAditi tu tattvam / dravya-paryAyayorvAstavo'bheda eva saMkhyAsaMjJA - lakSaNa -kAryabhedAt tu asvAbhAviko bheda ini tu na anubhavAdhAditi vastuno vizeSAtmanA'pyanubhavo bhavati sAmA syAtmanA'pi vizeSAtmanAnubhavAd medastatra padaM dadhAti, sAmAnyAtamanA'nubhavAdamedastatrAvatiSThate, yadi ca bhedAbhedoM tatra na syAtAM tayoranubhava eva tatra na bhavediti bhinnAbhinnatayA'nubhavAd bhedA medasvabhAvakaM vastvabhyupeyamityAzayaH / nanu bhedAbhedayorviruddhayoreka : samAveza eveti vyApterekatra tayoranubhavo bhrAnta eveti na zrAntAnubhavAta tayorekatra sthitiryuktetyAzaGkaya pratikSipati- -- veti / ghaTabhinna paDhe padAbhedasya sattvena bhedAbhedayoH sAmAnyato na virodhaH, nApi ghaTabheda ghaTAbhedayorapi saH, etadaTatvena taddhatvena bhinnayorapi taddha tadvayorghaTatvenAbhedasyApi bhAvAt evaM mUlAvacchedena kapisaMyogibhinnasya zAkhAvacchedena kapisaMyogyabhinnasyaikasyaiva vRkSasya bhAvAditi yadraSeNa yadavacchedena yadvino yaH sa tadrUpeNa tadavacchedena tadabhinno na bhavatIti viziSyaiva bhedAbhedayorasamAveAsya vAcyatvena tathA'samAvezavyApterbhedAbhedayorekatra samAveze'pi sambhavAditi naikatra bhedAbhedAdyanubhavasya bhrAntatvamityAha - pratiyAMgyA digarbhatayeti- AdipadAdavacchedakAdyupagrahaH / ye tvabhedasya vAstavatvaM bhedasyA pAramArthikatvaM dravya-paryAyayorabhyupagacchanti tanmatamupanyasya pratikSipati - dravya-yayoriti mRvyameva ghaTAdirUpeNa pariNatamiti ghaTazarAvAdilakSaNaparyAyo mRdravyameveti tayorvastuto'bheda eve tyarthaH / saGghayeti - mRdravyamekameva vyavahiyata iti tatraikatvasaGkhyA, ghaTazarAvAdayo dvi-tri-canurAdigaNanAvyavahAramanubhavantIti tatra dvitvAdayaH saGkhyA iti saGkhyAmedaH, mRvyasya mRditi saMjJA, ghaTaza
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / ramaNIyam , bhedasyAsvAbhAvikatve saMkhyAdInAM nirAlambanatvA''pAnAt / kathaM nokatraiva kadAcid 'guruH ityekarAvAdInAM ghazarAvAdyA vibhinnAH saMjJA iti saMjJAbhedaH mRttvajAtyAdimattvaM mRdo lakSaNam , kamyugrIvAdimatvaM ghaTasya lakSaNam . zarAvasya vilakSaNasaMsthAnavattvamityevaM lakSaNabhedaH, evaM mRdaH kAryamanyad, anyacca ghaTAdelAharaNAdikamiti kAryabhedaH, ityupadarzitadizA saMkhyA-saMjJA-lakSaNa-kAryabhedAt punadravya-paryAyayorasvAbhAvika auSadhiko bheda ityarthaH / yadi dravya-paryAyayo)do na vastutaH samasti tathA sati paryAyo dravyasvarUpasanniviSTa eveti mRdo yadA na dvitvAdisaGkhyAyogastadA ghaTAderapi tadatiriktasyAbhAvAnna dvitvAdisatyAyoga iti na saGkhyAbhedo vyavatiSTate, evaM vyabhinnasya paryAyasyAbhAvAt saMjJAmedo'pi kamya ? evaM dravya paryAyayorekye dravyAvRttilakSaNaM kathaM paryAyasya syAditi lakSaNabhedo'pi durupapAdaH, gAvaM yadeva mRt tadeva yadi ghaTAdi tadA mRdadravyakAbhinna kArya kathaM nAma vaTAderbhavediti saGkhyAdibhedAditi vanumazakyamityAhabhedasyati / nanu medAbhedAvubhAvapi yadi vAstavikAvevAvacchedakoM denaikatra tiSThatastarhi abhedanivandhanamekatvaM bhedanivandhanaM vahutvamapyekatra vAstavikameva vAcyam , tadarthamupAdAyakavacanaM bahuvacanaM ca, na tu bauddhaM bahutvamekanvaM vA, tathA caikatrAvacchedakabhedAnupalakSaNe pakatvasya vastubhUtasyAnubhavArUDhatve'pi bahutvasya vastubhUtasyAnubhavAnArohAt kathamekavacana-bahuvacanayorvastubhUtasvArthakayorekatrAtheM prayoga ityadhyAgayitpuruSavizeSAdikamuddizyA'yaM gururiti ime gurava iti kAdAcitkAyoga upapAdanIyo vastubhUtabhedAbhedAdyabhyupagantubhirityAzayena pRcchati-kathamiti / ekasyA api devadattAdyAtmaka guruvyakte vyasyodbhUtatvena vivakSaNe dravyAtmanaikatvamiti guru. gnyeikavacanama . tatra satAmapi paryAyANAmanudbhUtatayaiva vivakSaNAnna tatprayuktabahutvavodhakaM vahuvacanam , tasyA eva vyaktaH paryAyA NAmudbhUtatayA vivakSaNe sato'pi dravyasyAnudbhUtatayaiva vivakSaNe
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 pramodAvivRtisaMvalitaM vacanam , kadAcica 'guravaH' iti bahuvacanam? ucyate-dravyaparyAyayoryathAkramamutA'nudbhUtatvavivakSaNAcchAbdanyAyAnusaraNAt / yadA tUbhayorapyudbhUtatvaM vivakSyate, tadA bhavatu paryAyAtmanA bahutvamiti gurava iti bahuvacanam ! zAbdabodhe vivakSAvizeSalakSaNatAtparyajJAnasya kAraNatvena vivakSAvizeSApekSaNasya zAbdamaryAdAyAmAvazyakatvAdityAzayenottarayati-ucyata iti / yathAkramamiti-gurugataikabodhane dravyasyodbhUtatvavivakSaNAt paryAyasyAnubhUtatvavivakSaNAt , gurugatabahutvabodhane paryAyasyodbhUtatvavivakSaNAd drvysyaanudbhuuttvvivkssnnaadityrthH|| zAbdanyAyAnusaraNAditi-prakRtyarthagataikatvavivakSAyAmekatvayodhakamekavacanaM prakRtyarthagatavahutvavivakSAyAM bahutvavodhakaM bahuvacanamityarthavivakSAnusAreNa zabdaprayogo bhavatIti zAbdanyAyastadanusaraNAdityarthaH / yadi vivakSAnurodhyebaikavacana-bahuvacanAdikaM tadA devadattAtmakaguruvyaktadravyodbhUtatvavivakSAprayuktaikatvavivakSAyAH paryAyo dbhUtatvavivakSAprayuktabahutvavivakSAyAJca bhAve ekatvabodhanAyakavacanaM bahutvavodhanAya ca bahuvacanamapi prayoktavyamiti cet , ekasmAt padAdekadaikavibhaktiH, tadavaruddhe na dvitIyavibhaktisambhavaH, devadattarUpagurvAtmakArthastu devadattazabdenApyacyate tatsamAnAdhikaraNaguruzabdenApyucyata iti devadattapadottaraprayujyamAnaikavacanavibhaktyaikatvaM gurupadottaraprayujyamAnavahuvacanavibhaktyA bahutvamityevamekatva-bahutyo. bhayabodho vivakSAvaicitryanibandhano na syAdvAdinAmanuddhopya ityAzayenA''ha-yadA viti| ubhayoH, dravya paryAyayoH anantadharmAtmake vastuni dravyAtmanaikatvasya paryAyAtmanA bahutvasya sambhave ekatayA lokavyava. hriyamANe'pi ghaTAdau dravyodbhUtatvaprayuktaikatvavivakSavaikavacanaprayogasyeva paryAyodbhUtatvaprayuktabahutvavivakSayA bahuvacanaprayogo'pi syAt , evaM niyatabahuvacanAntA'gdArA''dipadAnAmapi prakRtyarthagataikatvavivakSayaikavacanAntaprayogApattiH syAt , tathaikamanuSyabyakte.
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 25 'devadatto guravaH' / nanvevaM paryAyanayodbhUtatvaprayuktavivakSayaikatrApi ghaMTe 'TA:' iti prayogApattiH, dravyanayodbhUtatvaprayuktaikatvavivakSayA ca 'Apo dArAH' ityAdAvapyekavacanApattiH, ubhayavivakSayA ca 'manuSyo gacchanti' ityAdiprayogApattiH / ekatvadharmitAvacchedaka kabahutvaprakArakapratyaye icchAyA hetutvespi 'ekatra dUdham' iti nyAyenaikatva hutvaaratier | etAdRzazabdAsAdhuttA Apattaya iti cet, tathApi sAdhutvabhrAntyA jAyamAnedRzarekatva bahutvayoktadizA sambhave devadatto gurava itivanmanuSyo gacchantIti prayogaH prasajyeteti vivakSayaikavacanAntAdiprayogopapAdanaM syAdvAdino bahulokavyavahAraviruddhazabdavyavahArApAdakaM syAdi tyAzaGkate - nanvevamiti / nanu manuSyo gacchantIti prayogApattirna sambhavati tatraikatvaviziSTe manuSye gamanAnukUlavartamAnakAlIna kRtimattva-bahutvayovadhasyaivAbhyupagamanIyatayA tatraikatvasya yahutvaviruddhasya dharmitAvacchedakatayA bhAnasyAvazyakatvena tajjJAnasya svavirodhidharmatAvacchedakasvaprakArajJAnarUpatayA''hAryatvena pratyakSasyaivAhAryasyecchAjanyatayA sambhavena zAbdabodhasyAhArya sthAnabhyupagamAdityata Ahaekatveti / ekatreti-ekatvaviziSTamanuSye gamanakartRtva-bahutvayorbhAnamityeva nAbhyupeyate yenAhArthatvAcchAbdabodhasyAhAryasthAnabhyupagamAnma grat gacchantIti prayogApattirna bhavet, kintu manuSyatvaviziSTe dharmiNi sivibhaktyarthasyaikatvasyAkhyAta bahuvacanArthasya vahutvasyaikatra jayamiti nyAyena bhAnamityevAbhyupeyate, tathAvidhasya zAbdabodhasyAnAhAryasya sambhavena tatphalakoktaprayogApateH sambhavAdityarthaH / atra prAJjalAnAM samAdhAnamupanyasya tiraskaroti - etAdRzeti-ghaTA ityAdItyarthaH / tathApi zabdAsAdhutve'pi / IdRzajJAneti-ghaTavyaktivizeSyakabahutvaprakArakajJAna-jalAdivizeSyakaikatvaprakArakajJAna-manuSyavizeSyakai
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM - - jJAnaprAmANyApattiriti cet, atra vadanti-nayavivakSAyAM yaddharmaprakAreNaikatva-bahutvaviSayatvam,tajanyazAbdabodhe'pi taddharmaprakAreNaiveti noktdossH| ghaTa eva rUpAdaya iti katvabahutvaprakArakajJAnetyarthaH / nanvevam' ityAdizaGkApratividhAnamupadarzayati-anna idannItyAdinA / atra uktA''zaGkAyAm / vadanti syAdvAda niSNAtA abhidadhati / nayavivakSAyAM dravyArthika-paryAyAthikanayAnuro. ghidravyodbhutatva-paryAyodabhUtatvaprayuktataddhaTAtmakanyaktigatataddhaTatvAvacchedyaikatva-tattadanekaparyAyAtmakatvAvacchedyabahutvavivakSAyAm / yaddharmaprakAreNaikatvabahu-baviSayatvaM taddhaTatvaprakAreNaikatvaviSayatvaM tatparyAyatvaprakAreNa bahutvaviSayatvam / tajanyazAbdabodhe'pi tathAvidhavivakSAjanyazAbdabodhe'pi / tadaryaprakAreNava takhaTatvaprakAreNaivaikatvaviSayatvaM tatparyAyatvaprakAreNaiva bahutvaviyayatvaM vA / iti evamabhyupagame sati / noktadoSaH, ekatra ghaTe ghaTA iti prayogApattiH, apa-dArA''dizabdAnAmekavacanAntaprayogApattiH, manuSyo gacchantIti prayogApattizca na bhavati / yathA coktadoSo na sambhavati tathA'gre vyaktIkariSyati, pUrva dravyArthikavivakSayA kIdRzaH prayogaH, kIdRzazca zAbdabodhaH, paryAyArthikavivakSayA kIdRzaH prayogaH kIdRzazca zAbdabodha ityeva tAvad darzayatighaTa eveti-yatra kutrApi vAkye ghaTazabdo yaH prayujyate sa dravyArthAdezAd ghaTAtmakadravye prayujyate, dravyanaye rUpAdayaH paryAyA ghaTa eva na tu tadbhinnA iti tadanurodhivivakSA'pi rUpAdiparyAyANAM ghaTAtmatAsurarIkRtyaiva pravartata iti tayA rUpAdInAM ghaTasvabhAva eva praviSTatvAd dravyAtmatayaiva ghaTasya zAbdabodhAt , paryAyArthAdezAd ghaTazabdastu rUpAdisamudAya evaM prayujyate rUpAdiparyAyANAmeva ghaTa: zabdAbhidheyatvAditi ghaTo rUpAdaya eveti paryAyArthavivakSayA ghaTasya rUpAdisvabhAva eva praviSTatvAd rUpAdisvabhAvatayaiva ghaTasya zAbdabodhAt , tathA va dravyAtmatayA ghaTavyaktibodhe tadrUpeNa ghaTasyaikatvAdekatvena tasya vodhaH, paryAyatayA tadvodhe ca paryAyarUpeNa vahutvAda
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| dravyAthikavivakSayA nathaiva zAbdabodhAt, baDho rUpAdaya eveti payArthadhivakSayA ca tathaiva zAbdabodhAt / yadA tu dravya-payAMba nayayorekasva-bahutvAbhyAM noddezo navA vidhA nam , kintu naduparAgeNa satvAdova pratipipAdayiSitam , nadA tAlyA "To'sti' rUpAdayaH santi' ityevaabhilaapH| yadA tU bhayagocarayodharma-dhAmabhAvena pratipipAdayiSA,tadA bahutvena baddhodha iti Tapaba ityatraivakAreNa ghaTasya prAdhAnyaM jJAyate baTo rUpamAdaya eva iTAvakAreNA rUpAdInAM prAdhAnyaM jJAyate, evaM ca ghaTasTA prAdhAnye tahataikatvameva vivakSitamekavacanenopasthApyata ityekatvabodha: spAdInAM prAdhAnya tagatabahutvameva vivakSita bahuvacanenopasthApyata iti bahutvavAdha ityAzayaH / ekatva bahutvAdInAM kadAcinna bhavatyapi bodha ityAvedayati-yada tvati / nodazaH-ekatvaM bahutvaM baha zyatAvacchedakIkRtya na kimapi dharmAntaraM vidhIyate / natra vidhAna dharmAntaramuddezyatAvacchedakIkRtya nadvizipTenaikatvasya bahutvasya vA vidhAnamA naduparAgaMgA tadaguNabhAvena, ekatvAdayo vastuni vidyante, ekavacanAdivibhaktivinikiNa kevalaprakRteraprayoktavyatvAnnArthI vodhyata iti vibhaktiprayogasyAvazyakatve sArthakatve sati nirarthakatvasyA'nyAyyatayA''pi tasyA bhAlata pava paraM na tatra nayatAtayamityAveAyatuM taduparAgeNa ityuktam / sattvAyeva' ityevakAreNaika svAdeH pratipAdayipitatvavyavacchedaH / nAbhyAM dravya-paryAyanayAbhyAma . dravyanayasyApi sattvametra ghaTe pratipipAdayiSitaM na rUpAdInAM tatrAntarbhAva, payAyanayasyApi sattvameva paryAye pratipipAdayipitaM na tu vyasya paryAyasvarUpa eva sannivezaH, ata eva caikatvavahutvayora vivakSA, athasvAbhAvyAt tu tadbhAnamityAzayaH / ubhayagocarayoH-dravya. pryaayny-vissyyorytt-ruupaadyoH| dhama-dharmibhAvana rUpAdedharmabhAvena ghaTasya dharmibhAvena. itthaM ca dravyAdhikavivakSayA ghaTa eva rUpAdaya iti, paryAyAkivivakSayA ghaTo rUpAdaya eveti, dravyArthikanayena dravye.
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pramodAvivRtisaMvalitaM ghaTasya rUpAdaya ityevaabhilaapH| avacchedakavinirlokenaikatra bahutvaM tvanuzAsanopagraheNaiva nayaH prakAzayatIti nai. kaghaTAdau 'ghaTAH' ityAdiprayogApantiH / sAdhutvanAntyA jAyamAnahAne ca viSayAvAdharUpaprAmANya sattve'pi svAvacchedakadharmAnabaMdhAraNena sva-paravyavasAyitvalakSaNaM na sattvasya paryAyArthikanayena paryAye satvasya vivakSayA tu ghaTo'sti, rUpAdayaH santIti, dharma-dharmibhAna vivakSayA ghaTalya rUpAdaya ityekmabhISTAH prayogA bhAvitAH / idAnIM yadarthamayaM vicAra upadarzitastamadhikRtyA''ha-avacchedaketi-eka ghaTamuddizya ghaTA iti prayogastadopapadyeta dravyAtmanaikasyApi paryAyAtmanA bahutvamiti kRtveti paryAyAtmatvaM yadvahutvAbacchedakaM tadamilApakasyApi tatprayogaghaTakatve, athavA "dArAH puMli ca bhUmanyeva" iti yathA'nuzAsanaM tathaikaghaTavAcakasyApi ghaTazabdasya bahuvacanAntatvAnuzAsanaM bhavet , avaccheda kavinirmoke'nuzAsanAbhAve caikatraikatvapratipAdakaikavacanaprayogasyaiva svarasataH prAptatvAd bahuvacanaprApakayuktyabhAvAnna ghaTA iti prayogApattiH, ag-dArAdizabdAnAM niyatavacanAnuzAsanavalAdekatve'pi bahuvacanasyaiva prAptenaikavacanApattiH, ekasmin manuSye paryAyArthato bahutvasya sadbhAve'pi tavacchedakAvayodhakavacanasaMnivezAbhAvAdanuzAsanAbhAzacca na manuSyo gacchantIti pryogH| nanu bhavatu ekatra ghaTe ghaTA iti prayogasyAsAdhutvaM paraM tatra paryAyArthikanayAdezAd bahutvasya bhAvena ghaTavizeSyakabahutvaprakArakajJAnasya viSayAvAdhataH prAmANyaM syAdityata Aha-sAdhutbhrAntyeti-patra prAmAjikAnAM sAdhutvAbhAvanizcayastadvAkyaM prAmANikairna prayujyate, prayujyamAnamapi vA vAkyamalAdhutvagrahaprayuktAnApsoktatvajJAnaviSayIkRtaM na svaviSayIbhUte'rthe yathArthajJAnamAdhAtumalam , yatra punaH sAdhutvajJAnaM tat pramAtmakamapramAtmakaM vA bhavatu tatsahakRtAd vAkyAcchAbdavodho jAyata eva, prakRte sAdhutvabhrAntyA tatsahakRtAd vAkyAjAyamAne zAne viSayA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ naya rahasyaprakaraNam / 29 prAmANyam / ghaTasya rUpAdaya ityekadaivaikavacana bahuvacanaprayogaH, ata eva zayarUpatve kathamekatarapratipatiriti parAstam / sannikarSa-viprakarSAdivazAd yathAkSayopazamaM pAdisamuditasvarUpa bAdhalakSaNaprAmANyasakhe'pi ghaMTe bahutvasya svalakSaNamavacchedakaM tasya ghaTA ityetAvanmAtraprayoge'navadhUtatvena tadvacchedya bahutvasyApyanavadhRtatvena svaparavyavasAyitvalakSaNaM prAmANyaM yat syAdvAda siddhAntitaM tat tatra na syAdevetyathaH / yatra ca vAkye ekatva bahutvAvacchedakapadaghaTitatvaM tatrAvacchedakalakSaNanimittabhedata ekadekatvavatvabodhasya tadvAkyataH sambhavena tadghaTakatayaikavacana bahuvacanaprayogo'pyupapadyata evetyAha- ghaTasyeti-atra ghaTAtmakadravyasambandhitayA rUpAdayaH paryAyAH pratIyante dravya-paryAyayozca kathaJcit tAdAtmyalakSaNAviSvagbhAva eva sambandho'vabhAsata iti dravyaparyAyobhayAtmakaM vastvetadvAkyena pratIyate tatra vastuni ghaTatvalakSaNAvacchedenaikatvapratipattaye ghaTasyetyekavacanaM rUpAdyanugataparyAyatvAvacchedena bahutvapratipattaye rUpAdaya iti bahuvacanamityekavastugatatayaika-bahutvayoH pratiniyatAvacchedakAvacchedena vodhakavAkyaghaTakatayaikavacana bahuvacana - prayoga upapanna ityarthaH / ata eva pratiniyatanimittAvacchedenaikatra dharmiNi viruddhAnekadharmapratipatterupapannatvAdeva, asya 'parAstam' ityanena samvandhaH zavarUpatve vastuno'nekadharmAtmikatvAccitrasvarUpatve / kathaM kena prakAreNa tAdRzaprakAramupadarzayitumazakyatvAnna kathaJcidityA kSepaH / ekatarapratipattiH pratiniyataikaikadharmeNa vastupratipatiH / svastranimittalakSaNapratiniyatAvacchedenaikadharmapratipattiH suzakyetyabhisa ata eveti nirdiSTameva hetunupadarzayati-sannikarSetiyadyapyanantadharmAtmake vastuni sarve'pi tatratyadharmAH kathaJcittAdAtmya: lakSaNasannikarSavanta eva tathApi yasya dharmasya yadeSTasAdhanatAvacchedakatayA pratisandhAnaM tadA tasya buddhisthatvAt sannikRSTatvam, yasya ca dharmasya sato'pyabhimatakArya nopayogastadA tasya buddhisthatvA ndhAnena ka
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM and dravya-paryAyapradhAna bhAvanApradhAnaguNabhUte'pi vastuni sattvaghaTatvAdipratipatteH, tadidamuktam-"arpitAnarpitasiddhaH" bhAvAd viprakRSTatetyevaM sannikarSa-viprakarSAdivazAdityarthaH, AdipadAna prakaraNAdeH parigrahaH / gavAkSayopazamaM dravyaparyAyAdhabhilaSitapratiniyatadharmaviSayakajJAnAvaraNIyakarmakSayopazamAnatikrameNa / dravya-pAyapradhAnabhAvana prAdhAnyena dravyaviSayakazAnAvaraNIyakarmakSayopazame sati dravyapradhAnabhAvena, prAdhAnyena paryAyaviSayakajJAnAvaraNIyakarmakSayopazame sati paryAyapradhAnabhAvena, asya 'satvaghaTatvAdipratipattaH' ityatrAnvayaH / apradhAnaguNabhUte'pi vastunIti-yatra ca dharmadvayamadhye ekasya guNabhAvastavAparasya prAdhAnyam, prAdhAnya-gauNayoranyonyApekSayA vyavasthiteH, vastuni tu sarve'pi dharmA vastusthityA samakakSA paveti na tatraikasya guNabhAvo'parasya pradhAnabhAva ityatastathAbhUtadharmAtmakavastvapyapradhAnaguNabhUtameveti tatretyarthaH / uktArtha tattvArthasammatiM darzayati-tadida. muktamiti / arpitAnarpitasiddheriti-etacca sUtraM vRttI vyAkhyAtam , yathA-"anekadharmA dharmI, tatra prayojanakzAt kadAcit kazciddharmoM vacanenAryate vivakSyate, sannapi ca kazcinna vivakSyate prayojanAbhAvAt , na punaH sa dharmI vivakSitadharmamAtra eva, ityataH satparyAyadhivakSAyAM sadutpAdAdi, sthityaMzavivakSAyAM nityam , asadapyutpAdAdyanityaM ca, sattvAsattvaviziSTagrahaNAt sarvadA vastunaH" ityAdi, anena vyAkhyAnenetthamarthAdhyavasitiH-yaddharmavivakSA sa dharmo'pitaH, tenArpitenA'narpitasyAvivakSitasya siddhiH, yasya dharmasya vivakSA tasya sAkSAdupAttatvAt sAkSAdeva nadragrahaNamiti tasya pradhAnabhAvena siddhiH, sa ca dharmo nAnarpitadharmavikalaH sambhavatIti anapitadharmaviziSTa evArpitadharma iti tatsiddhirguNabhAvenAnarpitamapi gRhNAtyevetyanekAntavastusiddhirityukasUtratAtparyam / etadgranthakRdviracitastrisUtryAlokaH sambhAvyate, paramidAnI sa nAsmAkaM dRSTapathamavatarati, tatra cAnekAntatattvavyavasthitirAveditAH tadavagataye
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| - - - lattvArtha0 a0 5 sU0 31] iti, adhikaM trilUbhyAloke / dvau mUlabhedau-dravyArthikaH pryaayaarthikshc| tanna dravyamAtragrAhI nayo dravyArthikaH', ayaM hi dravyameva tApicakamabhyupaiti, utpAda-vinAzau punaratAtviko, AvirbhAva-tirobhAvamAtratvAt / 'paryAyamAtragrAhI paryAyAdhika:', ayaM jijJAsUna pranyAha-adhika tribhUpAlAka iti / itthaM vyavasthin'nekAntatattve pramANavipaye tadaMzasya dravyasya paryAyasya vA grAhI jati naya iti vyavasthitam / taM vibhajate-sAvityAdinA-dravyAthikA jyocArthikabheTana nayo dvividha ityarthaH / salamenAvinyuktyA gama majabahAdayonayabhedAH sarve'pyanayorevAntavantIti darzitam / OM jyArthikaparyAyArthikayomadhye / dravyamAnAvagAhI nayA iti lakSaNama . damAthika iti lakSyama , yo nayo dravyaM gRlAti sa paryAyaM na gRlAtme ke lie 'dravyagrAhI' ityuktyApi sAmaJjasye mAnapada svarUpAvagataya gaTa nAtivyAptyAdivyavacchittaye, 'nayaH' ityupAdAnAdeva pramANa 'tiSyAmi nirAsAditi bodhyam / dravyamAtragrAhityameva dravyAdhikasyopapAdayati ayaM hIti-hi yataH, ayaM drvyaarthiknyH| dravyamaMca svayame, utpAdavyayadhrauvyAtmakaM vastu syAdvAdasiddhAntinama , natra ityAthikanayo prauvyameva vAstavikamabhyupatItyarthaH / yadyutpAdavinAza botannaye na nAttviko nahi ghaTAgrutpAdanAya mRddaNDacakracIvarAdisAmanaulampAdana ghaTAdivinAzAya ghaTAyupari mudrAdiniyAtanamakiJcitkAra vA syAdinyata Aha-AvirbhAvatirobhAvamAtra bAhiti-ghaTAdInAM mRda dravyAdyAtmanAM sarvadA sattvameva, na tu pUrvamabhRtvA bhavanamutpAda tannaye. kintu pUrya mRdAtmanA mata pava ghaTAdermuddaNDAdisAmagrIta AvirbhAvaH / sa pakAprotpAdaH, evaM muharapAtAdyanantaraM na sarvathA'bhAvalakSaNavinAzo vaTAdeH kintu tirobhAva pava, tatraiva ca vinAzakavyApArasApha yama, tiro-. bhAva eva ca vinAzaH, itthaM cotpAdakalAmagrIta AvinAvamAtrasya
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 pramodAvivRtisaMvalitaM [tpAda-vinAzaparyAyamAtrAbhyupagamapravaNaH, dravyaM tu sajAtIyakSaNaparamparAtiriktaM na manyate, tata eva pratyabhijJAdyutpatteH / na caivamitarAMzapratikSepitvAd durnayatvam, tatpratikSepasya prAdhAnyamAtra evopayogAt , etadviSayavistarastu nAtrAbhidhIyate andhAntaraprasaGgAt / vinAzasAmagrI tastirobhAvamAtrasya notpAdavinAzau vAstavikAbi tyrthH| paryAyamAtragrAhIti lakSaNaM paryAyArthika iti lakSyam , vastugrA. hiNaH pramANasya vastvaMzagrAhi tvamapIti tatrAtivyAptivAraNAya mAtrapadam , lakSaNabhAge 'nayaH' ityuktau ca tata eva ca pramANAtivyAptivAraNe mAtrapadaM svarUpoparaJjakajJApakameveti bodhyam / etanmayasya paryAyamAtragrAhitvaM bhAvayati-ayaM hIti-hi yataH, ayaM paryAyArthikaH / nanvasya dhrauvyalakSaNadravyAnabhyupagantRtdhe dhrauvyAvagAhipratIteH kathamu. papattirityata Aha-dravyaM viti-pratikSaNamanyadanyadeva vastu bhavati, sauvasAdRzyAJca pUrvApara kSaNayobhado nAvabhAsate, bhedAnavabhAsanAdeva sajAtIyakSaNaparamparaiva pUrvAparabhedenAnadhyavasitA sthiramiva pratIyate. 'taH saiva dhrauvyaM na tu tadvyatiriktaM dravyamekaM vastubhUtaM samastItyevaM paryAyArthikanayo manyate, sajAtIyakSaNaparamparAtiriktaM dravyaM na manyate ityetAvatA sajAtIyakSaNaparamparArUpaM dravyaM manyata ityAyAtameveti bodhym| tata ev-sjaatiiykssnnprmpraalkssnndrvyruupvissyaadev| pratyabhijJA dyutpatteH-so'yaM ghaTa ityAdipratyabhijJAdisambhavAt, AdipadAd bandha-mokSavyavasthAderupagrahaH / nanu dravyArthikanayo yAtpAda-vyayau tAttviko nAbhyupagacchati, paryAyArthikazca dhrauvyamitItarAMzapratikSepitvavizeSaNasyopAttasyAbhAvAnnayalakSaNAkrAntatvamapi na syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti-'dravyamAnatrAhI' ityasya prAdhAnyena dravyamAtragrAhItyarthaH, tathA ca dravyArthikanayaH prAdhAnyena dravyamevAbhimanyata ityataH prAdhAnyameva paryAye nAnyupaiti goNatayA tu
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / Adyasya catvAro bhedA:-"naigamaH, saGgrahaH, vyavahAraH, RjusUtrazca"iti jinbhdrgnnikssmaashrmnnprbhRtyH| Rju. sUtro yadi dravyaM nAbhyupeyAt tadA "ujjusuassa ege aNuvautta egaM davAvassayaM puhattaM NecchaI" tti sUtraM virudhyeta / ___ "RjusUtravarjAstraya eva dravyArthikabhedAH" iti tu vAdinaH siddhasenasya matam / atItA'nAgata-parakIyabhedaparyAyamapi svIkarotIti netarAMzapratikSepitvamasya / evaM paryAyArthike'pItyAha-tatpratikSepasyeti-itarAMzapratikSepasyetyarthaH / granthAntare etadviSayavicAro vistarataH, atrApi tathAvicAre granthAntarasyaiva prasaGgAnuprasaGgato nirmitiH kRtA bhavediti granthAntarasAdhye vistRtavicAre nAyAso vidhIyata ityAha-etadviSayavistarastviti / atra nayarahasyAbhidhe'smin grnthe| 'nAbhidhIyate' ityuktyApi nirvAhe 'atra' ityuktiH, nayarahasyamAtrAvedakasya saMkSiptazarIrasyAsya granthasya etadviSayavistaravicArasArthAvabhAsakasandarbhagarbhatve sUkSmazarIratvAbhAvato'pratijJAtagranthAntarataiva syAnna tu pratijJAtArthanirvAha ityAvedanAya / __Adyasya dravyArthikanayasya / naigamasaGgrahavyavahArA dravyArthikamedA ityanye'bhyupagacchanti, pUjyamate RjusUtrasyApi dravyArthikatvamiti vizeSastatra yuktimupadarzayati-RjusUtro yadIti / ujjusuassaiti"RjusUtrasya eko'nupayukta ekaM dravyAvazyakaM pRthaktvaM necchati" ityasmin sUtre ekadravyAvazyakasyAbhyupagamAd dravyArthikatvaM pRthaktvAnabhyupagamAnna paryAyArthikatvamiti spaSTaM pratIyate, taJca tasya dravyArthikatvAnabhyupagame paryAyArthikatvAbhyupagame ca viruddhayeteti sUtravirodhabhayAt puujymtmbhyupeymiti| siddhasenamate naigama-saGgrahavyavahArAstrayo dravyArthikasya bhedA ityAha-RjusUtravarjA iti / uktasUtravirodhaparihArAya vAdidivAkaramataM pariSkaroti-atIteti-tathA
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM pRthaktvaparityAgAda RjusUtreNa svakAryasAdhakatvena svakIyavartamAnavastuna evopagamAt, nA'sya tulyAMza dhruvAMzalakSaNadravyAbhyupagamaH, ata eva nAsyA'sadghaTitabhUta. bhAviparyAyakAraNatvarUpadravyatvAbhyupagamo'pi / uktasUtraM tvanuyogAMzamAdAya vartamAnAvazyakaparyAce dravyapadopacArAt samAdheyam , paryAyArthina mukhyadravyapadArthasyaiva coktasUtre 'pRthaktvaM necchati' ityasya na sAmAnyato bhedaM necchatItyarthoM yena paryAyArthikeSTabhedAnabhyupagamAt paryAyArthikatvamasya na bhavet , kintu atItAnAgataparakIyabhedalakSaNaM yat pRthaktvaM tadeva nAbhyupagacchati tanmate vartamAnakSaNamAtrasthAyi vastvityatItAnAgatayorabhAvAt tadAtmakabhedAbhAvaH, pareNa saha nAsti kazcit sambandha iti prkiiybhedaabhaavH| uktabhedAnabhyupagantrA tena kimabhyupeyata itypekssaayaamaah-svkaarysaadhktveneti| tiryaksAmAnyolatAsAmAnyalakSaNadravyAbhyupagantRtve satyeva dravyArthikatvam , taccAsya nAstItyAhanAsyeti / asya RjusUtrasya, evamagre'pi / ata eva tulyAMza dhruvAMzalakSaNadravyAbhyupagantRtvAbhAvAdeva / yo hi anubhUtarAjaparyAyo vartamAne rAjyamakurvANo'pi dravyato rAjetyucyate, yo'pi ca bhaviSyati rAjA so'pi bhAvirAjaparyAyakAraNatvAd dravyato rAjetyucyata iti bhUtaparyAyakAraNaM bhaviSyatparyAyakAraNaM ca dravyam , tAdRzakAraNatvalakSaNadravyatvamapi naiva RjusUtro'bhyupagacchatItyAha-nAsyeti-vartamAnakAle bhUto'pyasan bhAvyapyasan iti tAdRzaparyAyanirUpitakAraNatvarUpadravyatvamapi vartamAnakAlAnavacchinnatvAdasaditi na RjusuutraabhyupgmvissyH| tarhi uktasUtre dravyAvazyakamityukteH kA gatirityapekSAyAmAha-uktasUtraM viti / vartamAnAvazyakaparyAye dravyatvamaupacArikameva na vAstavikamiti tathAvidhadravyAbhyupagantRtve'pyasya na paryAyArthikatvahAnirityAha-paryAyArthikeneti-pratikSepAdityantamekA phakkikA /
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 35 ar pratikSepAda, adhruvadharmAdhArAMzadravyamapi nAsya viSayaH shbdnyessvtiprsnggaadityettprisskaarH| paryAyArthikasya trayo bhedA:-"zabdaH, samabhirUDhaH, eka. mbhUtazca" iti smprdaayH| "RjusUtrAdyAzcatvAraH" iti tu vAdI siddhsenH| tadevaM sptottrbhedaaH| zabdapadenaiva sAmprata-samabhirUDhavambhUtAtmakanayabhedatrayopasaGgrahAt paJcetyAdezAntaram / te ca pradeza-prasthaka-vasatidRSTAnta. yathAkramaM shuddhibhaajH| tathAhi-naigamanayastAvad dharmA'dhaadhruvati-anityA ye dharmAstadAdhArAMza eva dravyam , tadapi na RjusUtrasya viSayo yena tadviSayatvena dravyArthikatvamasya syAt , tadvipayatvamabhyupetya tasya dravyArthikatvAbhyupagame RjusUtraviSaya pava sUkSma-sUkSmatara-sUkSmatamaparyAyavizuddhimapekSya sAmprata-samabhirUdvaivambhUtAkhyAstrayo'pi zabdanayAH pravartanta iti teSvapi dravyArthikatvaM myAdityAha-zabdanayeSyiti / etatpariSkAraH siddhsenmtprisskaarH| sampradAya iti-jinabhadragaNikSamAzramaNaprabhRtInAM matamityarthaH / RjusUtra-zabda-samabhirUDhaivambhUtAzcatvAraH paryAyArthikA iti siddhasenamataminyAha-RjusUtrAdyA iti / dravyArthikaparyAyArthikayoravAntarabhedasamAkalane naigamalagrahavyavahArarjusUtrazabdasamabhiruvambhUtAH sapta nayA ityupasaMharati-nadevaM saTottarabhedA iti / kecana AcAryAH sAmprata-samabhirUDhaivambhUtanayAnAM zabdanayatvenaikIkRtya naigama-saGgraha-vyavahArarjusUtra-zabdanayA ityevaM paJca nayA ityupadizanti, tnmtmupdrshyti-shbdpdenaiveti| nainamAdipu nayeSu pUrvapUrvanayApekSayottarottaranayAnAM zuddhibhAktvamityAhane li-anantaropadarzitA dayA punrityrthH| tatra pradezadRSTAntena zuddhibhAvatvaM bhAvayati-tabAhIti / 'baiMgananayaH' ityasya 'Aha' ityanena smbndhH| skandharadena skatvAtmakapudalagrahaNam , paramAvAtmaka
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 pramodAvivRtisaMvalitaM rmA''kAza-jIva-skandhAnAMtaddezasya ceti SaNNAM pradezamAhA deza-pradezo nAtiricyete, "dAsena me [kharaH krIto, dAso mama kharo'pi me]" ityAdinyAyAd dezasya svIya. tvena tatpradezasyASi svIyatvAvyabhicArAt pazcAnAmeva pradeza iti snggrhH| vyavahArasvAha-pazcAnAMpradezastadA syAd yadi sAdhApudgalasya svayaM pradezarUpatayA taddeza-pradezayorabhAvAt , kAlastu paramaniruddhakasamayarUpa iti tasyApi na deza-pradezAviti bodhyam / taddezasya dharmA'dharmA''kAza-jIva-skandhadezasya / SaSNAM dharmA'dharmA''kAza-jIva skandhataddezAnAm , naigamanayaH SaNNAM prdeshmicchti| __ saGgrahastu dharmA'dharmA''kAza-jIva-skandhAnAM paJcAnAmeva pradezamicchati dharmadezasya dharmIyatvena dharmadezapradezasyApi dharmapradezatvAd , evamadharmadezapradezAderapyadharmAdipradezatvAdityAha-deza-pradezAviti-dharmAdito dharmAdidezo'tiriktastato dharmAdidezapradezo'tirikta ityevaM deza-pradezau vibhinnau na, kintu dharmAdidezAnAM dharmAdisambadhinAM pradezasya dharmAdipradezatvameva / etadeva dRSTAntAvaSTambhena bhAvayati-dAseneti / dezasya dharmAdInAM dezasya / svIyatvena dharmAdisambandhitvena / tatpradezasyApi dharmAdidezasambandhipradezasyApi / svIyatvAvyabhicArAd dharmAdisambandhitvaniyamAt / paJcAnAmeva dharmA'dharmA''kAzajIva-skandhAnAmeva, evakAreNa taddezasya vyavacchedaH ! tatra vyavahArAbhiprAyaM darzayati-vyavahArastvAheti-yasyaikasyAnekasambandhitvaM tasyaiva sAdhAraNasyAnekasambandhitayA vyapadezo vyavahArapathamavatarati, yathA-ekaM hiraNyaM bahumUlyaM paJcAnAM dhanamavibhaktaM tasya paJcasambandhitvavyapadezaH, pradezastu yo dharmasya tadanya evAdharmasya, tato'nya evAkAzasya, tasmAdanya eva ca jIvasya, tato vyatirikta eva ca skandhasyeti naikasmin pradeze dharmAdInAM sambandhitvamiti
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| raNaH syAt , yathA-"pazcAnAM goSThikAnAM hiraNyam" iti, prakRte tu pratyekavRttiH pradeza iti paJcavidhaH pradeza iti bhaNitavyam / nanvevaM ghaTapaTayo rUpamityapi na syAt , dvitvAzrayavRttitvabodhe tayorghaTarUpamityasyApyApatteH, dvipaJcAnAM pradeza iti vyapadezo na sambhavati, kintu dharmasya pradezaH, adharmasya pradezaH, AkAzasya pradezaH, jIvasya pradezaH, skandhasya pradeza ityevaM paJcavidhaH pradeza iti vaktavyamiti smuditaarthH| sAdhAraNaH paJcAnAM sambandhI ekprdeshH| syAd bhavet / goSTikAnAmekA goSTI sabhAmAlambya sthitAnAM janAnAmekadyUtAdivyavahArijAm / prakRte tu dharmAstikAyAdipradezavicAre tu / pratyekavRttiHekaikamAtrasambandhI / iti etasmAt kAraNAt / nanu ghaTe yad rUpaM tadeva na paTe iti rUpamapi naikaM sAdhAraNam , kintu pratyekavRttyeveti ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvasya pratyekaM rUpe'bhAvAd ghaTa-paTayo rUpamityapi vyapadezo vyavahAranaye na syAdityAzaGkatenanvevamiti / nanu ghaTa-paTobhayagataM yad dvitvaM tadAzrayanirUpitavRttitvameva rUpe tataH pratIyate, dvitvAzrayazca kevalo ghaTo'pi bhavati paTo'pi ca, tannirUpitavRttitvaM ghaTarUpe paTarUpe ca samastIti ghaTa-paTayo rUpamityasya nAnupapattirityata aah-dvitvaashryeti| tayoH ghaTa-paTayoH, ghaTa-paTayorghaTarUpamityasya ghaTa-paTagatadvitvAzrayanirUpitavRttitAvad ghaTarUpamityarthakatvena tAdRzadvitvAzrayaghaTanirUpitavRttitvasya ghaTarUpe'vAdhitatayA tadbodhasya prAmANyApatterityarthaH / yadi ca ghaTa-paTayorghaTarUpamityasya ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitvavad ghaTarUpamityevArthaH, tasya ca bAdhitatvena nAbhrAntasya tAdRzaprayogApattiriti vibhAvyate, tadA ghaTa-paTayo rUpamityasyApi ghaTa-paTobhayanirUpitavRttitAvad rUpamityarthakatvena kutrApi rUpe ubhayanirUpitavRttitvasyAbhAvAnnoktaprayogasyApi sambhava ityAha-dvivRttitvabodhe ceti /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 pramodAvivRtisaMvalitaM vRttitvabodhe ca prakRtaprayogasyApyanApatteriti cet, na syAdeva, etAdRzasthale samuditavRttitvabodha eva vyavahArasAmarthyAt, saGgrahAzrayaNAt tu sAmAnyata eva sAkAGka. tvAt syaadpi| RjusUtrastu brUte-paJcavidhaH pradeza ityukte pratisvaM pazvavidhatvAnvayAt pnycviNshtividhtvprsnggH| na ca sAmAnyatastadanvayAnna bAdha iti vAcyam , vizeSavinirmokeNa tdsiddheH| kiJca, kimatra paJcavidhatvam ? paJcaprakAratvaprakRtaprayogasyApi ghaTa-paTayo rUpamiti prayogasyApi / atreSTApattimeva samAdhAnatayA''ha- na syAdeveti-vyavahAranaye ghaTa-paTayo rUpamiti prayogo na bhvedevetyrthH| etAdRzasthale ghaTa-paTayo rUpamityAdiprayogasthale ca / samuditavRttitvabodha eva ekavyaktidharmikobhayAdyAtmakasamu. ditavRttitvabodha eva / tat kiM bhayAntare'pyuktaprayogo na bhavatyeva ? bhavati cet , kutra bhavatItyapekSAyAmAha-saGgrahAzrayaNAt tviti-saGgrahanaye rUpatvena sAmAnyena rUpamAtrasyaikIkaraNAd ghaTe yad rUpam , yacca paTe tadubhayamapi rUpatvena sAmAnyenaikamiti tad ghaTe paTe ca vartata iti saGgrahanayA''zrayaNAd ghaTa-paTayo rUpamiti prayogo bhavedapItyarthaH / vyavahAranaye paJcavidhaH pradeza iti vyapadeza upapAditastamasahamAnasya RjusUtrasya yad vaktavyaM tadAha-RjusUtrastu brUta iti / pratisvaM pratipradezavyakti / dharmAstikAyapradezaH paJcavidhaH, adharmAstikAyapradezaH paJcavidhaH, AkAzAstikAyapradezaH paJcavidhaH, jIvAstikAyapradezaH paJcavidhaH, skandhapradezaH paJcavidha ityevaM paJcaviMzatividhatvaprasaGga ityrthH| na ca ityasya 'vAcyam' itynenaanvyH| sAmAnyataH pradezatvena prdeshe| tadanvayAt paJcavidhatvAnvayAt / na bAdhaH na pradeze paJcavidhatvasya baadhH| vizeSavinirmokeNa dharmAstikAyapradezAdivyatirekeNa /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 39 miti cet , kaH prakAraH 1 saMkhyA vA vuddhivizeSaviSayatvaM vA, bhedo vA / nAdyaH-ananteSu pradezeSu paJcasaMkhyAvadhAraNAsiddhaH / na dvitIyaH-paJcaprakArabuddhiviSayatvasya pratyekamabhAvinaH paJcasvapyabhAvAt / na ca geheSu zatamazvA itivat pratyekaM pratyekadharmaprakArakavuddhiviSayatvaM tat sA tadasiddhaH prdeshsaamaanysyaasiddheH| pradeze paJcavidhatvamapi nirucya yojayitumazakyamityAha-kiJceti / atra pradeze / nAdya iti-paJcaprakAratvamityatra prakAraH saGkhyArUpo na sambhavatItyarthaH / dharmAstikAyAdiSu kasyacidasaGkhyAtaH pradezaH kasyacidanantaH pradeza iti sAmAnyataH pradezAnAmAnantyameva, tatra paJcasaGkhyakatvarUpasya paJcaprakAratvasyAvadhAraNAsambhavAdityAha-ananteSviti / paJcaprakAratvamityatra prakArapadena buddhivizeSaviSayatvabhimatamiti dvitIyapakSo'pi na yukta ityAhana dvitIya iti / yadyapi prakArasya vuddhivizeSaviSayatvarUpatve tatra pazcAnvaye paJcaprakAratvamiti paJcabuddhivizeSaviSayatvamiti syAnna tu paJcaprakArakavuddhivizeSaviSayatvam, tathApi buddhivizeSaviSayatvasya prakArarUpatAzrayaNasyAtraiva tAtparyamityavalambya 'paJcaprakArakavuddhiviSayatvasya' ityuktiH / pratyekam ekaikapradezavyaktau / abhaavinH-astH| paJcasvapyabhAvAditi-pratyekAvRttidharmasya samudAyAvRttitvamiti niyamamAzrityeyamuktiH / nanu yathaikasmin gehe eko'zvastadanyasmin dvitIyaH, evaM gehAntare'zvAntaramityevamazvazatagRhasambandhe bhavati geheSu zatamazvA iti pratItiH, na ca pratyekamazvasya bahugehasambandho navA'zva. zatasya pratyekagehasambandhaH, tathA pratyeka pradezasya pratyekadharmaprakArakabuddhiviSayatve paJcasu pradezeSu paJcaprakArakabuddhiviSayatvaM syAdi. tyAzaGkaya pratikSipati-na ceti 'pratyekadharmaprakArakavuddhiviSayatvaM tada' ityanantaraM 'na ca' ityasyAnvayaH, tadityanena paJcaprakArakabuddhiviSayatvasya praamrshH| niSedhe hetumAha-sAmAnyeti-paJcavidhaH pradeza ityatra
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 pramodAvivRtisaMvalitaM wmmmmmmmm mAnyavizrAme'nanvayAt , vizeSavizrAme ca bhajanAnAmAntaratvAt / na tRtIyaH-atiriktabhedAnirukteH / tato bhAjyaH pradezaH syAd dharmAstikAyasya, syaaddhrmaastikaaysyetyaadi| paJcavidhatvaM paJcaprakArakabuddhiviSayatvam , tacca pratyekaM pratyekadharmaprakArakavuddhiviSayatva pradeza iti yadi sAmAnyavizrAmaM tadA'nantapradezAstata upasthitAstatra pratyekaM paJcasu paJcadharmAntargata pratyekadharmaprakArakabuddhiviSayatvasyAnvayasambhave'pi, tato'vaziSTeSu pratyekamapi tasyAnvayAsambhavAt / yadi ca paJcaprakArakabuddhiviSayatvaM paJcAntargatatattaddharmaprakArakabuddhiviSayatvamiti na vivakSitam , kintu yatra pradeze yaddharmaprakArakavuddhiviSayatvasambhavastatra tadeva vivakSitamityevaM vizeSavizrAme'nvayasambhave'pi paJcaprakAratvaM SaTprakAratvaM saptaprakAratvamityAdi sarvamapi sambhavatIti sarvaprakAre pratyekadharmaprakArakavuddhiviSayatvasya svAsAdhAraNadharmamAdAya tattatpradeze sambhavAditi bhajanaivAtra padaM dadhAtItyAha-vizeSavizrAme ceti / bhajanAnAmAntaratvAditi-tattatpradeze tattadasAdhAraNadharmamupAdAya pratyekaM pratyekadharmaprakArakavuddhiviSayatvAnvayataH paJcaprakArakabuddhiviSayatvasya samarthane dharmapradeze dharmAstikAyapradezatvaprakArakabuddhiviSayatvamadharmapradeze'dharmAstikAyapradezatvaprakArakavuddhiviSayatvamityAdi digevAzritA, evaJca pradezo dharmAstikAyasya, pradezo'dharmAstikAyasyetyevaM dizaiva vyapadezaH prApnoti, tata eva pratyekadharmaprakArakabuddhiviSayatvaprApterityevaM bhajanaiva nAmAntareNAbhihitA syAt , sA ce daiva RjusUtrasyeti bhaavH| prakAro bheda iti paJcaprakAratvaM paJcabhedatvamiti tRtIyapakSo'pi na samIcIna ityAha- na tRtIya iti / bhedo nAma yadi kazcinnirvacanIyo bhavet tadA syAdapi paJcabhedatvaM pradezAnAm , tasyaiva nirvacanamazakyamityAha-atirikteti-tattatpradezAtirikta ityrthH| evaM cAtra yadRjusUtrasyAbhimataM tadupadarzayati-tato bhAjya iti / bhaja
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| zabdanayastu pratijAnIte-ayuktamuktametad RjusUtreNa, bhajanAyA vikalparUpatvenaikataramAdAya vinigantumazakyatvAt , dharmAstikAyapradezasthApi adharmAstikAyatvena bhajanIyatvaprasaGgAt / tadevamabhidheyam-dharma dharma iti vA pradezo dharmaH, adharme'dharma iti vA pradezo'dharmaH, AkAza AkAza iti vA pradeza AkAzaH, jIve jIva iti vA pradezo nojIvaH, skandhe skandha iti vA pradezo nonAprakAramAha-pradezaH syAd dharmAstikAyasyeti-'pradezaH' iti syAdadharmAstikAyasyenyAdAvanyanupaJjanIyaH, AdipadAt pradezaH syaadaakaashaastikaaysyetyaaderupgrhH| atrAthai zabdanayavaktavyamupadarzayati-zabdanayastviti / ayuktamitiRjusUtreNoktametadayuktamityanvayaH, etad bhajanIyatvam / ayuktatAmeva bhAvayati-bhajanAyA iti-pradezapradezimadbhAvasya kAlpanikatvena bhajanIyatve kalpanA vikalparUpecchAmAtraprabhaveti yaddharmAstikAyapradezanvena vikalpitaM tat tathAvikalpadazAyAM dharmAstikAyasya pradeza ityevaM vyapadezyaH, tadanyathAvikalpamAve na dharmAstikAyasya pradeza ityevaM vyapadezya ityataH syAda dharmAstikAyasya pradezaH, taddizA sthAdadharmAstikAyasya pradeza iti bhajanA RjusUtrasammatA, tathA ceyamicchAprabhavA vikalparUpA bhajanA, na vastuparatantreti pratiniyatameva kamapyupAdAya syAdityana niyAmakAbhAvAdyaM dharmAstikAyapradezaM parikalpya syAda dharmAstikAyastha pradeza iti bhajanA, tamupAdAyApi syAdadharmAstikAyasya pradeza ityapi prsjyetetyaashyenaah-viklpruuptveneti| zabdanayaH svAbhimataM darzayati-tadevanitidharmAdharmAkAzapradezAnAM dharmAdharmAkAzarUpatayA vyapadezaH, jIvapradezasya jIvarUpatvena na vyapadezaH, kintu nojIvatvena, skandhapradezasya na skandharUpatvena vyapadezaH, kintu noskandhatvenetyatra hetumupada
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 pramodAvivRtisaMvalitaM skandha iti / atra dharmA'dharmAstikAyAderaikyAt tatpradezasya dharmAstikAyAdirUpatA'natiprasakteti tthoktiH| jIva-skandhayostu pratisvamanantatvAt kathamadhikRtapradezasya sakalasantAnAtmakatvasambhava iti vivakSitapradeze sakalasantAnakadezavivakSitasantAnAtmakatvapratipAdanAya nojIvatva-noskandhatvoktiriti dhyeyam / __samabhirUDhastvAha-zabdenApi na sUkSmamIkSAzcakre "dharma pradezaH" ityAdivAkyAt "kuNDe badaram" ityAderiva bhedaprasaGgAt / kacidabhede saptamIprayoge'pyabhedaprakArakazayati-atreti / 'dharmAdharmAstikAyAdeH' ityatrAdipadAdAkAzAstikAyasya grahaNam / tatpradezasya dharmAdharmAstikAyAdipradezasya / tathoktiH-dharma iti adharma iti AkAza ityevaM ttttprdeshaanaamuktiH| pratisvamanantatvAd jIvAnAmapyanantatvAt , pudgalaskandhAnAmapyanantatvAt / 'katham' ityasya 'sambhavaH' ityanenAnvayAt kathaM sambhavaH ? na kathazcidityarthaH / adhikRtapradezasya vivakSitaikajIvapradezasya vivakSitaikaskandhapradezasya ca / sakalasantAnAtmakatvasambhavaH sakalajIvalakSaNasantA. nAtmakatvasya sakalaskandhalakSaNasantAnAtmakatvasya ca sambhavaH, jIvasya skandhasya ca pradezasantAnarUpatvAdeva tatpradezasambhava ityAzayena sntaanoktiH| vivakSitapradeze vivakSitaikajIvapradeze vivakSitaikaskandhapradeze c| sakaleti-sakalajIvasantAnasya sakalaskandhasantAnasya ca ekadezo yo vivakSitasaMtAno vivakSitaikajIvalakSaNasantAno vivakSitaikaskandhalakSaNasantAnazca tadAtmakatvapratipAdanAyetyarthaH, anyat spssttm| smbhiruuddhnyvktvymupdrshyti-smbhiruuddhstvaaheti| bhedaprasaGgAditiAdhArAdheyabhAvabodhanAyaiva saptamI prayujyate, AdhArAdheyabhAvazca bheda.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 43. bodhArtha karmadhArayasyaivAvazyAzrayaNIyatvAd dvitIyapakSa eva yukta iti| ___evambhUtastvAha-deza-pradezakalpanArahitamakhaNDameva vastu abhidhAnIyam , deza-pradezayorasattvAt , bhede sambandhAnupapattaH, abhede shoktynupptteH| na ca vindhyahimavadAdibhAvA'bhAvAvacchedakatayA''kAzAdidezasiddhiH, niyata ityabhisandhiH / kvaciditi-vanetilakA bAhmaNezrotriya ityAdau / dvitIyapakSaH-'dharma dharma iti vA' ityAdau dharma ityAdiyaH prthmaantpkssH| ____ evambhUtanayAbhiprAyamupadarzayati-evambhUtastvAheti / 'dezapradezayorasattvAd iti yaduktaM tadupapAdanAyAha-bheda iti-dharmAdInAM dezapradezau dharmAdibhibhinnau syAtAmabhinnau vA ? prakArAntarAbhAvAt : mede dharmasya dezo dharmasya pradeza iti paSTayarthaH sambandho na ghaTate. mede sambandhAbhyupagame bhinnatvAvizeSAdadharmAstikAyAdipradezatayA'bhyupagatapradezasyApi dharmasya pradeza iti vyavahArabhAjanatvaM syAdadharmAdipradezasyApi dharmasambandhitvasambhavAt / abhede deza-pradezayodharmAdibhiH smmbhede| sahovatyanupapatteH, dharmaH pradeza iti sahoktyanupapatteH, nahi bhavati ghaTo ghaTa iti / AkAze vindhyAdrirapi vartate himAlayo'pi, paraM tayorasAmAnAdhikaraNyaM loke pratIyate tanna syAditi yatpradezAvacchedena vindhyAdristatpradezAvacchedena na himAlayo yatpradezAvacchedena himAlayo na tatpradezAvacchedena vindhyAdrirityavazyamabhyupeyam , tathA ca viruddhayovindhya-tadabhAvayorhima-tada. bhAvayovindhyahimayozcaikatrAkAze sattvopapattaye'vacchedakatayA''kAzasya tathA dharmAdezca dezapradezasiddhiH, tatsambandhina eva tadvRttidharmAvacchedakatvamiti niyamena deza-pradezayorAkAzAdisambandhitvAbhAve tavRttivindhya-tadabhAvAdyavacchedakatvamapi na bhavediti tayoH samba. gdhasiddhirityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / niSedhe hetumAha-pareNeti
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM pareNa samaM sambandhasyaivAnupagamAt tAdAtmya-tadutpattyanyatarAnupapatteriti dik / prasthako magadhadezaprasiddho dhAnyamAnavizeSaH, tadartha vanagamana-dArucchedana-kSaNanokiraNa-lekhana-prasthakaparyAyAvirbhAveSu yathottarazuddhA naigamabhedAH, atizuddhanagamastvAkuTTitanAmAnaM prasthakamAha / vyavahAre'pyayameva pnthaaH| sarva hi svAtmapratiSThitameva, na tu parasmin vRttiH, AkAzAdinA samaM vindhyAdInAM sambandha eva nAbhyupeyate, vAstavasambandhastAdA. tmya-tadutpattyanyatarAtmaka eva, nahi AkAzAdinA samaM vindhyAdestAdAtmya kAryakAraNabhAvo veti sambandhAbhAvAdAkAzAdau vindhyAdirvatata eva neti na tavRttyavacchedakatayA''kAzAdidezasiddhirityarthaH / prasthakadRSTAntena naigamAdInAM pUrvapUrvApekSayottarottarasya zuddhibhAktvaM bhAvayati-prasthaka ityAdinA / tadartha prasthakArtham , prasthakahetukASThAnayanAtha vanaM gacchan puruSaH kiM karoSIti pRSTaH prasthakaM karomItyeva brUte, evaM kSaNanotkiraNAdikriyAkAle prasthakaparyAyAvirbhAvanakriyAkAle'pi ca tatra vanagamanAdikaM na prasthakaH, kintu paramparayA prasthakanimittam , pAramparye'pi ca viprakarSa-sannikarSataratamabhAvAcchuddhitAratamya naigamAbhiprAyavizeSANAm , vanagamanakAle'pi prasthakaM karomIti yadetad vyavaharaNaM tagamAbhiprAyata eveti bodhyam, vanagamanAdikaM na prasthako'thApi prasthakatvena tadyavaharaNamityupacAramizraNAd vanagamanAdiSu prasthakAbhiprAyANAmazuddhisamparkaH, dhAnyamAnavizeSarUpasya prasthakasya niSpattau satyAmayaM prasthaka iti vyapadezastvatizuddhanaigamAdityAha-atizuddhanagamastviti / AkuTTitanAmAnam AkuTTitamApAmaraprasiddhiM gataM prasthakaparyAyaniSpattyanantaraM nirNItaprAmANyakAnyaprasthakamitadhAnyAnyUnAdhikAvasthAnaparIkSaNataH prasthaka iti nAma yasya tmityrthH|
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ naya rahasyaprakaraNam / saGgrahastu vizuddhatvAt kAraNe kAryopacAraM kAryAskaraNakAle ca prasthakaM nAGgIkurute / na ca tadA ghaTAdyAtmakatvaprasaGgaH, tadarthakriyAM vinA tattvAyogAt / ghaTAdizabdArthakriyA tatrApyastyeveti cet, na- asAdhAraNatadartha 45 vyavahAre'pyuktadizaiva zuddhitAratamya bhAvane tyAha-vyavahAre'pIti / prasthake saMgrahavaktavyamupadarzayati-saGgrahasthiti- vanagamanAdikaM paramparayA prasthakakAraNam, tatra prasthakalakSaNakAryopacAraM kRtvA'zuddhe naigame'zuddhe vyavahAre ca prasthakavyapadezaH, saGgrahastu vizuddhatvAt kAraNe kAryopacAraM nAGgIkurute, dhAnyamApanalakSaNasvakAryAkaraNakAle ca niSpannamapi prasthakaM prasthakatvena rUpeNa nAGgIkurute, kintu dhAnyamApana vizeSalakSaNakriyAkaraNavelAyAmeva prasthakamaGgIkarotItyarthaH / nanu niSpannamapi prasthakasvarUpaM svakAryAkaraNakAle yadi na prasthakastadA prasthakAnyat tat ghaTAdisvarUpameva bhavediti ghaTAdyAtmakatvaM tatra prasajyata ityAzaGkaya pratikSipati na ceti / tadA kAryAkaraNAdikAle / yathA ca prasthako na svakArye dhAnyamApanalakSaNaM karotIti na prasthakastathA ghaTAdikArya jalAharaNAdyarthakiyAmapi na karotIti ghaTAdyAtmakatvasyApyabhAvAdityAha - tadarthakriyAM vineti - ghaTAdikArya jalAharaNAdyarthakriyAM vinetyarthaH / tattvAyogAd ghaTAdyAtmakatvAsambhavAt / nanu ghaTAderyathA jalAharaNAdikA'rthakriyA tathA ghaTAdizabdaprayogo'pi zabdaprayogazcecchoparacitaH prasthake'pi kepA Jcit syAditi ghaTAdyAtmakatvaM prasajyata evetyAzaGkate - ghaTAdizabdeti / tatrApi prasthake'pi / nahi daridre dhanAdhipo'yamiti saGketakaraNato dhanAdhipa zabdaprayogalakSaNArthakriyAkAritvato vAstavadhanAdhipAtmakatvaM sambhavati, kintu dhanasvAmina eva dhanasya dAnAdilakSaNArthakriyAkAritvato dhanAdhipatvamiti yadasAdhAraNArthakriyAkAritvaM yasya tasya tadAtmakatvamityeva niyama iti ghaTAderasAdhAraNArthakriyA jalAharaNAdirUSaiva tatkAritvasya prasthake'bhAvAnna tatra ghaTAdyAtmakatvaprasaGga iti
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM kriyAkAritvasyaiva tadAtmakatvaprayojakatvAt / tathApi prasthakakriyAvirahe nAyaM prasthako ghaTAyanAtmakatvAca nAprasthaka ityanubhayarUpaH syAt ? na syAt-pratiyogikoTau svasyApi pravezena yaavdghttaadynaatmktvaasiddheH| arthakriyAbhAvA'bhAvAbhyAM dravyabhedAbhyupagame RjusUtramatAsamAdhatte-neti / nanu. prasthakasya svAsAdhAraNakAryAkaraNakAle na prasthakatvaM ghaTAdyarthakriyAkAritvAbhAvena ghaTAdyanAtmakatvAnnAprasthakatvamiti prasthakAprasthakAnyatarasvabhAvavikalo'yaM syAt , sa cAbhyupagantumazakyaH parasparavirodhe ekaniSedhe'parasyAvazyambhAvAdityAzaGkate-tathApIti-asAdhAraNaghaTAdyarthakriyAkAritvAbhAvAd ghttaadyaatmktvaabhaave'piityrthH| yathA-ghaTAdikaH prasthakabhinnatvAdaprasthakastathA prasthakatvenAbhimato'pi prasthakAsAdhAraNArthakriyAkaraNAbhAvakAle prasthakabhinnatvAdaprasthaka iti aprasthakabhedapratiyogikoTau tasyApi praveza iti 'nAprasthakaH' ityeva nAGgIkriyata ityanubhayarUpatApAdanaM na sambhavatIti samAdhatte-na syAditi / anubhayarUpatApAdanaM na bhavedityarthaH pratiyogikoTau 'nAprasthakaH' ityasya pratiyogI aprasthakastatkoTau tatsvarUpe / svasyApi prasthakAsAdhAraNArthakriyAkaraNavirahakAle yaH prasthakaH prasthakabhinna iti nirNItastasyApi / prasiddhaghaTAdhanAtmakatve'pi aprasthakapadena prasthakAnAtmakA yAvanto ghaTAdyAtmakA abhimatAstanmadhye'syApi pravezena ghaTAdyanAtmakatvAsiddhaH-ghaTAyanAtmakatvAsambhavAt / nanu abhinnadravyAbhyupagantRtvaM saGgrahasvabhAvaH, prakRte prasthakadravyaM svArthakriyAkaraNakAle prasthakasvarUpaM svArthakriyAkaraNAbhAvakAle tato'nyadeva saMvRttamiti dravyabhedAbhyupagantRtvAduktasvabhAvapracyutena saGgrahatvaM kintu bhedalakSaNavizeSAbhyupagantRtvAdRjusUtranayatvameva syAdityuktAbhyupagamasya RjusUtramatAnupraveza iti zaGkate-arthakriyAbhAvAbhAvAbhyAmiti / atizuddhanaigamo'rthakriyAkaraNakAlInameva prasthakamAzrayati, taM cAyaM sAlAtIti prakRte tathAsvabhAvabhAve'pi nAnyatra
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / nupraveza iti cet, na naigamopagatasaGgrahaNAya kAcitkatathopagamena tadananupravezAt / itthaM ca vyakti bhedAt tadyaktigataM prasthakatvasAmAnyamapi nAstIti nAtra kazcid doSo vinA vyavahArabAdhamiti dik / 47 RjusUtrastu - niSpannasvarUpo'rthakriyA hetuH prasthakaH, tatparicchinnaM ca dhAnyamapi prasthaka ityAha, ubhayasamAjAdeva mAnopapatterekatarAbhAve paricchedAsambhavAt / kathaM dravyabhedAbhyupagamapravaNatA, RjusUtrasya tu naivambhAva iti na tanmatapraveza iti samAdhatte-neti / tadananupravezAd RjusUtramatAnanupravezAt / itthaM ca dhAnyamApavizepalakSaNArthakriyAphalopadhAyiprasthakadravyAt tAdRzaphalopadhAnazUnyaprasthakadravyasya bhinnatvavyavasthitau ca / tadvyaktigataM tAdRzaphalopahitaprasthakavyaktigatam / prasthakatvasAmAnyamapi yat prasthakatvasAmAnyaM tadapi / nAsti phalAnupahitaprasthakavyaktau nAsti / iti-ataH / atra evamabhyupagame / na kazcid doSo vinA vyavahArabAdhaM vyavahArabAdhaM vinA nAnyaH ko'pi doSaH, arthAd vyavahArabAdha eva balIyAnatra doSaH, vyavahiyate cArthakriyA'karaNakAle'pyayaM prasthaka iti tasyAprasthakatve syAdeva vyavahArabAdha ityarthaH / RjusUtra mantavyamupadizati - RjusUtrastviti - asya 'Aha' ityanena smbndhH| tatparicchinnaM dhAnyamAnavizeSakASThAdinirmitaprasthakaparicchinnam / ubhayasamAjAdeva mApakaprasthaka- mApyadhAnyobhayata eva / mAnopapatteHpatatparimitaM dhAnyamityAkArakaparicchedalakSaNamAnopapatteH / ekatarAbhAve paricchedakasya mApakasyAbhAve paricchedyasya mApyasya dhAnyasyAbhAve vA / nanu dhAnyaM mIyamAnatvAt karma, prasthakazca mAne sAdhakatamatvAt karaNam, karaNe prasthake dhAnyasya pravezAbhyupagame karmatayA tadvyapadezo na syAt karmatva- karaNatvayorvirodhAdityAzaGkate - kathaM tahIti
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 pramodAvivRtisaMvalitaM tahi prasthakena dhAnyaM mIyata iti ? karaNarUpAnupraviSTasya kriyArUpApravezAditi cet , satyam-vivakSAbhedAdubhayarUpAnupravezopapatteriti dik / / zabdasamabhirUDhaivambhUtAstu prasthakAdhikArajJagatAt prasthakakartRgatAd vA prasthakopayogAdatiriktaM prasthakaM na sahante, nizcayamAnAtmakaprasthakasya jaDavRttitvAyogAt, bAhyaprasthakasyApyanupalambhakAle'sattvenopayogAnatirekAzrayaNAd antato jJAnAdvaitanayAnupravezAdvA / na ca jJAnA. kathamityAkSepe, tatazca na kathaJcidityarthaH / tatra hetumAha-karaNeti / karaNatvavivakSayA karaNarUpAnupravezaH karmatvavivakSayA kriyAnupraveza ityevamabhyupagame ubhayarUpAnupravezasambhavAditi samAdhatte-satyamitisyAdeva bhavadAkSiptaM yadi vivakSAbhedo na bhveditynumodnaarthmett| prakRte tu vivakSAmedo'stItyAha-vivakSAbhedAditi / ubhyruupeti-krnnkriyobhyruupetyrthH| trayANAM zabdanayAnAMprasthakaviSaye samAnAbhiprAyANAM vaktavyamupadarzayati-zabda-samabhirUlaivambhUtAstviti-asya 'na sahante' ityanenAnvayaH / prasthaketi-prasthakena dhAnyaM mIyata iti prasthakasya dhAnyamAnanizcayanaM prayojanamiti yo jAnAti sa prasthakAdhikArazaH puruSastadgatAt tvRtteH| vA athavA / prasthakakartRgatAt prsthknirmaannkrtRpurussvRtteH| prasthakopayogAt prasthakajJAnAt / atiriktaM bhinna prasthakaM na sahante nAbhyupagacchanti / tathA caiteSAM mate prasthakopayoga eva prasthaka ityarthaH / kathaM na sahanta ityapekSAyAM tatra hetumAha-nizcayeti-prasthakaparimitametaddhAnyamityAkArakaM yanizcayamAnaM tadAtmakastadrUpo yaH prasthakastasya / javRttitvAyogAt jaDadharmatvAsambhavAt , atra 'jaDatvAyogAd' ityuktAvapi nirvAhe vRttipadAdhikamiti cintyam / yena dhAnyaM mIyate tadapi bAhya vastu prasthaka iti vyapadizyate, tatra jaDavRttitvaM
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| - - jJAnAtmakatvobhayanayaviSayasamAvezavirodhAt pratyekamanayatvamAzaGkanIyam, tAdAtmyenobhayarUpAsamAveze'pi samastyevetyata Aha-bAhyaprasthakasyApIti-vAmasya prasthakatvAbhAve bAhyaprasthakasyAprasiddhayA 'bAhyaprasthakasyA'pi' ityuktina ghaTata iti na vAcyam , eteSAM mate'satkhyAterupagamena tadAzrayaNena tathoktisambhavAt , yat tu-prasthakatvenAbhimatabAhyasthApIti tadartha iti, tannaupayogAnatirekAzrayaNe sarvasyApi jJAnarUpatayA bAhyasya kasyacidabhAvAdasatkhyAtimantarA tadarthasyApyaghaTamAnatvAditi bodhyam , yadyapi bAhyavastuvAdinA vAhaprasthakasyAnupalambhakAle'pi sattvaM svIkriyata eveti 'anupalambhakAle'sattvena' ityevAsiddhaM tathApi mAnAdhInA vastuvyavasthitiriti yad yadopalabhyate tadaiva tadasti tadajJAnakAle tatsattve mAnAbhAvAdityabhiprAyeNetthamuktiH / nanu bhavatu yad yadopalabhyate tadaiva tatsattvaM tadApi jJAnasamAnakAlInameva bAhya vastvastu na tu tadabhAva ityata Aha-upayogAnatirekAzrayaNAditi-yad yena sahaivopalabhyate tat tadrUpam , yathA vastunaH svarUpam , svopayogena sahaivopalabhyate vAhya vastvityupayogarUpaM tadityevamupagamAdityarthaH / nanvevaM na kevalaM vAhyaprasthakasyaivopayogarUpatvaM ghaTAdInAmapyupayogarUpatvaM prasajyate jJAnaviSayatAyA jJAnatAdAtmyaniyatatvAditi ced , astvevam , kA no hAniH ? eteSAM trayANAmapi nayAnAM jJAnAdvaitanayAnupravezasyAnumatatvAdityAha-antata iti / nanu 'anatirekAd jJAnAdvai. tAd' ityanuktvA 'anatirekAzrayaNAjjJAnAdvaitanayAnupravezAd' ityevamabhidhAnataH svayamajJAnAtmakatvamabhimataM bAhyasya, nayAntareNa ca jJAnAtmakatvamityubhayanayaviSayo'rthaH, tatsamAvezo naikasmin naye ghaTata iti jJAnAtmakatvaviSayakasya nayasyAjJAnAtmakatvaviSayakasya nayasya pratyekaM jJAnAtmakatvA'jJAnAtmakatvobhayaviSayakatvAbhAvAdanayatvamAsaktamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'AzaGkanIyam' ityanenAnvayaH / yena nayena bAhyasya jJAnAtmakatvamupadarzyate tena nayena
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM viSayatva-tAdAtmyAbhyAM tadubhayasamAvezAt / viSayatvamapi kathazcittAdAtmyamiti tu nayAntarAkUtam , yadAzrayaNena 'arthA-'bhidhAna-pratyayAnAM tulyArthatvam uktamiti dik / viSaye jJAnasya tAdAtmyameva saMsarga iti sa viSayo jJAnAtmeti jJAnAtmatvaM tatra ghaTata iti tagrAhiNo nayasya nayatvamupapadyate, yena ca mayena bAhyasyAjJAnAtmakatvamupadarzyate tena ca nayena viSaye jJAnasya viSayatvameva saMsarga iti sa viSayo'jJAnAtmaka ityajJAnAtmakatvaM tatra ghaTata iti tagrAhiNo nayasya nayatvamupapadyata ityamedenaivobhayarUpasamAvezasyAbhAve'pi viSayatva-tAdAtmyAbhyAmubhayarUpasamAvezaH syAdevetyAha-tAdAtmyeneti-abhedenetyarthaH / jJAnAtmakasyA'jJAnAtmakAbhedAbhAvenAbhedenobhayarUpasamAvezAbhAve'pItyAha-ubhayeti / tadubhayasamAvezAd jJAnAtmakatvA'jJAnAtmakatvobhayasamAvezAt / nanu viSayatvenApi jJAnAtmakatvameva nA'jJAnAtmakatvaM viSayatvasya tAdAtmyarUpatvAditi kathaM viSayatva-tAdAtmyAbhyAmubhayarUpasamAveza ityata AhaviSayatvamapIti-tathA ca yannayena viSayatvasya kathaJcit tAdAtmyarUpatA tannayena viSayatvasyA'jJAnAtmakatvanimittatvaM naanaabhipretmityaashyH| athavA yannayena viSayatvaM kathaJcit tAdAtmyaM tannayenaikenaiva viSayatvalakSaNanimittana jJAnAtmakatvA'jJAnAtmakatvobhayasamAveza ityAhaviSayatvamapIti / kathaJcittAdAtmyaM jJAnena saha viSayasya kathaJcittAdAtmyam , kathaJcittAdAtmyaJca bhedasahiSNvabheda iti jJAnAtmakatvA'jJAnAtmakatvobhayasamAveza ityaashyH| yadAzrayaNena nayAntarAbhipretakathaJcittAdAtmyalakSaNaviSayatvAzrayaNena, 'uktam' ityanenAnvayaH / tulyArthatvam ekazabdavAcyatvena tulyArthatvam , taca tadA bhaved yAdRzaM vAcyatvamekatra tAdRzameva triSu, tacca viSayatvasya kathaJcittAdAtmyarUpatve satyupapadyate, yataH zabdajanyabodhaviSayatvAdarthasya zabdavAcyatvam , tatra viSayatvaM tAdAtmyarUpam , evaM tena tajjJAnamapyabhidhIyata iti jJAna
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / vasatirAdhAratA, sA ca yathottarazuddhAnAM naigamabhedAnAM loke tiryagloke jambUdvIpe bharatakSetre tadakSiNArdhe pATaliputre devadattagRhe tanmadhyagRhe cAvaseyA / atizuddha naigamastu vasan vasatItyAha / nanvAdhAratAssdhArasvarUpA tatsaMyogasvarUpA vA, ubhayathApi gRhakoNa iva loke'pyeka kSetratayA tadavizeSAt kiM vizuddhitAratamyam ? nAtra prasthaka 51 syApi zabdajanyavodhaviSayatvam, tatra jJAnaM zabdajanyameveti svasyaiva svaviSayatvamiti tadapi tAdAtmyameva, zabdo'pi svenAbhidhIyate, svasya svatAdAtmyamapyasti svajanyabodhaviSayatvamapyasti tadviSayatvamapi tAdAtmyamevetyevaM tulyArthatvamiti vodhyam / vasatinidarzanena naigamAdInAM bhAvayati - vasatirAvArateti / sA ca AdhAratA punaH asyA loke'vaseyA tiryagloke'vaseyetyevamanvayaH / naddakSiNArdhe bharatakSetradakSiNArdhe / tanmadhyagRhe devadattagRhamadhyagRhe / devadatto vasatItyukte bhavati jijJAsA kutra vasatIti, tatra naigamAbhiprAyavizepAzrayaNena loke devadatto valatIti vipulAdhArasamAzrayaNenottaravRttiH, krameNottarottarA''dhAra saMkoca samAzrayaNena tiryagloke devadatto vasatItyuttarapravRttiH, atizuddhanaigamastUpacArAmizrito devada tasya vidyamAnanivAsAnubhavalamaya eva tadAdhAratAmabhyupaitItyAhaanizuddhanaigamastviti / loke valati tiryagloke vasatItyAdau vizuddhitAratamyanimittaM vizeSamapazyan paraH zaGkate nanviti / tatsaMyogasvarUpA AdhAreNa sahAssdheyasya yaH saMyogastatsvarUpA / ubhayathApi AdhAratAyA AdhArarUpatve tatsaMyogarUpatve'pi ca / atisaMkucitAdhAropadarzanArthe gRhakoNa iti, tena saMkucitA'nyAdhArasyApyupalakSaNam | ativipulAdhAropadarzanArthe loka iti, tena vipulAdhArAntarasyopalakSaNam / tadavizeSAd AdhAratvAvizeSAt / yathA ca vanagamanAdau paraspa yA prasthakakAraNe kAryaprasthakopacArAd gauNatAsampratyayaH, niSpanna "
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM nyAyavad gauNamukhyaviSayakRtovizeSo'stIti cet,satyamdevadattasaMyogaparyAyapariNatagRhakoNakSetrasyAkhaNDakSetrAd dharmabhedAvezena pRthakkRtasya yathAkramaM guru-gurutaraviSaye bhedopacAreNa vizuddhacapakarSasambhavAt , anyathA loke prasthake copacArA'nAzrayaNAnmukhyatAsampratyayastatkRtaM vizuddhitAratamyaM na tathA prakRte gauNa-mukhyanimittaM samastItyAha-nahIti-asya 'vizeSo'sti' itynenaanvyH| atra AdhAratAyAm / samAdhatte-satyamiti-sthUladRSTau vizeSA'nAkalanAd bhavadAzaGkitaM syAdeva yuktam , kintu sUkSmekSikAyAM vizeSo'vabhAsata eva, tatazca vizuddhitAratamyaM svIkaraNIyamevetyAzayenAha-devadatteti-devadattasya gRhakoNakSetreNa yaH saMyogaH sa na parAbhimato guNaH kintu paryAya eva, tadrUpeNa pariNataM yada gRhakoNakSetraM tasya / kathambhUtasya tasyetyapekSAyAmAha-akhaNDakSetrAd lokasvarUpAt / pRthavakRtasya pRthaktvalakSaNabhedaM prAptasya / viruddhadharmAdhyAsAd bhedo bhavatIti niyamenAkhaNDalokalakSaNakSetrAd bahvAkAzapradezavyApinastadapekSayA'lpAkAzapradezavyApitvalakSaNadharmabhedena pRthakaraNamasyeti pRthakkaraNanimittamAha-dharmabhedAvezeneti-dharmadharmiNoramedAd dharmabhede dharmibheda iti dharmabhedAvezo'pi viruddhadharmAdhyAsa eveti bodhyam / yathAkramamiti-'loke tiryagloke' ityAdinA yaH krama upadarzitastatra yo'ntimastatpUrvapUrvasamAzrayaNena yaH kramastamanatikamyetyarthaH / guru-gurutaraviSaya iti-viSayapadena dezo vivakSitaH, tathA ca gRhakoNApekSayA gRhamadhyagRhaM gurudezastadapekSayA devadattagRhaM gurudezastadapekSayA pATaliputro gurudeza ityevaM krameNa guru-gurutaraviSaya ityrthH| bhedopacAreNeti-gRhakoNabhedo madhyagRhe tabhedo devadattagRhe tabhedaH pATaliputre ityevaM bhedopacAreNetyarthaH / vizuddhayapakarSasambhavAditigRha koNe devadattasya saMyogaparyAyalakSaNAdhAratArUpA vasatinirupacaritA samastIti tatra yA vizuddhistadapekSayA madhyagRhavasatyAdAvapakRSTA setyevaM vizuddhayapakarSasambhavAdityarthaH / anyathA upacArA'nA
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 53 vasAmItyanvayasyaivAnupapattiH, nahi kRtsne loke devadattavasatirasti, na ca vinopacAraM kRtsnalokarUDhAllokapadAt taddezopasthitirasti / hanta, evaM vRkSe kapisaMyoga ityatrApyupacAraH syAditi cet, kaH kimAha, syAdeva / kAsnyavinirmokeNAnvayopapattau kimupacAreNeti cet, dezAgrahe tadvinirmoka eva katham 1 padazaktyanupagrahAditizrayaNe / kathamanupapattirityapekSAyAmAha-nahIti-hi yataH, kRtsne loke devadattavasatirnAstItyanvayaH / etAvatopacArAdhayaNasyAvazyakatvaM na spaSTaM pratIyata ityata Aha-na ceti-asya 'asti' ityanenAnvayaH, kRtsnaloke devadattavasatyabhAve loke vasAmItyanvayopapattistadaiva syAd yadi lokapadaM lokaikadeze gRhakoNe lAkSaNikamabhyupagamyeta, lakSaNA copacAra evetyaashyH| nanu vRkSa'pi sampUrNa kapisaMyogo na vartate kintu vRkSakadeze zAkhAyAmeva kapisaMyoga iti vRkSapadasya vRkSaikadeze zAkhAyAM lakSaNArUpopacArAzrayaNa eva vRkSe kapisaMyoga ityasyopapattirityupacArastatrApi syAdityAzaGkate-hanta, evamiti / tatrApyupacAra iSTa eveti samAdhatte-kaH kimAheti-vRkSe kapisaMyoga ityatra nopacAra iti nAhaM kathayAmi yena mAM pratIdamApAdanamaniSTatayA bhavatA kriyeta / tathA ceSTApAdanamevedamityAha-syAdeveti-vRkSe kapisaMyoga ityatropacAraH syAdevetyarthaH / syAdevam' iti pAThAdare tu kaH kimAha ityatrayottarasamAptiH, 'syAdevam' iti tvatanapraznaghaTakameva, tatra evaM syAt 'kAtyaH' ityAdinA yadAzaGkayate tat syAdityarthaH / kAtsnyeti -vRkSa kapisaMyoga ityatra kAtnyaM vRkSavizeSaNatayA nopAttamasti yena kRtsnadRkSa kapisaMyogAbhAvAdanvayAnupapattiH syAdityanvayAnupapattyabhAvAdupacArAzrayaNaM tatra na kartavyameveti prsstturbhipraayH| vRkSapadasya vRkSaikadeze upacAre satyeva kAtyavinirmoko nAnyatheti 'kAya vinirmokeNa' ityuktyaivopacAra Agata ityAzayena samAdhAtA pRcchati-deza graha iti-vRkSapadena vRkSadezazAkhAdyanupasthitAvityarthaH /
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM cet, na-skandhaparasya vRkSapadasyaikatvapariNatirUpaskandhapadArtha vopagrahAt, bhedavinilaThita eva vRkSapadArtha AzrIyata iti cet, na-anubhavabAdhena tathAzrayaNAyogAditi dik / tadvinirmokaH kAtyavinirmokaH, padazaktirnAdriyate yena padazaktyA dezasamuditirUpapadArthopasthititastatsamuditirUpavRkSapadArthe kapisaMyogA'nvayAnupapattyaikadeze tadanvayArthamupacAraH syAt, kintu vRkSAtmakapadArthopagrahata eva tatrAnvayabodha upeyata ityetAvataiva kAya'vinirmoka Agata ityAzaGkate-padazaktyanupagrahAditi-tadvinirmoka itynuvrtte| nahi padazaktimantareNaiva tatra vRkSapadArtho'kasmAdApatito yena padArthopagrahata evAnvayabodhopapattirbhavet , padArthopagrahe'pi vRkSapadasyaivArthatvAt padArtha iti syAt , skandhaparasya vRkSapadasya tu ekatvapariNatirUpaskandha eva padArthastadupagrahe padazaktyupagrahaH syAdeva, tathA ca padazaktyanupagrahe'nvayabodhalakSaNaH zAbdabodho na bhavedeva, tathA ca yA padazaktiH kRtsne vRkSasvarUpe tAM parityajya yaikadeze tacchaktirevAnvayabodhAnukUlatayA prakRte AzrayaNIyA, kRtsnazaktiparityAga eva ca kAtyavinirmokaH, ekadezazaktireva copacAra ityAgato'si mArge ityAzayena samAdhatte-neti / skandhaparasya skandhazaktasya / ekatvena pariNataH skandho na vRkSapadArthaH, yena skandhasya dezasamaSTirUpatayA bhedo'pi tatra pravizet , sarvadezeSu ca kapisaMyogAbhAvenAnvayAnupapattyA dezavizeSAzrayaNamapi kartavyaM syAdiyupacAraH syAt , kintu bhedavinirmuktAkhaNDavRkSasvarUpa eva vRkSapadArthaH, tatraiva ca kapisaMyogAnvaya iti nopacArAzrayaNamityAzaGkate-bhedaviniluThiteti / na khalu zAkhA-mUlAdyavayavabhedavinirmukto'khaNDavRkSAvayavirUpapadArtho'nubhUyate, avayavasamudAyasamanvitasyaivAvayavino'nubhavAdityakhaNDavRkSapadArthAzrayaNaM manorathamAtramiti samAdhatte neti / tathAzrayaNAyogAd medaviniTuMThitavRkSapadArthAzrayaNAsambhavAt /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 55 prayoge 'ka' ityAdyAkAGkSAbAhulyAbAhulyakRtaM vizuvizuddhivaicitryam, ata eva vasan vasatIti prayogasya vyuparatAkAGkSatvAt sarvavizuddha naigamabhedatvamityapi vadanti / vyavahAre'pyayamevAnusaraNIyaH panthAH / nanvatra kathaM vasan vasatIti bhedaH? pATaliputrAdanyatra gatasyApi pAda prakArAntareNa tatra vizuddhitAratamyopapAdakaM matAntaramupadarzayatiprayoga iti loke basatItyuktau loke kva vasatItyAkAGkSA, tannivRtyartha tiryagloke vasatIti prayoktavyam evamapi tiryagloke kva vasatItyAkAGkSA jAyata eva tannivRttyartha jambUdvIpe vasatIti prayoktavyam, evamagre'pi tathA ca prathamato loke vasatItyuktau nirAkAGkSayodhaM yAvad yAvatya uttarottarakrameNa ketyAdyAkAGkSAH, tataH krameNa tiryagloke vasatItyAdiprayoge'lpIyasya eva tA iti yadapekSayA ketyAdyAkAGkAbAhulyaM yatra tatra tadapekSayA'vizuddhiH, yadapekSayA ketyAdyAkAGkSAssvAhulyamarthAnnyUnasaGkhyakakketyAdyAkAGkSA yatra tatra tadapekSayA vizuddhirityevaM vizuddhayavizuddhivaicitryaM vodhyam / ata eva vizuddhayavizuddhivaicitryasya ketyAdyAkAGgA bAhulyA'vAhulyakRtatvAdeva / vasati nidarzanena naigamanaye yathA vizuddhayAdikaM bhAvitaM vyava hAre'pi tathaivetyAha-vyavahAre'pIti / atizuddha naigame yathA vasan vasatIti prakAraH, tathA sa prakAro vyavahAre na sambhavatIti 'vyavahAre'pyayameva' ityAdyuktirna saMgateti zaGkate - nanvatreti - atra 'na cAtra' iti pATho'zuddha eveti vodhyam / atra vyavahAranaye / kathamityAkSepe - vasan vasatIti bhedo vyavahAranaye na sambhavatItyarthaH / vyavahAranayena hi yathaiva loke vyavahiyate tathaivopeyate vartamAnakAle tatrAvasato'pi pUrvakA - lInAdheyatvamupAdAya vasatIti vyavahArasya darzanena tatra vartamAnakAlInavasatyabhAvAdityAha - pATaliputrAditi / bhavatu pATaliputra bhinna ,
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM liputravAsitvenaiva vyavahArAditi cet , satyam-tatra bahukAlapratibaddhatadgatagRhakuTumbasvAmitvAdyarthe vAsitvapadopacAreNa tathAprayogAt / vastuto vasanneva vasatIti vyavahAreNAbhyupagamAt , anyathA nAdya so'tra vasatIti vyavahAro na syaat| vyavahArabalavattvAbalavattve'bhyAsAnabhyAsAdhIne iti nAtra nirbalatvAzaGkApi yuktati dik / saGgrahastu saMstArakArUDha eva vasatItyabhyupaiti, prayAgAdigatasyApi puMsaH pUrvakAlInapATaliputranivAsAzrayaNena pATaliputranivAsitvena vyavahAraH, sa tUpacArAt , mukhyatastu vartamAnakAlInapATaliputranivAsakartRtvavata eva tathAvyavahAra iti samAdhattesatyamiti-bhavatA yaducyate tadupacArataH stymityrdhsviikaarH| upacAro hyanyAthai vartamAnasya padasyAnyatrArthe vRttyAzrayaNato bhavatItyAkalayannAha-tatreti-pATaliputranivAsitvena vyavahAra ityrthH| tadgatetipATaliputragatetyarthaH / tathAprayogAt pATaliputre vasatIti prayogAt , prayogakAle pATaliputrabhinnakSetre vartamAne puruSe pATaliputre'yaM vasatIti prayogasya bahukAlapratibaddhapATaliputragatagRhakuTumbasvAmI puruSo'yamityarthaH / mukhyatastu vyavahAre'pi vasanneva vasatItyAhavastuta iti / anyathA vyavahAre mukhyato vasaneva vasatItyasyAnabhyupagame, anyatra gate'pi pATaliputre vasatItyasya mukhyatayA'bhyupagame c| anyatra gate'pi puMsi pATaliputravAsitvena yo vyavahAraH sa prabalaH, tatraiva nAdya so'tra vasatIti yo vyavahAraH sa durvala iti durbalena tena prabalasya tasya bAdhAsambhavAnmukhyata eva tadupapattAvupacArAzrayaNaM na yuktamiti na vAcyam -vyavahAraprAbalya-daurbalyayorabhyAsA'nabhyAsA'dhInatvena prakRte nAdya so'tra vasatIti vyavahArasyApyabhyastatayA daurbalyAsambhavena tatra nirbalatvasya zaGkitumapyazakyatvAdityAha-vyavahAreti /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / anyatra hi vAsArtha eva tasya na ghaTate / na cAyaM prAgvadupacAramapyAzrayate, ata eva mUle vRkSaH kapisaMyogItyabrApyetanmate mUlAbhinno vRkSaH kapisaMyogItyevArtha iti dik / ___ RjusUtrastu yeSvAkAzapradezeSu devadatto'vagADhaste. bveva tadvAsamabhyupaiti / saMstArake tadvasatyupagame tu gRhakoNAdAvapi tdupgmprsnggH| saMstArakAvacchinnavyomapradezeSu tu saMstAraka evAvagADho na tu devadatto'pIti na tatrApi tdvstibhnnitiH| saMstAraka-gRhakoNAdau devada____ vasativiSaye saGgrahAbhiprAya prakaTayati-saGgrahastviti-asya 'anyupaiti' ityanenAnvayaH / anyatra saMstArakArUDhabhinne puMsi / tasya saGgrahasya, mata iti zeSaH / nanUpacArAd yathA naigama-vyavahArayoH saMstArakArUDhabhinne vAsArtha upapadyate tathAtrApi syAdityata Aha-na caMti-'Azrayate' itynenaanvyH| ayaM saGgrahaH / prAgvad naigama-vyavahAravat / ataeva upacArAzrayaNAbhAvAdeva / etanmate saGgrahamate / evakAreNa vRkSapadasya vRkSakadeze upacArato vRkSaikadezaH kapisaMyogItyarthasya vyavacchedaH / / etadvipaye RjusUtranayAbhiprAyaM darzayati-RjusUtrastviti-asya abhyupaiti' itynenaanvyH| teSveva devadattAvagAhyAkAzapradezeSveva / dvAna devadattavAsAt / saMstArake kuto vasatiM nAbhyupagacchatItyapekSAyAmAha-saMstAraka iti / tadvasatyupagame devadattavasatisvIkAre / saMstArake vasatisvIkAraH saMgrahasya saMstArakeNa saha devadattasya saMyogavalAdeva, saMyogazca nAkhilena saMstArakeNetyupacAro'trAgyAvazyaka ityupacAreNa saMyogo dezAzrayaNenaiveti gRhakoNAdibhiH samamapyupacAro devadasasaMyogasya syAdeveti saGgrahasya gRhakoNAdAvapi devadattavasatisvI. kAraprasaGga ityaah-gRhkonnaadaavpiiti| tadupagamaprasaGgaH-devadattavasatisvI
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM tavasativyavahArastu pratyAsattidoSAd bhrAntimUlakaH / vivakSitAkAzapradezeSvapi ca vartamAnasamaya eva devadattavasatirnAtItA'nAgatayoH, tayorasattvAt pratisamayaM calopakaraNatayA tAvadAkAzapradezamAtrAvagAhanAsambhavAcceti dik / 58 zabda- samabhirUDhaivambhUtAstu svAtmanyeva vasatimaGgIkurvate, nahyanyasyAnyatra vasatisambhavaH, sambandhAbhAvAt, kaarprsnggH| tatrApi saMstArakAvacchinnavyomapradezeSvapi / tadvasatibhaNitiH devadattavasativyapadezaH, ayamabhiprAyaH - vyomapradezAsta eva saMstArakAvacchinnAH syuryeSu saMstArakAvagAhaH evaJca saMstArakeNaiva nairantaryalakSaNasayogAkrAnteSu teSu kuto devadattasaMyogasambhAvaneti / evaM sati saMstAra ke devadatto vasati, gRhakoNe devadatto vasatItyAdyA vyavahArAH kathaM samarthanIyA ityata Aha-saMstAraka -gRhakoNAdAviti / pratyAsattidoSAd yeSvAkAzapradezeSu devadattasya vasatistatpradezasamIpataravartyAkAzapradezeSu saMstArakasyAvagAhastatsannihitapradezA gRhakoNAva cchinnA ityevaM pratyAsattilakSaNadoSAt / yeSvapyAkAzapradezeSu teSvapi vartamAnasamaya evetyAha-vivakSitAkAzapradezeSvapi ceti / tayoH - atItA'nAgatayoH, na kevalaM tayorvartamAnadevadattasamaye'sattvaM kintu vartamAnadevadattasyApyatItAnAgatayorasattvameveti bodhyam / yAvatsvAkAzapradezeSvekasmin samaye devadattasyAvagAho na tAvatsvanyasamaye devadattasyAvagAhasambhavo'NupuJjAtmakasya devadattasyANUnAM calasvabhAvAnAM pratisamayaM calitatvasambhavenAvasthAnAsambhavAdityAha - pratisamayamiti / zabdanayAnAmetasmin vaktavyamupadizati zabdeti / aGgIkurvate svIkurvanti / evakAreNAnyatra vasatervyavaccheda AveditaH, tatra yuktipadarzayati-nahIti / 'sambandhAbhAvAda' ityuktizca tAdAtmyAtiriktasya saMsargatvAsvIkAranibandhanA, yadi ca sambandhamantareNaiva vivakSitA
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ E nayarahasyaprakaraNam / asambaddhayorAdhArAdheyabhAve cAtiprasaGgAditi dik / evamebhiH zrutopadarzitanidarzanai reteSAM yathAkramaM vizudvatvamavaseyam / athaiteSAM lakSaNAni vakSyAmaH - nigameSu bhavo'dhyavasAyavizeSo naigamaH, tadbhavatvaM ca lokaprasiddhArthoMpagantRtvam, lokaprasiddhizca sAmAnya vizeSAdyubhayopagakAzapradezeSu devadattavasatiH syAt tadbhinnapradezAdiSvapi tatprasaGgo niyAmakAbhAvAdityAha- asambaddhayoriti / 1 upasaMharati- evamiti / ebhiH pradeza prasthaka-vasatibhiH / eteSAM naigama-vyavahAra- saGgraharjusUtra - zabda- samabhirUDhaivambhUtAnAm / yathAkramaM dazitakramamanatikramya, naigamAdiSu pUrvapUrvApekSayottarottarasya vizuddhatvamuktanidarzanairavagantavyamityarthaH / * 59 idAnIM naigamAdInAmasAdhAraNa svarUpANAM lakSaNAnAM nirUpaNamadhikaroti- atheti-nayasAmAnyalakSaNa- tadupapAdana- tadviSayavyavasthApanAnukUlasyAdvAdaviSayavastujAtyantaratvavyavasthApana- tatsAmAnyavibhajanatadavAntara vibhajana- pradeza prasthaka vasatidRSTAntahaDhI kRtanaigamAdisaptanayavizuddhitAratamyanirUpaNAnantaramityarthaH / eteSAM naigamAdisaptanayAnAm / tatra prathamoddiSTaM naigamaM lakSayati-nigameSviti / tadbhavatvaJca nigmbhvtvnyc| 'sAmAnyavizeSAdi0' ityatrAdipadAd nityA'nitya-bhedAbhedAdiparigrahaH / tathA ca sAmAnya vizeSobhayAbhyupagantradhyavasAyavizepatvaM naigamanayatvamiti naigamanayalakSaNam, evaM bhedAbhedobhayAbhyupagantradhyavasAya vizeSatvAdikamapi talakSaNam / yadyapi sAmAnya vizeSobhayAbhyupagantradhyavasAya vizeSatvaM na bhedA'bhedobhayAbhyupagantradhyavasAyavizeSe, bhedA'bhedobhayAbhyupagantradhyavasAyavizeSatvaM na sAmAnya-vizeSobhayAbhyupagantradhyavasAyavizeSe ityavyAptiH, sAmAnya-vizeSobhayabhedAbhedobhaya- nityA'nityobhayAdyabhyupagantRtvaM ca na pratyekaM kApIti tathopAdAne'sambhava pavaH tathApi sAmAnya-vizeSobhayAbhyupagantradhya
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM mena nirvahati / atha svatantrasAmAnya vizeSobhayAbhyupagame kaNAdavad durnayatvam , zabalatadabhyupagame ca pramANatvameva, yathAsthAnaM pratyekaM gauNamukhyabhAvena tadupagame ca saGgrahavalAyavizeSavRttinayatvanyUnavRttijAtimattvaM naigamanayalakSaNam , atra sAmAnyAbhyupagantradhyavasAyetyAdilakSaNe saMgrahe'tivyAptirato vizeSasyAbhyupagamaviSayatayopAdAnam, vizeSAbhyupagantradhyavasAyetyAdilakSaNe vyavahAre'tivyAptiriti sAmAnyasyAbhyupagamaviSayatayopAdAnam, 'nayatvanyUnavRtti' ityasya jAtivizeSaNatayA'nupAdAne nayatvajAtimAdAya vyavahArAhI sarvatrAtivyAptiriti tadupAdAnam / yatkiJcinnaigama vyava. hArAnyataratvAdikamAdAya vyavahArAdAvativyAptivAraNAya 'jAti' iti| shkte-atheti| kaNAdavaditi-kaNAdazca vaizeSikadarzanasUtrasUtraNasUtradhAro dravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSa-samavAyAkhyAna paD bhAvAn parasparavibhinnAnevAbhyupagacchati, atyantavyatiriktau ca sAmAnyata-vizeSau na sambhavata iti tadabhyupagamasya durnayatve tadvato'pi kaNAdasya durnayatvaM tadbhedopacArAd , athavA 'kaNAdavad' ityatra kaNAdapadaM kaNAdapravartitadarzanaparam , tasya yathA durnayatvaM tathA naigmnysyaapiityrthH| zabalatadanyupagame ca kathaJcidanyo'nyA'bhinnasAmAnya-vizeSobhayAbhyupagame c| pramANatvameveti-kathaJcidabhinnasAmAnya-vizeSobhayasvarUpavastvadhyavasAyAtmakajJAnatvameva pramANatvamiti tathA'bhyupagame pramANatvameva prasajyata ititalijAlernayatvavyApyatvAbhAvAnoktalakSaNasya naigamanaye sambhava ityarthaH / yathAsthAnamiti-yatra sAmAnyasya pradhAnatayopagamastatra vizeSasya gauNatayopagamaH, yatra ca vizeSasya pradhAnatayopagamastatra sAmAnyasya gauNatayoegama ityevambhUtapradhAna-guNabhAvena sAmAnya-vizeSo. bhayAbhyupagamavRttinayatvavyApyajAtimattvasya naigamalakSaNatve sAmAnyasya pradhAnatayA vizeSasya gauNatayA'bhyupagamarUpe saMgrahe vizeSasya pradhAnatayA sAmAnyasya gauNatayA'bhyupagamarUpe vyavahAre coktalakSaNagamanAt tayoreva naigamatvamiti tadubhayavyatiriktanaigamanayo na
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ naya rahasyagrakaraNam / vyavahArAnyatarapradeza iti cet, na-tRtIyapakSAzrayaNe doSAbhAvAt, upadheyasAGkarye'pyupAdhyorasAGkaryAt / 61 syAdevetyarthaH / samAdhatte-neti / tRtIyeti prathamapakSaH svatantrasAmAnyavizeSAbhyupagamalakSaNaH zabalatadubhayAbhyupagamalakSaNo dvitIyapakSaH, tau prathama dvitIyapakSau nAzrIyete kintu gauNa - mukhyabhAvena sAmAnyavizeSobhayAbhyupagamo naigama iti tRtIyapakSa evAzrIyate, tatra doSAbhAvAdityarthaH / nanUkta eva saMgraha vyavahArAnyatarapravezalakSaNo doSa ityata Aha- upadheyasAkarye'pIti - gauNatayA vizeSAvagAhI pradhAnatayA sAmAnyAvagAhI yo'bhyupagamaH sa saMgrahalakSaNAkrAntatvAt saMgraho naigamalakSaNAkrAntatvAnnaigama iti gauNatayA sAmAnyAvagAhI pradhAna - tayA vizeSAvagAhI yo'bhyupagamaH sa vyavahAralakSaNAkrAntatvAd vyavahAro naigamalakSaNAkrAntatvAnnaigama ityevamupadheyayo naigamatva-saMgrahatvayornaigamatva vyvhaartvyorekaadhikrnnvRttitvlkssnnsaangkrye'piityrthH| upAdhyoH naigamatvatva-saMgrahatvatvayornaigamatvatva-vyavahAratvatvayoH / asAGkaryAt ekAdhikaraNAvRttitvAda, yato yaH prAdhAnyena sAmAnyAvagAhitye sati gauNatayA vizeSAvagAhI adhyavasAyaH, yazca prAdhAnyena vizeSAvagAhitve sati gauNatayA sAmAnyAvagAhI adhyavasAyastadubhayavRttimayatvanyUnavRttijAtimattvaM naigamatvam, prAdhAnyena sAmAnyAvagAhI gauNatayA vizeSAvagAhI yo'dhyavasAyastanmAtravRttinayatvanyanavRttijAtimattvaM saMgrahatvam, prAdhAnyena vizeSAvagAhI gauNatayA sAmAnyAvagAhI yo'dhyavasAyastanmAtravRttinayatvanyUnavRttijAtimattvaM vyavahAratvamiti bhinnarUpe naigamatve naigamasvatvaM vartate, tadbhinnasvarUpe vyavahAratve vyavahAratvatvaM vartate, tathA tadubhayabhinnasvarUpe saMgrahatve saMgrahatvatvaM vartata iti, yadi cAbhinnatvameva sAGkarye tadopadheyasAGkarye'pItyasya naigama-vyavahArayornaigama saMgrahayoH sAGkarye'pi upAdhyo naigamatva vyavahA ratvayo naigamatva-saMgrahatvayorasAGkaryAdityarthaH / ,
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM Aha-atiriktasAmAnya-vizeSAnabhyupagame kathamanu. vRtti-vyAvRttibuddhI ? na hi te ahetuke, navaikahetUdbhave, na vA nirviSaye eva doSaje iti, maivam-vastuna eva mRdAdi___ nanu svatantrasAmAnya vizeSobhayAbhyupagantRtve naigamasya kaNAdavad durnayatvApAdanaM zaGkAyAM yad darzitaM tena vaizeSikasammatayoratiriktasAmAnya-vizeSayoH syAdvAdino'nabhyupagama iti pratIyate, na ca tayoranabhyupagamo yuktaH, tathA sati sAmAnyanivandhanAyA anu. gatabuddhervizeSanivandhanAyA vyAvRttivuddharutpattireva na syAdityanugatavuddhayanyathA'nupapattyA'tiriktasya sAmAnyasya vyAvRttivuddhayanyathA'nupapattyA'tiriktasya vizeSasya cAbhyupagantumucitatvena tadubhayAbhyupagantRtve'pi na naigamasya durnayatvamiti syAdvAdAnabhijJasya parasya zaGkAsutthApayati-Aheti-paro vrata ityarthaH / te anuvRtti-vyAvRttibuddhI, tayorahetukatvAbhyupagame AkAzAdivat sarvadA sattvaM gaganakusumAdivat sarvadA'sattvameva vA syAnna kAdAcitkatvam , taduktam "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasambhavaH" // 1 // iti / __ nanu yadghaTAdivastuni anugata-vyAvRttibuddhI jAyete tadekaghaTAdivastuprabhave eva te nAhetuke ityata Aha-navaikahetUdbhave iti-sAmagrIvaijAtye satyeva kAryavaijAtyam, sAmagrIvaijAtyaJca sAmagryAM vibhinakAraNaghaTitatve satyeveti anugatavyAvRttibuddhayorekakAraNaprabhavatve sAmagrIvaijAtyAbhAvAd vijAtIyatvaM na syAdato naikahetUdbhave te abhyupagantavye ityaashyH| yadi cAnugata-vyAvRttibuddhayoH kutazcit pramANAd vAdhaH syAt, tadA vAdhitatvena bhrAntayostayordoSajatvena nirviSayayorna sAmAnya-vizeSasAdhakatvam, na caivamapItyAha-navA nirviSaye eva doSaje iti / vastuno'nugatavyAvRttobhayAtmakasya yastulyapariNAmalakSaNo'nugatasvabhAvastenAnuvRttibuddheH yazcAtulyapariNAmalakSaNo vyAvRttisvabhAvastena vyAvRttivuddhazcotpAdasambhavena naitadanu
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam 63 tulyapariNAmenAnuvRttivuddherUcaMtAdyatulyapariNAmena ca vyAvRttivuddharupapattaratiriktakalpane mAnAbhAvAt / taduktam / "vastuna eva samAnaH pariNAmo'yaM sa eva saamaanym| asamAnastu vizeSo vastvekamanekarUpaM tu"||1|| iti / atiriktaM tu sAmAnya vyaktiSvekadezena samaveyAt, kAtsnyena vA ? Adhe sAvayavatvaprasaGgaH, antyai ca pratirodhenAtiriktasAmAnya-vizeSAbhyupagamo yukta iti samAdhatte-maivamiti / atiriktakalpane AdhAradravyAt sarvathA bhinnayoH sAmAnya-vizeSayoH kalpane / ekA'nekAtmakavastuna eva samAnapariNAmaH sAmAnyam , asamAnapariNAmazca vizeSastAbhyAmanugata vyAvRttivuddhI iti vRddha. vacanasaMvAdato draDhayati-taduktamiti / vaizeSikAbhyupagatAtiriktasAmAnyakhaNDanaM vistarataH sammatiTIkAkRdbhiH kRtameva saMkSepato darzayati-atiriktaM tviti| anekAsu vyaktipu ekadezena sAmAnyasya vRttistadaiva syAd yadi bahavo dezAH sAmAnyasya bhaveyuriti tadezAnAM sAmAnyAzyaktve sAmAnyasya sAvayavatvaM tatpale durvAramityAha --aba iti-vyaktiSvekadezena sAmAnya samavatIti pakSa ityarthaH / le dezA api sAmAnyasya tadaiva sryadi neSu sAmAnyaM vartata, tatrApi caikadezena sAmAnyaM samaveyAt kA. snyena veti vRttivikalpasasmayenAdhapakSe'navasthA durA smAditi bodhyam, vyaktiSu sAmAnya kAtsnyena vartata iti pakSastadevopapadyate yadi yAvatyo vyaktayastAvanti sAmAnyAni syuH, anyathaikaM sAmAnya kAtsnyanaikatraiva vyavasthitamiti vyaktyantareSu sAmAnyaM na bhavedeveti tadadhInavuyanupapattiH, anekasAmAnyApattau ca sAmAnyameva tanna bhaved 'nityamekamanekAnugatam' iti sAmAnyalakSaNasyaivAghaTanAdityAzayenAha-antye ceti-vyaktiSu kAtsnyena sAmAnyaM vartata iti dvitI
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM vyakti naanaatvaapttiH| na ca vyaktivRttitvaM sAmAnyasyopagamyata eva, deza-kAtyayostvanupagamAdanuktopAlambha iti vAcyam , uktAnyataraprakAravyatirekeNAnyatra vRttyadarzanAt, atrAnyataraprakArAzrayaNe'nyataradoSApattervajralepatvAditi smmtittiikaakRtaambhipraayH| prativyakti paryAptatve prativyakti parisamAptyApattiH, anyathA yapakSe tvityarthaH / nanu vyaktiSu anugatapratItyanyathA'nupapattyA sAmAnyaM tatpratItyupapAdakaM vartata ityeva kalpyate na tvekadezena kAtsnyena veti noktadoSAvakAza iti parAkRtamAzaGkaya pratikSipati-na ceti'vAcyam' ityuttareNa saMbandhaH, ekasya rajju-sAderavayavino'nekatra bhUtalAdipradeze vRttirekadezena dRzyate, ekasya paramANorekasmin deze kAtsnyena dRzyate, na tu prakArAntareNa vRttiH kutrApi kasyApi dRzyata iti sAmAnyasyApyetadanyataraprakAreNaiva vRttiryuktA etadanyataraprakArAbhAve tu na vartata eva sAmAnyamityeva kalpayituM yukteti pratikSepahetumupadarzayati- uktAnyataraprakAravyatirekeNeti- ekdeshaavcchinnvRtti-kaatraavcchinnvRttynytrprkaarvytiriktprkaarennetyrthH| anyatra saamaanyaatiriktpdaarthmaatre| atra sAmAnye / anyatareti-ekadezena vRttyAzrayaNe sAvayavatvaprasaGgasya kAtsnyena vRttyAzrayaNe nAnAtvaprasaGgasya ca vjrleptvaadityrthH| nAyaM sAmAnyakhaNDanaprakAraH paraiH parihartuM zakyo vAdinikaraparizIlitayuktijAlApAkaraNalampaTasammatiTIkAkRdupapAditatvAd, etatpariSkArasamyagavabodhanAya sAmAnyakhaNDanaprakArajijJAsubhiH sammatiTIkA'valokanIyeti sammativRttivahumAnaprakaTanAyAha- sammatiTIkAkRtAmabhiprAya iti / svayamapi parAbhipretasAmAnyakhaNDanaM nyAyAloke kRtamiti tadapyavalokanIyaM jivAsubhirityAzayenAha-prativyakti paryAptatva iti-tathA ca nAnAtvApattiratra
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| tu dvitvAditulyatApattiriti nyAyAloke samarthitamasmAbhiH / samAnapariNAmarUpasAmAnyAbhyupagame'pi prativizeSa tadanyatvAd vizeSAdavizeSa iti cet , na-svabhAvabhedena tadvizeSAt , ata eva samAnatvaM sAmAnyagarbham , taca tadagrahe durgrahamiti parAstam / tathApyanuvRttidhIjananasvabhAvasyAt / anyathA tu prativyakti paryAptyabhAve punaH / dvitvAdIti-yathA dvitvAdikaM paryApnyA dvayAdAveva vartate na tvekasmin , tathA sAmAnyamapi yAvayaktiparyAptameva syAnna tvekaikvRttiityrthH| ___atiriktasAmAnyasya yathA kAtsnyena vRttipakSe nAnAtvApattistathA jainAbhyupagatasamAnapariNAmarUpasAmAnyapakSe'pi prativyakti samAnapariNAmasyAvayavasannivezavizeSAdirUpasya bhinnatvameveti nAnArUpAt tasmAnnAnuvRttipratItyupapattirvizeSebhya ivAvizeSAditi zaGkate-samAneti / prativizeSa prativyakti / tadanyatvAt samAnapariNAmasya bhinnatvAt / atiriktasAmAnyapakSe yathA vizeSasya nAnAtvaM tathoktayuktyA sAmAnyasyApi nAnAtvamiti vizeSato'nugatapratItyabhAvavat sAmAnyato'pi nAnugatapratItisambhavaH, jainamate tu vyaktereva samAnapariNAmasyAnugatapratItijanakatvasvabhAvaH, atulyapariNAmasya ca vyAvRttipratItijanakatvasvabhAva iti svabhAvabhedalakSaNasya vizeSasya sadbhAvAdumayasvabhAvAtmakavyaktito'nuvRtti-vyAvRttibuddhayorupapattiriti samAdhatta-neti / ata eva svabhAvabhedalakSaNasya samAnAsamAnapariNAmayovizeSasya sadbhAvAdeva, asya 'parAstam' ityanenAnvayaH / samAnapariNAmarUpe sAmAnye pariNAmavizeSaNIbhUtaM samAnatvam ekasAmAnya vattvamekajAtIyatvaM veti sAmAnyagarbha sAmAnyaghaTitam / tacca sAmAnyaghaTitasvarUpaM samAnatvaM c| tadagrahe sAmAnyAgrahe / dugraha jJAtumazakyam , viziSTabuddhau vizeSaNajJAnasya kAraNatvena
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 pramodAvivRtisaMvalitaM pariNAmatvenAnuvRttidhIjanakatA''tmAzrayAditi cet, navastunastatsvabhAvasya mRtparimANatvAdinA janakatve'doSAt , janakatAyA api pariNAmarUpatvena nAnAtvasya doSAnAvahatvAdekatvasambhavena kAryAnumAnAnucchedAditi dika / sAmAnyagraharUpakAraNe satyevaikasAmAnyavattvagraharUpakAryasya sambhavAt , anuvRttibuddhijananasvabhAva eva samAnapariNAma iti tasya sAmAnyAghaTitatvena tadgrahe sAmAnyagrahAnapekSaNAditi / nanvanuvRttidhIjananasvabhAvo bhavatu samAnapariNAmaH paraM tasyAnuvRttidhIjananasvabhAvatvenaivAnuvRttibuddhiM prati kAraNatvaM vAcyam , tathA cAnuvRttibuddhijanakatAyA anuvRttidhIjanakatA'vacchediketyAtmAzrayo'tra durnivAra iti zaGkate-tathApIti-samAnapariNAmasya sAmAnyAghaTitatve'pItyarthaH / 'anuvRttidhIjananasvabhAvapariNAmatvenAnuvRtti0'iti sthAne 'anuvRttidhIjananasvabhAvapariNAmatvena nAnuvRtti' iti pATho bodhyaH / ghaTAdivastuno'nuvRttidhIjananasvabhAvasyAnuvRttidhIjananasvabhAvatvena na kAraNatvaM yenAtmAzrayaH kintu mRtpariNAmatvenaiva, tatra janakatvApravezAdAtmAzrayAbhAvAditi samAdhatte-neti / tatsvabhAvasya anuvRttidhIjananasvabhAvasya / 'mRtparimANatvAdinA' ityasya sthAne 'mRtpariNAmatvAdinA' iti pATho yuktaH / ghaTa-zarAvodaJcanAdau sarvatra mArdavo'yaM mArdavo'yamityanugatamatau mRtpariNAmatvena kAraNatvam , mRdvikAre ghaTe sarvatra ghaTo'yaM ghaTo'yamityanugatamatau mRtpariNAmavizeSatvena kAraNatvam, evaM zarAvAdyanugatapratItAvapi tattadvilakSaNamRtpariNAmatvAdineti tatsaGgrahAyA''dipadopAdAnam / nanu ghaTAdau tattatkAryabhedena tatta. nirUpitA kAraNatA'pi pariNAmasvabhAvA nAnaiva syAditi ced, astvevam , tasyA api nAnAtvamekatvaJcopeyata eva, sAmAnyata ekasya tasyAnuvRttibuddhilakSaNakAryeNAnumAnamapi sambhavatyeva, nAnA
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / aviSaya evAyaM samAnAkAra ityapi na yuktam, bIjAbhAvAt / anAdivAsanAdoSo bIjamiti cet, navAsanAyA bodharUpatve samanantarajJAne'pi tatprasaGgAt / viziSTabodharUpatve ca kiM vaiziSTyamiti vAcyam, anAdihetuparamparAjanyatvamiti cet, na tatrApi tanmAtrAvizeSAt samudrormikalpanAyA api citrahetusvabhAvA , 67 tvAcca kAryabhedAd vyAvRttito vyAvRttibuddhirapi syAdevetyAhajanakatayA ati / 'kAryAnumAna0' ityasya kAryaliGgakAnumAnetyarthaH / sAmAnyalakSaNaviSayamantareNaivAnuvRttivuddhirbhavatIti vastunaH samAnapariNAmalakSaNamapi sAmAnyaM na kalpanIyamiti bauddhA''zaGkAmudbhAvya pratikSipati - avizya eveti nirviSayaka evetyarthaH / saya samAnAkAra:- anugatAkAro bodhaH / yadyanugatAkArabodhasya viSayo'nugataH kazcinna syAt kAraNAbhAvAt tAdRzabodha eva na bhavedityAhacIjAbhAvAditi-nimittAbhAvAdityarthaH / bauddhaH zaGkate - anAdIti - anAdivAsanAlakSaNadoSAdevAnugata buddhayAtmako vikalpo bhavatItyarthaH / vAsanA kiM jJAnamAtraM viziSTajJAnaM vA ? Adhe yat kimapi jJAna - mutpadyate tat pUrvajJAnAdeveti samanantarajJAnamAtre pUrvajJAnalakSaNavAsanAsamutthe'nugatAkAratA syAditi samAdhatte - neti / tatprasaGgAt samAnAkAraprasaGgAt / dvitIye tvAha - viziSTabodharUpatve ceti / kiM vaiziSTayaM bodhavizepaNIbhUtaM vaiziSTyaM kim ?, tathA ca jJAne viSayanibandhanameva vaiziSTayamiti viSayasya samAnapariNAmasya siddhirityabhisandhiH / bauddha Aha- anAdIti anAdihetuparamparAjanyatvaM jJAnamAtra evaM vartata iti jJAnamAtrameva viziSTabodharUpatvAd vAsaneti tajjanyatvAd samanantarajJAne samAnAkAraprasaGgastadavastha iti pratikSipati-neti / tatrApi samanantarajJAne'pi / tanmAtrAvizeSAd anAdihetuparamparAjanyajJAnalakSaNacAsanArUpadoSaprabhavatvAvizeSAt / nanu samudrormayo na samudravyati -
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM GgIkAraM vinA vaktumazakyatvAditi vivecitamanyatra // vizeSAtireke'pi na pramANamasti vizeSANAmiva riktAH santi, athApi tadAkArakalpanA bhavati tathaiva samAnapariNAmasvabhAvAbhAve'pi tadAkAravikalpaH syAdityata Aha- samudrormItisamudrAdeva samudromiMkalpanA bhavati, samudrazcaikAnekasvabhAva eveti sA'pi kalpanA na viSayaM vinetyAzayaH, etAvatA'tirikta sAmAnyapratikSepaH syAdvAdyabhimatasamAnapariNAmasvabhAvasAmAnya sadbhAvazcopapAditaH / atha vaizeSikAbhyupagatAtirikta vizeSapadArtha pratikSipati - vizeSAtireke'pIti-vizeSapadArthabhede'pItyarthaH / na pramANamastIti - nanu viruddhadharmAdhyAsAt padArthAnAM bhedaH siddhayati, tatra dravyAdInAM dravyatvAdiviruddhadharmAdhyAsAd bhedaH, pRthivyAdInAM pRthivItvAdijAtimattvAd bhedaH, ghaTa- paTAdInAM ca ghaTatva-paTatvAdijAtimattvAd bhedaH, tatrAnumAnam - ghaTaH paTAd bhinno ghaTatvAditi, ghaTajAtIyAnAmapi bhedo viruddhadharmAdhyAsAdeva, tadyathA - ayaM ghaTa etasmAd ghaTAd bhinna bhinnakapAlArabdhatvAditi, evaM paTAdAvapi ayaM paTa etasmAt paTAd bhinno bhinnatantvArabdhatvAditi, evaM hyaNukalakSaNA''dyAvayaviparyantaM bhinnAvayavA''rabdhatvAd bhedaH siddhayati, yathA ca dyaNuke'yaM Nuka etasmAd dyaNukAd bhinna bhinnaparamANvArabdhatvAdityanumAnaM bhinnAvayavArabdhatvahetukaM prarvatate na tathA paramANuSu teSAmavayavAbhAvena tadArakhdhatvAbhAvAnnityatvAcca, kintu paramANUnAM parasparabhedakA vizeSA eva, paramANUnAM bhinnatvAcca tadvRttitvena tadgataguNAnAmapi bhedasiddhisambhavena na teSu vizeSAH, vizeSeSvapyanyo'nyaM bhedasi ye vizeSAntarakalpane 'navasthA syAdato vizeSAH svata eva vyAvRttA abhyupagamyante, anayaiva dizA'nyeSvapi nityadravyeSu vizeSAH siddhayanti, atiriktavizeSapadArthakalpanApekSayA lAghavAnnityadravyAyeva svato vyAvRttAni kimiti nAbhyupeyanta iti na codyam,
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| nityadravyANAmapi svata eva vyAvRttatvAt, anyathA nityaguNeSvapi tatkalpanaprasaGgAt / AzrayavizeSeNA''zritavyAvRtte 'yaM doSa iti cet, AzritavizeSeNA'szrayavyAvRttirityeva kimiti nAdriyate / jAtimatpadArthAnAM kiJciddhamaNava vyAvRttiriti niyamena teSAM svato vyAvRttatvAsambhavAt , svato vyAvRttatvalakSaNarUpahAniprasaGgabhItyaiva ca vizeSeSvananteSvapi na jAtiH kalpyata ityevaM vizeSasAdhake pramANe sati na pramANamastIti riktaM vaca ityata Aha-vizeSANAmiveti-pataJca parAbhyupagamamAzritya, siddhAnte'tiriktavizeSANAmabhAvAd dRSTAntatvAsambhavAt / jAtimatpadArthAnAM kiJcidrapeNa vyAvRttiriti niyamastu navyanaiyAyikerapi nAbhyupeyata eveti na tadbalAnnityadravyepu svato vyAvRttatvAsambhava udbhAvanIyaH, yadi ca jAtimatyadArthAnAM kiJcidrapeNaiva vyAvRttiriti niyamAvaSTambhAdeva nityadravyeSu vyAvartakatayA vizeSAH kalpyante tadA nityaguNeSvapi te kalpyantAm , teSvapi svato vyAvRttatvAsambhavAdityAha-anyatheti / tatkalpanaprasaGgAd vizepakalpanApatteH / nanvetatparamANurUpametasmAt paramANurUpAd bhinnam , bhinnaparamANvAzritatvAdityAzrayabhedAdeva tadbhedasiddhisambhavAnna nityaguNeSu vizeSAH kalpyanta iti vaizeSikaH zaGkateAzrayavizeSeNeti / ayaM vizeSakalpanaprasaGgalakSaNaH, nityaguNeSveva vizeSAH kalpyantAm , tato nityaguNAnAM bhedasiddhau tadAzrayatvAdeva nityadravyabhedasiddhisambhavAnna nityadravyeSu vizeSAH kalpanIyA ityeva kiM na syAditi smaadhtte-aashritvishessenneti| vedAntiziromaNizrIharSamizramatasyAdvaitasamarthanapravaNasyopadarzanapurassaramayuktatvaM bhAvayati-sadaviziSTameva sarvamiti-ghaTaH san , paTaH sanniti pratItyA vastumAtraM sadabhyupagantavyam , na ca tasyAM pratItau naiyAyikAgrupagatA'tiriktA sattA prakAratayA'vabhAsate ghaTAdikaM vizegyatayeti
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 pramodAvivRtisaMvalitaM ____ "sadaviziSTameva sarvam" bhedapratiyogitvAnuyogitvAdeH svarUpasambandhA''tmakatvenApyantato vAcyam , yataH-sA sati vartate'sati vA ?, Aye sattAvattvAdeva saditi syAditi dharmivizeSaNIbhUtA sattA''tmAzrayabhayAt prakArIbhUtasattAto'tiriktopagantavyA, tasyA api satyeva vRttirityanavasthAprasaGgaH, dvitIye'sattvAvizeSAt kharaviSANAdAvapi sattvaM syAdityalIkaM kimapi na bhavedato brahmaiva svataH sadrUpaM san ghaTa ityAdipratItau tAdAtmyena ghaTAdau vizeSaNatayA'vabhAsate, tathA ca tadabhinAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamena ghaTAbhinnasadabhinnasya paTAdeghaMTAbhinnatvaM paTAbhinnasadabhinnaghaTAdeH paTAbhinnatvamiti sadAtmanA sarvamadvitIyamiti sadaviziSTameva sarvamiti brhmaadvaitvaadimtmuppdytetraamityrthH| nanu yathA-san ghaTaH, san paTa ityAdisadabhedapratItirupajAyate tathA ghaTaH paTAd bhinnaH, paTo ghaTAd bhinnaH, ghaTaH paTo netyAdipratItirapi sarvalokaprasiddhA nApalapituM zakyeti tadbAdhAnnaikAntena sadaviziSTataiva sarvasya vastuna ityata Aha-bhedapratiyogitvAnuyogitvAderiti-ghaTaH paTAda bhinna ityatra medasyAnuyogitayA ghaTo bhAsate pratiyogitayA paTa iti, pratiyogitvA'nuyogitvAdikaM ca yadyatiriktaM tadA tadapi nAsambaddhameva sambandhatayA'bhyupeyam , tathA sati paTabhedasyAnuyogitvalakSaNasambandho ghaTAdAviva paTe'pyasambaddhatvAvizeSAt syAditi paTaH paTAd bhinna ityapi pratItirApadyeta, sambaddhasyaiva sambandhatve ca tasyApi sambandho'tiriktaH sambaddhasya sambandhatvamityanurodhenAbhyupeya ityanavasthA syAdityanatirikameva svarUpasambandharUpaM pratiyogitvA'nuyogitvAdikam , tathA ca bhedasyAnuyoginA pratiyoginA saha svarUpasambandhabalAdabhede vyavasthite tadabhinnAbhinnasya tadabhinnatvamiti niyamabalAt pratiyogyanuyoginoepyamedavyavasthitiriti bhedapratItirapyamedasAdhikaiva, evaM "ekamevAdvitIyaM brahma" iti zrutyA sarvasyAmedaM gocarantyA ghaTa-paTabuddhayA
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / VASNAC Mr .N...NYA - . jagadaikyaparyavasAnAt , bhedasyAvidyopakalpitatvAt tathaiva samamabhedabuddherapyabhedabuddhirAdhIyata iti bhedA'bhedabuddhayorabhede kathaM svasyaiva svabAdhakatvam , tathA ghaTa-paTamedaiH samaM tabuddhe do na tabuddhayaiva viSayIkRta iti teSAmabhedo'dvaitazrutijanyabodhaviSaya iti tato'pyuktaniyamabalAd ghaTa-paTayoramedavyavasthitiriti yasya yato bhedo nAdhyakSAdinA viSayIkRtastatraiva sarvasmAdabhedasyoktazrutijabodhaviSayatve uktaniyamAt sarvAbhedaH siddhatyeva, yathA ca sarva brahmAbhinnamiti pratItiH, tathA-sarva sarvasmAd bhinnamiti nahi sambhavati svasyApi sarvAntargatatvena svasmin svabhedasya bhedavAdyananumatatvAd. uktaJca khaNDanakhaNDakhAye-- "sudUradhAvanadhAntA baadhbuddhiprmpraa| nivRttAvadvayAmnAyaiH pAznigrAhaivijIyate" // 3 // [pari0 1, zlo0 8] tathA "abhedaM nollikhantI dhIna medollekhnkssmaa| tathA cAye pramA sA syAnnAnte svApekSyavaizasAt" // 2 // [pari0 1, zlo0 18] ityAdi / tadetat sarvamabhipretyAha-antata iti / yadA coktayuktikadambena sadaviziSTatvena sarvasyAdvaitaM pAramArthika vyavasthitaM tadA pratIyamAnasya bhedasyApi sarvathA'palApo na yukta iti tasya kA gatirityapekSAyAmAha-bhedasyeti-"indro mAyAbhiH' ityAdizrutyA jagata eva mAyAparAbhidhAnA'vidyopakalpitatvamiti tadantargatasya bhedasyASyavidyopakalpitatvam , yadAha zrutiH-"dvaitAd vai bhayaM bhavati', "yadA sarvamAtmaivAbhUt tadA kena kaM pazyet" ityaadi| avidyopakalpitatvaM jagata itthaM bhAvanIyam-jJAnAdhInaiva jJeyavyavasthitiH, jJAnaM ca vastvavabhAsakatvAdeva tatra pramANam , asambaddhaJca jJAnaM na vastvavabhAsakamiti zeyena saha jJAnasya sambandho vAcyaH, deza-kAlaviprakarSAbhAva
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 pramodAvivRtisaMvalitaM ~ ~ ~ ~ ~ zrutisvarasAdityadvaitavAdizrIharSamatamapi na ramaNIyam, bhedasyAvAstavatve tadabhAvarUpAbhedasyApi tathAtvAt, tAdAtmyasyApi jagataH paunaruttayAdyApattyA sarvathA vaktueva ca tAttvikasambandhavyApakaH, jJAnasya ca jJeyena saha dezaviprakarSaH sphuTameva jJAnasyAntaratvAjjJeyasya ca bahiravasthiteH, atItA'nAgatayorapyarthayoJjanaM bhavatIti kAlaviprakarSo'pi sphuTameveti na paraprakriyayA jJAna-jJeyayostAttvikaH sambandhaH, vyApakAbhAvAd vyApyAbhAvavyavasthiteH, kintu kAlpanikaH, sa ca sambandhinorekasyAvAstavatve rajju-sarpAdyoriva bhavati, tatrApi anugatasya nAvAstavatvaM kintvananugatasyaiveti-ghaTaM jAnAmi, paTaM jAnAmi, maThaM jAnAmItyAdau sarvatra jJAnamanugatamananugataM ca ghaTa-paTAyeveti tadeva rajau sAdikamiva jJAne kalpitam , kalpanA ca na doSamantareNeti avidyaiva tatra doSavidhayA kAraNam , tayaiva jJAne parabrahmacaitanyalakSaNe ghaTa paTAdikaM kalpitaM bhavati, tata eva ca brahmAtmakajJAnena sahAdhyAsikastAdAtmyasambandho'pi kalpita iti / uktamatasyAyuktatve granthakaddhatumupadarzayati-bhedasyeti / tdbhaaveti-bhedaabhaavetyrthH| tathAtvAd avAstavatvAt / yadi sadaviziSTameva sarva tathA ghaTa ityuktyaiva paTAdInAM sarveSAmarthAnAmavabodhasambhavAt tatpratipAdakaM vacanaM noccAraNIyam , tadabhidhAne paunaruktyaM syAt , evaM kvacidapi granthe Adau yasya kasyacidapi vAkyasyoccAraNe tata evAzeSagranthapratipAdyasyArthanikarasyAvabodhasambhavAd vAkyAntaraM noTTaGkanIyam , hemacandrasUribhizca "mAyA satI ced" ityAdinA mAyAvAdo'pahastita evetyAzayenA''ha-tAdAtmyasyApIti-sarvathA tAdAtmyasyApItyarthaH, tena kathazcittAdAtmye paunaruktyAdyabhAve'pi na kSatiH, tathAhi-bhedapratiyogitvA'nuyogitvAdeH svarUpasambandhAtmakatve'pi svarUpasambandhaH kathaJcittAdAtmyameveti bhedapratItyA'pi kathaJcittAdAtmyameva pratiyo. jyanuyoginoH siddhayati, kathaJcittAdAtmyaM ca sarvathA tAdAtmyalakSaNa
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / mazakyatvAcetyanyatra vistrH| "NegehiM mANehiM, miNaittI ya Negamassa ya niruttI" tti [anuyogadvAra]sUtram / naikamAnameyaviSayo'dhyavasAyo naigama ityetadarthaH / "nigameSu ye'bhihitAH zabdAsteSAmarthaH zabdArthaparijJAnaM ca deza-samagragrAhI naigamaH" iti tatvArthabhASyam [a0 1 sU0 35.] / ___ atra pUrvadalaM maduktalakSaNakathanAbhiprAyam , uttaradalaM ca viSayavibhAgavidhAnirUpaNAbhiprAyamAtram / dezagrAmadvaitaM viruNaddhayeva, sadaviziSTameva sarvamityatra syAt sadaviziSTameva sarvamiti syAdvAdibhirupeyata eva, san ghaTa ityAdipratItau cotpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatvalakSaNasattvameva prakAratayA bhAsate, paropagatasattvaM yathA nopapadyate tathopapAditameva-"utpAda-vyaya-dhrovyayuktaM sat" [tattvA0 sU0 5, 29.] iti tattvArthasUtravyAkhyAne, granthagauravabhayAnna tatra lekhanI vyApriyata iti bodhyam // naigamalakSaNopadarzakamanuyogadvArasUtramullikhati-NegehiM iti| uktmutraarthmupdrshyti-nketi|naigmlkssnn-tdvibhaagopdrshk tttvaarthbhaassymullikhti-nigmessviti| ___ atra antropdrshitbhaassye| pUrvadalaM nigameSu ye'bhihitAH zabdAstepAmarthaH zabdArthaparijJAnazcetyantam / uttaradalaM deza-samagragAhIti / viSayeti-viSayo vizeSaH sAmAnyaM ca, tasya yo vibhAgo vibhajanamekatra prAdhAnyena vizeSaviSayatvamaparatra prAdhAnyena sAmAnyaviSayatvam tena yad vidhAnirUpaNaM dezagrAhI vizeSapradhAno naigamaH, samagragAhI sAmAnyapradhAno naigama ityevaM naigamabhedadvayanirUpaNaM tadabhiprAyamAtraM tadabhiprAyakameva, na tu lakSaNapradarzanam , lakSaNasya pUrvadalenaiva vRtta
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM hitvaM vizeSapradhAnatvam, samagragrAhitvaM ca sAmAnyapradhAnatvaM pAribhASikam, anyathA sAmAnya-vizeSayordvayorapi vastvekadezatvAt kiM dvairUpyaM syAt ? | evamasya pramANatvaM syAt, na syAt - pratyekaM bhedazastatvAd | uttaradalasya viSayavibhajanaparatvena dvaividhyopadarzanaparatvaM spaSTayati-dezagrAhitvamiti / etacca na rUDhitaH siddhyatItyata AhapAribhASikamiti syAdvAdAbhijJAnAmAcAryANAM saGketaH paribhASA, tata idamitthaM jJAyata ityarthaH / anyathA dezagrAhitvAdervizeSapradhAnatvAdipAribhASikasvarUpAzrayaNena dvaividhyasyAnAzrayaNe / kimiti-vastvekadezagrAhitvamekarUpameveti tadra peNaikatvameva na dvairUpyam, sAmAnyamapi vastvekadeza eva vizeSo'pi ca vastvekadeza eveti dezatvena vizeSa-sAmAnyayorubhayorapi grahaNAt samagreti vyartha syAdato dezapadaM pradhAnIbhUtavizeSe pAribhASikaM samagrapadaM ca sAmAnye pAribhASikam, na tu samagrapadamanantadharmAtmakasampUrNavastusvarUpaparaM tadgrAhitvasya naye'bhAvAdityabhisandhiH / nanvevaM naigamasya prAdhAnyena vizeSagrAhitve prAdhAnyena sAmAnyagrAhitve ca pramANatvameva syAt, pramANasyApi prAdhAnyena sAmAnya- vizeSa grAhitvAdeva pramANatA, taccAtrA'pyaviziSTameveti zaGkate - evamiti - prAdhAnyena vizeSa - sAmAnyagrAhitvAbhyupagame / asya naigamasya, yasya naigamasya prAdhAnyena sAmAnyagrAhitvaM na tasya prAdhAnyena vizeSagrAhitvam yasya ca naigamasya prAdhAnyena vizeSagrAhitvaM na tasya prAdhAnyena sAmAnyagrAhitvam, pramANasya tvekasyaiva prAdhAnyena sAmAnya grAhitvaM prAdhAnyena ca vizeSagrAhitvamityevaM vizeSasya sadbhAvAnna naigamasya pramANatvApattiriti samAdhatte - na syAditi-naigamasya pramANatvaM na bhavedevetyarthaH / atraiva hetumapadarzayati- pratyekamiti / bhedazaH bhedena / tadubhayaviSayatve'pi sAmAnya- vizeSobhayaviSayatve'pi, pakasya sAmAnyaviSayatvamekasya vizeSaviSayatvamiti kRtvA sAmAnya "
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / dubhayaviSayatve'pi sambhUyobhayaviSayatvAyogAt // asya ca catvAro'pi nikSepA abhimatA:- nAma, sthApanA, dravyam, bhAvazceti / ghaTa ityabhidhAnamapi ghaTa eva, "arthA- 'bhidhAna- pratyayAstulyanAmadheyAH" iti vacanAt, vAcya vAcakayoratyantabhede pratiniyatapadazaktyanupavizeSobhayaviSayatve'pIti yAvat / sambhUyeti-yasyaiva sAmAnyaviSayatvaM tasyaiva vizeSaviSayatvamityevaM sambhUyetyarthaH / ubhayaviSayatvAyogAd naigamanayasya prAdhAnyena sAmAnya-vizeSobhayaviSayatvAbhAvAt / 75 nAma-sthApanA-dravya-bhAvarUpanikSepacatuSTayAbhyupagantRtvaM naigamanayasyeti darzayati-asya ceti - naigamanayasya punaH tatra yasya kasyacid vastuno ghaTa iti nAma kriyate sa nAmaghaTaH, svargAdhipatyAdilakSaNendrapadapravRttinimittaviyuto'pi gopAladArakaH kacida indro'yamiti saGketito nAmendraH, ghaTa iti nAmA'pi ghaTa iti nAmanikSepaH, ayaM ghaTAkara ityevaM yat kimapi vastu sthApyate sa sthApanAghaTa iti sthApanAnikSepaH / yaca mRdravyaM ghaTarUpeNa pariNamiSyati, anubhUtaghaTapariNAmaM vA tanmRdRdravyaM ghaTakAraNatvAd dravyaghaTa iti dravyanikSepaH / yasya vastuno yadasAdhAraNasvarUpaM tat tasya bhAva iti pRthuvudhnodarAdyAkAraH kambugrIvAdimAn yo'yaM ghaTaH sa bhAvaghaTa iti bhAvanikSepaH, ityevaM catvAro'pi nikSepA naigamanayasyAbhimatA ityarthaH / nAmanikSapAbhyupagantRnayo'pi nAmanikSepa iti tanmate zabdArthayostadAtmyameva sambandha ityarthasya nAmarUpatetyabhisandhAnena naigamanaye nAmanikSepAbhyupagamamupapAdayati-ghaTa ityabhidhAnamapIti / ghaTapadavAcyatvaM yathA bhAvaghaTe tathA ghaTanAmnyapIti tadrUpeNa tayorabhedAd ghaTanAmno ghaTatvamityAvedanAyA''ha - arthAbhidhAneti / ghaTa-tannAmnorabhede yuktayantaramapyAha-vAcya-vAcakayoriti / sthApanAnikSepAbhyupagantRtvamupapA dayati-ghaTAkAro'pIti etacca sadbhUtasthApanAmadhikRtya bodhyam / anyathA ghaTAkArasya ghaTatvAbhAve / tattvAyogAd ghaTatulyaparimANatvA *
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM ptteshc| ghaTAkAro'pi ghaTa eva, tulyapariNAmatvAt , anyathA tattvAyogAt, mukhyArthamAtrAbhAvAdeva ttprtikRtitvopptteH| mRtpiNDAdivyaghaTopi ghaTa evAnyathA prinnaamprinnaamibhaavaanupptteH| bhAvaghaTapadaM cAsandigdhavRttikameva / nanu nAmAdInAM sarvavastuvyApitvamupagamyate, navA ? Adya vyabhicAraH, anabhilApyabhAveSu nAmanikSepAsambhavAt / nanvevaM sthApanAghaTe'pi ghaTatve bhAvaghaTAdasya kaH prativizeSa ityapekSAyAmAha-mukhyArtheti / dravyanikSepAbhyupagantRtvamupapAdayati-mRtpiNDAdiriti / anyathA mRtpiNDAderghaTatvAbhAve, ghaTaH pariNAmaH, mRtpiNDaH pariNAmItyevaM ghaTa mRtpiNDayoryaH pariNAma-pariNAmibhAvalakSaNaH sambandhaH so'tiprasaGgAdatyantabhede na syaadityrthH| yazca pRthubadhnodarAdyAkAraH kambugrIvAdimAn bhAvaghaTastasya ghaTatvaM sarvAnumatameveti tadabhyupagantRtvamasya darzayati-bhAvaghaTapadamiti / prasaGgAnugataM nAmAdivicAramupajIvan paraH zaGkate-nanviti / 'nAmAdInAm' ityatrA''dipadAt sthaapnaa-bhaav-drvynikssepaannaamupgrhH| Aye nAmAdInAM sarvavastuvyApitvamiti pksse| vyabhicAraH-yatra yatra vastutvaM tatra nAmanikSepAdicatuSTayapravRttiriti niyamAbhAvaH / atraiva hetumAhaanabhilApyeti-ye zabdena na vaktuM zakyA etAdRzA api bahavaH padArthAH santi, tatra vastutvaM vidyate, nAmAdinikSepastu nAstIti vyabhicAra ityarthaH / nanu yatra yatrAbhilApyavastutvaM tatra nAmAdicatuSTayamityevaM niyame na vyabhicAra ityata Aha-dravyajIveti jIvosbhilApyo dravyaM cAbhilApyamiti jIve dravye cAbhilApyavastutvaM vartate na tayordravyanikSepaH, yo bhAvaH pUrvamajIvaH san AyatyAM jIvo bhavet sa jIvakAraNatvAd dravyajIva iti dravyanikSepapravRttibhaved , na caivam-ajIvasya jaDasvarUpasya kadAcidapi jIvarUpeNa
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 77 pravRtteH, dravyajIva-dravyadravyAdyasiddhayA'bhilApyabhAva. vyApitAyA api vaktumazakyatvAcca / antye "jatthavi ya Na jANijjA, caukayaM Nikkhive tattha" tti / [anu0] sUtravirodhaH, atra yattatpadAbhyAM vyAptyupasthiteriti cet, atra vadanti-tattavyabhicArasthAnAnyatvavizeSaNAnna doSaH, tadidamayuktam-yadyekasmin na sambhavati, naitAvatA bhavatyavyApiteti / apare vAhu:-kevaliprajJArUpameva nAmA'nabhilApyabhAveSvasti, pariNAmAsambhavAt , evaM yo jIvaparyAyamanubhUyottarakAlamajIvo bhavet so'pyanubhUtajIvaparyAyatvAd dravyajIvaH syAd, na caivamapi sambhavati, evaM guNa-paryAyaviyuktasya bhAvasya guNa-paryAyavadrUpeNa pariNAmo yadi bhavet tadA dravyadravyaM syAd , na caivamapi sambhavatIti tayordravyanikSapApravRtterabhilApyavastuvyApitvamapi nikSepacatuSTasya na smbhvtiityrthH| __antye nAmAdInAM na sarvavastuvyApitvamiti pakSe / jattha vi0 iti"yatrApi na jAnIyAt catuSTayaM nikSepet tatra' iti saMskRtam , catuSTayaM nAmAdicatuSTayam / kathaM sUtravirodha ityapekSAyAmAha-atreti, niruktasUtra ityarthaH / tatraikeyAM samAdhAnamupadarzayati-atra vadantIti ! tattaditi, yatra yatra vastuni na nAmAdinikSepacatuSTayapravRttisambhavastattadanyatve sati vastutvaM yatra tatra nAmAdicatuSTayamityevaM niyamAH bhyupagame na pUrvopadarzitavyabhicAradoSa ityarthaH / evaM vyabhicAroddhAre prameyatvAdiheturapi vahnivyApyaH syAt , yatra yatra vyabhicArastada nyatve satIti vizeSaNopAdAnena prameyatve vahnivyabhicAraparihAra sambhavAt , kintu nAmAdInAM sarvavastuvyAptiH prAyovAdAducyate, sA ca kvacinnAmAdicatuSTayAbhAve'pi sambhavinItyetAvataiva nirvAhe noktasamAdhAnaM yuktamityAha-tadidamayuktamiti / vastuta eva sarvavastu
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 pramodAvivRtisaMvalitaM dravyajIvazca manuSyAdireva, bhAvidevAdijIvaparyAyahetu. tvAt ; dravyadravyamapi mRdAdireva, AdiSTadravyatvAnAM ghaTAdiparyAyANAM hetutvAditi; etaca mataM nAtiramaNIyam-dravyArthikena zabdapudgalarUpasyaiva nAmno'bhyupagavyApitvamabhyupagacchatAmAcAryANAM samAdhAnamapadarzayati-apare tvAhuriti / kevalIti-kevalI sarva jAnAtItyanamilApyamapi kevaliprajJAgocara iti kevalaprazArUpaM nAmA'pi svavAcyaviSayatayA tatra vartata iti kRtvA nAmanikSepastatra sambhavatIti nAmanikSepasya srvvstuvyaaptiH| dravyanikSepo jIve dravye'pi ca sambhavatIti tasyApi sarvavastuvyAptirityAha-dravyajIvazceti-jIvakAraNaM dravyajIvo bhavitumarhatIti jIvo bhAvidevAdijIvaparyAyastatkAraNa manuSyAdijIva iti kRtvA manupyAdijIvo dravyajIva iti dravyanikSepasya jIve saMbhava ityarthaH / dravye'pi dravyanikSepasambhavaM darzayati-dravyadravyamapIti / ghaTAdilakSaNamRddravya-paryAyANAmapi pratikSaNamanyAnyaghaTapariNatilakSaNaparyAyakAraNatvAd dravyatvamityevamAdiSTadravyatvAnAM ghaTAdInAM kAraNatvAnmRdAdi vyaM bhavatIti dravyanikSepo dravye sambhavatItyAha-AdiSTadravyatvAnAmitiparyAyArthikanayAdezAt paryAyatve sati ghaTAdInAM dravyatvaM dravyArthikanayAdezAdeva, uttarottarasvaparyAyakAratvAt tadanugAmitvAcca teSAM dravyatvamAdizyata ityAdiSTa dravyatvaM yeSAM te AdiSTadravyatvAsteSAmityarthaH / hetutvAt kaarnntvaanmRdaadevydrvytvmityrthH| etanmatamapi na yuktamityAha-etacceti, cakAro'pyarthakaH, kevaliprajJA AtmanazcaitanyalakSaNaM guNaH, tasya dravyArthikanayavizeSeNa naigamena nAnumataM nAmatvam , tannaye zabdAtmakapudgalasyaiva nAmatvAbhyupagamAditi kevaliprajJAmupAdAyAnabhilApyabhAveSu nAmanikSepasambhavopadarzanaM na yuktamityAha-dravyArthikeneti / bhAvadevAdijIvaparyAyakAraNatvAnmanuSyAdijIvasya dravyajIvatvasamarthanamapyayuktameva, tathA sati saMsArAvasthAyAmekagatito gatyantaragamanasya jIve AvazyakatvAt saMsAriNAM sarve
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| mAt , manuSyAdInAM dravyajIvatve ca siddhasyaiva bhAvajIvatvaprasaGgAt ,AdiSTadravyahetudravyadravyopagame bhAvadravyocchedaprasaGgAcca / guNa-paryAyaviyuktaH prajJAsthApito dravyajIva ityekeSAM matam , etadapi na sUkSmam-satAM guNaparyAyANAM vuddhyApanayanasya kartumazakyatvAt , nahi yAdRcchikajJAnAyattA'rthapariNatirasti / jIvazabdArthajJastapAmapi dravyajIvatvameva syAt , siddhasyaivAnantaraM gatyantarAbhAvena nathAvidhajIvakAraNatvAsambhavAd bhAvajIvatvaM bhavediti jIve dravyanikSepasambhavo'pi netyAha-manuSyAdInAniti / ghaTAdInAM paryAyANAmapyAdiSTadravyatvamAzritya tatkAraNatvena mRdAdidravyasya dravyadravyatvasamarthanena dravye dravyanikSepasambhavopadarzanamapi na yuktam , tathA sati dravyamAtrasyAdiSTadravyatvakaparyAyakAraNatvena dravyadravyatvasyaiva prAptyA bhAvadravyocchedApatterityAha-AdiSTadravyeti / yadyapi "guNaparyAyavad dravyam" [tattvArthasU0 5, 37.] iti sahabhAvino guNAH kramabhAvinazca paryAyAH sarvadaiva dravye'vatiSThante, yadi kadAcid guNo dravye na syAt sahabhAvitvameva guNasya na bhavet pratikSaNamanyAnyabhAvena pariNamatyeva dravyaM nApariNamya kSaNamapyavatiSThata iti ekasya kramabhAvinaH paryAyasya sarvadA dravye'bhAve'pi yaH kazcit paryAyo'pi dravye tiSTatyeveti guNaparyAyaviyuktaM dravyaM na bhavatyeva svAsAdhAraNadharmavaikalye svAbhAvaprasaGgAn ,tathA'pi vuddhayA guNa-paryAyAbhyAM dravyaM pRthakkRtya yadA vyavasthApyate nadA satorapi guNaparyAyayorbuddhayaiva dravyataH pRthakkaraNam , tathA ca buddhayA'panItaguNa-paryAyo jIvo dravyajIva ityevaM jIve dravyanikSepa kecit saMgamayanti, tanmatasyApyupadarzanapurassaramayuktatvaM bhAvayati-guNa-paryAyaviyukta iti / etadapi na sUkSmamiti-etanmatamapi sUkSmadhiyA vicAryamANaM nopapadyata ityarthaH / yathaiva buddhirbhavet tathaiva yadyarthapariNatiH syAt tadA dravyasya guNa-paryAyavi.
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM .... trAnupayukto jIvazabdArthajJasya zarIraM vA jIvarahitaM dravyajIva iti nA'vyApitA nAmAdInAmityapi vadanti / ___ nanu tathApi naigamena nAmAdicatuSTayAbhyupagame tasya dravyArthikatvavyAhatiH syAt , dravyArthikena dravyasyaivAbhyupagamAt , dravyaM paryAyatayA, paryAyaM ca gauNatayAbhyupagacchan dravyAthiko'pi bhAvanikSepasaha iti hanta! tarhi taduktayuktatvabuddhito guNa-paryAyaviyuktA'pi dravyapariNatirbhavet , tasyAzca pariNate vyadravyatvamucyamAnaM yujyatA'pi, na caivam-arthapariNatehanAdhInatvAbhAvAdityAha-nahIti / yAdRcchikajJAneti-artho'nyathA'nyathA ca jJAnamicchAmAtrasambhUtaM yat tad yAdRcchikajJAnamityarthaH / nAmAdInAM sarvavastuvyApitvasamarthanaparaM matAntaramupadarzayati-jIvazabdArthajJa iti / tatra jIvazabdArthe / anupayuktaH, upayogazUnyaH, jIvazabdArthajJo yadA na jIvazabdArthaviSayakopayogavAn tadA sa dravyamiti yaavt| yadA jIvazabdArtha jAnAti tadaiva jIvazabdArthazaH, tadAnIM ca na tatrAnupa. yuktaH saH, yadA ca jIvazabdArtha na jAnAti tadaiva tatrAnupayuktaH tAdRzazca jIvazabdArthajJa eva na bhavatItyataH kalpAntaramAhajIvazabdArthajJasyeti-etAvatA dravyanikSepasya vyApitA''veditA bhavati, na tu nAmanikSepasyetyasvaraso 'vadanti' ityanena suucitH| naigamasya dravyArthikatvAd dravyamAtrAbhyupagantRtvameva yuktaM na paryAyAbhyupaganta. tvamiti kathaM nAmAdicatuSTayAbhyupagantRtvaM naigamanayesyeti zaGkatenanviti / tathApi uktadizA nAmAdicatuSTayasya sarvavastuvyApitvopapAdane'pi / tasya naigamasya / dravyameva yo'bhyupagacchet sa dravyArthiko bhaveda , ayaM ca paryAyasvarUpaM bhAvamapyabhyupagacchatIti kathaM dravyArthikaH syAdityAzayenA''ha-dravyArthikeneti, tathA cAsya dravyArthikatvamabhyupagacchatA nAmAdicatuSTayAbhyupagantRtvaM naastiityevaabhyupgntvymitybhisndhiH| atra samAdhAnaM kazcidAha-dravyamiti / paryAyatayeti
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 81 rItyA zabdanayA api dravyanikSepasahA iti katham "bhAvaM ciya saddaNayA, sesA icchaMti savvaNikkheve"tti bhASyoktavyavasthA?,etena "dravyArthika-paryAyArthikayoddhayostulyavAdenobhayAbhyupagamaH, paramAdyasya sarvathA'bhedenA'ntyasya tu sarvathA bhedena, tato naikasyobhayaviSayatve viSayAntaragrahArthamanyakalpanAnupapattiH, bhedAbhedoparAgeNobhayasthAne 'pradhAnatayA' iti pATho yuktH| uktasamAdhAnasyAyuktatA darzayati-hanteti / tvaduktarItyeti-dravyArthikasya pradhAnatayA dravyAbhyupagantRtvaM gauNatayA paryAyAbhyupagantRtvamityato bhAvanikSepasahatvaM dravyArthikasya tvayoktam , taddizA ca paryAyanayatvenAbhimatAH zabdanayA api zabda-samabhirUdvaivambhUtAH paryAyaM pradhAnatayA, dravyaM gauNatayA'bhyupagacchanto dravyanikSepasahAH syuriti zabdanayAnAM bhAvanikSepamAtrAbhyupagantRtvaM bhApyoktaM kathaM saGgataM syAdityarthaH / "bhAvaM ciya." ityAdibhApyollekhaH, "bhAvameva zabdanayAH zeSA icchanti sarvanikSepAn" iti sNskRtm| etena' ityasya 'apAstam' ityanena sambandhaH, etena paryAyArthikasya dravyanikSepasahatvaprasaGgena / tulyavAdena tulytyaa| ubhayAbhyupagamaH dravyaparyAyobhayAbhyupagamaH / tarhi dravyArthiko'pi paryAyArthikaH syAt , paryAyAthiko'pi dravyArthikaH syAd viSayabhedAbhA vAdityatastathovizeSamupadarzayati-paramiti-kintvityarthaH / Adyasya drvyaarthiknysy| sarvathA'bhedeneti-'ubhayAbhyupagamaH' ityanuvartate / antyasya tu paryAyArthikasya punH| sarvathA bhedeneti-atrApi 'ubhayAbhyupagamaH' ityanuvartate / tataH dravyArthikasya sarvathA'bhedena dravya-paryAyobhayAbhyupagamAt paryAyArthikasya sarvathA bhedena dravya-paryAyobhayAbhyupagamAcca / ekasya dravyArthika-paryAyArthikayormadhyAdekasya dravyArthikasya paryAyArthikasya vaa| ubhayaviSayatve dravya-paryAyobhayaviSayatve sati / viSayAntaragrahArtha viSayAntarasya sattve tadgrahArtham / anyakalpanAnupapattiH
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM grahArthamubhayakalpanAvazyakatvAditi dravyAdhikasyApi paryAyasahatvam" iti apAstam , evaM sati paryAyArthikasya zabdAderapi dravyasahatvApatteH,atyantabhedAbhedagrAhiNodvayoH anyanayasya yA kalpanA tasyA anupapattiH, ekanayasyaikaviSayatve tannayA'viSayaviSayAntarasya grahArtha yA anyanayasya kalpanA tasyA ekasyApi ubhayaviSayatve viSayAntarAbhAvAdanupapattiryA sA tato netyrthH| kathaM netyapekSAyAmAha-bhedA'bhedoparAgeNeti-dravyArthika nA'bhedoparAgeNaiva dravya-paryAyayorgrahaNaM paryAyArthikena ca bhedoparAgeNaiva tayorgahaNam , tathA caikena nayena bhedoparAgeNaivAbhedoparAgeNaiva bobhayagraho na tu bhedA'bhedoparAgeNobhayagraha iti tadartham / ubhayakalpanAvazyakatvAd dravyArthika-paryAyArthikanayobhayAkalpanAyA AvazyakatvAd / iti etasmAda hetoH, inya-pAyosayaviSayakatvAditi yAvat / evaM sati pratyeka dravyArthika-paryAdhArthikayovya paryAyobhayaviSayatvAbhyupagame lati / 'zabdAdeH' ityatrAdipadAt smbhiruuddhaivrbhuutyorupgrhH| dravyasahatvApatteriti-yathA ca dravyArthikasya naigamasya paryAyaviSayatvAt paryAyasahatvato nAmAdinikSepacatuSTayAbhyupagaltRtvaM tathA zabdAdina yasyApi paryAyArthikattya dravyaviSayatvAd dravyamahatvato vikSapacatuSTayAbhyupagantRtvaM sajyata iti bhAvanikSepamAtrAbhyupagantavaM zabdanayAnAM bhApyoktamasamajalaM sthAdityarthaH / api ca vyanayaH sAmAnya-vizeSayoratyantAdamevAbhyupagacchati paryApanayastayoratyanta damevAbhyupai. tIti tathAgrAhiyoH samuditayorapi nayayobhaisampRktAbhedAhitvalakSaNaM sambaSTitvaM na syAd, api tvekAntamedA'sedagrAhitvAnmiyASTitvasevApadyatetyAha-atyantadA'dagrAhiNoriti / dvayoH pryaayaadhik-drvyaathiknthyo| kiJca paryAyeNa guNAdinA samaM dravyasyaikAntAbhedamicchato dravyArthikasya mate dravyapadasya samAnArthakatvAda guNapadaM paryAya eva, tathA ca paryAyayoH ghaTapada-kalazapadayoryathA na ghaTaH kalaza iti sahoktiH, tathA guNo dravyamiti sahoktirapi na syAdityAha-atyantA
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / samuditayorapi mithyASTitvAda, atyantAbhede paryAyadvayAsahoktiprasaGgAt , tathA ca "guNo dravyam" iti dravyArthikanayAbhilApAnupapattaH, atyantabhede'pi paryAyArthina dravyagrahe dravyArthikasyAntargaDDatvaprasaktaH, ekasmin dravyapakSe paryAyArthikanayamate'pi dravyaM sAmAyikamityasyAvirodhaprasaGgAt, etanmatasya bhASyakRtaiva nirastatvAceti cet , anrocyate-avizuddhAnAM naigamabhedAnAM nAmAdyabhyupagamapravaNatve'pi vizuddhanaigamabhedasya dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagamAnna tatra bhAvanikSepAnupapattiH, ata evA''ha bhagavAn bhadrabAhuH bheda iti / tathA ca paryAyadvayA'sahoktau c| evaM paryAyArthikenA'tyantabhinnatayA dravya-paryAyayoravagAhane yathA paryAyagrahArtha paryAyArthikAtiriktasya nApekSA, tathA dravyagrahArthamapi dravyagrahasthApi tenaiva bhAvAditi dravyArthikasya vyarthatvamApadyatetyAha-atyantabhede'pIti / antagaDalaM niSprayojanatvam / tathA paryAyArthikasya dravyaviSayatve dravyasAmAyikamapi tadiSTa bhavediti vyArthikasyaiva dravyasAmAyikabhiti na sthAdityAha-ekasmin dravyapakSa iti-paryAyArthiko dravyamapyabhyupagacchati guNAdikampIti tasya dravyAbhyupagamapakSe ityrthH| etannatasya atyantA'sinatayA dravya paryAyau dravyArthiko'bhyupagacchati,atyantabhinnatayA to paryAyArthiko'bhyupagacchatIti matasya / samAdhatte-atrovyata iti / atra naigamasya nikSepacatuSTayAbhyupagantRtve draSyArthikatvahAniriti prksse| ucyate ttprtividhaanmbhidhiiyte| 'dravyavizeSaNatayA' ityuktyA vizepyatayAdravyasyaivAbhyupagama iti dravyArthikatvamityAveditam / tatra naigame / ata eva naigamanaye dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagamAdeva /
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ varSa pramodAvivRtisaMvalitaM "jIvo guNapaDivanno Nayassa davvaTThiyassa sAmaiyaM " ti [Ava0 ni0 gA0 792, vizeSAva0 ni0 gA0 2643 ] | na caivaM paryAyArthikatvApattiH, itarAvizeSaNatvarUpaprAdhAnyena paryAyAnabhyupagamAt / zabdAdInAM paryAyArthikanayAnAM tu naigamavadavizuddhayabhAvAnna nAmAdyabhyupagantRtvam, avAstavatadviSayatvaM tu noktavibhAgavyAghAtAyeti paryAlocayAmaH / nanu tathApi - " NAmAitiyaM davvadviyassa bhAvo a pajjavaNayassa" tti [vizeSAva0 bhA0 gA0 75 ] pUrvamabhidhAya pazcAt jIva0 iti - "jIvo guNapratipanno nayasya dravyArthikasya sAmAyikam " iti saMskRtam / nanu naigamasyoktadizA paryAyAbhyupagantRtve paryAyArthikatvaM prasajyata ityAzaGkAM pratikSipati - na ceti / evaM naigamasya dravyavizeSaNatayA paryAyAbhyupagantRtve / itarAvizeSaNatayA paryAyAbhyupagantRtvalakSaNaprAdhAnyena paryAyAbhyupagantRtve satyeva paryAyArthikatvasyeSTatvena naigame dravyavizeSaNatayaiva paryAyAbhyupagantRtvasyopagamena paryAyArthikatvApattyasambhavAdityAha - itareti / zabdanayAnAM nikSepacatuprayAbhyupagantRtvAbhAvaM sahetukamupadarzayati-zabdAdInAmiti / nanu naigamasya pradhAnatayA paryAyaviSayakatvAbhAve'pi gauNatayA paryAyaviSayakatvasattvAt tAvatA'pi paryAyArthikatvaM bhavedityata Aha-avAstaveti / tadviSayatvaM paryAyaviSayatvam / noktavibhAgavyAghAtAyeti, naigamAdayo dravyAziMkA RjusUtrAdayaH paryAyArthikA ityevamukto yo nayavibhAgastadvighAtAya netyarthaH / nanUktadizA naigamanayasya nikSepacatuSTayAbhyupagantRtve vyavasthApite'pi dravyArthikasya pUrva nAmAdinikSepatrayAbhyupagantRtvakathanaM paJcAnnikSepacatuSTayAbhyupagantRtvakathanaM ca bhASyakRtAM kimabhiprAyakamiti pRcchati - nanviti / NAmAitiyaM0 iti - "nAmAditrikaM
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| bhAvaM ciya saddaNayA sesA icchaMti svvnnikkheve"| [vizeSAva0 bhA0 gA0 2847] tathA-"savvaNayA bhAvamicchaMti" [vizeSAva0 bhA0 gA0 3601] ti vadatAM bhASyakRtAM ko'bhiprAya iti cet , ayamabhiprAyaH-pUrva zuddhacaraNopayogarUpabhAvamaGgalAdhikArasambandhAnnaigamAdinA jalAharaNAdirUpabhAvaghaTAbhyupagame'pi ghaTopayogarUpabhAvaghaTAnabhyupagamAt tathoktiH, pRthaganikSepAca na pratyayasyAbhidhAnatulyatA, agre tu vyavasthAdhikArAd vizeSoktiriti, mukhyatvarUpasvAtantryeNa nAmAditrayaviSayatvameva dravyArthikasyetyabhipretya matAntareNa vA tathoktiH, ata eva dravyArthikasya bhAvazca paryavanayasya" iti saMskRtam / bhAvaM ciya0 ini"bhAvameva zabdanayAH zeSA icchanti srvnikssepaan"| savva0 iti-"sarvanayA bhaavmicchnti| bhASyakRtAmabhiprAyasyopavarNanenottarayatiayamabhiprAya iti / pUrvamiti-'NAmAitiyaM' ityAdinA pUrva yad dravyArthikasya nAmAdinikSepatrayAbhyupagantRtvavacanaM tacchuddhacaraNopayogarUpabhAvamaGgalAdhikArasambandhAt , upayogalakSaNabhAvAbhyupagamazca na naigamAdeH, jalAharaNAdyarthakriyAkAyava bhAvaghaTa iti naigamAderabhyupagamaH, na tu ghaTopayogo bhAvaghaTa iti tdupgmH| tathoktiH "NAmAinirya davvaTriyasla" ityuktiH| "arthA'bhidhAna-pratyayAstulyanAmadheyAH" iti vacanAnnAmno naigamAbhyupagamaviSayatve tattulyatvAdupayogasyApi naigamAbhyupagamaviSayatvamAstheyamiti na zaGkayam , nAmanikSepabadupayoganikSepasya pRthaganaGgIkAreNopayogasya nAmatulyatvAbhAvAdityAha-pRthaganikSe. paacceti| agre tu pazcAt punH| vyavasthAdhikArAd asya nayasyaitannikSepaHbhyupagantRtvamityevaM vyavasthAdhikArAt / vizeSoktiH "bhAvaM ciya0" ityaadyktiH| itIti-svarUpavacanam, evaMsvarUpo'bhiprAya ityarthaH / mukhyatveti-atra vA athavA matAntareNa bhASyakartRmatabhinnamatena mukhyatva
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM tatvArthavRttAvapi - " atra cAdyA nAmAdayastrayo vikalpA dravyArthikasya tathA tathA sarvArthatvAt / pAzcAtyaH paryAyanayasya tathApariNati vijJAnAbhyAm" iti [a. 1. sU. 5. ] etanmatAvaSTambhenaiva , "jIvo guNapaDivanno Nayassa davvaTTiyassa sAmaiyaM / so caiva pajjavaNayaTTiyassa jIvassa esa guNo" // [Avazyaka niryu0 gA0 792, vizeSAvazyaka niryu0 gA0 2643] ityAvazyakagAthA 'kiM dravyaM guNo vA sAmAyikamiti cintAyAM dravyArthikanayamate guNaM pratipanno jIvaH sAmAyikam, paryAyArthikanayamate tu jIvasya guNa eva sAmAyikamityuttaram atra ca dravya - paryAyanayayoH zuddhadravya paryAyAveva viSayau, tatra paryAya-dravyayorvibhi rUpasvAtantryeNa nAmAditrayaviSayatvameva dravyArthikasyetyabhipretya tathoktirityanvayaH / tatheoktiH "nAmAitiyaM davvaTThiyassa" ityuktiH / ata eva matAntarAzrayaNata eva / tathA tathA nAmAditriprakArataH / sarvArthatvAt arthamAtravyApitvAd, dravyArthikanayo nAma sthApanA dravyarUpaiH sarvatrArthe pravartata ityarthaH / pAzcAtyaH bhAvanikSepaH / tathApariNati - vijJAnAbhyAmiti - vartamAnaparyAya eva bhAvaH, vastu ca pratikSaNaM pariNamadevAste, pratikSaNamanyadanyadeva bhavatIti jJAyate ca tathaiveti yacca pratikSaNamanyatvaM yacca tajjJAnaM tadeva bhAvaH, sa eva ca paryAyanayasya viSaya iti / etanmatAvaSTambhenaiva mukhyatvarUpasvAtantryeNa nAmAditrayaviSayatvameva dravyArthikasyeti matAvalambanenaivetyarthaH / " jIvo0" ityAdipUrvArdhasya saMskRtaM darzitameva / "so ceva0" iti - " sa eva paryavanayasya jIvasya eSa guNaH" iti / ityAvazyakagAthA bhASyakRtA vyAkhyAteti sambandhaH / tadvyAkhyAnamullikhati - kiM dravyamityAdinA / atra ca etanmate ca / tatre 86
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 7 - - - nayoH kalpitayoH kuNDalatApannaM svarNam , patrasya nIlatetyAdAviva vizeSaNatayAbhidhAnaM tu na svaviSayacyAghAtAyetyabhiprAyeNa mahatA prabandhena' bhASyakRtA vyaakhyaataa| matAntarAbhiprAyeNa tu paryAyArthika evaM yasya kalpitasya vizeSaNatvam , dravyAthike tuprAgupadarzitadizA paryAyasyAkalpitasyApi vizeSaNatvaM nyAyyameva / na ca naye vizeSaNaM kalpitameveti niyamaH "sAvajajogavirao tigutto chasu sNjo| uvautto jayamANo AyA sAmAiyaM hoI" !!149 / / [AvazyakamUla bhASyagAthA, 'de-lA' 327 tamapRSTAyabhAge] tyAdi-dravyanayaviSaye zuddhadravye vibhinnasya kalpitasya paryAyasya vizepaNatayA'bhidhAnaM kuNDalatApannaM svarNamityAdAviva, paryAyanayaviSaye zuddhaparyAye vibhinnasya kalpitasya dravyasya vizeSaNatayA'bhidhAna patrasya nIlatetyAdAviva na svavipayavighAtAyetyarthaH / svathaM granthakadAhamantAntareti-yanmate dravyArthikasya catvAro'pi nikSepA abhimatAH paryAyArthikasya tu bhAvanikSapo'numatastanmatAbhiprAyeNetyarthaH / paryAyArthika eveti-paryAyArthike kalpitasya dravyasya vizeSaNatve vastuto dravyaM nAstyeva, bhAva eva tu vastutaH samastIti bhAvanikSepAbhyupagantRtvameva paryAyasyetyarthAt prAptameva / dravyArthike viti-dravyArthike'kalpitasyApi paryAyasya vizeSaNatve paryAyo'pi vastutaH samastIti nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvamarthAda dravyArthikasya prAptamevetyabhisandhiH / naye'kalpitasya vizeSaNatvaM na sambhavatItyAzaGkaya pratikSipatina ceti / niSedhe hetumAha-sAvaja0 iti-"sAvadyayogavirataH triguptaH SaTsa sNytH| upayukto yatamAna AtmA sAmAyikaM bhavati" iti
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM ityatra saMgrahana yasvIkRtAtmasAmAnyasAmAyikavidhiniyamanAya pravRttAnAM paryAyazuddhimatAM vyavahArAdinayAnAM yAvadevabhUtamuttarottaraparyAyakadambakavizeSaNoparAgeNaiva pravRttidarzanAt / na ca tatra paryAyanayAnAM saMgrahasvIkRta. vidhivizeSaparyavasAnArtha paryAyavizeSaNamudrayA pravRttAvapi 'savizeSaNa' ityAdinyAyAcchuddhaparyAyavidhAveva tAtparyAt , anyanayavidhiniyamAnudezalakSaNasvAtantryeNa nayAnAM svaviSayanirdeze vizeSaNasya kalpitatvaniyama saMskRtam / atra niruktAvazyakagAthAyAm / saMgraheti-saMgrahanayasvIkRto ya AtmasAmAnya sAmAyikamiti vidhistaniyamanAya, na sarva evAtmAnaH sAmAyikaM kintu sAvadyayogaviratatvAdivizeSaNaH sa sAmAyikamityevambhataniyamArtham / yAvadevammRtam evambhUtanayaM yAvat / atra naye vizeSaNaM kalpitameveti niyamavAdino'bhiprAyamAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'vAcyam' ityanena sambandhaH / tatra "sAvaja." ityAdigAthAyAm / 'paryAyanayAnAm' ityasya 'pravRttAvapi' itynenaanvyH| savizeSaNa0 ityAdIti-"savizeSaNau vidhi-niSedhau vizeSaNamupasa krAmataH" iti nyAyAdityarthaH, paryAyaviziSTAtmasAmAnyasAmAyikavidhau tAtpathai satyeva paryAyANAM vizeSaNatvaM bhavet , yadA tu paryAyavidhAveva tAtparya tadA teSAM vizeSaNatvameva nAstIti kalpitatvAbhAve'pi na kSatirityabhiprAyaH / evaM sati kutra vizeSaNasya kalpitatvaniyamapravRttirityapekSAyAmAha-anyanayeti-prakRte tu anyanayaH saGgrahastena svIkRtasyAtmasAmAnyasAmAyikavidheniyamoddezenaiva vyavahArAdInAM svaviSayanirdeza iti svAtantryAbhAvAnnAtroktaniyama iti| sAmAnyaM yathA saGgrahasya viSayastathA vizuddhanaigamasyApIti svaviSayavilakSaNaviSayatvarUpamanyatvaM naigamApekSayA na saGgrahasyeti saGgrahanayasvIkRtasAmAnyavidhiniyamanAya pravRttAnAM naigamamedAnAM paryAya
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| eveti vAcyam , tathApyanyatvasya svaviSayavilakSaNaviSayatvarUpasya nivezena naigamabhedeSu vizuddhanaigame vizeSaNasya paryAyasyAkalpitatvasiddherapratyUhatvAdityasmAbhiranuzIlitaH panthAH samAkalitasvasamayarahasyairdivyadRzA nibhaalniiyH||1|| " naigamAyudhagatArthasaGgrahapravaNo'dhyavasAyavizeSaH saGgrahaH" / sAmAnyanaigamavAraNAya naigamAdyupagatArthapadam / saGgrahazca vizeSavinirmoko'zuddhaviSayavinirmokazcetyAdivizeSaNoparAgeNa pravRttisambhavAt tatrAnyanayavidhiniyamAnuddezalakSaNasvAtantryAbhAvAnotaniyamapravRttiriti vizeSaNasya paryAyasyAkalpitatvasiddhiH syAdeveti naigame nikSapacatuSTayAbhyupagantRtvaM yuktamevetyAha-tathApIti / svasamIkSitoktamArgasya sUkSmazemuSIgamyatvAvavodhanAyAha-samAkaliteti / samAkalitasvasamayarahasyA api nApAtata uktamArgamavavodhu prabhaviSNava ityata uktam-divyadizeti // // iti naigamalakSaNanirUpaNam / / atha saGgrahanayalakSaNanirUpaNam saGgrahalakSaNamupadarzayati-naigameti-vizeSa ityantaM lakSaNam , saGgraha iti lakSyanirdazaH / saGgrahapravaNo'dhyavasAyavizeSaH saGgraha ityetAvanmAtrokto sAmAnyanaigamasyApi saGgrahapravaNatvAt tatrAtivyAtivAraNAya naigamAyupagatArthatyuktamityAha-sAmAnyanaigameti / naigamAApagatArthasya saGgrahaH kiMsvarUpa ityapekSAyAmAha-saMgrahazceti-naigamanayo hi sAmAnya vizeSaM cAbhyupagacchatIti tadupagatArthaH sAmAnyaM vizeSazca, tatsaGgrahazca vizeSaparityAgena sAmAnyorarIkAraH, evaM vyavahArAdinayA vizeSamupayanti tatastadupagatArtho vizeSaH, tatsaGgraho'pi
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 pramodAvivRtisaMvalitaM yathAsambhavamupAdeyaH, tena na prasthakasthale saamaanyvidhersnggrhaadnuppttiH| tatpravaNatvaM ca tanniyatavuddhivyapadezajanakatvam , tena na nAnArtharUpasaGgrahasya nyjnytvaanuppttidossH| vizeSavinirmoka eva / tena azuddhaviSayavinirmokasyApi saGgrahapadena grahaNena, tena na anuppttiritynvyH| prasthakasthale vanagamanadArucchedanAdInAmapi prasthakatvena naigama vyavahArayorupagamaH, samahasya tu tatropacaritaviSayalakSaNo yo'zuddhaviSayastadvinirmokeNa mApanakriyopahitasyaiva prasthakasyAbhyupagama iti' na tatra vizeSavinirmokalakSaNaH saGgrahaH kintvazuddhaviSayavinirmoka eva, nApi ca sAmAnyavidhistatreti kevalavizeSavinirmAkasyaiva saGgrahapadena vivakSaNe tatratyasaGgrahasyAsaGgrahAd yA'nupapattiH sA'zuddhaviSayaviniokasyApi saGgrahapadena brahaNena netyAha-prasthakasthala iti / pravaNatvamanyatra janakatAlakSaNaM samarthatvameva, tacca prakRte na sambhavati vizeSavinirmokAzuddhaviSayavinirmokAdirUpasaGgrahe'dhyavasAyavizeSalakSaNasaGgrahanayajanyatvasyAbhAvena tajanakatvasya saGgrahanaye'bhAvAdityata aah-ttprvnntvNceti| tanniyateti-vizeSavinirmokAzuddhaviSayavinirmokAdhanyatamAtmakanagamAyupagatArthasaGgrahaniyatabuddhivyapadezajanakatvamityarthaH / tena tatpravaNatvasya tanniyatabuddhivyapadezajanakatvarUpatvena / nAneti-nAnArtharUpo vizeSavinirmokAzuddhaviSayavinirmAkAdyanekArthasvarUpo yaH saGgraho naigamAdyupagatArthasaGgrahastasyAdhyavasAyavizeSasvarUpasaGgrahanayajanyatvAnupapattilakSaNo doSo netyarthaH, saGgrahanayenavizeSavinirmokA'zuddhaviSayavinirmokAdiniyatabuddhivyapadezayoH sambhavena tajanakatvasya saGgrahanaye sambhavAduktarUpapravaNatvavivakSAyAmanupapattyabhAvAt / evaM ca vizeSavinirmokA'zuddhaviSayavinirmokA. dhanyatamAtmakanagamAyupagatArthasaGgrahaniyatabuddhivyapadezajanakAdhyavasAyavizeSatvaM saGgrahatvamiti saGgrahasAmAnyalakSaNaM bodhyam /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 91 "saMgahiya-piMDiyatthaM saMgahavayaNaM samAsao biMti" [ vizeSAvazyakabhASya gAthA 2183 ] ti sUtram / atra saGgRhItaM sAmAnyAbhimukhagrahaNagRhItam, piNDitaM ca vivakSitaka jAtyuparAgeNa pratipipAdayiSitamityarthaH / sagRhItaM mahAsAmAnyam, piNDitaM tu sAmAnyavizeSa iti vArthaH / " arthAnAM sarvaikadezasaGgrahaNaM saGgrahaH" iti tattvArthabhASyam [a0 1 sU0 35 ] | atra sarva sAmAnyam, ekadezana vizeSastayoH sagrahaNaM sAmAnyaikazeSasvIkAra ityarthaH / ayaM hi ghaTAdInAM bhavanAnarthAntaratvAt tanmAtratvameva svIkurute, ghaTAdivizeSavikalpastvavidyopajanita grahalakSaNapratipAdakaM sUtramakhiti saMgahiya0 iti - "saMgRhItapiNDatArthaM saGgrahavacanaM samAsato dhruvanti iti saMskRtam / sUtrArthamupadarzayati atreti - asmin sUtra ityarthaH / artha: "saMgahiya-piMDiyatthaM" ityasyArthaH / kalpAntaramAha-rAMgRhItamiti / tattvArthabhASyoktaM talakSaNamAha- arthAnAmiti / atra asmin bhAye / tayoH sAmAnya vizeSayoH / sAmAnyekazeSasvIkAraH sAmAnyamAtrAbhyupagamaH arthaH sarvaikadezasaGgrahaNam' ityasyArthaH / saGgrahanayo vastumAsya sanmAnatvameva svIkarotItyupapAdayati-ayaM hItyAdinA / ayaM saGgrahanayaH / hi yataH / bhavaneti 'bhU sattAyAm iti vyAkRtito bhavanaM sattA, tadanarthAntaratvAt tadabhinnatvAt / tanmAtratvameva bhvnmaatrtvmev| svIkurute ghaTAdInAM vastUnAM sadaikarUpatvameva saGgraho'bhyupagacchati / evaM sati sarvatra san san ityevaM jJAnaM bhaved, na tu ghaTo'yaM paTo'yamityAdibodhaH, sabhinnAnAM ghaTAdInAmabhAvAdityata Aha - ghaTAdivizeSavikalpastviti-ayaM ghaTo'yaM paTa ityAdivizeSAvagAhinirNayaH punarityarthaH / avidyopajanita eva avidyAtmakadoSaprabhava eva, bhrAntAH sarva eva vizeSavikalpA doSasamudbhavA iti yAvat / itya 2
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 pramodAvivRtisaMvalitaM evetyabhimanyate / jagadaikye ghaTa-paTAdibhedo na syAditi cet , na syAdeva vAstavaH, rajjau sarpabhramanibandhanasarpAdivadavidyAjanito'nirvacanIyastu syAdevetyAdyA etanmUlikA aupnissdaadiinaaNyuktyH| asyApi catvAro nikSepA abhi. mtaaH| ye tvAhuH-"nAyaM sthApanAmicchati, saGgrahapravaNenAnena nAmanikSepa eva sthApanAyA upasaGgrahAt / na ca "nAmaM AvakahiyaM, ThavaNA ittariA vA hojA AvakahiyA vA hoja" [anu0sU07] ityevAnayovizeSAbhidhAnAt kathabhimanyate evaM svIkurute / etadeva praznottarAbhyAM prapaJcayannAha-jagadaikya iti-sarvasya bhavanAtmakatve bhavanasya mahAsAmAnyasattArUpasyaikatvAt tadrUpasya jagata evaikya ityarthaH / na syAdeva vAstavaH vAstavo ghaTapaTAdibhedo na bhavedevetyarthaH / vAstavaghaTa-paTAdibhedaniSedhe kalpito ghaTa-paTAdibhedo'numataH,sa eva tu kIdRgityapekSAyAmAha-rajjAviti-spaSTam / nikSepacatuSTayAbhyupagantRtvaM naigamavadeva saGgrahasyetyAha-asyApIti-saGgrahasyApItyarthaH / sthApanAbhyupagantRtvaM na saGgrahasyetyAcAryadezIyAnAM mataM pratikSeptumupanyasyati-ye tvAhuriti-so'yaM vizeSo nAma-sthApanAsAdhAraNa eva saMgRhyatAmiti' ityntmetnmtprisskaarH| ayaM saGgrahanayaH / etannaye kiM sthApanaiva nAsti yena tanikSepasyAnabhyupagama ityapekSAyAmAha-saGgrahapravaNeneti / anena saGgrahanayena / 'na ca' ityasya 'AzaGkanIyam' itynenaanvyH| nAmamiti-"nAma yAvatkathikaM sthApanA itvarikA vA bhaved yAvatkathikA vA bhaved" iti saMskRtam , yAvatkathikaM yAvadravyabhAvi, yathA-mervAdinAma yAvanmerurvartate tAvatkAlasthAyi / itvarikA yasya sthApanA tasmin satyeva vinAzinI, yathA-indrAdipratikRtiH, sthApanAvata indrAdeH sattve'pi kASThAdinirmitA bhittyAdigatarekhoparekhAdijanitacitravizeSasvarUpA vendrAdipratikRtivinAzinI / anayoH nAma-sthApanayoH / nAmno'pi
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / maikarUpyamityAzaGkanIyam , pAcaka-yAcakAdinAnAmapya. yAvatkathikatvAt tadavyApakatvAt sthUlabhedamAtrakathanam / padaprakRti-kRtibhyAM nAma-sthApanayorbhada iti cet,kathaM tarhi gopAladArake nAmendratvam ? atha nAmendratvaM dvividham , indra iti padatvamekamaparaM cendrapadasaGketaviSayatvam , AdyaM nAsti, dvitIyaM ca padArtha iti na doSa iti cet , tahiM vyaktyAyAvatkathikatvaM na savenAmavyApakaM yadaiva pAkaM karoti puruSastadaiva pAcaka iti nAmnA vyapadizyate, yadaiva yAcate tadaiva yAcaka iti nAmnA vyapadizyate iti pAcaka-yAcakAdinAnAmayAvatkathikatvalakSaNetvaratvasyApi bhAvAdityAha-pAcaketi / tadavyApakatvAd yAvatkathikatvasya nAmAvyApakatvAt / kathaM tarhi sUtre nAmno yAvatkathikatvakathanamata Aha-skUla nedabhAtrAyanamiti-bahUnAM nAmnAbhisthambhUtAnAmevopalammAt tathA kathanamityarthaH / nAma padasvarUpaM sthApanA kRtirUpA AkRtiviracanArUpati tayorbheda ityAzaGkate-padaprakRti-kRtiyAmiti-padaprakRtiH padasvabhAvaH kRtirAkRtiracanA tAbhyAmityarthaH, atra 'padapratikRtibhyAm" iti pATho yuktaH, tatra pratikRtiH pratimA / atra taTasthaH pRcchati-kathaM tahIti-yadi padasvarUpa nAma tarhi gopAladArako nAkSarasannivezavizeSalakSaNaM nAmeti tatra nAmendratvaM katham ? arthAt tatra nAmendratvaM na bhavedityarthaH / tatrottaramAzaGkate-atheti / Adyamindra iti padatvaM nAsti gopAladArake na vartate / dvitIyaM ca indrapadasataviSayatvaM ca / padArtha iti-padArtha gopAladArakAdo dvitIyamindra padasaGketaviSayatvalakSaNaM nAmendratvaM samastIti na tasya nAmendratvAnupapattilakSaNo doSa ityarthaH / indrapadasaGketo yathA gopAladArake kriyate tathendra sthApanAyAmapIti tasyA api nAmendratvaM syAdeveti nAmanikSepa eva sthApanAyA antarbhAva ityAha-tIti / vyaktyeti-"vyaktyAkRti-jAtayaH padAthaH" [1] iti gautamIyaM sUtram ,
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalita kRti- jAtInAM padArthatvenendrasthApanAyA apIndrapada saGketaviSayatvAt kathaM na gopAladArakavannAmendratvam ? nAmabhAvanikSepa sAGkaryaparihArAya [AkRtibhinnatve sati ] indrapadasaGketaviSayatvaM nAmendratvaM nirucyata iti cet, hanta ! tarhi so'yaM vizeSo nAmasthApanAsAdhAraNa eva saGgRhyatAmiti" te na vicAracaJcuradhiyo devAnAmpriyAH, upacArarUpasaGketa vizeSagrahe dravyanikSepasyApyanatirekaprasaGgAt, tadanusAreNAkRtAvapi padArthatvaM samastIti / indanAdyarthakriyAkArI bhAvendraH, nAmendrazca yatrendrapadasaGketaH kriyate sa iti bhAvendrAnnAmendrasya vyavacchittaye bhAvendravyAvRttameva nAmendra nirucyate, nirvacane Atau nAmendratvaM mA prasAGgIdityetadarthamAkRtibhinnatve satIti vizeSaNamupAdIyata iti na nAmanikSepa sthApanA'ntarbhAva ityAzaGkate - nAgeti AkRtibhinnatve satItyupAdAne'pi bhAvavyAvRttiH saGketavizeSazrayaNAdeva kathamanyathA bhAvendre'pIndrapada saGketaviSayatvasya saccAd bhAva-nAmanikSepasAGkaryaparihAra iti bhAvanIyam / nAmabhAvanikSepasAiryaparihArAya nAmavizeSanirutau bhAvavyAvartakasya saGketavizeSasyaivAvazyakatA, tatmAtropAdAne ca nAma-sthApanayorekarUpeNa saGgrahaH syAdeveti samAdhatte - hanteti / uttamataM pratipakSati iti grahaHsthApanAM necchatItyabhyupagantAra iH| upacAretiindrapadasaGketaviSayatvaM nAmendratvamityatropacAralakSaNaH saGketavizeSo yadi parigRhyate, tadA bhAvendre indrapadasya mukhya eka saMketo nopacAra iti bhAvendravyAvRttirvadyapi bhavati tathApi bhAvika gopA earth sthApanAyAM ca yathopacAralakSaNa indrapadatastathA bhAvIndra paryAyakAraNe'nubhUtendraparyAye ca dravyendre'pi yeti dravyanikSepasyApi nAmanikSepa evAntarbhAvasambhavAt sagrahaH sthApanAtha soar svIkuryAdityarthaH / dravyanikSepavyAvRtta va saGketa 94
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / yAdRcchikavizeSopagrahasya cAprAmANikatvAt, pitrAdikRtasaGketavizeSasyaiva grhnnaannaam-sthaapnyoraikyaayogaat| evaM ca bahuSu nAmAdiSu prAtisvikaikarUpAbhisandhireva saGgrahavyApAra iti pratipattavyam / yadRcchayaiva saGgrahasvIkAre tu nAmno'pi bhAvakAraNatayA kuto na dravyAntarbhAva iti vAcyam / dravyaM pariNAmitayA bhAvasambaddham, nAma vizeSa Adriyata iti na nAmni dravyanikSepapraveza iti yadi paro brUyAt tatrAha-yAdRcchiketi / bhAvendre indrapadasaGketa aizvaryavizeSayogAdeva na tu pitrAdikRtaH, indrapadasaGketaviSayatvalakSaNanAmendratve ca pitrAdikRtasaGketavizeSa evaM praviSTa iti tena yathA bhAnendravyAvRttistathA sthApanendrasyApIti na sthApanAyA nAmnyantarbhAva ityaahpitraadiiti| nanu saGagraheNApi nikSepacatuSTayAbhyupagame na kenApi kasyApi saGgraha iti saGgrahalakSaNavyApArAmAce kathamasyAbhyupagamasya saGgrahIyatvamityata Aha-evaM ceti-saGgraheNApi nikSepacatu. pTayAbhyupagame cetyarthaH / bahuviti-nAnA bahutvAt teSu nAmatvena rUpegaikyAbhisandhiH, sthApanAnAM vahutyAt tATu sthApanAtvenaikyAbhisa. dhirityecaM saGgrahavyApArasabhAvAduktAbhyupagamasya snggrhiiytvmityrthH| uktadizA saGgrahavyApAramanabhyupagamya svorekSitasaGketavizeSato nAma-sthApanAyorekyena saGgrahaNasyaiva saGagrahavyApAratayA''zrayaNe innddmaah-ydRcchyaiveti| bhAvakAraNatayeti-dravyasya bhAvakAraNatvaM sarvasammatameva, nAmApi cAtyanta bhaktinirbharamAnalenAbhyasyamAna kAlAntare bhAvasvarUpAcAtinibandhanaM bhavatyeva kasyApi puruSadhaureyasyeti bhAvakAraNatvena nAma-dravyayorekyAdhyavasAyalakSaNalaGgrahavyApArasabhAvAnnAmno dravye'ntarbhAvaH prasajyata ityrthH| dravyaM bhAvarUpeNa pariNamata iti dravyaM pariNAmi, bhAvaH pariNAma ityanayoH pariNAma pariNAmibhAvasambandhaH,nAma vAcakam ,bhAvo vAcya ityanayorvAcya-vAcakabhAvasambandha iti bhAvena saha bhinnasambandhena samba
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM tu vAcyavAcakabhAvenetyasti vizeSa iti cet, tahiM sthApanAyA api tulyapariNAmatayA bhAvasambaddhatvAt kiM na nAmno vizeSa iti paryAlocanIyam / syAdetat-SaNNAM pradezasvIkartugamAt pazcAnAM tatsvIkAra ivAtrApi catu. nikSepasvIkartustatastatrayasvIkAreNaiva saGgrahasya vizeSo yukta iti, maivam-deza-pradezavat sthApanAyA upacaritavibhAgAbhAvena saGgrahavizeSAditi dik // 2 // dhyamAnatvAd dravya-nAmnobhaiMda ityaah-drvymiti| pariNAmitayA pariNAmapariNAmibhAvena, pariNAmitvasyaiva saMsargatve tu dravye tat svarUpasambandhena, bhAve nirUpakatayeti bodhyam / evaM sati sthApanA'pi tadubhayasambandhAnyasambandhenaiva bhAvasambaddhati vizeSAt sA'pyatiri taiva sviikrnniiyetyaah-tiiti| tulyapariNAmatayeti-sadbhUtasthApanAmAzritya yAdRzo bhAvasyAkAravizeSaH svagatastAdRzaH sannivezavizeSaH sthApanAyA apItyanayostulyapariNAmateti, atra 'tulyaparimANatayA' iti pATho yuktH| paraH zaGkate-syAdetaditi / SaNNAM dhrmaastikaayaadipnyc-tddeshaanaam| paJcAnAM dharmAstikAyAdipazcAnAm / tatsvIkAra iva saGgrahanaye pradezAbhyupagama iva / atrApi nikssepvissye'pi| tataH naigamAt / tttryeti-niksseptryetyrthH| saGgrahanaya upacAraM necchati deza-pradezayordezatvAvizeSatve satyapi bhedakalpanopacArata eveti tadanabhyupagamAd yujyate tatra tasya paJcAnAmeva tatsvIkAraH, prakRte tu sthApanAnikSepavibhAgo nopacarita iti tasya saGgrahanaye svIkArasambhavenAnupacaritatvalakSaNavizeSasya saGgrahe'pyetAvatA'pyakSuNNatvameveti samAdhatte-maivamiti // // // iti saGgrahanirUpaNam //
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 97 "lokavyavahAropayiko'dhyavasAyavizeSo vyvhaarH"| ___"vacai viNicchiyatthaM, vavahAro savvadavvesu" [vizeSAvazyakani0 gA0 2183] tti sUtram / vinizcitArthaprAptizcAsya sAmAnyAnabhyupagame sati vizeSAbhyupa. gamAt , ata eva vizeSeNAvahiyate nirAkriyate sAmAnyamaneneti niruttyupapattiH, jalAharaNAdyupayogino ghaTAdivizeSAnevAyamaGgIkaroti na tu sAmAnyam, artha atha vyavahAranayaM prarUpayati loketi-'vyavahAraH' iti lakSyanirdezaH, 'loka0' ityAdi lakSaNam / uktalakSaNe sUtraM pramANayati-vaccai0tti-"vrajati vinizcitArtha vyavahAraH sarvadravyeSu" iti saMskRtam / anena sUtreNa vizeSAbhyupagamasya lokavyavahAropayikasya kathaM lAbha ityapekSAyAmAha-vinizcitArthaprAptitheti / asya vyavahArasya / vinizcitArthaprAptirnAma-ayaM dharmAstikAyo gatyupagrahakArI, sthityupagrahakArI adharmAstikAya ityevaM vizeSeNa vyavahAropayoginA dharmaNa nizcito yo'rthastasya prAptiH, vyavahAre'rthaprAptaH prAdhAnyAt , tayA nivRttyupekSa api upalakSaNIye, vyavahArasya pravRtti-nivRtyupekSAlakSaNatvAditi bodhyam / ata eva vyavahArasya saamaanyaanbhyupgmpurssrvishessaabhyupgmprvnntvaadev| anena adhyavasAyavizeSeNa / vizeSAbhyupagantRtva-sAmAnyAnapagantutne jyanahArasya vyavasthApayati-jalAharaNAApayogila iti / ayaM vyavahAraH / kAya sAmAnyaM nAnyupagacchattItyapekSAyAmAha-akriyA goreti| tasya sAmAnyasya / arthakriyAkAritvameva vastunaH sa . nahi ghaTatvadravyatva-tattvAdibhiH sAmAnyairjalAbAharaNAdilakSaNArthakiyA kriyate kintu ghaTAdivizeSasvarUpavyaktyaiveti zivasyaivAniyAkAritvalakSaNasattyAdabhyupagamo na tuktasattvalakSaNavirahiNaH sAmAnyasyeti bhaavH| nanvanubhUyamAnasyApalApo'nubhavavirodhAnna yuktaH, anyathA vizeSasyApalApa zUnyataiva jagataH syAt, anubhUyate ca ghaTo'yaM
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 pramodAvivRtisaMvalitaM kriyA'helostasya zazazRGgaprAyatvAt / nanu ghaTo'yaM dravyamidamityAdau ghaTatva-dravyatvAdikaM kathamapahnotuM zakyamiti cet, na kathaJcit ,anyApoharUpaM tat , na tvatiriktamityeva paramucyate, akhaNDAbhAvanivezAca naanyonyaashryH| yadi dravyAzidamityAdAnugatapratItyA sAmAnyamiti zaGkate-nanviti / sAmAsvaM nApaTapyate kintu anyavyAvRttilakSaNApoharUpaM tad, na tu vidhidhiti vidhirUpeNa tadanabhyupagama eva sAmAnyAnabhyupagama iti samAjale- na kathaJciditi-'apahrotuM zakyam' ityanuSajyate / tarhi sAmAnyAnamyupagame sati vizeSAbhyupagamo vyavahArasyeti bhajyata ityata Aha-anyA'poharUpamiti / tat sAmAnyam , ghaTatvaM ghaTAnyavyAvRtirUpaM vAtvaM dravyAnyavyAvRttirUpamityevaM sAmAnyamAtramanyApoharUpatiH / itthaM sAmAnyAbhyupagame sAmAnyAnasyupagAro hIyetetyata Ahana tyatiriktamiti / paraM kintu, atiriktamapohavyatiriktam , vidhirUpaM sAmAnya nAstItyetAvanmAtrameva sAmAnyAnabhyupagama ityarthaH / nanu paTAderbhaTAdyAnyatvagrahe tadanyatvaM ghaTAdeAhyam, paTAderghaTAdyanyatvagrahaca ghaTAdI paTAdyanyatvagrahe satyevetyanyo'nyAzrayo'poharUpasAmAnyAbhyupagame, vidhirUpasAmAnyAbhyupagame ca ghaTatva-paTatvAdInAM svarUpata eva bhAnasambhavAsoktadoSAvakAza ityata Aha-akhaNDAbhAvanive. zAcati / ghaTAnyAnyatvaM yadi ghaTatvAvacchinnapratiyogitAkodAvacchinapratiyogitAkabhedatvarUpeNa ghaTatvasvarUpamupeyeta tadA tatrApi ghaTatvaM pratiyogitAvacchedakatayA sanniviSTamuktabhedatvarUpeNaivAbhyupagatamityanavasthA syAda , yAvadghaTAdivyaktibhinnA yAvantaH paTAdayastAvadbhinatvaM ghaTatvamiti yadi svIkriyeta tadA tadgraho yAvadvyaktInAM prAtisvIkarUpeNAgrahe na bhavet , ghaTAdivyaktInAM yAvatAM paTAdibhinnatvena paTAdivyaktInAM ghaTAdibhinnatvena grahAbhyupagame'nyo'nyAzraya syAt , paraM naivamupeyate kintu ghaTAnyApoho'khaNDabhedasvarUpaH, tasya svarUpata eva bhAnamityAha-akhaNDAbhAvanivezAceti / nanvevamapi tadevAkhaNDAbhAvasvarUpaM sAmAnyamabhyupagatameveti sAmAnyAnabhyupagamo
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / caivamapyabhAvasAmAnyAbhyupagamApattiH, tadA tu sarvatra zabdAnugamAdevAnugatavyavahAraH kAraNatvavyAptyAdau pareNApItthamevAbhyupagamAdityAdipazcitamanyatra / "laukikasama upacAramAyo vistRtArtho vyavahAraH" iti tattvArthabhASyam [a0 1, sU0 35.] / vizeSapratipAdana parametat , yathAhi-loko nizcayataH paJcavarNa'pi bhramare kRSNavarNatvamevAGgIkaroti tathA'yamapIti laukikasamaH / na ca kRSNo bhramara ityatra vidyamAnetaravarNapratiSedhAd bhrAntatvam , anuvyAhanyata eveti denmA'stvakhaNDAbhAvasvarUpamapi tat , vAsanAprabhavavikalpavazAnugatasya sAmAnyasyApyekazabdayojanAta evAnugatavyavahAraH, dRzyate ca kAraNatva-vyAptyAdAvanugatasAmAnyAbhAve'pyanugatavyavahAraH zabdAnugamAdeva, nahi ghaTakAraNeSu daNDacakrAdiSu sAmAnyasekam , athApi kAryAvyavahitaprAkkSaNAvacchedena kAryasmAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAnavacchedakadharmavattvAdiparikalpitaikazabdAnugamamAtreNa kAraNaM kAraNamityanugatavyavahAraH, sAdhya-sAdhanatatsambandhAdibhedena vyAtInAM bhede'pi bhavatyevedaM vyApyamidaM vyApyamityanugatavyavahAraH zabdAnugamAdeveti pare'pItthamevAbhyupagacchantItyAhayadi cApIti / tattvArthabhASyotaM vyavahAranayalakSaNamupadarzayatilaukikasama iti / anenApi bhASyeNa vyavahArasya vizeSAbhyupagantRtvamevAvedyata ityAha-vizeSeti / etad niruktabhAgyam / tatra laukikasamatvaM vyavahAre upshaadyti-ythaahiiti| nishcytH-nishcynytH| tathA'yamapi vyavahAranayo'pi bhramare kRSNavarNatvamevAbhyupagacchati / nanu paJcavarNe bhramare kRSNetaravarNasadbhAve'pi kevalakRSNavarNatvAvabodhasyAyathArthAvagAhitvAda vyavahAranayAbhyupagatasya tasya bhrAntatvaM syAdityAzaGkaya pratikSipati-na ceti / paJcavarNe kRSNavarNasyApi sadbhAvAt tadvati tadvagAditvena nAsya bhrAntatvam , yadyanena nAsti kRSNetaravarNa ityevamanyavarNapratiSedhAvabhAsanaM kriyeta tadA kRSNetaravarNavati tada
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM dubhUtatvenetarAvivakSA, tadvyudAse'tAtparyAt udbhUtavarNavivakSAyA evaabhilaapaadivyvhaarhetutvaat| kRSNAdipadasyodbhUtakRSNAdiparatvAd vA'tAtparyajJaM pratyetasyAprAmAgaye'pi tAtparyajJaM prati prAmANyAt , lokavyavahArAnukUlatvAt / nApi nizcayataH, avadhAraNAkSamatvAdityasatyameva / bhAvAvagAhitvena bhrAntatvaM bhavet , na caivam , kevalamanudbhutatvenAvivakSavAnyavarNasyeti niSedhahetumupadarzayati-anubhUtatveneti / itraavivksseti-kRssnnetrvrnnaavivkssaa| tadvyudAse bhramare kRSNetaravarNapratikSepe / atAtparyAt kRSNo bhramara iti vyavahAravAkyasya tAtparyAbhAvAt / tarhi kRSNo bhramara iti prayoge kiM vIjamityapekSAyAmAha-uddhRtavarNavivakSAyA iti-bhramare kRSNavarNa udbhUta iti tadvivakSAyA abhilApAdivyavahArahetubhUtAyAH sadbhAvAt kRSNo bhramara iti vAkyaM prayujyate, kRSNetaravarNasyAnudbhUtasya viSakSA'pi yadi bhavet tadApi sA nAbhilApAdivyavahAraheturiti rakto bhramara ityAdi vAkyaM na prayujyata ityrthH| athavA kRSNo bhramara iti vAkye kRSNapadamudbhUtakRSNayodhecchayoccaritamiti udbhUtakRSNo bhramara iti tato bodhaH, udbhatazca bhramare kRSNavarNa eveti taditarasyodbhUtavarNasya vyavacchede'pi noktabodhasya bhrAntatvamiti tAtparyazaM prati pramAtmakabodhajanakatvAduktavAkyasya prAmANyameva, kRSNapadabhudabhUtakRSNaparamita yo nAvagacchati tasyAtAvAsyAt kRSNavarNabodhe sAmAnyataH potara. varNasyaiva vyavacchedAvabhAsanamiti tasya bhrAntatva saMprati taDAdasyAprAmApaye dila kSatirityAha-kRSNAdipadaspati ra iti vAkyasya ca sarva vAcyaM sAvadhAraNamiti kimAnaH kRSNo bhramara iti vAkyasya kupaNa eva jhAlara ityarUpo'na kSatiH / nizcayanayatastu kRSNo bhramara iti vAkyasya jasarI tanmate paJcavarNatve samarasya sAvadhAraNoktavAkyAt tasya tracchedAvagatI prAntatvasyaiva bhAvena tajanakamyoktavAkyasthAprAmANyasyaiva bhAvAdityAha-nApi nizcayata iti yathA'tAparyahaM prati nAkta
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| nanu 'kRSNo bhramaraH' iti vAkyavat 'paJcavarNo bhramaraH' iti vAkyamapi kathaM na vyavahAranayAnurodhi. tazyApi loka vyavahArAnukUlatvAta, AgamabodhinArtha'pi vyutpanna. lokasya pavanAradazanAna, lokabAdhitArthabodhakavAkyampAvyavahArakasbe cAtmA'rUpavAnityAdivAkyasyApyavyahArakambApAnAt tasyApyAtmagauravAdibodhakalokapramANAvAdhinArthabodhakatvAt , abhrAntalosabAdhitArthayodhakatvaM vAkyasya prAmANyaM tathA nizcayanayato'pi na prAmANyamityarthaH / tara hetumAha-avadhAraNAkSamanvAditi-vAkye'vadhAraNamAvazyakam , prakRte'vadhAraNa kriyamANe kRSNetaravarNavyAvRttiH syAda , evaM ca sati prAmA. Nyameva na bhavedityavadhAraNAkSamatvAduktavAkyaprAmANyasyAto'vadhAraNagarbhamapramANameva tadityAha-agatyameveti / zaGkate-nanviti / tasyA paJcavaNA amara iti vaarysyaapi| yadyayApAmaraM paJcavarNI bhrasara iti loka vyavahAro na bhavati tathApi zrutAdyAvartanapravINasya vyutpannalokasya tathAvyavahArasya darzanAt , prayuJjate ca zAstrajJAH paJcavarNI bhramara ityAha-AgamabodhitArthe'pIti / loke kRSNa eva bhramage jJAyata iti lena bAdhitaM paJcavarNatvamityatastad yadyavyavahArakaMtadA loke AtmA goro'haM kRSNo'hamityAdipratItyA rUpavatvamevAtmano'vadhRtamiti nadbAdhitamarUpavatvamityAtmA'rUpavAniti vAkyasyApyavyavahArakale syaadityaah-lokbaadhitaarthti| tasyApi AtmA'rUpayAnityAdi vAkyasyApi / yadi cAtmA'rUpavAniti vAkyaM nAdhAntalokavAdhitArthakam , ye cAtmani gauratvAdikaM jAnate te zarIreNa sahAtmano'medAdhyavasAyino bhrAntA eva, tarhi pazcavarNa bhramare kRSNameva varNamadhyavasyanto lokA bhrAntA eveti paJcavarNo bhramara iti vAkyasyApi nAbhrAntalokavAdhitArthavodhakatvamiti AtmA'rUpavAniti vAkyasya yathA vyAvahArikatvaM tathA paJcavarNI bhramara iti vAkya. syApi tatvaM syAdevetyAha-abhrAnteti-atra 'abhrAntalokAbAdhitArthavodhakatvam' iti pATho yuktaH, yathAzrutapAThaprAmANye tu tulyatA:
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 pramodAvivRtisaMvalitaM - cobhayatra tulyam / pratyakSaniyataiva vyavahAraviSayatA, na tvAgamAdiniyateti tu vyavahAradurnayasya cArvAkadarzanapravartakasya matam , na tu vyavahAranayasya jainadarzanasparzina iti cet , satyam-yadyapi kacidadRSTArthe naizcayikaviSayatAsaMvalitaiva vyAvahArikaviSayatA svIkriyate, tathApi lokaprasiddhArthAnuvAdasthale kacideva seti kRSNo bhramara iti sattvadharmeNa bodhyaa| nanu yatraiva pratyakSaviSayatvaM tatraiva vyavahAravipayatvamiti bhramare paJcavarNasya pratyakSaviSayatvAbhAvAd vyavahAraviSayatvamapi na bhavatIti paJcavarNo bhramara iti vAkyaM na vyavahAranayAnurodhItyata Aha-pratyakSa niyataiveti-pratyakSaviSayatAvyApyavetyarthaH, pratyaasya viSayatAsambandhena vyApakatve tu pratyakSavyAtaivetyartho'pi yukta eveti bodhyam / 'AgamAdiniyatA' itysyaagmaadiprmaannjnybodhvissytvniytetyrthH| cArvAketi-cArvAkadarzane hi pratyakSamevaikaM pramANamiti pratyakSapramANAviSayo vastu nAstyevetyato na tasya vyavahAraviSayatvamiti / 'jainadarzanasparzinaH' ityanena jainadarzana AgamAderapi pramANatvAdAgamAdyavamatArthasya loke vyavahriyamANatvAd bhramare paJcavarNasyApyAgamAvagatatvena jainamAnyavyavahAraviSayatvaM syAdeveti darzitam / smaadhtte-stymiti| yasya kasyacidAgamAvagatArthasya vyavahriyamANatA pratyakSAviSayasyApi bhavati tatra naizcayikaviSayatAsaMvalitA vyavahAraviSayatA bhavatu nAma naitAvatA sarvasyApi sAMvyavahArikapratyakSAviSayasyApi vyAvahArikaviSayateti kRSNe paJcavarNasya vyavahAre'nanutriyamANatvena kRSNo bhramara iti vAkyasyaiva vyavahArapathAvatIrNatvena tajanyabodhe bhramaraniSThavizeSyatAnirUpitakRSNatvaniSThaprakAratvAkhyaviSayataiva vyAvahArikI, na tu bhramaraniSThavizeSyatAnirUpitapaJcavarNatvaniSThaprakaratvAkhyaviSayatA'pi tathA, anubhavasyAnyathA
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 103 vAkye svajanyabodhe bhramaraviSayatAnirUpitapatravarNatvAvyaviSayatAyAM vyavahArikatvAbhAvAnna tathAsvaniti dik| kuNDikA sravati,panthA gacchatItyAdau pAlanA gauNa prayogAdupacAraprAyaH, vizeSapradhAnatvAca vistatArtha iti / ayamapi sakalanikSepAbhyupagamapara eva / sthApanA mecchakartumazakyatvAdityAha-yadyapIti / svIkriyata iti-na pakSapAtamAtrAt kintvanubhavAnurodhAditi / lokaprasiddhati-yatrAdRSTe'pyartha lokapraddhibalIyasI saMvRttA, tadanusAri ca tadanuvAdasvarUpaM vAkyaM styrthH| sA naizcayikaviSayatAsaMvalitA vyAvahArikI vissytaa| svajanyabodhe kRSNo bhramara iti vaakyjnyvodhe| paJcavarNatvAkhyaviSayatAyAM paJcavarNatvaniSThaprakAratvAkhyaviSayatAyAma, viSayatAyA viSayasvarUpatve'pi viSayanAmadheyatvaM na bhavatIti na paJcavarNatvagataviSayatAyAM patharNatvAkhyatvamiti bodhyam / na tathAtvaM na naizcayikaviSayatAsaMbalitavyAvahArikaviSayatAtvam , etAvatA vyavahAranayasya laukikasamatvamupapAditam / atha tasyopacAraprAyatvamupapAdayati-kuNDiketi-kuNDikAdigatajalAdereva tacchidrAdidvArA bahinigamanalakSaNaM savaNaM na tu kuNDikAyAH, athA'pi loke kuNDikA stravatIti vyavahArapravRttiriti jalagatanirgamanasya kuNDikAyAmupacAraH, mArge pathiko gacchati,mArgastu sthirabhUta evAvatiSThate, evamapi pathikagatagamanakriyAyA mArga upacAra iti / sAmAnyApekSayA vizeSANAmadhikasaMkhyakatvena tadavamAhino vyavahArasya sAmAnyagrAhisaMgrahanayApekSayA vistRtArthamityAhavizeSapradhAnatvAceti-anena gauNatayA sAmAnyamapyabhyupagacchattItyato na durnayateti sUcitam / yathA ca naigama-saGgrahau nikSepacatuSTayamabhyupagacchatastathA vyavahAro'pItyAha-ayamapIti-vyavahAro'pItyarthaH,apinA naigm-snggrhyorbhyuccyH| vyavahAraH sthApanAM necchatIti kepAzcinmataM na ramaNIyamityupadarya darzayati-sthApanAmiti / ayaM vyavahAraH / teSAM vyavahArasya sthApanAnikSepAnabhyupagantRtvamityabhyupagacchatAm /
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 pramodAvivRtisaMvalitaM tyayamiti kecit , teSAmAzayaM na jAnImaH, na hIndrapratimAyAM nendravyavahAro bhavati, navA bhavannapi bhrAnta eva, navA nAmAdipratipakSavyavahArasAyamastIti,ardhaja. ratIyametat, yaduta-lokavyavahArAnurodhitvaM sthApanAnabhyupagantRtvaM ceti 3 // "pratyutpannagrAhyadhyavasAyavizeSa RjusuutrH"| "paccuppaNNaggAhI, ucjusuoNayavihI muNeyavvo" [vizeSAvazyakani0 gA0 2184] tti sUtram / pratyutpannaloke indrapratimAyAmapIndravyavahAro bhavatyevetyata uktamatamanubhavabAdhitamityAha-nahIti-niSedhadvayena tatra tadavyavahArasya dRDhatvamA. veditam / uktavyavahArasya bhrAntavyavahAratvena viSayAsAdhakatvamityapi nAstItyAha-naveti / bhavannapi indrapratimAyAmindravyavahAro jAyamAno'pi, bhrAntatvaM tasya tadA syAda yadi kenacit pramANenAtra bAdhAvatAraH syAt , nAsti ca sa iti bAdhitArthaviSayatvAbhAvAnna bhraanttvmityaashyH| yadi ca sthApanAyAM nAmAdinikSepavyavahAro bhavet tadA tatsAGkaryAdasaGkIrNasthApanAnikSepatvaM na bhavedapi, na caivamapItyAha-naveti / nAmAdIti-AdipadAdU bhAva-dravyayorupagrahaH / nAmA. dinikSeSarUpo yaH sthApanAnikSepapratipakSaH sthApanAnikSepavirodhI tadvyavahAro yadi indrapratimAyAM bhavet tadA tatsAkarya sthApanAnikSepavyavahArasya, tnnaastiityrthH| 'etad iti yaduktaM tadeva darzayati-yaduteti // // iti vyavahAranayanirUpaNam // 0 atha RjusUtraM nirUpayati-- pratyupanneti-'pratyupannagrAhI adhyavasAyavizeSaH' iti lakSaNam , 'RjusUtraH iti lakSyas / uktalakSaNa-lakSyabhAve sUtraM pramANayati-paccupaNNeti"pratyutpannagrAhI RjusUtro nayavidhitivyaH" iti saMskRtam , yazca kAlatrayAbhyupagantA naigamAdistatrApi vartamAnalakSaNapratyutpannagrAhitvaM samastItyatiprasaktamevoktalakSaNamata Aha-pratyutpannagrAhitvaM ceti /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / grAhitvaM ca bhAvatve'tItAnAgatasambandhAbhAvavyApyatvopagantRtvama . naato'tiprsnggH| vartamAnakSaNasambandhavAdatInAnAganakSaNasambandho'pi kathaM na bhAvAnAmiti cet , virodhaat| atItatvAnatItatvayoreva virodho na batI. tatvAnAganatvayoriti cet , na-alAgatonAtItatvA. kssepaan| anItAnAgatAkArajJAnadarzanAdavirodhAditi ceta. bhAvandha iti-yatra yatra bhAvatvaM tatrAtIlAnAgatakAlasambandhAsA ityevaM yad bhAvatvasyAtItAnAgatakAlasamvandhAbhAvavyApyatvaM tadabhyupagantRtvamityarthaH / ataH-uktasvarUpapratyutpannagrAhitvasyAdhyavasAyavizeSe nive. dAtaH / nAniprasaGgaH-naigamAdI nAtivyAptiH / uttavyAptimasahamAnaH para Aha-vatamAnati-tathA cAtItAnAgatasambandhavatyapi bhAve bhAvanvaM vartata iti noktavyApyatvaM bhAvatve ityaatthaayH| yatrAtIta natra nAnAgatatvamiti virodhAdeva naikasyAtItAnAgatakAlasambandha ityukta vyAptiH syAdevetyuttarayati-virodhAditi / bhAvAbhAvayoreva virodha ityatItatvasyA'natItatvenaiva virodho na tvanAgatatveneti zaGkateatItatveti / evakAravyavacchedyamevopadarzayati-na viti| yathA ca bhAvasya svAbhAvena virodhastathA svAbhAvavyApyenApi, anAgatatvaM cAnatItatvalakSaNo yo'tItatvAbhAvastadvyApya eva, anAgatatvajJAne'tItatvajJAnAditi bhavatyanAgatatvasyAtItatvena virodha iti samAdhatte-nati / anatItatvAkSepAd anatItatvajJAnAt / ekameva jJAnamatItA'nAgatAkAradvayazAli dRzyata iti nAtItatvA'nAgatatvayorvirodhaH, jJAnasyAtItAkAreNAnAgatAkAreNa cAbhedaH, AkAre cAtItatvA'nAgatatvayoH sattve tadabhinne jJAne'pi tayoH sattvamityAzayena zaGkate-- atiiteti| tacca jJAnaM vAsanAprabhavaM viSayIbhUtA'tItA'nAgatAsAve 'pyupajAyata iti tadAkArayorna vastuto'tItatvA'nAgatatve, tatastaddvArA na jJAne'pi te, viSayajanitaM ca pratyakSaM nA'tItA'nAgatA''kAradvayazAlIti nA'tItatvA'nAgatatvasAmAnAdhikaraNyasidvirityA
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 pramodAvivRtisaMvalitaM na- pratyakSe tathAkArAnuparAgAt, prabuddhavAsanAdoSajanitatathAvikalpAca vastvasiddheH / anubhavAvizeSe vikalpAvizeSa iti cet, na upAdAnavyaktivizeSeNopAdeyavyaktivizeSAdityanyatra vistaraH / "satAM sAmpratAnAmarthAnAmabhidhAna- parijJAnamRjusUtra :' zayena pratikSipati-neti / tathAkArAnuparAgAt atItAnAgatAkArasamba ndhAbhAvAt / atItAnAgatAkAroktajJAnAdeva kuto na tathAbhUtavastusiddhirityapekSayAmAha - prabuddheti prabuddhavAsanAjanitatvavizeSaNena tathAvidhajJAnasya bhrAntatvamAveditam / tathAvikalpAcca atItAnAgatAjJAnalakSaNavikalpAt punaH / nanu pratyakSAtmakamapi pUrvasamanantarajJAnena janyate vikalpo'pi tatheti pratyakSasya prAmANye vikalpasyApi tattvamiti tato'pi vastusiddhiH syAdeveti zaGkate - anubhavAvizeSe iti"yatraiva janayedenAM tatraivAsya pramANatA" iti vacanAt pratyakSasthale'pi vikalpadvAraiva pratyakSasya prAmANyaM pramANIbhUta vikalpakAraNasya pratyakSasya yathA'nubhavatvaM tathokta vikalpakAraNapratyakSasyApi tattvamiti tadavizeSe yathaikasya vikalpasya vastusAdhakatvaM tathA'parasyApi, vikalpatvena tayoravizeSa evetyarthaH / vastusiddhau dvArIbhUtasya vikalpasyopAdAnIbhUtA yA pratyakSavyaktistato vilakSaNIbhUto vikalpopAdAnIbhUtA pratyakSavyaktiH, yasyAH prabhUtavAsanAdoSaH sahakArItyata upAdeyavikalpavyaktyorvizeSasya sadbhAvAditi samAdhatteneti / granthagauravabhayAJcaitadviSayavicAro'tra pratanyate, granthAntare vicArito'yamarthastato vizeSajijJAsubhiravaseya ityAzayenAha - ityanyatra vistara iti / tattvArthabhApyoktamRjusRtralakSaNamupadarzayatisatAmiti- arthakriyAkAritvalakSaNasattvazAlinAmityarthaH / vartamAnakSaNasvarUpasyaivArthakriyAkAritvaM nAtItAnAgatayorityAzayenAha - sAmpratAnAmiti - vartamAnAnAmityarthaH / abhidhAna - parijJAnamityatra samAhAradvandvaH, tenArthakriyAkArivartamAnakSaNasvarUpArthasyAbhidhAnaM jJAnaM ca RjusUtra - mityarthaH / RjusUtrasya vyavahAranayAdatizAyitvameva lakSaNamiti
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 107 Ranism iti [1. 35] tattvArthabhASyam , vyavahArAtizAyitvaM lakSaNamabhipretya tadatizayapratipAdanArthametadutam / vyavahAro hi sAmAnya vyavahArAnaGgatvAnna sahara, kathaM tArthamapi parakIyamatItamanAgataM cApi,abhidhAnamApe tathAvidhArthavAcakam , jJAnamapi ca tathAvidhAviSayamavicArya sahetetyasyAbhimAnaH / na cAyaM vRthAbhimAnaH, svadeza-kAlatadatizayapratipattyarthamevoktabhASyamityAha-vyavahArAtizAmitvamiti / Rjusutrasya vyavahArato'tizayapratipAdanAya vyavahAramantavyasyAyuktatA mAvedayannAha-vyavahAra iti-asya 'na sahate' ityanenAnvayaH / hi yataH, sAmAnyena jalAharaNAdikriyA na bhavatItyato vyavahArA'naGgatvAt sAmAnyaM nAbhyupagacchati vyavahAra ityarthaH / yathA sAmAnyaM nArthakriyAkAri tathA parakIyArtho'pi na svArthakriyAkA namapi nAbhyupagacchedeva, tathA'tItamanAgataM cArthamarthakriyAkAritvAbhAvAnnAbhyupagacchedeva, abhidhAnasyApi tathAbhUtArthavAcakasya sadarthapratipAdakatvAbhAvAdanabhyupagama eva samucitaH, jJAnasyApi tathAbhUtArthAvagAhinaH sadarthaviSayakatvAbhAvAdanupagama eva jyAyAn , tathA cArtha parakIyamatItAnAgataM ca tadabhidhAnaM tajjJAnaM cAbhyupagacchan vyavahAro vyavahArA'naGgabhUtArthAbhyupagantutvena na parIkSakaparIkSAkSetramityAha-kathaM tIti-'arthamapi parakIyam' ityasya 'saheta' ityanenAnvayaH, evam 'atItamanAgataM ca' ityAderapi 'saheta' ityanenAnvayaH, sarvasminnapi pratyekaM kathaM tarhi itysyaanvyH| 'avicArtha' ityuktyA vicAre kriyamANe teSAmasahanameva yuktamityAveditam / tathA ca tepAmupagamo vicArata eva vyavahArasyeti na sUkSmavicArapATavaM tasyeti dhvanitam / iti evaMsvarUpaH / asya RjusUtrasya / abhimAnaH-- abhinivezaH / asyAbhimAnasya niSprayojanatve kadAgraharUpataivetyapi nAstItyAha-na ceti / svadezeti-svadeza eva vastuno'rthakriyAkAritvalakSaNasattvena parakIyArthasya svadezasattvAbhAvenAsattvameva, evaM varta
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM yoreva sattAvizrAmAt , yathAkathaJcit sambandhasya sattAvya. vahArAGgatve'tiprasaGgAt / na ca dezakAlayoH sattvaM vihAyAnyadatiriktaM sattvamasti yadyogitA prakRte syAt , asattAbodho'pi cAsti, tatra sattAnanuvedhAt , anyathA kharazRGgAdInAmasattA na siddhayet / uddezyAsiyA ka vidheyA'satteti cet, kathaM tahi varazaGgamasaditi vyvhaarH| kharavRttyabhAvapratiyogi zRGgamiti tadartha iti cet, mAnalakSaNasvakAla eva niruktasattvenAtItA'nAgatayostathAvidhasattvAbhAvenAsattvameva, tathArthAbhidhAna-tathArthajJAnayorapi na sadAbhidhAyakatva-saviSayakatve iti RjusUtrasyoktAbhimAnaH sadabhimAna eveti / paradeze parakAle ca bauddhaM sambandhamAdAya tasya sattAvyavahArAGgatve zaze'pi kaJcicchaGgasambandhaM parikalpya zazazRGgAdivyavahAro'pyApatedityAha-yathAkathaJciditi / svadeze svakAle ca yaniruktasattvaM tadantareNa naiyAyikAdiparikalpitaM sattvaM nAstyeva yadAzrayaNena parakIyArthAdeH sattvasya vyavahArAGgatA syAdityAha-na ceti| na kevalaM parakIyArthAderuktasattvAbhAvaH, kintUktasattvAsambandhAdasattvAvavodho'pItyAha-asatteti / tatra parakIyArthA dii| anyathA niruktasattvAsambandhAdasattAvodhA'nabhyupagame / nanu kharazRGgAdayo'santa ityAkArakA'sattvavodhe kharazRGgAdInAmuddezyatvAkhyaviSayatvam asattvasya ca vidheyatvAkhyaviSayatvam', kharazRGgAdInuddizyA'sattvaM vidhIyata iti tatra kharazRGgAdirUpoddezyA'siddhayA tatrA'sattvavidhAnA'sambhavAditi zaGkate-uddezyA'siddhayeti ! yadi kharazRGgAdInuddizyA'sattvavidhAna na sambhavati tarhi kharazAGgamasaditi vyavahArasya kA gatiriti pRcchatikathaM tIti / ttrottrmaah-khreti| tadarthaH kharazRGgamasadityasyArthaH / kharazRGgamasaditti vAkyAt kharazRGgavizeSyakA'sattvaprakArakavodha eva svarasata upajAyate, na tu kharavRttyabhAvapratiyogitvaprakAraka-zRGgavizeSyakabodha iti kharavRttyabhAvapratiyogizRGgamiti tadarthaH svArasiko
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / na- etasyArthasyAsvArasikatvAt / tathApyayogyatAnizcaye kathaM svArasiko yathAzrutArthabodha iti cet , rUpakAdisthala ivAhAyayogyatAnizcayAt , vikalpAtmakajJAne tasyApratibandhakatvAd vaa| tathA coktaM zrIharSeNApi[khAdyakhaNDane]-- "atyantAsatyapi hyartha jJAnaM zabdaH karoti hi / abAdhAt tupramAmatra svtHpraamaannynishclaam"||1||iti| na sambhavatIti samAdhatte-neti / etasya kharavRttyabhAvapratiyogi zRGgamityevaMrUpasya / shngkte-tthaapiiti-niruktaarthsyaa'svaarsiktve'piityrthH| kharazRGgasyA'siddhayA tatra kasyApi dharmasyAbhAvAnna tatrA'sattvavattvamiti tadabhAvanizcayalakSaNA'yogyatAnizcayasya prativandhakasya sadbhAvAt kharazRGgamasaditi vAkyAt svArasikaH kharazRGgavizeSyakA'. satvaprakArakavodho na bhavitumarhatItyataH kharavRtyabhAvapratiyogitva. prakAraka-zRGgavizeSyakavodha evA'gatyopeya ityaashyH| mukhaM candra ityAdI mukhaM na candra ityAdibAnizcaye'pyAhAryayogyatAnizcayataH zAbdabodha upajAyate tathA prakRte'pi svArasiko yathAzrutArthabodha AhAryayogyatAnizcayataH syAdeveti samAdhatte-rUpakAdisthala iti / athavA kharazRGgamasaditi vAkyAd vikalpA''tmakabodha evopajAyate, tatra ca nAyogyatAnizcayaH pratibandhaka iti tasmin satyapi sa syAdevetyAha-vikalpA''tmakajJAna iti| tasya ayogyatAniyasya ! ayogya'pyarthe zabdAjjJAnamupajAyata ityatra khAdyakhaNDanaka: zrIharSamizrasya sammatimupadarzayati-tathA coktamiti / atyanteti-zabdo'tyantAsatyayatha jJAnaM kroti| atra arthe / abAdhAt anvapino'rthasthAbhAvanizcayAbhAvAt , tu punaH svataH prAmANyanizcalAM pramA karotIyaH / etadanantaramayamAMpa zlokaH khAdyakhaNDane 'asaMsargAgrahasyApi mantA saMzItyabAdhite / atyantAsadasaMsargAgrahaM saMsargalagnakam" // 1 // iti /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 pramodAvivRtisaMvalitaM - - vvvvvvvvvvwwwmom athAsato'bhAvAzrayatvamabhAvapratiyogitvaM ca bhAvadharmarUpaM na sambhavatIti na taniSedho yuktH| zazazRGgamasti na veli pRcchato dharmivacanavyAghAtenaiva nigrahAt tatrAnyatarAbhidhAnenobhayaniSedhena tUSNImbhAvena vA parA. bAdhitArthasthale bhramA'nabhyupagantA prabhAkaraH padArthadvayasaMsargabodhasya pramA''tmakasyAsambhavAt tayorasaMsargasyAgraha pavetyabhyupagantA'pi abAdhitAthasthale padArthayoratyantamasana yo'saMsargastasyAgraha padArthadvayasaMsargabodhalamanugataM vadatIti tdrthH| nanu "vyAvAbhAvavattaiva bhAvikI hi vishessytaa| abhAvavirahAtmatvaM vastunaH pratiyogitA" // 2 // iti vacanAdatyantA'sataH kharaviSANAderbhAvadharmasya pratiyogitvAzrayatvAdena sambhava ityabhAvapratiyogitvalakSaNamasattvaM na sambhavatIti na yathAzutArthasambhava ityAzaGkate-atheti / asattvamabhAvAtmakadharmavizeSa evetyabhipretyoktam-abhAvAzrayatvamiti / kiJcinniSThAtyantA'bhAvapratiyogitvamasattvamityabhipretyoktam-abhAvapratiyogitvamiti / bhAvadharmarUpamiti-bhAva eva vartate, kharazRGgAdistu tucchatvAdabhAvarUpa eveti na tatra tasya sambhava ityabhisandhiH / tanniSedhaH kharazaGgamasadityevaMrUpeNa kharazuGganiSedhaH / nanu yadi kharazaGgAderasato niSadho na sambhavati tarhi tasya kharabAGgamastItyevaMrUpeNa vidhAnamapi na sambhavati vidherapi bhAvadharmavAda , evaM ca kharazaGgamasti naveti pRSTo yadyastIti brUyAnAstIti vA vayAdubhayathA'pyayuktabhASitvAnnigRhItaH syAta, yadi na kiJcidvayAt tadApi praznottarA'dAnAdavacanenaiva nigRhItaH syAdityata Aha-zazazRGgamastIti-vidhau niSedhe ca zazazRGgamityeva dharmivacanam , taccArthazUnyamityataH ko'pi dharmI nopAtta iti kasyAstitvaM nAstitvaM vA pRcchAviSayaH syAditi dhabhivacanavyAghAtAt praSTaiva nigRhIta iti nigRhItasya kathAyAM punarutthAnA'sambhavAt tatra prativAdI kimayuttaraM kathayatu, tUSNIM vA bhavatu nobhayathA'pi tasya parAjayAbhAvAditi smuditaarthH| tatra dharmivacanavyAghAtena nigRhIte prssttri| anyatarAbhidhAnena astitva-nAstitvayo
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| jayAbhAvAditi cet , na-yathA pareSAM viziSTa syAtiri. ktasyAsatve'pi tatrAbhAvAzrayatvasyAbhAvapratiyogitvasya vA vyavahArastathAsmAkamapi saduparAgeNAsatyapi viziSTe vaijnyaanikmdndhvishessruuptvyvhaaropptteH| zazarekatagabhidhAnena / nanu zazazRGgasyAstitvAbhAvAt tanAstitvAbhidhAne'sada saradAnAt kathaM na parAjaya iti cet , jhAza dharmIkRtya pRcchano'dhi zazAGgamanumatameva, tad yadrUpeNAnumata laDhUpeNAstitvamapyasya bhavitumarhatItyetAvatottarasambhavAt / athA praSTA svayaM nigRhI na kimapi tadvipayiNyAM kathAyAM vaktumaItItyasaduttarametasityApi na yAdevetyetAvatA'pyuttarayituH pAyAbhAvAt ! ubhayapidhenelina zazazaGgamasti nApi tannAstItyasato vidhi niSedhAsambhavAdiyevabhayaliSadhenetyarthaH / evamapi prativAdilo ra parAjayaH, dharmivacananAmAtedaiva erAjayaH syAt, sabomA samAna paveti / tUpa misAvega veni-uttagaheM vastuni uttarApratipatitibheti ukta praznaca nottarAI iti nAtrApratibhAtmakanigrahasthAnamiti tUSNImbhAvenApi prativAdinaH parAjayAbhAvAdityathaH / samAdhatte neti| pareSAM naiyAyikAdInAm , guNakarmA'nyatvaviziSTasattA sanAtotiriktA nAsti, viziSTanirUpitAdhikaraNatvasya zuddhanirUpitAdhikaraNatAto'tirittalAdeva vizeSyavati guNAdau viziSTavattvapratIteH prAmANyAsambhavAla, pavamapi guNakarmAnyatvaviziSTasale sAmAnya nAstI. tyAdipatItyA sAmAnyAbhAvAdyAzrayatvamupagamyate, guNe guNakarmAnyaviziSTatvasatvaM nAstItyAdipratItyA'bhAvapratiyogiyamapi tasya svIkriyate, tadanurodhI vyavahAro'pi bhavati / asmAkamapi RjusUtranayavaktavyanupapAdayatAM jainAnAmapi / saduparAgeNa satoH zaza-zRGgayoH saMsargeNa / asatyapi asdruupe'pi| viziSTe shshshRngge| vaijJAniketi-zaza nAstIti vikalpAtmakajJAnaprayuktyarthaH, sambandhavizeSaH viSayatvAdilakSaNaH, tadrUpo yo vyavahAra RjusUtranaye'sato'pi vikalpaviSayatvamupeyata iti tasyopapattaH sambhavAt / tathA ca kharazaGgamasat zazazaGgamasadityevaM kharazaGgAdiniSedho yukta evetyrthH| uktapraznapratividhAnamapi sambhavatyetveyAha
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM Ggamasti naveti jijJAsuprane zazazRGgaM nAstItyevAbhidhAtuM yuktatvAt, AnupUrvIbhedAduddezya siddheH / itthameva pItaH zaGkho nAstItyAderapi prAmANyopapatteH / kAlpanikasyApyarthasya parapratibodhArthatayA kalpitAharaNAdivad vyavaharataH prAmANyAt / itthameva nayArtharucivizeSopAdanAya tatra tatra nayasthale darzanAntarIyapakSagrahasya tAntrikairiSTatvAditi dik / asyApi catvAro nikSepA abhimatAH / dravyanikSepaM necchatyayamiti vaadisiddhsenmtaanusaarinnH| 112 vAmastIti / yadyapi zazazRGgaM nAstItyeva prayujyate, tena ca zazazRGgasyAbhAvaH pratIyate, yathA ghaTarUpaM nAstItyAdau ghaTArUpAdyabhAvaH tathA'pi ghaTarUpaM nAstItyAdAvAzrayAntare ghaTarUpaM niSidhyate, prakRte tu naivamiti tatra viziSTAbhAvabodhane'pi prakRtAnupUrvIvizeSAccho zRGgAbhAvabodhasya sambhavena vaktuH zaze zRGgAbhAvo vodhayitumiSTatvAduddezyaH tatsiddhisambhavAt zAbdabodhavaicitryAnurodhenAnupUrvalakSaNA''kAGkSAvaicitryasyopeyatvAdityAzayenAha - AnupUrva bhedAduddezyasiddheriti uktaM ca cintAmaNikRtA - "gavi zazazu nAstItyapratIteH zazazu nAstItyeva pratItastatra ca zaze sujAbhAva eva viSayaH " iti athavA zazazRGga na nAma jargAta ityavodhanameva jijJAsuM pratyuddezyam tadavayodhanaM ca zaza nAstItyAnupUrvIna sambhavatIti tAdRzAnupUrvInedAduktoddezya siddherityarthaH / pItavasyAsattve'pi taviSeyo bhavati, tatrApIyameva gatirityAha-thamavati / na zazazRGgasya kAlpanikatve tatra nAstitvamapi kAlpanikamiti daarata kathaM prAmANyamityata Aha- kAlpanikasyApIti / itthameva uktaprakAreNaiva / asyApi RjusUtranayasyApi / vAdisiddhasenadivAkaramate Rjusutrasya na dravyanikSepAbhyupagantRtvamityAha- dravyanikSepamiti / ayam 2
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| tessaamuktsuutraaNvrodhH| na cokta evaitatparihAra ityetanmatapariSkAra iti vAcyam , nAmAdivadupacaritadravyanikSepadarzanaparatvAduktasUtrasya tadanupapatteH, adhikamanyatra // 4 // AdezAntare "yathArthAbhidhAnaM zabdaH" [ta01,35] iti trayANAmekaM lkssnnm| bhAvamAtrAbhidhAnaprayojako'dhyavaRjusUtraH / teSAM vAdisiddhasenamatAnusAriNAm / uktastravirodhaH-- RjusUtro yadi dravyaM nAbhyupeyAt tadA "ujjusuassa page aNuvautte egaM davAvassayaM puhantaM Necchada" [pa033] tti sUtraM virudhyeta iti grnthenoktstrvirodhH| 'na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / ukta eveti-"uktasUtraM tvanupayogAMzamAdAya vartamAnAvazyakaparyAye dravyopacArAt samAdheyam" [50 34] iti granthenokta evetyrthH| ettprihaarH-uktsuutrvirodhprihaarH| etanmatapariSkAre vAdisiddhasenamatopapAdane / upacaritadravyanikSepapradarzanaparatvena sUtravirodhaH parihataH, sa cAyuktaH-uktasUtre upcritaarthtvaabhaavaadityaah-naamaadivditi| tdnupptteH-upcritdrvynikssepprdrshnprtvaanupptteH|| // iti RjusUtranayanirUpaNam // atha zabdana nirUpayati AdezAntara iti-zabdapadenaiva sAmprata-samabhirU laibAbhUtAtmakanayamedatrayopasaGgrahAt paJcetyAdezAntaraM tatra, nayAH paJca naigama-saGgraha vyavahAra-RjusUtra-zabdavedAditi mata iti yAvat / 'yathArthAbhidhAnam' iti lakSaNam , 'zabdaH' iti lkssym| trayANAM zabda samabhirUdvaivasvAnAm / 'ekaM lakSaNam' ityuktyaikalakSaNalakSita. tvAd ekatvamiti paca nayA etanmale uppdynte| sathArthAbhidhAnatvaM naigamAdinaye'tipralaktamata aah-bhaavmaatreti| naigamAdinayazca dravyAghabhidhAgaprayojako'pIti na tatrAtiprasaGga ityAha teneti /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM sAyavizeSa ityetadartha:, tena nAtiprasaGgAdidoSopanipAtaH / tatrApi "nAmAdiSu prasiddha pUrvAcchandAdarthe pratyayaH sAmprataH " [ta01,35] iti sAmpratalakSaNam, prativiziSTavartamAna payA nAmAdiSvapi gRhItasaGketasya zabdasya bhAvamAaataaravaaryIti tadarthaH / tathAtvaM ca bhAvAtiriktaviSayAMza uktasaGketasyAprAmANyagrAhakatayA nirvahati / zabdanayA'vAntaranayeSu sAmpratanayaM nirUpayati tatrApIti-zabdanaye'pItyarthaH / 'nAmAdiSu prasiddha pUrvAcchabdAdarthe pratyayaH' iti lakSaNam, 'sAmprataH ' iti lakSyam / ukta lakSaNavAkyArthamupadarzayati- prativiziSTeti parasparavyAvRttetyarthaH nAmno yo vartamAnaparyAyaH sa sthApanAdivartamAnaparyAyebhyo bhavaH, evaM sthApanAdivartamAnaparyAyA api nAmAdivartamAnaparyAyebhyo vyAvRttA iti / paryAyanaye vartamAnaparyAyAnA eva nAmAdaya iti jJApanArthameva prativiziSTavartamAnapatreSu' ityuktam / nAmAdiSvapi nAma-sthApanA- dravya bhAveSvapi / paryApanayavizeSe RjusUtranaye nAmAdicaturNAmapyabhyupagamAccaturSvapi padasadeta grahaNaJcaturNAma pyavavodhakatvaM zabdasyetyatastato vailakSaNyamAvedayati-gRhItasaGketasyetyAditato bhAvamAtre gRhItasaGketasya zabdasya bhAvamAtrAvabodhakatvaparyavasAyI yo'dhyavasAyavizeSaH sa sAmpratanaya iti / tadarthaH nAmAdiSu prasiddhapUrvAcchandAdarthapratyaya iti vAkyArthaH, arthAt 'prasiddhapUrvAd' ityasya gRhItasaGgatikAdityarthaH / tathAtvaM ca gRhItasaGgatikasya zabdasya bhAvabhAvodhakatvaM ca / yadyapi zabdasya sAmAnyato nAnAdiSu catu pi saGketastathApi bhAvamAtrabodhakatvamevetyato bhAvAtiriktaviSayAMze saGketo'yathArtha iti bhAvamAtravodhakatvato jJAyate / bhAvamAtravodhakatvAbhAve'nyatrApi yathArthatvamevoktasaGketasya syaadityaah-bhaavaatirikteti| sAmpratanayaH kazciliGgabhedenA'rtha bhedagrAhakaH kazcit saGkhyAbhedena kazcit tu puruSabhedenArthabhedAdigrAhaka ityevaM bahuvidhaH, tatra zabdasya bhAvamAtra bodhakatvaparyavasAyI yo'dhyavasAyavizeSo na bhavet tatrAvyAptiruktalakSaNasya mA nAma syAdityetadarthaM jAtighaTitalakSaNamAha 114 " *
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 115. tajjAtIyAdhyavasAyatvaM ca lakSaNaniti na kvacidanIzamyagvyAptiH samabhirUDhAdyativyAptizva adhyavasAye ca tattadanyatvavizeSaNadAnAnnirAkaraNIyA / sampradAyespi "vizeSitatara RjusUtrAbhimatArthagrAhI adhyavasAyavizeSa iti zabdaH" ityApAditasaMjJAntarasyAsya lkssnnm| "iccha visesiyataraM paJcapaNaM Nao saddoM" tti // [2184 ] sUtram / atrApi tarapratyayamahimnA vizeSitatanAdhovartinajJAtIyeti-niruktAvyavasAyavRttinayatvavyApyajAtimadhyavasAyatvaM sahastanayasya lakSaNamityarthaH / samabhirUvAdinayo'pi bhAvamAtramevAmyupagacchatIti tatrAtivyAptirevamapi syAdityata Aha- samabhiSvAyativyAtithiti AdipadAdevambhUtanayaparigrahaH / tattadanyatveti yasya yasya samAcAyazeSasyaivambhUtAdhyavasAyavizeSasya vA zabdagata mAtrAodhakatvaparyavasAyitvaM tacatriyasyAdhyavasAyavizeSaNatayopAdAnAnAtivyAtirityarthaH / sampradAyanatena sAmpratanayasya lakSaNasupadarzayati-sampradAye'pIti-jina bhadrakSanAzramaNaprabhRtimataM sampra dAyaH tatra vyArthikasya naigama-saGgraha vyavahAra-RjutrAzcatvArosevA paryAyArthikasya zabda- samabhirudaivambhUtAstrayo bhedAH, tanmatepItyarthaH / sAmpratanayaH zabda iti sAmAnyanAmnaivAsmina mate'bhicIyata ityApAditaM saMjJAntaraM yasya sa ApAdita saMjJAntarastasyetyarthaH / asya sAmpratanayasya, na tu zabda iti sAmAnyoktimAtreNa trayANAmapi zabdanayAnAmetalakSaNamiti bhramitavyamityAzayaH / uktalakSaNe sUtraM pramANayati-iccha30 iti - " icchati vizeSitataraM pratyutpannaM nayaH zabdaH" iti saMskRtam / pratyutpannamiti RjusUtraviSayopadarzanena sUtrAbhimatArthatvaM labhyate / asya lakSaNasya samabhirUDhaivambhUtayorativyAptineti darzayati-atrApIti- patalakSaNe'pItyarthaH / apanA pUrvoktalakSaNe tattadanyatvavizeSaNadAnAnnAtivyAptirityasyograhaH / tarapratyayamahimnA- 'vizeSitatara ityatra tarapratyayopAdAnasAmarthyena / vizeSitatameti- samabhirUDhanayo hi RjusRtrAbhimataM vizeSitatamaM gRhNAti,
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM viSayagrahaNAnna samabhirUDhAdyativyAptiriti smartavyam / RjusUtrAd vizeSaH punarasyetthaM bhAvanIyaH yaduta, saMsthAnAdivizeSAtmA bhAvaghaTa eva paramArthaH san taditareSAM tattulyapariNatyabhAvenAghaTatvAt / ghaTavyavahArAdanyatrApi ghaTatvasiddhiriti cet, na- zabdAbhilAparUpavyavahArasya saGketavizeSapratisaMdhAnaniyantritArthamAtravAcakatAsvabhAvaniyamyatayA viSayatathAtve'tantratvAt, tato'pi vizeSitatama mevambhUtanayo gRhNAti, sAmpratastu vizeSitataraM gRhNAtIti vizeSitatarAgrAhitvAnna samabhirU daivambhUtayorativyAptirityarthaH / RjusUtrAt samabhirUDhasya kathaM vizeSitataragrAhityamityapekSAyAmAha - RjusutrAditi / asya sAmpratanayasya / itthaM 'yaduta' ityAdinA - 'nantarameva vakSyamANaprakAreNa / taditareSAM bhAvaghaTabhinnAnAM nAmasthApanA- dravyaghaTAnAm / tattulyeti bhAvaghaTapariNatisadRzetyarthaH / bhAvaghaTapariNatirjalAharaNAdyarthakriyAkAritvasvarUpA, na tAdRzI pariNati ghaTAdInAmiti tulyapariNatyabhAvena nAmaghaTAdInAM ghaTatvAbhAvAdityarthaH / yathA bhAvaghaTe ghaTavyavahArastathA nAmaghaTAdAvapIti 'nAmaghaTAyo ghaTAghaTatvena vyavahriyamANatvAd bhAvaghaTavad' ityanumAnA jamaghaTAdInAM ghaTatvasiddhiriti zaGkate ghaTavyavahArAditi / anyatrApi nAmaghaTAdAvapi / ghaTatvena vyavahriyamANatvaM nAstyeva nAmaghaTAdAvi siddhastAdRzo hetuH ghaTapadenAbhidhIyamAnatvalakSaNo ghaTavyavahArastu yatra yatra ghaTapadasaGketaH kriyate tatra tatra ghaTatvAbhAve'pi ghaTapadasaGketaviSayatvasvAbhAvyAdeva jAyata ityanekAntika iti samAdhatte -- neti / viSayatathAtve svaviSayasya vyavahriyamANasya ghaTatve / atantratvAd animittatvAt / jalAharaNAdyarthakriyAthinAM ghaTAnayanAhiyocavU tyAdilakSaNavyavahAraviSayatvaM tu ghaTatvaniyatamapi nAmaghaTAdAvasiddhameveti na tato'pi ghaTatvasiddhirityAha-pravRttyAdIti para 116 - +
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / pravRttyAdirUpavyavahArasya cAsiddheH / ghaTazabdArthatvAvizeSe bhAvaghaTe ghaTatvaM nAparatretyatra kiM niyAmakamiti cet, arthakriyaiveti gRhaann| ata evAnAnupacaritaM ghaTapadArthatvam, anyatra tapacaritamiti gIyate vizeSaH / athavA Rja sUtrasya pratyutpanno vizeSitaH kumbha evAbhimataH asya tu mata UrdhvagrIvatvAdisvaparyAyaiH sadbhAvenArpitaH kumbhaH kumbha iti bhaNyate / idaMtvakumbhatvAdyavacchedena svaziSyanisvAvacchinnatattvasattAbodhaprayojakaprakRta 117 4 pRcchati-ghaTazabdArthatvAvizeSa iti / nAparatra na nAmaghaTAda ghaTatvam / uttarayati- arthakriyevetIti-3 -jalAharaNAdyarthakriyA bhAvavadenaiva jAyate. na tu nAmaghaTAdineti tAdRzArthakriyAkAritvAd bhAvaghaTasya vaTalaM nAzArtha kriyAkAritvAbhAvAsAmavahAdInAM ghaTatvAbhAva ityevaM ghaTatvA'ghaTatvayorniyAmakaM jAtI hItyarthaH / ata eva arthakriyAkAritvAdeva / atra bhAvaghaTe / anyatra tu nAmaghaTAdau punaH / iti evaM svarUpaH / vizeSa:sUtrAtsAmpratanaye vizeSaH / gIyate siddhAnte pUrvAcAryairabhidhIyate / etAvAda vizeSa eva sAmpratanaye upapAditaH na tu tadviSaye vizeSitataratvam, tacca tadopapAditaM bhaved yadi vizeSatas tato vaiziSTyA sAmpratanayaviSaye vizeSitataratvamityataH prakArAntaramAha-athaveti-kajusUtraviSaye kumme pratyuarate vyavahArayaviSayAt kumbhAda vizeSa iti vizeSitatvam, bhAgyAnurodhi ca pratyutpanno'vizeSita iti vAkyameva yuktama, tatra cokkadizA vizeSe satyapi sAmpratanayApekSayA'vizepitvamiti bodhyam / asya tu mate sAmpratanayamate punaH / ityeti'svaziSya0' ityatra svapadaM guruparam, 'svaparyAya0' ityatra svapadaM kumbhAditattvaparam 'idantva-kumbhatvAyavacchedena' ityasya 'tattvasattAbodhe' anvayaH, tatraiva 'svaziSyaniSTa0' ityasyAnvayaH tathA ca svaparyAyAvacchinnA yA tattvasya kumbhAdeH sattA tasyA idantva-kumbha " , 2
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 pramodAvivRtisaMvalitaM - vAkyecchArUpagurvarpaNayA'yamUryagrIvatvAdinA kumbha eva kumbhaH, UrvazrIvatvAdinA kumbha evetyAdivAkyaprayogAt / itthamevodezyasAvadhAraNapratitervAdAntarotthApita. viparItAbhinivezanirAsasya ca siddheH / / 1 [prathamo bhaGgaH] || idameva bhaGgAntare'pyarpaNaprayojanaM bodhyam / paTAdigatastvatrANAdibhiH paraparyAyairasadabhAvenApito'kumbho bhaNyate, kumbhe kumbhatvAnavacchedakadharmAva. tvAdyavacchedena yaH svaziSyaniSTo bodhastatprayojakaM yat prakRtavAkyam'ayamUrdhvazrIvAtvAdinA kumbha eva kumbha' ityAdivAkyaM tasya yA vattRgatA vivakSArUpecchA tadrUpA gurugatA yA'rpaNA tayetyarthaH, asya vAkyaprayogAd' ityanenAnvayaH / itthameva amunA prakAreNa vaakypryogaadev| uddezyeti-uddezyA ziSyagatatayA'bhISTA yA sAvadhAraNapratItistasyAH siddheH, tayA vAdAntareNa matAntareNotthApito janito yo viparIta UrdhvagrIvatvAdyanyadharmeNa nAmakumbhAdInAmapi kumbhatvAdyabhyupagamalakSaNo'bhinivezaH kadAgrahastannirAsasya ca siddherityrthH| etAvataitanmate syAdastyeva kumbhH| iti prathamabhaGgasyopapAdanam / anayA dizaiva dvitIyabhaGgAdisamarthanamapyavaseyamityAha-idamevetiuddezyasAvadhAraNapratIti vAdAntarotthApitaviparItAbhinivezanirAsa dvayalakSaNamevetyarthaH / atha tatra dvitIyabhaGgaM samarthayati paTAdigateriti / UrdhvagrIvatvAdikameva kumbhatattvasattAvacchedakaM na tu paTAdigataM tvaktrANatvAdikaM tadavacchedakamiti pratiyogyanavacchedakasya tadbhAvAvacchedakatvamiti niyamena tvaktrANatvAdikaM bhavati kumbhatvasattvAbhAvarUpAkumbhatvasattvAvacchedakamiti tvaktrANatvAdyavacchinnAkumbhatvasattvato dvitIyabhaGgopapattirityAzayenAha-kumbha iti / nanu prameyatvAdikamapi kumbhatvAnavacchedakatvAdakumbhatvAvacche
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 119 cchinnA kumbhatvasattvAt / nanvevaM kumbhatvAnavacchedakaprameyatvAvacchedenApyakumbhatvApattiH, nAnAdharmasamudAyarUpakumbhatve prameyatvasyApyavacchedakatvAt // 2 [dvitIyo bhaGgaH ] // tathA sarvospi ghaTaH svaparobhayaparyAyaiH sadbhAvAsa bhAvAbhyAmarpito'vaktavyo bhaNyate, svaparaparyAyatattvA sattvAbhyAmekena kenApi zabdena sarvasyApi tasya yugapadaktumazakyatvAt / athaikapadavAcyatvaM ghaTasya svapaarvacchinnatyoparAgeNApi nAstIti tadavacchedenApyavAcya tApattiH, vastutaH svaparyAraatravdavAcyatveparyAyAvacchinnasyaikapadavAcyatvenAvaktavyatvAbhAve vastutaH kathaJciduparyAyAvacchinnadakamiti prameyatvAdinA'pyasaGgAvenArpito'kumbho bhavedityAzaGkate - nanvevamiti / prameyatva vAcyatvAdikaM sarvameva kumbhe samastIti tatsarvasvarUpameva kumbhatvamiti tadavacchedakaM prameyatvAdikamapi bhavatIti na tasyAkumbhatvAvacchedakatvamiti tadavacchedena sadbhAvArpaNameva nAsadbhAvArpaNamiti samAdhate- nAnAdharmeti / iti dvitIyabhaGgasamarthanam / atha tRtIyabhaGgasamarthanAyAha tatheti / kathaM tathA'ryamANasyAvakavyatvamityapekSAyAmAha - svaparaparyAyasattvAsattvAbhyAmiti / tasya ghaTasya / 'artha' ityArasya 'sampradAyaH ' ityantamekA phakkikA tRtIyabhaGgAsambhavA''zaGkAsvarUpa vodhyA ! yAvanto ghaTasya svaparyAyAstAvaddharmAvacchinnatvena ghaTasya bodhakaM naikaM kimapi padaM samastIti svaparyAyAvacchinnatvenApi ghaTasthAvaktavyatvaM syAdityAha - ekapadavAcyatvamiti / tadavacchedenApi svaparyAyAvacchedenApi / nanu kumbhAdipadena ghaTo'bhidhIyate sa ca ghaTaH svaparyAyAvacchinna iti kRtvA ghaTasya svaparyAyAvacchinnasyaikapadavAcyatvaM samastItyata Aha-- vastuta iti - vastusthityetyarthaH / evaM ca
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 pramodAvivRtisaMvalitaM syApyekapadavAcyatvena tathAtvApatteH, anyathA prpryaayaavcchinnsyaapyvktvytvaaptteH| vidheyAMza ekapadajanyasvapararyAyobhayAvacchinnaprakArakazAbdayodhAviSayatvamevAvaktavyatvamiti na doSa iti cena, na- ubhayapadajanya yA kAdajanyatvAdhyabhicArAt / kumbha-napadAbhyAmakummatvakorake dvitIya bhaGge paraparyAyAvacchedenApyavaktavyasvapanApacchinnatyamupalakSaNameva ghaTasya, tathA ca yathA svaparyAyAvacchinnatyopalakSitasya ghaTasyakazabdavAcyatvena baktavyatvamiti na tatatIyabhaGgAvRtistathA svaparaparyAyobhavAcchiulopalakSitasthAyi saspaikapadavAcyatvena vaktavyatvasyavAyaDaravaktavyatvAbhAvena svAbhAsapAyaH sahAvA'sahAvAbhyAmarSako vRtIcamaGgapravRttina syaadevetyrthH| anyathA ubhypryaayaavcchinndopraagekpdaavaacytvenaavktvytvaabhyupgme| pareti-paraparyAyAvacchinatyoparAgemAkapadAbAcyavAdavaktavyatvaM sthAdityarthaH / uktazakAyAM pratividhAnamAzaGkate. viSayAMza iti-salatyantamidama , teja vidheyAMzavizeSya kanvaM tadarthaH zAdasodhe'nvati, lenakena kenacit parena svaparaparyAyAvacchinnena kenApi dharSaNa kumbhAdevoMdho na jAyata ityuktAyakavyatyaM ghaTAdenibahatItyarthaH / svaparyAyeNArpitaH san kumbhaH paraparyAyeNApito'san kumbha ityevaM svaparaparyAyAbhyAmarpaNe sadasaditipadaddhayena sva-paraparyAyAvacchiAkArako coco jAyo tasyApyekapada janyatvaM samastyeve. tyekapadajanyasvaparaparyAyobhayAvacchinnaprakArakazAbdabodhaviSayatvameva, na tu niruktazAbdabodhAviSayatvamiti tadrUpamavaktavyatvaM na syAdeveti praznavitA prtikssipti-neti| yadi ca ekapadajanyatvaminyasyekapadamAtra. janyatvamityabhimataM tadA dvitIyabhale'pi naikapadamAtreNa vidheyAMze zAbda bodha iti tatrApyavaktavyatvollekhaH syaadityaah-kumbh-gpdaasyaamiti| yathA candra-sUryayorapyekena saGketitena puSpadantapadena dodhastathAsatvA'sattvayorubhayorapyekena saGketitena kenacit padena bodhaH syAdevetyekapadamAtrajanyasva-paraparyAyobhayAvacchinnaprakArakazAbdabodhaviSayatvameva na tu niruktazAbdavodhAviSayatvamiti tallakSaNAvaktavyatvastha bAdhAdapi na
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 121 TAMA svolekhaaptteH| prakRte'pyekena tadubhayAdisAGketikapadenabodhasambhavAda bAdhAca / atha 'svaparyAyobhayAvacchinnakavidheyakazAbdayodhAviSayatvamevAvaktavyatvam', dvitIyabhaGge cakumbha-napadAbhyAmapi tAtparyavazAdekavidheyakabodhasyaiboddezyatvAnnAtiprasaGgaH, ubhayAdipadAca buddhisvazaktAdubhayavidheyakabodhasyavoddezAnna bAdha iti cet , na- apratRtIyabhaGgapravRttisambhava ityAha-prakRte'pIti / tdubhyeti-mtvaa'stvobhyetyrthH| enasatAdAkAyAM zaDitapratinidhAnagatadoSaparihArAya pratividhAnamAzaGkate-atheti-prathamabhaGge svaparyAyAvacchinnasattvaniSThakavidheyatAkazAbdabodhaH, dvitIyabhaGge paraparyAyAvacitaprasAsanikavidheyatAkazAbdazodho na tu sva-parapayoyobhayAvachinekavidheyatAkazAbdabodha iti tAdRzazAbdabodhAviSayatvalakSaNamavaktavyatvaM kumme'stIti tayatipAdakastRtIyabhaGga ityarthaH / dvitIyo'vaktavyatyollekhApatti vArayati-dvitIyabhaGge ceti / ekavidheyakeli nAstitvAtmakekavidheyaketyarthaH, tRtIyabhaGge tvastitva-nAstiyobhayavidheyakabodha uddezyaH, tasyAbhAvAd dvitIyabhaGge nAvakandhayollekha ityarthaH / astitva-nAstitvayoH saddetitAdumayAdipadAcAstitvaniSTavidheyatAkatve sati nAstitvanievidheyatAko bodho jAyate, tatra vidheyatAyI na tvekA vidheyateti tAdRzazAbdabodhaviSayatve'dhyekavidheyatAkazAbdayodhAviSayatvamastyeveti na tasya bAdha ityAha-ubhayAdipadAJcati / 'ubhayavidheyakavodhasyaiva' ityevakAreNa sva-paraparyAyobhayAvacchikavidheyatAkazAbdabodhasya vyvcchedH| sva-paraparyAyAvacchinnaH kazcideko dharmo nAstyeveti tannikavidheyatAkabodhAprasiddhyA tadviSayatvAprasiddhau tamAvasyAprasiddhestallakSaNAvaktavyatvAbhAvAnna tasya tRtIyabhaGgArthatvasambhava iti noktapratividhAnaM yuktmityaah-n-aprsiddhriti| nanu vikalpasiddhatvamupagamyata eva pramANAsiddhasyApIti niruktAvaktavyatvasya vikalpasiddhasya tRtIyabhaGgArthatA syAdityata Aha~
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM siddheH| vikalpabalAt kathaJcitprasiddhAvapyanApekSikatvena tatra syAtpadaprayogAnupapatteH, tathA cApekSikavizeSavi. zrAntavaktavyatvapratipakSAvaktavyatyAsiddhau vaktavyatva. viSayasyASTamabhaGgasyApatteH / avaktavyatvapratipakSasya vizeSavizrAntatvAdeva nASTama bhaGgApattiriti hi sampradAya iti cet , na-prakRtavidhiniSedhasaMsargAvacchinnaikavidheyatAvikalpabalAditi / IdRzAvaktavyatvasya na kasyacidapekSeti tana syAdarthasya kiJcidapekSyatvasya na yoga iti 'syAdavaktavya eva' iti tRtIyabholeko na bhavedityAha-anApekSika neti niruttAvaktavyatvasyAnApekSikatvenetyarthaH / tatra tRtIyabhane / mA'stu syAtpadaprayogaH, 'avatavyamava' ityameva prayujyatAM tRtIyabhaGga ityata Aha-tathA catianApekSikAvaktavyatvamAdAya tRtIyamajhopapAdane vetyrthH| sattabhaGgayAM paraspara pratipakSayoreva vidhi-niSedhayoH pratipAdakAni sapta vAkyAni bhAbhidhayAni ghaTakAni nAnyathAbhUtAni, idaM cAvaktavyatvamanApekSi. kamiti tatpratipAdakaM vAkyamatathAbhUtameva yadi tatra nivizate tadA vaktavyatvamapyanApekSikaM kiJcidupagamya tatpratipAdakaM 'vaktavyameva' ityevaMrUpasyATamabhaGgasyApi tatra sannivezaH prasajyate, yata ApekSikAvaktavyatvasya sadbhAvena tatpratipAdakamaGgApekSikavaktavyatvapratipAdakabhaGga evAkalanAyaH syAt , ApekSikAvaktavyatvasyApekSikameva vaktavyatvaM hi pratipakSama, tacca kazcidastitvAdivizeSasvarUpameva, tatpratipAdaca prathamabhaGgAdika vartata eveti na tatpratipAdakasyATramabhaGgasyApattiH, anApekSika cAvaktavyatvaM nApekSikAstitvAdivizeSapratipakSabhUtamatastatpratipAdakaM yathAkAmata va tatra sannivizate tathA yathAkAmata eva vaktavyatvapratipAdakabhaGgasaMnivezaH syAdityAzayaH / vaktavyasya vizeSavizrAntatve satyeva nATamabhaGgApattirityatra prAcAM sammatimAha- avaktavyatvapratipakSasyeti / vizeSavidhAntatvAdeva kathaJcidastitvAdivizeSasvarUpavizrAntatvAdeva / samAdhatte-neti-atrApi prakRtavidhi niSedhasaMsargAvacchinnaikavidheyatAkazAbdabodhasya prasiddhau
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 123 kazAbdabodhAviSayatvarUpasyAvaktavyatvasya svaparaparyAyo. bhayAvacchedena tRtIyamopasthityA doSAbhAvAda,avacchinAntopAdAnAdavaktavyatvekavidheyatAmAdAya na bAdha iti dik // 3[tRtIyo bhaGgaH] / ekasmin deze svaparyAyasattvenApamizca paraparyAyAsattvena vivakSito ghaTo'ghaTazca bhaNyate , ekasmin dharmiNi tadviSayatvameva ghaTasyeti na tadaviSayatvarUpAvaktavyatvam, tasyAprasiddhau taddhipayatvAtrasiddhagA tadabhAvasyApyaprasiddhiH, vikalpavalAt prasiddhaya gupagamyamapyAnApekSikatvameva, tathApi syAtpadena sva-paraparyAyobhayAtrachedena niruttAvaktavyatvasya ghaTe'vasthAnalevAvedyate, svarUpe'pazyatvasyA'bhAve'sthitAvApekSikatvasya saTTAvAt syAtpada. prayogopapattiH, sthitI sApekSasya vaktavyatvasya bhavatyevaitatpratipakSatA, tatra svaparyAyAvacchedenApekSikasthitikasya vaktavyatvasya kathaJcitsattvalakSaNavizeSe'ntarbhAvaH paraparyAyAvacchedenApekSikasthitikasya tasya kathaJcinnAstitvalakSaNavizepe'ntarbhAva iti prathamabhaGgAdita pava gatArthatvAnna vasAvyatvaviSayasyATamabhaGgasyApattiriti hRdayam / 'prakRtavidhi niSedhasaMsagAMvacchinna0' ityasyAnupAdAne ekavidheyatA'vaktavyatvaniSTavidheyatA tannirUpakaH zAbdayodhastRtIyamaGgajanyazAbdabodhaH, tadviSayatvameva kummAdAviti vAdhaH syAt , tadhAraNAya tadupAdAnam , tathA cAstitvasya nAstitvasya ca yaH saMsargaH sa nAvaktavyatvasya kinnvanya evetyavaktavyatvaniSThavidheyatA na prakRtavidhiniSedhasaMsargAvacchinneti tannirUpakazAbdabodhaviSayatvamAdAya na vAdha ityAha-avacchinnAntopAdAnAmiti / iti tRtIyamaGgasamarthanam / atha caturthabhaGgasamarthanAyAha ekasmin daza iti-anantadharmAtmakatvena samUharUpasya kumbhasyaikaikadharmAtmakaM svarUpaM deza iti tasminnekadeza ityarthaH / 'parasmizca
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM dezabhedena bhinnatayA vivakSite ekavAkyAnubhayabodhatAtparyeNa tthaavodhaat||4 [caturtho bhaGgaH // ekasmin deze svaparyAyaiH sattvenArpito'nyatra tu deze svaparobhayaparyAyaiH satvAsatvAbhyAmarpitaH kumbho'vaktavyazca bhaNyale, dezabhedenaikatra satvAvaktavyatvobhayabodhanatAtparyaikavAkyena tathAbodhAt // 5 [paJcamo bhaGgaH // ekadeze paraparyAyairasadbhAvenArpito'nyasmistu svaparaparyAyaiH satvAsattvAbhyAmekena zabdena vaktumabhipreto'kumbho'vaktavyazca bhaNyate, dezabhedenaikatrAsattvAvaktavyatvo. bhayabodhanatAtpardhekavAkyena bodhAt // 6 [SaSTho bhaGgaH // tathaikasmin deze svaparyAyaiH sadbhAvenApito'nyaiti cakArAd deze' ityasya smunycyH| dezabhedena ghaTAtmakA'ghaTAsmakadezabhedena / ekavAkyAt syAd ghaTaH syAdaghaTa iti vAkyAt / ubhaya moti-ghaTatvA'ghaTalobhayabodhetyarthaH / tathAbodhAd ghaTo'ghaTazcetyAkArakavodhAt / iti caturthabhaGgasamarthanam / atha paJcamamaGgasamarthanAyAhaekasmin deza iti / bhAvanA tu darzitava / iti paJcamabhaGgasamarthanam / atha paSThabhaGgasamarthanAyAhaekadeza iti-vyktmdH| iti SaSTho bhnggH| atha saptamabhaGgamupapAdayati tathaikasminniti / trybodhneti-sttvaa'sttvaa'vktvytvaitttrybodhnetyrthH| iti sptmbhnggH|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 125 smistu paraparyAyairasadbhAvanApito'parasmistu svaparobha yaparyAyaiH sadbhAvAsadbhAvAbhyAmeUna zabdena vaktamiSTaH kumbho'kumbho'vaktavyazca maNyate, dezabhedenaikanna trayabodhanatAtparyekavAkyena tathAbodhAditi vizeSaH // 7 [saptamo bhaGgaH // tathA ca babhASa bhASyakAra:--- "ahavA paccuppanno, riunuttasmAvisasio cev| kuMbho visesiyayaro, sambhAvAIhiM sadassa // 2231 // sambhAvA'sadabhAvobhayapio saparapajaobhayo? kuMbhA-kuMbhA'vattavyobhayarUvAibheoso" // 223213 [vizeSAvazyakabhAdhyagAthe ] tti / anna kusmAkummatyAdi gAthAdhena baD bhaGgAH sAkSAdupAttAH, saptamastvAdizabdAta, tathAhi kumbho'kumbho'vaktavyaH, kumbhazvAkumbhazca kumbhazcAvaktavyazcAkumbhazcA ini vizeSaH-evaMsvarUpasaptabhaGgIsambhavaH sAmpratanaye RjusUtrAda vizeSaH / sAmpratanaye uktadizA laptabhaGgopagame bhASyasammatimupadarzayati-tathA ca vabhASa bhASyakAra iti| ahaveti-"athavA pratyutpanna RjusUtrasyAvizeSita eva / kumbho vizeSitataraH sadbhAvAdibhiH zabdasya // sadbhAvA'sadbhAvobhayArSitaH rkh-prpryaayobhytH| kummA'kumbhA'vattavyobhayarUpAdibhedaH saH // " iti sNskRtm| atra niruktabhApyagAthAyAm / tathAhi-uktamAnyataH saptamaGgalAbha ecAvedyate / kumbha iti-ayaM kumbha pati prthmanggH| akumbha ili-ayamakumma eveti dvitIyamAH / avaktavya iti-ayamavaktavya eveti tRtiiymnggH| ime bhagA ekaikadharmAvabodhakAH / kumbhazAkumbhazcati-ayaM kumbho'kumbhazceti cturthbhnggH| kumbhazcAvattAvyazcati- artha kumbhazcAvaktavyazceti pnycmbhnggH| akumbhazcAvattAvyazceti-ayamakumbhazcAvaktavyazcati paSTabhaGga
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 pramodAvivRtisaMvalitaM vaktavyazceti trividha ubhayarUpaH, AdizabdasagRhItazca kumbho'kumbho'vaktavyazceti saptabhedo ghaTa iti / atra ca sakala dharmiviSayatvAt trayo bhaGgA avikalAdezAH, catvArazca dezAvacchinnarmiviSayatvAda vikalAdezA iti| yadyapIzamapta bhaGgaparikaritaM sampUrNa vastu syAdvAdina eva saMgiAdizabdeti-'ubhayarUpAdi0' ityaadishbdetyrthH| kumbho'kumbho'vaktavyazruti-ayaM kumbhazcAkumbhazcAvaktavyazceti sAmabhaGgaH / sapabhedaH kumbha tvAdisatavidhadharmavatvAt sptbhedH| AdibhaGgatraye dezAdezo na kriyate kintu akhaNDadhavekaikadharmAtmanA vidhIyata iti sakaladharmiviSayatvAt sakalAdezAH, caturthAdinAcatuSTaye tu dezabhedena vibhinna dharmayAdhAtmanA dharma vidhIyata iti dezAdeza AdhIyata iti vikalparmivizyatvAda vikalAdezAte ityAha-atra ati-uktasaptamu bhaassvityrthH| avikalAdezAH, sakalAdezAH / anye punaH saptAnAmapi bhaGgAnAM sakalAdezatvaM vikalAdezatvaM cA''mananti, kAlAdibhirabhiH kumbhatvAyekaikadharmasya kumbhAdigatAnyadhaH sada dravyAthikanayAdezAibhedavRttiprAdhAnyAt paryAyArthikanayAdezAdabhedavRttyupacAratazcakadharmapratipAdanadvArA tadabhinnasakaladharmapratipAdanenAnantadharmAtmakavastupratipAdakatvataH sakalAdezatvam , taireva kAlAdibhiraSTabhirdravyArthikanayAdezAd dharmAgAM bhedavRttyupavArataH paryAyArthikanayAdezAd bhedavRttiprAdhAnyatazcaikaikadharmamAtrapratipAdakatvenaikaikadharmAsmanaiva dharmipratipAdakatvato vikalAdezatvam , sakalAdezasvarUpA ca saptabhaGgI pramANavAkyam , vikalAdezasvarUpA ca sA nayavAkyamiti teSAmAzayo'nyatra prpshcitH| nanu saptAnAmapi bhaGgAnAmupagameM sAmpratanayasya pramANatvameva prasajyata iti tathAbhyupagacchatastasya syAdvAditaiva bhavet , syAdvAdinAmevedazasaptabhaGgArthasamanvitasampUrNavastusvIkartRtvAdityata Aha-yadyapIti-uktadizA saptAnAmapi bhaGgAnAmabhyupagamasya sambhave tanmadhyAt kasyAnyatarabhaGgasyAdhikyAbhyupagamaH, kasya ca nAbhyupagamo yena na syAdvAditvam , etanmadhyAda
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 127 rante, tathApi RjusUtrakRtAbhyupagamApekSayA etadanyatarabhaGgAdhikyAbhyupagamAcchabdanayasya vizeSitataratvamaduSTabhiti smprdaayH| athavA liGga-vacana-saMkhyAdibhedenArthabhedAbhyupagamAijusUtrAdasya vishessH| ayaM gvalvetasyAzayaH-yadi RjusUtreNa "palAla na dahatyanibhidyate na ghaTaH kvacit / nAsaMyataH pravajati bhavyo'siddho na siddhayati" ||1|| ityAdAbhinivezastahi vikArAvikArAdyarthakakriyAnAmAdipadAnAM sAmAnAdhikaraNyAnupapattyA kiM na tathAkalpane abhinivizyateti / asya copadarzitatattvo bhAvakvAdhAma ityatra vinigamakaM nopadarzitaseca. lata baGgAnyupagame 'pi matAntare sapAjAmati sasAnAM vikalAdezAvye jana sAdhite snampAdakamyuSAprapAlAmAvAna sthAditvam ityAdivacAraNIyamati prakArAntarajamUtrAt sAmpratanayasya vizeSa darzayati-athaveti-taTastaTI taTamityAdI liGgalede'pyarthanejusUtranayo nAbhyupagacchati, sAmyatanayavAbhyupagaJchatIti, evaM vacanAdibhede'pi bodhyy| asya saamprtnysy| sAsvatanayAbhiprAyaM prakaTayatiayamiti-'yadi' ityAdinA'nantaramevAbhidhIyamAna ityarthaH / etasya sAmpratanayasya / vikAreti-vikArArthaka kriyApadaM nAmAdipadaM cAvikArAgarthakapiti / sAmAnAdhikaraNyAnupapatyeti-vibhinapratinimittakapadAnAmekArthavRtiH sAmAnAdhikaraNyam , tadanurUpayetyarthaH / padArthayostAdAtmyalambandhenA'nvaye satyeva tatpratipAdakapadayoH sAmAnAdhikaraNyalAbhavaH, vikArA'dhikArarUpArthayozca na tAdAtmyamiti na tatpratipAdakakriyA-nAmapadayoH sAmAnAdhikaraNyAmiti / tathAkalpane ukta dizA'rtha medklpne| sAmyatanayazca bhAvanikSepamevAbhyupagacchatItyAha-asya ceti-sAmpratanayasya punrityrthH| adarzitatattvaH nAmaghaTAdayo najalAharaNAdyarthakriyAkAriNa iti na te kumbhazabdavAcyAH, UdhyagrIvatva-pRthuvudhanodarAditvavAneva jalAharaNAdyarthakriyAkArI ghaTa inyevmupdrshittttvH| // iti sAmpratanayanirUpaNam //
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 pramodAvivRtisaMvalitaM nikSepa evAbhibhataH // 5 // "asaMkramagaveSaNaparo'dhyavasAyavizeSaH samabhirUDha: " "vatthUo saMkramaNaM hoI avatthUNae samabhirUDhe tti" [2185] sUtram | 'satsvartheSvasaGkramaH samabhirUDha iti tattvArtha bhASyam [1,35 ] | tattvaM ca yadyapi na saMjJAbhedenArthabhedAbhyupagantRtvam, ghaTapaTAdisaMjJA bhedena naigamAdibhirapyabhyupagamAt tathApi saMjJA bhedaniyatArtha bhedAbhyupagantRtvaM rthabhedAtat / evambhUtAnyatvavizeSaNAcca na tatrAtivyAptiH / ayaM khalvasyAbhimAnaH yaduta, yadi zabdo liGgAdibhedenArthabhedaM pratipadyate tarhi saMjJAbhedenApi kimityarthabhedaM 1 atha samabhirUDhanayaM prarUpayati asameti- 'asaGkramagavepaNaparo'dhyavasAyavizeSaH' iti lakSaNam, 'samabhirUDhaH' iti lakSyam / samabhirUDhasyAsaGkramaNagavepaNAparatve sUtraM pramANayati vatyuo iti - " vastunaH saGkramaNaM bhavati avastu naye samabhirUDhe" iti saMskRtam / tattvArthabhASyamapi tatra pramANatayopadarzayati- satsvaryeSviti / etAvatA'tivyAptyAdidoSavikalaM samabhirUDhasya lakSaNaM kimabhimatamityapekSayAmAha-tattvaM ceti-samabhirUDhatvaM cetyarthaH / saMjJAbhedaniyateti - naigamAdinaye ghaTa - kumbhAdisaMjJAspi ghaTarUpArtha eka eveti na saMjJAbhedaniyato'rthabheda iti na saMjJAbhedaniyatArtha medAbhyupagantRtvaM naigamAdinaya iti na tatrAtivyAptiH / tat samabhirUDhanayatvam / vyutpattinimittameva pravRttinimittaM yathA samabhirU naye tathaivambhUtanaye'pIti saMjJAbhedaniyatArthamedAbhyupagantRtvasyaivambhUtanaye sattvAdativyAptiH, taddAraNArthamevambhUtanayatve sati saMjJAbhedaniyatArtha medAbhyupagantRtvaM talakSaNaM satyantavizeSaNasaMvalitamityAha--evambhUteti / taMtra evambhUtanaye / samabhirUDanayamantavyamupa| darzayati- ayamiti - 'yaduta' ityAdinA'nantaramevAbhidhIyamAna ityrthH|
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 129 Ename na svIkurute, anuzAsanabalAd ghaTa-kuTAdizabdAnAmekatra saGketagrahAditi cet ? RjusUtreNeva tenAnyathA grahito'pi saGketo vizeSaparyAlocanayA kimiti na parityajyate / atha yena rUpeNa yatpadArthabodhastenaiva rUpeNa tatpadazaktiH , bhavati gha ghaTapadAdiva kuTapadAdapi ghaTatvenaivArthabodha iti ghaTa-kuTapadayoH paryAyatvameva yuktamiti cet , naghaTana-kuTanAdivibhinnakriyApuraskAreNaiva ghaTa-kuTAdipadebhyo'rthabodhAt , teSAmarthabhedaniyamAdasamAnAdhikaraNapadatvApekSayA lAghavAda bhinnapadatvAvacchedenaiva bhinnArthatvakalpaasya samabhirUDhasya / sAmpratanayavAdI aah-anushaasnblaaditi| samabhirUDhanayavAdI prAha-RjusUtreNeveti-vyavahArAnusAryanuzAsanabalAt tattaddharmAdyavacchinne gRhIto'pi zabdasya saGketo yathA RjusUtrepa parityajyate, tenAnyApohapuraskAreNava saMketAbhyupagamAt tthetyrthH| nanu zAbdabodhAnurodhenArtha padasya saGketaH svIkriyate, zAbdabodhe ca yena rUpeNa yadarthasya yatpadAd bhAnaM tenaiva rUpeNa tadarthe tatpadasya zaktirupeyate, anyathA tena rUpeNa tadarthasya tatpadAdanupasthitI tena rUpeNa tadarthastha bhAnameva zAbdabodhe na bhavet , bhavati ca yathA ghaTapadAda ghaTatvena rUpeNa ghaTarUpArthasya zAbdapodhe bhAnam , tathA kuTapadAdapi tasya tathaiva bhAnamiti ghaTa-kuTapadayoH paryAyatvameveti nAnuzAsanabalAda gRhItasya saGketasya parityAgaH samucita iti shngkte-atheli| gharapadAd ghaTanakriyAviziSyatvena rUpeNa ghaTasya bodhaH, kuTapadAla kuTanakriyAvizitayA tasya bodhaH, ityekarUpeNa bodhAbhAvAnna takaH paryAyateti smaacte-neti| sAmAnyataH paryAyapadameva nAstIti darzayati-teSAmiti-ghaDa-musAdipadAnAmityarthaH / yada asamAnAdhikAraNa hA miti niyamApekSayA yA ninna tadinAniti divasakarapala va lAyamiti pavitdasena naastiityrthH| nanu ghaTanAdikriyAmapura
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM nAt pryaaypdaaprsiddheH| vyutpattyarthabodhaM vinA'pi dRzyate padArthabodha iti cet, na - anyatra viparItavyutpannAt tadasiddheH / hanta ! evaM pAribhASikazabdasyAnarthakatvamApannamiti cet, Apannameva, kiM hanteti pUtkAreNa:, taduktam" tatra paribhASikI nArthatattvaM bravIti" iti / athArthabodhakatvamAtre yadi padatvabhAvastadA yahacchAzabdasaGketAdapi 130 skRtyA'pi ghaTapadAd ghaTatvena vodhaH kuTapadAdapi tathA bodha ityAzaGkate - vyutpattyarthabodhaM vinA'pIti / samyagvyutpannAnAM ghaTapadasya ghaTanakriyApuraskAreNa kuTapadasya kuTanakriyApuraskAreNa saGketagrahatastathaiva zAbdabodhaH, ghaTatvena ghaTe saGketaM gRhNatastu viparItavyutpannasya ghaTatvena ghaTazAbdabodho bhavatu nAma, na tato'rthavyavasthitiH, anyathA viparItavyutpannasya kasyacit paTapadAdapi ghaTazAbdabodha bhAvena paTapadArthatvamapi ghaTasya syAditi samAdhatte neti / viparIteti- viparItavyutpannAdanyatra tadasiddherityanvayaH, viparItavyutpannabhinnapuruSe vyutpattyarthabodhaM vinA padArthabodhasyAsiddherityarthaH / paraH zaGkate - evamitivyutpattinimittakriyApuraskAreNaiva padArthabodhasyAbhyupagame / pAribhASikazabdasyAnarthakatvApattiriaiveti samAdhatte - Apanameveti pAribhASikazabdasyAnarthakatvamasmAbhirabhyupeyata eveti tadApAdanaM nAniSTamityarthaH / sAmpratanaye pAribhASikazabdasyAnarthakatve vRddhasammatimupadarzayatitaduktamiti / pAribhASikI AdhunikasaGketitA vyutpattinimittakriyAmapuraskRtyaiva kASThamayahastyAdau DityAdisaMjJA / pAribhASika saMjJAto'pyarthabodho bhavatyevetyarthabodhakatvena naimittika-pAribhASika saMjJayoravizeSa eveti zaGkate - atheti / 'arthabodhakatvamAtre yadi padatvabhAvaH' iti sthAne 'arthabodhakatvamAtraM yadi padasvabhAvaH' iti pAThaH samucitaH, uktapAThaprAmANye sati saptamI jJeyA / tdbhivykteH-arthaabhivykteH|
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 131 tadabhivyaktaH kiM vaiSamyamiti cet, na-padAnAM vyutpattinimittopakAreNaivArthabodhakatvasvAbhAvyAt , yadRcchAsaMketopaplavAdasvabhAvabhUtasyaiva dharmasya graheNa vaiSamyAt / atha nAnArthakapade'rthasaMkramavadarthe'pi padasaMkramaH kiM na syAditi cet , na- arthasyeva padasthApi kriyoparAgeNa bhedAdarthAsaMkramasvIkArAt , 'harI'ityAdau ca padasArUpyeNevaikazeSaH, na tvarthasArUpyeNeti dik / asyApyupadarzitanattvo bhAvanikSepa evAbhimataH // 6 // ke vaiSamyam naimittikasaMjJAtaH pAribhASikasaMjJAyAH kiM vailakSaNyam ?, arthavodhakatvasyobhayatra samAnatvAt / vyutpattinimittapuraskAreNA'rthabodhakatvameva padAnAM svabhAvaH, nArthabodhakatvamAtram , pAribhASikazabdastu yAdRcchikalaGketabalAdasvabhAvabhUtameva dharmamAtmasAt karonIti vaiSamyamastyeveti samAdhatte-padAnAmiti / graheNa parigraheNa / nanu yathA haryAdizabdasyaikasyApi viSNu-siMhendrAdinAnArthatvamiti pade nAnArthasaGkramaH, tathaikasyApi ghaTasya ghaTa-kuTAdinAnAzabdavAcyatvamityartha'pi padasaGkramo'stviti zaGkate-atheti / arthasya kriyAvattvAt kriyoparAgaH, padasya kriyAnimittakatvAt kriyoparAga iti nakasya padasya nAnArthatvam , viSNAvanyakriyAnimittena pravartamAno yo harizabdaH, tasmAt tadanyakriyAnimittena pravartamAno harizabdo'nya eveti pade'pi nArthasaGkramaH, harizca harizca harI ityAdI "syAdAghasaMkhyeyaH" [si03-1-111] ityanenaikazeSo vihitaH, tatrApi padasArUpyAdevaikazeSaH, na tu vibhinnArthayostayorarthasArUpyamiti na tannivandhanakazeSa iti smaadhtte-neti| samabhirUDhasyApi bhaavnikssepmaatraabhyupgntRtvmityaah-asyaapiiti-smbhiruddhsyaapiityrthH||6|| // // iti samabhirUDhanayanirUpaNam //
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM eva "vyaJjanA-'rthavizeSAnveSaNaparo'dhyavasAyavizeSa mbhUtaH " | "vaMjaNa attha- tadubhae, evambhUo visese" | [vi0 A0 2185 ] iti sUtram // 132 "vyaJjanArthayorevambhUtaH" iti tattvArtha bhASyam // [1.35 tattvaM ca padAnAM vyutpattyarthAnvaya niyatArthabodhakatvAbhyupagantRtvam, niyamazca kAlato dezatazceti na samabhirUDhAtivyAptirapi / ayaM khalvasya siddhAntaH- yadi ghaTa-padavyutpattyarthAbhAvAt kuTapadArtho'pi na ghaTapadArthastadA jalAharaNAdikriyAvirahakAle ghaTospi na ghaTapadArtho'vizeSAditi / atha evambhUtanayaM nirUpayati vyajaneti - 'vyaJjanA 'rthavizeSAnveSaNaparo'dhyavasAyavizeSaH' iti / lakSaNam, 'evambhUtaH' iti lakSyam / vyaJjanasya - zabdasya arthasya cavAcyasya yo vizeSaH - vyutpattinimittakriyA deza-kAlaniyamalakSaNaH, tadavagAhanaparaH / uktArthe sUtraM pramANayati - vaMjaNa0 iti - "vyaJjanA'rtha - tadubhayAnevambhUto vizeSayati" iti saMskRtam / tattvArthabhASyasamma timAha - vyaJjaneti / tattvaM ca evambhUtatvaM ca / samabhirUDhAtivyAptivAraNAyAha-niyamazceti- samabhirUDhe yadA kadAcid yatra kutrApi gorgamanakriyAbhAve gavi gauriti vyapadezo bhavatIti gopadasya gorUpArtho vyutpatyarthakriyayA kAlato dezatazca na niyata iti noktalakSaNasya ttraativyaaptirityrthH| evambhUtAbhimantavyamupadarzayati-ayamiti- 'yadi' ityAdinAnantaramevAbhidhIyamAna ityarthaH / asya evambhUtanayasya / nanu jalAharaNAdikriyAvirahakAle ghaTapadavyutpattinimittArthAbhAvAda yadi ghaTasya na ghaTapadArthatvaM tadA prANadhAraNalakSaNajIvana kriyArUpajIvapadavyutpattinimittAbhAvAt siddhasyApi jIvatvaM na syAdityAzaGkate -
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 133 nanvevaM prANadhAraNAbhAvAt siddho'pi na jIvaH syAditi cet , etannaye na syAdeva , tadAha bhASyakAra: "evaM jIvaM jIvo saMsArI pANadhAraNANubhayo / siddho puNarajIvo jiivnnprinnaamrhiotti"||2256|| ata eva jIvo nojIvo'jIvo no'jIva ityAkArite0 naigamadeza-saMgraha-vyavahAra sUtra-sAmprata samabhirUDhA jIvaM pratyaupazamikAdibhAvapaJcakagrAhiNaH, tanmate vyutpattinimittajIvanalakSaNodayikabhAvopalakSitAtmatvarUpapariNAmabhAvaviziSTasya jIvasya bhAvapaJcakAtmanaH padArthatvAdityamI paJcasvapi gatiSu jIva iti jIvadravyaM pratiyanti, nojIva iti ca nozabdasya sarbaniSedhArthapakSejIvadravyameva, dezaniSedhArthapakSe ca dezasyApratiSedhAjIvasyaiva nanvevamiti / atreSTApattireva samAdhAnamityAha-etannaya iti-evambhUtanaya ityarthaH / na syAdeva middho na bhavedeva jiivpdaarthH| uktArtha bhASyakAravacanaM saMvAdakatayopadarzayati-tadAha bhASyakAra iti| evamiti"evaM jIvana jIvaH saMsArI praanndhaarnnaanubhvH| siddhaH punarajIvo jIvanapariNAmarahitaH" // 1 // iti saMskRtam / ata eva prANadhAraNalakSaNajIvanakriyAkAla pavaiyambhUtalaye jiivtvaabhyupgmaadev| 'aupazamikAdi ityAdipadAdodayika kSAyaupazamika-sAyika pAriNAbhikabhAvAnAM brhnnm| tanmate naigamAdiSaDnayasate / amI naigamAdayaH paD nayAH / paJcasvapi gtissu-nraa'mr-tiryg-naark-siddhgtipu| jIva iti jIva ityevaM svarUpazabdena / nojIva iti ca nojIva ityevaMsvarUpazabdena / 'ajIvadravyameva' ityanantaraM 'pratiyanti' ityanuvartate, evamagre'pi / dezaniSedhArthapakSe 'nojIvaH' ityatra 'nozabdasya' jIvasya dezaniSedhArthatvapakSe / dezasyApratiSedhAt yatkiJcijIvadezasya pratiSedhe'pi
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 pramodAvivRtisaMvalitaM deza-pradezau; ajIva iti nakArasya sarvapratiSedhArthatvAt paryudAsAzrayaNAca jIvAdanyat pudgaladravyAdikameva; no'jIva iti sarvapratiSedhAzrayaNe jIvadravyameva, dezaprati SedhAzrayaNe cAjIvasyaiva deshprdeshau| evambhUtastu jIvaM pratyaudayikabhAvagrAhakaH, tanmate kriyAviziSTasyaiva padArthatvAdityayaM jIva ityAkArite bhavasthameva jIvaM gRhNAti, na tu siddham , tatra jIvanAnupapatteH; nojIva iti cAjIvadravyaM siddhaM vA; ajIva iti cAjIvadravyameva; no'jIva iti ca bhavasthameva / jIvadeza pradezotu sampUrNagrAhiNA'nena na svIkriyete, ityasmAkaM prkriyaa| kecit tu-"evambhUtAtadIyAnyadezasyApratiSedhAt / ajIva iti ajIva ityevaMsvarUpazabdena / nakArasya na jIvo'jIva iti samasyamAnasya nmH| sarvapratiSedhArthatvAt sampUrNajIvasvarUpapratiSedhArthatvAt , tathA caivambhUtajIvaniSedhe taddezapradezAvapi nissiddhaavev| evaM sati jIvAtyantAbhAva eva pratipAditaH syAdata Aha-payudAsAzrayaNAceti-prasajyaniSedhAzrayaNe hi syAd atyantAbhAvapratItiH, paryudAsastu tadbhinnatatsadRggrAhI, tasyAzrayaNAcce. tyrthH| no'jIva iti no'jIva ityevaMsvarUpazabdena / sarvapratiSedhAzrayaNe nakAradvayasyApi pratyekaM srvprtissedhaarthtvaashrynne| dvau nau prakRtamathaM gamayata iti nyAyAt jIvadravyameva prtiynti| dezapratiSedhAzrayaNe nozabdasya deshprtissedhaarthtvaashrynne| naigamAdInAM paNNAM jIva ityAdAvabhiprAyasAmyamupadayaM tebhya evambhUtasya tatrAbhiprAyavailakSaNyamu. padarzayati-evambhUtastviti / tanmate evmbhuutnymte| 'ayam' ityasya 'gRhNAti' ityanena sambandhaH / ayam evmbhuutnyH| tatra siddhe / jIvanArthAnupapatteH jIvanArthasya praanndhaarnnsyaanupptteH| nojIva iti cetyAdi spaSTam / sampUrNagrAhiNA'nena sampUrNavastusvarUpagrAhiNA evmbhuutnyen| asmAkaM zvetAmbaraNAm / evambhUtamantavyaM digambaramatenopadarzayati
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 135 bhiprAyeNa siddha eva jIvo bhAvaprANadhAraNAt , na tu saMsArI"iti paribhASante, tadAhuH-[dravyasaGgrahe] "tikAle ca du pANA iMdiyabalamAu ANapANA a| vavahArA so jIvo Nicchayado ducedaNA jassa" ||3||iti| ___ na ca dvicetanAzAlI saMsAryapi jIva eveti vAcyam , zuddhacaitanyarUpanizcayaprANasya siddhenaiva dharaNAt / na ca. saMsAricaitanyamapi nizcayataH zuddhamevoparAgasya tena pratikSepAt, taduktam [dravyasaMgrahe]"maggaNa-guNaThANehi acaudasa ya havaMti taha asuddhnnyaa| viNNeyA saMsArI savve suddhA uhu) suddhaNayA" // 13 // itIti vAcyam ; ekIkRtanizcayena tathAgrahaNe'pi pRthakkRtanizcayabhedena -kevittviti-paribhASante itynenaanvyH| pUrva siddha zvAsa-prazvAsAdi. lakSaNaprANadhAraNaniSedhAjIvatvamAveditam , etanmate ca bhAvaprANadhAraNalakSaNajIvapadArthAzrayaNena siddhamAtrasya jIvatvamupadarzitam / uktArtha saMvAdamAha-tadAhuriti / tikAle0 iti-"trikAle ca dvau prANA indriyabalamAyurAna-prANau ca / vyavahArAt sa jIvo nizcayatodvecetane yasya" // iti saMskRtam / 'na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / zuddhacaitanyaM jIve nAstItyabhiprAyeNa niSedhahetumAha-zuddhacaitanyarUpeti / 'na ca' iti vAcyam' ityuttareNa yogH| upraagsyaavrnniiykrmsmbndhsy| tena nishcyen| maggaNa0 iti-"mArgaNaguNasthAnaizca caturdaza ca bhavanti tathA ashuddhnyaaH| vijJeyAH saMsAriNaH sarve zuddhAstu zuddhanayAH" // iti saMskRtam / niSedhe hetumAha--ekIkRtanizcayeneti-caitanyatvena srvcaitnyaanaamaikymevetyevmbhuutsNgrhnishcynyenetyrthH| tathAgrahaNe'pi saMsAricaitanyasya zuddhatvena grhnne'pi| pRthakkRtanizcayabhedena tattadAtmasvarUpacaitanyaM tattadAtmabhedena vibhinnameve
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM tadagrahaNAditi; tacintyam-evambhUtasya jIvaM pratyaudayikabhAvagrAhakatvAt / na cAsya kriyAyA eva pravRttinimittatvAd dhAtvartha eva bhAvanikSepAzrayaNe zuddhadharmagrAhakatvamapyanAbAdhamiti vAcyam , yAdRzadhAtvarthamupalakSaNIkRtyetaranayArthapratisaMdhAnaM tAdRzadhAtvarthaprakArakajijJAsayaiva prasaGgasaGgatyaivarabhUtAbhidhAnasya sAmpradAyikatvAt , anyathA tyevaM tattacaitanyavizeSanAhinizcayanizeSeNa / tadagrahaNAt saMsAricaitanyasya zuddhatvAgrahaNAt / taccintyamiti-evambhUtanaye siddhasyaiva bhAvaprANadhAraNAjIvatvamiti digambaramataM cintymityrthH| cintAvIjaM prakaTayati-evambhUtasyeti-zuddhacaitanyaM ca pAriNAmikamiti tadgrAhakatvAbhAvAnna tadAzrayaNena siddhasya jIvatvaM tanmate iti bhAvaH / 'na ca' ityasya 'vAcyam' itynenaanvyH| asya evambhUtasya, mate iti shessH| kriyAyA eva prANadhAraNakriyAyA eva / pravRttinimittatvAt jIvapadapravRttinimittatvAt / etAvatA'pi bhAvaprANadhAraNaM na labdhamityata Aha-dhAtvartha eveti-prANadhAraNalakSaNadhAtvartha evetyarthaH / bhAvanikSepAzrayaNe-bhAvanikSepazca bhAvamevAbhyupaiti, bhAvaprANatA ca zuddhacaitanyasyaiveti tdaashrynne| zuddhadharmagrAhakatvamapi caitanyalakSaNazuddhadharmagrAhakatvamapyevambhUtanayasya / naigamAdinayeSu vyutpattinimittajIvanalakSaNodayikabhAvarUpadhAtvarthamupalakSaNIkRtya tadupalakSitAtmatvaviziSTa eva jIvapadArthaH pratisandhIyate, tathA ca vyutpattinimittajIvanalakSaNodayikabhAvarUpadhAtvarthaprakArakajJAnaM me jAyatAmitIcchayaiva tAhazajJAnasAdhanaivambhUtanayAbhidhAnaM sampradAyasiddham , ata evambhUtanayatastAdRzajJAnameva jIva ityAkArite yuktamityAzayena niSedhahetumupadarzayati-yAdRzadhAtvarthamiti-zuddhacaitanyarUpaprANadhAraNamupalakSaNIkRtya tu netaranayArthapratisandhAnam , ato na siddho jIva ityabhimata evambhUtasyeti / anyathA uktarItyanabhyupagame / tatrA'pi bhAvanikSepAzrayaNa
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 237 tatrApi nikSepAntarAzrayaNe'navasthAnAta , prakRtamAtrAparyavasAnAdadvaite zUnyatAyAM vA paryavasAnAt / kiJcaitAguparitanavambhUtasya prAktanavambhUtAbhidhAnapUrvamevAbhidhAnaM suktam ,anyathA'prAptakAlatvaprasajhAlA tasmAd vyavahArAdya. bhimatavyutpattyanurodhenaudayikabhAvagrAhakatvamevAsya, sUribhirakta caitaditi smartavyam / na cendriyarUpaprANAnAM kSAyopazanikatvAt kathamevambhUtasyaudayikabhAvamAtragrAhakatvamityAzaGkalIyam , prAdhAnyenAyuSkarmodayalakSaNasyaica jIvanArthasya grahaNAt , upahatendriye'pyAyurudayenaiva jIvananizcayAt / nanu yadi jIvaM pratyaudayikabhAva eva lavdhacetanyalakSaNabhAvaprANadhAraNe'pi / bhavatvanavasthAnaM kiM nazchinnamityata Aha-prakRteti / advate zUnyatAyAmapi evambhUtanayAbhiprAyasya payevalAnamasvetAcatA'pi na naH kiJcidapanIyata ityucchakalanAmAtmani svIkuryAd ydyaashaambrstdaa'pyaah-kiceti| zreNikrameNevo vArohaNaM guru na tu kramamalikasyaiva tada yuktamiti prAttanamaudayikaprANAdhAraNalakSaNajIvanakriyAviziSTo jIze jIvapadAbhidheya ityebambhUtAbhipretamupadarya tadanantaraM sUkSama vakSamataratadIyavicArAthayonetAguparita vastasvAbhidhAnaM guru sUkSmavicArastha sthuulvicaarpuurdhktyaadinyaah-mtaadmiti-anntgopdrshitruupetyrthH| prAktaneti-'amI paJcasvAza gatipu' ityAdinopadarzitetyarthaH / 'abhidhAnapUrvama ityasyAbhidhAla pUrva yasyeti vigrahaH / anyathA praannaabhuutaabhidhaanmtriivaitaagupritnvmbhuutsyaabhidhaane| upasaMharati-tasmAditi / asya evambhUtanayasya / na caitat svklpnaamaatrmityaah-suuribhiriti| na ca' ityasya 'AzaGkanIyam' itynenaanvyH| niSedhe hetumAha-prAdhAnyenetianyat spaSTam / siddhasya jIvatvaM bhavadabhiyuktAbhihitamevaM mati kathaM saGgatamiti zaGkate-nanviti / tannegamAdyabhiprAyeNoktaM na tveva
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 pramodAvivRtisaMvalitaM gRhyata evambhUtena, kathaM tarhi bhAvaprANayogAd bhavatAmapi siddhasya jIvatvaM malayagiriprabhRtibhiruktamiti cet ?, bhAvapaJcakagrAhinegamAdyabhiprAyeNeti gRhANa, ata eva prajJApanAdau jIvanaparyAyaviziSTatayA jIvasya zAzvati. katvamabhidadhe / yadi punaH prasthakanyAyAda vizuddhataranaigamabhedamAzritya prAguktasvagranthagAthA vyAkhyAyate paraiH, tadA na kiJcidasmAkaM duSyatIti kimalpIyasi dRDhatarakSo den?| siddho'pyetannaye sattvayogAt sattvaH, atati satatamaparAparaparyAyAn gacchatItyAtmA ca syaadev| asyApyuparzitatattvo bhAvanikSepa evaabhimtH|7| tadevaM lakSitAH saptApi nayAH / eteSu ca yadyapi kSaNikatvAdisAdhane mbhUtAbhiprAyeNeti samAdhatte-bhAvapazcaketi-audayika kSAyika kSAyopazamikaupazamika-pAriNAmikabhAvapaJcaketyarthaH / ata eva naigamAdyabhiprAyeNa tathoktatvAdeva / evambhUtanayaM parityajya gamavizeSAzrayaNena digambarairetaducyamAna tu saGgatameva, na tatrAsmAkaM vidveSa ityAha-yadi punariti / prAguktasvagranthagAthA "tikAle ca dupANa0"ityAdi gaathaa| paraiH digmbraiH| asmAkaM zvetAmbarANAm / evambhUtanaye uktadizA jIvapadavAcyo na bhavati siddhaH, paraM sattvapadavAcya AtmapadavAcyazca bhavatyeva, tadavyutpattinimittasya tatra satvAdityAha-siddho'pIti / etannaye evmbhuutnye| evambhUtanayasyApi bhAvanikSepamAtrAbhyupagantulya mityAha-asyApIti-dhavambhUtanayasyApItyarthaH // 7 // Rom/nococcore: // ityevambhUtanayanirUpaNam // OM00/9/ 0 000000003 tatazca lakSaNataH saptanayanirUpaNamapi parisamAptamityupasaMharatitadevamiti / yadi nayaiH svasvaviSayasAdhanameva kriyate tarhi tattannayena kSaNikatvAdisAdhanapravRttena nityatvAdiparAkaraNamekAntAnugravezAdapramANameva prasaktamityata Aha-eteSu ceti-lakSitasaptanayeSu
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 139 nityatvAdiparAkaraNamekAntAnupravezAdapramANam , tathApi pareSAM tarka iva pramANAnAM svarucivizeSarUpANAmanugrAhakatvAdupayujyata iti sambhAvyate, tattvaM tu bahuzrutA vidanti / eteSu ca balavattvAbalavattvAdivicAre'pekSaiva zaraNam , nizcaya-vyavahArAbhimatakAraNAnAmAnantaya-pAra. mparyavyavasthitAnAmapyapekSA'vizeSAt , pUrveNa parasyopakSayAd vizeSa iti cet , na-icchAmAtrazaraNatvAt / cetyrthH| pareSAM naiyAyikAdInAm / tarko yathA pramANAnAmanugrAhakatvAdupayujyate tathA svarucivizeSarUpANAM nayAnAmanugrAhakatvAnnityatvAdiparAkaraNamupayujyate, nahi pramANamevAtrAnugrAhakamiti niyamastathA sati AhAryAroparUpasya tarkasyApi pramANAnugrAhakatvaM parasammataM na syAditi nityatvAdinirAkaraNasyApramANasyApi nayAnugrAhakatvaM na dussttmityaashyH| eteSAM balavattvA'balavattvAdivitrAro'pyapekSAta eva, tatazcaiko naya ekanayApekSayA balavAnapyanyanayApekSayA durvala ityekatrApi naye ApekSike balavattvA'balavatve na viruddha ityAha-etaSu ceti / yaccAnantaryaNa kAraNaM yacca pAramparyeNa kAraNaM tayorapi kAraNatvamaviziSTameva, apekSAyA avizeSAdityAha nizcayetinizcayanaye yadevAvyavahitapUrvavarti tadeva kAraNamiti tasyAnantaryavyavasthitatvam , vyavahAranaye vyavahitapUrvavartyapi kAraNatayA vyavahriyamANatvAt kAraNaM bhavatyeveti tasya pAramparthavyavasthitatvamiti zaGkate-pUrveNeti-pUrvaNAnantarakAraNenAparasya prmpraakaarnnsy| vyApAreNa vyApAriNo'nyathAsiddhirityupagama evAnantarakAraNena paramparAkAraNasyAnyathAsiddhiriti svecchAparikalpitaniyamata eca, evaM ca , vyApAriNA vyApArasyAnyathAsiddhiriti niyamo'pIcchayA kiM na syAditi samAdhatte-na icchaamaatrshrnntvaaditi| jJAnanayAt kriyAnaye
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM kriyAnaye svaviSayasamavadhAnaniyatetaraviSayasamavadhAnaM vizeSaH, iti cet , na- caramakAraNIbhUtakriyAjanakajJAnaviSayatvAt jJAnanayasyApi vizeSAt / kriyAnaye kAryopayiko vizeSaH, jJAnanaye tu vyavahArorayika iti cet , na- jJAnanayavizeSasthApi paramparayA kAryopayikatvAt , pAramparyAnantaryayorvizeSazvecchAmAtrAdevetyuktam / ata eva 'itarakAraNaviziSTaM caramakAraNaM sAmagrI' iti sAmagrIlakSaNamanyatra nirAkRtam , vinigamanAvirahAt / na ca vizeSamAzaGkate-kriyAnaya iti- evambhUtanaya ityarthaH / evambhUtanaye kriyAyAH prAdhAnyAt kriyAnayatyaM bodhyam , tato jJAnanaye vizeSopadarzanena samAdhate-neti / vizeSe'pi vizeSamAzaGkate-kriyAnaya iti / uktavizeSasyobhayatra samAnatvena na vizeSakatvamiti smaadhtte-njnyaannyvishesssyaa'piiti| pAramparyAnantaryakRtavizeSasyecchAmAtrazaraNatvena na vizeSakatvarityAha-pArampayati / 'ata eva' ityasya 'nirAkRtam' ityanena sambandhaH, ata eva icchAmAtrazaraNatvAdeva / icchAmAtrazaraNatvena vinigamanAviraha ebopadarzito bhavatItyAha-vinigamanAvirahAditiitarakAraNaviziSTaM caramakAraNaM sAmagrI. caramakAraNaviziSTAnItarakAraNAni vA sAmagrItyatra vinigamakasya kasyacidabhAvAd dvitIyapakSAzrayaNe paramparAkAraNasyApi prAdhAnya smbhvaadityaashyH| na ca caramakAraNasya sAkSAdeva sambandhaH kAraNatvAvacchedakasambandhaH, paramparAkAraNasya tu svajanyavyApArabattvAdistatheti sambandhalAghavamitarakAraNaviziSTaM carama kAraNaM sAmagrItyatra vinigamakamityAzaGkaya pratikSipati-na ceti| caramakAraNe itarakAraNavaiziSTayaM sAmAnAdhikara'Nyasambandhena, tatra cetarakAraNasyAdhikaraNatA paramparAsambandharUpakAraNatAvacchedakasambandhAvacchinnaiva niviSTeti samvandhaghaTakatayA tadgrahasyAvazyakatve sambandhalAghavAsiddheriti pratikSepahetumupanyasyati-vizeSya ive
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ naya rahasyaprakaraNam / 141 sambandhalAghavaM vinigamakam, vizeSya iva vizeSaNe tatsambandhagrahAvazyakatve tadasiddheriti dik / sthAdetatkurvadrUpatvAccaramakAraNameva kriyAnayAbhimataM kAraNaM yuktam: nAnyat, ata eva kriyAsiddhayaiva kuryadrUpatvopapattau kriyamANaM kRtameveti vadanti / na caivaM kRtakaraNAsamAptiH, siddhasyApi sAdhane karaNacyApArAnuparabhAditi vAcyam, kAryamutpAdya kriyoparameNa tatsamApteH / na ca yAdRzavyApAravatAM daNDAdInAM pUrva sattvam, tAdRzAnAmeva teSAM kacid ti| tadasiddheH sambandhalAghavAsiddheH 'syAdetat kurvadUpatvAccaramakAraNameva kriyAnayAbhimataM yuktam' ityArabhya 'gambhIranayamataM kiyadiha vivicyate ityantaM kriyAnayopapAdikA praznasvarUpeNollikhitaikA phakkikA / samarthasya vilambAyogAt kuzUlasthavIjaM yadyaGkurasamarthaM tadA tadAnImapyaGkuraM kuryAdeva, athAsamartha tadA tena kadAcidapyaGkuraM na syAdeva, aGkurakAryA'samarthazilAzakalataH kadAcidadvyaGkurAjananAt / sahakArisamavadhAne sati sAmarthyaM tadasamavadhAne'sAmarthyamityapi na yuktaM svayamasAmarthya sahakAribhirapi sAmarthyAsambhavAt svayaM sAmathya cAlaM sahakAribhiH / kiJca sahakArI tatra kiJcidupakAraM vidadhAti mavA ?, dvitIye'nupakAriNastasyApekSA'yogAt, Adhe upakAre'pi kartavye sahakAryantarApekSA''vazyakItyanavasthetyAdiyuktibhiH kurvadrUpatvalakSaNavaijAtyenaiva kAraNatvam kuryadrUpatvaM ca caramakAraNasyaiveti kuryadrUpatvAccaramakAraNameva kAraNaM yukta. mityarthaH / nAnyat caramakAraNAdanyacca na kurvadrUpamiti na tatkAraNam / bhata evaM kurvadrUpatvAccaramakAraNasyaiva kAraNatvAdeva | 'na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / evaM kriyamANaM kRtamevetyupagame / kRtakaraNAsamAptau hetumAha - siddhasyApi sAdhana iti - niSpannasyApi niSpAdana ityarthaH / pratikSepe hetumAha- kAryamutpAdyesi / tatsamApteH kRtakaraNasamAte 'naca' ityasya' ' vAcyam' ityanenAnvayaH / yAdRzavyApAravatAM cakrabhramaNA
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM ghaTotpatsyanantaramapi sattvaM bhavet, tadA tadutpattiprasaGga iti vAcyam, sthUlatatsattve'pi sUkSmakriyAvigamAt / na ca tatkriyAyA ghaTotpatteH prAk sattve tadApi tadutpattiprasaGgaH, asatve ca kAryAvyavahitapUrvavRttitvAbhAvena kAraNatvAnupapattiriti vAcyam, kAryavyApyatAvacchedakapariNAmavizeSarUpakAraNatAyAH kAryasahavRttitAniyamAt / ata eva kurvadrUpatvamaprAmANikam, bIjatvAdinA sAGkaryAjjAtirUpatada siddheriti nirastam / athaivaM cakrabhramaNAdyanukUlakriyAvatAm / pUrvaM ghaTotpattyavyavahitapUrvam / tAdRzAnAmeva tAhazavyApAravatAmeva / teSAM daNDAdInAm / tadA ghaTotpattyanantarakAle / tadutpattiprasaGgaH ghaTotpattiprasaGgaH / niSedhe hetumAha-sthUlatatsattve'pItisthUlatAdRzavyApArasattve'pItyarthaH / sUkSmakriyAvigamAt kurvadrUpAtmakakriyASbhAvAt / 'na ca' ityasya 'vAcyam' ityanena yogaH / tatkriyAyA ghaTotpatti kurve drUpadaNDAdikriyAyAH / tadApi ghaTotpattiprAkkAle'pi / taduttiprasaGgaH / ghaTotpattiprasaGgaH / asattve ca ghaTotpatteH prAkkAle ghaTotpattikurvadrUpadaNDAdikriyAyA abhAve ca / yadA ca kAraNasya pariNAmavizeSavataH satvaM tadA kAryamityevaM kArya-kAraNayoH samasamayatvena vyAptiriti kAryopattikAla evoktapariNAma vizeSalakSaNakAraNamiti hetumupadarzayati-kAryeti tAdRzapariNAmavizeSazca kurvadrUpatvameveti kurva drUpatvamapi prAmANika mevetyAzayaH / ata eva uktavyApyatAvacchedakatayA kurvadrUpatvasya siddhatvAdeva, asya 'nirastam' ityamenAnvayaH / bIjatvAdineti - AdipadAd daNDatvAderupagrahaH, bIjatvAbhAvavati ghaTakurvadrUpAtmakadaNDAdau kurvadrUpatvasya sattvam kurvadrUpatvAbhAvavati kuzalesthabIje bIjatvasya sattvam ubhayozva kurvadrUpAtmakabIje sattvamiti sAGkaryam, bIjatvavyApyatayA kurvadrUpatvAbhyupagamo'pi na sambhavati tatrApi zAlitvAdinA sAGkaryasambhavAt / jAtirUpatadasiddheH jAtirUpasya 142 3 ,
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| dhupalakSitadIrghakriyAkAle kuto na dRzyate ghaTaH ? yadi kriyamANaH kRta eveti cet , na-kriyAyA dIrghakAlatvAsiddhezvaramasamaye tadabhyupagamAt , ghaTagatAbhilASotkarSa zAdeva mRnmadanAdyAntarAlikakAryakaraNavelAyAM ghaTa karonIti vyavahArAt ; taduktam-[vi0 bhASye]"paisamayakajakoDI jiravekgyo ghddgyaahilaasosi| paisamayakajakAlaM thUlamaI? ghaDaMmi laaesi"||2318||iti| kurvadrUpatvasyAsiddheH, jAtirUpasya tasyAbhAve'pi pariNAmavizeSarUpasya tasya sambhava paveti niraashenuH| nanu mRdAnayana tanmadanataccakroparisthApana-cakranamaNAdikriyAkalApaH sarvo'pi ghaTotpAdanAnukUlatvAda ghaTasya kriyamANakAlastha paveti caramakriyAsamaya iva, tattatpUrvakriyAkAla'pi ghaTasya kriyamANatve kRtatvabhAvAnniSpannasya satastasya pratyakSaM syAdityAzaGkate-atheti / evam etanmate kriyamANasya kRtatvAbhyupagame / ghaTakurvadrUpAtmikA kiyA yadanantaraM ghaTo bhavatyeva tadAnImeva, na tu dIrghakAlikI seti caramasamaya eva kriyamANatvaM tadAnImeva ca kRtatvamiti na pUrvasamaye ghaTopalabdhiriti samAdhatte-neti / tadabhyupagamAt ghaTakurvadrUpAtmakakriyA'bhyupagamAt / nanu yadi caramasamaya eva ghaTasya kriyamANatvaM tadA mRnmadanAdibelAyAM ghaTa komIti vyavahArAnupapattirityata Aha-ghaTagatetighaTasya niSpattiryadyapi caramasamaya eva, tathA ghaTabhavanagocarotkaTechAvazAdeva mRnmardanAdivelAyAmapi ghaTaM karomIti vyavahAra ityrthH| uktArtha bhaapysmmtimupdrshyti-tduktmiti| paisamaya* iti-"pratisamayakAryakoTInirapekSo ghaTagatAbhilApo'si / pratisamayakAryakAlaM sthUlamate ! ghaTe lagayasi" iti sNskRtm| kriyamANasya kRtatvameva yadi tarhi kRtaM niSpannameveti tatra kriyAvaiphalyamiti na zaGkanIyam , kriyAta eva tanniSpattirbhavati, kriyAmantareNa kRtatvasyaivAghaTamAnatvena niSTArtha kriyAyAH sAphalyAdityAha-kRtasyaiveti /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 pramodAvivRtisaMvalitaM kRtasyaiva karaNe kriyAvaiphalyamityapi na ramaNIyam , kriyayaiva niSThAM janayitvA kAryasya kRtatvopAdanAt / kRtameva kriyA janayati, nAkRtam , asattvAt , kriyAjanita. tvAca kRtamityanyo'nyAzraya iti cet, na- ghaTatvAdinaiva ghaTAdikriyAjanyatvAt , tatra kRtatvApravezAdArthAdeva samA. jAt kRtatvopapatteH / yadi ca kriyamANaM na kRtam , tadA kriyAsamaye kAryAbhAvAt tatpUrvaM tatpazcAca kAraNAbhAvAt tatkAryaM na bhavedeva / sAmagryAstaduttarasamaya eva kAryavyApyatvopagamAnnaiSa doSa iti cet, na- sAmagrIsamayasyaiva kAryavyApyatvopagamaucityAt , vyAptAvuttaratvApravezena kRtasya kriyAto bhAve'nyo'nyAzrayamAzaGkate-kRtameveti / asattvAt akRtasyAsattvAdabhAvAt , tathA ca kRtatve sati kriyAjanyatvam , kriyAjanyatvAcca kRtatvamityanyo'nyAzraya ityrthH| kRtatvAvacchinnaM prati kriyAtvena kAraNatvamityeva neSyate, yenA'nyo'nyAzrayaH syAt kintu ghaTatvAvacchinnaM prati kriyAtvena kAraNatvam , kriyAta utpanna tvAdeva kRtatvamarthAt siddhamiti samAdhatte-neti / tatra kriyaajnytaayaam| kriyamANasya kRtatvAnabhyupagame daNDamAha-yadi ceti / tatpUrva kriyAsamayAt pUrvam / tatpazcAca kriyAsamayAt pshcaac| yadA sAmagrI tadanantaraM kArya bhavatyevaM vyAptiriti kriyAsamayAt pazcAt kAraNAbhAve'Si kriyAsamaye kAraNasattvAt kArya syAdeveti zaGkate-sAmagryA iti| taduttarasamaya eva sAmayuttarasamaya eva / naiSa doSaH na kAryAbhavanalakSaNo dossH| yadA sAmagrI tadA kAryamiti samasamayatvenaiva tayoAzirlAghavAt , na tu yadA sAmayuttaratvaM tadA kAryamiti vyAtiauravAditi samAdhatte-neti / yadA kAraNAmAvastadA kAryAbhAva ityeva vyAptina tu yadA kAraNottaratvAbhAvastadA kAryAbhAvo gauravAditi kAraNottarakAle kAraNAbhAvAt kAryAbhAvasyaiva prApteri
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / lAghavAt , kAraNAbhAvasyaiva kAryAbhAvavyApyatvena kAraNottarakAle'pi kaaryaasiddheshc| atha kriyamANamityatra vartamAnatvamAnazo'rthaH, kRtamityatra cAtItatvaM niSTArthaH, tatra vartamAnatvaM vidyamAnakAlavRttitvam, atItatvaM ca vidyamAnadhvaMsapratiyogikAlavRttitvam , vidyamAnatvaM ca tattatprayogAdhAratvam , prayogatvaM ca tattadarthopasthityanukUlavyApAratvaM tipyuccAraNAdisAdhAraNaM tadAdevuddhi. sthatvavallaDAdeH zakyatAvacchedakatattatkAlAnugamakam , taca vartamAnatvamatItatvaM vA dhAtvarthe'nveti, dhAtUttarapratyayajanyakAlaprakArakabodhe samAnavizeSyatvapratyAsattyA dhAtujanyopasthitehetutvAt , ata eva nAtItaghaTajJAnAzraye ghaTaM tyAha- kAraNAbhAvasyaivaiti / kriyamANatva-kRtatvayorvirodhAnnaikatra sambhava iti kriyamANaM kRtamityanvayAnupapattirityAzaGkate-atheti / tayovirodhopapattaye tatsvarUpavizeSA'vabodhanAya cA''nazAdyarthamupadarzayatikriyamANamityati / niSTArthaH ktprtyyaarthH| tatra vartamAnatvAtItatvayomadhye / tadAderiti-buddhisthatvopalakSitadharmAvacchinne zaktiriti tacchakyatAvacchedakasya ghaTatva puTatvAderanugamakaM yathA buddhisthatvaM tathA tattatprayogAdhArakAlavRttyAdI zaktasya laDAdeH zakyatAvacchedakatattakAlAnugamakaM vrtmaantvaadikmityrthH| samAnavizeSyatvapratyAsattyetivizeSyatAsambandhena dhAtUttarapratyayajanyakAlaprakArakabodhaM prati vizepyatAsambandhena dhAtujanyopasthitiH kAraNamiti vizepyatAsambandhena dhAtujanyopasthitirdhAtvartha eveti tatraiva dhAtUttarapratyayArthasyAnvaya ityaashyH| ata eva pratyayArthasya vrtmaantvaatiittvaaderdhaatvrth'nvyaadev| ghaTaM jAnAtItyatra laTpratyayArthasya vartamAnatvasya jJAdhAtvarthe jJAne'nvayenAtItajJAne tabAdhena nAtItaghaTajJAnamAdAya ghaTaM jAnAtIti
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM jAnAtIti prayogaprasaGgaH, na caivamArambhasamaye pacatIti prayogo na syAt tadA pAkAbhAvAditi vAcyam, sthUlakAlamAdAya tatsamAdhAnAt tasmAt kriyamANaM kRtami-tyanvayAnupapattiriti cet, na evaM satyArambhakAla iva tatpUrvakAle'pyekasthalakAlasambhavena pacatIti prayogaprasaGgAd vyavahArAnukUla prayogAdarasya vastvasAdhakatvAt, anyathA, 'puruSo vyAghraH' iti prayogAt puruSasyApi vyAghratvaprasaGgaH / kiJca, evaM 'naSTo ghaTaH', 'nazyan ghaTaH' ityAdiprayogavyavasthAyAM tava kA gatiH?, nAzasyoktAtItatvAyogAt, naSTe'pi ghaTe prayogaprasaGga ityarthaH / 'na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH / evaM pratyayArthasya vartamAnatvAderdhAtvartha evaanvyaabhyupgme| Arambhasamaye pAkArambhakAle / tadA pAkArambhakAle / pAkArambhakSaNamArabhya yAvatA kAlena pAko niSpadyate tAvAn sarvo'pi kAlaH pAkAdhikaraNatayA vivakSyate sa ca sUkSmarUpeNAneko'pi, sthUlarUpeNeka eva tAdRzavartamAnakAlazca pAkArambhasamayAdarabhya pAkaparisamAptiM yAvadeka eveti tadvRttitvAt pAkArambhasamaye'pi pacatIti prayogaH syAdeveti samAdhatte - sthUlakAlanAdAyeti / tatsamAdhAnAt pAkArambhasamaye pacatIti prayogasambhavAt / zaGkitA svAbhipretamupasaMharati-tasmAditi / samAdhatte - neti / evaM sati sthUlakAlamupAdAya pAkArambhakAle pacatIti prayogasyopapAdane / tatpUrvakAlespi ArambhakAlAt pUrvakAle'pi / nanu pAkArambhapUrvakAle pacatIti na vyavahiyata iti na tatkAlavyApisthUlakAlamupAdIyate, pAkArambhakAle tu bhavati tathAvyavahAra iti tatkAlavyApisthUla kAlamupAdAya tathAvyavahArasambhava ityata Aha-vyavahArAnukUla prayogAdarasyeti / anyathA vyavahArAnukUla prayogato'pi vastusiddhayabhyupagame / uktAtItatvAyogAt yadyapi nAzasya pUrvameva 146
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 147 vvvvvvvww. vidyamAnanAzapratiyogitvAd vA / atha tatrAtItatvaM vartamAnatvaM ca kRtpratyayArthotpattAvevAnvetIti na doSa iti cet, na-uktaniyamabhaGgaprasaGgAt / dhAtutva-pratyayatvAdernAnAtvAt tanniyamasya viziSya vizrAntiriti cet , na-antato jAtasyedAnImapi vartamAnasya vidyamAno yo bhUtakAlasya nAzastatpratiyogI bhUtakAlastavRttitvamastItyuktAtItatvayoga eva, tathA'pIDazAtItatvaM vidyamAnaghaTe'pi samasti, yato vidyamAno dhvaMsaH pUrvakAlasya dhvaMsastatpratiyogI pUrvakAlamtavRttitvasya tatra sattvAt, atastAdRzakAlamAtravRttitvaM vivakSaNIyam , tacca yathA na vartamAnaghaTe tathA noktdhvNse'piityaashyH| yadi ca mAtrArthamanivezyaiva tatrAtItatvamupapAdyate tadA pUrvajAto'pi dhvaMso vidyamAnakAlavRttitvAd vartamAna iti tatpratiyogitvAd vinaSTasyApi ghaTasya vinazyamAnatvaM syAdityAha-naSTe'pi ghaTa iti / yasya ghaTasya nAzaH pUrvameva jAtaH sa eva vinaSTa ityucyate tannAzasyotpAdo na vartamAnavRttIti vidyamAnakAlotpattikanAzapratiyogitvAbhAvAna naSTaghaTe nazyan ghaTa iti prayogApattiH, atItakAlotpattikadhvaMsapratiyogitvAbhAvAnna nazyaddhaTe na naSTo ghaTa iti prayogApattizceti shngkte-atheti| smaadhtt-neti| uktaniyamabhaGgaprasaGgAt pratyayArthotpattau pratyayArthasya vartamAnatvasyAtItatvasya cAnvayAbhyupagame, vizeSyatAsambandhena dhAtUttarapratyayajanyakAlaprakArakaboghaM prati vizeSyatAsambandhena pratyayajanyopasthitiH kAraNamiti kAryakAraNabhAvamUlakasya pratyayArthavartamAnatvAtItatvayordhAtvartha yAnvaya iti niyamasya bhnggaaptteH| na ca tattaddhAtUttarapratyayajanyakAlakArakabodha eva samAnavizeSyatvapratyAsatyA tattaddhAtujanyopasthitahatutvamiti viziSyaiva kArya-kAraNabhAvaH, dhAtutva-pratyayatvayoranugatatvAbhAvena sAmAnyakArya-kAraNabhAvAbhAvAt , tathA coktakAryakAraNabhAvamUlakaniyamo'pi viziSya vizrAnta eveti noktadoSa ityAzaGkate tatva-pratyayatvAderiti / tanniyamasya dhAtvartha eva pratyayArthakAlAnvaya iti nigmsy|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 pramodAvivRtisaMvalitaM dhAtupadavattvAdinA'pi tadanugamAt / athAnyatrApyekapado. pAttatvapratyAsattyA kRtyAdisvArtha eva svArthakAlAnvayo vyutpattivaicitryAt , na ca pacatyapi bhAvikRtiprAgabhAva. mAdyakRtidhvaMsaM cAdAya pakSyatyapAkSIditi prayogaprasaGga saGketavizeSasambandhena dhAtupadavattvaM dhAtutvam , saGketavizeSasambandhena pratyayapadvattvaM pratyayatvam , ityevaM tayorapyanugatayoH sambhavAt sAmAnyakAryakAraNabhAvasambhavena tanmUlakasAmAnyaniyamasyApi sambhavena tadbhaGgadoSasya parihartumazakyatvAditi smaadhtte-neti| akhaNDopA. dhyAdirUpasyApi dhAturdhAturiti pratItiniyAmakasya dhAtutvasya tathaiva pratyayatvasyApi tathAbhUtasya bhavatyeva sambhavastathA'pyanabhyupagame Aha-antata iti / tadanura mAd dhAtvAderanugamAt / nanu sarvatra pratyayArthakRtyAdAveva pratyayArthavartamAnatvAderanvaya upeyate, na coktakAryakAraNabhAvaH svIkriyate, navoktaniyamo'pIti, haryAokapadopAttayo. sUryAzcAdyoranvayabodhAbhAve'pyevakArapadopAttayoranvayabodhasya darzanAdekapadopAttayornAnvaya iti niyamAbhAvAd vyutpattivaicitryeNaikapadopAttayorapyanvayopagame kSatyabhAvAdityAzaGkate-atheti / anyatrApi anyadhAtusthale'pi / kRtyAdisvArtha eva kRtyAdilakSaNapratyayArtha eva, ekkAreNa dhAtvartha prtyyaarthkaalaadernvyvyvcchedH| svArthakAlAnvayaH prtyyaarthkaalaanvyH| 'na ca' ityasya 'vAcyam' ityanenAnvayaH pacatyapi pAkAnukUlavartamAnakRtimatyapi purusse| bhAvIti-bhAvikRtiprAgabhAvamAdAya pakSyatIti prayogaprasaGgaH, AdyakRtidhvaMsamAdAyA'pAkSIditi prayogaprasaGga ityevmnvyH| pakSyatItyatrAdyakRtiprAgabhAvakAlavRttitvamapAkSIdityatra caramakRtidhvaMsakAlavRttitvaM pratyayArthaH, tathA ca pAkAnukUlavartamAnakRtisadbhAvakAle AdyakRtiprAgabhAvAsa tvAccaramakRtidhvaMsAsattvAcca noktaprasaGga iti pratikSepahetumupanyasyati
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 nayarahasyaprakaraNam / iti vAcyam, AdyakRtiprAgabhAvacaramakRtidhvaMsayorbhaviSyadatItapratyayArthatvAditi cet, na jAnAtItyAdau dhAtvarthe kAlAnvayadarzanAt / astu vA, tathApi kRtpratyayArthotpatteH prAtipadikArthe ghaTe kathamanvayo yogyatvAt / paramparAsambandhena tatra tadanvayopapattiriti cet, navidyamAnaghaTe na naSTo ghaTa iti prayogAnApatteH, vRtyaniyAmakasambandhasyAbhAvapratiyogitAnavacchedakatvAt / utpaterdhAtvarthe tasya ca prAtipadikArthe'nvayAnna doSa iti cet, AdyakRtIti / jAnAtItyAdau jJAna eva vartamAnakAlavRttitvasyAnvayopagamena pratyayArtha eva pratyayArthavartamAnakAlAderanvaya iti niyamAsambhavAditi samAdhatte neti / dhAtvarthe kAlAnvayadarzanAd dhAtvarthe jJAne pratyayArthavartamAnakAlasyAnvayadarzanAt / bhavatu jJAdhAtuvyatiriktasthale sarvatra pratyayArtha eva pratyayArthakAlAderanvaya ityevamupagame'pi kRtpratyayArthanAzotpatternAza eva sambhavena ghaMTe tadanvayAsambhavAnnaSTo ghaTo nazyan ghaTa iti prayogAnupapattirityAha- astu veti- pratyayArthe pratyayArtha kAlAderanyo'stu vetyarthaH / tathApi uktAnvayasambhave'pi nAzotpatterapi svAzrayanAzapratiyogitvalakSaNaparamparAsambandhena ghaTeSraso bhaviSyatIti zaGkate - paramparAsambandheneti / tatra ghaTe / tadanvayopapattiH nAzotpattyanvayopapattiH / nAzotpatteH svAzrayanAzapratiyogitvasambandho vRttyaniyAmaka eveti tasya pratiyogitAnavacchedakatvena tatsambandhAvacchinnapratiyogitAkanAzotpattyabhAvasyAprasiddhyA bodhayitumazakyatvena vidyamAnaghaTe na naze ghaTa iti prayogAnupapattiriti samAdhatte neti / naSTo ghaTa ityatrAtItatvasya pratyayArthasya pratyayArthotpattAvanvayaH, tasyAzca vizeSaNavidhayA dhAtvarthe nAze'nvayaH, tasya ca pratiyogitAsambandhena ghaTe'nvaya ityatItotpattimannAzapratiyogI ghaTa iti bodhasambhava ityAzaGkate - utpatteriti / tasya ca dhAtvarthasya
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 pramodAvivRtisaMvalita w na-nAmArthayoH sAkSAdbhedasambandhenAnvayAyogAt, anyathA taNDulaM pacatItyatrApi karmatvasaMsargeNa prAtipadikArthasya dhAtvarthe'nvayaprasaGgAt / atha bhedena nipAtAnyanAmArthaprakArakabodhesamAna vizeSyatvapratyAsattyA nipAta-pratyayAnyatarajanyopasthite hetutvAt nAmArthaprakArakadhAtvarthavizedhyakabodhAsambhave'pi dhaatvrthprkaarknaamaarthvishessykpunH| pratiyogitvaM svarUpasambandhavizeSa eva, tasya ca vRttiniyAmakatvamapIti bhavati vidyamAnaghaTe na naSTo ghaTa iti pryogsyaapyuppttiritybhimaanH| yathA ca nAmArthayoH sAkSAda bhedasambandhena nAnvayastathA nAmArtha dhAtvarthayorapIti dhAtvarthasya nAzasya pratiyogitvAkhyabhedasambandhena nAmAthai ghaTe nAnvayasambhava iti samAdhatte-neti / 'nAmArthayoH' iti sthAne 'nAmArtha-dhAtvarthayoH' iti pATho yuktH| anyathA nAmArtha-dhAtvarthayorapi sAkSAd bhedasambandhenAnvayAbhyupagame / karmatvasaMsargeNeti-vibhaktyarthasya karmatvasya saMsargatayA bhaanmaashrity| prAtipadikArthasya taNDulapadarUpaprAtipadikArthasya tnnddulsy| dhAtvarthe pacdhAtvarthe paake| naSTo ghaTa ityatra dhAtvarthasya nAzasya prakAravidhayaiva nAmArthe ghaTe'nvaya urarIkriyate, tadupapattaye prakArAntaramAzaGkate-atheti / samAneti-vizeSyatAsamvandhena bhedasambandhAvacchinnanAmArthaniSTaprakAratAkavodhaM prati vizepyatAsambandhena nipAtapratyayAnyatarajanyopasthitiH kAraNamiti karmatvasambandhAvacchinnataNDulaniSTaprakAratAkabodhasya vizeSyatAsambandhena pAke utpattistadA syAd yadi tatra nipAtapratyayajanyopasthitivizeSyatAsambandhena bhavet . tabhAvacca nAmArthataNDulaprakArakadhAtvarthapAkavizeSyakabodhasyAsambhave'pi pratiyogitvasambandhena nazdhAtvarthanAzaprakArakaghaTavizeSyakabodhasyoktakAryakAraNabhAvAnAkrAntatayotpatto bAdhakAbhAva ityarthaH / prati
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| bodhaH prakRte'napAya eveti cet, na-caitraH pAka ityAdI kartRtvAdisaMsargeNa pAkAdezcaitrAdAvanvayAbodhAya dhAtvarthaprakArakabodhe'pi nipAta-pratyAnyatarajanyopasthitehetutvA'vAntarakalpanAyA AvazyakatvAt / syAdetat , atra nazdhAto zavati lakSaNayA'bhedenevAstu prAtipadikArthena smmnvyH| na ca dhAtvarthasyAkhyAtAdyartha evAnvayaniyamAt kathamevamiti vAcyam, zaktyaiva dhAtvarthaprakArakabodhe AkhyAtAdijanyopasthiterhetutvAt, ata eva jAnAtItyAdI jJAdhAtorjJAnavati lakSaNayA prAtipadikArthenAnvayasambhave kSipati-neti-caitraH pAka ityAdau kartRtvasambandhena pAka prakArakacaitravizeSyakAnvayabodhApattivAraNAya vizepyatAsambandhena bhedasambandhAvacchinnadhAtvarthaniSTaprakAratAkazAbdavodhaM prati vizeSyAsambandhena nipAtapratyayajanyopasthiteH kAraNatvamityevaM kAryakAraNabhAvAntarakalpanasyAvazyakatvena pratiyogitAsambandhenAtItanAzaprakArakaghaTavizeSyakabodhasya naSTo ghaTa iti vAkyato'sambhavAdityarthaH / zakate-syAdetaditi-stokaM pacatItyatrAbhedasambandhena nAmArtha dhAtvarthayoranvayabodhasya svIkRtatvena prakRte'pi nazadhAtoH pratiyogitAsambandhena nAzavati lakSaNAto nAzaviziSTarUpArthasyAbhedasambandhena ghaTarUpArthe'nvayabodhasya sambhava ityrthH| 'na ca' ityasya 'vAcyam' itynenaanvyH| kathamevaM kathaM dhAtvarthasya nAzavato'bhedasambandhena ghttruupnaamaarthe'nvyH| zaktyA dhAtujanyopasthitiviSayaprakArakazAbdabodhe samAnavizeSyatayA''khyAtAdipadajanyopasthiteH kAraNatvamityeva kAryakAraNabhAvaH, lakSaNayA dhAtujanyopasthitiviSayaprakArakazAbdabodhasya niruktakAryatAvacchedakadharmAnAkrAntatvAduktakAraNAbhAve'pi tatsambhavAditi niSedhe hetumupadarzayati-zaktyaiveti / ata eveti-lAkSaNikadhAtvarthaprakAraka.
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 pramodAvibRtisaMvalitaM AkhyAtArtho'yogyatvAnna bhAsata iti cintAmaNikRtoktaM yuktam , anyathA nirUpitatvasaMsargeNa jJAnaprakArakAzrayatvavizeSyakAvAntarazAbdabodhata detutvAdikalpane gaurvaat| na ca sAmAnyato hetutvaM klatameveti kva gauravamiti bAcyam, tathApi tattadAkAGkAjJAnAdihetunAkalpane gauravAditi, maivam-tathA sati jAnAtItyatrAkhyAtArthasaGkhyAnanvayaprasaGgAt, bhaavnaanvyinyevaakhyaataarthsNkhyaanvyaat| naamaarthvishessykshaabdbodhsyaabhyupgmaadevetyrthH| anyathA jAnAtItyAdau dhaatvrthprkaarknaamaarthvishessykshaabdbodhsyaanbhyupgme| nirUpitatvetitatrAkhyAtasyAzrayatve nirUDhalakSaNAmabhyupagamya tatra dhAtvarthasya jJAnasya nirUpitatvasambandhenAnvayaH, tasya ca svarUpasambandhena nAmArthe caitrAdA. vanvaya iti nirUpitasambandhena jJAnaprakArakAzrayatvavizeSyakazAbdabodhe jAnAtItyAnupUrvIvizeSarUpAkAGkSAjJAnasya kAraNatvasya svIkartavyatvena gaurvaadityrthH| 'na ca' ityasya 'vAcyam' itynenaanvyH| anyatra dhAtvarthaprakArakapratyayArthavizeSyakazAbdayodhasyotpattyA dhAtupratyayasamabhivyAhArasya sAmAnyataH kAraNatvaM tRptameveti na gauravamityarthaH / niSedhe hetumAha-tathA'pIti-sAmAnyato hetutvasya kluptatve'pItyarthaH / uktAzaGkAyAM samAdhAnamAha-maivamiti / tathA sati dhAtvarthasyaiva jJAnavato. 'bhedena praatipdikaarthe'nvyaa'bhyupgme| AkhyAtAti-ekavacanalaTpratyayArthasyaikatvasya caitrAdiprAtipadikArthe'nanvayaprasaGgAt / kuto'na. nvayaprasaGga ityapekSAyAmAha-bhAvaneti-AkhyAtArthasya kRyAdeyaMtrAnvayastatraivAkhyAtArthasaGkhyAyA anvayAt , prakRte tu saGkhyAtiriktasyAkhyAtArthakRtyAderanabhyupagamena tadanvayAbhAvataH sngkyaanvyaasmbhvaadityrthH| prathamAntapadopasthApyatvaM yatra tatrAkhyAtArthasaGkhyAnvaya ityeva svIkriyata iti bhAvanAnvayAbhAve'pyAkhyAtArthasaGkhyAnvayaH
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 153 athAkhyAtArthasaGkhyAnvaye bhAvanAvizeSyatvaM na tantram , kintu prathamAntapadopasthApyatvameveti na doSa iti cet, nadhAtvarthaprakArakabodhasAmAnya evAkhyAtAdijanyopasthitehetutvAcchaktyetipraveze gauravAt, prjytiityaadaavnnvyprsnggaac| pAko'yamityAdau tu 'stokaM pacati', 'snokaH pAka' iti prayogayorvizeSAya ghanAdInAM dhAtvarthatAvacchedakaviziSTa zaktisvIkArAnna doSa iti dik / syAdityAzaGkate-atheti / na tantraM na prayojakam / lAkSaNikadhAtvarthasya prAtipadikArthe'bhedasambadhenAnvayAbhyupagame zaktyA dhAtUpasthApyArtha prakArakazAbdabodhe samAnavizeSyatayA''khyAtAdijanyopasthiteH kAraNatvaM vAcyamiti kAryatAvacchedakakoTau zaktyetyadhikasya nivezAd gauravaM syAdataH zaktyetyanivezyaivoktakAryakAraNabhAvo vAcya iti na lAkSaNikasyApi dhAtvarthasya nAmArtha'nvayasambhava iti samAdhatte-neti / prajayatItyAdau dhAtuzakyArtha eva prazabdArthasya prakRSTasyAnvayo lAkSaNikArthe tadvati tadanvayAbhAvAdekadezAnvayAbhAvAccetyAha-prajayatIti / nanu dhAtvarthaprakArakabodhasAmAnya evAkhyAtAdijanyopasthiteH kAraNatvAbhyupagame pAko'yamityAdAvidamathai pacUdhAtvarthasya pAkasyAnvayo'pi nabhavedityAha-pAko'yamityAdAviti-stokapadArthasya stokaM pacatItyAdau dhAtvarthavizeSaNatvAt kriyAvizeSaNAnAM karmatvAtidezataH stokapadasya dvitIyAntatvam, stokaH pAka ityAdau ca na dhAtvarthavizeSaNatvaM stokasya, kintu pacadhAtUttaraghA eva pAkatvAvacchinne zaktisvIkAreNa ghArtha eva stokasyAnvaya iti na dvitIyAntatA, kintu ghanantasya vizeSyavAcakapadasya prathamAntatvAt tasyApi prathamAntatvameva, evaM pAko'yamityAdAvapi na dhAtvarthasyedamartha'nvayaH, kintu ghArthasyaiva pAkatvAvacchinnasya tatrAnvaya iti dhAtvarthaprakArakabodhasAmAnya eva pratyayajanyopasthiteH kAraNatve'pi na kAcidanupapattiH,
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM tasya atha jJAto ghaTa ityatra viSayasyaiva naSTo ghaTa ityatra pratiyogino'pi pratyaya vizeSArthatvAnnAnvayAnupapattiriti cet ? tathApi nAzotpattikAle'pi niSThArthAvirodhAt kriyamANaM kRtamityanvayopapatteH, pakva ityAdAviva sarvatra kAlavRttitAvizeSarUpasiddhatvasya niSThArthatvAt, cAdyasamayAvacchedena sAdhyatvena samamavirodhAt, siddhatvaviziSTasAdhyatAyA vartamAnArthatvAt, "prArabdho'pari samAptazca vartamAnaH" iti hi vaiyAkaraNAH, ciranaSTe idAnIM naSTa iti, cirotpanne cedAnImutpanna iti ca pratItiH samabhivyAhAravizeSAdetatkAlAvacchinna sAdhyatvaviziSTasiddha 154 evaM ca jAnAtItyAdo dhAtvarthasya lAkSaNikasyApi na nAmArthe'nvayasambhava iti pratyayArthamAzrayatvamantarAkRtyaiva tatrAnvaya iti naSTo ghaTa ityAdau nazadhAtornAzayati lakSaNAmabhyupetya tasyAbhedena ghaTe'nvaya iti na sambhavatItyarthaH / zaGkate - atheti yathA jJAto ghaTa ityatra jJAnaviSayAbhinno ghaTa ityanvayabodhastathA naSTo ghaTa ityatra nAzapratiyogyabhinno ghaTa ityanvayabodhaH sambhavatItyarthaH / evaM sati niSThArthaH pratiyogitvaM nAzotpattikAle'pi nAzapratiyogini ghaTe ghaTata iti tadAnImapi naSTa ghaTa iti syAdeva tadddaSTAntabalAdeva ca kriyamANaM kRtamityapi yujyata eva kAlavRttitAvizeSarUpasya siddhatvasya kriyamApi bhAvAt / pakva ityAdau yathA kAlavRttitAvizeSarUpameva siddhatvaM niSTArthastathA sarvatrA'pItyAha - patra ityaadaaviveti| tasya ca nirukta siddhatvasya ca / siddhatvaviziSTasAdhyatvasya vartamAnatvarUpatve vaiyAkaraNAnAM samma timAha - prArabdha iti / samabhivyAhAravizeSAt idAnapada-naTapadayoridAnIM - padotpanna padayozca pUrvAparIbhAvalakSaNA''kAGkSAvizeSAt / kriyamA Nasya kiJcidaMzena siddhatvaM kiJcidezena sAdhyatvamiti siddhAMzopAdAnena kRtamiti sAdhyAMzopAdAnena kriyamANamiti bhavati kriyamANaM
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| tvopasthityaiva na bhavati / itthameva kriyamANaM kRtameva, kRtaM ca kriyamANatvena bhajanIyamitisiddhAntaH saGgacchate, siddhatvaviziSTasAdhyatAyAH siddhatvaniyatatvAt , zuddhasiddhatAyAzca viziSTasAdhyatAniyatatvAt / astu vA vipariNAma-svarUpaniSpattyAdirUpA'nanugataiva niSTA,samabhivyAhAravizeSAdeva bodhavizeSopapatteH, paramuktayukteH kriyAkAlo niSThAkAlaM na viruNadvIti gambhIranayamataM kiyadiha vivicyate ? iti, satyam-nizcayata ityameva kRtamiti, yacca pUrvameva kRtaM tatra siddhatvameva na tu sAdhyatvamiti tathAvidhakRtasya na kriyAmANatvam, yaccedAnImeva kiJcidaMzena niSpanna kizcidaMzena sAdhyate tat kRtaM kriyamANamapIti syAdvAda eva tatra pragalbhata ityAzayenAha itymeveti| viziSTasadbhAve vizeSaNasadbhAvo'. vazyaMbhAvIti siddhatvaviziSTasAdhyatA yatra tatrAvazyameva siddhatvam , " kiJcit siddhamasiddhaM vA sAdhyatvenAbhidhIyate / AzritakramarUpatvAt sA kriyetyabhidhIyate // 1 // iti vacanAd vartamAnakriyAkAle siddhatvaviziSTasAdhyatAvati siddhatvasyAvazyaMbhAvAt kriyamANaM kRtamitya shyenaah-siddhtvvishisstteti| sAmAnyataH siddhatvaM ca yat sarvathA niSpannaM yacca kiJcidazena niSpanna kiJcidaMzena ca sAdhyate tadubhayatra samastIti tatra yat sarvathA niSpannaM tatra kRtatvameva na kriyamANatvam , anyatra tu kRtatvamapi kriyamANatvamapIti kRtasya kriyamANatve bhajanetyAzayenAha- zuddhasiddhatAyAzceti / kvacid vipariNAma eva niSTApratyayArthaH kvacicca svarUpaniSpattirityevamananugatatve'pi samabhivyAhAravizeSAt kasyacit kutracit pratItyupapattirevamapi kriyAkAla niSThAkAlayoravirodhAt kriyAmANaM kRtamityupapadyata ityAzaGkitA svAbhipretamupasaMharatiastu vetyaadinaa| smaadhtte-stymiti| nizcayataH nishcynytH| itthameva
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM tattvavyavasthAyAmapi vyavahArato'kurvato'pi niyatapUrvavartinaH kAraNatvAbhyupagamAt , anyathA pUrva kurvadrUpatvAnizcaye pravRttyanupapattiprasaGgAt / kiJca, idaM kurvadrUpatvamapi sahakArisampattAveva nAnyathetyavasthitakAraNAdeva sahakAricakrAnupravezAt kAryopapattau kiM kurvadakurvatorbhedAbhyupagamakaSTana / na copAdAnopAdeyabhAvaniyataiH kSaNaireva kurvakriyamANaM kRtameva, nizcayata ityameva tattvavyavasthAyAmapItyekaM vaakym| nizcayanayatazcaramakAraNameva kurvadrUpatvAt kriyAnayAbhimataM kAraNamityasya yuktatve'pi vyavahArato naitad yuktamityAha-vyavahArata iti / akurvataH tadAnImakurvataH / anyathA kurvadrUpatvenaiva kAraNatvAbhyupagame / pUrva kAryotpatteH prAk / pravRttyanupapattiprasaGgAt tattatpratiniyatakAryotpAdanArtha tattatkAraNasaMghaTanagocarapravRttyanupapattiprasaGgAt , iSTasAdhanatAnizcayasya pravartakatvAt kurvadrUpatvAtmakakAraNatAvacchedakanizcayAbhAve issttsaadhntaanishcysyaivaabhaavaaditybhisndhiH| kiJca, kurvadrUpatvameva nAsti kutastadrUpeNa caramakAraNasya kAraNatvasambhava ityaahkrinyceti| idaM kAraNatAvacchedakatayA nishcynysmmtm| sahakArisampattAveva yAvatsahakArisamavadhAne satyeva kAraNe bhvti| nAnyathA sahakArisampattAvasatyAM kurvadrUpatvaM na bhavati, evaM ca kurvadrUpatvaM kimiti prakalpyaM ? sakalasahakArisamavahitAt sthirakAraNAdeva kAryotpattisambhave sahakAryasamavahitaM kuzUlasthavIjamakurvadrUpamanyat, anyacca sakalasahakArisamavahitaM kurvadrUpaM bIjamityevaM kurvadrUpAkurvadrUpabhedAbhyupagamenAlamityAha-ityavasthitakAraNAdeveti / nanu pUrvapUrvakAraNAdupAdAnarUpAjAyamAnamupAdeyasvarUpaM tattatkAryakurvadrUpAtmakamevopajAyata ityetAvataiva kurvadUpatvaniyamanaM bhaviSyatIti na tatra sahakAricakraniyamyatvamupeyata ityAzaGkaya pratikSipati-na ceti-asya 'vAcyam' ityanena smbndhH| etanmate upAdeyakAle upAdAnasattA
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 157 drUpatvaM niyamyata iti vAcyam , kSaNatvena sarveSAmavizeSAdekasvabhAvasya kuto'pi vishessaayogaat| kiJca, evaM kAryeNa kAraNAnumAnocchedaH, sAmAnyataH kAraNatAgrahAbhAvAt / na ca sAdRzyena tathAgrahAdadoSaH ? pUrvAparAnanusandhAnena kSaNikapakSesAdRzyasyaiva grahItumazakyatvAdityAdikaM vyutpAditamanekAntajayapatAkAdau puurvsuuribhiH| ata eva krinopeyate kintu pUrvavartitayaiva kAraNatvamupAdAnasya, taccAnyakAraNAnAmapi samAnameveti idamupAdAnamidaM ca sahakArIti niyama eva kSaNikavAdimate na sambhavatIti pUrvavartitvasvabhAvaH sarveSAM kSaNAnAmeka eva, svabhAvAnta copadarzayitumazakyameveti noktadizA kurvadrUpatvaniyamasambhava iti niSedhahetumupadarzayati-kSaNatveneti / kiJca nizcayanaye vahnitvena dhUmatvena na kAryakAraNabhAvaH kintu dhUmaM prati dhUmakurvadrUpatvenaiva kAraNatvamiti dhUmAtmakakAryeNa vahnayAtmakakAraNAnumAna na syAdityAha-kiJceti / evaM kurvadrUpatvena kAraNatvAbhyupagame / kAryeNa dhUmatvena dhUmalakSaNakAryeNa / kAraNAnumAnocchedaH valitvena vhniruupkaarnnaanumaanocchedH| sAmAnyataH vanitva-dhRmatvAdinA / nanu dhUma prati dhUmakurvadrapAtmakavalereva yadyapi kAraNatvaM tathApi sauvasAdRzyAdakurvadrUpasyApi vahne kAraNatvagrahAt tena tadanumAnaM bhaviSyatItyAzaGkA pratikSipati-na ceti / tathAgrahAd kAraNatAgrahAt / adoSa iti-kAryamA kAraNAnumAnasyocchedo netyrthH| pUrvapUrvavahninA samamuttarottaravahnaH sAdRzyagraha eva kSaNikapakSa na sambhavati, pUrvavahnigrahakAle uttaravaDheragrahAduttaravahnigrahakAle pUrvayaDheragrahAt pratiyogyanuyoginoragrahe sAdRzyagrahAsambhavAdityAha-pUrvAparAnanusandhAneneti / etadvizeSajijJAsubhiranekAntajayapatAkAdikamavalokanIyam , vistarabhayAnneha tatvapaJcaH kriyata ityAzayenAha-ityAdikamiti / ata eva kurvadrUpatvena kAra
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 pramodAvivRtisaMcalitaM yamANametannaye na kRtam , kAraNacakrasampatyuttarameva kArya. siddheH, anyathA samasamayabhAvitve kAryakAraNabhAvavyava. sthA'yogAd,upAdAnopAdeyabhAvasyApiparasparopamardaniya. tasya kSaNabhedaniyatatvAt / na ca vartamAnatvamatItatvaM caikatra vyavahArasiddham ,na cAnIhaze'rthe pramANAvatAraH, na ca yatkicidavyahAradarzanAt sarvatra tadanAzvAso nyAyya ityAdikaM vyavahAranizcayayomitho vivAdamavalokya vastusthitiraNatvAnabhyupagamAdeva / etannaye vyvhaarnye| anyathA kAraNacakralampatyuttaraM kaarymitysyaanbhyupgme| samasamayabhAritve kAryakAraNayoH smaansmymaatr| pUrvavarti kAraNamuttarakAla pati kAryamityavyavaditapUrvAparIbhAve syAd vyavasthA, sarasamayatve tuiyoH samasamayatvAvizeSAt kAraNatvenAbhimatamapi kArya kAryatvenAbhimatamapi kAraNaM kiM na syAta? vizeSAntarAbhAvAt , samasamayabhAvinoH savyetaragoviSANayoriva vA kAryakAraNabhAva eva na bhavedityAha-kAryakAraNabhAvabyavasthA'yogAditi / nanu yadupAdAnaM tat kAraNaM yadupAdeyaM tat kAryamityevaM samasamayatve'pi vyavasthA bhavedityata Aha-upAdAnophatadeyabhAvasyApIti-yadupaTTadya yad avati tadupAdeyamupamardaka nupAdAnaM copamadyamityapi kSaNabhede satyeva bhavitumarhati naikakSaNavRttitve ityAzayaH / vartamAnatve sati bhavati kriyamANatvapratItatve sati bhavati kRtatvam , tayozca virodhAnnaikatra vyavahArataH prasiddhirityAha-na ceti / yacca vyavaDiyate tatraiva pramANapravRttiH, avyavaDiyamANe ca pramANamapi na pravartate, kriyamANasya kRtatve vyavahRtinaye pramANamapi nAstItyAha-na cAnIdRze'yaM iti / nanvekasya kasyacid vyavahArAbhAve'pyanyasya vyavahAraH kvacida dRzyate, tathA yatrApi vyavahAro na dRzyate tatrA'pi vyavahAraH kasyacit kadAcid bhaviSyatIti sambhAvanayA'nAzvAsa ityata Aha-na ceti / 'anveSaNIyA' ityanenAnveSaNe samyak kriyamANe syAdvAda.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 159 nayarahasyaprakaraNam / nveSaNIyA / phalaM punarvicitranayavAdAnAM jina pravacanaviSayarucisampAdanadvArA rAgadveSavilaya eva / ata evAyaM [zrIbhadrabAhu ] bhagavadupadezo'pi [ Avazyaka niryuktau ] - " savvesi pi NayANaM bahuvihabattavvayaM NisAmittA / naM savvaNaviddhaM jaM caraNaguNaDio sAhU" / / 1065 / / [" sarveSAmapi sUlanayAnAm, apizabdAt taddbhedAnAM ca, nayAnAM dravyAstikAdInAm, bahuvidhavaktavyatAM sAmAnyameva, vizeSA eva, ubhayameva vA'napekSamityAdirUpAm, athavA nAmAdInAM nayAnAM kaH kaM sAdhumicchatItyAdirUpAm, nizamya zrutvA tat sarvanayavizuddhaM sarvanaya sammataM vacanam, pramANarAjadRSTamArge eva vastusthitirnAnyatreti sUcitam / yadi syAdvAdata evaM vastusthitistarhi vicitranayavAda vicAro'nArambhaNIya eva parIkSakANAM phalAbhAvAdityata Aha-phalaM punariti yat kimapi vacanavIthI mavatarati tat sarvamapi jinapravacanavirayaH, tasya parasparavirodhapratibhAse tadviSaye rucirapi dolAyamAneva svAt evaM sati kasyacit kvacidviSaye'minivezAdiSTa sAdhanAtisandhAnato rAgaH kvacica dviTasAdhanatApratisandhAnato dveSazca satuvipAt vicitracAde tu vicArite'yamartho'nena nayena ghaTave'yaM cAneneti jina pravacanaviSayAH sarve'pyarthAH samIcInA eveti rucirupajAyate tatA rAgadveSavilayo'pIti phalavAn vicitranayavAdadvicAra ityAzayaH / , uktArthe bhagavacchrIbhadrabAhusaMvAdamupadarzayati-ata eveti-jinapravacanaviSayarucisampAdanadvArA vicitratayavAdAnAM rAgadveSavilayalakSaNaphalavattvAdevetyarthaH / savvesi pi 0 iti - "sarveSAmapi nayAnAM bahuvidhavatavyatAM nizamya / tat sarvanayavizuddhaM yaccaraNaguNasthitaH sAdhuH " ||1|| iti saMskRtam, asyA gAthAyA haribhadrayA vyAkhyA
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 pramodAvivRtisaMvalitaM yacaraNaguNasthitaHsAdhuH, yasmAt sarvanayA eva bhAvanikSepamicchantIti gAthArthaH" iti zrIharibhadrIyA vRttiH] tti| caraNaguNasthitizca paramamAdhyasthyarUpA na rAgadveSavilayamantareNeti tadarthamavazyaM prayatitavyamityupadezasarvasvam / / [prazastiH -] yasyAsan guravo'tra jItavijayaprAjJAH prakRSTAzayA bhrAjante sanayA nayAdivijayaprAjJAzca vidyaaprdaaH| premNAM yasya ca sadma padmavijayo jAtaH sudhIH sodaraH so'yaM nyAyavizAradaH sma tanute kAzcinnayaprakriyAm // 1 // srvessaamiti| tabhedAnAM mUlanayabhedAnAm , anyad vyktm| tadartha rAgadveSavilayArtham // nirmitasyAsya nayarahasyaprakaraNasyopAdeyatvavyaktaye tatkartuH svasya vaiziSTyaM prkttyti-ysyeti| samIcInazikSaNAdhyApanAdikartRsvAdibahuvidhaguruguNavattvAvavodhanAya gurava iti bahuvacanam / atra asmin gacche, etena anyatrApi nyAyAdividyApradAnakuzalAH kAiyAM guravaH, yebhyo nyAyAdividyAmAsAditavAnasmIti sUcitam / prAzatvavizeSaNAt sva-paranayarahasyAbhijJatvaM teSAM jnyaapitm| prakRSTAzayatvavizeSaNAcca yathA svayamavagacchanti tathaiva hitabuddhayA ziSyebhya upadi zanti, na tu kSudrAzayapuruSavat pratAraNAdyabhiprAyeNA'nyathA'vagatamarthamanyathopadizantIti, tathA caitAdRzaviziSTaguruprasAdato jJAtatattvasya mamAnyAtizAyividyAvatyaM prati kimu vaktavyamiti dhvanitam / jItavijayazca svagurunayavijayasatIrthya iti tasmAt prAptavidyAvato'pi mama svagurunayavijayato'pividyAprAptivaiziSTyaheturevetyAzayenAha-bhrAjanta
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| - - granthe dUSaNadarzane nivizate durbhadhasAM vAsanA bhAvAbhijJatayA mudaM tu dadhate ye kepi tebhyo namaH / mandAradrumapallaveSu karabhAH kiM no bhRzaM dveSiNo ye cAravAdavidastadekarasikAH zlAghyAsta eva kSitau // 2 // kRtvA prakaraNametata pravacana bhattathA yadarjitaM sukRtm| rAgadveSavirahatastato'stu kalyANa samprAptiH // 3 // kRtaM ca bhaTTArakazrIvIravijayasUriziSyamahopAdhyAyazrIkalyANavijayagaNiziSyapaNDitazrIlAbhavijayagaNitiyapaNDitazrIjItavijayagaNisatIyapaNDitazrInaya. vijayagaNiziSyanyAyavizArada-nyAyAcAyapaNDitazrIyazovijayagaNinA // zrInayarahasyapakaraNaM saMpUrNam // / granthAnam-pAdonAli paTzatAnizlokAH prAyaH / iti| sanayatvavizeSaNopAdAnAnotimadbhyastebhyo nayakuzalatvaM svasya jAtamityAditam / svAlampAditA'di vidyA svasadRzAnyasaMvAdamalabhamAnA pratidina kINAtikSINaca saMjAyate, mama tu viziSTamatisodAdhAdhanAmavijayAvAna saMghAdA sA pratidivasaM pravardhamAnaive. tyAzayenArA li / livikAvirudazAlinaH svasya nirmitagrantho. pAdeyatAprayo'ka nyAyavizArada vamityAzayena nyAyavizArada iti // 1 // madukAmAya -ditvaSa he jota kAlaM maDukti dupayiSyanti te zAstrara sthAnabhijJA anyaire tra zAbaradasyAbhijJaiH kAle pratibodhanIyAH, taiH pratiyoSitAH santo'gi yadi tanvaM nAcagaccheyuH kiM nAma mama granthasya dUSaNam ! santi sahRdayAH na yeSAmetadgrantharahasyAvabodhata AnandollAsaH syAlecha tA tina skatirastu madIyetyAzayenAhaprantha iti / / 6 // . svasyaitadgranthakaraNaphalamAzaMsate-kRtveti // 3 //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ TIkAgatA mUlArthasaGgrahazlokAHvAdivAtamatArthasArthaghaTanAnaipuNyabhAjAM sadA nItInAM samayAnusAribhajanAkAntaprathAsaGghaSAM / lakSyANAmapi lakSaNA'nanugamabhrAntyAdidoSAlayai durlakSyatvamukhApamAnitadRzAM durnItitocchittaye // 1 // sAmAnyena nayasya lakSaNamativyAptyAdinA'dUSitaM tattvArthoktyanuzIlitaM prathamato granthe'tra saMdarzitam / no tantrAntarayogitA na ca tathA svAtantryameSAM satAM mAnApekSitayA kilobhayabhidAzunyA imA dRSTayaH // 2 // patA vipratipattibhAvavikalA dRSTAntato bhAvitA bhedAbhedamukhA virodharahitA jAtyantare sthaapitaaH| dvau bhedau ca nayasya cAtra gaditau dravyArthikazcAdimaH . paryAyArthikanAmakastaditaro nAbhyAM vibhinno nayaH // 3 // dravyaM kevalamabhyupaiti prathamaH paryAyamAnaM para catvAraH prathamasya vRddhagaditA medAnayo'ntyasya tu| navyAnAM praya Adimasya gaditAzcatvAra iTA mate cAntyasyeti tato nayAH samuditAH sateti bhAmyA budhaiH||4||
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| - paJcaiveti matAntare tu kathitAH zabdAt trayANAM grahA. jjJeyau naigama saMgrahI vyavahRtiH zuddharjusUtrastathA zabdaH sAMpratanAmakaH samabhirUDhAkhyo nayo'ntyastathA caivambhUta itIha nItinipuNaijJeyaH kramastattvataH // 5 // te zuddhAstu pradeza-prasthaka-vasatyunnItadRSTAntato .... nirNItAH kramato yathAkramamamI saMlakSitA lakSaNaiH / tattvArthAdicirantanoktighaTanA'bhISTArthasiddhau kRtA nikSepopagame'pi saniyamitA pratyekameSAM ghaTA // 6 // AdezAntaracarvaNe'pi bahudhA carcA prasaGgA''gatA '. tatrApISTavizeSitatvagataye saptApi bhaGgAH zritAH / / evambhUtanayasya tattvamanane digvAsasAM sammataM ' saMkSepeNa nirAkRtaM nijamataM saMkSepato bhAvitam // 7 // nItInAM ca balAbale tu gadite icchAdhite tatkathA sambandhAd vyavahAra-nizcayanayollAso'pi sNvrdhitH| itthaM nyAyavizAradena mananaM siddhAntataH satritaM tattattvAvagamAya tatra racitA vyAkhyA'stvabhISTapradA // 8 // vyAkhyA nayarahasyasya mandamodavidhAyinI / lAvaNyasariNA habdhA gurUNAM kRpayA mudA
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 pariziSTam15. pRSThe 13 paktau 'saphalameva' ityanantaramnanu vipratipattisAdhakasya aMzagrAhitvarUpasya dvitIyasya, pramitidailakSaNyarUpasya tRtIyasya ca hetorapAkaraNAyAntimodAharaNadvayadAnaM naucitImaJcati, dvitIya-tRtIyAnyatareNavodAharaNena tannirAsAt, kiM matijJAnAdInAM pratyakSatvaM nAsti ? Ahosvit pratyakSAdInAM matijJAnAdityaM nAsti ? yenAntimodAharaNadvayavadAnyatA darziteti cet, na-pratyakSA-'numityAdInAM matijJAnatvamaviziSTamiti na mati jJAnatvamupAdAya pramitivailakSaNyam, kintu pratyakSatvA'numitilvAdikamupAdAyaiva tathA ekatraivAthai ghaTAdirUpe kathaJcidrUpa rasa-gandha spazAtmake cAkSuSapratyakSa rUpameva gRhNAti, spArzanapratyakSaM sparzameva viSayIkaroti, rAsanapratya samavAvagAhate, prANajapratyakSaM gandhaviSayakameva bhavatI tyevaM pratyakSa bAvAntaracAkSuSatvAdivaijAtyalakSaNapramitivelakSaNyaM pratiniyataviSayavibhAgAkalitaM pratyakSatvamupAdAyaiva, yadyapi matijJAna zruta zAne vastutaH parojhe, avadhi-manaHparyavajJAne vikalapratyakSe, kevalaM va sakalapratyakSamityevamavadhyAditrikameva pAramArthikapratyakSam . tathApi sAMvyavahArikapratyakSatvaM matijJAnasyApyanumatam , kintvanubhityAdiAro kSajJAnarUpamapi tad iti pratyakSatvAnubhititvAdipramitivalakSaNyaM prami tibhedanivandhana viruddhadharmatayA na matijJAnasya, tatra pratyakSatvAnumititvAdaH satvAt , na caikanAthai pratiniyatatripavibhAmA pratijJAnatvalakSaNamitilakSaNyanibandhanaH, kintu pratyakSatvAnAntaramAcapatvAdilakSaNamitilakSayanibandhana eva, cAzuSatvAdikaM na malizAnanyasya sAkSAd vyApyam, kintu matijJAna vayApyendriya jatvAnindriyajatvAdivyApyam , pratiniyataviSayavibhAgazAlitvamedha pratyakSAdInAM pramitidailakSaNyopohalakaM vizeSaNaM prAzupanyastam, tazca cAkSapatyAdikamupAdAyaiva niti, cAzuSatvAdikaM ca pratyakSatvasyai
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm|| cAyAntarasAmAnyam , evaM ca matijJAnasya pratyakSatvaM parokSatvaM ca, pratyakSAdInAM matijJAnatvAdikamapi, paramuktArthagatiH pratyakSatvAdinA pratyakSAdInAmupAdAyaivetyetadarthamantimodAharaNadvayopAdAnam // 34 pRSTa, 24 panI unasatraM tviti' ityanantaraM truTitaSTIkAMzaH.. anuyogAMzamAdAya' iti sthAne 'anupayogAMzamAdAya' iti pATo yuktaH "anupayogI dravyam, upayogastu bhAvaH" iti pAramarSaprasiddhimAthilla yadA vartamAnAvazyakaparyAyo'pi pramotA tatra nopayunastadA'nupazu vartamAlAvara yakaparyAye vyapadopacArAdupacaritadravyasva pavanamAnAvazyakaparyAyamicchati Rjurastra ityevamarthakaraNena niruktamUnamupapadyate tnytulyaaNsh-dhruvaaNshlkssnndrvyaabhyupgmaabhaave'piityrthH| 40 pRSThe 22 par3atI 'RjusUtrasyeti bhAvaH' ityanantarama. pratyekadharmapadena sAmAnyavizrAmapakSa kasya, vizeSavizrAmapakSe ca kasya grahaNamityatrAyaM vivekaH-sAmAnyavizrAmapakSa pradezapadena dharmAstikAyAdInAM paJcAnAM pratyekaM yAvantaH pradezAste sarve'pi samupasthitAH, teSu dharmAstikAyapradezatvalakSaNo yaH pratyekadharmamatatprakArakabuddhiviSayatvaM nAsti, dharmAstikAyapradeze dhamAsti kAyapradezacaprakAra kabuddhiviSayatvasya sattve'pi. adharmAstikAyapradeze tasthAnAvAt , evamadhamAstikAyapradezavalakSaNo yaH pratyekadharmastanprakArakabuddhiviSayatvasyAdharmAstikAyapradeze bhAve'pi mAstikAyapradeze'bhAvAn , yamAkAzAstikAyapradezatvAderapi pratyekadharmapadena braha'nanvayo bodhyaH , tathA ca sAmAnyavizrAmapakSe pratyeka padena dharmAstikAyapradezatvAderagrahaNam / vikopavidhAmapakSe pradezapadena dharmAstikAyapradezasya grahaNe pratyekadharmapadena dharmAstikAyapradezatyasya grahaNam . evaM pradezapadenAdharmAstikAyapradeza grahaNe pratyekadharmapadenAdharmAstikAyanadezayasya grahaNama . gavamAkAzapradezatvAnegrahaNaM bodhyama |
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 pramodAvivRtisaMvalitaM 48 pRSThe caturthapatito mudritasya sukhAvabodhAya vistaraH mR0 zabda- samabhidaivambhRtAstu-prasthakAdhikArajagatAt prasthakakartRgatAd vA prasthakopayogAdatiriktaM prasthakaM naH sahante, nizcayamAnAtmakaprasthakasya jaDavRttitvAyogAt, bAhyamasthakasyApyanupalambhakAle'sattvenopayogAnatirekAzrayaNADU antato jJAnA'dvaitanayAnupravezAd vA / na cajJAnA'jJAnAtmakatvo bhayanayaviSaya samAvezavirodhAt pratye kamanayatvamAzaGkanIyam tAdAtmyeno bhayarUpA'samAveze spi viSayatva tAdAtmyAbhyAM tadubhayasamAvezAt / viSayatvamapi kathaJcittAdAtmyamiti tu nayAntarAkRtam yadAzrayaNena 'arthA'bhidhAna pratyayAnAM tulyArthatvama uktamiti dik / / ; , trayANAM zabdanayAnAM prasthakaviSaye samAnAbhiprAyANAM vaktavyamupadarzayati-zabda- samabhidevambhUtAstviti-asya 'na sahante' ityanenAnvayaHma atraparimitamapi bhUmau nyastaM kuzUlAdigataM vA dhAnyam ' etat prasthakapramitam' iti yAvannA'vagataM tAvat prasthakastanna bhavati pramA NAbhAvAt evaM prasthaka eva dhAnyAdimApakaH sannapi bAhyo yAvanna mApanavyA tyA nizcIyate-ayaM prasthakaH' iti tAvat pramANAbhAvAt sa prasthako na bhavati, tathA ca prasthakAkArajJAnameva prasthakasvarUpatanmeyanirNAyakatvAt prasthaka iti taca prasthakAkArajJAnaM prasthakAfurnitari prasthakakartRgataM vA bhavitumarhati tatra 'ayaM prasthakapramitaM dhAnyAdikamicchati, dhAnyAdikaM mAtuM vA prasthakamicchati' datIcchAvizeSa lakSaNamadhikAripurupagataM prasthakAdhikAraM yo jAnAti sa
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnaam| prasthakAdhikArazaH, sa prasthakopayogato vANijyaM prasthakanimittaM kraya-- vikrayAdilakSaNaM vidhAtuM pragalbhata iti tatpuruSavizeSagataM prasthakA. kArajJAnaM prasthakanizcayamAnAtmakatvAt prasthaka itiH yazca kASThamRttikAdApAdAnakA''kAravizeSAnmakaprasthakakartA puruSaH sa nirmANasamayAt pUrvameva buddhau 'idaminthaM bhavitumarhati' ityAkalayya nirmimIne prasthakamiti tadgataM yat prasthakajJAnaM tadapi neyamAnasvarUpaprasthakanizcayamAnAtmakatvAt prasthakaH tadatirikta nunizcayamAnA'nAtmakatvAnna prasthaka, ityaah--prsthkaadhikaarjgtaaditi| ayamabhiprAyaH-mAnavizeSanirNayaprayojanaka eva prasthakaH, mAnavizeSanirNayazca na svarUpasato bAhyaprasthakAt, tathA sati prasthakaikadvayAdiparimitadhAnyavizeSakraya.. vikrayArtha vANijyavIdhImupagataH pumAn tadvayavasthitavAhAprasthakAdeva prasthakAdhikArazavacanamantareNaiva 'prasthakaprabhitamidaM dhAnyama, ayaM vA prasthakaH' ityavadhArayet, tathAvadhAraNatazca kraya vikrayAdivyavahAramapi niHsaMdigdhaM pravartayet, na caivam, kintu prasthakAdhikArazavacanAdeva 'idaM prasthakamitaM dhAnyam, eva mApakaH prasthakaH, etanmitaM ca prasthakaH' ityAkArAt prasthakAdimApaka-meyAdikamavadhArayati vyavahAravizeSa va pravartayati, vacanaM ca tasya tatra na sAkSAdeva pramANaM jaDasvarUpastha tasya nizcayapramANAtmatvAbhAvAta, kintu svollikhitaM yat prasthakAdhikArakSagataM prasthakamAnaM tadeva nizcayapramANAtmakamiti tadvArA tat pramANamiti, ata eva svAbhimukhadeze mApakavizeSeNa paricchidyamA. namapi dhAnyamidaM prasthakamitaM yathAvat kiM vA neti vivAde pramANama. prAyaM devadattaH prasthakAdhikAraza iti laukikA api vyavaharanti devadattAdezca prAmANyaM svagataprasthakopayogAtmakanizcayapramANAdhAravAdeveti siyati prasthakopayogasyaiva prasthakatvamitiH evaM prasthakakarturyad 'ayaM prasthakaH' iti jJAnaM tadeva prasthakaH, yataH prasthakakata. puruSasakAzAt prasthakAdyAdAnakartA na bAhyakaM prasthakaM pazyannapi prasthaka pavAyamityavadhArayati. kintu prasthakakartAraM pRcchati-pateSu
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 pramodAvivRtisaMvalitaM mApakeSu kAprasthakaH? iti, tatra 'ayaM prasthakaH' iti prasthakakartRpuruSavacanato nizcinoti-ayaM prasthaka iti, atrApi tadvacanasya jaDAtmakatvena nizcayapramANAtmatvAbhAvAna sAkSAt prAmANyaM kintu svollikhitaprasthakakartRgataprasthakopayogasya nizcayapramANAtmatvena tatra prAmANyamiti tadvArA prAmANyam, ata eva tadarthamupasthitA lokA evaM kathayanti 'pramANamatra prasthakakartA'yaM devadattaH' iti , tasya svagatanizcayapramANAtmakaprasthakopayogAdhAratvAdeva prAmANyam, ato vyavasthitamidam prasthakakartRgataM prasthakazAnaM prasthaka iti / zabdollikhita evotadizA prasthakAdhikArajJagataH prasthakakartRgato vA prasthakopayogaH prasthaka ityataH zabdasyAtra prAdhAnyamiti zabdaprAdhAnyopagantRNAM zabdasamabhirUdvaivambhUtAnAmitthaM mantavyamiti / prasthakopayogAtirikte vastuni prasthakatvA'sahane prasthakatvA'nabhyupagamalakSaNe hetumupadarzayati-nizcayamAnAnna prasthakasyeti-'prasthakAdhikArajJagatAda ityAdivizeSaNoktyedamapi sunizcitameva, yaduta-yaH prasthakopayogo na prasthakAdhikArazagato navA prasthakakartRgataH sa nirutavizeSaNaviziSTaprasthakopayogAtiriktatvAt prasthako na bhavati, yadyapi zabdanayAnAM jJAnA'dvaitAbhyupagantRtvaparyavasAne ghaTAdikaM nikhilameva bAhyavastu svAkAropayogasvarUpAmati vAhAprasthako'pi svAkAropayogasvarUpa ityataH sarvasyApi prasthakopayo. gasya prasthakarUpatA sidhyati, tathApi prasthakopayogavanto'pi niruktapuruSadvayavyatiriktAH puruSA anyena 'kimayaM prasthaka?' iti pRSTAH santaH kathayanti-prasthakAdhikArazAt prasthakakartuLa sakAzAdayaM prasthaka iti vayamavagacchAmaH, nA'trA'smadIyazAnAnAmasmAkaM caitanirNaye svAtantryam, kintu svatantrau tAvevAtra pramANamiti; tathA ca nizcayamAnAtmakaprasthakopayogaH prasthakAdhikArajJa-prasthakakanyataragataH prasthaka iti, tadAdhAratvAzca tAvapi pramANabhUtatvena prasthakaH, nizcayamAnAtmakaprasthakasya prasthakopayogasvarUpasya jaDavRttitvAbhAvena
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| tadAdhAratvAbhAvAnokta prasthakopayogAtiriktasya bAhyaprasthakasya prasthakatvam, nikarUpuruSaDhayasya nRpayogena saha tAdAtmyameva sambandha iti na taashopyogaatirikttvmityaashyH| nanu nizcayamAnAtmaka prasthako prayogasyaiva prasthakatvAbhyupagame bAho'pi viziSTasaMsthAnAdyAkalite vastuni prasthako'yamiti vyapadezo bhavati, tasya kA gatirityAha- ma mA akasmAdhoti-prasthakapadena vyadizyamAnasya vAhAsyApItyarthaH. yadi vAhAM tad vastu yogAtiritaM. syAda. anupayogajhAle'pi sana syAt / na cAnupalambhakAle tat samastItyata upayogasya paseva taditya bAhyaprasthakasyopayogAnatirekAnapaNAd upayogasya sthakatve tadabhinnatapA''zritasya vAhAyasthakasyApi prasthakatvamupapadyata ityrthH| yadyapi bAhyavAdinA bAhyavasthakasyAnupalambhakAle'pi sattvameva svIkriyate, zabdasamabhiruvambhUtAmAmapi vAhAvAdincamavazyamabhyupagantavyama, yato liGgabhedena zabdasyArthabhedaM sAmpratanayo'bhyupagacchati, paryAyabhedenA'rthabhedaM samabhirUDha urarIkaroti, vyutpattinimitakriyAkAla evArtha zabdapravRnimevambhUta upaiti, yadi ca sAkArajJAnamAtrasyaiva, sarvasya vastunaH, upayogAbhedasyaiva dopagama uttAnayAnAM narhAparzitamantavyamedo na syAditi vAhyavAdinAmepAmapAlambhakAle'pi vAhaprasthakasya satvamiti, tathApi sUkSmavicArazAlinAmevAmayamapi vicAraHprollasati yaduta.vinAzobhAvAnAM jyatiritto yairupeyate teratirine vinAze'pi jAte kimiti bhAva. stadAnIM nAbhyupeyate? vinAzasya pratiyogivirodhitvAditi na vAcyam, tathA sati pratiyogyupAdAna eva vinAza iti na syAna: yasmin kAle pracaMno na tasmin kAle pratiyogIti kAlikavirodho'nayoriti cet, ayamapi virodhaH kuto'vadhRtaH? dhvaMsakAle pratiyogino'nupalambhAditi cet, evaM satyAyAto mArga, anayokna yaitadevAbhyupagatam-yo yadopalabhyate tadA sa samasti, yadA nopalabhyate tadA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 pramodAvivRtisaMvalitaM nAsti, iti siddhamidam-bAhyaprasthakasyA'nupalambhakAlesattvaMneti, anena hetunopayogAnatireko'pi bAhyaprasthakasya siddhayati, yataH, anupalambho nAma upalambhAbhAvaH, tatrAnyasyopalambhAbhAvadazAyAmapi svasyopala. mbhasadbhAve svasya sattvaM bhavatyeveti svopalambhAbhAvakAla paba svA'sasvaM sAdhayitumamilapitam, tathA ca yo yadA nopalabhyate sa tadA nAstIti niyamo'nena vivakSitaH, tatraitat syAt-svasyopalambho'nya iti tada. bhAve kathaM svasyA'bhAvaH ! nanu pramANabhAvAdhInA prameyasiddhiriti svopalambhaH svasmin pramANamiti tadabhAve prameyasya svasgA'bhAva iti ced. etadapi kuzakAzAvalambanam-pramANena prameyaH sAdhyata iti tadabhAve prameyasiddhirmA bhavatu nAma, pramANarUpakAraNAbhAvAt prameyasiddhipakAryAbhAvasya nyAyyatvAt, siddhiviSayastu prameyo na pramANasya kAryamiti kathaM tadabhAvAt prameyAbhAvaH ?, nApi pramANena saha prameyasya 'yadA prameyaM tadA praNANam ityevaM kAlikI vyAtiH, yena vyApakIbhUtasya pramANasyA'bhAvAd vyApyasya prameyasyApyabhAvaH syAt, itthaM paraprazne idamevottaraM samIcInatAmaJcati, yaduta-upalambha upayogo yo'vabhAsakatvAt pramANamiti gIyate, tasya prameyena saha kazcit tAdAtmyameva sambandha ityupayogAtmakanvAdevopayogena so'vabhAsate, nAnyathA ityupalambharUpopayogatAdAtmyAdeva yadopalabhyate tadA samastInyanupalambhakAle upayogAtmakasvasvarUpAbhAvAdava sva. syA'sattvenopayogAnatirekAzrayaNasya 'yad yena sahaivopalabhyate tat tadrUpama, yathA vastunaH svarUpam, svopayogena sahaivopalabhyata bAhya vastvityupayogarUpaM tad' ityevamupagamalakSaNasya bhAvAt etena yadaiva yad upalabhyate tadaiva tasya sattvamityetAvatA'pi jJAnasamAnakAlInatvameva jJeyasya siddhayati, na tu jJAnarUpatvamityAzaGkApi vyudastA, uktadizA jJAnarUpatvenaiva jJAnakAle pratibhAsaniyamopapatteriti / nanvitthaM vAhAprasthakasyopayogAnatirekAzrayaNena prasthakavyapadezasyo. papAdane ghaTAdInAM bAhAnAmapi ghaTAdyAkAropayogAnatirekAzrayaNAdU
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ ngrhmyuuprkrnnaam| ghaTAdipadavyapadezyatvaM syAd, ato vyavahAra yAtrasyaupacArikanvaM prasajyeta, na ca zudragveSu nayepacAro yukta ityuktadizopayogAna tirekAzrayaNavalAda bAhyaprasthakasya pramthakanyogapAdanaM na yuktamityata Aha-antata iti-yadi vAhAprasthakamya nizcayamAnAnAtmakasya prakA. rAntareNa prasthakavyapadeyatvaM na sambhavati tadetyarthaH, jhAnA'hatanaye sarvasya vastunaH mvAkAravijJAnasvarUpatvamityupagantayogAcAramate'nu pravezAt sarvasya vastunI jJAnarUpatve sarvAntargatastha vAhAyasthakasyApita jJAnarUpatvaminyana patra prasthakatvaM tasyetyataH prasthakopayogAtiri kasya yaH prasthakancAnupagamaH zabdAdInAM tasya sAGganyamitthamupapatti paddhatimetItyAzaya / nanu 'upayogAnatirekAd jJAnAdvaitAda vA ityabhidhAya yadetad 'upayogAnatirekAzrayaNAd' iti, 'jJAnAdvaitanayAnapravezAd ini cA bhidhAna tenedaM suspaSTamevAvabhAsate, yad 'bAhAprasthakasyApi ityuktyA zAnA'nAtmakatvamagi tasya, nizcayamAnAtmakatvamantareNa na prasthakatvam, ata upayogAnatirekAzrayaNaM jJAnA'dvaitanayAnupravezo vA, tena ca jJAnAtmakatvamapi tasya, tatra yasya nayasya yadvastugatajJAnAtmakatvaM viSayo na tasya nayasya tadvastugatajJAnA'nAtmakanvaM viSayaH 'bAhAprasthakasyApi ityevamaJcaH pratkurvatAM zabdAdinayAnAM svayaM tasya jJAnA'nAtmakatvamevAnumatama, upayogAnatirekAzrayaNAjJAnAdvaitanayAnupravezAd vA' 'ityanena ba nayAntarAzrayaNato jJAnAtmakatvam , tathA ca yo nayA jJAnAtmakatvaM tamya svIkaroti sa tasyAjJAnAtma. katve gajanirmAlikAmevAvalambate, yazcAjJAnAtmakanyaM tasyorarIkaroti sa tasya nAnAtmakatvamupekSata eva, bAhAprasthakasyAnyupayogAnatirekAdhrayaNAjjJAnAItanayAnupravezAda vA prasthakatvamityevamabhidhAnaM ca zAnAtmakatvalakSaNo ya ekanayaviSayaH, yazcAjJAnAtmakatvalakSaNo'parajayaviSayastathAbhUtobhayanayaviSayasamAvezaHpramANadacana eva sambhavati, na nu nayavacane, iti tathAbhUtobhayanayaviSayakatvaM na jJAnAtmakatvA
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 372 pramodAvivRtisaMvalitaM bhyupagantRnaye. ajJAnAtmakatyAnyupagantRnaye vA sambhavatIti tathA prarUpayata kaikasya nayasya vasvaMzAvagAhitvAbhAvAdanayatvameva, militasya nayayasya tathA prarUpakatvasambhave'pi pramANatvameva na nayatvamityAzaya pratikSipati-na rati-asya 'AzaGkanIyam' ityanenAnvayaH, sarvamya vastuno'nekAntAtmakatyaM tAvat pramANataH suvyavasthitamiti bAhyaprasthakamyASi jJAnAtmaka yanayAbhipretaM tasmin naye jJAnena saha viSayamya tAdAtmyameva sambandha iti bAnasambaddhatvAjjJAnAtmakatvam, vAhyapramathakasyAjJAnAtmakatvaM yannayAbhipretaM tasmin naye zAnena saha viSayamya viSaya-viSayibhAyaH sambandha iti jJAnaviSayatvAjjJAnAnAtmakatvama , nathA ca jJAnAnAtmakaH prasthako jJAmAtmaka ityevaM zAnAnmakatva-jJAnAnAtmakatvobhayanavipayarUpasamAvezA'sambhave'pi prasthako jJAnasambaddha ityevamuktinayadvaye'pi sambhavati, tatra bAhyaprasthakasya jJAnAnAtmakatvaM yanaye'bhiprata tannaye jJAnamnambaddha iti jJAnaviSaya ityevarUpatayopapadyate, nasya jJAnAtmakatvaM yannaye'bhipretaM tannaye jJAnasaMbaddha iti jJAnAbhinna ityevaMrUpatayopapadyate, jJAnasambaddhasyatra prasthakamya prasthakavyapadezyatvam, sambaMdhazca tAdAtmyama, taccAnatirekAzrayaNAjJAnAdvaita nayAnupravezAda vA sambhavatIti ma susthamityAzayena nissedhhetumupdshyti-taadaatmynti-abhedenetyrthH| unayarUpAsamAveze'pi jJAnAtmakatvA'. jJAnAtmakatvobhayarUpamAvezambAsambhave'pi / apayanva-tAdAtmyAyAmiti --jJAnamya viSaye viSaya sambandha iti tatsambandhApekSayA jJAnAsjAtmakatvam, jhAnasya tAdAtmyaM sambandha iti tatsambandhApekSayA zAnAtmakanvamityevamubhayarUpammamAvezAtU, tathA ca tAdAtmya sambandhApekSayA jJAnAtmakatvasya sambhavena tadavagAhino nayamya, viSayatvasamba. dhApekSayA jJAnA'nAtmakatvamA sambhavena tadavagAhino nayasya ca nAnayatvaprasaGgaH, yadAca bAhAmasthakamyApi prasthakatvamupayogAnatirekAzrayaNena jhAnAdvaitanayAnupravezena vA'bhyupagacchanti zabdanayAsnadAnI tasya jhAnAlAtmakanye gajanimIlikAmevAzyanti ta pani na pramANanvaprasaGgo'pi
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 173 tessaamityaashyH| nanu viSayatvenAgi jJAnAtmakatvameva nA'jJAnAtmakatvaM viSayatvasya tAdAtmyarUpatvAditi kathaM viSayatva-tAdAtmyAbhyAmubhayarUpasamAveza ityata Aha-viSayatvamapIti-tathA ca yannayena viSaya. tvasya kazcit tAdAmyarUpatA tannayena viSayatvasyAjJAnAtmakatvanimittatvaM naa'traabhipretmityaashyH| athavA yena nayena viSayatva kathaJcittAdAtmyaM tannayenakenaiva viSayatvalakSaNanimittena jJAnAtmakatvA'jJAnAtmakatvomayasamAveza ityAha vissytvmpiili| kavitAdAtmya jJAnena saha viSayasya kazcittAdAtmyam, kathaJcittAdAtmyaJca bhedasahiSNvabheda iti jJAnAtmakatvA'jJAnAtmakatvobhayasamAveza ityaashyH| yadAzrayaNena nayAntarAbhipretakathaJcittAdAtmyalakSaNaviSayatvAzrayaNena, 'uktam' itynenaanvyH| tulyArthacam ekazabdavAcyatvena tulyArthatvaM sadRzarUpatvam , tacca tadA bhaved yAdRzaM vAcyatvamekatra tAdRzameva triSu, taJca viSayatvasya kathaJcittAdAtmyarUpatve satyupapadyate, yataH zabdajanyabodhaviSayatvAdarthastha zabdavAcyatvam, tatra viSayatvaM tAdAtmyarUpam, evaM tena tajjJAnamayabhidhIyata iti jJAnasyApi zabdajanyabodhaviSayatvam , tatra jJAna zabdajanyameveti svasyaiva svaviSayatvaniti tadapi tAdArayamevaH zabdo'pi svenAbhidhIyate, mbasya svatAdAtmyamapyasti svajanyavodhaviSayatvamapyasti, tadviSayatvamapi tAdAtmyamevetyevaM tulyArthadam, yadi ca viSayatvaM sarvathA tAdAtmyameva syAd, evaM satyekatvarUpa vameva syAnna tulyasvarUpatvamataH kathaJcitAdAtmyameva ziSa ma. takSA sati yadapekSayA'thaina saha tAdAtmyaM na tadapekSayA'bhiyAnanda sara, zAnena saha vA, kintu bhinnabhinnanimi. tApekSayA / evaM tu yadi tulyaprayojanakatvam tadapi kathaJcittAdAtmyapakSe ghaTate. azA tAdAmye tu namakaprayojanakatvameva syAna tulyaprayojanakatvamiti / vastutaH hAla-spazabhirUDevambhUtAnAM sUkSozikAmAzrayatAM na bAhyAnyupara nirbharaH, kintu prathamato vivekena svasvarUpAvagamAya
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 174 pramodAvivRtisaMvalitaM bAhyamAzritya liGgabheda-paryAyabheda-kriyAmedasamAzrayeNa zabdArthamedAbhyupagamavyavasthA, paryante tu sAkAra-nirAkArajJAna-zUnyavAdAbhyupamantRtvameva krameNa nepAm, zUnyavAdAbhyupagantA tu vyavahRtyupapAdanAya jyavahAradazAyAM jJAnAbhyupagantava, vivekastu tadAnI liGgabhedajJAnaparyAyabhedajJAna-kriyAbhedajJAnakRtatattadarthAkArajJAnavilakSaNajJAnasvarUpabhedAbhyupagamanivandhanaH, itthaM ca prasthakopayoga eva prasthaka iti teSAM mate jJAnAtmatvaM prasthakasya, naigama-saGgraha-vyavahArarjumUtranayAnAM mate. 'jJAnAtmakatvaM prasthakasya, tatra parAzaGkAmatthApyA'pahastayati-na ceti -asya 'AzaGkanIyam' ityanenAnvayaH, jJAnAtmakatvaM prasthakasya sAmpratAdinayatrayasvarUpazabdanayaviSayaH, ajJAnAtmakatvaM naigamAdinayacatuSTayasvarUpArthanayanizyastadubhayAtmako yaH zabdArtho bhayana yaviSayastasyaikatra vastuni samAvezavirodhAd jJAnAtmakaM cennAjJAnAtmakam, ajJAnAtmakaM cenna jJAnAtmaka jJAnAtmakA'jJAnAtmakayostAdAtmyAsambhavAt, tathA ca vastu jJAnAtmakA jJAnAtmakayoranyataradeva bhavitumarhati, tacca parasparaviruddhapathamAzritAbhyAmarthanaya zabdanayAbhyAM nirNatumazakyamiti tathAbhUtavastvaMzanirNayA'nAtmakatvAt pratyekamarthanayasya zabdanayasya cA'nayatvaM syAdini na cAzaGkanIyamityarthaH / yadyapi vinigamanAvirahAdubhayormadhye nekasyaiva nirNaya ityekAntena na sambhavati nayaviruddhayorubhayoH sarvathA tAdAtmyasambhavastathApi kiJcidapekSayA yajJAnAtmakatvaM tacchandanayo'bhyupagacchati, yacca kizcidapekSayA'jJAnAtmakatvaM tadarthanaya urarIkaroti, athanaye jJAnasya viSaye viSayatvameva sambandha iti viSayatvApekSayA'jJAnAtmakatvam, zabdanaye jJAnasya tAdAtmyameva sambandha iti tAdAtmyApekSayA jJAnAtmakatvamityevaM nayadvayaviSayasamAvezasyaikatra ghaTamAnatvAt pratyekaM svasvaviSayanirNAyakasya zabdanayasyA'rthanayasya ca vastvaMzAvagAhinirNayAtmakatvena nayatvamupapadyata iti niSedhahetumupadarzayati-tAdAtmyeneti-sarvathA tAdAtmyenetyarthaH / tdubhyeti-shaanaatmktvaa'jnyaanaatmktvobhyetyrthH| nanu zAna-viSayayo.
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 175 viSayatvameva samvandhatayA bhAsata ityarthanayasya viSayatvApekSayA prasthakasyA'jJAnAtmakatvamananaM yujyate, tAdAtmyaM tu tayoH saMsargatayA bhAsata eva neti tadapekSayA prasthakasya jJAnAtmakatvamananaM kathaM saGgatamityata Aha - viSayatvamapIti / nayAntarAkRtaM nayAntarasyArthanayAd bhinnasya zabdanayasyAbhiprAyaH / nanu kiMvRttacidvidhiH syAdvAda patreti kathaJcittAdAtmyamiti syAdvAdapramANasammatam, kathaM tadupagamo nayAntarasyeti cet, satyam kintu pramANe kathaJcidvAde ubhayorapi prAdhAnyama, atra tvabherasyaiva prAdhAnyaM vastubhUtatvaM ca tasya, bhedasya gauNatvamavidyAkalpitatvameva tasya na vastubhUtatvam syAdvAde tu terstatayorapi vastubhUtatvamiti vizeSa iti bodhyam / yadAzrayaNena viSayatvaM kathacintAdAtmyamiti zabdanayAkRtAzrayaNena / arthAbhidhAnapratyavAnAmiti- artho'pi jJAnaviSayatvAjjJAnAtmA, zabdo'pi tattvAt tathA, pratyayastu svarUpata patra tatheti, arthasya ghaTAderyad jalAharaNAdikaM kArya tadapyetannaye jJAnasvarUpameva, zabdasya kAryamarthapratyAyanaM jJAnameva, jJAnasya kAryamarthAvabhAsanaM svasvarUpAvabhAsanaM ca jJAnameveti tattatkAryANAM jJAnavyaktInAM bhede'pi jJAnatvena sAdRzyamastIti tulyArthatvaM sadRzaprayojanakatvalakSaNamupapadyata iti / pUrvavyAkhyAnArthAvagamo'tisUkSmekSikAnuvaddhamAnasAnAmeva, idaM tu vyAkhyAnaM sthUlamatInAmapi sukhAvabodham / kiJca pUrvavyAkhyAnaM zabdanaya eva 'ba'hyaprasthakasyApi' ityuktyA'jJAnAtmakatvasya 'upayogAnatirekAzrayaNAd' ityAzuktyA jJAnAtmakatvasya ca prAptau tatsaGgamanArtha pravRttam, tatra 'nayAntarAkUtam' ityanena zabdanayAkRtasya grahaNaM na sambhavati prakratanayabhinnasyaiva nayAntarazabdapratipAdyatvena zabdanayasyaiva ca prakRtanayatvena tadbhinnatvasya zabdanaye'bhAvAt, arthanayasya nayAntaratve'pi tanmate viSayatvasya kathaJcittAdAtmyAbhAvena tattAtparyasya grahaNAsambhavAt zabdanayArthanayAtiriktastu parigaNitasaptanaya
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 pramodAvivRtisaMvalitaM bahirbhUto nAstyeva kazcinnaya iti tadAkRtaparatvamagi na sambhavatItyata uktavyAkhyAnameva mamyaktvamaJcatIti bodhyam / / 106 pRSTha 23 paGktau ' ityanyatra vistaraH' ityanantaram yathA ca bhAvAnAM vartamAnakSaNasambandho na tathA'tItatvA-nA. gatatvasambandhaH, atItatvasyAnAgatatvena saha virodhe tayorekatra bhAve samAvezAsambhavAt . atItAnAgatAkArajJAnalakSaNavikalpatamtu tayora virodho nAzaGkanIyaH, yenAtItatvAnAgatatve api bhAve syAtAma, yataH pratyakSameva vastusAdhakam , taJca vartamAnAkArameva nAtItAnAgatAkAram, vikalpastvatItAnAgatAkAro'pIti na vantusiddhinivandhanamiti na tato'tItatvA-'nAgatatvayoH siddhiH| tatreyamAzaGkA-pUrvapUrvajJAnAda uttarottarajJAnaprabhava iti yat pUrvajJAnaM tat samanantarapratyayazabde. nocyate, tathA ca yathA pratyakSajJAnaM samanantarapratyayaprabhavaM tathA vika lpo'pi samanantarapratyayaprabhava iti pratyakSasya vastvanubhavarUpatvAd vastusAdhakatve vikalpasyApi vastvanubhavarUpatvAd vastusAdha kavaM syAditi pratyakSasyeva tasyApi prAmANyaM syAditi pratyakSAviSa. yatve'pi vikalpaviSayatvAdatItatvA'nAgatale sthAtAmeva bhaavgte| yadi ca vikalpasya prAmANyaM nAnumanyate tahi vikalpadvArA pratyakSasyApi prAmANyaM na syAt , abhyupagamyate ca kSaNikavAdinA pratyakSasya vikalpadvArA prAmANyam , tata eva ca nIlAvivaznusvalakSaNAvagAhi pratyakSaM yathA vastuni nIlAdirUpannamavagAhate tathA kSaNikatva. mapyavagAhate, paraM nIlAdivikalpamutpAdayatIti nIlAyaMze tasya prAmANyam , kSaNikatvAdivikalpaM ca notpAdayatIti na tasya kSaNikatvAMze prAmANyam , ata eva ca 'yata sat tadakSaNikam' ityA. dhanumAnApekSA / "yatraiva." ityAdi vacanaM loktArthasyaivAvedakam , yatraiva-yasminneva viSaye nIlAdau,enAm-vikalpArikA baddhi, janayet tatraiva-tasminneva nIlAdI, asya-nirvikalpakapratyakSasya, pramANatA
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / prAmANyam , iti niruktvcnaarthH| tathA ca pratyakSaviSaye'pyarthe vikalpadvAraiva pratyakSasya prAmANyam , yadi ca vikalpastatra pramANaM na bhavet , na bhavet tarhi tadvArA pratyakSamapi pramANam , yathA ca nIlAdivikalpakAraNasya nIlAdipratyakSasyAnubhavatvaM tathA'tItA'nAgatAkArajJAnarUpavikalpakAraNapratyakSasyApi samanantarapratyayAtmakasyAnubhavatvamityevaM nIlAdivikalpA'tItatvA-'nAgatatvavikalpayoravizeSe nIlAdivikalpasyevAtItatvAnAgatatvavikalpasyApi svaviSayasAdhakatvaM syAdeveti " anubhavAvizeSe vikalpAvizeSaH" itimuulshngkaabhipraayH| nIlAdivastusAdhakanIlAdivikalpopAdAnabhUtapratyakSato vilakSaNA'tItAnAgatAkArajJAnasvarUpavikalpopAdAnIbhUtA pratyakSavyaktiH , yasyAH prabhUtavAsanAlakSaNadoSaH sahakArIti doSasahakRtapratyakSaprabhavasyAtItatvAdivikalpasya doSAsahakRtapratyakSaprabhavanIlAdi. vikalpavyaktito vailakSaNyamiti na nIlAdivikalpasyevAtItAdivikalpasya vastusAdhakatvamityabhiprAyaH "na-upAdAna0'' ityAdisamAdhAnamUlasya // 127 pRSThe 17 paGktau 'bodhyam' ityanantaram - RjusUtrAd vizeSo'sya bhAvamAtrAbhimAnataH / saptabhaGgayarpaNAlliGgabhedAdervA'rthabhedataH // 1 // [ nayopadeza-zlo034] iti vacanAd bhAvanikSepamAtrAbhyupagantRtvaM saptabhayarpakatvaM liGgabhedAdito'rthabhedAbhyupagantRtvaM cetyetattrayaM sAmpratAkhyasya zabdanayasyArthanayAda bAjusUtrAd vizeSaH, tatra saptabhaGgI dvividhA-arthanayAzritA zabdanayAzritA ca, tatrArthanayAzritAyAM saptabhaGgayAM na zabdanayAbhyupagatamaGgasya ghaTakatA, zabdanayAzritAyAM ca saptabhaGgayAM nArthanayAbhyupagatabhaGgasya praveza iti zabdaprAdhAnyA-'rthaprAdhAnyAbhyupagamasanutthayoH satabhaGgayovibhinna prasthAnayo trAdhikAraH, yato'rthanayAzritA saptamaGgI saGgrahanayotthasattvapratipAdakaprathamabhaGga-vyavahAranayotthAsatvapratipAdakadvitIyamaGagaRjusUtranayotthA'vaktavyatvapratipAdakatRtIyabhaGga-saGgraha-vyavahAranaya
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM dvayasamutthakramikasattvA'sattvobhayapratipAdakaturIyabhaGga : prathamatRtIyasaMyogajapaJcamabhaGga-dvitIyatRtIyasaMyogajaSaSThabhaGga-prathamadvitIyatRtIyasaMyogajasaptamabhaGgaizca saMghaTitamUrtiH, zabdanayAzritA saptabhaGgI punaH paryAyabhede'pyarthasyAbheda inyabhedAbhyupagamapravaNasAmpratAkhyazabdanayasamutthaprathamabhaGga-paryAyakriyAbhedaprayuktArthabhedAbhyupagamapravaNasamabhirUDhaivambhUtA. khyazabdanayasamutthadvitIyabhaGgaghaTitA,tribhirapi zabdanayairyugapadbhedA'bhedobhayavivakSayA tRtIyasthAvaktavyatvabhaGgasya, kramikatadubhayavivakSayA turIyabhaGgasya, prathama-tRtIyabhaGgasaMyogAditaH paJcama-paSTha-saptamabhaGgAnAM sambhavAt tRtIyAdibhaGgaizca ghaTitA, kintu zabdapradhAne zabdanaye vacanAtItagocaro'vaktavyatvabhaGgona sambhavati, paramatrApi tRtIyabhaGgo. llAsa RjusUtrAdeveti paryAlocanayA zabdA-'rthanayayAzritA yA saptabhaGgI tasyA etrAdhikAraH, yasyAH saptabhaGgayAH prathamabhaGgo yatrayasamutthastasyAM tannayasya prAdhAnyamiti kRtvA tatra sAmpratanayasya prAdhAnyamiti sA zabdanayasaptabhaGgIti vyapadezArhA, tatra prathamatRtIya-turya paJcama saptamabhaGgAH sAmpratanayaviSayaviSayakatvAt sAmpratanayasamutthAH, tRtIya-paJcama-SaSTha-saptamabhaGgA RjusUtranayasamutthA ityekAdhikabhaGgAbhyupagantRtvAt sAmpratAkhyazabdanayasya RjusUtrAd vizeSa iti sUkSmekSikayA''bhAti // 136 pRSThe, 26 paGktau, tasyeti' ityanantaram prathamanayena yaddharmaviziSTo'rtho gocarIkriyate tadavAntaradharmaviziSTatayaiva tadviSayIbhUtArthasya gocarIkaraNamuttaranayena, vizeSyIbhUtadharmiNamupAdAyaiva pUrvottaranayayo. samAnaviSayatvalakSaNaprasaGgasaGgatiriti pUrvanayA'viSayIbhUtAvAntaradharmaviSayakatvAd uttaranayanirUpaNasya na vaiphalyam, prakRte tu naigamAdinayeSu dhAtvarthakriyAlakSaNadharmasyopalakSaNavidhayA viSayatvam, evambhUtanaye tu vizeSaNatayA viSayatvamiti vizeSaH //
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / 137 patre, 12 patau. 'prakRteti' ityanantaram caitanyasvarUpaprANadhAraNalakSaNajIvanarUpadhAtvarthasyApi cetramaitrAdisakalajIveSu vibhinnatvameva, tatrApi pratyekaM pratikSaNaM bhinnatvaminyevaM caitanyasantAnAnAmanekeSAmurarIkArApekSayA jIvamAtravyApi ekacaitanyameveti nikSepAntaraM lAghavAdAzritaM bhavati, tathAbhUtasyApi vyApakIbhUtasya caitanyasya mAyAlakSaNazaktimata evaM bhAva iti nikSepAntarama, mAyA'pyanirvacanIyA vastuto nAstyeveti kevalameva catanyamiti nikSepAntaraM brahmavAdiyukkyA''zritaM bhavati, tadeva caitanyaM saccidAnandasvarUpam, tadadhiSThAnakavAdeva tadvivarteSvanirvacanIyeSu ghaTAdiSu sadAdipratItiriti nikSepAntaramupatiSThate, nirdharmakaM taccaitanya sattva-cittvA-''nandatvAdidharmavikalatvAnna sadAdivyapadezyamityadvaitameva taditi nikSepAntaramapyAgacchati, dvaitasya vastuto'bhAve tadvirodhino nA'dvaitasyApi sambhavaH, ghaTa-paTAdInAma satAM niradhiSThAnaka eva bhramaH, ante ca svata eva bhramasantatinirudhyata iti zUnyataiva tattvamiti caitanyAzritavicAraparamparAyAM yadi na brahmavivAde vizrAmaH, kintu tatrApi vikalpato'vAntarasUkSma-sUkSmatara sUkSmatamacaitanyasvarUpakalpanA''zrIyate tadA'navasthA, tadbhayAdbrahmAvivAde zUnyatAyAM voktanItyA paryavasAnam, tadA zuddhacaitanyAtmakaprANadhAraNalakSaNajIvanarUpadhAtvarthAtmakaprakRtamAtrasyAparyavasAnaM syAt, ataH sampradAyamanatikramyaivaudayikabhAvarUpajIvanasyaivaivambhUtanaye jIvapadavyutpattinimittakriyAtvamucitamiti // iti zrI 1pogacchAdhipati-zanasamrAD-jagadguru-zraM vijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNAcasati-zAstravizAda-kaviratna-zrIvijayalAvaNyasUriNA viracitA nayarahasyaprakaraNasya pramodA vivRtiH smaaptaa|
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM vvvvvv chadmastheSu sadaskhala gatitayA doSaprabandhAnvaye no hAsyAspadamatra doSaghaTanAyo syAmahaM dhImatAm / no prArthyAH kRtino nisargaga ramAvAsA mayA zodhane yeSAM doSagaNapramArjanavidhiH svAbhAdhiko'yaM yataH // 1 // prazastiH [ upajAtivRttam ] zrInAbhijAtaM zubhazAntinAthaM subhavyarAjInayanAmRtaM ca / prakAzipaM zrIzubhavarddhamAnaM namAmi nityaM jinarAjarAjam // 1 // . [zArdUlavikrIDitavRttAni ] lokAlokavilokino jinapateH durIkRtAMhastateH sollAsairamarAdhipaH kRtanateH sUryAtigAGgadyuteH / gIrIzasya ca nazca zAsanapateH siddhArthasatsantataH paTTa dharmadhurandharaM vijayate vIraprabhoH sanmateH // 2 // tatra zrIzrutakevalI gaNimaNizcAritracUlAmaNiH nirgranthAbhidhamacchagacchamatanot svAmI sudharmAbhidhaH / koTIzaH kila sarimantrakalanAt koTIti nAmnojjvalaM __gacchaM cAcchamatizca susthita iti zrIsUripo'nu vyadhAt // candraM candrakalAkalApadhavalaM bhUyoyazomAlina gacchaM cAnucakAra cArucaraNaH, zrIcandrasUrIzvaraH / tatraivAnu ca sarirAT zamanidhiH sAmantabhadrAbhidhaH vyAtene vanavAsigacchamamalaM lInaM guNAnAM gaNe // 4 // saMtApApaharaM samAzritanRNAM zAkhAvalIlAlitaM dIkSAdAnazubhAspadaM sucaraNAbaddhaM vizAlonnatam / zreyAMsaM vaTagacchamacchamatulaM satpuNyapaNyApaNam AcAryAdhipa AtatAna tadanu zrIsarvadevAbhidhaH // 5 //
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / bhUpAlena ca medapATapatinA dRSTvA tapo duSkaraM sAnvarthe ca mahAtapA iti padaM yasmai dade sammadAt / puNyAtmA vidadhe tataH sa ca jagaJcandrAbhidhaH sUrirAT SaSThaM praSThaguNAlayaM kila tapAgacchaM sadacchAzayam // 6 // gacche'mizca paramparAgata mahovaizadyalIlAlaye zraddhAcAracitAM kulAlayamaye rAddhAntamArgAdhvage / zrIhIreNa jinendrazAsana zirohIreNa dhIreNa ca 181 bhUpAlAkabaraprabodhanakRtA puNyAtmanA sUriNA // 7 // mohelApatipATane paTutame saddharmasenAkare zrIsenena ca sainikena guNinA zreyo'rthinA sUriNA / zrIdevena ca sUriNA vibudhatAskArti parAM bibhratA zrIsiMhena ca pApanA gahariNA zrIsUriNollAsite // 8 // pRthvIM pAdapracArato vidadhato dhvastAndhakArAM varAM nirmAtuH rAmasAgarodayaramAM sadvRttatAzAlinaH / satsaumyAkRtimAlinaH kuvalayA''nandaM dadAnasya va sAdhostArakapasya vRddhivijayAbhikhyasya vai sadguroH // 9 // pAdAmbhojarajomarandamadhupo vidyAvilAsAlayo bhUpAlAvalimaulilAlitapadAmbhojo janAnandadaH / uccAcArapracAraprodyatamanA nAnAmunInAM guruH prosoDhA''gamayogamuccavidhinA prasthAnapaJcatparaH // 10 // svaM cAsvaM samayaM sadA sahRdayaM vidvAMzva divyAkRtinityaM dharmakathAvidhau vilasatA mAdhuryamAbibhratA / gambhIradhvaninA ghanAghanaravaM hAsyAspadaM kurvatA tAreNAkhilabhavyakekinikarA''nandaM dadAnaH sanA // 11 // tIrthAnAmavane samuddhRtikRtau lInAntarAlaH sadA zIlaM zaizavato'malaM ca kalayannAcAryacUlAmaNiH /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvRtisaMvalitaM samrAT zrIjinazAsanasya vasatiH prauDhapratApazriyo rArAjItitarAM jagadgururayaM zrInemisUrIzvaraH // 12 // vasantatilakAvRtte] IDe sudarzanadharaM puruSottamaM taM maitrIyutaM samudayazriyamAdadhAnam / sannandanaM sumanasAmanurAgaca vijJAnatAmarasatAmarasAkaraM ca // 13 // bhavyAlipaGkavikalaM jaDatAtigaM ca nityaM punAnamakhilaM kila saadhupdmm| sandarzitA'mRtapathaM varadezanAto lAvaNyamandiramudAramano'bhirAmam // 14 // [ upajAtivRtte] namyaM narendraiH sujayantamAryadakSaM suzIloccavizuddhacittam / / kalyANabhRtkevalanAmadheyajinaprabhollAsitabhAvavijJam // 15 // saJcandanaM sajanatApahAraM prauDhaprabhAvaM vibudhArcitaM ca / sanmaGgalaM saccaraNAdikAntaM matIzamAnyaM guNarAjiramyam // 16 / / tasyAnalpaguNasya nemisuguroH satpaTTapadmAkare ___ lAvaNyena kajena raivatagirau natvA zivAnandanam / AzAkAzadRzA mite'rkasamaye saJcaitrarAkAdine granthe zrInayage rahasyavidite TIkA pramodA kRtA // 17 // candrArkamahimA yAvad bhAti kAntikRto bhuvi / tAvad vivekazAlinAM grantho'yaM hRdi nandatu // 18 // 10 0 // iti pramodAvivRtiH saMpUrNA // TIkAgram-prAyastrINi sahasrANi // .
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / . na 2 pariziSTama mUle TIkAyAM copanyastAnAM gAthAdInAmakArAdikA sUciHgAthAdikam sthalam patrapaGkiH 1 'atyantAsatyapi hyarthe' [khaNDanakhaNDakhAdye, pari0 1, zlo011] 109,5 2 'atra cAdyAnAmAdayastrayaH'[tattvArthavRtti0 a0 1, sU0 5] 86, 1 3 'abhedaM nollikhantI dhI '[khaNDanakhaNDakhAdye, pari0 1, zlo018] 71,15 4 'arthAnAM sarvaikadeza0' [tattvArthabhASya0, a0 1, su0 35] 91,6 5 'arthAbhidhAnapratyayA0' [ ] 75, 4 6 'arpitAnarpitasiddheH' [tattvArtha0. a0 5, sU0 31] 30, 2 7 'asaMsargAgrahasyApi0' [khaNDanakhaNDakhAdye, pari01, zlo012] 109,25 8 'ahavA paccuppanno' [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2231] 125, 7 9 'icchai visesiyataraM0' [vizeSAvazyaka nigAthA-2184] 115, 5 10 'indro mAyAbhiH' [bRhadAraNyakopaniSad 2, 5, 18] 71, 21 11 'ujjusuassa ege' [anuyogadvArasUtra0 14] 33-3, 113-7 12 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat [tattvArya0 a0 5, sU0 29] 73 13 13 'uppei vA vigamei vA dhuveivA'[ AgamaH ? 14 'uvaeso soNao0' [vizeSAvazyaka ni0 gAthA-3592] 12, 1 15 'RjusUtrA' [nayopadezazlo0 34] 16 'ekamevAdvitIyaM brahma' [chAndogyopaniSad 6, 2, 1] 70, 26 17 'evaM jIvaM jIvo saMsArI0 [vizeSAvazyakabhASyagAthA-2256] 133, 3 18 'kAzImaraNAnmuktiH' [zrutiH ? 3, 18 19 kiJcit siddhamasiddhaM0 [vAkyapadIya0 ] 20 'guNaparyAyavad dravyam' [tattvArtha0 a0 5, sUtra0 37] 79, 13 vvvvvvvvvvv
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 pramodAvivRtisaMvalitaM www 21 ' jattha viyaNa jANijjA0' [anuyogadvArasUtra0 8 ] 77,3 22 ' jIvo guNapaDivanno0' [vizeSAvazyaka ni0 gAthA - 2643] 84, 1,86,5 23 'NAmAitiyaM davvaTTiyassa0 [vizeSAvazyakabhASyagAthA- 75 ] 24 'gehiM mANehiM0' [vizeSAvazyaka ni0 gAmA- 2162] 25 'tameva viditvA'timRtyumeti0' [zvetAzvataropaniSad 3 8] 26 'tikkAle cadupANA0' [ dravyasaGgrahagAthA - 3 ] 84, 8 73, 2 3, 13 135, 3 27 'dAsena me kharaH krItaH 0 ' [nayopadezazlo0 55] 28 ' dvaitAd vai bhayaM bhavati0' (zruti0 ? 36, 2 71, 23 1 29 'nayAH prApakAH sAdhakAH 0' [tattvArtha bhASya- a01, sUtra0 35 ] 30 'nAmaM AvakahiyaM0' [ anuyogadvArasUtra - 11] 10, 1 92, 6 73, 5 143,6 31 'nigameSu ye'bhihitAH 0 ' [ tattvArthabhASya0 a0 1, satra0 35 ] 32 'paisamayakajakoDi0' [vizeSAvazyaka bhASyagAthA- 2318] 33 ' paccu paNNaggAhI 0' [vizeSAvazyakani0 gAthA - 2184] 34 'palAlaM na dahatyagni0' [nayopadezaglo0 31] 35 ' pramANa - nayairadhigamaH ' [ tattvArtha0 a0 1, sUtra0 6 ] 12, 9 36 'bhAvaM ciya saddanayA0' [ vizeSAvazyakabhASyagAthA - 2847] 81.5,85,1 37 'bhAge siMho naro bhAge0 ' [ 38 'maggaNaguNaThANehi 0' wwwwww ] (dravya saGgrahagAthA - 13] [anyayogavyavacchedikAzlo0 13 ] ] 39 'mAyA sasIceda 40 'yatraiva janayedenAM0' [ 41 'yathArthAbhidhAnaM zabda:' [ tattvArthabhASya a0 1, sUtra0 35] 42 yA sarvamAtmaivAbhUt0' [zrutiH ! ] 43 'laukikasama upacAraprA0' [tattvArthabhASyaa0 1, sUtra0 35 ] 44 'vaMjaNa-attha-tadubhae0' [vizeSAvazyakani0 gAthA - 2185] 45 ' vacca viNicchiyatthaM' [vizeSAvazyakani0 gAthA - 2183 ] 104, 7 127, 6 21, 26 135, 9 72, 22 106, 13 113, 4 71, 23 99, 3 132, 2 97, 2
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| 46 vatthUo saMkamaNaM hoi0 [vizeSAvazyakani0 gAthA-2185] 128, 3 47 'vyaktyAkRtijAtayaH padArthaH [gautamasUtra0 ] 93, 26 48 'vyaJjanArthayorevambhUtaH' [tattvArthabhASya0 a0 1, sUtra0 35] 132, 4 49 'vyAva-bhAvavattaiva0' [kusumAJjalistabaka0 3, zlo0 2] 110, 9 50 'zreyAMsi bahuvighnAni0' [ 51 'saMggahiya-piDiyatthaM' [vizeSAvazyakani0 gAthA-2183] 91, 1 52 'satAM sAmapratAnA0' [tattvArthabhASya0 a0 1, su0 35] 106, 5 53 'sadaviziSTameva sarvam' [vedAnta0 ? ] 70, 1 54 'satsvartheSvasaMkramaH0' tattvAthabhASya0a01,sUtra035 ] 128, 4 55 'sabbhAvAsabhAvo' vizeSAvazyakabhASya0 gAthA2232] 125, 9 56 'sarve vighnAH zamaM yAnti0'[ ] 4, 13 57 'savvanayA bhAvamicchanti[vizeSAvazyakabhASyagAthA-3601 ] 85, 2 58 'savvesi pi nayANa' [Avazyakani0 gAthA-1055 ] 59 'sAvajjajogavirao0' [AvazyakamUlabhASyagAthA-149] 87, 8 60 'sudUradhAvanazrAntA' [khaNDanakhaNDakhAdyapari01 zlo0 8] 71, 11 61 'snigdhoSNaM dADimaM ramya' [caraka saM0sUtrasthAna a027 zlo0150] 20,9 62 'syAdAvasaGkhayeyaH' [siddhahema0 3, 1, 111] 131, 21 iti munizrImahimAprabhavijayasaGkalitA sUciH //
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM zuddhipatram .. savivaraNasya nayarahasyaprakaraNyasya zuddhipatram - cakra0 8,28 ____9,27 azudram zuddham patra-paGktI azuddham zudram patra-paGkI 0kasa0 0karma0 1,24 ha pra0 0ha-pra0 8,25 cakru0 2, 5 dita0 diti nAstika0 nAstikai0 2,16 dhama0 dharma 8,28 0vanAhaH 0vanAhaH 2,19 d, a0 0 a0 rIya0 rINa 3, 8 | uktava0 uktivai0 10,11 siddha0 siddhi0 3,17 tatvArtha tattvArtha 10,12. 0dhvasArtha 0dhvaMsArtha 4, 9 dAyakA0 0dAyakA0 10,16 m, m| 4,27 zRGa zRGgaM 11,13 syava syaiva 5,9 nayara. nayaira0 12,9 tattvAtha0 tattvArtha0 5,26 taikaka0 taikaika0 12,13 mAga0 mArga 5.28 taikaka0 taikaika0 12,14 rthapa0 kRtvotthA0 kRtyotthA0 12,15 re'tha re'rthe pramANa0 pramANai0 12,27 janaM janam , yoha0 vyohUM0 13,2 nam , naM tatrAnta0 tantrAnta0 13,6 0paya0 parya0 7,18 prakSe0 pratikSe0 13,8 viSayo yaH viSayaH 8,17 catuda0 caturda0 14,2 sattva sattvaM. 8,20 dInA0 dInA-0 14,6 sthaveti sthaiveti 8,25 hitve. hitve-0 14,7 tadirAM0 taditarAM0 8,25 / mUte bhUte 14,14 *thargha0 7,6
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyrhsyprkrnnm| dvitvaM nAmAdhya0 nAmadhya0 14,27 / Tenaka0 0STe naika0 27,14 tribhini0 tribhini0 15,1 naya-0 naya0 27,25 dina dina0 15,7 kenai0 keNe0 28,1 di dvi0 didvi0 15,11 vyAtmatvaM yAtmakatvaM 28,11 di tR0 dita0 15,12 stm| stam, 29,3 0dhyayava0 0dhyava0 15.14 dita0 diti0 29,4H dvitva 0thH| 0rthH| 29,7 0dhama0 0dharma0 15,19 lakSaNAva0 0lakSaNAvacchebhUta0 bhUtaM0 15,19 kAva0 29,13, dika dikaM 15,22 yaika0 yaikatva0 0prattittva0 0pattitva0 16,16 29,15. ndha ndhaH , 29,19. tyA0 .tyataA0 16,20 rSahA0 0rSa-hA0 173 dRSTa dRSTi0 . 30,26. na, tad na tad 0 17,18 mAtrAvagAhI mAtrayAhI 31,11 / 0kaTutva0 0kaTukatva0 17.29 bhyupa0 bhyupai0 31,18. tatva 0vattva 18,1 rbhaavH| sa 0rbhAvaH, sa 31,23. 0dhuya0 0dhurya0 18,24 doSa0 doSopa0 19,6 no0 bhAvAnno0 32,6 tam, kA0 0tamiti kA0 19.15 | sauvasA0 . 0sausA0 32,14. ramevA0 0ratvamevA0 19,26 tarAMza0 0tarAMzA0 32,23. vikAri0 0kAri0 20,2 masya / eva masya, evaM 33,8 ti, sa0 ti sa0 20,22 0tvanu0 tvanupa0 34,5. vibhAgA0vibhinnabhAgA0 21,24 naigama0 "naigama0 35,20 0paryAyo0 0paryAyayo0 22,23 0bda0 0bdAH 35,20. 0aupa0 aupA0 23,8 nayA taikabo0 taikatvabo0 24,7 [ta0 1,34] 35,200 nAm, naam| 36,10. 0dakakasvaprakAraka0 25,16 / ti| ti, 36,10. nayAH " dakasvaprakAra " 25.5
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ pramodAvivRtisaMvalitaM DECERuamar 40,6 miNaittI 40,19 anta0 44,23 meva meva 36,16 / evaM evam prakArabu0 prakArakabu0 39,3 0paTabaddhayA paTamedabuddhayA70,27 tat tat, 39,5 paTabhedaiH 0paTa-medaiH 71,3 ceti ceti siddha0 siddhaya0 71,7 tva pra0 tvaM pra0 miNai ttI 73,2 di di0 didi0 ___ ananta0 73,18 zayati0 zayati 42,10 gAhI nAhI. 73,19 bAhmaNe brAhmaNe 43,7 viSayatvama viSayatvam, 73,21 nArtha nArtha 44,14 punaH punaH, 75,10 zuddha0 zuddha0 pariNAma0 parimANa. 76,1 kiyA0 kriyA0 45,16 nikSepeta nikSipet 77,16 rUSaiva rUpaiva 45,27 mAH mA 77,20 *tutyA0 tulyA0 50,24 mapa0 mupa0 78,5 tvaM tvaM 50,27 dravya-0 dravya 78,14 dInAM dInAM zuddhatvaM 51,11 kAra0 kAraNa 78,18 tItyu tItyAdya0 51,17 tadu0 tvadu0 80,6 . zaGkate- 51,20 vyamiti jIvadravya iti 80,13 nahi na hi 53,1 nayesyeti nayasyeti 80,20 nahI. na hI0 53,7 tayAdra0 0tayA dra0 83,23 peyate peyate- 54,24 0 pra0 0Napra0 86,9 bhinnapaM0 bhinne pu0 57,12 pA0 pRSThA0 87,10 avaeva ata eva 57,15 navizeSa0 na vizeSa0 90,23 nyatavi0 nyavi0 60,13 sadai0 sade0 91,20 parimANa. pariNAma0 66,2 nAsti nAmni 93,55 * janakAtAyA anu0 miti" m" iti 94,6 janakatA'nu066,11 iti, iti- 94,19 0ktm| ktam, 63.3 / sthApanA0 sthApana. 95,9
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ vbahAraH *syApalA0 0hAraH 0Natva0 0 syApye 0 * paryAt * vatva 0 na hi * nAtI 0 0nA tI0 * vyApya eva *'tIta0 0gatAjJAna 0 * sUtraM 0mityarthaH tadamapi 0 1 saMzI 0 * tAtha bhAva nobhayathA0 * dityathaH 0 vyavahAraH syApyapalA0 97,27 99,2 99.2 99,10 100, 1 hAraH, 0 Natva - 0 syAbhAve'pye * paryAt, vattva0 naha jJAna0 nayarahasyaprakaraNam / 97,1 / 0tyetve 0 nAnatI 0 nA natI0 vyApyameva 105,18 *'natIta0 105, 19 0gatAkAra 0 sUtra 0 * ityarthaH tamapi * tArtha0 bhAvadharmo 189 111,30 112,2 112,3 112,5 *harataH hArataH 112,5 0 SopAdaH0 0SotpAda0 112,5 100,19 ghaTA0 112,10 104,1 0 dartha0 darthe 114,19 105,5 * tara tara0 115,27 105,5 samabhirUDhasya sAmpratasya 116,10 117,7 117,7 118,1 118,2 kumbhaH / 106, 28 107,12 nanvevaM 107,17 svaparo0 * tAnA0 * tamanA0 * gamo vi0 0 gamo'vi0 107,23 0 zaGkate ? 108,6 nanve 0 zaMsa0 106,9 106,27 tayA " idantva0 eva bhAva 110,16 ubhayathA0 110,28 *dityarthaH 111,16 kumbhaH, 109,25 110,2 samAdhatte 110,7 1 0 svapara0 * tyeve0 7 0 tvasya 0 0ghaTa idantva eva, kumbha tathA -O kumbha na caivaM sva-paro0 0 zaGkaya niSedhati -na cai0 niSedhahetu ; 0 sva- para0 118,13 118,16 119,1 119,4 119,12 mAha 119,16 120,2 120, 3 120,5 120,10 ? 0tvasyai0 0 119, 13.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 pramodAvivRtisaMvalitaM - wwwwwwwwwwwwwww. svapara0 tasye sva-para0 120,16 ahi. tasyai0 120,23 reNava 0padena- padena 121,1 topakA0 sva-para0 121,2 ghaTa-0 cakumbha0 ca kumbha 121,4 / . 122,1 sama0 sadbhAvena sadbhAve 122,18 hitaH kalanAyaH kalanIyaH 122,19 0kSAyau0 vaktavya vaktavyatva0 122,25 0deza0 - siddhayaH siddhaya 123,9 ca du gamyama0 game'0 123, 90pANA 050 0'pi 123,11 0dasaya para0 apara 123,27 cadvau , 124,4 / prANau ca svapara0 svaparobhaya0 124, 70tAdvecetane bodhAt tathAbodhAd 124.10 iti di gA0 digA0 125,12 rAgasya- tathAhi tathAhi- 125,13 darza ca vikalpa0 vikala. 126,12 nayAH dezAH, dezAH 126,13 | nayAH / 126,28 pazi0 saMkra. saMka0 128,2 0mAna tti rUDhe"tti 128,2 nApa0 bhyupa0 rthabhedAbhyupa0128,7 / mataM 0rthamedAtat tat 128, 80thya0 pekSayA0 pekSAyA0 128,17 tathA gRhI 129,2 reNaiva 129,13 padaM 129,26 ttapuraskA0 131,2 ghaTa0 132,7 - 133,5 0-sama0 133,6 hita iti 133 kSAyo0 133, deza-0 134,4 cadu 135,3 pANo 135,3 dasahi 135,9 catvAraH 135,16 prANazca 135,17 todvecetane 135,18 iti- 135,20 0rAgasya 135,20 darzabhiH 135,22 nayAt 135,22 nayAt 135,23 0padarzi0 138,10 mAnaM 138,15 na pa0 139,21 0mataM kAraNaM 141,10 yaM 141,17 tathA'pi 143,20
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ nayarahasyaprakaraNam / wwwwww tibu 0pAda0 tipyu0 0NaM lamu0 Tena pratyaya0 na ca satyA dhAtvA0 pratyaya 0papAda0 144,2 tadabhavacca tabhAvAJca 150,23 7 pratyA0 pratyayA0 151,12 0Nam vizeSyA0 vizeSyatA0 151,13 0lau0 146,22 Te 247.16 pratyaya0 pratyayAnyatara0 151,13 dhAtu0 - 147,20 0tasambandhena tatvasambandhena nanu 147,22 152,12 satyA 147,23 tyAdo tyAdau 154,11 dhAtutvA0 148,11auta sau0 157,17 pratyayAnyatara0 150,22 0vodha0 bodha0 160,14 zrIvijayanemimUrigranthamAlA-ratnAni / prakAzitagranthAH / mUlyam 1. dhAturatnAkara bhAga-1 2 5. devagurvaSTaka-svopajJavRttiyukta 6. devagurvaSTaka tathA kadambASTaka 7. dhAturatnAkara bhAga-5 8. , 6 9. nUtanajinastavanamAlAdisaMgraha, AvRtti 8 10 mahAvIrastavanamAlA 4-0-0 2-0-0 2-0-0 0-4-0 0-1-0 4-0-0. 2-8-0 amUlya.
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 pramodAvivRtisaMvalitaM amUlya 11 mahAvIrachatrIzI 12 dhAtupArAyaNam , kaNvAdiprakAzaH 13 nUtanatIrthastavanamAlA 14 kaNvAdiprakAzaH 15 savidhipratikramaNAdisaMgraha 16 dhAturatnAkara bhAga-7 17 stuti covIzI 18 vidhiyuktapaJcapratikramaNAdi bhAga 1 thI 8 19 jIvavicAra-padyAnuvAda tathA upayuktaTippaNayukta 20 siddhahemadIpikA ( aSTAdhyAyamayI) 21 tattvArthatrisUtrI-prakAzikA 22 prathamakarmagrantha-padyAnuvAda-vivecanAdivibhUSita 23 jinasaMgItasaritA 24 siddhhemdiipikaa-prkaashH| prathamo bhAgaH / 25 caityavaMdanabhASya chandobaddha bhASAnuvAda 26 syAdyantaratnAkara bhA. 1 0-2-0 4-8-0 0-6-0 0-12-0 0-14-0 0-8-0 basamApapranyAya 1 siddhahemazabdAnuzAsana-mahAvyAkaraNam , bRhadavRtti-bRhannyAsa-laghunyAsAdisahitam / 2 tilakamaJjarI TIkAtrayayutA / 3 saptamaGgI-nayapradIpaprakaraNaM bAlabodhinIvivRtiyutam / 4 anekAntavyavasthAprakaraNaM tattvabodhinIvivRtiyutam /
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
_