Karmagranthashatkavchurni

Author(s): Gunratnasuri, Mahabodhivijay
Publisher: Jinshasan Aradhana Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/090238/1

Page #1

SIP.CUESH PORTANT KEKADEOSTEPEHGNETELEDIO
ATIBIOTISH SU
M ARHI
एन्ट
ALALA
श्रीगुणरत्नसूरिविरचिता कर्मग्रन्थषट्कावचूर्णिः
न
*
BOKAROGurmausamlegs
hin
CH
ABITE
13
KAISE
BPRADESH
PRESS
TTE
Gende ३८...
....'
5:50:
5
संशोधक: संपादकः न्यपादभाचार्यदेवश्रीमद्विजयहेमचन्द्रसूरीश्वरशिष्य
मुनिश्रीअक्षयबोधिविजयजीशिष्य - मुनिमहाबोधिविजयः
X
SHEK-448
प्रकाशक श्रीजिनशासन आराधनाटस
MyI
RADHARRERANDRANILITARY
THA
E
ntoid
4T2LIN.
ANSH
बाइक करो मरजाइ मा

Page #2

જો
: : : : : : : : : :
પ્રસ્તાવના
.
.
.
.
*
. *
ભલે ભકત કવિ ચંડીદાસ “વાર રે માગુ તત્વ, સાફા પર વછુ ના કહેવા દ્વારા માણસને (પુરુષાર્થને) મહાન કહે. ભલે ગોસ્વામી સંત તુલસીદાસ સ યાન વિષ કરી પીવા, ન ડું સ તસ રાઈ રાવ રામચરિતમાનસ કહીને આખા વિાને કર્મના કાયદાના આધારે ચલાવે. જાન્ટેન પર્વ મતે મનુષ્ય [શાતિપર્વ કહેવા દ્વારા મહાભારતકાર ભલે કાળને પ્રવાનતા આપે. ; શપટલન પ્રજાપતિ તપે? કલોક દ્વારા બુદ્ધચરિતમાં અશ્વઘોષ સ્વભાવને ભલે મુખ્ય કારણ ગાગે. “વફા વિર્ય દ્વારા સુભાષિતકાર નિયતિને ભલે પ્રધાન ગાગાવે. પા જૈન દર્શનમાં પ્રત્યેક કાર્યની પાછળ આ પાંચે પાંચ કારાગ માનવામાં આવ્યા છે. હા, કોઈ કાર્યમાં કર્મની પ્રધાનતા હોય અને બીજા ચાર કારાગની ગૌણતું હોય, તો કોઈ કાર્યમાં ભવિતવ્યતા પ્રધાન હોય અને બીજા ચાર કારાગ ગૌગ હોય એવું બને. આપણે અહીં કર્મ ને પ્રધાનતા આપીને વાત કરીએ.
એકજ દિવસે એક સાથે બે છોકરાનો જન્મ થવા છતાં એક છોકરો હોંશિયાર થાય છે અને બીજો સાવ બુદ્ધ પાકે છે. આનું કારણ શું?
એક બાપે પોતાના બંને દીકરાને સરખે ભાગે મૂડી વહેંચી, બંને ભાઈઓએ એક સરખા ધંધામાં ઝંપલાવ્યું, એક સરખો પ્રયત્ન કર્યો, છતાં એક કરોડપતિ થાય છે અને બીજે રોપતિ બને છે. આનું કારાગ શું?
એક જ દિવસે શુભમુહૂર્ત બે કન્યાઓ સુખી ઘરમાં પરણવા છતાં એકનું સૌભાગ્ય અખંડ રહે છે અને બીજીનું તરત જ નંદવાઈ જાય છે. આનું કારણ શું?
એકજ સરખા દર્દથી પીડાતા બે દદીઓએ એક સરખી દવા લેવા છતાં એક દદી સાજો થઈને લાંબુ જીવે છે, જ્યારે બીજો એ દવા લીધા પછી થોડી જ વારમાં મૃત્યુ પામે છે. આનું કારણ શું?
આ તમામ પ્રશ્નોને ટૂંકમાં જવાબ આપવો હોય તો માત્ર અફ્રી અક્ષરમાં આપી શકાય. આ અઢી અક્ષરનો જવાબ છે કર્મ.
માંદા પડેલા ભાઈને ડોકટર કે વૈદ્ય પાસે લઈ જશો તો તે કહેશે કે વાત-પિત કે કફનો પ્રકોપ થયો છે. જોષી પાસે લઈ જશો તો કહેશે કે અમુક ગ્રહો નડે છે, માત્રક કે ભૂવા પાસે લઈ જશો તો કહેશે કે ભૂત-પ્રેતનો વળગાડ છે અને સાધુભગવંત પાસે લઈ જશો તો તેઓ કહેશે કે અશુભ કર્મને

Page #3

ઉદય થયો છે.'
આખું વિશ્વ (વિશ્વમાં જ જીવો) થઈ કદાના મારે વારે છે, તેમાં જરા પણ ગરબડ નથી. દુનિયામાં દરેક ડિપાર્ટમેન્ટને ચલાવવાના અને નિયંત્રણમાં રાખવાના કાયદા ઘડાયેલા હોય છે. પોલીસખાતા માટે પોલીસ મેન્યુઅલ હોય છે. ન્યાય માટે ઈશ્વિન પિનલ કોડ હોય છે. રેવન્યુ ખાતા માટે લેન્ડ રેવન્યુ કોડ અને રૂલ્સ હોય છે. રેલવે ખાતાના પાગ કડક કાયદા ઘડેલા છે. એ જ રીતે આ દુનિયાના જીવોને મળતા સુખ-દુ:ખ જ્ઞાન-અજ્ઞાન જીવન-મૃત્યુ/શ્રીમંતાઈ-ગરીબી વગેરે કર્મના કાયદાને આભારી છે,
આ કર્મના કાયદાની એક ખાસ ખૂબી છે. દુનિયાના તમામ કાયદાઓમાં કોઈને કોઈ અપવાદ (exception to the Rule-Provisio) હોય છે, પણ કર્મના કાયદામાં જરા પણ અપવાદ કે બાંધછોડ નથી. કમને કોઈની શરમ નથી. ઇન્દ્રએ જ્યારે પરમાત્માને સગભર આયુષ્ય વધારવાની વાત કરી ત્યારે પ્રભુએ કહ્યું: “ઇન! તીર્થકો પણ પોતાના આયુષ્યને એક ક્ષણ માટે વધારવા સમર્થ નથી.' આમ કર્મના કાયદામાં જરાપાગ બાંધછોડ કે લાગવગશાહી નથી, ક્ષપકશ્રેણીમાં ચઢેલ આત્માના શુકલધ્યાનમાં એટલી તાકાત હોય છે કે એ ધ્યાનાગ્નિમાં જગતના સર્વ જીવોના કમ જો સંક્રાન્ત થાય તો બધા કમ ભસ્મીભૂત થઈ જાય. પણ એક કાયદો છે કે એક આત્માના કમ કયારેય બીજા આત્મામાં સંતાન ન થઈ શકે. જે કર્મ જેણે બાંધ્યું હોય તેણે જ ભોગવવું પડે, માટે તો શાસ્ત્રકારો પોકારી પોકારીને કહે છે....... "બંધ સમ ચિત્ત ચેતીએ રે.”
સજઝાયકાર પણ કહે છે... “હજતાં બાંધ્યો જે કર્મ સેતા નહિ છૂટે રે...' કર્મના ભયંકર વિપાકોને અનુભવી ચૂકેલ એક કવિએ એટલેજ તો ગાયું છે.... ‘કરેલા કેમ મુજને નડે છે, કે
ભરીને હૈયું રડે છે. 'કર્મપર્ણીશીના કર્તાએ તો કર્મના વિપાકો કેવા ભયંકર હોય છે તે ઢગલાબંધ દષ્ટાંત વારા બતાવીને છેલ્લે “નમો નમો કર્મમહારાજ' કહીને કર્મસત્તાને બે હાથ જોડીને ત્રીજુ માથું નમાવી દીધું છે.
એક ખુલાસો કરી દઈએ - બધા જ કર્મના વિપાકો ભયંકર હોય છે એવું નથી. કર્મના બે પ્રકાર હોય છે... શુભ -અશુભ, શુભ કર્મના વિપાક શુભ હોય, અશુભના અશુભ, સાથે બીજી એક વાત એ પણ સમજી રાખવાની છે કે કર્મ શુભ હોય કે અશુભઆખરે તો એનાથી મુકત જ થવાનું છે. જંજીર સોનાની હોય કે લોખંડની, આખરે તો એ બંધન જ છે. કર્મના સંપૂર્ણ ક્ષય વગર મુકિત અશક્ય છે. १-वैद्याः वदन्ति कफपित्तमराकोपं ज्योतिर्विदो गइकृतं प्रवदन्ति दोष। भूतोपसर्गमय मन्त्रविदो वदन्ति कर्मेर शुद्धमुनयोऽध वदन्ति नूनम् ।।

Page #4

કર્મની ગુલામીમાંથી મુકત થવા માટે કર્મ કર્મના પ્રકારો કર્મના સ્થિતિ-રસ-પ્રદેશો કર્મના બંધ-ઉદય-ઉદીરણા-સત્તા વગેરેને જાણવા જોઈએ, ચાવક-નાસ્તિકને છોડીને વિશ્વના તમામ દર્શનો (એકાંતવાદી હોવા છતાં પાગ) એક યા બીજી રીતે કમને સ્વીકારે છે, વેદાંત દર્શનમાં ને માયા ? અવિદ્યા અને પ્રકૃતિ રૂપે મળે છે, મીમાંસકોએ કર્મ માટે અપૂર્વ શબ્દનો પ્રયોગ કર્યો છે. બૌદ્ધદર્શનમાં વાસના શબ્દ વપરાયો છે, યોગ અને સાંખ્ય દર્શનમાં આશય શબ્દ પ્રસિદ્ધ છે. નાય અને વૈશેષિક દર્શનમાં ધમધમે અદષ્ટ અને સંસ્કાર શબ્દ વિશેષ કરીને વપરાય છે. જ્યારે દેવ ભાગ્ય પુણ્ય પાપ જેવા બીજા અનેક શબ્દો એવા છે જેનો સાધારાગયા સર્વ દર્શનોમાં પ્રયોગ થાય છે. પાગ કર્મ અંગેની સૂક્ષ્મ મીમાંસા, ગુણસ્થાનકોની વિચારણા તથા કર્મસાહિત્યની વિશાળતા જેનદર્શનમાં જોવા મળે છે એવી વિશ્વના કોઈ દર્શનમાં જોવા મળવી અશક્ય છે, કારાગ કે જૈન દર્શનના પ્રત્યેક પદાર્થો સર્વજ્ઞ ભગવાન પ્રાગીત છે. કર્મ અંગેનું વિશદ વાર્શન દ્રષ્ટિવાદ અંતર્ગત ચૌદ પૂર્વમાંથી બીજું પૂર્વ આગ્રામાગીય, પાંચમુ પૂર્વ જ્ઞાનપ્રવાદ તથા આઠમું પૂર્વ કર્મપ્રવાદમાં હતું. આજે તો એક પાણ પૂર્વ ઉપલબ્ધ નથી. વર્તમાનમાં કર્મસંબંધી વિચારણા ઠાગાંગસમવાયાંગ ભગવતીસૂત્ર આપપાતિક સૂત્ર જીવાજીવાભિગમ પન્નવાણા આદિ અંગ ઉપાંગ સૂત્રોમાં તેમજ ઉત્તરાધ્યયન આવશ્યકનિયુકિત વિશેષાવશ્યક ભાગ આદિ મૂળસૂત્રોમાં તથા કર્મપ્રકૃતિપંચસંગ્રહ પ્રાચીન કર્મગ્રન્થોકસાયપાહુડ પખંડાગમનકર્મગ્રંથો આદિ પ્રાચીન ગ્રંથોમાં અને કર્મસિદ્ધિ બંધવિધાનાદિ અર્વાચીન ગ્રન્થોમાં પ્રાપ્ત થાય છે.
પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં નવ્ય પાંચ કર્મગ્રન્થ તથા સખતિકા પ્રકરણ અવચૂરી સહિત આખા છે. છઠ્ઠા કર્મગ્રંથ તરીકે ઓળખાતા સપ્તતિકા પ્રક્રાગ અંગે અમે આગળ ઉપર જણાવશું. નવ્ય પાંચ કર્મગ્રંથ અંગે કંઈક લખીએ તે પૂર્વે પ્રાચીન તથા નબ કર્મગ્રન્થના નામાદિ અંગે થોડું વિચારી લઈએ.
નિત કરાજની તુલના આચાર્યશ્રીદેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજે પાંચ કર્મગ્રન્થની રચના કરી તે પૂર્વે આચાર્યશ્રીશિવશર્મસૂરિ આદિ. જુદા જુદા પૂર્વાચાર્યો દ્વારા જુદા જુદા સમયમાં કર્મવિષયક છ પ્રકરણોની અથવા બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો છ કર્મચન્થોની રચના થઈ ચૂકી હતી. આ છ કર્મગ્રન્યો પૈકીના પાંચ કર્મગ્રન્થોને આધારરૂપે પોતાની નજર સામે રાખીને આચાર્યશ્રીદેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજે પોતાના કર્મચન્થોની રચના કરી હોવાથી તેઓના કર્મગ્રન્થો નવ્ય કર્મગ્રન્થ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. દેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજે નવ્યકર્મગ્રન્થોની રચના કરી એટલે પૂવચાર્કકૃત કર્મગ્ર પ્રાચીનકર્મગ્ર" તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા. જેમ વિષયમાં પ્રાચીન કર્મગ્રંથોનો આધાર લેવાય છે તેમ નામ અને વરતુને વર્ણવવાનો કમ વગેરે દરેકે દરેક બાબત માટે પ્રાચીન કર્મગ્રંથોને

Page #5

*
આદર્શરૂપે રાખવામાં આવ્યા છે. જે નળ અને પ્રાચીન કર્મગ્રન્થોના તુલનાત્મક નિરીક્ષણ દ્વારા સમજાય છે.
પ્રાચીન નવ્ય કર્મગ્રન્થના નામ અનુક્રમે કર્મવિપાક કર્મસ્તત્ર બંધસ્વામિત્વ શીતિ અને શતક છે. પ્રાચીન કર્મગ્રંથનું બીજું નામ બંધોયસન્ડ્ર્યુક્તસ્તવ, ચોથા કર્મગ્રંથનું બીજું નામ આગમિક વસ્તુ વિચારસાર તથા પાંચમા કર્મગ્રન્થનું બીજું નામ બંધશતક પણ મળે છે. આ. શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિમહારાજે કર્મગ્રન્થની વૃત્તિમાં પ્રાચીન પહેલા, બીજા, ત્રીજા અને પાંચમા કર્મગ્રન્થના નામને બૃહત્ શબ્દ જોડીને અનુક્રમે બૃહત્કર્મવિપાક, બૃહત્કર્મસ્તવ, બૃહદ્અંધસ્વામિત્વ અને બૃહદ્શક તરીકે તથા સ્વકૃત દ્વિતીયકર્મગ્રન્થને તેની વૃત્તિમાં લશબ્દ જોડીને લઘુકર્મસ્તવ તરીકે જણાવેલ છે. આ પાંચ કર્મગ્રન્થમાંથી પ્રથમ ત્રણ કર્મગ્રન્થના નામ વિષયનિષ્પ છે, જ્યારે ચોથો અને પાંચમો કર્મગ્રન્થ ગાાંકનિષ્પન્ન છે. ૬ઠ્ઠો કર્મગ્રન્થ-સપ્તતિકા પ્રકરણનું નામ પણ ગાથાંક નિષ્પન્નછે. આમ છએ કર્મગ્રન્થોના જુદા જુદા નામ હોવા છતાં અત્યારે હો આ કમગ્રન્થોને પહેલા કર્મગ્રન્થ, બીજે કર્મગ્રન્થ એ રીતે જ ઓળખવામાં આવે છે.
અત્યારે 9 કર્મગ્રન્થોને કર્મવિષયક, કર્મસ્તવ વગેરે જે ક્રમમાં ગોઠવવામાં આવ્યા છે એ ક્રમ પ્રાચીન નથી પણ અર્વાચીન છે, કારણ કે પ્રાચીન કર્મગ્રન્થો તો ભિન્ન ભિન્ન કક છે. આચાર્યશ્રીદેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજે કર્મવિષયને લગતા જ્ઞાનની સગવડતાને લક્ષીને કદાચ આ ક્રમ ગોઠવ્યો હોય.
પ્રસ્તુત અવસૂરી પાંચ નકર્મગ્રન્થ તથા સપ્તતિકા ઉપર હોવાથી પ્રાચીન પાંચ કર્મગ્રન્થ અંગે વધુ ન લખતા આ પ્રસ્તાવનાના અંતે પ્રથમપરિશિષ્ટમાં પ્રાચીન પાંચ કર્મગ્રન્થ અને તેનું વ્યાખ્યા સા{હત્ય બને તેટલી વિગતો સાથે આપ્યું છે, તે જોવા માટે અમારી નમ્ર વિનંતિ છે.
હવે પાંચ નાકર્મગ્રન્થોના વિષયને ક્રમશ ઓળખીએ.
તથ્ય પાંચ કર્મગ્રન્થોનો વિષય
૧-પહેલા કર્મગ્રન્થ તરીકે ઓળખાતા કર્મવિપાક નામના કર્મગ્રન્થમાં જ્ઞાનાવરણીય, દર્શનાવરણીય આદિ આઠ કર્મો, તેના ભેદ-પ્રભેદો અને તેનું સ્વરૂપ અર્થાત્ વિપાક અથવા ફળનું વર્ણન દ્રષ્ટાન્ત પૂર્વક કરવામાં આવ્યું છે.
૨-બીજા કર્મસ્તવ નામના કર્મગ્રન્થમાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની સ્તુતિ કરવા દ્વારા ચૌદ ગુણસ્થાનોનું સ્વરૂપ અને એ ગુણસ્થાનોમાં પ્રથમ કર્મગ્રન્થમાં વર્ણવેલ કર્મોની પ્રકૃતિઓ પૈકી કઈ કઈ

Page #6

'પ્
કર્મપ્રકૃતિઓનો બન્ધ, ઉદય, ઉદીરાણા અને સત્તા હોય છે એનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે.
૩-ત્રીજા અન્યસ્વામિત્વ નામના કર્મગ્રન્થમાં ગત્યાદિમાગંગાસ્થાનોને આશ્રી જીવોના કર્મપ્રકૃતિવિષયક બન્ધસ્વામિત્વનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. બીજા કમઁગ્રન્થમાં ગુણસ્થાનોને આશ્રીને બન્ધનું વર્ગન કરવામાં આવ્યું છે જ્યારે આ કર્મગ્રન્થમાં ગત્યાદિમા ગાસ્થાનોને ધ્યાનમાં રાખી બન્ધસ્વામિત્વનો વિચાર કરવામાં આવ્યો છે.
૪-ચોથા ષડશીતિ નામના કર્મગ્રન્થમાં જીવસ્થાન, માર્ગ ગાસ્થાન, ગુણસ્થાન, ભાવ અને સંખ્યા એ પાંચ વિભાગ પાડીને તેનું વિસ્તારથી વિવેચન કરવામાં આવ્યું છે. આ પાંચ વિભાગ પૈકી ત્રણ વિભાગ સાથે બીજા વિષયો પણ વર્ણવવામાં આવ્યા છે. (ક) વગ્યાનમાં ગસ્થાન, યોગ, ઉપયોગ, લેશ્યા, બન્ધ, ઉદય, ઉદીરણા અને સત્તા આ આઠ વિષયો ચર્ચવામાં આવ્યા છે. (ખ) માર્ગણાસ્થાનમાં જીવસ્થાન, ગુણસ્થાન, યોગ, ઉપયોગ, લેશ્યા અને અલ્પબહુત્વ એ છ વિષયો વર્ણવ્યા છે અને (ગ) ગુણસ્થાનમાં જીવસ્થાન, યોગ, ઉપયોગ, લેશ્મા, બન્ધહેતુ, બન્ધ, ઉદય, ઉદીરણા અને સત્તા આ નવ વિષયો વર્ણવ્યા છે. પાછલા બે વિભાગો અર્થાત્ ભાવ અને સંખ્યાનું વર્ણન કોઈ વિષયથી મિશ્રિત
નથી.
૫-પાંચમ શતક નામના કર્મગ્રન્થમાં, પહેલા કર્મગ્રન્થમાં વર્ણવેલ કર્મપ્રકૃતિઓ પૈકીની કઈ કઈ પ્રકૃતિઓ ધ્રુવબન્ધિની, અધ્રુવબન્ધિની, ધ્રુવોદયા, અવોદયા, ધ્રુવસત્તાકા, અવસત્તાકા, સર્વ-દેશધાતી, અઘાતી, પુણ્યપ્રકૃતિ, પાપપ્રકૃતિ, પરાવર્તમાનપ્રકૃતિ અને અપરાવર્તમાન પ્રકૃતિઓ છે એનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. તે પછી ઉપરોક્ત પ્રકૃતિઓ પૈકીની કઈ કઈ કર્મપ્રકૃતિઓ ક્ષેત્રવિપાકી, જીવવિપાકી, ભવિપાકી અને પુદ્ગલવિપાકી છે એનું વિભાગવાર વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. આ પછી ઉપરોક્ત કર્મપ્રકૃતિઓના પ્રકૃતિબન્ધ, સ્થિતિબન્ધ, રસબન્ધ અને પ્રદેશબન્ધ એ ચાર પ્રકારના બન્ધનું સ્વરૂપ અને તે સમજમાં આવે તે માટે મોદકનું દષ્ટાન્ત કહેવામાં આવ્યું છે. આટલું કહ્યા બાદ કર્યો જીવ કઈ કઈ જાતના બન્ધનો રવામી હોય છે એ કહેવામાં આવ્યું છે અને છેવટે ઉપશમક્ષણ અને ક્ષેપકશ્રેણનું વિસ્તૃત સ્વરૂપ વર્ણવવામાં આવ્યું છે. આ મુખ્ય વિષયો સિવાય આ કર્મગ્રન્થમાં ધ્રુવબન્ધિની આદિ પ્રકૃતિઓને આશ્રીને સાદિ-અનાદિ ભાંગાઓનું નિરૂપણ વિગેરે અવાન્તર અનેક વિષયો ગ્રન્થકારે વર્ણવેલા છે.
આ પાંચે કર્મગ્રન્થો પ્રાકૃતભાષામાં તથા આર્યાછન્દમાં રચાયા છે.
વર્તમાનસંઘમાં ચારપ્રકરણ ત્રણભાષ્ય કંઠસ્થ કર્યા પછી પાંચ નવ્ય કર્મગ્રન્થ તથા સપ્તતિકા પ્રકરણને

Page #7

સાધુ-સાધ્વીજી ભગવંતો તથા શ્રાવક-શ્રાવિકાઓ પાગ કંદરથ કરે છે. નવ્યકર્મગ્રન્થોમાં સંક્ષેપથી સહજ સમજાઈ જાય તે રીતે પદાર્થોની ગોઠવાગી કરી હોવાથી પ્રાચીન કર્મગ્રન્થ કરતાં નવ્ય કર્મગ્રન્ય શ્રીસંઘમાં વધુ પ્રચલિત છે. આથી જ નબર્મગ્રન્થ ઉપર સંસ્કૃત ગુજરાતી આદિ ભાષામાં અનેક ટીકાઓ, અવચેરીઓ
- - કોની રચના થઈ છે. આ નાના ને નવ્ય પાંચ કર્મગ્રન્થ અને તેનું સંસ્કૃત વ્યાખ્યા-સાહિત્ય બીજા પરિશિષ્ટમાં તથા નત્ર પાંચ કર્મગ્રન્થ ઉપરનું ગુજરાતી વ્યાખ્યા સાહિત્ય ત્રીજા પરિશિષ્ટમાં આપેલ છે.
આ સિવાય વર્તમાનમાં પણ ગુજરાતી તથા હિંદી ભાષામાં અનેક વિવેચનો પ્રાપ્ત થાય છે. તેમજ જર્મનીના હેલ્મથ વોન ગ્લાસેનાપે કર્મસિદ્ધાંત અંગે ખાસ કરીને પાંચ નવ્યકર્મગ્રંથોના આધારે Die Lehre Von Karman in der Philosophie der Jainas nuch den Karmagranthas dargestellt નામનો મહાનિબંધ જર્મન ભાષામાં લખ્યો હતો. તેનો અંગ્રેજી અનુવાદ જી.બેરિ ગિફોર્ડ ક્યાં છે. જેનું 014 The Doctrine of Karman in Jain Philosophy 39.
તથા કર્મગ્રન્થના રામવિષયક અને સમનામાં બીજી કેટલીક કૃતિઓ છે જેનો અહીંજ ઉલ્લેખ કરી દઈએ. ૧- આગમગછીય શ્રી જયંતિલક સૂરિ મહારાજે (પંદરમી રાદી) ૯ શ્લોક પ્રમાણ ચાર સંસ્કૃત કમગ્રંથની રચના કરી છે. જે અનુક્રમે (1) પ્રકૃતિવિદ (૨) સૂક્ષ્માથે ગ્રાહક (૩) પ્રકૃતિ સ્વરૂપ અને (૪) બંધસ્વામિત્વ એમ ચાર વિભાગમાં વિભકત છે. ૨. મબિક નામના કવિએ કર્મગ્રંથ નામની કૃતિ રચી છે. 3- પ નવાકર્મગ્રંથોના આધારે કર્મસુત્રા નામની સંસ્કૃત કૃતિ સૂત્રરૂપે આગમોમ્બારક શ્રી સાગરાનંદ સૂ.મ, રચી છે. ૧૨૫ શ્લોક પ્રમાણ આ કૃતિની રચના સે. ૧૯૧૮માં થઈ છે.
નળ પાંચ કર્મગ્રન્થના રચયિતા વીરપ્રભુની પાટપરંપરામાં થયેલા આચાર્યશ્રીદેવેન્દ્રસૂરિમહારાજ તપાગજીના આદ્ય પ્રવર્તક બૃહત્તપાગચ્છીય આચાર્યશ્રી જગશ્ચન્દ્રસૂરિ મહારાજના પટ્ટધર હતા અને તપાગચ્છના દ્વિતીય ગચ્છનાયક હતા. શેઠ પાર્ગદવ પોરવાડના વશમાં જન્મેલા સાઢલ અને રાગુના ૧. પૂર્વદેવ પીરવાડની વંશાવલી શ્રી શાન્નિનાથ પાચન તા ૫ત્રીય ન જ્ઞાનતારમાં રહેલ તાડપત્ર ગ્રંથ આખ્યાનકમણિકાશ-સવૃત્તિ ( ક્રમાંક ૨૩:ક, પત્ર સંખ્યા ૪૮.૩} ની ગ્રન્થ લખાવનારની પ્રશસ્તિમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે, તેમ બીજી પાગ પ્રસદ્ધિઓમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે. સંશાવલીના ચાર્ટ તથા આખ્યાનક્રમણિકાશ-વૃત્તિના અંતે પ્રાપ્ત થતી પ્રશસ્તિ આ પ્રસ્તાવનાના ચોથા શિકમાં આપેલ છે.

Page #8

અનુક્રમે (૧) ધીણાંક (૨) શ્રેમસિંહ (3) ભીમસિંહ (૪) દેવસિંહ અને (૫) મહાગસિંહ એમ પાંચ પુત્રો હતા. તેમાંના ક્ષેમસિંહ અને દેવસિંહ ભવભીરુ અને અત્યંત વૈરાગ્યવૃત્તિવાળા હતા. દેવસિંહ બાલ્યવયમાં દીક્ષા લઈને આચાર્ય શ્રી જગન્દ્રસૂરિમહારાજના શિષ્ય થઈ કમિશ: આચાર્યપદ પ્રાપ્ત કરી આચાર્ય શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજ તરીકે પ્રસિદ્ધ બન્યા તથા શ્રેમસિંહ ત્યાર પછી ચારિત્ર લઈને આચાર્ય શ્રી જગચ્ચસૂરિ મહારાજના શિષ્ય આચાર્યશ્રી વિજયચન્દ્રસૂરિ મહારાજના શિષ્ય થઈ આચાર્યપદ પ્રાપ્ત કરી આચાર્યશ્રી ક્ષેમકીર્તિસૂરિ મહારાજ તરીકે પ્રસિદ્ધ થયા. આ બંને શિષ્ય પ્રશિષ્યોના આચાર્યશ્રી જગઍકસૂરિ મહારાજ સંસારી પક્ષે કાકા થતા હતા.
આચાર્યશ્રી ક્ષેમકીર્તિસૂરિ મહારાજે બહન્કલ્પભાળ ઉપર ૪૨૬૦ શ્લોક પ્રમાણ સુખબોધિકા નામની વિસ્તૃત વૃત્તિ રચી હતી. - આચાર્ય શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજ વિવી,
કિક, સંસી, કાળના ગીતને યાદ કરાવે તેવા જ્ઞાની, ચારિત્રનિક અને સર્જક હતા, તપસ્વીરત્ન આચાર્યશ્રી જગશ્ચન્દ્રસૂરિ મહારાજે કિયોદ્ધાર કર્યો ત્યારે આ. શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિ મ. તેમના સહયોગી હતા. તેમના શાંત રસવાળા, વાત્સલ્યભર્યા મીઠા ઉપદેશથંજ અંચલગરછીય આચાર્ય શ્રી મહેન્દ્રસૂરિએ લગભગ સં. ૧૩૭માં થરાદમાં કિયોદ્ધાર કરી શુદ્ધમાર્ગ સ્વીકાર્યો હતો.
મેવાડના રાણા જૈત્રસિંહ, રાણો તેજસિંહ, રાણી જયતલાદેવી, રાણો સમરસિંહ વગેરે તેમના અનન્ય રાગી હતા. તેમના ઉપદેશથી રાણી જયતલાએ ચિત્તોડના કિલ્લા પર શામળીયા પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું જિનાલય બંધાવ્યું હતું. રાણા તેજસિંહે પાગ મેવાડમાં અમારિપાલન કરાવ્યું હતું. પોતાના ગુરુદેવની સાથે તેઓશ્રીએ શત્રુંજય ગિરનાર આબૂ વગેરે તીર્થોની યાત્રાઓ કરી હતી.
બાર વર્ષ મેવાડમાં વિચરી આ દેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજે જ્યારે સં. ૧૩૧૯ માં ખંભાત પધાર્યા ત્યારે તેમના ગુરુભાઈ આ. વિજયચંદ્રસૂ મહારાજ ચિત્રવાસીઓની સાથે રહી શિથિલાચારી બની ગયા હતા, અને દેવેન્દ્ર. મ. ની આજ્ઞા છોડીને પોતાનો સ્વતંત્ર ગચ્છ બનાવ્યો હતો. તેઓ જે વસ્તીમાં રહેતા હતા તે વડીપોષાળ તરીકે ઓળખાતી હતી. આચાર્યદેવેન્દ્રસૂમ. તેમની વસ્તીમાં ન ઉતરતા અલગ વસ્તીમાં હતા તેથી તેમનો શિષ્ય પરિવાર લઘુપોષાળના નામે પ્રસિદ્ધ થયો.
શોની ભીમદેવ ત્યાગ અને સંયમ માર્ગની તરફેણ કરતો હોવાથી તેણે આ. શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિ મ. ને પોતાની વસ્તીમાં ઉતાર્યા, આ બંને આચાર્યો વચ્ચે ભેદ પડતા સંગ્રામ સોનીના પૂર્વજ સોની સાંગણ ઓશવાલે આ બંને શાખામાં કંઈ શાખા સાચી છે તેનો નિર્ણય કરવા તપસ્યા કરીને પ્રત્યક્ષ પ્રભાવી જિનપ્રતિમાની સામે ધ્યાન ધર્યું. શાસનદેવીએ પ્રગટ થઈને સાંગાણસોનીને જણાવ્યું કે 'આ.દેવેન્દ્રસૂરિ

Page #9

યુગોત્તમ આચાર્યપુંગવ છે. તેમની જ ગચ્છ પરંપરા લાંબા કાળ સુધી ચાલશે, માટે તારે તેમની ઉપાસના
કરવી,
આચાર્ય શ્રી દેવન્દ્રસૂમ, અદ્ભૂત પ્રવચનકાર હતા. તેમના વ્યાખ્યાનમાં સંવેગ, ચારના અમોધ રસવાળો શાંતરસનો પ્રવાહ વહેતો હતો. તેઓ ખંભાતના ચોકમાં રહેલા કુમારપાલ વિહારના ઉપાશ્રયમાં વિશાળ સભાને ધમપદેશ દેતા હતા. મહામાત્ય વસ્તુપાળ તેમને વંદન કરવા આવ્યા ત્યારે આચાર્ય મહારાજે ચાર વેદ ઉપર વ્યાખ્યાન આપ્યું, જેમાં જૈન અને જૈનેતરદર્શન સંબંધી સિદ્ધાંતોનું તલસ્પર્શી નિરૂપણ કર્યું. આથી પ્રભાવિત થયેલા વસ્તુપાળે આચાર્ય ભગવંતનું ભાવપૂર્વક બહુમાન કર્યું.
તેઓ સમર્થ ગ્રન્થકાર હતા તે તેમણે રચેલા ગ્રન્યો જોતા જાગાઈ આવે છે. તેઓશ્રીએ રચેલા ગ્રન્થોની નામાવલી અમે આ પ્રસ્તાવનાના પાંચમાં પરિશિષ્ટમાં આપેલ છે. તેઓશ્રીના શો દેવેન્દ્રાંતિ હતા એટલે કે દરેક ગ્રન્થની સમાપ્તિમાં દેવેન્દ્ર શબ્દનો પ્રયોગ તેઓશ્રીએ કરેલ છે. તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી સં. ૧૩૦૧ ના વરડિયા આસદેવે ઉપાસકસૂત્રની વૃત્તિ લખાવી હતી. તેઓશ્રીના સદુપદેશથી ધોળકા, દીવબંદર, મહુવા, ટીંબાના, દેવપત્તન વગેરે ગામના જેનોએ મળીને સ્વ પરના ઉપકાર માટે અને મોક્ષપ્રાપ્તિ માટે મહુવામાં મોટો સરસ્વતી જ્ઞાનભંડાર આપને , અને તેમનું આગમસૂત્રો તથા તેની ટીકાઓ, વ્યાકરણ, કાવ્ય, ન્યાય, સાહિત્ય, કથા વગેરે વિવિધ વિજ્યના ગ્રન્થો લખાવીને મૂકાવ્યા. આ સિવાય પાટણ, વીજાપુર, ખંભાત વગેરે સંઘમાં પણ તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી અનેક જ્ઞાનભંડારોની સ્થાપના થઈ હતી.
આશ્રી દેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજ ર્સ, ૧૩૨૭ માં માળવામાં કાળધર્મ પામ્યા હતા. તેમના કાળધર્મના રામાચારથી શ્રીસંઘમાં ભારે ગમગીની લાઈ. ખંભાતના ભીમદેવે તે દિવસથી અન્ન લેવાનો ત્યાગ કર્યો. સાથેના મુનિવરોએ પણ માળવાથી ગૂજરાત તરફ વિહાર કર્યો.
તેમના ગુરુદેવ આચાર્યશ્રી જગન્દ્રસૂરિ મહારાજ ત્યાગી, વૈરાગી તથા ચારિત્રધર્મના ચુસ્ત આગ્રહી હતા, તે કાળે વ્યાપેલી કિયા શિથિલતાને દૂર કરવા તેઓશ્રીએ સખત પરિશ્રમમ સેવ્યો હતો. તેઓ મહ. જ્ઞાની અને મહાતપસ્વી હતા. ઉદયપુર પાસેના આઘાટપુર (આયડ)માં બત્રીસ દિગંબરાચાર્યો સાથે વાદ કરીને વિજય મેળવતા તેમને મેવાડના રાણા જેન્દ્રસિંહે “હીરાનુ માનવંતુ બિરુદ આપેલું. તેમણે બાર વર્ષ સુધી સતત આયંબિલ કર્યા હોવાથી મેવાડના રાણાએ તેઓશ્રીને મહાતપસ્વી કહીને બીરદાવેલા, અને તપા' એવું બિરૂદ આપેલું
આ. શ્રી દેવેન્દ્રસૂ. મ. ના અનેક શિષ્યો હતા. જેમાં આ. વિઘાનંદસૂરિ તથા આ. ધર્મઘોષસૂરિ આદિ તેમના મુખ્ય શિષ્યો હતા. આ બંને આચાર્ય ભગવંતો સંસારીપણામાં વરહડીયા ગોત્રના જિનચંદ્રના

Page #10

પુત્ર વીરવલ તથા ભમદેવ નામે હતા. વિ. સં. ૧૩૦૨માં આચાર્ય દેવેન્દ્રસૂરિ મ. વીજાપુર પધાણ ત્યારે વરધવલના લગ્નની તૈયારી ચાલતી હતી, પાગ આચાર્યશ્રીની વૈરાગસ ઝરતી અખલિત ધર્મવાગી સાંભળીને વીરધવલને પ્રબળ વૈરાગ્ય જાગ્યો અને લગ્ન બંધ રાખી તેને દીક્ષા લેવાનો નિર્ણય કર્યો. સાથે નાનો ભાઈ ભીમદેવ પણ દીક્ષા લેવા તૈયાર થયો. લગ્નના વરઘોડાને બદલે દીક્ષાનો વરઘોડો ચડયો. લગ્નમંડપમાંજ આચાર્ય શ્રી દેવસૂરિ મહારાજે બંને ભાઈઓને દીક્ષા આપી. સં. ૧૩રર માં પાલનપુરના સંઘની વિનંતિથી પદ્ધવિયાપાર્શ્વનાથ ભગવાનના મંદિરમાં ઉપા. વિદ્યાનંદ ગાગીને આચાર્યપદ તથા પ. શ્રી ધર્મકાર્તિને ઉપાધ્યાયપદ આપ્યું. આ સમયે મંદિરના મંડપમાં કેસરની દેવી વૃષ્ટિ થઈ. સર્વત્ર આશ્ચર્ય અને આનંદ ફેલાયો.
આચાર્યશ્રી દેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજનો જન્મ, જન્મ સ્થળ, વય, ચારિત્રપર્યાય વગેરેની વિગતવાર માહિતી વર્તમાનમાં મળતી નથી. તેમના જીવનની જેટલી માહિતી પ્રશસ્તિશ્લોકો, સંસ્કૃત તથા ગુજરાતી પટ્ટાવલીઓ અને રાસાઓ આદિમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે તે સંદર્ભોને અમે આ પ્રસ્તાવનાના અંતે છઠ્ઠા પરિશિષ્ટમાં આપ્યા છે,
પાંચ કર્મગ્ર તથા તેના કન અંગે આટલી વાત કર્યા પછી હવે છઠ્ઠ કર્મન્થ તરીકે ઓળખાતા સપ્તતિકા પ્રકરણ અંગે વિચારીએ.
સપ્તતિકા પ્રકરણ) પાંચ કર્મગ્રન્ય પ્રાચીન અને નળ એમ બે પ્રકારના મળે છે, ત્યારે સનતિકા પ્રકરણ એક જ પ્રકારનું છે, એટલેકે પૂર્વાચાર્ય વિરચિત છે. નવ મ કર્મગ્રન્થન જેમ નળસપ્તતિકા રચાયું નથી.
આ પ્રકરાગ ૪ ગાથાઓનું બનેલ હોવાથી સિત્તર સનરી મેરી સારી, સત્તરિયા સયરિયા તથા તતિકા વગેરે નામેથી તે ઓળખાય છે. આ પ્રકારની ગાથાની સંખ્યાના નિર્ણયમાં આજ સુધી બહુ જ વિસંવાદ રહ્યો છે. પ્રકરારના નામ મુજબ આ ગ્રન્થમાં ૩૦ ગાથાઓ હોવી જોઈએ.... પગ નવતત્વ પ્રકરણ સંબોધ શખનિકા વગેરે પ્રકરણોમાં જેમ પાછળ-પાછળથી નવી નવી ગાથાઓ ઉમેરાતી ગઈ છે તેવું જ આ પ્રકાગમાં પાણ થયું છે. વર્તમાનમાં આ પ્રકરાગ મુદ્રિત પ્રકરાગમાલા તથા ટબા વગેરેમાં દર ગાથા પ્રમાણ મળે છે. કારે ૩૧ માથા પર ચૂર્ગિ રચી છે. શ્રીમગિરિ મહારાજે ૩૨ ગાથા પર વિવૃત્તિ રચી છે જ્યારે અવચૂર્ણિકારે ૩૩ ગાથા પર અવચૂર્ણિ રચી છે. આ બધી ૧- ચૂર્ણિકારે ૧૦ વા સો ગાથાને પાઠાંતર કહીને મૂળમાં સવીકારી નથી, જયારે વિવૃત્તિકારે આ ગાથાને મૂળ તરીકે લીધી છે.

Page #11

૧૦
વધારાની ગાથાઓ મોટે ભાગે અર્થની પૂર્તિ અને તેના સ્પષ્ટીકરણ માટે ચૂર્ણિ-રીકામાં આપેલી અંતભાગ આદિની જ ગાથાઓ છે,
સપ્તતિકા ભાગની પાગ કેટલીક ગાથાઓ મૂળ = અંતષ્યિની ગાથા સાથે અરશી કે કંઈક ફેરફાર સાથે સમાનતા ધરાવે છે. આવી બાધાઓને ક્રમાંક તુલનાત્મક અણન કરવા માટે તે તે સ્થળે ટિપાગમાં આપેલ છે.
જે ગાથાઓનો ચૂર્ણિકારે અંતર્માનગાથા તરીકે નિર્દેશ નથી કર્યો અને ટીકાકારે તથા અવચૂર્ણિકારે અંતષ્યિગાથા તરીકે ઉલ્લેખ કરે છે તે ફરક અમે તે તે સ્થળે ટિપ્પણમાં જણાવેલ છે.
સપ્તતિકા પ્રકરણનો ઉદ્ધાર ચૌદ પૂર્વમાંનું દ્રિતીય આગ્રાયણી પૂર્વની પાંચમી વસ્તુના રર પ્રાભૂત પિકી ચૌથા કર્મપ્રકૃતિપ્રાભૂતમાંથી કરવામાં આવ્યો છે.
આ પ્રકરાગની પહેલી ૪ ગાથામાં અભિધેય તરીકે બંધ. ઉદય સત્તા અને પ્રકૃતિસ્થાનનું સ્વરૂપ રજૂ કરવાની પ્રતિજ્ઞા કરાઈ છે. ત્યારબાદ મૂળ પ્રકૃતિને આશ્રીને બેધસ્થાનો, ઉદથસ્થાનો અને સત્તાસ્થાનો અને એનો પરસ્પર સંવેધ તેમજ સંધોનો અવસ્થાનો અને ગુણરથાનો આશ્રીને વિચાર, એજ બાબતોનો ઉત્તર પ્રવૃતિઓને અંગે પરામર્શ, તેમજ ગતિ અને ઇન્દ્રિય એ માર્ગગાથાનોને ઉદેશીને કથન, ઉદીરણા, ઉપશમશ્રેનિંગ અને #પકગિનું સ્વરૂપ અને અપકશ્રેણિનું અંતિમફળી એમ વિવિધ બાબતો આલેખાઈ
સપ્તનિકા પ્રકરાગના કતાં શ્રીચદ્રષિમહત્તર છે એવી રૂઢ માન્યતા છે, પાગ આનો કોઈ સ્પષ્ટ આધાર નથી મળતો. વર્તમાન સપ્તતિકા પ્રકારની અંતિમ ગાથા - ‘ાદમાં સપfl' દ્વારા એટલું જ જણાય છે કે અર્વાર્ષિ મહરના મતને અનુસરતી ટીકાના આધારે સત્તરિની ગાથા (0 ને બદલે વધીને) નેવ્યાસી થઈ છે.’ આમ આ ઉલ્લેખમાં સારી પ્રકરણની ગાથામાં વધારો કેમ થયો એનું કારણ જ માત્ર સૂચવવામાં આવ્યું છે, પણ એના કર્તા વિષે એથી કશોય પ્રકાશ પડતો નથી, શ્રીચર્ષિ મહત્તરે તો શતક, સપ્તતિકા, કષાયપ્રાભૃત, સત્કર્મ અને કમં પ્રકૃતિ એમ પાંચ ગ્રન્થોના આધારે પંચ સંગ્રહની રચના કરી છે. તેથી સનતિકા પ્રકરાગ ચર્ષિ મહત્તર કરતાં પણ પ્રાચીન છે તે નકકી થાય છે.
સપ્તતિકા પ્રકરા ઉપર જેટલું સંસ્કૃતમાં ગુજરાતી વ્યાખ્યા સાહિત્ય રચાયું છે તેની નોંધ આ પ્રસ્તાવનાના અંતે સાતમા પરિશિષ્ટમાં આપેલ છે.
અવચૂર્ણિ ) પ્રસ્તુત અવર્ણિ આ. શ્રી ગુણરત્ન સૂરિ મહારાજે રચી છે, જે આજ સુધી અપ્રગટ હતી.

Page #12

૧૧
આ અવચૂર્ગિ છે એમ સમજીને વાંચવાની અમારી નમ્ર ભલામણ છે, કારણ કે ટીકાની માફક પ્રક ગાથા ઉપર અવચૂર્ણ નથી, જ્યાં અવચૂર્ણિકારને સુગમ લાગ્યું છે ત્યાં સુ કે પદ કે કોઈપણ ઉલ્લેખ કઈ વગર આગળ ચાલ્યા છે. તથા ટીકાની જેમ વિરતાર પણ નથી કર્યો, બને તેટલો કોપ કર્યો છે. બીજી એક વાત - આ અવચૂર્ણિ છે એમ રામજીને આની ઉપેક્ષા પણ કરવા જેવી નથી, અવચેરીઓ તેની પૂર્વે રચાયેલ ચૂર્ણિઓ ટીકાઓના આધારે રચાતી હોય છે. પ્રસ્તુત અવમૂર્ગિ પગ રવોપટીકાના આધારે જ રચાઈ છે એમ આ શ્રી ગુણત્નસૂરિ મહારાજે પ્રશસ્તિમાં નોધ્યું છે. તે છતાં પ્રસ્તુત અવચૂર્ણિમાં આ. શ્રીગુણરત્નસૂરિ મહારાજે કોઈ કોઈ રથને પોતાની માલિક પ્રતિભા પાગ બતાવી છે."
અનેક શાસ્ત્રમાંથી અવતરાગી આપીને (રોપજ્ઞટીકાકારે પણ નથી આપ્યા તેવા અવર્ગને સરસ સરળ બનાવવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે, જે રોપક્ષવૃનિ સાથે અવચૂર્ગિનું તુલનાત્મક અધ્યયન કરતાં જણાઈ આવે છે.
૩૧૦ શ્લોક પ્રમાણ આ અવમૂર્ગિની રચના સં. ૧૪૫૯માં થઈ છે. પોતાની આ કૃતિને તેઓશ્રીએ અવચૂર્ગિ તરીકે પ્રશસ્તિમાં લાગાવી છે.
એક મહત્વની વાત --
આ સિવાય બીજી પણ એક ૬ કર્મગ્રંથ ઉપર અવચૂર્ણિની રચના શ્રીગુણરત્નસૂ. મહારાજે કરી હોય તેમ જાય છે, જે પદ0 બ્લોક પ્રમાણ છે. પ્રાચીન સાહિત્યના સંશોધક વર્ગમાં પણ ગુણરત્નસૂ. કૃત બૃહાય અવચૂર્ણ કે પ્રસિદ્ધ છે, ૩૧૪ ક્લાક પ્રમાણ અવચૂર્ણનો તો કોઈએ નિર્દેશ પાગ નથી કર્યો. પારાગના હેમચંદ્રાચાર્ય જેને જ્ઞાનમંદિરમાંથી અમને ૩૧ લાંક પ્રમાણ અવર્ગની રચના મળી તેમ ૫૬ બ્લોક પ્રમાણ અવર્ણની પાગ રચના મળી છે. જેને ક્રમાંક ૧૫૬૫ છે, પત્ર-૨૧ છે. (પ્રથમ ૧ થી ૯ પત્ર નથી. આનો ન આ મુજબ છે.
इति सप्ततिकावचूर्णिः ।छ।। रसबसुमनु १४८६ मितवर्षे कार्तिक्यां श्रीगुरूपदेशेन लिखिता सविस्तरार्धा कर्मग्रन्थावचूर्णिरियं શા
भद्रं भूयात्, लोकसंख्या सयन्त्रकं ग्रंधागू ५६७०॥ शुभं भवतु कल्याणमस्तु छा। संवत् १६६१ वर्षे आषाढ मासे कृष्णपक्षे चतुर्थी सोमे लिखितं। जो. मंगल सुत संकरकेन लिखितं ॥छ। छ
૧- જુઓ પૃ. ૨ - માથા ૭ રૂuિf–-'ાિકોરેજિ. ......મમ ૩ffiા આ વ્યાખ્યા પ્રાચીન તેમજ નવ્ય એમ બેને કર્મગ્રન્થની એકપણ વૃત્તિમાં જોવા નથી મળતી

Page #13

આ પ્રશરિતમાં ગુણરત્નસૂ.મ.ના નામનો ઉલ્લેખ નથી, પણ આગમપ્રભાકર મુનિ શ્રી પુણ્યવિજયજીએ આ અવચૂર્ણના રચયિતા શ્રી ગુણરત્નસૂ. મ. ને જણાવ્યા છે. અન્યત્રપણ ગુણરત્નસૂ.મ.ની ૬ કર્મગ્રંથની અવર્ગ ૫૬૭૦ શ્લોક પ્રમાણ જણાવી છે. તેથી આ અવર્ણ ગુણરત્ન સૂ.મ.ની જ હોવી જોઈએ. વળી આ અવચૂર્ણિમાં પ્રશસ્તિમાં આવતા વિસ્તરાÚ પદથી એવું અનુમાન થાય છે કે વિ.સં. ૧૪૫૯માં ૩૧૦૦ શ્લોક પ્રમાણ અવર્ગિની રચના કર્યાં પછી ૧૪૮૬માં દ્વિતીય અવર્ણી (૫૬૭૦ શ્લોક પ્રમાણ) રચના કરી હશે,
અવર્ણકાર થી ગુણરત્નસૂિ
આચાર્યશ્રીગુણરત્નસૂરિ મહારાજ વીરપ્રભુની પાટ પરંપરામાં થયેલા આચાર્યશ્રીદેવસુંદર સૂરિમહારાજના પાંચ મુખ્ય શિષ્યોમાં ત્રીજા શિષ્ય હતા. તેઓ ખૂબજ સંયમી અને જ્ઞાની હતા, તેમના ત્રણ મુખ્ય નિયમો હતા. (૧) ટેકો દેવો નહિ, (૨) ગુસ્સો કરવો નહિ અને (૩) વિક્થા-નિંદા કરવી નહિં. આથી લોકો એમ માનતા હતા કે તેઓ જલદી મોક્ષે શે. તેમની પાસે ઘણા મુનિવરો વ્યાકરણ, સાહિત્ય, જ્યોતિષ અને જિનાગમ ભણ્યા હતા. નવકારમંત્રના અધિષ્ઠાયક દેવ તેમની ઉપર પ્રસન્ન હતા, તેથી તેઓ બીજાનું ભૂત-ભવિષ્ય અને વર્તમાન જાગી શકતા હતા.
તેઓશ્રીને પોતાના ગુરુદેવ પ્રત્યે અત્યંત બહુમાન હતું. પોતાના ગુરુદેવનો ટૂંકમાં પરિચય આપતા તેઓ જણાવે છે કે ‘તેમનામાં દોષો હતા જ નહિં, આથી દુર્જનો તેમની નિંદા કરી શકતા નહોતા અને તેમના ગુણો અગત હતા.’ આ દેવસુંદર સૂ. મહારાજ મહાન યોગીપુરુષ હતા, તથા અનેક શુભચિહ્નો તેમના ચરાગતલે શોભતા હતા.
આ. ગુગરત્ન સૂ.મ. ના વિલ ગુરુબંધુ આ. શ્રી જ્ઞાનસાગર સૂરિ મહારાજ કાળધર્મ પામીને ચોથા દેવલોકમાં ગયા હતા. તેમણે આ.શ્રી ગુણરત્ન સૂ.મ.ને સ્વનમાં દર્શન આપીને શિષ્ટ-અશિષ્ટ વગેરેની સમજૂતી આપી હતી. દ્વિતીય ગુરુબંધુ શ્રીકુલમંડન સૂરિ તથા આ.શ્રી ગુણરત્ન સૂ.મ.ની આચાર્યપદવી સે, ૧૪૪૨માં ખંભાતની આલિંગ વસતિમાં સૌવર્ગિક લખસિંહ પછીવાલે કરેલા ઉત્સવમાં થઈ હતી.
તેઓશ્રીએ અનેક ગ્રન્થોની રચના કરેલી. કલ્પાંત[ચ્ય એ તેમની સર્વ પ્રથમ રચના છે. ક્રિયારત્ન સમુચ્ચય તથા ષદર્શન સમુચ્ચય આ બે તેમના અત્યંત પ્રસિદ્ધ અને મહત્ત્વપૂર્ણ ગ્રન્થો છે. આ બે ગ્રન્થની રચનાી જ તેઓ વ્યાકરણ અને તર્કશાસ્ત્રના સમર્થ જ્ઞાતા તરીકે જગાઈ આવે છે. ક્રિયારત્ન સમુચ્ચયની સં. ૧૪૬૮માં શ્રુતભક્ત અને ગુરુભક્ત વિશલદેવે સપરિવાર ૧૦ પ્રતિલિપિઓ કરાવી હતી. આ સિવાય બીજા અનેકગ્રંથો પર તેઓશ્રીએ અવસૂરિની રચના કરી છે. તે જોતા તેઓશ્રીને નિષ્ણાત અવસૂરિકાર તરીકે બીરદાવી શકાય.
તેઓશ્રીએ રચેલા ગ્રન્થોની નામાવલી આ પ્રસ્તાવનાના અંતે આપવામાં આવેલા આઠમા પરિશિષ્ટમાં

Page #14

4.3
આપી છે.
જુદાજુદા જ્ઞાનભંડાળા પ્રાના સૂત્રો ગુણરત્ન ંગ ગુણરત્નસૂરિ વિરચિત અનેક ગ્રંથોના નામો જોવા મળે છે. પ્રાય: કરીને તે બધા તપાગીય દેવસુંદર સૂરિના શિષ્ય પ્રસિદ્ધ ગુણરત્નસૂરિ કરતાં ભિન્ન છે એમ સમજીને તેવા ગ્રન્થોની નામાવલી અમે આ પ્રસ્તાવનાના નવમા પરિશિષ્ટમાં આપી છે.
ગુણરત્નસૂરિ મહારાજના સમકાલીન અને પશ્ચાત્કાલીન બીજા પણ કેટલાક સમનામી આચાયાં થયેલા, જેની નોંધ ગુજરાતી સાહિત્યકોશના પ્રથમખંડમાં આપવામાં આવી છે તે અક્ષરશ: અહીં આપીએ છીએ.
‘ગુણરત્ન(સૂરિ)-૨ ઈ.૧૫મી સદી ઉત્તરાર્ધ : નાગિલગચ્છના જૈન સાધુ. ગુણસમુદ્રસૂરિની પરંપરામાં ગુણદેવસૂરિના શિષ્ય અને જ્ઞાનસાગર (ઇ, ૧૫ મી ઉત્તરાર્ધ)ના ગબંધુ. ૧૪૩ કડીના ‘આદિનાથ ઋષભ-રાસ' તથા ૩૯૭૪૬૩ કડીના ભરત-બાહુબલિપવાડુ પ્રબંધના કર્તા, ગુણરત્નસૂરિ)-૩/ગુણરત્નસૂરિશિષ્ય ઈ.૧૫ મી ઉત્તરાધ]: પીપલગચ્છના જૈન સાધુ. આણંદમેરુ-ન નામે પણ નોંધાયેલી મળતી ‘કાલિકસૂરિ-ભાસ'ના ક્તિ ગુગરત્નસૂરિ (ઈ. ૧૪૫૭માં હયાત) છે કે એમના શિષ્ય છે તે સ્પષ્ટ થતું નથી.
ગુણરત્ન-૪ [ઈ.૧૫૭૪માં હયાત] : ખરતરગચ્છના જૈન સાધુ. જિનમા ગયસૂરિની પરંપરામાં વિનયસમુદ્રના શિષ્ય. ૧૦૬ કડીની ‘સંગતિસં૫-સંધિ' (૨૦ ઈ.૧૫૭૪ સં.૧૬૩, શ્રાવણ સુદ ૫)ના કર્તા. એમણે ‘નમસ્કાર-પ્રથમપદ અર્થા' (મુ.) નામની વિશિષ્ટ કૃતિ રચી હોવાનો ઉલ્લેખ મળે છે, પરંતુ તે કઈ ભાષામાં છે તેની સ્પષ્ટતા નથી.
કૃતિ : ‘અનેકાર્થ-રત્નમંજૂષા.
ગુણરત્નસૂરિશિષ્ય ઈ.૧૫ મી સદી ઉત્તરાર્ધ: જુઓ ગુગરત્નસૂરિ-૩, ''
આ સિવાય બીજા પગ આગમગચ્છીય શ્રી સોમચંદ્ર સૂ.મ.ના શિષ્ય શ્રી ગુગરત્નસૂરિ થયા છે. જેનો ઉલ્લેખ મુનિરત્નસૂરિના શિષ્યએ રચેલ સંસ્કૃત ગુજરાતી આગમગચ્છ પટ્ટાવલીમાં નીચે મુજબ મળે છે.
(i)
'तस्मात् श्रीगुणरत्नसूरिगुरवः कुर्वन्तु वो मङ्गलम्' ॥५॥
{} તેઓ સિંહ ગુરુ થાપ્યા સાર જાણી ગુાગમંડગ રયોગ સાર
મનપુરી આનંદિ નીર પૂરી પગમ તે સિરિંગુગરયાગ સૂરિ ।૧૩।।
શ્રીગુણરત્નસૂરિ મહારાજનો જન્મ, જન્મસ્થળ, માતાપિતા, ય, ચારિત્રપર્યાય, તથા કાળધર્મ

Page #15

૧૪
સંવત આદિ પ્રાપ્ત નથી થતા. તેમના જીવનની જેટલી માહિતી પ્રાપ્તિ શ્લોકો, સંસ્કૃત તથા ગુજરાતી પાવલીઓ અને રાસાઓ આદિમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે તે સંદભોને અમે આ પ્રસ્તાવનાના અંતે દશમાં પરિશિષ્ટમાં આવ્યા છે.
પ્રતિપરિચય તથા સંપાદન પદ્ધતિ |
પ્રસ્તુત અવચૂના સંશોધનમાં અમે ત્રાગ હસ્તપ્રતાનો ઉપયોગ કર્યો છે. જેનો ફેં. લટ તથા T૦ એવો સંકેત આપેલ છે. તે ત્રાણે હસ્તપ્રતોનો પરિચય નીચે મુજબ છે.
-આ પ્રતિ પાટણ ક હેમચંદ્રાચા જ્ઞાનનો છે. શાં પ્રસ્તુત પ્રતિની ક્રમાંક ૩૬૫૯ છે. પત્ર સંખ્યા ૩૧ છે. પ્રત્યેક પવમાં ૨૪ પંકિત છે અને પ્રત્યેક પંક્તિમાં ૮ થી
૩ અક્ષરો છે. પ્રતિની લંબાઈ તથા પહોળાઈ ૩૮” અને ૧૩.૪' પ્રમાણ છે. અંતમાં ગ્રંથકારની પ્રશસ્તિ પૂર્વે લિપિકારની પ્રશસ્તિ આપી છે. ભારીમાંપા ગામના પુષ્કરજ્ઞાતીના અનંત નામના લહીયાએ સ, ૧૪૬૬ માં આ પ્રતી લખી છે. રચના પછી ૩ વરરાના ટૂંકા ગાળામાં આ પ્રતિ લખાપર્ણી હોવાથી તે અત્યંત વિશ્વસનીય બની જાય છે. પ્રતિ શુદ્ધપ્રાય: છે, તથા સુવાચ્ય અક્ષરોથી લખાયેલી છે. કેટલાક પત્રોના પાભાગમાં પાછળથી નવા પાઠો ઉમેરેલા છે જે બીજી હપ્રતોમાં જોવા નથી મળતાં. કેટલાક
સ્થળે ટિપ્પા જેવું કરેલ છે, તે અમે પ્રસ્તુત સંપાદનમાં તે તે સ્થળે નીચે દિપાગમાં આપેલ છે. (જુઓ પત્ર ને. ૧૮)
પ્રસ્તુત સંપાદનમાં અમે # પ્રતિનોજ પૂર્ણતયા ઉપયોગ કર્યો છે. દેવ પ્રતિમાં ન હોય એવો શત અને પ૦ પ્રતિનો પાઠ બે ચોરસ કૌસ વચ્ચે મૂકેલ છે. તથા જ્યાં અશુદ્ધ પાઠ જણાયો છે ત્યાં અમે બે રીત અપનાવી છ (6) અશુદ્ધ પાઠ એમને એમ રાખી શુદ્ધપાઠ બે અર્ધગોળ કૌસ વચ્ચે મૂકી છે. (ii) અશુદ્ધપાદને ટિપ્પણમાં આપી શુદ્ધપાઠને કાંસ વગર સળગ મૂકેલ છે.
રાય આ પ્રતિ લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિરના સંગ્રહની છે. સૂચિપત્રમાં આ પ્રતિનો ક્રમાંક પર૩ છે. પત્ર સંખ્યા ૨૯ છે. પ્રત્યેક પત્રમાં ૧૮ પંકિત છે અને પ્રત્યેક પંકિતમાં પટ અક્ષર છે. અક્ષરો અત્યંત સૂક્ષ્મ છે. પ્રતિની લંબાઈ નથી પહોળાઈ રર.૧''x૧૧.૨' છે. આ પ્રતિમાં જે સ્થળે હૈ તથા T૦ પ્રતિથી ભિન્ન પાઠો છે તેવા પાઠોને અમે પ્રસ્તુત સંપાદનમાં તે તે સ્થળે નીચે ટિપ્પાગમાં આપ્યા છે

Page #16

૧૫
T॰ આ પ્રતિ સિદ્ધાંતદિવાકર પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય જયઘોષસૂરીશ્વરજી મહારાજના શિષ્ય તર્કીન પણૂન્ય મુનિ શ્રી સુંદર ૨૫૦ માર્ક લખાવેલ પ્રતિની નકલ છે. આમાંથી કરે સ્થળે હૈં પ્રતિ કરતાં ભિન્ન પાઠો મળ્યા છે તેવા પાઠોને અમે ટિપ્પણમાં તે તે સ્થળે આપ્યા છે.
પ્રસ્તુત સંપાદનમાં આ ત્રણ સંકેત સિવાય કેટલાક સ્થળે વૃ॰ સંકેત પગ વાપર્યાં છે. પૃ॰ એટલે વૃત્તવૃત્તિ એટલે કે સ્ટોપજ્ઞ વૃત્તિ સમજવાની છે. અવર્ણિ કરતાં આનું પ્રમાણ બૃહત્ હોવાથી અમે સ્વોપજ્ઞ વૃત્તિ માટે યુ સંકેત કરેલ છે. જે સ્થળે ૬૦ - અને - એ ત્રણે પ્રતોમાં વૃ॰ થી ભિન્ન પાઠ મળે છે ત્યાં અમે ૐ ના પાઠને કાયમ રાખી દે ॰ પા॰ ના પાને ટિપ્પણમાં આપેલ છે.
પ્રસ્તુત સંપાદનમાં અવચૂર્ણિકારે ઉબંરેલ શાીય પ્રમાણોના ઉદ્ધરણોના મૂળસ્થાનો તે તે ઉદ્દરાગની બાજુમાં બે ચોરસ કૌંસ વચ્ચે સંકેત આપીને મૂક્યા છે. આવા સંકેતોનું સ્પષ્ટીકરણ અમે પરિશિષ્ટ અગ્યારમામાં કર્યું છે. અવચૂર્ણમાં પણ ઉષ્કરણો ગ્રંથ અને ગ્રંથકારોના નામો આદિને ચાલુ ટાઈપથી ભિન્ન ટાઈપમાં મૂકીને અલગ પાડવા માટે ધ્યાન રાખ્યું છે.
પરિશિષ્ટ પરિચય
અવર્ગમાં આપેલા શાસ્ત્રીય ઉદ્ધરણોની અકારાદિ ક્રમે અનુક્રમણિકા આ અવર્ણના અંતે પ્રથમ પરિશિષ્ટમાં આપેલ છે. દ્વિીય પરિશિષ્ટમાં અચૂર્ણમાં ઉલિખિત ગ્રંથોના નામો તથા તૃતીય પરિશિષ્ટમાં અવચૂર્ણમાં િિખત ગ્રંથકારોના નામો અકારાદિક્રમે આપેલ છે. ચોથા પરિશિષ્ટમાં અવચૂર્ણિકારે નોંધેલા ન્યાયોનો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
ઋણ સ્વીકાર તથા ધન્યવાદ પ્રદાન
વર્ષોના વર્ષો થઈ જાય ત્યારે માંડ એકાદ ગ્રં છપાઈને બહાર આવે એવી પરિસ્થિતિ જ્યારે મુદ્રણ કાર્યમાં સર્જાઈ હોય ત્યારે અઢી મહિનાના અત્યંત ટૂંકા ગાળામાં આખો ગ્રંથ છપાઈને બહાર પડે ત્યારે મન વિચારે ચડી જાય છે. ઘણા-ઘણા વિચારોને અંતે એટલું જ તારવણ નીકળે છે.....
કમઁસાહિત્ય એ સિદ્ધાંત મહોદધિ સ્વ, પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય પ્રેમસૂરીશ્વરજી મહારાજાનો પ્રિય વિષય હતો તેથી તેઓશ્રીએ સ્વર્ગલોકમાંથી વરસાવેલી અદશ્યકૃપા અને સહાય....
વર્તમાન કાળના ભીષ્મતપસ્વી પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજય હિમાંશુસૂરીશ્વરજી મહારાજની તપ:પુનિત શુભનિશ્રા,
વર્ધમાનતપોનિધિ સુવિશાલગચ્છાધિપતિ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયભુવનભાનુસૂરીશ્વરજી

Page #17

મહારાજાના શુભ આશિર્વાદ.
પ્રાચીન ગ્રંથો સંશોધિત સંપાદિત થઈને બહાર પડે એવી શુભભાવના હરિંદન હરપલ જૅમના અંતરમાં ઘૂમરાઈ રહી છે તે કર્મગ્રન્થ અને કર્મપ્રકૃતિના પદાર્થોના વાચનાદાતા, વૈરાગ્યદેશનાદક્ષ, પ્રગુરુદેવ પૂજ્યપાદ આચાર્યદેવ શ્રીમદ્વિજયહેમચન્દ્રસૂરીશ્વરજી મહારાજની શુભભાવના તથા
૧
રત્નત્રયી આરાધક પૂજ્યપાદ ગુરુદેવશ્રી અક્ષયબોધિ વિજયજી મહારાજની શુભેચ્છાના સંમિશ્રણથી પ્રસ્તુત પ્રકાશન નિર્વિઘ્ને પાર પડ્યું છે. તેથી આ સહુ ઉપકારી ગુરુદેવોનો હું ખૂબ-ખૂબ ઋણી છું. સહુ ગુરુદેવોના ચરણકમળમાં અનંત-અનંત વંદના.
તર્કસમ્રાટ્ પૂજ્ય મુનિરાજશ્રી જયસુંદર વિજ્યજી મહારાજે પ્રસ્તુત ગ્રંથની પ્રાચીન હસ્તપ્રત પરથી કરાવેલી કોપી અમને નકલ કરવા માટે ઉદારભાવે આપી હોવાથી તેઓનો પકાર પણ અવિસ્મરણીય છે.
૪૬ પ્રતિ પ્રાચીનલિપિના અચ્છા જાણકાર લક્ષ્મણભાઈના સૌજન્યથી મળી છે, જ્યારે હૈં પ્રતિ પં. ચંદ્રકાતભાઈના સૌજન્યથી મળી છે, તેઓ બંને ખૂબ-ખૂબ ધન્યવાદને પાત્ર છે.
આ પ્રસ્તાવનામાં જૈન પરંપરાનો ઈતિહાસ ભાગ-૩, પટ્ટાવલી સમુચ્ચય માગ ૧-૨, કર્મસિદ્ધાંત સંબંધી સાહિત્ય, જૈન ગૂર્જરકવિઓ, ગૂર્જર સાહિત્યકોશ ("ખંડ-૧), શ્રીજૈન આત્માનંદસભા તરફથી પ્રકાશિત યેલ. સત્તાર: મંથ્રા: આદિ પુસ્તકોનો ઉપયોગ કર્યો છે તેથી તેના સંપાદકો - પ્રકાશકોંના અમે ખૂબ જ આભારી છીએ,
આ અવચૂર્ણના સંશોધન-સંપાદનમાં અમારી બંદરકારીને લીધે કોઈપણ ક્ષતિ રહી ગઈ હોય તો તેની હાર્દિક ક્ષમા યાચીએ છીએ, તે તરફ ધ્યાન દોરવા માટે વિદ્વાનોને વિનંતી કરીએ છીએ. તેમજ પ્રસ્તાવનાના અંતે શુદ્વિપત્રક આપેલ છે તેનો ઉપયોગ કરીને વાંચવા નમ્ર વિનંતિ છે,
પ્રો..... છે કર્મગ્રન્થની અવર્ણિના અધ્યયન દ્વારા સહુ મુમુક્ષુઓ કર્મની ગ્રન્થિથી મુકત બને એવી અંતરની શુભેચ્છા.
— મુનિ મહાબોધિ વિજય
બાપુનગર, અમદાવાદ,
તા. ૧૯૧૧ ૯૨. સં ૨૦૪૯, કા, વ. ૧૦.

Page #18

ગા. ૧૬૮
વૃતિકા
વૃત્તિ
શ્લ. ૯૨૨ શ્લો, ૧૦OO
પરિશિષ્ટ-૧) પ્રાચીન પાંચ કર્મચન્થ અને તેનું વ્યાખ્યા સાહિત્ય કર્મવિપાક
(મૂળ) શ્રીગર્ગાર્ષિ કર્મવિપાક ભાષ્ય અજ્ઞાત (ii) કવિપાક
શ્રીહરિભદ્રસૂરિ કર્મવિપાક ટીકા
શ્રીમલયગિરિસૂરિ (iv) કર્મવિપાક
શ્રીપરમાનંદ સૂરિ (૪) કર્મવિપાક વ્યાખ્યા અજ્ઞાત (vi) કર્મવિપાક ટીકા
અજ્ઞાત (ii) કર્મવિપાક ટિપ્પન શ્રીઉદયપ્રભસૂરિ ૨. કર્મસ્તવ (મૂળ) અજ્ઞાત (i) કર્મસ્તવ ભા
અજ્ઞાત કર્મસ્તવ ભાગ્ય
અજ્ઞાત કર્મસ્તવ ભાગ્ય શ્રી મહેન્દ્રસૂરિ (iv) કર્મસ્તવ
અજ્ઞાત (v) કર્મસ્તવ ટીકા
શ્રીહરિભદ્રસૂરિ (vi) કર્મસ્તવ
વૃત્તિ શ્રીગોવિંદાચાર્ય (ii) કસ્તવ ટિપ્પન શ્રી ઉદયપ્રભસૂરિ
બન્ધસ્વામિત્વ (મૂળ) અજ્ઞાત (i) બન્ધસ્વામિત્વ વૃત્તિ
શ્રીહરિભદ્રસૂરિ (ii) બન્ધસ્વામિત્વ ટિપ્પન (ii) બન્ધસ્વામિત્વ ટકા ૪. પડશીતિ (મૂળ) શ્રીનિવલ્લભગણિ (i) પડીતિ ભાગ્ય
અજ્ઞાત (ii) ષડશીતિ ભાષ્ય
અજ્ઞાત (ii) ષડશીતિ વૃત્તિ શ્રીહરિભદ્રસૂરિ (iv) ષડશીતિ
શ્રી મલયગિરિસૂરિ પડશતિ
શ્રીયશોભદ્રસૂરિ
શ્લો, ૪૨૦ ગા. પ૭ ગા. ૨૪ ગા૩૨ ગા. ૩૦
શ્લો, ૧૯૯૦ ગ્લો, ૨૯૨ ગા. ૫૪ ગ્લો. ૫૬૦
અજ્ઞાત અજ્ઞાત
ગા. ૮૬ ગા. ૨૩ ગા૩૮ ગ્લો. ૮૫૦ ગ્લો.૨૧૪૦ બ્લો.૧૬૩૦

Page #19

પડીતિ
(vi) (vii) ષડશીતિ
(viii) પડીતિ
(ix) ષડાંતિ
{x}
પડીતિ
(બંધ) શતક
(બંધ) શતક
૫.
(i)
(ii)
(બંધ) શતક
(iii)
(બંધ) શતક
(iv) (બંધ) શતક
(બંધ) શતક
(v)
(બંધ) શતક
(vi) (vii) (બંધ) શતક (viii) (બંધ) શતક (x) (બંધ) શતક
{x}
(બંધ) શતક
CCESSF
પ્રાકૃતવૃત્તિ
વિવરણ
ઉદ્ધાર
ટીકા
અવર
(મૂળ)
ભાષ્ય
ભાષ્ય
ભાષ્ય
બૃહસૂર્ણિ
લઘુચૂર્ણિ
બૃહદ્ભાષ્ય
ટિપ્પણ
વૃત્તિ
ટિપ્પણ
અવસૂરિ
શ્રીરામદેવ
શ્રીમરુવાચક
નવ્યપંચકર્મગ્રન્થ
નવ્યપંચકર્મગ્રન્થ સ્વોપન્નવૃત્તિ નવ્યપંચકર્મગ્રન્થ અવસૂરિ નવ્યપંચકર્મગ્રન્થ અવર નવ્યપંચકર્મગ્રન્થ અવસૂરિ નવ્યપંચકર્મગ્રંથ અવચૂર્ણિ નવ્યપંચકર્મગ્રંથ અવચૂરિ
કર્મગ્રન્થ અવસૂરિ
અજ્ઞાત
અજ્ઞાત
શ્રી શિવશર્મસૂરિ
અજ્ઞાત
અજ્ઞાત
અજ્ઞાત
અજ્ઞાત
શ્રીચન્દ્રર્ષિમહત્તર
શ્રીચઢેશ્વરસૂરિ
શ્રીમુનિચન્દ્રસૂરિ મલધારી શ્રીહેમચન્દ્રસૂરિ શ્રીઉદયપ્રભસૂરિ
શ્રીગુણરતસૂરિ
પરિશિષ્ટ-૨
નવ્ય પંચમગ્રન્થ અને સંસ્કૃત વ્યાખ્યા સાહિત્ય
શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિ
શ્રીદેવેન્દ્રસૂરિ
અજ્ઞાત
શ્લો,૭૫૦
શ્લો ૧૬૦
શ્લો. ૭૦૦
ગા. ૧૧૧
ગા. ૨૪
ગા. ૨૪
ગા. ૧૪
ગા, ૧૧૨૩
શ્લો. ૩૭૪૦ શ્લો, ૯૭૪
ગાથા ૩૦૪ શ્લો. ૧૦૧૩૧
શ્લો. ૨૯૫૮
શ્રીમુનિશેખરસૂરિ શ્રીજ્ઞાનસાગરસૂરિ
૨. સં. ૧૪૩૯
શ્રી ગુારતસૂરિ ર.સં . ૧૪૫૯ શ્લો.૨૧૦૦ શ્રી ગુણરત્નસૂરિ ૨.સં .૧૪૮૬
શ્રીચન્દ્રસૂરિ
૧૮
શ્લો, ૫૬૭૦ (સપ્તતિકા અવ. સાથે)

Page #20

:) કર્મપ્રન્થ અવસૂરિ
કનવિલાસ 10) ડિતય કર્મગ્રન્થ વિવરણ શ્રીકમલસંયમ ઉપાધ્યાય ૨. સં. ૧૫૫૯ (૧) દ્વિતીય કર્મગ્રન્થ ટીકા (મસ્તવપ્રકાશ) શ્રીનંદનવિજયજી (૨) તૃતીય કર્મગ્રન્થ અવમૂરિ અજ્ઞાત
શ્લો. ૪ર૬ મા સિવાય બીજી પણ જ્ઞાતાંઅજ્ઞાત કણ્વક અનેક નાની મોટી ટીકાઓ અવચૂરિ આદિ પાંચે પાંચ ભિન્ન ભિન્ન કર્મગ્રંથ ઉપર પ્રાપ્ત થાય છે.)
- પરિષ્ટિ-૩
નિવ્યપંચકર્મગ્રંથ ઉપરનું ગુજરાતી વ્યાખ્યા સાહિત્ય.) ૧) નવ્યપંચકર્મગ્રંથ બાલાવબોધ શ્રી જયસોમમુનિ શ્લો. ૧009 (સપ્રતિકા બા સાથે) ૨) ન.પંચકર્મગ્રંથ બાલાવબોધ વાચક ધનવિજયજી ૨ સં. ૧૭૦૦ મહાસુદ ૯ ખંભાત, ૩) નવ્યપંચકર્મગ્રંથ બાલાવબોધ શ્રી મુનિચન્દ્રરાણી શ્લો. ૧૨00 ગુણચંદ્રગણી શિષ્ય)
(સપ્ત, બી, સાથે) ૪) નવ્યપંચકર્મગ્રંથ બાલાવબોઘ શ્રાં થશ.સોનગુનિજર સાન.
નવ્યપંચકર્મગ્રંથ બાલાવબોધ શ્રી શાન્તિવિજયગણી નવ્યપંચકર્મગ્રંથ બાલાવબોધ શ્રી જીવવિજયજી ગ્લો, ૮૦૦ ૨ સં. ૧૮૦૩ વિજયાદશમી - કર્મગ્રંથ ચતુષ્ટય બાલાવબોધ શ્રી હીરચન્દ્રમુનિ (ભાનુચંદ્ર ઉં, શિષ્ય
દ્વિતીય કર્મગ્રંથ બાલાવબોધ શ્રી ભાનુચન્દ્રવાચક ૯) તૃતીય કર્મગ્રંથ બાલાવબોધ શ્રી કલ્યાણ ૧૦) પ્રથમ દ્વિતીય કર્મગ્રંથ સબક શ્રી શાન્તિસાગર મહારાજ ૧૧) પ્રથમ દ્વિતીય કર્મગ્રંથ સ્તબક શ્રી શ્રુતસાગર વાચક (૧૨) દ્વિતીય તૃતીય કર્મચથયંત્ર શ્રી સુમતિવર્ધન ૧૩) તૃતીય ચતુર્થ કર્મગ્રંથ બાલાવબોઘ શ્રી સોમસુંદર સૂરિ -૧૪) દ્વિતીય તૃતીય ચતુર્થ કર્મગ્રંથ બાલાવબોધ કટુકગચ્છીય ૧૫) ચતુર્થ કર્મગ્રંચ યંત્રકો
આંચલિક દેવસાગર ગણી -૧૬) પંચમ કર્મગ્રંથ બાલાવબોધ શ્રી દેવચન્દ્ર ગણી -૧૭) ફર્મગ્રંથ યંત્ર
શ્રી ધર્મઘોષસૂરિ -૧૮) કર્મગ્રંથ બાલાવબોઘ
શ્રી હર્ષ (જ્ઞાનપદ્મ શિષ્ય) ૨. સં. ૧૩૦૦ -૧૯) કર્મગ્રંથ બાલાવબોધ
૨, સં. ૧૭૧૬ આ સિવાય બીજા પણ અનેક સ્તબકો બાલાવબોધોયંત્રો આદિ પાંચકર્મગ્રંથ ઉપર પ્રાપ્ત થાય છે. ]
૬)

Page #21

પરિશિષ્ટ-૪)
આચાર્યશ્રી દેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજની વંશાવલી
પોરવાડ જ્ઞાતીય શેઠ પૂર્ણદેવ (પૂર્ણસિંહ
(૧) સલામ
(૨) વરદેવવા હેવી
(૩) દિનદેવ (આ.શ્રી જશશ્ચંદ્ર સૂમિ)
(૧) સાઢલ-રાણ
(૨) સિંહ
(૩) વજસિંહ
(ક) રાજપુત્રી)
(૧)ધણાક
(૨) ક્ષેમસિંહ (૩ભીમસિંહ (આ, બી, ક્ષેમકીર્તિ સૂમ,
(૪) દેવ િ (૫) મહાણસિંહ (આ. શ્રી દેવેન્દ્ર સુ.મ.)
૩ પત્ની
T
I
(૧) ડવી
(૨) પપશ્રી
(૩) શમા
મોઢા
પાસવંદ
ગુણપાલ

Page #22

२१
શ્રી શાંતિનાથ પ્રાચીન તાડપત્રીય જૈન જ્ઞાનભંડાર, ખંભાતના સંગ્રહસ્થિત
આખ્યાનકમણિ કોશવૃત્તિની લિપીકૃપ્રશસ્તિ प्राग्वाटवंशतिलकोऽजनि पूर्णदेवस्तस्यात्मजात्रय इह प्रथिता बभूवुः। दुर्वारमारकरिकुम्भविभेदसिंहस्तत्रादिम: सलखणोऽभिधया बभूव ।।१।। .. द्वितीयकोऽभूद् वरदेवनामा, तृतीयकोऽभूजिनदेवसंज्ञः। सोऽन्येधुरादत्तजिनेन्द्रदीक्षां निर्वाणसौख्याय मनीषिमुख्यः ॥२॥ अज्ञानध्वान्तसूर्यः सरभसविलसच्चनसंवेगरण - क्षोणी क्रोधादियोधप्रतिहतिसुभटो ज्ञातनि:शेषशास्त्रः। निर्वेदाम्भोधिमग्नो भविककुवलयोबोधनाधानचन्द्र कालेनाऽऽचार्यवर्यः स समजनि जगच्चन्द्र इत्याख्यया हि ||३|| वरदेवस्य सञ्जज्ञे वाल्हेविरिति गहिनी। याऽभूतु सदा जिनेन्द्राहिकमलासेवनेऽलिनी ||४|| पुत्रास्तयोः साठलनामधेयाऽरिसिंहइत्याहय-वज्रसिंहाः। विवेकपात्री महज च पत्री कशीलसंसर्गतरोलवित्री ||५|| साढलस्य प्रिया जज्ञे राणप्रिति महासती । पुत्रास्तु पञ्च तत्राद्यो धीणाख्य: शुद्ध धर्मधीः ||६|| द्वितीय: क्षेमसिंहाख्यो, भीमसिंहस्तृतीयकः । देवसिंहाभिधस्तुर्यो, लघुर्महणसिंहकः ।।७|| क्षेमसिंहाभिधो देवसिंहश्च भवभीरुकः । श्रीजगच्चन्द्रसूरीणां पार्श्वे व्रतमशिश्रियत् ।।८।। धीणाकस्य कडूर्नाम पत्नी मोदाभिधः सुतः। अन्येयुः सुगुरोबाक्यं धीणाकः श्रुतवानिति ||९|| भोगास्तुङ्गतरङ्गभङ्गभिदुरा: सन्ध्याभ्ररागभ्रमौपम्या श्रीनलिनीदलस्थितपयोलोलं खलु प्राणितम्। तारुण्यं तरुणीकटाक्षतरलं प्रेमा तडित्सन्निभो ज्ञात्वैव क्षणिक समं विदधतां धर्मं जनाः ! सुस्थिरम् ॥१०॥ सज्ज्ञानयुक्तो नियतवृषोऽपि भवेन्महानन्दपदप्रदायी । तत्रापि च स्वाऽन्यविबोधकारीत्याहुः श्रुतज्ञानमिहोत्तम हि ॥११॥ तञ्च कालमतिमान्द्यदोषत: पुस्तकेषु भुवनैकवत्सलैः। पूर्वसूरिभिरथो निवेशितं तद् वरं भवति तस्य लेखनम् ||१२|| एवं निशम्य तेन न्यायोपार्जितधनेन धन्येन। आख्यानकमणिकोशस्य पुस्तकोऽयं व्यधायि मुदः ॥१३॥ यावद्दारुणदुःखलक्षजलदप्रध्वंसचण्डानिलो रागद्वेषमदान्धसिन्धुरहरिः स्वर्गापवर्गप्रदः । अज्ञानद्रुमपावको विजयते श्रीजैनराजागमस्तावन्नन्दतु पुस्तकोऽयमनिशं वावच्यमानो बुधैः ॥१४||
।। मंगलं महाश्री: छ।।

Page #23

પરિશિષ્ટ-પ
પૂ. આ. શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિમહારાજ વિરચિત ગ્રંથો
૧. ધર્મરતપ્રકરણ બૃદવૃત્તિ ૨. સુંદસણાચરિય
૩. ભાધ્યાય
(i) ચૈત્યવંદનભાષ્ય (ii) ગુરુવંદનભાષ્ય (iii) પચ્ચક્ખાણભાષ્ય
૪. સિદ્ધપંચાશિકા
૫. સિદ્ધપંચાશિકા વૃત્તિ ૬. શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય ૭. શ્રાદ્ધદિનકૃત્ય સ્વોપન્ન વૃત્તિ ૮. શ્રાદ્ધપ્રતિક્રમણસૂત્ર વૃત્તિ (વૃંદાવૃત્તિ)
૯. પંચનવ્યકર્મગ્રન્થ
(i) કર્મવિષાક (iii) બંધસ્વામિત્વ (v) શતક
૧૦. પંચનવ્યકર્મગ્રન્થવૃત્તિ
(i) કર્મવિપાક વિવૃત્તિ (ii) કર્મસ્તવ ટીકા (iii) બંધસ્વામિત્વ ટીકા (iv) ષડીતિટીકા (v) શતકટીકા
૧૦, સાસજિણથયું (શાશ્વત જિનસ્તવ)
ગાથા ૬૩
ગાથા ૪૧
ગાથા-૪૮
ગાથા પ શ્લો. ૮૩૫૦
૧૨૮૨૦
બ્લો, ૨૭૨૦
ગાથા ૬૧ {li) કર્મસ્તવ ગાથા ૨૫ (1) ષડીતિ
ગાથા ૧૦૦
શ્લોક
૧૭૮૨
શ્લોક-૨૮૦૦
ગાથા ૨૪
ગાથા ૧૫૨
ગાથા ૩૪ ગાથા ૮૬
૨૨.
શ્લોક-૫૯૩૮, અક્ષર-૨
૧૧. ધારણાયન્ત્ર
૧૨. ચત્તારિઅટ્ઠદસ ગાથા વિવરણ
! આ ગ્રન્થો સિવાય તેઓશ્રીએ 'સિરિ સહવદ્ધમાણ' વગેરે સ્તવનો તથા યુગપ્રધાન સ્વરૂપ યન્ત્રની રચના કરી હતી. ]

Page #24

::D
.
परिशि
શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિ મહારાજ १. तेषामुभी विनेयी श्रीमदेवेन्द्रसूरयः
- श्रीदेवेन्द्रसू.विरचित धर्मरत्नप्रकरणटीका प्रशस्ति । २. जगज्जनितरोधानां तेषां शुद्धचरित्रिणां विनेयाः समजायन्त श्रीमदेवेन्द्रसूरयः ।।५।।
– श्री देवेन्द्र सू. विरचित स्वोपज्ञकर्मग्रन्थ १।२।४/५ वृत्ति प्रशस्ति । ३. भीमद्देवेन्द्रसूरिः सरलतरलसञ्चित्तवृत्तिर्बितीयः ॥१०॥
– आ. श्री क्षेमकीर्तिसूरिरचित्त बृहत्कल्पभाष्य - सुखबोधिकाप्रशस्ति। थीमज्जगचन्द्रगुरोविनेपस्त्वमेयसनेयगुणैर्विनिद्रः । देवेन्द्रमत्र्येन्द्रमुनीन्नबन्यो देवेन्द्रसूरिः समभूत् प्रभादयः ॥२७॥ म्याख्याकलां यस्य कलां विलोभ्य श्रीवस्तुपालादिमहेभ्यसभ्याः । के पूर्णयन्ति स्म न पूर्णचिताः शीर्षाणि हर्षेण च विस्मयेन ।।२८॥ कर्मस्वरूपप्रथनाट्यकर्मग्रन्धादिसङ्गन्धविधानवेधाः । मेधाप्रधानो जगतां गतांहा व्यभासयन्जनमतं मतं यः ॥२९॥ संशुद्धसाधुस्थितिदुर्गमार्ग प्ररूपयंश्चारु समाचरंश । अनल्पसंकल्पितदानकल्पद्रुमोऽभषयो जिनकल्पिकल्पः ॥३०॥
– श्री प्रतिष्ठासोमविरचित सोमसौभाग्यकाव्य - तृतीयसर्ग । ५, अथ च - श्रीदेवेन्द्राभिधगणधराः नीजगञ्चन्यशिष्याः कर्मग्रन्थप्रमुखविविधग्रन्धगुम्फास्तयासन् । पीयूषाभां मुपितकलुषां यत्कभाषां निपीप प्राप प्रीतिं पुलकितवपुर्वस्तुपालादिसङ्गः ॥४०॥ मृबर्यापां जिनमतभुवि प्रादुरासीच येषां बाग्मार्योगात् परमइलभूधर्मशालालतेषा। नव्या भव्याऽचलसमशमप्रायकायाऽपि लघ्वी तुच्छो गच्छोऽप्यजनि किल यत्सङ्गतो वर्धमानः ॥४१॥
(युग्मम्) – श्री सोमचारित्रगणि विरचित गुरुगुणरत्नाकरकाव्य ।

Page #25

६. तत्पट्टोदयभूधरे शशिरवी वागिश्वरीमन्दिरे सेनान्यौ कृपभूपतेः शमरमाकर्णावतंसावुभौ श्रीदेवेन्द्रमुनीश्वरोऽमलमना अधो........ ॥२९॥
૨૪
- श्री गुणरत्नसूरिविरचित क्रियारत्नसमुच्चयप्रशस्ति ।
७. तेन स्वस्य पदे न्यस्तौ देवेन्द्रविजयेन्दुकौ । सूरीन्द्रौ शासने भातौ जम्बूद्वीपे रवी इव ।। १०७/२
शिष्येऽन्यदा सर्वधुरीणवृत्तौ देवेन्द्रसूरौ स गणस्य भारम् ।
विन्यस्य विश्वस्य हराविवेन्द्रः स्वः शर्म भेजेऽथ शिवाय वोऽस्तु ॥ १०८ ॥
अथो जगचन्द्रमुनीन्द्रपट्टभृत् श्रीमान् स देवेन्द्रगुरुः ४६ शमाम्बुधिः । नाम्ना गुणैरप्यभवद् गुरोः समो महाप्रभाभूः शिवभूतिदायकः ।। १०९ ।। स दिद्युते बालसुधाकरप्रभः प्रभुर्भवाधः कृतिकर्मनिर्मितौ । सदर्चनीयो विबुधालितुष्टिकृद् निरञ्जनैकादितपुण्यसत्कलः ॥११०॥ समग्रविद्यातपसां प्रणेतृताप्रणीतसन्मानसविस्मयाऽद्वयः । सजग्रसेऽन्याखिलसूरिमण्डलीमहांसि माद्यन्महिमैककान्तिभिः ॥ १११ ॥ सोऽभूद् गुरुः कोऽपि नवः कविस्तुतो मित्रारमाध्यस्थ्यधरो बुधप्रियः । तत्त्वोक्तिभिर्नास्तिकदर्शनं क्षिपन् शिवझरो मार्गयुतोऽपि देहिनाम् ॥ ११२ ॥
किं सर्वागमदुग्धवारिधिभवाः स्फारा लहर्यो ह्यभूः किं मोहाहिविषोर्मिमूर्च्छितजगज्जीबात वोग्र्याः सुधाः । किं वा शासनसौधभासनचणा दीप्राः प्रदीपनियो भावध्वान्तभिदः सत्तामिति मतिं तेनुस्तदीया गिरः ||११३ ।।
श्रीस्तम्भतीर्थकुमरप्रासादे सर्ववेदनिर्णेतुः । व्याख्यानेऽस्याष्टादशशतानि मुखपोतिका आसन् ।। ११४ ।। वाचकपदं द्विधापि च दधति सुघोषाढ्यहेमकलशगणी | सभ्येषु वस्तुपालादिषु नौवित्तद्विजादिषु च ।। ११५ ।। षट्दर्शनिसाधारणबोधकृतस्तस्य सद्गुरोर्वाचः सौभाग्यमहिमभारं तदाऽभजन् कञ्चना मेयम् ॥ ११६॥ सारवृत्तिदशाः कर्मग्रन्थदीपास्तमोहराः । तस्य प्रवचनावासे भान्ति प्रेष्ठार्थदर्शकाः ।। ११७ ॥ नानारुतवनप्रकरणरत्नानि समुद्धृतानि समयान्येः । पुरुषोत्तमेन तेनाऽलङ्कृतये शासनस्यासन् ॥११८॥

Page #26

पञ्चाशिकासिद्धविचारवाच्या भाष्याणि वृत्तं च सुदर्शनायाः । उपासकानां दिनकृत्यसूत्रवृत्ती च टीकाऽपि च धर्मरत्ने ॥११९॥ देवेन्द्राङ्का श्राद्धयामोद्यभङ्गिग्रन्यायाऽन्याप्यस्त्यनेकाऽस्य सृष्टिः । एवं नानाग्रन्थसोपानपङ्कत्या स्वारोह तन्मुक्तिसौधं व्यधात् सः ॥१२०॥ (युग्मम्)
– श्रीमुनिसुन्दरसूरिविरचित गुवांवली । ८. देविंदो पणयालो ४५,........
४५-तत्पट्टे श्रीदेवेन्द्रसूरिः ॥..... व्याख्या- ४५-देविंदोनि, श्रीजगचंद्रसूरिपट्टे पंचचत्त्वारिंशत्तमःश्रीदेवेंद्रसूरिः ॥ स च मालवके उज्जयिन्यां जिनभद्रनाम्नो महेभ्यस्य वीरधवलनाम्नस्तत्सुतस्य पाणिग्रहणानिमित्तं महोत्सवे जायमाने वीरधवलकुमारं प्रतिबोध्य, वि० व्युत्तरत्रयोदशशत१३०२वर्षे प्रावाजयत् ॥ तदनु सद्भातरमपि प्रव्राज्य चिरकालं मालवके एव विहतवान् । ततो गूजरधरित्र्यां श्रीदेवेन्द्रसूरयः श्रीस्तंभतीर्थे समायाताः ।
तत्र पूर्वे श्री विजयचंद्रसूरयः १-गीतार्थानां पृथक् पृथक् वस्त्रपुट्टलिकादानं, २-नित्यविकृत्यनुज्ञा, ३-चीवरक्षालनानुज्ञा, ४-फलशाकग्रहणं, ५-साधुसाध्वीनां निर्विकृतिकप्रत्याख्याने निर्विकृतिकन हणं, ६-आर्यिकासमानीताऽशनादिभोगानुज्ञा, ७-प्रत्यहं द्विविधप्रत्याल्यानं, ८गृहस्थावर्जननिमिन प्रतिक्रमण- कारणानुज्ञा, ९-संविभागदिने तद्गृहे गीतार्थेन गंतव्यं, १०लेपसंनिध्यभावः, ११-तत्कालेनोप्णोदकग्रहणं, इत्यादिना क्रियाशैथिल्यरुचीन् कतिचिन् मुनीन् स्वायत्तीकृत्य सदोपत्वात् श्रीजगचंद्रसूरिभिः परित्यक्तायामपि विशालायां पौषधशालायां लोकाग्रहान् द्वादशवर्षाणि स्थितवंतः । प्रव्रज्यादिककृत्यमपि गुर्वाज्ञामंतरेणैव कृतवंतश्च ॥
श्रीविजयचंद्रसूरिव्यतिकरस्त्वेवं
मंत्रिवस्तुपालगृहे विजयचंद्राख्यो लेख्यकर्मकृत् मंत्र्याऽऽसीत् ॥ क्वचनाऽपराधे कारागारे प्रक्षिप्तः। श्रीदेवभद्रोपाध्यायैः प्रव्रज्याग्रहणप्रतिज्ञा विमोच्य प्रव्राजितः। स च सप्रज्ञो बहुश्रुतीभूतो मंत्रिवस्तुपालेन नाऽयं साभिमानी मूरिपदयोग्य इत्येवं वार्यमाणैरपि श्रीजगचंद्रसूरिभिः श्रीदेवभद्रोपा ध्यायानुरोधात् श्रीदेवेन्द्रसूरीणां सहायो भविष्यतीति विचिंत्य च सूरीकृतः ।। बहुकालं च श्रीदेवेंद्रसूरिषु विनयवानेवासीत्।

Page #27

૨૬
मालवदेशात्समागतानां श्रीदेवेंद्रसूरीणां तदा वंदनार्थमपि नाऽऽयातः गुरुभिर्ज्ञापितं कथमेकस्यां वसतौ द्वादशवर्षाणि स्थितमिति श्रुत्वा “निर्म्मम - निरहंकारा" इत्यादि प्रत्युत्तरं प्रेषितवान् ॥ संविज्ञास्तु न तं प्रत्याश्रिताः । श्रीदेवेंद्रसुरयस्तु पूर्वमनेकसंविज्ञसाधुपरिकरिता 'उपाश्रय' एव स्थितवंतः || लोकेश्च वृद्धालांकि श्रीविद्रसमुदायस्य "वृद्धशालिक" इत्युक्तं । तद्वशात् श्रीदेवेंद्रसूरिनिश्रितसमुदायस्य "लघुशालिक" इति ख्यातिः ॥
स्तंभतीर्थे च चतुष्पथस्थितकुमारपालविहारे धर्मदेशनायामष्टादशशत १८०० मुखवस्त्रिकाभिर्मन्त्रिवस्तुपालः चतुर्वेदादिनिर्णयदातृत्वेन स्वसमयपरसमयविदां श्रीदेवेंद्रसूरिणां वंदनकदानेन बहुमानं चकार ॥ श्रीगुरवस्तु विजयचंद्रमुपेक्ष्य विहरमाणाः क्रमेण पाल्हणपुरे समायाताः । तत्र चानेकजनतान्विताः शीकरीयुक्तसुखासनगामिनश्चतुरशीतिरिभ्या धर्म श्रोतारः । प्रल्हादनविहारे च प्रत्यहं मूटकप्रमाणा अक्षताः, क्रयविक्रयादौ नियतांशग्रहणात् ।। षोडशमणप्रमाणानि पूगीफलानि चायांति । प्रत्यहं पंचशतीवीसलप्रियाणां भोगः । एवं व्यतिकरे सति श्रीसंघेन विज्ञप्ता गुरवः यदत्र गणाधिपतिस्थापनेन पूर्यतामस्मन्मनोरथः । गुरुभिस्तु तथाविधमौचित्यं विचार्य प्रल्हादनविहारे वि० त्रयोविंशत्यधिके त्रयोदशशते १३२३ वर्षे, क्वचिचतुरधिके १३०४ श्रीविद्यानंदसुरिनाम्ना वीरधवलस्य सूरिपददानं । तदनुजस्य च भीमसिंहस्य धर्मकीर्तिनाम्नोपाध्यायपदमपि तदानीमेव संभाव्यते ॥ सूरिपददानावसरे सौवर्णकपिशीर्षके प्रल्हादनविहारे मंडपात् कुंकुमवृष्टिः ॥ सर्वोपि जनो महाविस्मयं प्राप्तः । श्राद्धैश्च महानुत्सवश्चक्रे || तैश्च श्रीविद्यानंदसूरिभिर्विद्यानंदाभिधं व्याकरणं कृतं ॥ यदुक्तम्
विद्यानंदाभिधं येन कृतं व्याकरणं नवम् ।। भाति सर्वोत्तमं स्वल्पसूत्रं बह्वर्थसंग्रहं ॥१॥ पश्चात् श्रीविद्यानंदसूरीन् धरित्र्यामाऽऽज्ञाप्य, पुनरपि श्रीगुरवो मालवके विह्नतवंतः । तत्कृताश्च ग्रंथास्त्वेते—
१- श्राद्धदिनकृत्यसूत्र - वृत्ती, २-नव्यकर्मग्रंथपंचकसूत्र - वृत्ती, २- सिद्धपंचाशिकासूत्र वृत्ती, १धर्मरत्नवृत्तिः, २- (१) सुदर्शनचरित्रं, ३ त्रीणि भाष्यानि, “सिरिउसहवध्यमाण" प्रभृतिस्तवादयश्च । केचित्तु श्रावकदिनकृत्यसूत्रमित्याहुः ॥ विक्रमात् सप्तविंशत्यधिकत्रयोदशशत १३२७ वर्षे मालवक एव देवेंद्रसूरयः स्वर्गं जग्मुः ||
दैवयोगात् विद्यापुरे श्रीविद्यानंदसूरयोऽपि त्रयोदशदिनांतरिताः स्वर्गभाजः । अतः

Page #28

२७
पद्भिर्मासैः सगोत्रिसूरिणा श्रीविद्यानंदसुरिबांधवानां श्रीधर्मकीत्युपाध्यायानां श्रीधर्मघोषसूरिरिति नाम्ना सूरिपदं दत्तं ॥
श्रीगुरुभ्यो विजयचंद्रसूरिपृथग्भवने कं गुरुं सेवेऽहमिति संशयानस्य सौवर्णिकसंग्रामपूर्वजस्य निशि स्वप्ने देवतया श्रीदेवेंद्रसूरीणामन्वयो भव्यो भविष्यतीति तमेव सेवस्वेति ज्ञापितं ॥
श्रीगुरूणां स्वर्गगमनं श्रुत्वा संघाधिपतिना भीमेन द्वादशवर्षाणि धान्यं त्यक्तं ||ल|| श्री धर्मसागर उपाध्याय विरचित तपागच्छपट्टावलीसूत्रगाथा १५ वृत्ति । ९. (४५) श्रीजगचंद्रसूरिपट्टे पंचचत्वारिंशत्तमः " श्रीदेवेंद्रसूरिः " । स च चिरकालं मालवके एव विहृतवान् ॥ क्रमेण श्रीदेवेंद्रसूरयः श्रीस्थंभत्तीर्थे समायाताः, तत्र च श्रीविजयचंद्रसूरयः एकस्यां पौषधशालायां लोकाग्रहात् द्वादश वर्षाणि पूर्वं स्थितवंतः प्रव्रज्यादिकृत्यमपि गुर्वाज्ञमंतरेणैव कृतवंतश्च, तथामालबदेशादागतानां श्रीदेवेन्द्रसूरीणां वंदनार्थमपि नायाताः, ततो लोकैश्च वृद्धशालायां स्थितत्वात् श्रीविजयचंद्रसूरिसमुदायस्य 'वृद्धशालिक ''इति प्रोक्तं, उथा लघुशालायांस्थितत्वात् श्रीदेवेन्द्रसूरिनिश्रितसमुदायस्य " लघुशालिक " इति ख्यातिर्जाता ।
सत्समये मंत्रिवस्तुपालेन श्रीदेवेन्द्रसूरीणां बहुमानं कृतं क्रमेण विहारं कुर्वतश्च श्रीसूरयः प्रल्हादपुरनगरे समायाताः, तत्र च संवत् १३२३ वर्षे विद्यानंदसुरिं स्वपदे संस्थाप्य पुनरपि मालवदेशे विद्युतवंतः, तत्र मालवके एव सं० १३२७ वर्षे श्रीदेवेन्द्रसूरयो दिवं गताः ।
उपा. श्री रविवर्धनगणि विरचितपट्टावलीसारोद्धार | १०. तत्पट्टे ४५] श्रीदेवेंद्रसूरिः, कर्मग्रन्थश्राद्धदिनकृत्यवृत्त्यादिग्रन्थकृत् एतत्तीर्थात् विजयचन्द्रसूरेर्वृद्धशालायां द्वावशवर्षाणि यावदेकत्र स्थितात् “वृद्धशालिकनाम्ना 'सम्प्रदायोऽभूत्, श्रीदेवेंद्रसूरिभिः प्रह्लादन - पुरे सं० १३२३ श्रीविद्यानन्दसूरयः स्वपदे निवेशिताः, श्रीगुरवो विक्रमात् १३२७ स्वर्ययुः ।
११. तेषामुभावन्ति षदावभूतां देवेन्द्रसूरिः
।।१४।।
- महो० श्री विनयविजयविरचित लोकप्रकाशप्रशस्ति । १२. देवेन्द्रकर्णाभरणीभवद्भिशोभिरुद्भासितविष्टपेन देवेन्द्रदेवेन बभेऽस्य पट्टे विष्णोर्यथा वक्षसि कौस्तुभेन ॥ ११२ ॥
श्री देवत्रिमलगणिविरचित हीरसौभाग्यमहाकाव्यप्रशस्तिचतुर्थ सर्ग |
++

Page #29

૧ - આ, શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિવર્ણન
જગનચંદ્ર સૂરિતણા, દોય હૂઆ પટધાર, પૈતાલીસમા પટધરુ, દેવેન્દ્રસૂરિ ગણધાર. ૧ વસ્તુપાલ વડ બંધવો, તેજપાલ લઘુ જાગ, પુન્ય પ્રભાવે મુજબલી, ભાગ્યબલી ગુટખાગ. ૨ તેહનેં ઘેર લહિઓહુનો, વિજયચંદ્રજીનામ, ભારવાચક ને, પો . : દેવેન્દ્રસૂરિ વિભુરાજજી, વિજયચંદ્રસૂરિરાજ, દગુરુભાઈ સૂરિવરા જગતચંદ્રપટલાજ, ૪ શિથિલાચારી મોકલા, વિજયચંદ્રજી જામ, ખંભાયત નગરે રહ્યા, બાર વર્ષ એક ઠામ. ૫ વિહરતા માલવ ધરા, દેવેન્દ્રસૂરિમહારાજ, શ્રી ખંભાયત પધારિયા, તપાગચ્છ સામ્રાજ, ૬ વિજયચંદ્રજી નહી ગયા, સનમુખવંદન કાજ, લઘુ પોષાલે ઉતા, દેવેંદ્રસૂરિ ગચ્છરાજ. ૭ વંદન જાતેં આવર્તે, બોલેં બાલ ગોપાલ, જઈ આવ્યા ગુરુવંદિયા, લહુડીવડી પોસાલ. ૮ વિજયચંદ્ર સૂરીસનો, ગચ્છ વાડી પોસાલ. દેવેન્દ્રસૂરિ વચ્છરાજનો, ગ૭ લહુડી પોસાલ. ૯
ઢાલ – ૩૯ ( સિંહલ નુપ કહે ચંદને, રાજેંદ્ર મોરા ! સુત લાડકડા તું ઊઠ હો- એ દેશી) દેવેન્દ્રસૂરિ શ્રીપૂજ્યજી સુજ્ઞની મહારા, કરતા ભવિ ઉપગાર હો; વિરધવલે પ્રતબોધિયો સુ, દીધો સૂરપદભાર હો. ગચ્છરા નાયક હારા ! પટરા લાયક મારા ! વંદિઈ સુજ્ઞાની !
તપગચ્છ તિલક સિવાય હો. (એ આંકણી) ૧ શ્રાવકદિનકર ને વલી સુટ, સિદ્ધપંચાસિકા નામ હો,
ધર્મરત્નગ્રંથ એ તીનની સુ, વૃત્તિકરણ ગુણધામ હો. ગત ૨ ભાષ્ય કર્મગ્રંથ પાંચ જે સુક, ચરિત્ર સુદર્શન સાર હો,
ઈત્યાદિક બહુ ગ્રંથના સુદ, કરતા જગ ઉપગાર હો. ગ- ૩ વિહરતા માલવ દેસમાં સુ કરી ઉપગાર સવાય હો,
સંવત તેર સત્તાવીસ(૧૩૨૭) સુટ, સૂરિ અમરપદ પાય હો. ગ. ૪
– શ્રી દીપવિજયજી વિરચિત સોહમકુલરત્નપટ્ટાવલી રાસ. - ૨ - દેવિંદસૂરિ દેવે વંદિઉં... ........ II
– અજ્ઞાતકર્તક તપાગચ્છ ગુવવિલી રાસ.

Page #30

૩ - 6 ગુણમાંગ ભંડારુ, સિરિ દાંપંદની વ૬, બે આરામ કહુણસાર સુર વરવિત્તિ કરું ૧૦
– શ્રીભુવનસુંદરસૂરિશિષ્યવિરચિત શ્રીતપાગચ્છ ગુર્નાવલી. ૪ - ... ... ... તાસ પટ્ટિ દેવિંદ દિવામગિ .. ... ... .., કપરા
– શ્રીવિબુધવિમલશિષ્ય વિરચિત શ્રીતપાગચ્છપટ્ટાનુકમગુર્નાવલી છંદ. ૫ - ....... તસ પાટિ પ્રભાવક વેદ જાગ, દેવિંદસૂરીસર જુગપાગ. ૭ સોહાવી જિગઈ વડી સાખ, પ્રતિબોધ્યા શ્રાવણા લાખ .......
– આચાર્યશ્રી કલ્યાણ સૂરિશિષ્ય વિરચિત તપાગચ્છ કમલકલશાશાખા-ગુવવિલી. ૬ – દેવિંદ ગાધર રિ પાટ, કિય લઘુશાલા આઘાટ;
સ્તંભનયરી આભૂ વંશધારી, સોની સંગ્રામ માલાકાર ૨૮ ગચ્છનાયક તે લઘુશાલા, આચારયથી વૃદ્ધશાલા;... ... ... ... ૨૮
-- આચાર્યશ્રી સોમવિમલસૂરિ વિરચિત તપાગચ્છનાયક પટ્ટાવલી સજઝાય. ૭ - સપટિ સૂરિ શ્રી દેવેન્દ્ર ૪૩......૧૬
- શ્રી વિનયસુંદરગણિ વિરચિત શ્રી તપાગચ્છગુવવલી સ્વાધ્યાય. ૮ - શ્રી દેવેન્દ્રસૂરિસરું તને પાટઈ શૃંગાર કર્મગ્રંથિ જેણઈ કીયા ભાષ્યાદિ સુવિચાર. પપ
- મહો. શ્રી વિનયવિજ્ય મ. વિરચિત શ્રીગણધરપટ્ટાવલી સજઝાય. १ - श्री जगच्चन्द्र सूरि पट्टे देवेन्द्र सूरि हुए। सो मालवे की उज्जैन नगरी में जिनचंद्र नामा बडे सेठ का श्रीदेवेन्द्रसूरि तथा वीरधवल नामा पुत्र, तिसके विवाह निमित्त महोत्सव हो रहा था, तब वीरधवलकुमार को प्रतिबोध करके संवत् १३०२ में दीक्षा दीनी, तिस पीछे तिस के भाई को भी दीक्षा देकर चिरकाल तक मालव देश में विचरे। तिस पीछे गुर्जर देश में श्री देवेन्द्रसूरि स्थंभतीर्थ में आये। तहां पहिले श्री विजयचंद्र सूरि गीतार्थों को पृथक् पृथक् वस्त्र के पोटले देता है, और नित्य विगय खाने की आज्ञा देता है, और बस्त्र धोने की तथा फल, शाक लेने की और निर्विकृत के प्रत्याख्यान में विगयगत का लेना कहता है। और आर्या का लाया आहार साधु खावे, यह आज्ञा देता है, और दिन प्रति द्विविध प्रत्याख्यान और गृहस्थों के अवर्जने वास्ते प्रतिक्रमण करने की आज्ञा देता है। और संविभाग के दिन में तिस के घर में गीतार्थ जाबे, लेप की संनिधि रखनी, तत्कालोष्णोदक का ग्रहण करना, इत्यादि काम करने से कितनेक साधु शिथिलाचार्यों की साथ लेकर सदोष पौषधशाला में रहत था।

Page #31

30
इन विजयचंद्राचार्य की उत्पत्ति ऐसे है। मंत्री वस्तुपाल के घर में विजयचंद्र नामा दफतरी धा। वो किसी अपराध से जेलखाने में कैद हुआ, तब देवभद्र उपाध्याय ने दीक्षा की प्रतिज्ञा करवा कर छुडा दिया। पीछे तिसने दीक्षा लीनी। सो बुद्धिबल से बहुश्रुत हो गया नब मंत्री वस्तुपाल ने कहा कि ये अभिमानी है, इस वास्ते सूरि पद के योग्य नहीं हैं। इस तरह मना करने पर भी जगचंद्र सूरि जी ने देवभद्र उपाध्याय के कहने से सूरि पद दे दिया। यह देवेन्द्रसरि का सहायक होवेगा, ऐसा जान कर सूरि पद दिया। पीछे वह विजयचंद्र बहुत काल तक देवेंद्र सूरि के साथ विनयवान् शिष्य की तरह वर्त्तता रहा। परन्तु जब मालव देश से देवेंद्र सूरि आये, तब वंदना करने को भी नहीं आया। तब देवेंद्र सूरिजी ने कहला भेजा कि एक वस्ती में तुम बारह वर्ष कैसे रहे ? तब विजयचंद्र ने कहा कि शांत दांतों को बारह पई एक जगह में रहने से कुछ दो नहीं। सवित्रसाधु सर्व देवेंद्रसूरि के साथ रहे, और देवेंद्र सूरिजी नो अनेक संविग्न साधु समुदाय के साथ उपाश्रयमें ही रहे। तब लोकोने वहीशाला में रहने से विजयचंद्र सूरि के समुदाय का नाम वृद्ध पौशालिक रमवा और देवेंद्र सूरिजी के समुदाय का लघुपौशालिक नाम दिया। और स्थंभतीर्थ के चौक में कुमारपाल के विहार में धर्मदेवानामें मंत्री वस्तुपाल ने चारों वेदों का निर्णयदायक, स्वसमय परसमय के जानकार देवेंद्र सूरिजी को वंदना दे के बहुमान दिया। और देवेंद्रसूरिजी विजयचंद्र की उपेक्षा करके विचरते हुये क्रम से पाल्हणपुर में आये। तहां चौरासी इभ्य सेठ अनेक पुरुषों के साथ परिवरे, सुखासन ऊपर बैठे हुये, शास्त्र के बड़े श्रोता व्याख्यान सुनने आते थे। और पालनपुर के विहार में रोज की रोज एक मूढक प्रमाण अक्षत और सोलह मन सोपारी दर्शन करने वाले श्रावकों की चढाई चढती थी, इत्यादि। बडे धर्मी लोगों ने गुरु को विनति करी कि 'हे भगवन् ! यहां आप किसी को आचार्य पदवी देकर हमारा मनोरथ पूरा करो। तब गुरु ने उचित जान के पालनपुर में विक्रम संवत् १३२३ में विद्यानंद सूरि नाम दे के वीरधवल को सूरिपद दीना; और तिस के अनुज भीमसिंह को धर्मकीर्ति उपाध्याय की पदवी दीनी। तिस अवसर में प्रह्लादन बिहार के सौवर्ण कपिशीर्ष मंडप से कुंकुम की वर्षा हुई, तब सर्व लोगों को बड़ा आश्चर्य हुआ। श्री विद्यानंद सूरि ने विद्यानंद नाम नवीन व्याकरण बनाया, यदुक्तम्
'विद्यानंदाभिधं येन कृतं ज्याकरणं नवम्। भाति सर्वोत्तम स्वल्पसूत्रं बर्थसंग्रहम् ।। पीछे श्री देवेंद्र सूरिजी फिर मालवे को गये। देवेंद्र सूरिजी के करे हुये ग्रंथो का नाम लिखते हैं:-१. श्राद्धदिनकृत्पसूत्रवृत्ति, २. नव्यकर्मग्रंथपंचकसूत्रवृत्ति, ३, सिद्धपंचाशिकासूत्रवृत्ति, ४. धर्मरत्नवृत्ति, ५, सुदर्शनचरित्र, ६. तीन भाष्य, ७. वृंदारवृत्ति, ८, सिरिउस्सहबद्धमाण प्रमुख स्तवन । कोई कहते हैं कि श्राद्धदिनकृत्यसूत्र नो चिरंतन आचार्यों का करा है। विक्रम संवत् १३२७ में मालवदेश में देवेंद्र सूरि स्वर्गवास हुए।

Page #32

↑
ર
૩
*
૫
ક
८
૩૧
૧૦
૧૧
૧૨
૧૩
૧૪
૧૫
૧૬
૧૭
૧૮
૧૯
૦
૨૧
૨
પરિશિષ્ટ-૭
સમતિકા પ્રકરણ ઉપરનું પ્રાકૃત સંસ્કૃત/ગુજરાતી વ્યાખ્યાસાહિત્ય
અજ્ઞાત
સાં
અજ્ઞાત
૩
નુર્ભા
સપ્તતિકા સન્નતિકા સપ્તતિકા ચૂર્ણિ સપ્તતિકા પ્રાકૃતવૃત્તિ સપ્તતિકા વૃત્તિ સપ્તતિકા ભાષ્ય
સમતિકા વૃત્તિ સપ્તતિકા ભાષ્ય વૃત્તિ સપ્તતિકા ટિપ્પણ સપ્તતિકા અવચૂર્ણિ સપ્તતિકા અવચૂર્ણિ સપ્તતિકા અવસૂરિ સન્નતિકા (અવ)ચૂર્ણિ
સન્નતિકા વૃત્તિ
સપ્તતિકા બાલાવબોધ
સપ્તતિકા બાલાવબંધ
સપ્તતિકા ભાલાવબોધ
સપ્તતિકા બાલાવબોધ
સપ્તતિકા સ્તબક
સપ્તતિકા સ્તબક
સપ્તતિકા સ્તંભક સપ્તતિકા બાલાવબોધ
સપ્તતિકા બાલાવબોધ
સપ્તતિકા કર્મગ્રન્થયન્ત્ર સન્નતિકા સબક
સપ્તતિકા કર્મગ્રન્થ યન્ત્ર
શ્રીચન્દ્રર્ષિમહત્તર શ્રીમલયગિરિસૂરિ શ્રી અભયદેવસૂરિ શ્રીદેવન્દ્રસૂરિ
શ્રીમેરુનુંગસૂરિ શ્રીરામદેવ
ગા. ૧૪
ગા, જ
-
શ્લો, ૨૩૦ શ્લો. ૩૭૮૦
ગા. ૧૯૧
શ્લો. ૪૧૫૦ શ્લો. ૫૭૪
શ્રીજ્ઞાનસાગરસૂરિ
શ્રીગુણરભસૂરિ ૨.સં. ૧૪૫૯ શ્લો. ૧૦૦૦
૨.સં. ૧૪૮૬
શ્રીગુણરત્નસૂરિ શ્રી સોમસુંદરસૂરિ શ્રીમુનિશેખર શ્રી ભુવનકુશલગણિ શ્રીધનવિજયગણિ
શ્રીરાજહંસ
શ્રી પાર્શ્વચંદ્ર સૂ. શિષ્ય શ્રીસંઘસોમ
શ્રીજયસોમમુનિ શ્રીજિનવિજયગણિ
શ્રીમતિચન્દ્રગણિ
શ્રીયશઃસોમમુનિ(જસસોમ) શ્રીસુમતિવર્ધન
૨૪
શ્રીજીવિજયજી
૨૫
શ્રીલબ્ધિવિમલ
૨૬
સત્તરી બાલાવબોધ
શ્રીલાવણ્યભદ્રગણિ શિષ્ય
[ આ સિવાય સપ્તતિકાપ્રકરણ ઉપર બીજા પણ શાત અજ્ઞાતકર્તૃક અનેક અવસૂરિઓસ્તબકો તથા ખા વબોધો આદિની રચના થઈ છે. ]
શ્લો. ૪૧૫૦ ૨.સં. ૧૫૯૯
૨.સ. ૧૭૦૦
સં. ૧૯૦૩

Page #33

૩૨
પરિશિષ્ટ-૮ પૂ. આચાર્યશ્રી ગુજરતસિનિ લિ. છે
ગ્લો. : 3100
ગ્લ. ૫૬૧૧
૧ કલ્પાન્તર્વાચ્ય
૨.સં. ૧૪૫૭ ૨ કર્મગ્રન્થ અવમૂર્ણિ (૧ થી ૫) ૨ સં. ૧૪પ૩ સુમતિકા અવચૂર્ણિ
૨.સં. ૧૪૫૯ ૪ ક્રિયારનસમુચ્ચય
૨.સ. ૧૪૬૬ ૫ પ્રમાણનયતત્વ રહસ્ય ૬ ષડ્રદર્શન સમુચ્ચય બૃહદ્ધત્તિ (તફરહસ્ય દીપિકા) ૭ પ્રતિષ્ઠાકલ્પ ૮ ભક્તામર સ્તોત્ર અવસૂરિ (સુખબોધિવૃત્તિ) શ્લો, ૩૭૦ ૯ કલ્યાણ મંદિર સ્તોત્ર અવસૂરિ ૧૦ શતક અવસૂરિ ૧૧ નવ્ય બૃહન્હોત્રસમાસ અવસૂરિ ૧૨ નવતત્વ અવસૂરિ ૧૩ ઓપનિર્યુક્તિ ઉદ્ધાર ૧૪ ચતુદશરણપયશા અવસૂરિ ૧૫ આતુરપ્રત્યાખ્યાનપન્ના અવસૂરિ ૧૬ ભક્તપરિજ્ઞાપમન્ના અવમૂરિ ૧૭ સંતારક ૫યગ્રા અવસૂરિ ૧૮ વાસોનિકવિતંડા વિડંબના પ્રકરણ (અંચલમતનિરાકરણ) ૧૯ કર્મગ્રંથ અવચૂરિ (૧ થી ) ૨. સં. ૧૪૮૬- ગ્લો. પઃ૩૦ ૨૦ તત્વચિન્તામણિ ટિપ્પન
૧- લાલભાઈ દલપતભાઈ ભારતીય સંસ્કૃતિ વિદ્યામંદિર (અમદાવાદ)માં ન્યાયનો પ્રચ તત્વચિંતામણિ દેશો પાબાવકૃd) ઉપર બસીથી ત્રણસો પત્ર પ્રમાણ શ્રી ગુણરત , અ. વિરચિત ટિપ્પન છે એમ પં. શ્રી અમૃતભાઈએ
એટલે અમે લા.દ. તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલ લા. દ. સ્થિત હસ્તપ્રતોની સૂચીના ચારભાગ તપાસી ગયા પણ આ ટિપ્પન ને જોવા નથી મળ્યું. વિશેષમાં ૫. અમૃતભાઈનું કહેવું છે કે આ ટિપ્પન તેમણે તથા આગમપ્રભાકર મુનિશ્રી પુણ્ય પજી મહારાજે જોયું પણ છે. અમે ઘણી તપાસ કરી છતાં અમને આ નામ જોવા નથી મળ્યું તે છતાં પંડિતજીના પાથી આ નામ અત્રે નોંધ્યું છે.

Page #34

પરિશિષ્ટ-૪)
૧. ન્યાયરિદ્ધાન્ત દીપ ટિપ્પન (શશધર ટિપ્પન) ૨. ગણધરવાદ ૩. કુલપાક તીર્થ મંડન શ્રીષભજિનસ્તવન ૪. શંખેશ્વર પાર્શ્વનાથ સ્તોત્ર ૫. મુદ્રાવિચાર ૬. વિચાર સંગ્રહ ૭. ક્ષેત્ર સમાસ પ્રકરણ બાલાવબોધ ૮. મેરુત્રયોદશી કથા સ્તબક ૯. મેઘદૂત પંજિકા
વાચનાચાર્ય ગુણરત્નમણિ
ગાગરત્નસૂરિ ગુણરત્નસૂરિ ગુણરત્નસૂરિ
ગુણરત્ન ગુણરત્નસૂરિ ગુણરત્નસૂરિ ગુણરત્નસૂરિ ગુગરત્ન
પરિશિષ્ટ-૧)
[ આચાર્ય શ્રી ગુણરત્નસૂરિ મહારાજ
१ - भूतभाविभवत्सूरिक्रमरेणुकणोपमः । सूरि; श्रीगुणरत्नाहस्तृतीयः समजायत ।।६।।
– શ્રીરત્નસૂવિનિત જયારત્નસમુન્ના-ર્તિ | २ - देवसुन्दरगुरुक्रमपद्मोपास्तिविस्तृतसमस्तगुणा ये ।
तद्विनेयवृषभा विजपन्ते कीर्तयामि ततकीर्तिततीस्तान् ।।३७६॥ आद्या जयन्ति गुणरत्नमुनीन्द्रचन्द्रा: सूरीश्वरा: सुगुणरत्नविभूषणैर्यैः । सा काऽप्यवापि सुनगत्वरमा यया तान् श्लिष्यन्ति सर्वबुधमानसवृत्तिनार्यः ।।३७७|| ૧-આ પરિશિષ્ટમાં અર્થ પૂ. આચાર્ય શ્રી દેવસુંદર જૂ મ, ના શિખ પૂ આ. શ્રી ગુણરત્નસૂરિ મહારાજથી ભિન્ન ગુણરત્નમણિ સુરિ ઋનિકર્તક જે ગ્રંથો પ્રાપ્ત થાય છે તેની નામાવલી આપી છે.

Page #35

३४
तेषां निर्जितवादिराजिकुयशोजम्बालजालाविले भ्रान्त्वा भूवलयेऽखिलेऽध चलिता खं स्वर्गदण्डाध्वना। सान्ती आन्तिहतीच्छयेन्दुसरसि स्वैरं सुधाशीकरान् कीर्तिर्यान् विकिरत्यमी प्रतिनिशं दृश्या ग्रहादिच्छलात् ॥३७८।। यज्जाता हिमभूभत्तः पशुपतेः पत्नीति कः प्रत्ययस्तत्कीर्तिर्जनिताऽमुनेति तु सतां नूनं प्रतीतेः पयः । एषा यद्धवला हिमाऽपि जनयेद् म्लानि जवान वादिनां वक्राम्भोजगणेषु निर्दहति च प्रोदामदर्पद्रुमान् ॥३७९॥ ग्रन्थेषु येषु न परस्य धियां प्रवेशोऽप्येतेष्वनि प्रसरतीह तदीयबुद्धिः।
भायययपि तटाश्रितमन्यमधियः सोऽपि देत्यारेषणा किम नो ममन्ये ? ।।३८०॥ जगदुत्तरी हि तेषां नियमोऽवष्टम्भरोषविकथानाम् । आसनां मुक्तिरमा वदति चरित्रातिनैर्मल्यात् ॥३८१॥ सिद्धत्वात् सार्ववैद्यस्य ते सिद्धपुरुषोत्तमाः । तदाप्ततत्कणाः शिष्या यवशीकुर्वते जगत् ।।३८२॥ सर्वव्याकरणावदातहृदयाः साहित्यसत्यासवो गम्भीरागमदुग्धसिन्धुलहरीपानकपीतान्धयः ।। न्यायोज्योतिषनिस्तुषाः प्रदधतस्तर्केषु चाऽऽचार्यकं वादे तेऽत्र जयन्त्यशेषविदुषां यदर्पोष्मलान् ॥३८३।। उत्कल्लोलं दिशि दिशि बुधाः कर्णपात्रैः पिबन्तः स्फीतं गीतं सुकृतिततिभिस्तयश क्षीरपूरम् । तेषां शुद्धां चरणकमलां विभ्रतां श्रीगुरूणां सृष्टया स्रष्ट्रा जगदुपकृतं मन्यते सांप्रतं वै ॥३८४॥ परमेष्ठिमश्रतत्त्वाप्रायस्मरणेन देवतादेशैः। पारत्रिक्यैहिकीस्ते प्रायो जानन्ति कार्यगतीः ।।३८५॥ स्वदर्शने वा परदर्शनेषु वा ग्रन्थः स विद्यासु चतुर्दशस्वपि । समीक्ष्यते नैव सुदुर्गमेऽप्यहो ! यत्र प्रगल्भा न तदीपशेमुषी ॥३८६॥ या ज्ञानायुद्यमप्रौढिर्या च नित्याऽप्रमादिता । या चैषां स्मरणशक्तिः साऽन्यत्र भूपतेऽपि न ॥३८॥ चक्रुष्टीकाशलाका ते षड्दर्शनसमुच्चये । ज्ञाननेत्राअनायेव सत्ता तत्त्वार्थदर्शिनीम् ।।३८८॥ उद्धृत्य ये व्याकरणाम्बुराशितो विलोक्य बुद्धिप्रसरामराद्रिणी शुद्धक्रियारत्नसमुच्चयं सतामाश्चर्यभूतं विसुधालये ददुः ।।३८९।। लोकोत्तरां सच्चरणश्रियं मुदा सदा भजन्तत्र सरस्वती प्रियां दुष्कर्मदैत्यव्यथका जयन्तु ते गुरुप्रवेकाः पुरुषोत्तमाश्विरम् ॥३९॥ (युग्मम्)
- श्री मुनिसुन्दरसूरिविरचिता गुदली । ३ - श्रीगुणरत्नसूरीणां चासाधरणो नियमः । तदुक्तं- 'जगदुत्तरो हि तेषां नियमोऽवष्टंभरोषविकथानां,

Page #36

34.
आसनां मुक्तिरमां वदति चरित्रादिनैर्मल्यात् ॥ इति (गुर्वावलि श्लोक ३८२) तत्कृताश्च ग्रन्थाः - क्रियारत्नसमुच्चयः, पदर्शनसमुच्चयबृहनुत्त्यादयः ।।
- महोः श्रीधर्मसागरगणिविरचित तपागच्छपट्टावली सूत्र गाथा-१६ वृत्ति। ४. श्रीदेवसुन्दरसूरीणां च.......श्रीगुणरत्नसूरयः....... अनेकग्रन्थकर्तारः शिष्याचाऽभवन्
— उपा० श्रीरविवर्धनगणिविरचित- श्रीपट्टावलीसारोद्धार । ५. श्रीदेवसुन्दरगुरोरथ पञ्च शिष्याः ........... चञ्चगुणच गुणरत्नगुरुर्महात्मा........॥२८॥
-- महो० श्रीविनयविजयविरचित लोकप्रकाश-प्रशस्ति । ६. हैमध्याकरणम्भोधिः येऽवगाह्य महाधियः । अभिज्ञानमिवाकार्षः क्रियारत्नसमुच्चयम् ।।६।। ये वैयाकरणवर्यास्ते श्रीगुणरत्नसूरयः । अन्येऽपि शाब्दिकप्रष्ठा विजेजीरन् महर्षयः ॥७॥
___ -- महो० श्रीविनयविजयविरचित हेमलघुप्रक्रियास्वोपज्ञदृत्तिप्रशस्ति ।
ઢાળ ૪૦ ૧. વલિ એહ સુરિને પટ પંચાસમેં સાટ સૂરિ ગુગનૂરી પંચ કહાય ગુ;
જ્ઞાનસાગરસૂરિ કુલમંડન સૂરિ સાવ ત્રીજા શ્રી ગુણરત્નસૂરિ સોહાય ગુ. વ. ૩. ત્રીજા ગુણરત્નસૂરિ ગચ્છરાજજી સાત કીધા જેને ગ્રંથ તાળા સમુદાય ગુ; સમુચ્ચય વડદર્શન વૃત્તિ કરી સાત ટીકા વલી ક્રિયારતનસમુચાચ્ચો ગુરુ વ. ૭.
- श्री. वियत सोम रत्न पहावीरास. ૨ - સૂરિ શ્રી ગુણરયાગ વખાણ, ગરૂ ગાગહર ગરૂં પ્રમાણ, પ્રણમઉ જ્ઞાન ભંડારો. ૨૨
- मातds पाग२४७४ाक्षीस. ૩ - ભવિયાણ ભવદહદાહ વાહિવિલાસાગ અમિયઘડુ સિરિ ગુગરયાણસૂરિ રિ પાનાસિબ મોહભ. ૧૯
- શ્રીભુવનસુંદરસૂરિશિષ્યવિરચિત છીતપાગચ્છ ગુર્નાવલી. १ - तीसरे श्रीगुणरत्नसूरि, तिनके करे ग्रन्थ-६. क्रियारत्नसमुचप, २- षड्दर्शनसमुच्चयकी बृहद्धृत्ति है।
- आत्मारामजीम.विरचित जैनतत्वादर्श - द्वादशपरिच्छेद ।

Page #37

सि० हे०
आ० नि० गा०
जीवः गा०
वि० प० श०
Jo
सू०
० श०गा०
पं० [सं० गा०
क० प्र०
क० वि०
० सं०
विशेष गा०
न्याय०
क० स्त० गा०
प्र० स० गा०
१. प्रथम कर्मग्रन्थ अवचूर्णि २. द्वितीयकर्मग्रन्थ अवचूर्णि ३. तृतीयकर्मग्रन्थ अवचूर्णि
४. चतुर्थकर्मग्रन्थ अवचूर्णि ५. पञ्चमकर्मग्रन्थ - अवचूर्णि ६. षष्ठकर्मग्रन्थ अवचूर्णि
પરિશિષ્ટ-૧૧
सङ्केत्साधीकरणम्
=
=
=
=
=
=
-
=
• बृहच्छनकगाथा
पञ्चसङ्ग्रहगाथा
कर्मप्रकृतिं कर्मविपाक
बृहत्सग्रहणि विशेषावश्यकभाष्यगाथा
=
• सूत्र
—
=
=
सिद्धहेमशब्दानुशासन आवश्यक नियुक्तिगाथा
जीवसमासगाथा
विवाहपणतिशतक
=
उद्देश
न्यायसङ्ग्रह
कर्मस्वगाथा
प्रवचनसारोद्धारगाथा
अनुक्रमणिका
३९
पृष्ठ
१
१९.
३३
mg
४३
७०
११६

Page #38

पृ. / पं.
१/८
१/११
१०/५
११/६
११/१२
१४/१
१६ /१६
१७/१
२० / १२
२३/४
२३/५
२३/१४
२३/१७
२३/१८
२५/४
२६/४
३२/१४
३३/८
३६/८
३८/९
३९/२०
४१/२०
शुद्धिपत्रकम्
शुद्धपाठ: पृ./ पं.
° समृद्ध्या ४१ / २१ कर्म | ४९/१३
पुद्रला ५१ / ११
पुद्रलैश्च ५२ / १४
पंचविहं | ५४ / २१
यो | ५५/१३
O
५६/१४
● सणाम ५८/१८
गुण | ६०/१९ 'शान्तत्वसम्भ | ६३/१५
वह ६४ / १६
मन: प ७३ / १७
'रुप्ता |७४/६
रोधानन्तरं ७४/७
दिवा | ७९/१९
रानो ८९ / १७
सङ्क्रान्त८९ / २१ वीसवज्जं | ९२ / १८
लब्ध्य० | ९२/२०
चतुर्विंश ० ९६/१९
यथाख्याते | १०१ / २०
'थ्यात्वी ११२ / १६
शुद्धपाठ: पु. / पं.
| ११८/१२
मुद्धा १२१ / १३
रिन्द्रियेऽ | १२२/२० 'लमनो
१२७/४
क्रोधादि | १२८/१६
सम्यक्त्वा | १३२ / १
0
देश १३२ / ९
योग | १४४ / १२
बध्नन्ति | १४७ / ११
| १५० / ९
जघन्यं १५० / २३ "तुर्विंश १५२/५
O
"प्तकरू १५२/६
मवश्यं | १५८ / १०
लिचि | १५८/१८
१६३/११
१६५ / ३
"बाद अस० ततोप्पस
टोबन्ध १७२ / १ "पल्पस्थि| १७७/६
लेव ! १८२/३ कृष्टानु | १८० / ९ ● कर्षतस्तु
शुद्धपाठः
चतुर्विध
व्यवच्छित्रे
"लात्पूर्व
त्रयाणां
चतुर्विंशतिः
टे
● विंशत्यु
पञ्चविंश
बादरद्वीन्द्रियत्री "
"कसा
"द्व
"दिप्रक
सम्म
"हारक
"न्द्रिय
दयोदी
श्राद्धाया
य हाई
"चूर्णिकृत्प्रश
ग्रं

Page #39

.OOOO.
॥ श्रीशङ्गेश्वरपार्श्वनाथाय नमः ॥
॥ नमोनमः श्रीगुरुप्रेमसूरये ॥ श्रीगुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्युपेत:
श्रीदेवेन्द्रसूरिविरचितः
SOM
कर्मविपाकनामा प्रथमः कर्मग्रन्थः
20MOHORO.
सिरिवीरजिणं बंदिय कम्मविवागं समासओ वुच्छं । कीरइ जिएण हेउहिं जेणं तो भन्नए कम्मं ॥१॥
सिरिः श्रियाऽष्टप्रातिहार्यरूपया चतुस्त्रिंशदतिशयसमुद्भया वा युक्तो वीरः श्रीवीरः,स चासौ जिनश्च तम् । क्रियते-अञ्जनचूर्णपूर्णसमुद्रकवन्निरन्तरपुद्गलनिचिने लोके कर्मद्रव्यमात्मसंबद्धं जीवेन हेतुभिर्मिथ्यात्वादिभि: सामान्यैः ‘पडिणीयत्तणरिण्हव' [गाथा. ५३] इत्यादिविशेषरूपैश्च येन कारणेन तत् तेन भण्यते कर्मपुद्गलरूपम् ॥१||

Page #40

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्य्युपेतः
पयइटिइरसपएसा तं चउहा मोयगस्स दिनंता । मूलपगइद्रुउत्तरपगइअडवन्नसयभेयं ॥२॥
7
पयइ० प्रकृति-स्थिति-रस- प्रदेशादिति 'गम्यययः कर्माधारे' [ सि० है ० २/२/७४] पञ्चमी, ततश्व प्रकृति- स्थित्यादीनाश्रित्य मोदकस्य दृष्टान्तात् । यथा वातापहारिद्रव्यजन्मा मोदकः प्रकृत्या बातमपहरति पित्तापहर्तृद्रव्यनिष्पन्नः पित्तम्, क्षेष्मापनायकद्रव्यकृतः श्लेष्माणम् । स्थित्या तु स एव कश्चिद्दिनमेकमवतिष्ठते । यावन्मादिकमपि कश्चित् । अनुप स्निग्धमधुरत्वलक्षणेन स एव कश्विदेकगुणानुभागोऽपरस्तु द्विगुणानुभागः । प्रदेशाश्च कणिक्कादिरूपास्तैः स एव कश्विदेकप्रसृतिमानोऽपरस्तु द्वयादिप्रसृतिमानः । एवं कर्म्मापि किञ्चित्प्रकृत्या ज्ञानाच्छादकम्, किञ्चिद्दर्शनाच्छादकमित्यादि । स्थितिस्त्रिंशत्सागरकोटीकोट्यादिका । तस्य रस एकस्थानकादिः । प्रदेशा अनन्ताणुरूपाः । तन्मूलप्रकृतीराश्रित्याष्टभेदम् । उत्तरप्रकृतीश्च प्रतीत्याष्टपञ्चाशच्छतभेदम् ॥२॥
इह नाणदंसणावरणवेयमोहाउनामगोयाणि । विग्धं च पणनवदुअवीसचउतिसयदुपणविहं ॥३॥
इह नाण० ज्ञानावरणं पञ्चविधम् । दर्शनावरणं नवत्रिधमित्यादि योज्यम् ||३|
1
मइसुयओहीमणकेवलाणि नाणाणि तत्थ मइनाणं ।
वंजणवग्गह चउहा मणनयणविनिंदियचउक्का ॥४॥
मइ० व्यञ्जनेनोपकरणेन्द्रियेण व्यञ्जनानां शब्दादिद्रव्याणामवग्रहः परिच्छेद एकव्यञ्जनलीपाद् व्यञ्जनावग्रहः । चतुर्धा मनोनयने विनेन्द्रियचतुष्कात्, श्रोत्रादीन्द्रियचतुष्कमाश्रित्य । मनोनयनयोस्त्वप्राप्यकारित्वाद् व्यञ्जनावग्रहो न स्यात् ||४||
अत्थुम्गहईहावायधारणा करणमाणसेहिं छहा । इय अट्टवीसभेयं चउदसहा वीसहा व सुयं ॥ ५ ॥
अत्थु० विषयविषयिसन्निपातानन्तरसमुद्भूतसत्तामात्रगोचरदर्शनाज्जातमाद्यमवान्तर
१.स्तु त्रिगुणानुभाग इत्यादि प्रदेशाश्च पा० ला |

Page #41

कर्मविपाकनामा प्रथमः कर्मग्रन्थः सामान्याकारविशिष्टमर्थग्रहणमवग्रहः । अवगृहीतार्थविशेषाकाङ्क्षणमीहा । इंहितविशेषनिर्णयोऽवाय: । स एव दृढतमावस्थापन्नो धारणा । तत्र व्यञ्जनावग्रहोऽसङ्ख्येयसमयमानः । अस्य कालो जधन्य आवलिका:सङ्ख्येयभागतुल्य, उत्कृष्ट आनप्राणपृथक्त्वम् । अर्थावग्रह एकसामयिकः । ईहापायौ प्रत्येकमन्नर्मुहूर्त मानौ । धारणा संख्येयकालमसंख्येयं बा ||५||
अक्खर सन्नी सम्म साईअं खलु सपज्जवसियं च । गमियं अंगपविष्टुं सत्त वि एए सपडिवक्खा ॥६॥
अक्खर० संज्ञाव्यञ्जनलब्धिभेदान् त्रिधाऽक्षरम् । संज्ञाक्षरमक्षरस्य संस्थानाकृतियथाऽष्टादशलिपयः । व्यञ्जनादक्षरं व्यञ्जनाभिलापोऽकारादिहकारान्तं तत् । शब्दश्रवणादिनाऽर्थज्ञानं लब्ध्यक्षरम् । अनक्षरं वेडितादि । संज्ञी त्रिधा-हेतुवादोपदेशेन दृष्टिवादोपदेशेन दीर्घकालिकोपदेशेन च । यस्याभिसन्धारणपूर्विका करणशक्तिरस्तेि स आद्यः संज्ञी १, इतरो निश्चेष्टोऽसंज्ञी । संझिश्रुतस्य क्षयोपशमेन द्वितीयः सम्यग्दृष्टि:२,असंज्ञानी मिथ्यादृष्टिः । यस्येहापोहमार्गणादयः सन्ति स तृतीयखिकालसंज्ञाघर:३,अपरोऽसंज्ञी । सम्यक्श्रुतमहत्प्रणीतमाचाराङ्गादि, मिथ्याश्रुतं । भारतरामायणादि । सादिसपर्यवसितं चैकपुरुषाद्यपेक्ष्य । बहुपुरुषाद्यपेक्ष्याऽनाद्यपर्यवसितं च । गमिक दृष्टिवादोगमिकं कालिकभुतम् । प्रत्येकं श्रुतशब्दो योज्य: । अङ्गप्रविष्टश्रुतमाचाराङ्गादि । अनड्गप्रविष्टमावश्यकादि ॥६॥
पज्जयअक्खरपयसंघाया पडिवत्ति तह य अणुओगो । पाहुडपाहुडपाहुडवत्थूपुब्बा य ससमासा ॥७॥
पज्ज० समासो मीलकः । एको ज्ञानांशः पर्याय: । अनेके तु, ज्ञानांशा: पर्यायसमासः । अक्षरमकारादि । द्व्याद्यक्षरसमुदायोऽक्षरसमास: । पदं यत्रार्थसमाप्तिः । 'गइ इंदिए अ कार" [आ० नि० गा० १४] इत्यादिगाथोक्तद्वारकलापैकदेशो यो गई' इत्यादिकस्तस्याप्येकदेशो यो नरकगत्यादिस्तव जीवादिमार्गणाया क्रियते स संघात: । व्यादिगत्याद्यवयबमार्गणा संघातसमासः । गत्यादिद्वाराणामन्यतरैकपरिपूर्णगत्यादिद्वारेण जीवादिमार्गणाप्रतिपत्तिः । द्वारद्वयादिमार्गणा तु प्रतिपत्तिसमास: । 'संतपयपरूवणया' [आ. नि. गा० १३] इत्याद्यनुयोगद्वाराणामन्यतरदनुयोगद्वारमुच्यते ।
-
१-मन्यतमैक०-पा० लाः ।

Page #42

गुणरत्लसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः तद्व्यादिसमुदायोऽनुयोगद्वारसमासः । प्राभृतगतोऽधिकार: प्राभृतप्राभृतम् । वस्त्वन्तर्गनोऽधिकारविशेष: प्राभृतम् । पूर्वान्नर्गतोऽधिकारो वस्तु । पूर्वमुत्पादपूर्वादि । समासशब्द: प्रत्येक योज्यः ॥७॥
अणुगामिवद्यमाणयपडिवाईयरबिहा छहा ओही । रिउमइविउलमई मणनाणं केवलमिगविहाणं ॥८॥
अणुः अनुगाम्यवधि: पुरुषस्य लोचनवत् । अननुगामी स्थितप्रदीपवन् । वर्द्धमानोऽङ्गुलाससचेयभागादारभ्याऽलोके लोकमिवासङ्ख्यखण्डानि यावद्विज्ञेयः, प्रशस्तेश्वध्यवसायस्थानेषु वर्तमानस्य, अप्रशस्तेषु च वर्तमानय हीयमान:, पूर्वावस्थानोऽधोऽधो हासम्पगच्छन्नच्यते । यः पुन: प्रदीप इव निर्मूलमेककालमुपगच्छति स प्रतिपाती यावल्लोकमपि दृष्ट्वा प्रतिपततीति । ततः परमप्रतिपात्यबधिः । इतरविधादननुगाम्पाद्यपरभेदात् षोढाऽवधिः । ऋजुमनि-विपुलमतिभेदाद् द्विधा मनोज्ञानम् । ऋजु सामान्यम्, तन्मात्रग्राहिणी मति: ऋजुमतिः । विपुलमतिस्तु विशुद्धतरा । केवलज्ञानमेकविधम्, समस्ताबरणक्षयादुत्पत्तेः ।।८।।
एसिं जं आवरणं पडु ब्व चक्खुस्स तं तयावरणं । दसणचउ पणनिद्दा वित्तिसमं दंसणावरणं ।।९॥
एसिं० तत्तदावरणं मनिज्ञानावरणादि । पदैकदेशे पदसमुदायोपचारान् । दर्शनावरणी. यचतुष्कं वेत्रिसमम, यथा राजानं द्रष्टकामस्याप्यनभिप्रेतस्य लोकस्य वेत्रिणा स्खलितस्य राज्ञो दर्शनं नोपजायते तथाऽऽत्मनी येनावृतस्य स्तम्भाद्यदर्शनं स्यात् ॥९॥
चक्खूदिविअचक्खूसेसिंदियओहिकेवलेहिं च ।। दंसणमिह सामन्नं तस्सावरणं तयं चउहा ॥१०॥
चक्खू० 'केवलेहिं च' इत्यत्र चशब्द: 'अचक्सेसिंदिय' इत्यत्र मनसः सूचकस्ततश्चक्षुरादीन्द्रियैर्मनसाऽवधिकेवलाभ्यां च यद्दर्शनं सामान्योपयोगरूपं स्यात्तस्य चक्षुरादिदर्शनस्यावरणं तच्चक्षुदर्शनावरणादि चतुर्धा स्यात् । अत्र च चक्षुर्दर्शनावरणोदये एकद्वित्रीन्द्रियाणां मूलत एव चक्षुर्न स्याच्चतुष्पञ्चेन्द्रियाणां तु भूतमपि चक्षुर्विनश्यति । तथा मनःपर्यायज्ञानं तथाविधक्षयोपशमात्सदा विशेषा

Page #43

कर्मविपाकनामा प्रथमः कर्मग्रन्थः नेव गृह्णदुत्पद्यते न सामान्यमतस्तद्दर्शनाभावः ॥१०||
सुहपडिबोहा निद्दा निद्दानिद्दा य दुक्खपडिबोहा । पयला ठिओवविठ्ठस्स पयलपयला उ चंकमओ ॥१२॥
सुह० सुखेन नखच्छोटिकामात्रेण प्रतिबोधो जागरणं यस्या उदये तद्विपाकवेद्या कर्मप्रकतिरपि निद्रा । निद्रातोऽतिशायिनी निद्रा निद्रानिद्रा । मध्यपदलोपी समासः । प्रचला स्थितस्योर्ध्वंस्थितस्योपविष्टस्य च या आगच्छति । प्रचलातोऽतिशायिनी प्रचला प्रचलाप्रचला चमनो या भवति ।११।।
दिणचिंतियत्वकरणी थीणही अचकिभन्दाला। महुलित्तखग्गधारालिहणं व दुहा उ वेयणियं ।।१२॥
दिणः स्त्याना सङ्घातमापन्ना गृद्धिदिनचिन्तितार्थेच्छा यत्र, प्राकृतत्वान्निपातः । यद्वा स्त्याना-पिण्डीभूता ऋद्धिरात्मशक्तिरस्यां सा स्त्यानर्द्धिरर्द्धचक्रवर्ती-वासुदेवस्तदर्धबला प्रथमसंहननस्य पुंसः स्यात् । आसां क्रमश्चैवं निद्रा, प्रचला, निद्रानिद्रा, प्रचलाप्रचला, स्त्यानद्धिर्ययोत्तरं विपाकाधिक्यात् । तथा च सनि कर्मग्रन्थेषु स्त्यानद्धित्रिकमित्युक्ते निद्रानिद्रा प्रचलाप्रचला स्त्यानलिक्षणं प्रबलविपाक निद्रात्रिकं गृह्यते । चक्षुर्दर्शनावरणादि चतुष्कं मूलत एव दर्शनलब्धिमुपहन्ति । निद्रापञ्चकं च प्राप्ताया दर्शनलब्धेरुपयातकृत् । मधुलिप्तखड्गधारालेहनमिव द्विधा सातासातरूपं वेदनीयम् । मध्वास्वादनसदृश: सातस्य विपाको, असिधाराऽग्रच्छेदसमश्चासातस्य ॥१२॥
ओसन्नं सुरमणुए सायमसायं तु तिरियनरएसु । मज्जं व मोहणीयं दुविहं दसणचरणमोहा ॥१३॥
ओस० 'ओसन्न ति देशीशब्दो बाहुल्यार्थे । ततश्च सुरनरेषु सातम्, च्यवनादौ चारकरोधवधादौ चाऽसातमपि । असातं च तिर्यग्नरकेषु, अत्रापि प्रायोग्रहणात्तिर्यक्षु पट्टहस्तितुरगादीनां नरकेष्वपि नारकागां जिनजन्मोत्सवादौ सुखसंवेदनं सातविपाकः ॥१३॥ १. ०रयोज़दमस्योपः- हे ला। स्योध्वंस्थानेनोप०-६०। २-०को जिहाच्छेद-पा०। को केद० - लाल।

Page #44

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः दंसणमोहं तिविहं सम्म मीसं तहेव मिच्छत्तं । सुद्धं अद्धविसुद्धं अविसुद्धं तं हवइ कमसो ॥१४॥
दसण. 'सम्म ति मदनकोद्रवन्यायेन मिथ्यात्वपुद्गला एवाध्यवसायविशेषेण शुद्धा: सम्यक्त्वम्,
'तह प्रदीप पछापिटरहन् । । करोत्यावृति काश्चिदेवमेतद्रुचेरपि ॥१॥
सम्यक्त्वमपि मिथ्यात्वप्रकृतित्वेनातिचारसम्भवादौपशमिकादिदर्शनमोहत्वाच्च दर्शनमोहनीयम् ||१४||
जीयअजीयपुन्नपावासवसंवरबंधमुक्खनिज्जरणा । जेणं सद्दहइ तयं सम्म खइगाइबहुभेयं ॥१५॥
जियः जीवादीन् पदार्थान् येन जीव: श्रद्दधाति तत्सम्यक्त्वं क्षायिकादि, आदिशब्दावेदकादिग्रहणम् ॥१५||
मीसा न रागदोसो जिणधम्मे अंतमुह जहा अन्ने । नालियरदीवमणुणो मिच्छं जिणधम्मविवरीयं ॥१६॥
मीसा मिश्रान्मिश्रोदयात् । यथाऽन्ने-कूराद्योदने नालिकेरद्वीपवासिमनुष्यस्य न रागो न च द्वेषोऽदृष्टाऽश्रुतत्वेन ||१६||
सोलस कसाय नव नोकसाय दुविहं चरित्तमोहणीयं । अण अप्पच्चक्खाणा पञ्चक्खाणा य संजलणा ॥१७॥
सोल० नोकषाया नोशब्दोऽत्र साहचर्यवाची, कषायसहचरितत्वं चैषां कषायैः सह सर्वदा वर्तमानत्वात् । 'अण' ति अनन्तं भवमनुबध्नन्तीत्यन्तानुबन्धिनः, यद्यपि चैषां शेषकषायोदयरहि. तानामुदयो नास्ति तथाग्यवश्यमनन्तसंसारमौलकारणमिथ्यात्वोदयाऽऽक्षेपकत्वादेषामेवानन्तानुबन्धित्वव्यपदेदाः । न विद्यते प्रत्याख्यानं देशसर्वविरतिरूपं येषु तेऽप्रत्याख्याना: । 'पच्चक्खाण' त्ति प्रत्याख्यानावरणा: सर्वविरतिनिषेधका: । समीपज्ज्वलयन्ति चारित्रिणमपि इति सज्वलना: ॥१७॥

Page #45

कर्मविपाकनामा प्रथमः कर्मग्रन्थः
जाजीववरिसचउमासपक्खगा नरयतिरियनरअमरा । सम्माणुसबविरईअहक्खायचरित्तघायकरा ॥१८॥
जाजी० यावज्जीवं वर्षादीन् [वा] गच्छन्तीति प्रत्ययः, व्यवहारत इदमुक्तम्, अन्यथा बाहुबल्यादीनां पक्षादिपरतोऽपि सज्वलनाद्यबस्थितिः श्रूयते, अन्येषां संयनादीनाम् [आकोदिकाल] चानन्तानुबन्ध्यादीनामुदयस्य श्रवणादन्तर्मुहूर्तादिकं कालं यावत् । कारणे कार्योपचारात्कषाया अनन्तानुबन्ध्यादयोऽपि नरकाद्या, इदमपि व्यवहाराश्रितमेवाऽन्यथा ह्यनन्नानुबन्ध्युदयवतामपि मिथ्यादृशां केषाश्चिदुपरितनग्रैवेयकेषूत्पत्निः श्रूयते । प्रत्याख्यानावरणोदयबतां देशविरतानां देवगतिरप्रत्याख्यानोदयवतां च सम्यग्दृष्टिदेवानां मनुष्यगतिः ||१८||
जलरेणुपुढविपन्वयराईसरिसो चउबिहो कोहो । तिणिसलयाकट्टियसेलत्थंभोवमो माणो ॥१९॥
जल• राजिशब्दसंबन्धाज्जलराजिसदृश: सवलनक्रोधः । तिनिसलता बनस्पतिविशेषः ||१९||
मायावलेहिगोमुत्तिमिढसिंगघणसिमूलसमा । लोहो हलिदखंजणकद्दमकिमिरागसामाणो ॥२०॥
माया० धनुरादीनामुल्लिख्यमानानां याऽवलेखिका वक्रत्वग्रूपा पतति नत्समा सञ्चल नमाया वक्रा, मूत्रधारा-गोमूत्रिका यथासौ शुष्का पबनादिभि: कप्टेनापनीयने एवं यज्जनिता कुटिलता कष्टेनापगच्छति सा प्रत्याख्यानावरणमाया। कृमिरागो-रक्तपट्टसूत्ररागस्तत्समानोऽनन्तानुबन्धी लोभः
॥२०॥
जस्सुदया होइ जिए हास रई अरइ सोग भय कुच्छा। सनिमित्तमन्नहा वा तं इह हासाइमोहणीयं ॥२१॥ जस्सुः ||२||

Page #46

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः
पुरिसित्यि तदुभयं पइ अहिलासो जब्बसा हवइ सो उ । थीनरनपुवेउदओ फुफुमतणनगरदाहसमो ॥२२॥
पुरि८ पुरुषं प्रति यद्वशाद् यदुदपादभिलाष: स्यात् स्त्रियाः स स्त्रीवेदोदयो ज्ञेयः, फुफुम:=करीपाग्निस्तद्दाहसमः ।।२२।।
सुरनरतिरिनिरयाऊ इडिसरिस नामकम्म चित्तिसमं । बायालतिनवइविहं तिउत्तरसयं च सत्तट्ठी ॥२३॥
सुर० चित्री-चित्रकार: । विधाशब्दस्य प्रत्येकं योगाच्चशब्दस्य च प्रान्ते, द्विचत्वारिं. शद्विधं त्रिनवतिविधं युत्तरशनविधं सप्तषष्टिविधं च ॥२३॥
गइजाइतणुउबंगा बंधणसंघायणाणि संघयणा । संठाणवन्नगंधरसफासअणुपुब्विविहगगई ॥२४॥
गइ० नाम्नः प्रस्तावात् सर्वत्र गत्यादिषु नामेत्युपसंस्कार: कार्य: । 'उवंग त्ति उपलक्षणत्वादगोपागनाम । 'विहगगई ति विहायसा गति: पादादिविहरणात्मिका दीन्द्रियादीनां तद्धेतुत्वात्कापि विहायोगतिनाम । नाम्नो गत्याख्यप्रथमप्रकृनिपौनरुक्त्याशङ्कानिरासाय विहायोग्रहणमन्यथा विहायसः सर्वगतत्वेन ततोऽन्यत्र गमनाभावाद विशेषणस्य वैयर्थ्यप्रसङ्गः ॥२४॥
पिंडपयडि ति चउदस परघाउस्सासआयवुज्जोयं । अगुरुलहुतित्थनिमिणोवधायमिय अट्ठ पत्तेया ॥२५॥
पिंड एता गत्यादयश्चतुर्दश प्रकृतयश्चतुरादिभेदानां पिण्डितानां प्रतिपादनात् पिण्ड. प्रकृतय उच्यन्ते । पराघातादयोऽष्टौ प्रकृतयः प्रत्येका, अपरतद्भेदाभावात् । अत्र ‘पत्तेयडवीस' इत्यादिपाठान्तरं ज्ञेयम् ।।२५॥
तस वायर पज्जत्तं पत्तेय थिरं सुभं च सुभगं च । सुसराइज्ज जसं तसदसगं थावरदसं तु इमं ॥२६॥

Page #47

कर्मविपाकनामा प्रथमः कर्मग्रन्थः
नसः सदशकमिदमुच्यत इति शेषः । स्थावरदशकं विदं वक्ष्यमाणम् ।।२६।। थावर सुहुम अपज्जं साहारणअधिरअसुभदुभगाणि । दुस्सरणाइजाजस इय नामे सेयरा वीसं ॥२७॥ थावः स्थावरादयः सेतरास्त्रसादिदशकसहिता नाम्नि विंशतिप्रकृतयः स्युः ॥२७॥ तसचउथिरछकं अथिरछक्कसुहमतिगधावरचउकं । सुभगतिगाइविभासा तदाइसंखाहिँ पयडीहिं ॥२८॥
तस० 'सुभगतिगाइविभास'त्ति सुभगत्रिकं सुभगसुस्वरादेयाभिधमादिशब्दादुर्भगत्रिके दुर्भगदुःस्वरानादेयस्वरूपम् । ततः सुभगत्रिकादेर्विभाषा=प्ररूपणा कर्तव्येति शेषस्तदादिसङ्ख्याभिः प्रकृतिभिः सा निर्दिष्टा प्रकृतिरादिर्यस्याः सा तदादिः, तदादिः सङ्ख्या यासां नास्तथा याऽसौ प्रकृतिस्त्रसादिकोक्ता नामादौ कृत्वा निर्दिष्टसङ्ख्या पुरणीयेत्यर्थः । एताश्च संज्ञा: पिण्डकसंग्राहिण्यो यथास्थानमुपयोगं यास्यन्तीति प्ररूपिताः ॥२८||
गइयाईण उ कमसो चउपणपणतिपणपंचछच्छक्कं । पणदुगपणट्ठचउदुग इय उत्तरभेयपणसट्ठी ॥२९॥ गइ० गत्यादीनां पिण्डप्रकृतीनामुन्नरभेदाः पञ्चषष्टिः ।।२९।। अडवीसजुया तिनवइ संते वा पनरबंधणे निसयं । बंधणसंघायगहो तणूसु सामन्नबन्नचऊ ॥३०॥
अडः प्रत्येकाष्टाविंशतियुता त्रिनवतिः । सा च क्वोपयुज्यत इत्याह. 'संतेति सत्तायां वाशब्दस्य व्यवहितार्थत्वात् पञ्चदशवन्धनैखिशतं वा सत्तायामधिक्रियत इति शेषः । न चैवमष्टोत्तरं शतं स्यात् ? उच्यते, वक्ष्यमाणपञ्चदशबन्धननामप्रकृतीनां मध्यादौदारिकादिबन्धनपञ्चकस्य त्रिनवतिमध्ये पूर्वप्रक्षितत्वाच्छेपाणां दशानां क्षेपे त्रिशतमेव । 'बंधणसंघायगहो तणूस' त्ति औदारिकादितनुभिः स्वजातीयत्वान् 'पञ्चदशबन्धनानि सयाताश्च गृहीता न पृथग् गण्यन्ते । वर्णादिविंशतेमध्यान् सामान्येन

Page #48

१०
वर्ण-रस-गन्ध-स्पर्शरूपं बर्णचतुष्कं गृह्यते ||३०||
गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्ण्यपेतः
इय सत्तट्ठी बंधोद य न य सम्ममीसया बंधे । बंधु सत्ता समबन्नसयं ॥ ३१ ॥
इयः सप्तषष्टिर्बन्धे उदये चोपयुज्यते, चादुदीरणायां च । तथा न च सम्यक्त्वमिश्रके बन्धेऽधिक्रियते । अग्रमभिप्रायः सम्यक्त्वमिश्रयोर्बन्ध एव न स्यात् किन्तु मिथ्यात्वपुदगला एव जीवेन सम्यक्त्वगुणेन मिथ्यात्वरूपतां त्याजितास्तत्तद्वयप्रदेश भाजो भवन्ति । उदयोदीरणासत्तासु पुनः सम्यक्त्वमिश्र के अध्यधिक्रियेते । एवं च सति ज्ञानावरणके पञ्च दर्शनावरणे नव वेदनीये द्वे मोहे सम्यक्त्वमिश्रवर्णाः षड्विंशतिरायुषि चतस्रो नाम्नि भेदान्तरसम्भवेऽपि सप्तषष्टिगत्रे द्वे अन्तराये पञ्च । एवं विंशत्युत्तरं प्रकृतिशतं बन्धेऽधिक्रियते । एतदेव सम्यक्त्वमिश्रसहितं द्वाविंशत्युत्तरं प्रकृतिशतमुदये उदीरणायां च । सत्तायां पुनः शेषकर्मणां पञ्चपञ्चादान्नाम्नस्त्रिनवनिरेवं १४८ यद्वा शेषकर्मणां ५५ नाम्नस्त्रयुत्तरशतं एवं १५८ ||३१||
निरयतिरिनरसुरगई इगबियतियचउपणिदिजाईओ | ओराल विउव्वाहारगतेयकम्मण पण शरीरा ॥ ३२॥
निरय यस्या उदयेन जीवो नैरयिकः स्यान्नरकपृथ्व्यां सा नरकगतिरेवं शेषा अभि ज्ञेया औदयिकभावे । सूचकत्वादेकेन्द्रियाद्याः जातय: 1 औदारिकं शरीरं तिर्यग्मनुष्याणां वैक्रियमौपपानिकं लब्धिप्रत्ययं च, आहारकं चतुर्दशपूर्वविदः कारणे स्यात्, तेजस भुक्तान्नपरिणतितेजोलेश्याहेतुः कर्मणो विकारः कार्मणमशेषकर्मराशेराधारभूतं कुण्डवद् बदरादीनाम्, अशेषकर्मप्रसवसमर्थं वा बीजमङ्कुरादीनाम्
||३२||
बाहूरु पिट्टि सिर उर उयरंग उवंग अंगुलीपमुहा । सेसा अंगोवंगा पढभतणुतिगस्सुवंगाणि ॥ ३३॥ |
बाहू० शेषाण्यङ्गुलिपर्वरेखादीन्यङ्गोपाङ्गानि प्रथमतनुत्रिकस्योपाङ्गानि । तैजस१.चशब्दादु०-बृ०। चोपलक्षणादुः
०पा०|
-

Page #49

कर्मविपाकनामा प्रथमः कर्मग्रन्थः कार्मणयोर्जीवप्रदेशानुरोधित्वान्नाङ्गोपाङ्गनाम ॥३३॥
उरलाइपुग्गलाणं निबद्धबझंतयाण संबंधं । जं कुणइ जउसमं तं उरलाईबंधणं नेयं ॥३४॥
उर० ननु यत्र बन्धनपञ्चकमेवोपादीयते नत्र कथं पञ्चदशबन्धनानां ग्रह उच्यते ? तदैवमवगन्तव्यं -→ निबद्धबध्यमानानामौदारिकपुद्गलानां तैजसकार्मणपुद्गलैश्च सह सम्बन्धकारि जतुसममौदारिकबन्धनम्, एवं वैक्रियाहारकबन्धने, तथा तैजसपुद्गलानां निबद्धबध्यमानानां कार्मणपुदगलैश्च सह सम्बन्धहेतुस्तैजसबन्धनम् । पञ्चमं तु कार्मणबन्धनम् । यदि बन्धनपञ्चकं न स्यात्तदौदारिकादिपुद्गलानां शरीरपरिणतौ सत्यामप्यसम्बद्धत्वात् पवनाहतकुण्डस्थिताऽस्तीमितसक्तूनामिवैकत्र स्थैर्यं न स्यात् ॥३४॥
बन्धनं(न)नामाऽसंहि(ह)तानां पुद्गलानां न सम्भवत्यत: सङ्घातनामाहजं संघायइ उरलाइपुग्गले तणगणं व दंताली। तं संघायं बंधणमिव तणुनामेण पंचविहें ॥३५॥ जं० यत्कर्म सड्यातयति पिण्डीकरोति ।।३५।।
ओरालविउव्वाहारयाण सगतेयकम्मजुत्ताणं । नव बंधणाणि इयरदुसहियाणं तिन्नि तेसिं च ॥३६॥
ओरा. औदारिकवैक्रियाहारकाणां 'सग'त्ति स्वकान्यौदारिकवैक्रियाहारकाणि, औदारिकौदारिकबन्धनम् १ औ, तै. २ औ. का. ३ एवं वैक्रिये ३ आहारके ३ इतरद्विसहितानां त्रीणि यथा-औ.तै.का. १, वै. तै. का. २, आ. ने. का. ३, तयोस्तैजकार्मणयोश्च त्रीणि नै. तै. १, का, का, २, ते. का. ३ ॥३६||
संघयणमट्ठिनिचओ तं छद्धा वज्जरिसहनारायं । तह रिसहं नारायं नारायं अद्धनारायं ॥३७॥ संघ० 'वज्जरिसनाराय' त्ति अयमर्थः → द्वयोरस्थ्नोरुभयतो मर्कटबन्धेन बद्धयोः

Page #50

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः पट्टाकृतिना तृतीयेनास्थ्ना परिवेष्टितयोरुपरि तदस्थित्रयभेदि कीलिकाऽपरपर्याय वज्रनामकमस्थि यत्र भवति तद्वात्रषभनाराचम् । अर्द्धनाराचे द्वितीयपाधै कीलिका स्यात् ।।३७||
कीलिय छेवलं इह रिसहो पट्टो य कीलिया वज्जं । उभओ मकडबंधो नारायं इममुरालंगे ॥३८॥
कीलि. यत्र तु परस्परं पर्यन्नसंस्पर्शलक्षणां सेवां आऋतानि आगतान्यस्थीनि स्युः, स्नेहाभ्यवहारतैलाभ्यङ्गविश्रामणादिरूपां च परिशीलनां नित्यमपेक्षन्ते तत्सेवार्तम् । इदं संहननमौदारिकाङ्ग एव स्यान्न तु वैक्रियादौ ॥३८॥
समचउरंसं निग्गोहसाइखुज्जाइँ वामणं हुंडं । संठाणा बन्ना किण्हनीललोहियहलिपसिया ॥३५॥
सम० आसनस्थस्य पुंसो जानुनोरन्तरम् १, आसनललाटान्तयोः २, दक्षिणस्कन्ध बामजानुनोः ३, बामस्कन्धदक्षिणजानुनोश्च ४, समं समरतुरसं १, न्यग्रोधवदुपरि परिमण्डलमघोहीन
२, 'साइ'नि शाल्मलीतरुस्तस्य हि स्कन्धो द्राधीयानुपरि तु न तदनुरूपा विशालता ३, मडहकोष्ठं ___ बामनं ४, अध:कायमडहं कुब्जं ५, सर्वत्रासंस्थितं हुण्डम् ६ ।।३९||
सुरहिदुरही रसा पण तित्तकडुकसायअंबिला महुरा । फासा गुरुलहुमिउक्खरसीउण्हसिणिद्धरुक्खट्टा ॥४०॥
सुरः सुरभिदुरभी गन्धाविति गम्यम् । तिक्तरसं निम्बादि, कटुकरसं मरिचादि, कषायरसं बिभीतकादि, आम्लरसमम्लिकादि, मधुररसमिक्ष्वादि, लवणस्य त्वेतदनुयायित्वात् केवलस्यानुपयोगाच्च पृथगुपादानं न कृतम् ||४|| वर्णादिचतुष्कोत्तरविंशतिभेदानां शुभाशुभत्वमाह ---
नीलकसिणं दुगंधं तित्तं कडुयं गुरुं खरं रुक्खं । सीयं च असुहनवगं इक्कारसगं सुभं सेसं ॥४१॥

Page #51

कर्मविपाकनामा प्रथमः कर्मग्रन्थः
नील. ||४|| चउह गइ ब्वणुपुची गइपुब्बिदुगं तिगं नियाउजुयं । पुज्यों उदा धक सुह असुह वसुट्टविहगगई ॥४२॥
'चउहगडवणुपुची नि पूर्वीशब्देनानुपूर्वी भण्यते, तनो नरकादिगति नरकाद्यानुपूर्वीस्वरूपं नरकादिद्रिकमुच्यते । तदेव त्रिकमभिधीयते निजायुयुतं नरकाद्यायुष्कसहितमुत्तरत्रोपयोगीत्येतदुक्तम् । उपलक्षणत्वादौदारिकादिद्विक-वैक्रियषट्काप्टका ऽगुरुलघुचतुष्काद्यनुक्तमपि ज्ञेयं । पूर्व्या-आनुपूर्व्या वृषभनासिकारज्जुकल्पया द्विरामयादिवक्रेण गच्छतो जीवस्योदय: स्यात् । विहायसा गतिर्विहायोगतिर्ननु विहायसः सर्वगतत्वात् तदन्यत्र गमनाभावाद् विशेषणमनर्थकम् ? । नैवं, विहायोग्रहणं नाम्नः प्रथमप्रकृतिगतितोऽस्या विशेषणार्थं । सा शुभा वृष-हंसादीनामशुभोष्ट्र-खरादीनाम् ॥४२।।
परघाउदया पाणी परेसि बलिणं पि होइ दुरिसो। ऊससणलद्धिजुत्तो हवेइ ऊसासनामवसा ॥४३॥
पर० पराघानोदयात्प्राणी परेषां बलिनामपि भवति दुर्द्धर्षः, त्वग्विषदन्तविषादिर्वाङ्गाबयवो योऽन्येषां जीवानां घातं करोति स पराघातस्य विपाक: । उच्छ्वासनामवशादुरध्वसनलब्धियुक्तो भवति, जीवविषाकित्वेऽप्यस्य विशिष्ट एव शरीरे उदयो, नापान्तरालगत्यादौ ।।४३||
रविबिंबे उ जियंगं तारजुयं आयबाउ न उ जलणे। जमुसिणफासस्स नहिं लोहियवन्नस्स उदउ त्ति ॥४४॥
रवि० रविबिम्ब एव जीवाङ्गं पृथिवीकायिकाङ्गं तापयुतं स्वयमनुष्णमपि उष्णप्रकाशयुक्तं स्यादातपनामोदयात् ।।४।।
अणुसिणपयासरूवं जिपंगमुज्जोयए इहुज्जोया। जइदेवुत्तरविकियजोइसखज्जोयमाइ ब्व ॥४५॥
१-बीदारकरीस्मीदारिकाजोपानमित्यौल द्विकम देवादिक-नरकद्विक-बैंक्रियाः-वैङियाङ्गोपालरूपं वैषद्मा देवनरकविक ०३०. क्रियाङ्गी रूपं वैक्रियाप्टकम्:-हेल्पा

Page #52

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः
अणु० अनुष्णप्रकाशरूपमुद्योतने जीवाङ्गमुतनामोदयात्, यतिदेवानां मूलाझापेक्षयोत्तरकालं क्रियमाणमुत्तरवैक्रियं, ज्योतिप्काश्चन्द्रादय आदिशब्दादत्नौषध्यादयः । 'मो' अलाक्षणिकस्ते इव
||४५||
अगं न गुरु न लयं जायद पीवत्स गुलामदया। तित्येण निहुयणस्स वि पुज्जो से उदओ केवलिणो ॥४६॥ 'अंगं न गुरु न लहुर्य' ति आत्मापेश्रयेदमवगन्तव्यम्, अन्यापेक्षया तु विधाऽपि स्यात्
॥४६॥
अंगोवंगनियमणं निम्माणं कुणइ सुत्तहारसमं । उवघाया उवहम्मइ सतणुवयवलंबिगाईहिं ॥४७॥
अंगो० अङ्गोपाङ्गानां नियमनं, यथा मनुष्यस्य द्वौ हस्तौ द्वौ पादावित्यादिनियम:, लिङ्गाऽऽकृत्योरपि नियमनं, यथा -> पुरुषस्य श्मश्रुप्रभृतिलिङ्गमधृष्यादिका चाकृति:, स्त्रियश्च स्तनादिकं चिह्नमभिगम्यत्वादिका चाकृतिः, तन्निर्माणं करोति । उपधानोदयादुपहन्यते स्वतन्ववयवैर्लम्बि- . कादिभिः प्रतिजिहिकाचौरदन्तादिभिः ॥४७||
बितिचउपणिंदिय तसा वायरओ बायरा जिया थूला। नियनियपज्जत्तिजुया पज्जत्ता लद्धिकरणेहिं ॥४८॥
बिति० द्वि त्रि-चतु:-पञ्चेन्द्रिया: स्युः त्रसा: त्रसनामोदयात्, सन्त्युष्णाद्यभितप्ताश्छा याद्यासेवनार्थमिति व्रसास्तद्विपाकवेद्यं नाम त्रसनाम । नन्वनेरुव॑ज्वलनं बायोस्निग्पवनमिति कथमनयोर्न त्रसत्वं ? उच्यते, स्वाभाविकमेव तत् तयोर्न नूष्णाद्यभितापे द्वीन्द्रियादीनामिब । बादरतो बादरा:, . बादरमपि पृथिव्यादीनामेकैकं वपुर्न चक्षुर्लाह्यं, किन्त्वसङ्ख्यातवपु:पिण्ड एव चक्षुर्लाह्यः, निजनिजपर्याप्तियुता: स्युः पर्याप्तोदयात् । लब्धिकरणैः । तत्र वैक्रियवतामेका शरीरपर्याप्तिरन्नर्मुहर्तेन स्याच्छेषा एकसामयिक्यः, औदारिकवतां त्वाहारपर्याप्तिरेकसमया, शेषा अन्तर्मुहूर्त्तमानाः ।ये सर्वा अपि स्वपर्याप्ती:

Page #53

कर्मविपाकनामा प्रथमः कर्मग्रन्थः समर्थ्य म्रियन्ने नार्वाक् ते लब्धिपर्याप्ताः, करणानि=जपुरिन्द्रियादीनि कृतवन्त: करणपर्याप्ताः ॥४८।।
पत्तेय तणू पत्तेउदयेणं दंतअट्ठिमाइ थिरं। नाभुवरि सिराइ सुहं सुभगाओ सञ्चजणइट्ठो ॥४९॥
पत्ते प्रत्यकतानुः प्रत्येकादयेन स्याज्जीवोऽयमर्थः, यस्योदयेनैकैकस्मिन् जीवे एकैकमोदारिकादि शरीरं भवति तत्प्रत्येकनाम । यस्योदयेन शरीरे दन्तास्थ्यादि स्थिरं निष्पद्यते तत् स्थिरनाम । नाभेरुपरि शिरआदयः शुभा अङ्गावयवा यस्योदयेन जायन्ते तच्छुभनाम । सुभगात् सर्वजनानामिष्टः
४९||
सुसरा महुरसुहझुणी आइज्जा सबलोयगज्झवओ। जसओ जसकित्ति इओ थावरदसगं विवज्जत्थं ॥५०॥
सुस० सुस्वरोदयान्मधुरशुभध्वनिः । आदेयात्सर्वलोकानां ग्राह्यवाग् बहुमनचेष्टश्च स्यात् । यशोनामकर्मोदयाद् यशो जीवतः श्लाध्यतारूप कीर्तिश्च परलोकगतस्यापि श्लाघनीयतारूपा, यद्वा
'दानपुण्यकृता कीर्तिः पराक्रमकृतं यशः ।।' [ ] 'एकदिग्गामिनी कीर्तिः सर्वदिग्गामुकं यशः ॥' [ ]
स्थावरदशकं विपर्यस्तम् । तथाहि-स्थावरनामोदये पृथिव्यादिपूत्पद्यते । सूक्ष्मोदये सूक्ष्मकायोऽन्नमुहर्तायुः । अपर्याप्तोदये लब्धिकरणैर्द्रिधाऽपर्याप्तो, लन्ध्यपर्याप्तोऽप्याहारशरीरेन्द्रियपर्याप्तिवयं समयैव म्रियते, अन्यथा परभवायुर्वन्धाभाव: । अनन्तानां जीवानामेकमौदारिकं शरीरं यस्योदयात् तत्साधारणम् । भूजिहादीनां यस्योदयेन निष्पत्तिस्तदस्थिरम् । अशुभानां पादादीनां निष्पत्तिर्यदुदयेन नदशुभम् । दुर्भगात् सकललोकस्य दुःखदः । दुःस्वराद् विस्वरो जल्पन् जनद्वेष्य: स्यात् । अनादेयोदयेन चेष्टा हसितललितादिका भाषणं युक्तियुक्तस्याप्यबहुमतम् ॥५०॥
१-सभाज्य-भाग २०येनाऽस्थिरत्यानि०-पा

Page #54

गुणरत्नप्रिविरचित्त-अवचूर्युपेतः गोयं दुहुच्चनीयं कुलाल इव सुघडभुंभलाईयं । विग्धं दाणे लाभे भोगुवभोगेसु चिरिए य ॥५१॥
गो० गोत्रं द्विधोच्चनीचं, कुलाल इव सुघट भलादिकं करोनीति शेषः । उच्चगोत्रो धनबुद्भिरूपवियुक्तोऽपि लोके लभते पूजां, नीचगोत्रस्तु धनादियुक्तोऽपि निन्दा धृतकपुत्रोऽयमित्यादिरूपाम् । विघ्नमन्तरायं दानादिविषयम् ॥५१॥
सिरिहरिषद,मं पर लद पाजिकून्ग मेगा रायाई । न कुणइ दाणाईयं एवं विग्घेण जीवो वि ॥५२॥
सिरिः श्रीगृहिको-भाण्डागारिकस्तत्सम भनुजत्वेऽपि प्राप्ने लब्येऽपि च-भोगसाधने । विभवे कार्पण्याशक्त्यादिवशाद् भोक्तुं न शक्नोति, विरतिहीनोऽपि यदुदये तभोगान्तरायम् । बलवान् रोगवियुक्तो वयःसम्पूर्णोऽपि यस्योदयेन भवति जीवो वीर्यहीनस्तद्रीन्नरायम् ।।५२||
कर्मबन्धहेतूनाह- .पडिणीयत्तण निन्हव उबघाय पओस अंतराएणं । अच्चासायणयाए आवरणदुगं जिओ जयइ ।।५३||
पडिक ज्ञानस्य मत्यादेज्ञानिनां साध्वादीनां साधनस्य च पुस्तकादेस्तथा दर्शनस्य चक्षुर्दर्शनादेर्दर्शनिनां साध्वादीनां साधनस्य च श्रोत्रचक्षुर्नासिकादेः प्रत्यनीकतादिभिस्तथा अत्याशातनया च जात्यायुद्धट्टनादिहीलारूपयाऽऽवरणद्विकं ज्ञानावरणदर्शनावरणरूपं जीवो जयति, धातूनामनेकार्थत्वाद् बध्नाति ||५३॥
गुरुभत्तिखंतिकरुणावयजोगकसायविजयदाणजुओ। दढधम्माई अज्जइ सायमसायं विवज्जयओ ॥५४॥ गुरु० योगो=दशविधसामाचार्याचरणम् ॥५४॥

Page #55

कर्मविपाकनामा प्रथमः कर्मग्रन्यः
उम्मग्गदेसरामग्गनासणादेवदव्वहरणेहिं । दंसणमोहं जिणमुणिचेइपसंघाइपडिणीओ ॥५५॥ उम्म• जिनादिप्रत्यनीको दर्शनमोहं तीव्रमर्जयतीति क्रियायोगः ||२५|| दुविहं पि चरणमोहं कयासहासाइविसयविवसमणो । बंधइ नरयाउ महारंभपरिग्गहरओ रुहो ॥५६॥
दुवि० द्विविधमपि कषायनोकषायभेदाच्चरणमोहं कषायादिविसंस्थुलमना बध्नाति । तत्र तीव्रकोपाधुपयुक्तस्तीव्र कोपादिकमेव बध्नाति, हास्याधुपयुक्तस्तु हास्यादिकम् ।।५६।।
तिरियाउ गूढहियओ सढो ससल्लो तहा मणुस्साउं । पयईइ तणुकसाओ दाणरुई मज्झिमगुणो य ।।५।।
तिरि० गूढहृदयो, बचसा मधुरः परिणामे तु दारुणः शठो वक्रो बहिश्चेष्टः, सशल्पोऽनालोचिनाऽप्रतिक्रान्त: । मध्यमगुणः शान्तिविनयादिगुणयुक्तः ||५७||
अविरयमाइ सुराउं बालतवोऽकामनिज्जरो जयइ । सरलो अगारविल्लो सुहनाम अन्नहा असुहं ॥५८॥
अवि० अविरतादिरादिशब्दादेशविरतादिः । सरलो निर्मायः, 'अगारविल्लो' त्ति गौरवत्रयोज्झित: [शुभं देवगतियश:कीर्तिपञ्चेन्द्रियजात्यादिरूपं नामकर्म बध्नाति, सरलादिविशेषणरहितो जीवस्तु] अशुभं नरकगत्ययश:कीत्यैकेन्द्रियजना(जात्या)दिरूपं नामकर्म बध्नाति ||५८||
गुणपेही मयरहिओ अन्झयणज्झावणाराई निच्चं । पकुणइ जिणाइभत्तो उच्वं नीयं इयरहा उ ५९॥
गुण ||५९॥

Page #56

गुणरत्नमरिविरचित-अवच्र्युपेतः जिणपूयाविग्घकरो हिंसाइपरायणो जयइ विग्धं । इय कम्मविवागोयं लिहिओ देविंदसूरीहिं ॥६०॥
जिण, जिनपूजाविघ्नकर: सावधादिदोषोपेतत्वाद् गृहिणामपि जिनपूजा न विधेयेत्यादिकुदेशनाभिः ||६०॥
E
..
: .. .: ... .:320 ASSEt:ASENADES42
PLEAS..
"..ANAM
NAMA
॥ इति श्रीगुणरत्नसूरिविरचिता। ॥ कर्मविपाकावचूर्णिः॥
ANYANESS 880CASSESK

Page #57

॥ श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथाय नमः ॥ ॥ नमोनमः श्रीगुरूपेणमूरये !
श्रीगुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतः श्रीदेवेन्द्रसूरिविरचितः
कर्मस्तवनामा द्वितीयः कर्मग्रन्थः
तह थुणिमो वीरजिणं जह गुणठाणेसु सयलकम्माई 1 बंधुदओदीरणयासत्तापत्ताणि स्ववियाणि ॥ १ ॥
तह० गुणस्थानेषु मिथ्यात्वादिषु सकलकर्माणि 'बंधुओं' इत्यादि, कर्मयोग्यवर्गणापुद्र लैरात्मनो वन्यय: पिण्डवदन्योऽन्यानुगमात्मकसम्बन्धो बन्ध:, तेषां यथावस्थितिबद्धानां कर्मपुद्गला नाम पवर्त्तनादिकरणविशेषकृते स्वाभाविके वा स्थित्यपचये सत्युदयसमय प्राप्तानां विपाकवेदनमुदयः । कर्मषु गलानामकालप्राप्तानां करणविशेषजनिते स्थित्यपचये सत्युदयावलिकायां प्रबेशनमुदीरणा । तेपामेव कर्मपुढुलान बन्धसङ्क्रमाभ्यां लब्धात्मलाभानां निर्जरणसङ्क्रमणकृतस्वरूपप्रच्युत्यभावे सद्भाव सत्ता । ताः प्राप्तानि क्षपितानि वीरजिनेन भगवता ||१||
१. जीवसामर्थ्यविशेषः इति हे प्रतौ सर्श्वभागे ।
१

Page #58

२०
गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतः
मिच्छे सासण मीसे अविरय देसे पमत्त अपमत्ते । नियट्टि अनियट्टि सुहमुवसम खीण सजोगि अजोगि गुणा ||२||
मिच्छे० प्रथमं मिथ्यादृष्टिगुणस्थानं, तत्र गुणाः = ज्ञानदर्शनचारित्ररूपाः, स्थानं पुनरत्र तेषां शुद्धाशुद्धिप्रकर्षाप्रकर्यकृनस्वरूपभेदस्ततो मिथ्यादृष्टिर्गुणस्थानं ज्ञानादिगुणानामविशुद्धिप्रकर्षविशुछचप्रकर्षकृतस्वरूपविशेषो मिध्यादृष्टिगुणस्थानम् ।
ननु च दृष्टौ विपर्यस्तायां तदाधारत्वाद् गुणानामभाव एव तदभावे च कुतस्तत्स्वरूपविशेषात्मकं मिथ्यादृष्टिगुणस्थानमित्यत्रोच्यते – यद्यपि मिथ्यात्वमोहनीयोदयाद् दृष्टिविपर्यासस्तथापि नैकान्तेनास्य निर्गुणत्वमजावत्वप्रसङ्गात् इत्यस्ति तत्यादि या च यावती च गुणमात्रा दृष्टिविपर्यासेन तु सापि विपर्यस्तस्वरूपैव । ननु गुणाः ज्ञानादिरूपाः, तत्कथं विपर्यस्तायां दृष्टौ स्युः ? उच्यते — इह यद्यपि प्रबलमिथ्यात्वोदयात् अर्हत्प्रणीतजीवादितत्वप्रतिपत्तिर्विपर्यस्ता स्यात्, तथाऽपि काचिन्मनुष्य - श्वादिप्रतिपत्तिरविपर्यस्ता, ततो निगोदावस्थायामपि तथाभूताऽव्यक्तस्पर्शमात्रप्रतिपत्तिरविपर्यस्तापि, एवमिहापि मिथ्यात्वोदयेऽपि काचिदविपर्यस्ता दृष्टिर्भवति, इति तदपेक्षया मिथ्यादृष्टेरपि गुणास्थान संभवः, इति कर्मग्रन्थवृत्ती ॥१॥
आयं सम्यक्त्वलाभं सादयतीत्यासादनमनन्तानुबन्धिकषायवेदनम्, सति हि तस्मिन्नौ'पशमिकसम्यक्त्वलाभो जघन्यतः समयेनोत्कृष्टतः षश्चिरावलिकाभिः सीदत्यपगच्छति । सहासादनेन वर्त्तत इति सासादनः । यद्रा सह सम्यक्त्वतत्त्वरसास्वादेन वर्त्तत इति सास्वादन:, स चासौ सम्यग्दृष्टिश्व, तस्य गुणस्थानम् । एतच्चैवं भवति संसारवर्त्ती जन्तुरनाभोगनिर्वर्तितेन यथाप्रवृत्तकरणेन सम्पादितान्त:सागरोपमकोटाकोटीस्थितिकस्य मिध्यात्वमोहनीयस्य कर्मणः स्थितेरन्तर्मुहूर्त्तमुदयक्षणादुपर्यतिक्रम्यापूर्वकरणाऽनिवृत्तिकरणसंज्ञिताभ्यां विशुद्धिविशेषाभ्यामन्तर्मुहूर्तकालप्रमाणमन्तरकरणं करोति, तस्मिन् कृते तस्य कर्मणः स्थितिद्वयं भवेदन्तरकरणादधस्तनी प्रथमस्थितिरन्तर्मुहूर्त्तमात्रा, तस्मादेवोपरितनी शेषा द्वितीयस्थितिः । प्रथमस्थितौ मिथ्यात्वदलिकवेदनादसौ मिथ्यादृष्टिरन्तर्मुहूर्तेन तु तस्यामपगतायामन्तरकरणप्रथमसमय एवौपशमिकं सम्यक्त्वमवाप्नोति, मिथ्यात्वदलिकवेदनाभावात्, १-खोधज्ञवृत्ती ।
I
तस्यामान्तर्मुहूर्त्तिक्यामुप
I
C
1
1

Page #59

कर्मस्तवनामा द्वितीयः कर्मग्रन्थः शान्ताद्धायां जघन्येन समयशेषायामुत्कर्षेण षडावलिकाशेषायां कस्यचिदनन्तानुबन्ध्युदयो भवति, तदुदये चासौ सासादनसम्यादृष्टिगुणस्थाने वर्तते । उपशमश्रेणिपतितो वा कश्चित्सासादनत्वं यानि । तदुत्तरकालमवश्यं मिथ्यात्वोदयादसौ मिथ्यादृष्टिर्भवति ।।२।।
सम्यग्मिथ्यादृष्टिगुणस्थानं वर्णितविधिनौपशमिकसम्यक्त्वमौषधविशेषकल्पमासाद्य मदनकोद्रवस्थानीयं दर्शनमोहनीयमशुद्धं कर्म त्रिधा भवति, अशुद्धमर्द्धशुद्धं विशुद्धं च, त्रयाणां चैतेषां पुञ्जानां मध्ये पदाऽर्द्धविशुद्धः पुञ्ज उदेति, तदार्द्धविशुद्धमर्हदृष्टतत्त्वश्रद्धानं स्यान्, तत्तदाऽसौ सम्यग्मिध्यादृष्टिगुणस्थानमन्तर्मुहूर्त स्पृशति, तत ऊर्ध्वमवश्यं सम्यक्त्वं मिथ्यात्वं वा गच्छति ||३||
तथा विरतिर्विरतं, तत्पुनः सावद्ययोगप्रत्याख्यानं, तुन्न जानाति नाभ्युपगच्छति न तत्पालनाय यतते इति त्रयाणां पदानामष्टौ भङ्गास्तत्र प्रथमेषु चतुर्ष मिथ्यादृष्टिरज्ञानित्वाल्लभ्यते, शेषेषु सम्यम्दृष्टिस्तस्य ज्ञानमेव भवति । सप्तसु भङ्गेषु नास्य विरतमित्यविरतश्वरमभङ्गे तु विरतिरस्ति, अष्टभङ्गी स्थापना →sssss| 5I5 55।।55 || IIS ||| अविरतश्चासौ सम्यग्दृष्टिश्च तस्य गुणस्थानम्, सम्यग्दृष्टित्वं पुनरौपशमिकसम्यक्त्वे वर्णितान्तरकरणकालसम्भवे विशुद्धदर्शनमोहपुञ्जकोदयकालसम्भवे वा मायोपशमिकसम्यक्त्वे, सर्वदर्शनमोहक्षयसम्भवे बा क्षायिकसम्यक्त्वे सति भवति, विरत: पुनरप्रत्याख्यानावरणकषायोदयवशान्न भवति ।।४।।
करणत्रययोगत्रयविषयसर्वसावद्ययोगस्य देशे विरतमस्यास्तीति देशविरतः ||५|| प्रमत्तः =प्रमादवान् स चासौ संयतश्च ||६|| अप्रमत्तो-विकथादिप्रमादरहितः, स चासौ संयतश्च ।।७।।
अपूर्वं करणं स्थितिघातरसघातगुणश्रेणिगुणसङ्क्रमस्थितिबन्धानां पञ्चानामर्थानां निर्वर्तनमस्याऽसावऽपूर्वकरणस्तथाहि -→बृहत्प्रमाणाया ज्ञानावरणीयादिकर्मस्थितेरपवर्त्तनाकरणेन खण्डनमल्पीकरणं स्थितिघानो । रसस्यापि प्रचुरीभूतस्य सतोऽपवर्तनाकरणेन खण्डनं रसघात: । एतौ द्वावपि पूर्वगुणस्थानेषु विशुद्धेरल्पत्वादल्पावेव कृतवान्, अत्र पुनर्विशुद्धेः प्रकृष्टत्वाद्वृहत्प्रमाणतपाऽपूर्वाविमौ करोति । तथोपरितनस्थितेर्विशुद्धिवशादपवर्त्तनाकरणेनावतारितस्य दलिकस्यान्तर्मुहूर्नप्रमाणमुदयक्षणादुपरि

Page #60

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूण्युपतः क्षिप्रतरक्षपणाय प्रतिक्षणमसंख्येयगुणवृद्ध्या विरचनं गुणश्रेणिरित्युच्यते । एतां च पूर्वगुणस्थानेष्वविशुद्धतरत्वात् कालतो द्राधीयसी दलिकरचनामाश्रित्य संकीर्णतरामल्पदलिकस्यापवर्तनाद् विरचितवानिह तु विशुद्धतरत्वादपूर्वां कालतो ह्रसीयसी दलिकरचनामाश्रित्य पृथुतरां बहुतरदलिकापवर्तनादिरचयति । तथा बध्यमानशुभप्रकृतिषु [अबध्यमान]अशुभप्रकृतिदलिकस्य प्रतिक्षणमसंख्येयगुणवृद्धया विशुद्धिवशान्नयन गुणसङ्क्रमस्तमिहासावपूर्वं करोति । तथा स्थितिं कर्मणां द्राधीपसी प्राग् बद्धवानिह तु तामपूर्वां विशुद्धत्वादेव ह्रस्वीयसी बध्नाति । अयं चापूर्वकरणो द्विधा -→क्षपक उपशमकश्च, क्षपणोपशमनार्हत्वाद् राज्याईकुमारराजवन्न पुनरसौ क्षपयत्युपशमयति वा तस्य गुणस्थानमपूर्वगुणस्थानम् । अपूर्वकरणाद्भाया आन्तमौर्रातिक्याः प्रथमसमये जघन्यादीन्युत्कृष्टान्तान्यध्यवसायस्थानान्यसङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि, द्वितीयस मये तदन्यान्यधिकतराणि, एव यावन्वरमसमयः प्रयास मदान असामगोत्कृष्टमनन्तगुणविशुद्धम्, तस्माद् द्वितीयसमये जघन्यमनन्तगुणविशुद्धम्, तस्मात्तदुत्कृष्टमनन्तगुणविशुद्धमित्येवं यावच्चरमसमयोत्कृष्टम् । एकसमयगतानि तु परस्परं षट्स्थानपतितानि, युगपदेतद्वणस्थानप्रविष्टानां बहना जीवानां परस्परमध्यवसायस्थानस्य भेदलक्षणा निवृत्तिरप्यस्तीति निवृत्तिबादरगुणस्थानमपीदमुच्यते ।।८।।
युगपदेतद्गुणस्थानं प्रतिपन्नानां जीवानामन्योन्यस्य सम्बन्धिनोऽध्यवसायस्थानस्य व्यावृत्तिर्नास्त्यस्येत्यनिबृत्तिरन्येषां यदध्यवसायस्थानमसावपि कश्चित् तद्वर्तीत्यर्थः । सम्पराय:-कषायोदयो, बादर: स्थूलः सम्परायो यस्य स बादरसम्पराय: । सूक्ष्मकिट्टीकृतसम्परायापेक्षया बादरत्वम् । अनिवृत्तिश्चासौ बादरसम्परायश्चानिवृत्तिबादरसम्पराय: । स च द्विविध: → क्षपक उपशमको वा, क्षपयत्युपशमयति वा मोहनीयादि कर्मेति कृत्वा तस्य गुणस्थानमिदमप्यन्तर्मुहर्तप्रमाणमेव । तत्र चान्तर्मुहर्ते यावन्तः समयास्तत्प्रविष्टानां तावन्त्येवाध्यवसायस्थानानि स्युरेकसमयप्रविष्टानामेकस्यैवाध्यवसायस्यानुवर्तनात् ।।९॥
किट्टीकृतलोभकषायोदयरूपो यस्य, सोऽपि द्विधा → क्षपक उपशमको वा, अपपत्युप. शमयति वा लोभमेकमपीति कृत्वा तस्य गुणस्थानम् ।।१०।।
उपशान्तकपायवीतरागच्छद्मस्थगुणस्थानम् । तत्राविरतसम्यगदृष्टेः प्रभृत्यनन्तानुबन्धिनः कपाया उपशान्ता भवन्ति, उपशमश्रेण्यारम्भे यनन्तानुबन्धिकषायान् अविरतो देशविस्तः प्रमत्तोऽप्रमत्तो । १८हरवीयसीम्-हेद, ला८ । २०द्राधीयसीम्-हे. ला |

Page #61

कर्मस्तवनामा द्वितीयः कर्मग्रन्थः ।
वा सन्नुपदशमण्य दर्शनमोहत्रितयमुपशमयति, तदुपशमानन्तरं प्रमत्ताप्रमत्तगुणस्थानपरिवृत्तिशतानि कृत्वा ततोऽपूर्वकरणगुणस्थानोत्तरकालमनिवृत्तिबादरसम्परायगुणस्थाने चारित्रमोहनीयस्य प्रथमं नपुंसकवेदमुपशमयति, तत: स्त्रीवेदमित्यादि यावत् सूक्ष्मसंपरायगुणस्थाने सज्वलनलोभमुपशमयतीति, तदेवमन्येष्वपि गुणस्थानेषु क्वापि कियतां कषायाणामुपशान्त्वत्सम्भवादतस्तद्रूचवच्छेदार्थं वीतरागग्रहणम् ॥१३॥
क्षीणकषायवीतरागच्छद्मस्थगुणस्थानं । तत्रानन्तानुबन्धिकषायान् प्रथममविरतसम्यगहप्याद्यप्रमत्तान्तगुणस्थानेषु क्षपयति, दर्शनत्रितयं चैतेष्वेव गुणस्थानकेषु क्षपयति । इत्येवं यावत् सज्वलनलोभं सूक्ष्मसंपरायगुणस्थाने, तदेवमन्येष्वपि सरागेषु क्षीणकषायव्यपदेश: सम्भवति, अतस्तद्वयबच्छेदार्थं वीतरागग्रहणम् ।।१२।।
वीर्यान्तरायक्षपक्षयोपशमसमुत्थलब्धिविशेषप्रत्ययमात्मनो वीर्यं योगः । स द्विधा-→स. करणोऽकरणश्च । तत्रालेश्यस्य केवलिनः कृत्स्नयो यदृश्ययोरर्थयो: केवलं ज्ञानं दर्शनं चोपयुञ्जानस्य योऽसावपरिस्पन्दोऽप्रतिमो वीर्यविशेष: सोऽकरणः, स च नेहाधिक्रियते । यस्तु मनोवाकायकरणसाधन: स सकरणस्तेनेहाधिकारः । तत्र कायिकः चक्रमणनिमेषोन्मेषादौ, वाचिको देशनादौ, मानसो मन:पर्यायज्ञानिभिरनुत्तरसुरादिर्भिवा मनसा पृष्टस्य सतो मनसैव देशनायां, ते हि भगवत्प्रयुक्तानि मनोद्रव्याणि मनपर्यायज्ञानेनाऽवधिज्ञानेन च पश्यन्ति, ततस्तद्वारेण पृष्टमर्थमवगच्छन्ति । सह योगेन वर्त्तत इनि सयोगः सयोगीति वा, स चासौ केवली च सयोगिकेवली, तस्य गुणस्थानम् ॥१३||
नास्ति योगोऽस्येत्ययोगी, स त्रिविधोऽपि योग: प्रत्येकं द्विविधः सूक्ष्मो बादरश्च । तत्र केवलोत्पत्तेत्तकालमन्तर्मुहूर्तावशेषायुष्क: सयोगिकेवली प्रथमं बादरकाययोगेन बादरवाग्मनोयोगी निरुणद्धि, ततः सूक्ष्मकाययोगेन बादरं काययोगं निरुणद्धि, ततश्च सर्वबादरयोगनिरोधनान्तरं सूक्ष्मक्रियमनिवृत्तिशुक्लध्यानं ध्यायन् सूक्ष्मकाययोगेन सूक्ष्मवाग्मनोयोगी निरुणद्धि, ततस्तमेव सूक्ष्मकाययोग स्वात्मनैव निरुणद्धि । तत: समुच्छिन्नक्रियमप्रतिपानिशुक्लध्यानं ध्यायन् हस्वपञ्चाक्षरोच्चारणकालमात्रं शैलेशीकरणप्रविष्टो भवति, शीलस्य-योगलेश्याकलङ्कविप्रमुक्तस्य यथाख्यातचारित्रलक्षणस्य य ईशः स शीलेश:, तस्येयं शैलेशी-त्रिभागेन स्वदेहावगाहनायामात्मनोऽत्यन्तस्थिरावस्थितिरित्यर्थः, तस्यां करणं पूर्वरचितशैलेशीसमयसमानगुणश्रेणीकस्य वेदनीयनामगोत्राख्यस्याऽयातिकर्मत्रितयस्यासंख्येयगुणया श्रेण्यायु:

Page #62

गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूण्युपेतः
शेषस्य तु यथास्वरूपस्थितया श्रेण्या निर्जरणं शैलेशीकरणम् ||१४|| एतानि गुणस्थानानि ||२||
अभिनवकम्मग्गहणं बंधो ओहेण तत्थ वीससयं । तित्थयराहारदुगवज्जं मिच्छम्मि सत्तरस्यं ॥ ३ ॥
I
अभिः नवीनकर्माणुग्रहणं बन्धस्तत्र ओघेन - सामान्येन विंशत्युत्तरं प्रकृतिशतमधिक्रियते । तथाहि → ज्ञानावरणे पञ्च दर्शनावरणे नव, वेदनीये द्वे, मोहनीये अष्टाविंशतिरायुषि चतस्रो, नाम्नि त्रिनवतिगोत्रे द्वे, अन्तराये पञ्च । एतत्पिण्डोऽष्टाचत्वारिंशं शतमेतेन सत्तायामधिकारः । उदयोदीरणयोश्चौदारिकादिबन्धनानां पञ्चानामौदारिकादिसंघातनानां च पञ्चानां यथास्वमौदारिकादिषु पञ्चसु शरीरेष्वन्तर्भावे वर्णगन्धरसस्पर्शानां चतुर्णामभिन्नानां ग्रहणे शेषेण द्वाविंशेन शतेनाधिकारो । बन्धे तु सम्यक्त्वसम्यग्मिथ्यात्ववर्जं शेषेण विंशेन शतेनाधिकारः । अधुना मिध्यादृष्ट्यादिगुणस्थानेषु बन्धो दर्श्यते, तत्र तीर्थकराहारकद्विकवर्जं तीर्थकरनाम्न आहारकद्वयस्य च मिथ्यादृष्टेर्बन्धो नास्ति, नद्वन्धस्य यथासङ्ख्यं सम्यक्त्वसंयमप्रत्ययत्वात् । शेषं सप्तदशोत्तरशतं कर्मप्रकृतीनां मिथ्यादृष्टिगुणस्थाने [बन्धः ] स्यात् ॥३॥
नस्यतिग जाइ‌यावरचड हुंडायवच्छिवनपुमिच्छं । सोलंतो इगहियसय सासणि तिरिथीणदुहगतिगं ॥४॥
7
नर० नरकत्रिकं= नरकगति नरकानुपूर्वी नरकायूरूपम्, जातिचतुष्कमेकद्वि-त्रिसेवा चतुरिन्द्रियजातयः, स्थावरचतुष्कं = स्थावर- सूक्ष्मापर्याप्तसाधारणलक्षणम्, हुण्डं संस्थानम्, आतपं, संहननम्, 'नपु' त्ति नपुंसकवेदः, मिथ्यात्वमेतासां षोडशप्रकृतीनामन्तो व्यवच्छेदो मिथ्यादृष्टौ तत्र भावः तदुत्तरेषु चाऽभावो, मिथ्यात्वप्रत्ययत्वादेतत्प्रकृतिबन्धस्य तस्य चोत्तरन्नाभावात् तत: सासादने प्रकृतिषोडशके सप्तदशोत्तरशतादपनीते शेषमेकोत्तरं शतम् । तीर्थकरनाम्नस्तु सत्यपि तत्प्रत्यये सम्यक्त्वे नास्तीह् बन्धस्तस्य हि बन्धारम्भः शुद्धसम्पद्रष्टेरेव, तत्कर्मा च सासादनत्वं न प्राप्नोति । तिर्यत्रिकं = दुर्भगत्रिकं= तिर्यग्गति- तिर्यगानुपूर्वी तिर्यगापुः, स्त्यानर्द्धित्रिकं निद्रानिद्रा- प्रचलाप्रचला - स्त्यानर्द्धिः, दुर्भग- दु: स्वरानादेयरूपम् ||४||

Page #63

कर्मस्तवनामा द्वितीय कर्मप्रन्यः
अणमज्झागिइसंघयणचउ निउज्जोयकुखगइत्थि त्ति । पणवीसंतो मीसे चउसयरि दुआउयअबंधा ॥५॥
अण० अनन्तानुबन्धिनश्चत्वारःक्रोधाद्या:, मध्यमाकृतिचतुष्कं न्यग्रोधपरिमण्डलसादिववामनकुब्जरूपम्, मध्यमसंहननचतुष्कम् ऋषभनाराच-नाराचार्द्धनाराचकीलिकारूपम्, नीचैर्गोत्रम्, उद्योतं, कुखगतिरप्रशस्तबिहायोगतिः, स्त्रीवेद इति पञ्चविंशतेरन्तो, मिश्रे देव-मनुष्यायुषोरपि बन्धो नास्ति, आयुर्बन्धाध्यवसायस्थानविरहादतस्तत्सहितायां सासादनव्यवच्छिन्नपञ्चविंशतावेकोत्तरशतादपनीतायां शेषाश्चतुःसप्ततिर्बन्धे ।।५||
सम्मे सगसयरि जिणाउबंधि वइर नरतिग वियकसाया। उरलदुगंतो देसे सत्तट्ठी तिअकसायंतो ॥६॥
सम्मे० सम्यग्दृष्टौ जिनायुर्बन्धे जिननामदेवमनुष्यायुष्केषु प्रक्षिप्तेषु सप्तसप्ततिः । 'वइर' त्ति वज्रऋषभनाराचसंहननम् । तत्र द्वितीयकषायचतुष्कं तदयाभावान्न बध्नाति देशविरतादिः, कषाया एनन्तानुबन्धिवर्जा वेद्यमाना एव बध्यन्ते, अनन्तानुवन्धिनस्तु चतुर्विंशतिमोहसत्कर्माऽनन्तक्षपको मिथ्यात्वं गतो बन्धावलिकामात्र कालमनुदितान् बध्नानि । नरत्रिकं त्वेकान्तेन मनुष्यवेद्यमेव, बज्रऋषभनाराचं
औदारिकद्विकं च मनुष्यतिर्यगेकान्तवेद्यमेव, देशविरतादिस्तु देवगतिवेद्यमेव बध्नाति नान्यत्, तेनैतद्दशकस्य सम्यग्दृष्टावन्त:, सम्यग्मिथ्यादृष्टौ न कस्यचिद् बन्धव्यवच्छेदस्तस्याऽविरतसम्यम्दृष्टिना सह बन्धहेत्वविशेषात् । देशविरते सप्तषष्टिः, तत्र तृतीयकषायाणामन्तस्तदुत्तरेषु तेषामुदयाभावादनुदितानां च बन्धाभावात् । ॥६||
तेवट्टि पमत्ते सोग अरइ अधिरदुग अजस अस्सायं । वुच्छिज्ज छच्च सत्त व नेइ सुराउं जया निर्ल्ड ॥७॥
तेव० [सर्व] विरतो द्विधा → प्रमत्तोऽप्रमत्तश्च । तत्र प्रमत्ते त्रिषष्टिः, शोकादयः षट्प्रकृतयो व्यवच्छिन्नाः स्युः, सप्त वा नयति सुरायुर्यदा निष्ठां प्रमत्तः ।।७।।

Page #64

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः गुणसट्टि अप्पमत्ते सुराउबंधं तु जइ इहागच्छे । अन्नह अट्ठावन्ना जं आहारगदुगं बंधे ॥८॥
गुण० अप्रमत्ते प्रमत्तव्यवच्छिन्नासु षट्प्रकृनिषु त्रिवष्टिरपनीतासु शेषायां सप्तपश्चाशति द्वयोराहारकशरीरङ्गोपाङ्गयोः प्रक्षिप्तोरेकोनषष्टिः, सुरायुर्बभन् यदीहागच्छेत्, देवायुष्कबन्धं हि प्रमत्तः
कारभते, गन्धा यानेर काबिहार लो भूना समापयति, न त्वप्रमत्त एवारभते, तद्वन्धस्य तदुत्तरेष्वसंभवात्, तेषामत्यन्तशुद्धत्वाद्, अन्यथा प्रमत्त एव सुरायुर्बन्धव्यवच्छेदेऽप्रमत्तेऽष्टपञ्चाशत् ||८||
अडबन्न अपुच्चाइम्मि निद्ददुगंतो छप्पन्न पणभागे । सुरदुग पणिदि सुखगइ तसनव उरलविणु तणुवंगा ॥९॥
अड. अपूर्वकरणाद्धायाः सप्तभागाः क्रियन्ने, तत्राद्ये भागेऽष्टपञ्चाशदेव, नत्र निद्राप्रचलयोरन्तस्तदुत्तरत्र तद्वन्धाध्यवसायाभावात्, पञ्चसु भागेषु षट्पञ्चाशत्, सुरद्विकं देवगति देवानुपूर्वरूपम्, पञ्चेन्द्रियजाति:, 'सुखगइत्ति' शुभविहायोगति:, त्रसनवकं त्रसबादरेत्यादिआदेयान्तम्, औदारिकं बिना शरीरचतुष्कमगोपागद्वयं च ॥९॥
समचउर निमिण जिण बन्न अगुरुलघुवउ छलंसि तीसंतो। चरमे छवीसबंधो हासरईकुच्छभयभेओ ॥१०॥
सम० समचतुरस्र, निर्माणं, जिननाम, वर्णचतुष्कं वर्ण-गन्ध-रस-स्पर्शरूपम्, अगुरुलघुचतुष्कम् अगुरुलघूपघातपराधानोच्छ्वासाख्यमिति त्रिंशत्प्रकृतीनामन्तोऽपूर्वकरणस्य षष्ठांशे, चरमे= सप्तांशे षड्वेिशतेर्बन्धः । हास्यादिप्रकृतिचतुष्कस्य भेदोऽन्तः ॥१०||
अनियट्टिभागपणगे इगेगहीणो दुवीसविहबंधो । पुमसंजलणचउण्हं कमेण छेओ सतर सुहमे ॥११॥ अनियट्टिः अनिवृत्त्यद्धाया: पञ्चसु भागेषु यथाक्रममेकैकस्मिन् भागे एकैकप्रकृतिहीनो
१. ट्टि अनिवृत्तौ द्वाविंशतेर्बन्धः। अनि०-पा।

Page #65

कर्मस्तवनामा द्वितीयः कर्मग्रन्थः द्वाविंशतिबन्धो ज्ञेयः । पुरुषवेदादीनां मायासज्वलनान्तानामुत्तरत्र तद्वन्धाध्यवसायस्थानाभावाल्लोभसज्वलनस्य तु बादरसम्परायप्रत्ययो बन्धः । स चोत्तरत्र नास्तीत्यतो व्यवच्छेदस्तेनाद्ये भागे २२, द्वितीये २१, तृतीये २०, चतुर्थे १९, पञ्चमे १८, सूक्ष्मसंपराये सप्तदशबन्धः ||११||
चउदंसणुच्चजसनाणविग्घदसगं ति सोलसुच्छेओ। तिसु सायद यो सडोगि गनुर्णको ज॥१२||
चउ० दर्शनावरणचतुष्कमुच्चैर्गोत्रं, यश:कीर्तिनाम, ज्ञानान्तरायदशकमिति षोडशप्रकृनीनां व्यवच्छेद, एतद्वन्धस्य साम्परायि[क]त्वात् । त्रिषूपशान्तमोहादिषु सातस्य बन्धः, सयोगिनि तद्वन्ध[व्यवच्छेदस्तदुत्तरस्मिन्नयोगिकेवलिनि तद्वन्धप्रत्ययस्य योगस्याभावात् । तदेवं प्रकृतीनां ज्ञेयो बन्धस्यान्तोऽनन्तश्च, यत्र हि गुणस्थाने यासां प्रकृतीनां बन्धहेतु]व्यवच्छेदस्तत्र तासां बन्धस्यान्तस्तत उत्तरेषु कारणवैकल्येन बन्धाभावादितरासां बन्धस्यानन्तः । ॥१२||
॥ इति बन्धाधिकारः ।। उदओ विवागवेयणमुदीरण अपत्ति इह दुवीससयं । सतरसयं मिच्छे मीससम्मआहारजिणऽणुदया ॥१३॥
उद० कर्मपुद्गलानां बिपाकवेदनमुदयः । उदीरणा चाप्राप्ते विपाकवेदने । इहोदयोदीरणयो: प्रकृतीनां द्वाविंशशतमधिक्रियते, तच्च दर्शितमेव प्राक् । तत्र सम्पमिथ्यात्वसम्यक्त्वाहारकतनुतदङ्गोपाङ्गजिननाम्नामुदयो नास्ति मिथ्यादृष्टौ । शेषं सप्तदशोत्तरं शतमुदये ॥१३॥
सुहमतिगायवमिच्छं मिच्छत सासणे इगारसयं । निरयाणुपुग्विणुदया अणधावरइगविगलअंतो ॥१४॥
सुहुम० सूक्ष्मत्रिकं सूक्ष्मापर्याप्तसाधारणरूपमातपं मिथ्यात्वं च मिथ्यात्वान्तं भवति । न चैतेषु स्थितो जीवः सासादनादित्वं लभते, नापि पूर्वप्रतिपन्नस्तेषूपपद्यते । सासादनास्तु यद्यपि बादरपर्याप्तकैकेन्द्रियेषूत्पद्यन्ते तथापि न तस्यातपनामोदयासम्भवस्तत्रोत्पन्नमात्रस्याऽसमाप्तशरीरस्यैव सासादनत्वदमनात्, समाप्ते च शरीरे नत्रातपनामोदयस्तेनैतासां मिथ्यादृष्टौ व्यवच्छेद उदयस्य ।

Page #66

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूण्र्युपेतः सासादनभावस्थस्य नरकेषुत्पादो न भवति, तदपान्तरालगतिभाविनरकानुपूर्व्या नास्त्युदय इति तत्सहिते मिथ्यादृष्टिव्यवच्छिन्ने च पञ्चकोपनीते सासादने शेषमेकादशोत्तरं शतम् । 'अण'त्ति अनन्तानुबन्धिनः योऽपि पूर्वप्रतिपन्नसम्यक्त्वोऽनन्तानुबन्धिनामुदयं करोति सोऽपि सासादन एव [भवति, स्थावरैक(केन्द्रिय)विकलेन्द्रियजातयस्तु यथास्वमेकेन्द्रियादिवेद्या एव, उत्तरगुणस्थानानि तु संज्ञिपश्चेन्द्रिय एव प्रतिपद्यते पूर्वप्रतिपन्नोऽपि पञ्चेन्द्रियेष्वेब गच्छ]तीत्युत्तरेष्वासां प्रकृतीनामुदयाभावः ||१४||
मीसे सयमणुपुवीणुदया मीसोदएण मीसंतो। चउसयमजए सम्माणुपुबिखेवा चियकसाया ॥१५॥
मीसे० मिश्रे विग्रहगतिभावी नास्त्यानुपूर्वीचतुष्कस्योदयस्तत्र नरकानुपूर्वी पूर्वापनीनैव, शोषत्रयसहितं सासादनव्यवच्छिन्नं नवकमेकादशोत्तरशतादपनीतं, ततो नवनवतिः शेषा:, तस्यां मिश्रे प्रक्षिप्ते शतं स्यात् । मिश्रस्यान्तः सम्यक्त्चे आनुपूर्वीचतुष्के च प्रक्षिप्तेऽयतेऽबिरते चतुरुत्तरशतम् ॥१५||
मणुतिरिणुपुब्वि विउवऽट्ट दुहग अणाइज्जदुग सतरछेओ। सगसीइ देसि तिरिगइआउ निउज्जोय तिकसाया ॥१६॥
मणु० वैक्रियाष्टकं देवत्रिक नरकत्रिक-बैंक्रियशरीर-तदङ्गोपाङ्गरूपम् । नापि पूर्व प्रतिपन्नदेशविरत्यादेर्जीवस्य द्वितीयकषायोदयसम्भवो, मनुजनिर्यगानुपूर्को: परभवादिसमयेषु त्रिष्वपान्त. रालगताबुदयः, स च यथायोगं मनुजतिरश्वां वर्षाप्टकादुपरिष्टात् सम्भविषु देशविरत्यादिगुणस्थानेषु न स्यात् । देवत्रिकं नरकत्रिकं च यथास्वं देवनारकवेद्यमेव । वैक्रियशरीरतदङ्गोपाङ्गनाम्नोर्देवनारकेषु उदयस्तिर्यग्मनुष्येषु तु प्राचुर्पणाविरतसम्यादृष्टयन्तेषु, पस्तूत्तरगुणस्थानेष्वपि केषाञ्चिद् आगमे विष्णुकुमारश्रीस्थूलभद्रादीनां वैक्रियद्विकस्योदयः श्रूयते स इहाचार्येण न विवक्षित:, किमिति स्तोकत्वादाहोश्विदन्यः कोऽप्यभिप्राय इति न विद्मः । दुर्भगमनादेयमयश:कीर्त्तिरित्येतत्रयं देशविरतादीनां गुणप्रत्ययान्नोदेति, इति सप्तदशच्छेदः, सप्ताशीतिर्देशे, तिर्यग्गति-तिर्यगायुरुद्योतनामेत्येता: स्वभावतस्तिर्यग्वेद्या एव, तेषु
१. मित्रे विग्रहगतिर्न सम्भवत्यतो विग्रह.-पाल।

Page #67

कर्मस्तवनामा द्वितीयः कर्मग्रन्थः
च देशविरतान्तान्येब गुणस्थानानि । उद्योतनाम्नस्तु यत्तिवैक्रियेषूदयः सम्भवति, स विहाचार्येण न । विवक्षितः । नीचैर्गोत्रं तु तिर्यक्षु गतिस्वाभाव्यात् ध्रुवोदयिकं न परावर्तते, ततश्च देशविरतस्यापि तिरश्चो नीचैर्गोत्रोदयोऽस्त्येव, मनुजेषु तु सर्वस्य देशविरतादेर्गुणप्रत्ययान्नोदेति, [प्रत्याख्यानावरणोदये चारित्रलाभ एव न भवति, न पूर्वप्रतिपन्नचारित्रस्य तदुदयः] ॥१६॥
अट्ठच्छेओ इगसी पत्ति आहारजुगलपक्खेवा । थीणतिगाहारगद्गछेओ छस्सयरि अपमत्ते ॥१७॥
जाह मो भारमलाक्षेपादेदादीनि: धीणतिगाहारगदुग' त्ति आहारकं कुर्वाणो यतिरवश्यं प्रमादवशग: स्यात् । यत्त्विदमन्यत्र श्रूयते-→प्रमत्तयतिराहारकं विकृत्य पश्चाद् बिशुद्धिवशात् तत्रस्थ एवाप्रमत्ततां याति तन्न विवक्षितम् ।।१७|| .
सम्मत्तंतिमसंघयणतिगच्छेओ बिसत्तरि अपुल्चे। हासाइछक्कअंतो छसट्ठि अनियट्टि वेयतिगं ॥१८॥
सम्म० सम्यक्त्वे क्षपिते उपशमिते वा श्रेणिद्वयमारुह्यत इत्यपूर्वकरणादौ तदुदयाभावः । अन्तिमसंहननत्रयोदये तु श्रेणिमारोढुं न शक्यते, तथाविधविशुद्धेरभावादित्युत्तरेषु तदुदयाभावः ॥१८॥
संजलणतिगं छच्छेओ सट्टि सुइमम्मि तुरियलोभंतो। उबसंतगुणे गुणसट्ठि रिसहनारायदुगअंतो ॥१९॥
संज० "स्सिहनारायदुगअंतो' ति प्रथमसंहननेनैव क्षपकश्रेण्यारोहणात् क्षीणमोहादी ऋष[भनाराचद्विकोदयाभावः । उपशमश्रेण्यां त्वाद्यसंहननत्रयेणाऽऽरुह्यते ।।१९।।
सगवन्न खीण दुचरमि निद्ददुगंतो य चरमि पणपन्ना। नाणंतरायदसणचउ छेओ सजोगि बायाला ॥२०॥
सग० क्षीणमोहस्य द्विचरमे=चरमसमयादाक् समये निद्रा प्रचलयो: चरमसमये तु क्षीणत्वादन्तोऽपरे त्वाहुः -→ उपशान्तमोहे निद्राद्वि]कस्यान्तः । पञ्चानामपि निद्राणां घोलनापरिणामेन
१
संहनन एव-हे।

Page #68

गुणरलसूरिविरचित-अवचूप्युपेतः स्यादुदयः । क्षपकाणां त्वतिविशुद्धत्वान्न निद्रोदयसम्भवः ||२०||
तित्थुदया उरला धिरखगइदग परित्ततिग छ संठाणा । अगुरुलहुवन्नचउ निमिणतेयकम्माइसंघयणं ॥२१॥ तित्थु० अगुरुलघुचतुष्कमगुरुलघूपघातपराघातोच्छ्वासाख्यम् ।।२१।। दूसर सूसर सायासाएगयरं च तीस बुच्छेओ। बारस अजोगि सुभगाइज्जजसन्नयरवेयणियं ॥२२॥
दूसर० सुस्वरदुःस्वरनाम्नो षापुद्गलविपाकित्वाद् वाग्योगिनामेवोदयः । शेषाणां शरीरपुद्गलविषाकित्वात् काययोगिनामेवोदय: । सातमसातं वा यदयोगिगुणस्थाने न वेदयिष्यते ॥२२।।
तसतिग पणिदि मणुयाउगइ जिणुच्वं ति चरमसमयंता। उदयबुदीरणा परमपमत्ताईसगगुणेसु ॥२३॥
॥ उदओ सम्मत्तो॥
तसः ||२३||
एसा पयडितिगूणा वेयणियाहारजुगल थीणतिगं। मणुयाउ पमत्तंता अजोगि अणुदीरगो भगवं ॥२४॥
[उदीरणा सम्मत्ता] एसा. एषोदीरणा सातासातमनुष्यायूरूपप्रकृनित्रिकोना ज्ञेया, सातासातमनुजायुषां प्रमादसहितेनैव योगेनोदीरणा स्यादित्यप्रमत्तादिषु तदुदीरणाया अभावः ।।२४।।
सत्ता कम्माण ठिई बंधाइलछअत्तलाभाणं । संते अड्यालसयं जा उवसमु विजिणु बियतइए ॥२५॥
सत्ताः बन्धादिभिर्लब्धात्मलाभानामादिशब्दात् संक्रमकरणोद्वर्त्तनापवर्त्तनकरणादिग्रहः । तत्र मिथ्याद्दष्टेः १४८ सत्ता । [यदा प्राग्बद्धनरकायुष्क: क्षायोपामिकं सम्यक्त्वमवाप्य जिननाम्नो बन्धमारभते तदाऽसौ नरकेषूत्पद्यमानः सम्यक्त्वमवश्यं वमतीति मिध्यादृष्टेर्जिननाम्नोऽपि

Page #69

कर्मस्तवनामा द्वितीयः कर्मग्रन्थः
सत्ता, द्वितीये सासादने तृतीये मिश्रे जिननाम बिना १४७ सत्ता,जिननामसत्कर्मणो जीवस्य तद्भावानवाप्तेः । अबिरताचप्रमत्तान्तानामक्षपितदर्शनसप्तकानाम् १४८] सम्भवति ।।२५।।
अपुवाइचउक्के अण तिरिनिरयाउ विणु विआलसयं । सम्माइचउसु सत्तगखयम्मि इगचत्तसयमहवा ॥२६॥
अप्पु. कश्चिद् वियोजितानन्तानुबन्धिचतुष्को बद्धदेवायुर्मनुजायुषि वर्तमान उपशमश्रेणिमारोहति, तस्यापूर्वादिचतुष्के अनन्तानुबन्धिचतुष्कादिप्रकृतिषट्कं विना १४२ सत्ता । आद्यकषायचतुष्कदर्शनमोहत्रिकरूपसप्तकक्षये अविरतादिगुणस्थानचतुष्के १४१ सत्ता । इयं चैतेषु गुणस्थानेषु सामान्यजीवानां सम्भवमधिकृत्य सत्ता वणिता । अधुनाऽधिकृतस्तुत्यस्य जिनस्योच्यते ।।२६॥
खवगं तु पप्प चउसु वि पणयालं नरयतिरिसुराउ विणा । सत्तग विणु अडतीसं जा अनियट्टी पढमभागो ॥२७॥
खव० चतुर्ध्वप्यविस्तादिगुणस्थानेषु १४५ सत्ता, प्राग्भवव्यवच्छिन्ननरकाद्यायुस्त्रयसत्ताकत्वात् । क्षपकजिनस्य दर्शनसप्तकं बिना १३८ सत्ता, यावदनिवृत्त्यद्धायाः प्रथमो भागः ||२७||
थावरतिरिनिरयायवदुग थीणतिगेग विगल साहारं । सोलखओ दुवीससयं बियंसि बियतियकसायंतो ॥२८॥
थावः तत्र च प्रथममेव द्वितीयतृतीयानष्टौ कषायाम् क्षपयितुमारभते, तेषु चार्द्धक्षपितेषु स्थावरद्विकादिषोडशप्रकृतिक्षय: स्यात् १२२ सत्ता, द्वितीयांशेऽनिवृत्त्यद्भायास्तत: शेषमष्टकस्य क्षपयति
||२८||
तइयाइसु चउदसतेरबारछपणचउतिहिय सय कमसो। नपुइथिहासछगपुंसतुरियकोहमयमायखओ ॥२९॥ तइ० यावन्नवमे भागे १०३ सत्ता, तत्र मायाक्षयः ।।२९।। मुहुमि दुसय लोहंतो खीणदुचरिमेगसय दुनिइखओ। नवनवइ चरमसमए चउदंसणनाणविग्धंतो ॥३०॥ सुहु० सूक्ष्मसंपराये १०२ सत्ता, लोभस्यान्तः । क्षीणमोहस्य द्विचरमे समये १०१

Page #70

गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूयुपेतः
सत्ता, निद्राप्रचलाक्षयः । ततश्वरमसमये ९९ सत्ता, तत्र दर्शनचतुष्कादिचतुर्दशप्रकृतिक्षयः ||३०|| पणसीइ सजोगि अजोगि दुचरिमे देवखगइगंधदुगं । फासट्रु वन्नरसतणुबंधणसंघायपण निमिनं ॥ ३१ ॥
३२
पणः सयोगिकेवलिनि ८५ सत्ता । अयोगिन्यपि यावद्विचरमसमयस्तावत्पूर्वोक्तायाः
पञ्चाशीतेः सत्ता ||३१|
संघयणअथिरसंठाणछक अगुरुलहुचउ अपज्जत्तं । सायं व असायं वा परितुबंगतिग सुसर नियं ॥ ३२ ॥
संघः ||३२||
बिसयरिखओ य चरिमे तेरस मणुयतसतिग जसाइज्जं । सुभगजिणुच्च पर्णिदिय सायासाएगपरछेओ ||३३||
बिस० देवद्विकं विहायोगतिद्विकं गन्धद्विकादि७२ प्रकृतिक्षयोऽयोगिगुणस्थानस्य द्विचरमसमये, सर्वां अपि ह्येता अनुदपावस्थास्ततश्च यद्यपि सयोगिना योगनिरोधं कुर्वता सर्वासामघाति - प्रकृतीनां कालतः समैव गुणश्रेणिरूपरचिता, तथाप्यनुदयावस्थप्रकृतीनां चरमसमये दलिकमुदयबत्तीषु स्तिबुकसङ्क्रमेण सङ्कान्तत्वादात्मानुभावतो नास्ति, तेन द्विवरसमये तत्सत्ताव्यवच्छेदः । चरमसमये त्रयोदशप्रकृतीनां सत्ता ||३३||
नरअणुपुवि विणा वा बारस चरिमसमयम्मि जो खविजं । पत्तो सिद्धिं देविंदवंदियं नमह् तं वीरं ||३४||
नर अपरेषां तु मतेन मनुजानुपूर्व्या द्विचरमसमये क्षय, उदयाभावादुदयवतीनां द्वादशानां स्तित्रुकसङ्क्रमाभावात्स्वानुभावेन दलिकं चरमसमयेऽपि दृश्यत एवेति युक्तस्तासां चरमसमये व्यवच्छेदः ।
'अनुदीर्णमुदीर्णान्तस्तुल्यकालं प्रतिक्षणं । दलिकं सङ्क्रमं याति तेन स स्तिबुको मतः ' ॥१॥ इति स्तिबुकस्वरूपम् ||३४||
[
1
॥ इति कर्मस्तवावचूरिः ॥

Page #71

श्रीराजेस्वरपार्श्वनाथाय नमः । ॥ नमोनमः श्रीगुरुप्रेमसूरपे
श्रीगुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतः
श्रीदेवेन्द्रसूरिविरचितः
बन्धस्वामित्वाख्यस्तृतीयः कर्मग्रन्थः ॥
बंधविहाणविमुकं वंदिय सिविद्धमाण जिणचंदं । गइयाईसुं वुच्छं समासओ बंधसामितं ॥ १ ॥
अथ अस्यैव शास्त्रस्य 'सुरङगुणवीसववज्जे' [ गाथा ४] इत्यादिषूपयोगित्वेनादी
-
कियतीनामपि प्रकृतीनां सङ्ग्रहमा || १ ||
१० नव्यबन्धस्वामिन्वे किञ्चिहिपते, अस्यैव- पा० ला०

Page #72

३४
गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतः
जिण सुरविवाहादु देवा य नरयसुहुमविगलतिगं । एगिंदि धावयव नपु मिच्छं हुंड छेव || २ ||
अण मज्झागि संघयण कुखग निय इत्थि दुहगथीणतिगं । उज्जोष तिरिदुर्ग तिरिनराज नरवरलवुन दिशई ॥३॥ ॥ युग्मम्। जिणसुर० गाहा ||२|| अणमज्झा० गाहा || ३ ||
सुरइगुणवीसवज्जं इगसउ ओहेण बंधहिं निरया । तित्थ विणा मिच्छि सयं सामणि नपुचउ विणा छनुई ॥४॥
सुरइगुण० गाहा । 'जिणसुरविउन्हें' [ गाथा- २ ] त्यादिगाथोक्ताः सुरद्विकाद्येकोनविंशतिप्रकृतीर्मुक्त्वा शेषमेकोत्तरशतं प्रकृतीनां सामान्यतो नारका बध्नन्ति, एकोनविंशतेस्तु तेषां भवप्रत्ययादेवाबन्धकत्वात् । इह क्वचित् क्वचित् काश्चित्प्रकृतीर्बध्नाति [नो वा केवलं नरकत्रये (भवे) नानाजीवापेक्षया उद्यतः प्रकृत्ये कोत्तरशतं बन्धे लभ्यते, एवमोधभावना सर्वत्र कार्या । अथ गुणस्थानकै ] स्तेषामेव बन्धस्वामित्वमाह्- ' तित्थ विणे' त्यादि सुगमम् ॥४॥
विणु अणछवीस मीसे बिसयरि सम्मम्मि जिणनराउजुया । इय रयणाइसु भंगो पंकाइसु तित्थयरहीणो ॥ ५ ॥
अणिमणुआ ओहे सत्तमिए नरदुगुच्च विणु मिच्छे | इगनबई सासाणे तिरिआउ नपुंसचउवज्जं ॥ ६ ॥
विणु अण० गाहा । 'अणमज्झागिई' [ गाथा - ३] त्यादिगाथोक्तानन्तानुबन्ध्यादिनरायुरन्त्य प्रकृतिषविंशतिं मुक्त्वा शेषसप्ततिप्रकृतीनां मिश्रे बन्धः । ' बिसयरि' इतिपदं सुगमम् । एष सामान्यतो, विशेषतश्च रत्नप्रभादिनरकत्रये भङ्गः = क्रम इत्यर्थः, एष एकः क्रमः । पचादिषु त्रिषु यत्र [न] तीर्थकृत्कर्मबन्धसम्भवस्तत्र तद्वर्ज:, यथा ओघे १००, मिथ्या० १००, [ सासा० ९६ ], मिश्र ७०,
7
१० पत्रिंदाविवर्जशेष सप्ततिप्रकृतीनां मिश्रगुणे नारकाणां बन्धः, पतः पञ्चविंशतिप्रकृतयः सास्वादनान्ते बन्धव्यवच्छिन्नाः, आयुस्तु मिश्रो नबध्नाति घोलनपरिणामाभावात्, जिननरापुः सहितां द्वासप्ततिं सम्पन्हयो नारका बध्नन्ति आधपृथ्वीत्रिनप एवं द्रष्टव्यं षङ्कप्रभादिषु पुनस्तीर्थकृत्कर्मबन्धाभावात्तद्रहितमेव वाच्यम्, यथा- पा० ।

Page #73

बन्धस्वामित्वाख्यस्तृतीयः कर्मग्रन्थः अविरते ७१, 'तिसु तित्थं [प्र. सा० गा० १०८७] इति वचनादन सम्यग्दृशामपि भवप्रत्ययादेव तद्वन्धकत्वाऽयोगात् ||५||
अजिणमणुआउ० गाहा । सप्तम्यां नारका ओघतो जिननरायुर्वर्जा प्रकृतिनवनवतिं बध्नन्ति, त एव मिथ्यात्वे नरद्विकोच्चैर्गोत्रवर्जा षण्णबतिं, तेषां क्लिष्टत्वेन तिर्यग्गतियोग्यनीचैर्गोत्रस्यैव बन्धात् । 'इगनवईत्यादि सुगमम् ॥६॥
अणचवीसविरहिया सनरदुगुच्चा य सयरि मीसदुगे। सतरसउ ओहि मिच्छे पज्जत्तिरिया विणु जिणाहारं ॥७॥
अणचवीस० गाहा । 'मीसे सम्मे सयरी विणु अणचवीसनरदुगुच्चजुआ' [ ] सप्तमपृथ्वीनारका एव बध्नन्ति मिश्रस्था: सप्ततिप्रकृतिः, तामेव सप्ततिमविरता अपि, अत्रायुर्बन्धसम्भवेऽपि सप्तम्यां तिर्यगायुष एव केवलस्य बन्धात्तस्य च मिथ्यादृष्टि(टौ) सास्वादने एव बध्यमानत्वादिह न तद्वन्धः । एतत्सूत्रे साक्षादनुक्तमप्यर्थतो ज्ञेयम् । अथ तिर्यग्गतौ बन्धस्वामिनः → सप्तदशोत्तरं शतमोघतो मिध्यादृष्टयश्च पर्याप्ततिर्यञ्चो बध्नन्ति, तेषां सम्यग्दृशामपि भवप्रत्ययादेव जिननाम्नो बन्धाभावात्, आहारकद्विकस्याप्रमत्तेनैव बध्यमानत्वात् ।।७||
विणु नरयसोल सासणि सुराउ अण एगतीस विणु मीसे। ससुराउ सरि सम्मे बीयकसाए विणा देसे ॥८॥
विणुनरय० गाहा । सास्वादने नरकत्रिकादिषोडशप्रकृतीर्मुक्त्वा एकोत्तर शतं । मिश्र सुरपुरनन्तानुबन्ध्यायेकत्रिंशत्प्रकृतीश्च मुक्त्वा शेषामेकोनसप्ततिं, तत्र 'सम्मामिच्छादिट्टी आउअबंधं पि न करे' [ ] इति वचनात् सुरनरायुषोरबन्धः, पञ्चविंशतिप्रकृतय: सास्वादन एवं व्यवछिन्ना:, तथा मनुष्यास्तिर्यञ्चश्व मिश्रगुणस्था अविरतसम्यग्दृष्टिव देवार्हमेव बध्नन्ति, तेन नरत्रि(द्वि)कोदारिकद्विकवज्रऋषभानामपि बन्धाभावः। सुरायुर्बधाधिक्येन ते अविरता: सप्ततिम् । देशविरतिस्था द्वितीयकषायवर्जा पट्पष्टिम् ।

Page #74

३६
गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्युपेतः
इयचउगुणेसु वि नरा परमजया सजिण ओहु देसाई । जिणइक्कारसहीणं नवस अपजत्ततिरियनरा ॥ ९॥
परं
अयता=
इय चउगुणेसु॰ गाहा । इत्येवं पर्याप्ततिर्यग्न्यायेन पर्याप्तनरा अपि चतुर्षु मिथ्यात्वादिगुणेषु बन्धस्वामिनो मन्तव्याः । यथा मिध्यात्वे ११७, सास्वादने १०१, मिश्र ६९, अविरते ७१, [ = अविरता जिनकर्मणोऽपि बन्धकाः स्युरिति तिर्यग्बन्धयोग्यसप्ततेरेकाधिकत्वम्, ओघत एषां १२०, देशविरत्यादिषु पुनरोधः कर्मस्तवोक्त एव 1 अपर्याप्ततिर्यग्नरास्तु जिनादिनरकत्रिकावसानैकादशप्रकृतिबर्ज शेषं नवोत्तरशतम् ओघतो मिथ्यात्वे च बध्नन्ति । यद्यपि करणापर्याप्तो देवो मनुष्यो वा जिनकर्म सम्यक्त्वप्रत्ययेन बध्नाति तथापीह नराणां लध्यपर्याप्तत्वेन विवक्षणान्न विरोधः ||१९||
निरय व सुरा नवरं ओहे मिच्छे इगिंदितिगसहिया । कप्पदुगे वि य एवं जिणहीणी जो भवणवणे ॥ १०॥
निरयव्व० गाहा । सुरा अपि नारकवदोघतो विशेषतञ्च तत्तद्बन्धस्वामिनोऽवगन्तव्याः । नवरमोघे मिथ्यात्वे च पावान् बन्धो नारकाणां स एव एकेन्द्रियादित्रिकयुतस्तथाहि- → ओघतो देवानां १०४, मिथ्यात्वे १०३, जिनकर्मबन्धाभावात् । सास्वादनादौ नारकक्रम एव विशेषचिन्तया । कल्पद्विकेऽप्ययं देवानां बन्ध एवमेवेति । भवनपति - व्यन्तर- - ज्योतिष्केषु तु यथासम्भवं जिनकर्मबन्धरहितो ज्ञेय:, जिनकर्मसत्ताकस्य तेषूत्पादाऽभावेन तत्र तद्बन्धासम्भवात्, तथाहि भवनपत्यादीनामोघतो मिथ्यात्वे च १०३, सास्वादन - मिश्रयोस्तथैव, अविरते ७१ इति ॥१०॥
रयणु ब्व सणकुमाराइ आणयाई उज्जोयचउरहिया । अपजतिरिय व्व नवसयमिगिंदिपुढविजलतरुविगले ॥११॥
रयणु व्व० गाहा । सनत्कुमारादिषङ्के रत्नप्रभाया भङ्गो, यथा- १०१, १००, ९६, '७०, ७२ । आनतादित्रयोदशके तूद्योततिर्यक्त्रयरहितः सः पूर्वोक्तो रत्नप्रभाभो यथासम्भवं वाच्यो, यथा - ओये ९७, मिथ्यात्वे ९६, सास्वादने २२, मिश्र अविरते चोद्यतादिचतुष्कस्य सास्वादनान्तत्वेन संपूर्ण एव रत्नप्रभाभगो, यथा - मित्रे ७०, अविरते ७२, अनुत्तरपञ्चके तु मिथ्यात्व - स्वास्वादन -

Page #75

बन्धस्यामित्वाख्यस्तृतीयः कर्मग्रन्थः मिश्राणामसम्भवादोघेऽविरते च ७२, एनत्सूत्रोक्तं न वतर्ने तथाऽप्यर्धतो ज्ञेयम् । “जिणइक्कारसहीणं' [गाथा-९] इत्यादिगाथावयवोक्तम्। अपर्याप्ततिर्यग्वत् १०९ एकेन्द्रिय-पृथ्वी-जल-तरु-विकला ओघतो मिध्यात्वे च बध्नन्ति ||११||
छनवइ सासणि विणु सुहुमतेर केइ पुण बिंति चउनवई। तिरयिनराऊहिँ विणा तणुपज्जत्तिं न ते जंति ॥१२॥
छनवइ० गाहा । एने एकेन्द्रिया[दय:] सास्वादना: सूक्ष्मत्रिकादिप्रकृतित्रयोदशकं मिथ्यात्व एव व्यवच्छिन्नबन्धमिति कृत्वा षण्णवतिं बध्नन्ति, केचित् पुनश्चतुर्नवतिं ब्रुवते, निर्यग्नरायुषोस्तनुपर्याप्त्या पर्याप्तैरेव बध्यमानत्वात्, ते च सास्वादनत्वादपर्याप्ता एवोच्यन्ते ।।१२।।
ओहु पणिदि तसे गइतसे जिणिकार नरतिगुच्च विणा। मणवयजोगे ओहो उरले नरभंगु तम्मिस्से ॥१३॥ आहारछग विणोहे चउदससउ मिच्छि जिणपणगहीणं। सासणि चउनदइ विणा नरतिरिआऊ सुहुमत्तेर ॥१४॥
ओहु पणिंदि० गाहा । आहारछग० गाहा । पञ्चेन्द्रियेषु च कर्मस्तवोक्तः स्वस्वगुणस्थानके ओपो, यथा→ सामान्यतो १२८, मिथ्यात्वे ११७, सास्वादने १०१, मिश्रे ७४, अविरते ७७, देशे ६७, प्रमत्ते ६३, अप्रमत्ते ५९-[५८], अपूर्वस्य प्रथमभागे ५८, तत परं भागपञ्चके ५६, सप्तमे भागे २६, अनिवृत्तिबादरे प्रथमभागे २२, द्वि० २१, तृ० २०, चतु० १९, पञ्च० १८, सूक्ष्मे १७, शेषत्रये सातस्यैकस्य बन्धः । गतित्रसेषु तेजोवायुषु जिनैकादशकनरत्रिकोच्चरुपा; १५ प्रकृतीईिना पश्चोतरं शतं बन्धे लभ्यते । सास्वादनादिभावस्तु नैषाम्, यत: 'न हु किंचि लभिज्न सुहुमतसा' [ ]इत्यादि । चतुर्विधमनोयोगे [च ओघः कर्मस्तवोक्तो विंशत्युत्तरशतादिरूपः । मनोवाग्योगपूर्वक औदारिककाययोगे तु नरभङ्गो, ‘इय चउगुणेसु वि नरा' [गाथा ९] इत्यत्रोक्तरूपो, यथा-→ओघ: १२०, मिथ्यात्वे ११७, सा० १०१, मिश्रे ६९, अविरते ७१ इत्यादि। मनोरहित]वाग्योगे विकलेन्द्रियभगः । केवलकाययोगे त्वेकेन्द्रियभङ्गः । 'तम्मिसे' त्ति औदारिकमिश्रयोगे ॥१३॥

Page #76

गुणरत्नसूशिवराचत-अवचूण्युपेतः . ।
आहारकपटकं बिना शेषम् ११४ ओघतो बन्ध: प्राप्यते, स ह्यपर्याप्तावस्थायां स्यात् तदानीं च नैतत्प्रकृतिषट्वं बध्यते । औदारिकमिश्रकाययोगी मिथ्यात्ने जिनपञ्चकहीनं नवोत्तरं शतं बध्नाति । स एव सास्वादने ९४ बध्नाति, नरतिर्यगायुषोरपर्याप्तत्वेन सूक्ष्मत्रिकादि-सेवान्तिप्रकृतित्रयोदशकस्य तु मिथ्यात्वे एव व्यवच्छिन्नबन्धतया च । मिश्रं पुनर्नाव [भवति], यत औदारिकमिश्रस्यापर्याप्तावस्थायां [समुद्धातावस्थायां] च भावात् । एवमविरतसयोगिवर्जदेशविरत्यादीन्यपि तत्र न स्युः ॥१४||
अणचउवीसाइ विणा जिणपणजुय सम्मि जोगिणो सायं । विणु तिरिनराउ कम्मे वि एवमाहारदुगि ओहो ॥१५॥
अणचउ० गाहा । तत्रौदारिकमिश्रस्थोऽविरत उत्पत्तिसमयेऽनन्तानुबन्ध्यादितिर्यग्विकावसानचतुर्विंशतिप्रकृतीविना जिनसुरद्रिक[वैक्रियद्विक]रूपप्रकृतिपञ्चकक्षेपे पञ्चसप्ततिप्रकृतिबन्धः रचयति । सयोगिनस्तु समुद्धातावस्थायां सप्तषष्ठद्वितीयसमयेष्वौदारिकमिश्रस्थस्य सातस्यैव बन्धः । अन्तरालगतौ समुद्धातावस्थाभाविनि च कार्मणयोगेऽप्येवम्, यथौदारिकमिश्रे बन्धविधिरोघतो विशेषतश्चोक्तस्तथेहापि, नवरं तिर्यग्नरायुषी वर्जयित्वा, कार्मणकाययोगे तद्वन्धाभावात्, तत: कार्मणकाययोगे ओघत: ११२, मिथ्यात्वे १०७, सास्वादने ९४, अविरते ७५, सयोगिनि १ । 'आहारदुगि ओहुत्ति आहारके आहारकमिशे च कर्मस्तवोक्त ओघ: प्रमत्तगुणस्थानकवर्ती त्रिषष्टिरूप, एतत्काययोगद्वयं हि लब्ध्युपजीवनात्प्रमत्तस्यैव, न त्वप्रमत्तस्येति न तदोघबन्धसम्भवः ॥१५||
सुरओहो वेउच्चे तिरियनराउरहिओ य तम्मिस्से । वेयतिगाइम बिय तिय कसाय नव दु चउ पंच गुणा ॥१६॥
सुरओहो० गाहा । वैक्रियकाययोगे सुराणां सुरगतौ प्रागुक्त ओघस्तथैव, यथा-→ओघे १०४, मिथ्यात्वे १०३, सास्वादने ९६, मिश्रे ७८, अविरते ७२, 'तम्मिस्सि' नि वैक्रियमित्रे तिर्यग्नरायुर्वन्धरहितः सुरौघ:, वैक्रियमिश्र ल्यपर्याप्तावस्थायां देवनारकाणां लभ्यते, तदानीं च तेषामायुर्वन्धाभावात्, तथा च तत्रौघे १०२, मिथ्यात्वे १०१, रसस्वा० ९४, अविरते ७१, देशविरत्यादिषु वैक्रियमिश्रस्य सम्भवो नास्ति, यद्यपि देशविरतस्याम्बडादेः प्रमत्तस्य तु विष्णुकुमारादे वैक्रियं कुर्वतस्त

Page #77

बन्धस्वामित्वाख्यस्तृतीयः कर्मग्रन्थः त्सम्भव: श्रूयते, सोऽपि स्वल्पत्वादन्यतो बा कुतोऽपि हेतो: पूर्वाचा !क्तः । वेयतिगाइम त्ति वेदत्रिके आदिमे द्वितीय तृतीये च कषायचतुष्के यथाक्रमेण 'नवदुचउपंचगुण' त्ति नव-द्वि-चतुः-पञ्चगुणस्थानकेषु य: कर्मस्तवमेत ओघ: स ज्ञेयः, यथा-वेदत्रिके मिथ्यात्वादौ अनिवृत्तिबादरान्तगुणस्थाननवके कर्मतवोत्त ओघः ११७, सामान्यतस्तु नानाजीबापेक्षया १२०, [मिथ्याचे ११७, सास्वादने १०१, मिश्रे ७४, अवि० ७७, दे०६७, प्र० ६३, अ० ५९-५८, अपूर्व० ५८, ५६, २६, अनि २२ ।] अनन्तानुबन्धिषु ओघतो मिथ्यात्वे च ११७, सास्वा० १०१ । अप्रत्याख्यानेष्वोधतो ११८, मिथ्यात्वे ११७, सास्वा० १२१, मिश्रे७४, अविरते ७७ । प्रत्याख्यानावरणेष्वप्येवं, केवलं मिथ्यात्वे देशविरती ६७ ॥१६।।
संजलणतिगे नव दस लोभे चउ अजइ दु ति अनाणतिगे। बारस अचम्खुचक्खुसु पढमा अहक्खाइ चरमचऊ ॥१७॥
संजलण० गाहा । सञ्चलनत्रिके क्रोधमानमायारूपे कर्मस्तव प्रथमनवगुणस्थानोक्त ओघः । तत्र सामान्यबन्धान्निवृत्तिबादरं यावद्वेदत्रिकन्यायेन विंशत्युत्तरशतादिकः प्राग्वत् । अनिवृत्तिबादरभागपञ्चकेषु प्रथमभागे २२, द्वितीये पुंवेदरहिता २१, तृतीये सञ्चलनक्रोधरहिता २०, तुर्ये सज्वलनमानरहिता १९, पश्चमे सज्वलनमायारहिता १८, सज्वलनलोभे तु सूक्ष्मसम्परायेऽपि सम्भवाद् दशगुणस्थानकोक्त ओघ: । अयताभिधे मार्गणास्थाने मिथ्यात्वादिगुणस्थानचतुष्कौघः, यथा
—सामान्यतोऽविरतसम्यग्दृष्टेरपि संगृहीतत्त्वाज्जिननामक्षेपे ११८, मिथ्या० ११७, सास्वा० १०१, मिश्रे ७४, अविरते ७७ । अज्ञानत्रिके 'दुर्ति'त्ति, मिथ्यात्वसास्वादनद्वयौघो, मिश्रेण सह तत्त्रयौधो वा, यथा ओघे ११७, [मि० ११७], सास्वादने १०१, मिश्रे ७४ - शून्यं वा, अयमाशय: मिश्रे ज्ञानांश[श्वास्ति यदा ज्ञानांश]प्राधान्यविवक्षा तदाऽज्ञानत्रिके गुणद्वयमेव, अज्ञानांशप्राधान्ये तु तृतीयं मिश्रमपि । चक्षुरचक्षुर्दर्शनयोमिथ्यात्वादिद्वादशगुणौधः, नत्रौघत: १२०, मिथ्या० ११७, यावत्क्षीणमोहे सातबन्धः, परतस्तु चक्षुरचक्षुषोः सतोरप्यनुपयोगित्वेनाव्यापारात् । यथारख्याते उपशान्तादिचतुर्गुणस्थानौघो, यथा--ओघतः १, उप० १, क्षीणः १, सयोगि० १, अयोगिनि- ||१७||

Page #78

४०
गुणरत्नसूरिविरचित अथचूयुपेतः
मणनाणि सग जयाई समइय छेय चउ दुन्नि परिहारे । केवलदुगि दो चरमाजयाइ नव महसुओहिदुगे ||१८||
मणनाणि० गाहा । मनः पर्यायज्ञाने प्रमत्तादिक्षीणमोहान्तानामोघः, तत्र सामान्यत आहारकराहिता: ६५, विशेषतः प्रमत्ते ६३, इत्यादि । सामायिके छेदोपस्थापनीये च प्रमत्तादिगुणचतुष्कस्यैवौघः, यथा सामान्यतः ६५, प्रमत्ते ६३ इत्यादि । सूक्ष्मसम्परायादिचारित्रस्य सूक्ष्मादौ सम्भवात् । परिहारविशुद्धिके द्वे प्रमत्ताप्रमत्ते, तयोरोघबन्ध इत्यर्थः । केवलद्विकेऽन्त्यद्वयमेव तदुक्तो बन्ध इत्यर्थः, तद्यधौघे सातस्य बन्धः, सयोगिन्यपि तस्यैव, अयोगिनि शून्यम् । तथा मतिश्रुतयोरवधिद्विके चाविरतादीनि क्षीणमोहान्तानि मवगुणस्थानानि तदुक्तो अन्य पर्थः, तत्पश्न, केलीया मनोभावात् । तत्रौघतोऽप्रमत्तादेर्मत्यादिमत आहारकद्विकस्यापि बन्धसम्भवादेकोनाशीतिः, विशेषचिन्तायां विरतादौ कर्मस्तक्तः सप्तसप्नत्यादिर्बन्धः || १८ ||
अड उवसमि चड वेयगि स्वइए इक्कार मिच्छतिगि देसे । . सुहुमि सठाणं तेरस आहारगि नियनियगुणोहो ॥ १९॥
अड० औपशमिकसम्यक्त्वे
गुणस्थानानि, यथास्थानं तदुक्तो बन्ध इत्यर्थः, तत्र सामान्यत औपशमिकेऽविरते च परमुवसमि बट्टता' [गा. २० ] इत्याद्युक्तहेतोर्देवमनुजायुषोर्बन्धाभावात् ७५, देशविरतौ सुरायुरबन्धात् ६६, प्रमत्ते ६२, अप्रमत्ते ५४८ इत्यादि यावदुपशान्ते एकस्य सातस्य बन्धः । वेदके क्षायोपशमिकाऽपरपर्यायेऽविरतादिचतुर्गुणस्थानोक्तो बन्धविधिरोधत: ७९, अविरते ७७, देशे ६६, प्रमत्ते ६३, अप्रमत्ते ५९ ५८, अतः परमुपशमश्रेणी औपशमिकं क्षपकश्रेणी क्षायिकम् । क्षायिके अविरतादीन्येकादश, यथौघे ७९, अविरते ७७ यात्रदयोगिनि शून्यम् 1 मिध्यात्वसारवादनमिश्ररूपे त्रिके, देशे, सूक्ष्मसंपराये व स्वस्वगुणस्थानीयो बन्धो यथा मिध्यात्वे ओघे स्वस्थाने च ११७, एवं सास्वादने द्विधाऽपि १०२, मिश्र ७४, देशे ६७, सूक्ष्मे १७ । आहारके जीवे त्रयोदश गुणस्थानानि, अयोगिवर्जन्त्रयोदशगुणस्थानोक्तो बन्धी, अयोगी वनाहारकः, अत्रौधतो बन्धः १२०, स्वस्वगुणस्थानीयो बन्धः ॥ १९ ॥
मिथ्यात्वादौ

Page #79

बन्धस्वामित्वात्यस्तृतीयः कर्मग्रन्थः
परमुवसमि बटुंता आउ न बंधंति तेण अजयगुणे। देवमणुआउहीणो देसाइसु पुण सुराउ विणा ॥२०॥
परमु० 'अड उबसमि' [गा० १९] इत्यत्र विशेषमाह→परं = केवलमौपशमिके सम्यक्त्वे वर्तमाना जन्तब आयुरेकमपि न बध्नन्ति तेनाऽविरते देव-नरायुर्वन्धाभ्यां हीन ओघबन्धः पञ्चसप्ततिरूपो ज्ञेयः । देशादिषु पुनर्नरायुबन्धस्याऽविरते व्यवच्छिन्नत्वेन देवायुष एव केवलस्य बन्धात्तदेकप्रकृतिहीन: षट्षष्ट्यादिः । तच्चाङ्कत: प्राक् स्वस्थाने दर्शितमेव ।।२०।।
ओहे अट्ठारस आहारदुगूण आइलेस तिगे। तं तित्थोणं भिच्छे साणाइसु सबहिं ओहो ॥२१॥
___ आहे. ओघत आद्यलेश्यात्रिके आहारकद्विकवर्ज ११८ बध्यते, आहारकद्विकस्य शुभलेश्याभि: बध्यमानत्वात्, विशेषचिन्तायां मिथ्यात्ने जिननामवर्जम् ११७, सास्वादनादिषु त्रिषु 'ओह त्ति स्वस्वगुणस्थानीय ओघबन्धः ||२१|| . तेऊ नरयनवूणा उज्जोयचउ नरयबार विणु सुक्का ।
विणु नस्यबार पम्हा अजिणाहारा इमा मिच्छे ॥२२॥
तेऊ नरय तेजोलेइयायां नरकत्रिकादिप्रकृतिनवकोनमोघत एकादशोत्तरं शतं बध्यते, कृष्णादिलेश्याप्रत्ययत्वान्नरकत्रिकादीनां न बन्धः । मिथ्यात्ने सप्तदशोत्तरशतादस्यैव प्रकृतिनवकस्यापसारे शेषम् १०८, सास्वादनादिषट्सु स्वौघबन्धः । 'उज्जोअतिरिदुर्ग तिरित्ति [गा-३] गायोक्तम् उद्योततिर्यग्द्रिकतिर्यगायुर्लक्षणं प्रकृतिचतुष्कं 'नरयसुहमविगलतिग' [गा०२]ति गाथोक्तं नरकत्रिकादिप्रकृतिद्वादशकं च मुक्त्वा शेषं चनुरुत्तरशतमोघतः शुक्ललेश्यायां बध्यते, उद्योतादिप्रकृतीनां तिर्यग्नरकप्रायोग्यत्वेन देव नरयोग्यबन्धकैः शुक्ललेश्यावद्भिरबंध्यमानत्वान्मिथ्यात्वे १०१, सप्तदशोत्तरशनरूपत्वा न्मिथ्या- त्वौघबन्धात् प्रकृतप्रकृतिषोडशकापहारेण सास्वादने तदीपैकाधिकशतरूपौघबन्धादुद्द्योतादिप्रकृ तिचतुष्ट - यापसारे शेषा: ९७, मिश्रादिषु नदवस्थ स्वस्वगुणस्थानीयो बन्धः । नरकत्रिकादिप्रकृतिद्वादशकं विना शेषम् १०८ पद्मलेश्यायामोघतो लभ्यते, तल्लेश्यावतां सनत्कुमारादिदेवानां तिर्यक्प्रायोग्यं बनता.

Page #80

गुणरत्नसूरिविरचित-अबचूण्युपेतः मुद्योतादिप्रकृतिचतुष्कस्य बन्धसम्भवात् । मिथ्यात्वे १०५, तदोघबन्धात्सप्तदशोत्तरशतरूपाद् यथोक्त१२ प्रकृतीनामपसारात् । सास्वादनादौ तु यथास्थित एकोत्तरशतादिकः स्वस्वौधबन्धः । 'अजिणे'त्यादिप्रथमलेश्यात्रिकस्य 'ओहे' [गा०२१] इत्यादिना निर्धारितत्वेनेमास्तेजःशुक्लपद्मलेश्या मिथ्यात्वे जिनाहारकद्विकवर्जाः शेषसप्तदशोत्तरशनप्रकृतिबन्धसहिता इत्यर्थः । [तेजोलेश्यादिषु मरकनवकाङ्नो य: सामान्यबन्धः प्रतिपादित: स मिथ्यात्वगुणस्थानके जिनादिप्रकृतित्रयरहितो विधेय:] ।।२२।।
सव्वगुणभव्वसन्निसु ओह अभव्वा असन्नि मिच्छसमा। सासणि असन्नि सन्नि ब्व कम्मभंगो अणाहारे ॥२३॥
सव्वगुण० भव्यसंज्ञिनि च मार्गणास्थाने यथास्वस्थानं कर्मस्तवोक्त ओघबन्धस्तयोः सर्वगुणस्थानभावात् । अभव्या असंज्ञिनश्च चिन्त्यमाना ओघबन्धं प्रतीत्य मिथ्यात्वसत्कौघबन्धसमा:, अयमों→यथा मिथ्यात्वे ११७ ओघतो बध्यते, तथाऽभव्योऽसंज्ञी चौघतो मिथ्यात्वे च ११७, अभव्यस्य सास्वादनादिगुणाभावादसंज्ञी तु सास्वादने संज्ञिवत् १०१ बन्धकः । अनाहारके तु मार्गणस्थाने कार्मणकाययोगभगः, तद्योगस्थस्यैव संसारिणोऽनाहारकत्वात्, कार्मणभङ्गश्चायमुक्नयुक्त्या ओघे ११२, मिथ्यात्वे १०७, सास्वा० ९४, अविरते ७५, सयोगिनि सातस्यैक[स्य] बन्धः । उक्त मार्गणास्थानेषु बन्धस्वामित्वम् ।
तिसु दुसु सुक्काइ गुणा चउ सग तेर त्ति बंधसामित्तं । देविंदसूरिलिहियं नेयं कम्मत्ययं सोउं ॥२४॥
अथ यस्यां लेश्यायां यावन्नि गुणस्थानानि स्युस्तदाह → 'तिसु दुसु' तिसृष्वाद्यासु कृष्ण-नील-कापोतलेश्यासु 'चउ' इत्यादिना यथाक्रम सम्बन्धान्मिथ्यात्वादीनि चत्वारि गुणस्थानानि प्राप्यन्ते, तेषु परिणामविशेषतः षण्णामपि लेश्यानां भावात् । तथा 'दुसुति द्वयोस्तेज:पद्मयोमिथ्यात्वादीनि सप्त, तयोस्तदन्तमपि यावद्भावात् । शुक्लायां त्रयोदश मिथ्यात्वादीनि सयोग्यन्तानि । अयोगिनोडलेश्यत्वात् ।।२४॥
तविन्यस्वामित्वावचार

Page #81

WAV
.
..Mest.HMM..
-
:-..
.
:: श्रीशक्षेवरवानाधाय नमः ॥
॥ नमोनमः श्रीगुरुप्रेमसूरये ।। श्रीगुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः
श्रीदेवेन्द्रसूरिविरचितः ॥ षडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः ॥
OGES
नव्यषडशीतिकस्य किञ्चिल्लिख्यते - नमिय जिणं जियमग्गणगुणठाणुवओगजोगलेसाओ। बंधप्पबहूभावे संखिज्जाई किमवि वुच्छं ॥१॥ इह सुहुमवायरेगिदिवितिचउअसन्निसन्निपंचिंदी । अपज्जत्ता पज्जत्ता कमेण चउदस जियट्ठाणा ॥२॥ प्रथमगाथाद्वयं सुगमम् ।।११।२।।

Page #82

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्तुपेतः बायरअसन्निविगले अपज्ज पढमबिय सन्निअपज्जत्ते। अजयजुय सन्निपज्जे सगुन मिच्छ सेसेसु ।
बायर८ तेजोवायुषु सास्वादनाभावात् तान् मुक्त्वा शेषबादरभूम्यम्बुवनस्पतिषु सामग्रन्धिक मतेन मिथ्यात्वसास्वादनरूपगुणद्वयम्, अथ तेजोवायुवर्जनम् किं ? तेजोवायूनां मध्ये सम्यक्त्वलेशवतामप्युत्पादाभावादतस्तेषां सास्वादनाभावः । एवमपर्याप्तविकलत्रिकेऽपर्याप्तसंज्ञिनि चोंभयमतेनाद्यगुणद्वयं स्यादपर्याप्तसंज्ञिनि तु तृतीयमविरतमपि । पर्याप्तसंज्ञिनि तु सर्वाण्यपि सयोग्ययोगिनोपि द्रव्यमनोभावेन संज्ञित्वाऽव्यभिचारान् । शेषजीवसप्तके मिथ्यात्वमेव ॥३॥
अथ जीवस्थानेषु योगानाह - अपजत्तछकि कम्मुरलमीस जोगा अपज्जसनिसु ते । सविउल्चमीस एसुं तणुपज्जेसुं उरलमन्ने ॥४॥
अपज्जत्तः आयेऽपर्याप्तषट्वे भवं सङ्क्रामतः प्रथमं कार्मणयोगस्तत उत्पत्तिदेश गत्वौदारिक कुर्वत: कार्मणेन मिश्रत्वादौदारिकमिश्रः । अपर्याप्तसंज्ञिनो देवनारकेषत्पन्नस्य वैक्रियमिश्रोऽपि, असंश्यपि तत्रोत्पद्यते, केवलं तत्रासौ संश्येव स्यादिति संज्ञिग्रहणम् । एषु सप्तसु तनुपर्याप्त्या पर्याप्तेषु औदारिककाययोगमपि मन्यन्ते केचित् ।।४||
सब्बे सन्निपज्जत्ते उरलं सुहुमे सभासु(स) तं चउसु। बायरि सविउब्बिदुगं पज्जसन्निसु बार उवओगा ॥५॥
सव्वे संज्ञिनि पर्याप्ते सर्वेऽपि योगाः । तत्र सत्यादिमनोयोगा: ४, एवं वाग्योगा:, औदारिकवैक्रियाहारकास्त्रय: प्रतीता:, औदारिकेन वैक्रियं कुर्वतो वैक्रियमिश्रः, पुनस्त्यक्त्वौदारिकं गच्छतः औदारिकमिश्रः, आहारकं कुर्वाणस्याहारकमिश्रः । समुद्धातावस्थायां तृतीयतुर्यपञ्चमसमयेषु कार्मणयोगी । पर्याप्तसूक्ष्मेष्वौदारिकमेव । तच्च वाग्योगयुतं विकलाऽसंज्ञिपञ्चेन्द्रियेषु। वायुषु वैक्रियस्यापि सम्भवात् पर्याप्तबादरेषु औदारिकं वैक्रियद्विकं च । अथ जीवेषूपयोगा:→पर्याप्तसंज्ञिषु ज्ञानपञ्चकाऽज्ञानत्रयदर्शनचतुष्करूपा: सर्वेऽप्युपयोगा: ।।५||

Page #83

पडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः
पज्जवरिंदिअसनिसु दुदंस दुअनाण दससु चक्खु विणा। सन्निअपज्जे मणनाणचक्खुकेवलदुगविहूणा ॥६॥
पज्जचउ० पर्याप्तचतुरिन्द्रिये असंज्ञिनि च मतिश्रुताज्ञाने चक्षुरचक्षुर्दर्शने च ४, दशसु पर्याप्तापयोप्तसूक्ष्मबादर४द्वीन्द्रियवान्द्रियाऽपर्याप्तचतुरिन्द्रियाऽसंज्ञिषु चक्षुर्वर्जाः ३, पर्याप्त चतुरिन्द्रियाऽसंज्ञिसंज्ञिष्विन्द्रियपर्याप्तौ सत्यां पञ्चसंग्रहमतेन चक्षुर्दर्शनमपि । 'सन्नि अपज्जे'त्यर्द्धं सुगमम् ।।६।।
अथ जीदेषु लेश्या: - सन्निदुगि छ लेस अपज्जबायरे पढम चउ ति सेसेसु । सत्तट्ठबंधुदीरण संतुदया अट्ट तेरससु ॥७॥
सन्निदुग पर्याप्तापर्याप्तरूपसंज्ञिद्वये स्वपरभवापेक्षया 'जल्लेसे मरइ तल्लेसे उववज्जइ' [ ] इति षडपि लेश्याः, अपर्याप्तबादरे आद्याश्चतस्त्रः, तद्वतां भवनपत्यादीशानान्तदेवानामपि तत्रोत्पादात् । शेषेषु आद्यास्तिस्त्रः । अथ गुणेषु बन्धादिविधि:-→[मिश्ररहित]अप्रमन्तं यावदापुर्बन्धेऽष्टानामन्यत्र सप्तानाम्, सूक्ष्मे षण्णाम्, उपशान्तादिगुणत्रये एकस्यैव सातस्य बन्धः । सत्ता तूपशान्तमोहं यावदष्टानाम्, क्षीणे सप्तानां, सयोगिन्ययोगिनि च चतसृणाम्, उदयः सूक्ष्मं यावदष्टानाम्, उपशान्तक्षीणयो: सप्तानाम्, सयोग्ययोगिनोश्चतसृणामनुभूयमानमापुर्यदावलिकाशेषं न स्यात् किन्त्वधिकं तदाष्टानामप्युदीरणा, तस्मिन्नावलिकाशेषे सप्तानाम्, वेदनीयायुषोः प्रमादसहितेनैव योगेनोदीरणा स्यान्नान्येनेत्यप्रम - त्तात्सूक्ष्मसंपरायं यावद्वेदनीयायुर्वर्जानां षण्णामुदीरणा यावन्मोहनीयमावलिकाशेषं न स्यादावलिकाशेषे तु पञ्चानां, उपशान्ते मोहवर्जानां पञ्चाना, क्षीणेऽपि तेषामेव यावज्ज्ञानदर्शनावरणान्तरायाणि आवलिकाशेषाणि न स्युरावलिकाशेषेषु तेषु क्षीणे सयोगिनि च द्वयोर्नामगोत्रपोरेवायोगी त्वनुदीरकः ||७||
अथ जीवस्थानेषु बन्धादिविधिः –
१-० ज्ञिपञ्चेन्द्रियलक्षणेषु पूर्वोक्ताश्चत्वार उपयोगाश्रक्षुर्दर्शनं विना त्रयो भवन्ति, पर्याप्त-पा० । २-० भवनेशादिदेवा हे० ला।

Page #84

૪૬
गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतः
सत्तट्ठछेगबंधा संतुदया सत्त अनु चत्तारि । सत्तर छ एंव दुर्ग उदीरणा सन्निपते ॥८॥
सत्तट्ट० संज्ञिपर्याप्तवर्जे १३ जीवस्थानेषु आयुर्बन्धेऽष्टानां वन्धस्तदभावे सप्नानाम् । उदीरणाऽप्यावलिकाधिकशेषे आयुषि अष्टानाम्, आवलिकामात्रे तु सप्तानाम् । सत्तोदयौ त्वष्टानाम् । पर्याप्त संज्ञिनि तु प्रागुक्तगुणस्थानक्रमेण सप्ताष्टषडेकविधबन्धादिभावना कार्या || ८ ||
ग्रन्थलाघवार्थं क्रमोल्लङ्घनादिदानीं मार्गणस्थानानि
गइइंदिए य काए जोए वेए कसायनाणेसु । संजमदंसणलेसा भवसम्मे सन्निआहारे ॥ ९ ॥ सुरनरतिरिनिरयगई इगवियतियचउपणिंदि छक्काया । भूजलजलणानिलवणतसा य मणवयणतणुजोगा ॥ १०॥ बेय नरित्थिनपुंसा कसाय कोहमयमायलोभ त्ति । मइसुथवहिमणकेबलविभंगमइसुअनाणसागारा ॥ ११॥
—
सामाइय छेय परिहार सुहुम अहक्खाय देस जय अजया । चक्खु अचक्खु ओही केवलदंसण अणागारा || १२॥
किण्हा नीला काऊ तेऊ पम्हा य सुक भव्वियरा । वेयग खड्गुवसम मिच्छ मीस सासाण सन्नियरे ॥ १३॥
गाथापञ्चकं सुगमम् । नवरं वेदके क्षायोपशमिकस्याप्यन्तर्भावः । एवं गत्यादिचतुर्दशद्वारैर्द्वाषष्टिस्तदुत्तरभेदाः ||९||१०|| ११||१२||१३||
―
अथ मार्गणार पानेषु जीवस्थानानि
आहारेयर भेया सुरनिरयविभंगमइसुओहिदुगे । सम्मत्ततिगे पम्हासुकासन्नीसु सन्निदुगं ॥ १४ ॥

Page #85

षडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः
आहारेयर० 'सम्मत्ततिग'त्ति क्षायिकक्षायोपशमिकवेदकरूपे । केचिदौ पशमिकेऽप्यपर्याप्तसंज्ञिनमिच्छन्ति, तन्नावगम्यते, प्रथमं हि सम्यक्त्वमत्राऽपर्याप्तस्य तथाविशुद्धेरभावान्न घटते, उपशमश्रेणावपि मृत्वा सुरेषूत्पद्यमानस्याद्यसमय एव सम्यक्त्वपुद्गलवेदनात् तन्नोपपद्यते, यदुक्तं शतकहाँ जो इनामतीय का करे तो समये एवं उदयावलियाए छोद्ण सम्पत्तपुमालं आएइ, तेण उक्समसम्मदिवी अपजत्नगोन लगभई ।'[ ]तत: सुरनारकादौ मार्गणास्थानोत्तरभेदत्रयोदशके पर्याप्तापर्याप्तसंज्ञिरूपं जीवस्थानद्वयम् ॥१५॥
तमसन्निअपज्जजुयं नरे सबायरअपज्ज तेऊए।। थावर इगिदि पढमा चउ बार असन्नि दु दु विगले ॥१५॥
तमसन्निः तदेव पूर्वोक्तं संज्ञिद्विकं नरगतावपर्याप्ताऽसंज्ञिमनुष्ययुतं जीवस्थानत्रयं असंज्ञिनृणां, लब्ध्यपर्याप्तत्वात् । तदेव संज्ञिद्रिकमपर्याप्तबादरैकेन्द्रिययुतं तेजोलेश्यायाम् । पृथ्व्यादिस्थावरपञ्चके पर्याप्तापर्याप्तसूक्ष्मबादरसत्कं जीवस्थानचतुष्कम् । एवमेकेन्द्रियेऽप्यसंज्ञिनि पर्याप्तापर्याप्तसंज्ञिवर्जशेषजीवस्थानानि १२ । द्वीन्द्रियादिषु प्रत्येकं पर्याप्तापर्याप्तरूपे द्वे द्वे ॥१५॥
दस चरम तसे अजयाहारग तिरि तणु कसाय दु अनाणे। पढमतिलेसा भरियर अचक्खु नपु मिच्छि सब्बे वि ॥१६॥
दस त्रसकापे आद्यचतुष्करहितानि दश, अयतादिष्वष्टादशसु मार्गणास्थानेषु सर्वव्यापित्वेन सर्वजीवस्थानानि ।।१६।।
पजसन्नी केवलदुगे संजय मणनाण देस मण मीसे। पण चरम पज्ज वयणे तिय छ व पज्जियर चक्सुम्मि ॥१७॥
पज्जसन्नी• केवलद्विकसंयमपञ्चकायेकादशके एक एव पर्याप्तसंज्ञी । 'वयण'त्ति वाग्योगे द्वि-त्रि-चतुरिन्द्रियाऽसंज्ञिसंज्ञिनः पञ्च पर्याप्ताः । चक्षुर्दर्शने पर्याप्तचतुरिन्द्रियाऽसंज्ञिसंज्ञिरूपाणि त्रीणि, मतान्तरेणे न्द्रियपर्याप्त्या पर्याप्तानां तान्येवापर्याप्तसहितानि षट् ।।१७।।

Page #86

| ४८ |
गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्य्युपेतः
धीनरपणिंदि चरमा चड अणहारे दु सन्नि छ अपज्जा । 'सुहुमअपज्ज विणा सासणि इत्तो गुणे बुच्छं ॥ १८ ॥
ते
थीनर स्त्री-पुंवेदयोः पश्चेन्द्रिये च पर्याप्तापर्याप्तसंज्ञ्यसंज्ञिरूपाणि चत्वारि । सैद्धान्तिअपर्याकमनाऽसंज्ञिनो नपुंसका एव । अनाहारके पर्याप्तापर्याप्त संज्ञिरूपे द्वे [पडपर्याप्ताश्वेत्यष्टौ], तसंज्ञी अनाहारको विग्रहगती, पर्याप्तस्तु केवलिसमुद्रातावस्थायां शेषाः षट् अपर्याप्ता विग्रहगतौ । सास्वादने पूर्वोक्ता अष्टौ अपर्याप्तसूक्ष्मरहिताः सप्त, सूक्ष्मेषु सास्वादनाऽभावात् ॥१८॥
मार्गणास्थानेषु गुणान् वक्ष्ये
पण तिरि च सुरनरए नर सन्नि पणिदि भव्व तसि सव्वे | विगल भू दग वर्णे एवं इतस अभव्वे ॥ १९॥
इग
दुदु
—
पण तिरि० तिर्यग्गती देशविरतान्तानि पञ्च । सुरनारकयोरविरतान्तानि चत्वारि । नरसंज्ञयादिपञ्चके सर्वाणि । एकेन्द्रियादिसप्तके मिथ्यात्व - सास्वादनरूपे द्वे द्वे । 'गइतस' त्ति गतित्रसेषु तेजोवायुष्वभव्येषु चैकं मिध्यात्वमेव ||१९||
वेय तिकसाय नव दस लोभे चउ अजइ दु ति अनागति ।
बारसं अचक्खुचक्खुसु पढमा अहखाइ चरम चऊ ||२०||
वेय ति० वेदत्रिके आध्रकषायत्रये चानिवृत्त्यन्तानि नव, सूक्ष्मादौ तेषामनुदयात् । लोभे सूक्ष्मान्तानि दश । अयते सामान्यतो विरतिहीने आद्यानि चत्वारि । अज्ञानत्रिके आधे द्वे द्वे । मिश्रे तु ज्ञानांशतया मिश्रतया न केवलाज्ञानतया, मतान्तरेण मिश्रेऽपि तथाविधतत्त्वनिश्वयाभावादज्ञानमेवेति त्रीणि । अचचक्षुषोराद्यानि १२ सयोगिद्वये सतोरपि तयोर्व्यापाराभावात् । यथाख्याने उपशान्तादिचतुष्कम् ||२०||
मणनाणि सग जयाई समइय छेय चड दुन्नि परिहारे । केवलदुगि दो चरमाजयाइ नव मइ सुओहिदुगे ॥ २१ ॥

Page #87

पडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः
___ मणनाणि. मन:पर्याये 'जयाइ'त्ति प्रमनादीनि सप्त, सयोग्यादौ नदव्यापारात् । सामायिकच्छेदयोः प्रमनादीनि चत्वारि । परिहारविशुद्धे प्रमत्ताप्रमत्ते द्वे । केवलद्रिकेऽन्त्यगुणद्वयम् । मति-श्रुतावधिद्विकेऽविरतादीनि नव ||२१||
अड उपसमि चर वेयगि खइगे इकार मिच्छतिगि देसे । सुहुमे य सठाणं तेर जोग आहार सुक्काए ॥२२॥
अड० औपशमिकेऽविरतादीन्येवाष्टौ, क्षीणमोहे क्षायिकभावात् । वेदके क्षायोपशमिके. ऽबिरतादीनि चत्वारि । नायिकेऽविरतादीन्येकादश । मिथ्यात्व-सास्वादन-मिश्र देशविरति-सूक्ष्मेषु निजनिजं गुणस्थानं वाच्यम् । योगत्रिकाहारकशुक्ललेश्यासु त्रयोदशायोगिनि तेषामभावात् ।।२२।।
असन्निसु पढमदुगं पढमतिलेसासु छच्च दुसु सत्त । पढमंतिमदुगअजया अणहारे मग्गणासु गुणा ।।२३॥
असन्निमुः असंज्ञिष्वाद्यद्वयम् । प्रथमलेश्यावये षट् प्रमत्तान्नानि । तेज:पद्मयोरप्रमत्तान्तानि सप्त । आद्यद्वयं =मिथ्यात्व-सास्वादनरूपम्, अन्तिमद्वयं-सयोग्ययोगिरूपम्, अविरतश्चेति पश्चानाहारके, सयोगी समुद्धातावस्थायामनाहारकः, अयोगी योगरहितत्वेनौदारिकादिशरीर. परिपोषकपुद्गलग्रहणाऽभावादनाहारकः, शेषाणि तु विग्रहाताविति ||२३||
अथ मार्गणास्थानेषु योगा: --... सच्चेयर मीस असच्चमोस मणवय विउब्धियाहारा। उरलं मीसा कम्मण इय जोगा कम्ममणहारे ॥२४॥
सच्चेयर० सत्यादिमनांसि ४, सत्यादिवचांसि ४, औदारिकौदारिकमिश्री २, वैक्रियं तन्मिश्रम् २, आहारकं तन्मिश्रम् २, कार्मणं चेति । तत्रानाहारके एक: कार्मणयोगो विग्रहगतिभावी ॥२४॥

Page #88

५०
गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतः
नरगइ पणिंदि तस तणु अचक्खु नर नपु कसाय सम्मदुगे । सन्नि छलेसाहार भव्य यह सुओहिदुगि सत्वे ॥ २५॥
नर० नरगत्यादिषविंशतिस्थानेषु सर्वेपि योगाः । तत्र 'सम्मदुगे' क्षायिकक्षायोपशमिकरूपे, शेषेष्वाहारकद्विकाभावात् । [आहारकमार्गणायामपि कार्मणयोगोऽवाप्यते, उत्पत्तिप्रथमसमये कार्मणयोगसद्भावात् । 'जोएणं कम्मरणं आहारेई अनंतरं जीवो तेण परं मीसेणं [ इति परममुनि वचनप्रामाण्यादिति ज्ञेयम् ] ॥ २५ ॥
१
]
तिरि इत्थि अजय सासण अनाण उवसम अभव्व मिच्छेसु । तेराहारदुगुणा ते उरलदुगूण सुरनरए ॥ २६ ॥
तिरि० तिर्यग्गत्यादिदशसु आहारकतन्मिश्रवर्णाः १३, ते त्रयोदशौदारिकतन्मिश्रवज देवनरकगतावेकादश ||२६||
कम्मुरलदुगं थावरि ते सविडब्बिदुग पंच इगि पवणे । छ असन्नि चरमबइजुय ते विविदुगूण चड विगले ॥ २७॥
[कम्मु० वायोरग्रे भणिष्यमाणत्वात् स्थावरे = क्ष्माजलतेजोवनस्पतिरूपे औदारिकं तन्मिश्रं कार्मणं चेति त्रयम्, कार्मणमन्तरालगती, औदारिकं पर्याप्तावस्थायाम्, तन्मिश्रं त्वपर्याप्तानाम् । ते पूर्वोक्तखयो वैक्रियतन्मिश्रसहिता एकेन्द्रिये वायौ च पञ्च तत्र वैक्रियकरणस्यापि सम्भवात् । पूर्वोक्ताः पञ्चासत्यामृषावाग्युता असंज्ञिनि षट् । ते षट् वैक्रियतन्मिश्रवर्जा विकलेषु चत्वारः ] ||२७|| कम्मुरलमीस विणु मण वइ समय छेय चक्खु मणनाणे । उरलदुग कम्म पढमंतिम मणबइ केवलदुगंमि ||२८||
कम्मु० मनोवाग्योगादिस्थानषङ्के कार्मणौदारिकमिश्रवस्त्रयोदश योगाः । कार्मणौदारिकमिश्रयोः समुद्घातेऽपर्याप्तावस्थायामेव च सम्भवात् । केवलद्विके औदारिक- तन्मिश्र - कार्मणसत्याऽसत्यामृषामनोवाग्योगरूपाः सप्त ||२८||
१ - जोएण कम्मरणं, आहारेई अनंतरं जीवो। तेण परं मीसेणं, जाव सरीरस्स निष्पत्ती ॥ २- परममुनयः = श्रीभद्रबाहु स्वामिनः ।

Page #89

षडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः
मणवइजरला परिहारि सुमि नव ते उ मीसि सविउव्वा । देसे सविरब्बिदुगा सकम्मुरलमिस्स अहक्खाए ॥२९॥
मणबइ. परिहार-सूक्ष्मयोः ४ मनोयोगाः, ४ वाग्योगाः, औदारिकं चेति नव । मिश्रेते नव वैक्रियसहिता दश, मिश्रस्याल्पकालभावितया वैक्रियारम्भत्यागाद्यसम्भवेन वैक्रियमिश्रासम्भवः । देशविरतौ त एव नव वैक्रियतन्मिश्रसहिता एकादश । ते पूर्वोक्ता नव यथाख्याते समुद्रातावस्थाभाविकार्मणौदारिकमिश्रसहिताः ११ ॥ २९ ॥
अथ मार्गणास्थानेषूपयोगा: - तिअनाण नाण पण चउ सण बार जिय लक्खणुवओगा। विणु मणनाण दुकेवल नव सुरतिरिनिरयअजएसु ॥३०॥
त्तिअनाणः तत्राऽज्ञानत्रिकं ज्ञानपञ्चकं दर्शनचतुष्कं चेति द्वादश जीवलक्षणरूपा उपयोगाः । तत्र सुरतिर्यग्नरकाविरतेषु मन:पर्याय-केवलद्विकरहिता नवोपयोगा:, एषु मन:पर्यापाद्यभावात् ||३०||
तस जोय वेय सुक्काहार नर पणिंदि सन्नि भवि सव्वे । नयणेयर पण लेसा कसाइ दस केवलदुगुणा ॥३१॥
तस० सयोगत्रयवेदत्रयादिके संज्ञिभव्यावसाने स्थानत्रयोदशके सर्वेऽप्युपयोगाः । 'नयणेयर'त्ति चक्षुरचक्षुः, शेषलेश्यापञ्चककषायचतुष्केषु केवलद्विकवर्जा दश ||३१||
चरिंदि सन्नि दुअनाणदंस इग बि ति थावरि अचक्खू । तिअनाण दसणदुगं अनाणतिग अभवि मिच्छदुगे ॥३२॥
चउ० चतुरिन्द्रियोऽसंज्ञिनि वाऽज्ञानद्वयं चक्षुरचक्षुर्दर्शनद्वयं चेति ४ । त एव चक्षुर्दर्शनरहितास्त्रय:- एक द्वि-त्रीन्द्रियेषु स्थावरपञ्चके बा । अज्ञानत्रिकाऽभव्यमिथ्यात्वसास्वादनेष्वज्ञानत्रिकं दर्शनद्विकं चेति पञ्च {|३२||

Page #90

५२
गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतः
केवल दुगे नियदुगं नव तिअनाण विणु खइय अहखाए । दंसणनाणतिगं देसि मीसि अन्नाणमीसं तं ॥३३॥
केवलः केवलद्वि निजद्विकं फैजलशान निरनुयोगद्व·१५ : क्षायिके यथाख्याते बाऽज्ञानत्रिकवर्जा नव । देशविरती मत्यादिज्ञानत्रयं चक्षुरचक्षुरवधिदर्शनं चेति षट् । मिश्रे पुनस्तदेव दर्शनज्ञानत्रिकमज्ञानमिश्रम् ||३३||
मणनाणचक्खुवज्जा अणहारे तिन्नि दंसण च नाणा | चनाणसंजमोसम वेयगे ओहिदंसे य || ३४ ||
मणनाणः अनाहारके मन: पर्यायचक्षुर्दर्शनवर्जा दश, अन्तरालगतिसमुद्घातावस्थाभावि - नोऽनाहारकस्य मनः पर्याय चक्षुरुपयोगाभावात् । दर्शनत्रयं ज्ञानचतुष्कं चेति सप्तोपयोगा: केवल [ज्ञानवर्ज]ज्ञानचतुष्टये, यथाख्यातबर्जसंयमचतुष्के औपशमिके वेदकेऽवधिदर्शने चेति ||३४||
अथ मतान्तरेण मनोयोगादिषु जीवस्थानगुणस्थानयोगोपयोगाश्चिन्त्यन्ते -.--.
दो तेर तेर बारस मणे कमा अट्ठ दु च च वयणे ।
चउ
पण तिन्निकाए जियगुणजोगोवओगन्ने ॥ ३५ ॥
दो तेर० प्राधान्येन विवक्षिते केवल मनोयोगे पर्याप्तापर्याप्तसंज्ञिरूपं जीवस्थानद्वयं, यद्यप्यपर्याप्ते मनोयोगो नास्ति तथापि तस्य तल्लब्धिकत्वाद् 'भाविनि भूतवदुपचार' [ न्याय०९ ]न्यायेन तद्विवक्षा । एवमुत्तरत्रापि । गुणस्थानानि त्रयोदशाऽयोगिनि मनोयोगाभावात् । कार्मणौदारिकमिश्रवर्जा योगास्त्रयोदश, कार्मणौदारिकमिश्रयोरपर्याप्तवस्थायां समुद्धातावस्थायां च सम्भवस्तदानीं च मनसोऽभावः, समुद्घात. मपि यदा विधत्ते तदा मनोवश्वसी न व्यापारयति प्रयोजनाभावादिति तदापि मनोयोगे कार्मणौदारिकमिश्राभावः 1 उपयोगास्तु द्वादशापि । मनोरहिते वाग्योगे तु पर्याप्तापर्याप्तद्वि-त्रि- चतुरन्द्रियासंज्ञिनामष्टौ जीवस्थानानि । संज्ञिजीवस्थानद्वयं तु केवलबाग्योगे न सम्भवति, संज्ञिनां मनः पूर्वकत्वाद् वाग्योगस्य । तथा मिथ्यात्व-सास्वादनरूपं गुणस्थानद्वयं । योगाः कार्मणौदारिकमिश्रौदारिकासत्यामृषावागूरूपा

Page #91

षडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः
योगाः । अज्ञानद्वयं चक्षुरचक्षुर्दर्शने चेत्युपयोगाश्वत्वारः । केवलकाययोगे पर्याप्तापर्याप्तसूक्ष्मबादरसत्कं जीवस्थानचतुष्कम्, आद्यं गुणस्थानद्वयं, योगा: कार्मणौदारिकौदारिकमिश्रवैक्रियवैक्रियमिश्ररूपाः पश्च, अज्ञानद्वयमचक्षुर्दर्शनं चेति त्रय उपयोगाः ॥३५||
अध मार्गणास्थानेषु लेश्या: ...छसु लेसासु सठाणं एगिदि असन्नि भूदगवणेसु । पढमा चउरो तिन्नि उ नारयविगलग्गि पवणेसु ॥३६॥
छसु० षट्सु लेश्यासु स्वस्वस्थानम्, यथा कृष्णायां कृष्णा इत्यादि । असंज्ञिग्रहणेन संज्ञिवर्जानां सर्वेषामपि संगृहीतत्वात्, यथा देवादिप्राग्भवलेश्यैकेन्द्रियाणां तेजोलेश्या तथाऽसंशिष्वपि, नारकेषु यल्लेयात्रयमुक्तं तद्रव्यलेश्यापेक्षया, भावपरावृत्त्या तु तेषां षङ्लेश्यत्वमप्येवमन्यत्रापि यथासम्भवं वाच्यम् ||३६।।
अहखाय सुहुम केवलदुगि सुक्का छावि सेसठाणेसु। नरनिरयदेवतिरिया थोबा दु असंखऽणंतगुणा ॥३७॥
अह. शेष ४१मार्गणास्थानेषु षडपि लेश्याः । अथ मार्गणास्थानेष्वल्पबहुत्वम्, सर्वस्तोका मनुष्या, उत्कर्षतोऽपि तेषां गर्भजानां संख्येयत्वात्, तेभ्यो नारका असंख्येयगुणाः, नेभ्योऽपि देवा असंख्येयगुणाः, ततोऽपि तिर्यञ्चोऽनन्तगुणाः ॥३७॥
पण चउ ति दु एगिंदी थोवा तिन्नि अहिया अणंतगुणा । तस थोव असंखऽग्गी भूजलनिल अहिय वणणंता ॥३८॥ पण चउ० अत्रोक्तम् – 'थोवा तसा य ततो तेज [अ] संसा तओ विसेसहिआ।
कमसो भूदगवाऊ अकायहरिआ अणंतगुणा' । [जीव० गा० २७६ ] अकाया: = सिद्धाः ॥३८||

Page #92

गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्युपेतः
मणवयणकायजोगी थोवा असंखगुण अनंतगुणा | पुरिसा थोवा इत्थी संखगुणाऽणंतगुण कीवा ॥ ३९ ॥
म० सुगमा ||३२||
माणी कोही माई लोही अहिय मणनाणिनो धोवा । ओहि असंखा मसु अहिय सम असं विभंगा ||४०||
माणी० सर्वस्नोका मानिनः, तत्परिणामकालस्य क्रोधपरिणामकालापेक्षयाऽतिस्तोक
१
त्वात् 1 मन:पर्ययज्ञानिनोऽतिस्तोका विशिष्टयतीनामेव तदुत्पादात् । तेभ्योऽवधिज्ञानिनोऽसंख्येयगुणास्तत्र तद्वतां देवनारकाणामपि क्षेपात् । तेभ्यो मतिश्रुतज्ञानिनो विशेषाधिकाः, मतिश्रुतयोरवधिवत्सु तद्रहितेषु च भावात्, स्वस्थाने तु परस्परं तद् द्वयेऽपि तुल्याः । तेभ्यो विभङ्गज्ञानिनोऽसंख्यगुणाः, तद्वतां मिथ्यादृष्ट्यादीनां तेभ्योऽसंख्येयत्वात् ||४०||
केवलणो णंतगुणा मसुयअन्नाणि पंतगुण तुला | सुहुमा धोवा परिहार संख अहखाय संखगुणा ॥४१॥
छेय समईय संखा देस असंखगुण णंतगुण अजया । धोव असंख दु णंता ओहि नयण केवल अचक्खू ॥४२॥
केव० छेय. केवलिनोऽनन्तगुणा: सिद्धानामपि तत्र क्षेपात् । तेभ्योऽपि मति - श्रुताऽज्ञानिनोऽनन्तगुणास्तद्वतः शेषजीवानन्तकस्य तत्र क्षेपात् । स्वस्थाने द्वावपि समौ । सर्वस्तोकाः सूक्ष्मसम्परायणः । ततः परिहारविशुद्धिकयथाख्यातच्छेदोपस्थापनीयसामायिकवन्तः प्रत्येकं संख्येयगुणा:, यथोत्तरं शत - सहस्र- कोटि-कोटिशत- कोटिसहस्र पृथक्त्वेन प्राप्यमाणत्वात् । ततो देशविरता असंख्येयगुणास्तद्वतामसंख्येयतिरवां भावात् । तेभ्योऽप्यविरता अनन्तगुणा, मिथ्यादृष्ट्यादीनामविरतानामनन्तगुणत्वात् । अबधिदर्शनिनः स्तोकारतेभ्योऽपि चक्षुर्दर्शनिनोऽसंख्येयगुणास्तद्वतां चतुरिन्द्रियादी
१. क्रोधदिपरि० पा० ।

Page #93

षडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः नामसंख्येयगुणत्वात् । ततोऽपि केवलदर्शनिनोऽचक्षुर्दर्शनिनश्च प्रत्येकमनन्तगुणा:, सिद्धानां संसारिणां च तद्रतां यथोत्तरमनन्तगुणत्वात् ॥४१||४२।।
पच्छाणुपुब्बि लेसा थोवा दो संख णंत दो अहिया। अभवियर थोव गंता सासण थोवोवसम संखा ॥४३॥ मीसा संखा वेयग असंखगुण खड्य मिच्छ दु अणंता । सन्नियर थोव णंताऽणहार थोवेयर असंखा ॥४४॥
पच्छा. मीसा० शुक्ललेश्यावन्तः स्तोका, लान्तकायनुत्तरान्तदेवानां [केषाञ्चिन्मनुध्यतिरश्नांच] तद्भावात् । तत: पद्मलेश्यावन्त: तेजोलेश्यावन्तश्च प्रत्येकमसंख्येयगुणास्तद्वतामधोऽधोवर्तिदेवानामसंख्येयगुणत्वात् । ततः कापोतलेश्यावन्तोऽनन्तगुणा:, अनन्तकायेष्वपि तस्या भावात् । ततोऽपि नीललेश्यावन्तो विशेषाधिका नारकक्षेपात् । ततोऽपि भूयस्त्वेन कृष्णलेश्यावन्तोऽधिकाः । अभव्या: स्तोका: जघन्ययुक्तानन्तकतुल्यत्वात् तेषां, ततो भव्या अनन्तगुणा बृहत्तरानन्तकतुल्यत्वात् । स्तोका: सास्वादना: केषाश्चिदेवीपशमिकसम्यक्त्वात् प्रतिपततां तद्भावात्, ततोऽप्यौपशमिकसम्यग्दृष्टयः संख्येयगुणा:, उपशमश्रेणिकृ(ब)तां औपशमिकसम्यकत्वाच्छुद्धपुञ्जगामिनां च बहुत्वात् ।।४३||
ततोऽपिमिश्रा: संख्येयगुणाः, ततोऽपिवेदकाअसंख्येयगुणाः, ततोऽपि सिद्धक्षेपात्क्षायिका अनन्तगुणास्ततोऽपि मिथ्यादृष्टयोऽनन्ताः, अनन्तवनस्पतिक्षेपात् । तथा संज्ञिन: स्तोकास्तेभ्योऽप्पनन्तवनस्पतिक्षेपादसंज्ञिनोऽनन्तगुणाः । तथाऽनाहारकाः स्तोकाः, सिद्धादीनामनाहारकत्वेनाहारका. घनन्तवनस्पत्यपेक्षया स्तोकत्वान, तेषामितरे आहारका असंख्येयगुणा, न पुनरनन्तगुणा, एकैकनिगोदापतिसमयमसद्ध्येयभागस्य विग्रहगत्यापनतयाऽनाहारकत्वेन लभ्यमानत्वात् ।।४४||
अथ गुणेषु जीवस्थानानि -
१- ततस्तेजोलेश्यावन्तः पयलेश्पावन्तश्च-हेला । २-८नारकादिक्षेपान्-पा । ३-उपवामसम्पक्स्पवताम्-पाः | ४- तेभ्यश्रीपसमिकसम्पदृष्टिभ्यो मिश्रा असश्चातगणा:-न।

Page #94

५६
सव्वजियङ्गाण मिच्छे सग सामणि पण अपज्न सन्निदुगं । सम्मे सन्नी दुविहो सेसेसुं सन्निपज्जत्तो ॥ ४५ ॥
गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतः
सव्व० मिथ्यात्वे सर्वजीवस्थानानि सर्वव्यापकत्वात्तस्य । सास्वादनेऽपर्याप्तबादरैकेन्द्रिय-द्वि-त्रि चतुरिन्द्रियासंज्ञिपर्याप्तापर्याप्तसंज्ञिरूपाणि सप्त । सम्यक्त्वे पर्याप्तापर्याप्तसंज्ञिरूपं द्वयं । शेषेषु प्रर्याप्तसंज्ञी त्वेक एव तदन्येषां तेष्वसम्भवात् ||४५ ||
1
अथ गुणेषु योगा :
मिच्छदुग अजड़ जोगाहारदुगुणा अपुब्वपणगे उ । मणबइउरलं सविउव्व मीसि सविब्वदुग देसे ||४६ ॥
मिच्छ० मिथ्यात्वसास्वादनाविरतेषु आहारकद्विकोना योगास्त्रयोदश । अपूर्वादिक्षीण'मोहान्तपञ्चके 'मणवय'त्ति चतुर्द्धा मनश्चतुर्धा वागौदारिकरूपा नव । त एब सवैक्रिया मिश्र दश । त एव दश सबैक्रियमिश्रा देशविरतावेकाददा || ४६ ॥
साहारदुग पत्ते ते विउवाहारमीस विणु इयरे । कम्मुरलदुगंताइममणवयण सजोगि न अजोगी ॥ ४७ ॥
साहा त एव देशविरत्युक्ता एकादशाहारकद्रिकसहिताः प्रमत्ते त्रयोदश, तत्र वैक्रिया]हारककरणस्यापि सम्भवात् । ते पूर्वोक्तास्त्रयोदश वैक्रियमिश्राहारकामिश्रबर्जा अप्रमते ११, नत्र हि तदारम्भकत्वं न स्याल्लब्ध्युपजीवनेन प्रमत्तत्त्वापत्तेः, पूर्वकृतत्तद्वयभावस्तु स्यादपीति । समुद्घानावस्थाभाविकार्मणौदारिकमिश्रावौदारिकाद्यन्तमनोवाग्योगरूपाः सप्त सयोगिनि । अयोगस्त्वयोगीति || ४७||
—
अथ गुणेषूपयोगाः
तिअनाण दुदंसाइमदुगे अजइ देसि नाणदंसत्तिगं ।
ते मीसि मीस समणा जयाइ केवलिदुगंतदुगे ॥ ४८ ॥
तिअ॰ मिथ्यात्वे सास्वादने च मतिश्रुताज्ञानविभङ्गरूपमज्ञानत्रयं चक्षुर्दर्शनमचक्षुदर्शनं

Page #95

षडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः
चेति पञ्चांगयोगाः । अविरते देशविरतें च मतिश्रुतावधिज्ञानचक्षुरचक्षुरवधिदर्शनरूपाः षट् । ते षडपि मिश्रे व्यामिश्रा, अत्र हि ज्ञानांदास्याज्ञानमिश्रत्वात् । प्रमत्तादौ क्षीणमोहान्ते [ षु ] ते पूर्वोक्ताः षट् मनः पर्यायसहिताः सप्त । सयोगिन्ययोगिनि च केवलज्ञानं केवलदर्शनं चेति द्वयम् ||४८||
साम्प्रतं सूत्रेऽभिहितमपि यदिह नोपान्तं तदाह सासणभावे नाणं विउब्वगाहारगे उरलमिस्सं । नेगिंदिसु सासाणो नेहाहिगयं सुयमपि ॥ ४९ ॥
-
सासण● 'बेंदिआणं भंते किं नाणी अन्नाणी ? गोअमा ! नाणी वि अन्नाणी वि जे नाणी ते नियमा दोनाणी-मड़नाणी सुअनाणी । जे अनाणी ते वि निअमा दुअनाणी - मइअनाणी सुअअनाणी | [वि०प०० ८। ३०२ | सू०३३ [१]
तथा बेंदिअस्स दो नाणा कहं लब्धंति ? सासायणं पडुच्च भन्नइ' [ ] इत्यादिना सिद्धान्तोक्तमपि सास्वादनभावे ज्ञानं नाधिकृतं तस्य मिथ्यात्वाभिमुखतया तत्सम्यक्त्वस्य मलीमसत्वेन ज्ञानस्यापि मलीमसत्वादज्ञानतेति हेतोः कार्मग्रन्थिकैरिति सम्भाव्यते । 'विउव्वगाहारगे उरलमिस्सं' ति वैक्रिये आहारके चारभ्यभाणौदारिकस्य नन्मिश्रतयौदारिकमिश्रयोग इति सूत्रे प्रोच्यते, कार्मग्रन्थिकैस्तु तयोरारम्भ- त्यागकाले च तयोरेव प्राधान्यविवक्षया मिश्रत्वं, नौदारिकस्येति युक्त्यौदारिकमिश्रं सूत्रोक्तमपीह नाधिक्रियते । तथा 'एगिंदियाणं पुच्छा । गोअमा ! नो नाणी नियमा अन्नाणी [वि०प०श० ८ |०२|०४५] इत्यादिना सूत्रे एकेन्द्रियाणां सास्वादनभावो निषिध्यते, कार्मग्रन्थिकैस्व तन्निषेधो नाधिकृत इति ॥८९॥
अथ गुणेषु लेश्या:
१- बेई वाणं पुच्छा। गोयमा ! गाणी वि, अण्णाणी दि जे नाणी ते नियमादुष्णाणी, तं जहा आभिणिबीहिपाणी सुपाणी य। जे गाणी ते नियमा दुअगाणी आभिणिबोयिभागी व सुयअणाणी य। इति श्रीमहावीर जैन विद्यालयप्रकाशितविवाहनिंपुस्तके प्रथमे नागे पृ. ३३८ मध्ये |
२ उक्तं च प्रज्ञापनाटीकायाम् 'बेईदियरस दो नाथा कहूं मंति ? सासायणं पडुब नस्सापज्जतयरस दो नाणा लब्धंति इति । इति वृद्धत्ती ।
३- ८ सिंदिया णं भंते! जीवा किं नागी ? जहा पुढविक्काइया । इति श्रीमहावीरजेन विद्यालयप्रकाशित विवाहपतिसुतं पुस्तके प्रथमे भागे पृ० ३३९ मध्ये |

Page #96

गुणरत्लरिविरचित-अवचूर्युपेतः छसु सव्वा तेउतिगं इगि छसु सुका अजोगि अल्लेसा। बंधस्स मिच्छअविरइकसायजोग ति चउ हेऊ ॥५०॥
छसु० षट्मु प्रमत्तान्तेषु गुणेषु सर्वा अपि कृष्णादयो लेश्या: । तथैकस्मिन्नप्रमत्ते तेजोलेश्यादित्रयम् । षट्मु अपूर्वादिषु सयोग्यन्तेषु शुक्लैव । अयोगिनस्त्वलेश्या: ।।५०||
अथ बन्धस्य मिथ्यात्वाविरतिकषाययोगा इति चत्वारो हेतवः प्रोच्यन्ते - अभिगहियमणभिगहियाभिनिवेसिय संसइयमणाभोग। पण मिच्छ बार अविरइ मणकरणानियमु छजियवहो ॥५१॥ नव सोल कसाया पन्नर जोग इय उत्तरा उ सगवन्ना ।
अभिः नवः आद्यं सौगतादीनाम्, द्वितीयं गोपालादीनाम्, तृतीयमभिनिविष्टानां गोष्ठामाहिलादीनामिव, सांशयिकं सन्देहजनितम्, अनाभोगमेकेन्द्रियाणाम् । अविरतिर्मनस: पञ्चेन्द्रि. याणां वानिग्रहात् पड्जीववधाच्च द्वादशधा । शेष स्पष्टमेव । ।।५१||
उत्तरभेदाः ५७ । अथ गुणेषु बन्धस्य मूलहेतवः – इगचउपणतिगुणेसुं चउतिदुइगपच्चओ बंधो ॥५२॥
इगत्ति । एकस्मिन् मिथ्यात्वगुणे चतुःप्रत्ययो बन्धः, मिथ्यात्वादीनां चर्तुणामपि प्रत्ययानां तत्र भावात् । सास्वादनादिचतुष्के तु त्रिप्रत्ययः, तत्र मिथ्यात्वस्य मिथ्यात्व एवावस्थितत्वात् । प्रमत्तादिपञ्चके द्विप्रत्ययो, मिथ्यात्वाविरत्यभावात् । उपशा न्तादित्रिके कषायाणामप्यभावात्केवलयोग- प्रत्ययः ॥५२॥
चउमिच्छमिच्छअविरइपच्वइया सायसोलपणतीसा। जोग विणु तिपच्चझ्याऽऽहारगजिणवज्ज सेसाओ ॥५३॥ चउ० एका सातलक्षणा प्रकृतिर्मिथ्यात्वाविरतिकषापयोगैर्बध्यमानत्वाच्चतुःप्रत्यया,

Page #97

षडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः मिथ्यात्वसयोगिगुणं यावत् तद्वन्धात् । नरकत्रिकादिषोडशप्रकृतयो मिथ्यात्वप्रधानप्रत्यया:, मिथ्यात्वाभावे तद्वन्धाभावात् । सास्वादनव्यवच्छिन्नपञ्चविंशतिरविरतव्यवच्छिन्नदशप्रकृतयश्च मिथ्यात्वाविरतिप्रधानप्रत्ययाः, तयोरुदये तद्भन्धादनुदये चाबन्धात् । उक्तव्यतिरिक्ता आहारकद्विकजिनवर्जा; शेषाः ६५प्रकृतयो मिथ्यात्वाविरतिकषायरूपत्रिप्रत्ययाः, मिथ्यात्वात्सूक्ष्ममपि यावत् तद्वन्धात्, परतस्त्वेतत्रयाभावे योगसद्भावेऽपि तदबन्धात्, उपशान्तमोहादिषु केवलयोगवत्सु योगसद्भावेऽप्यासां बन्धो नास्तीति योगप्रत्ययो न विवक्ष्यते । 'सम्मत्तगुणनिमित्तं नित्ययरं संजमेण आहार' [बृ०श० गा०४५] इति वचनादेनत्प्रकृतित्रयं विशेषगुणप्रत्ययमिति तदर्जनम् । एतेनोत्तरप्रकृतिषु मूलबन्धप्रत्ययाश्चिन्तिताः ।।५३||
अथ गुणेषु तदुत्तरभेदाश्चिन्त्यन्ते - पणपन्न पन्न तियछहिय चत्त गुणवत्त छचउदुगवीसा। सोलस दम नव नव सन्न हेजणो न र अजोगिम्मि !!५४॥ पणपन्न मिच्छि हारगदुगूण सासाणि पन्न मिच्छ विणा । मिस्सदुगकम्मअण विणु तिचत्त मीसे अह छचत्ता ॥५५॥ सदुमिस्सकम्म अजए अविरयकम्मुरलमीसबिकसाए । मुसु गुणवत्त देसे छवीस साहारदु पमत्ते ॥५६॥ अविरइ इगार तिकसायवज्ज अपमत्ति मीसदुगरहिया । चवीस अपुब्वे पुण दुबीस अविउब्वियाहारा ॥५७॥ अछहास सोल बापरि सुहुमे दस वेयसंजलणति विणा । खीणुवसंति अलोभा सजोगि पुवुत्त सग जोगा ॥५८॥
पणपन्न इत्यादि गाथापञ्चकम् । सर्वसंख्यया ५७, बन्धप्रत्ययोत्तरभेदानां मध्यान्मिथ्यात्वे आहारकद्विकोना ५५ । मिथ्यात्वपञ्चकवर्जा: सास्वादने ५०, मिथ्यात्वस्य मिथ्यात्व एव स्थितत्वात् । औदारिकमिश्रवैक्रियमिश्रकामणानन्तानुबन्धिचतुष्कवर्जाः शेषा मिश्रे ४३, मिश्रस्य कालकर

Page #98

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः णनिषेधात्, तद्भावभाविनां मिश्रद्विककार्मणानां सास्वादनान्तबन्धोदयानां चाऽनन्तानुबन्धिनां नत्रासम्भवान् । नथाऽविरते सैव ४३, प्राग्वर्जितमिश्रद्वयकार्मणयुताः ४६, अविरतस्यान्तरालगतावपर्याप्तावस्थायां च यथासम्भवं तदुपपत्तेः । एकां त्रसबधरूपामविरतिं कार्मणौदारिकमिश्री द्वितीयकषायांश्चेति सप्त मुक्त्वा देशविस्तौ शेषा: ३९ । 'अविरइइगारतिकसायवज्ज' ति उत्तरगाथावयवस्येह सम्बन्धादेकादशाऽविरतीढेितीयकक्षायांश्च मुक्त्वाऽऽहारकद्रिकसहिनाः प्रमत्ते २६ । अप्रमत्ते सैवाहारकमिश्र-वैक्रियमिश्रवर्जाः, लब्ध्युपजीवनेन त्वाहारकरक्रियकरणासम्भवात् पूर्वकृततद्भावाच्च २४ । अपूर्वे पूर्वकृतयोरपि तयोरभावात् २२ । अनिवृत्तिबादरे हास्यषकाऽनुदयात् नद्वर्जाः १६, वेदत्रयसंज्वलनत्रयानुदयान्सूक्ष्मे १० । उपशान्तक्षीणयोस्त एवं लोभवर्जा: २ । सयोगिनि औदारिकनन्मिश्रकार्मणाद्यन्निममनोवाग्योगरूपाः ७ । अयोगिनि सर्वबन्धप्रत्ययाभावः ||५४||५५।१५६/५७/५८||
अथ गुणेषु बन्धोदयादिविधि: - अपमत्तंता सत्तट्ट मीसअपव्वबायरा सत्त। बंधइ छस्सुहुमो एगमुवरिमाऽबंधगाऽजोगी ॥५९ आसुहुमं संतुदए अट्ठ वि मोह विणु सत्त खीणम्मि । चउ चरिमदुगे अट्ठ उ संते उपसंति सत्तुदए ॥६॥ उइरंति पमत्तता सगट्ठ मीसट्ट वेयआउ विणा। छग अपमत्ताइ तओ छ पंच सुहुमो पणुवंसतो ॥६१॥ पण दो खीण दु जोगी णुदीरगु अजोगि
अपः आसु० उइ० मिथ्यात्वादयोऽप्रमत्तान्ता आयुर्बन्धकालेऽष्टौ, शेषकालं सप्त कर्माणि बघ्नन्ति । मिश्रोऽपूर्वानिवृत्तिबादरौ चाऽऽयुषोऽबन्धात् सप्त । सूक्ष्मे मोहस्याप्यबन्धात् षट् । उपरितनाः सयोग्यन्तात्रय एकं सातमेव बध्नन्ति । अबन्धकस्त्वयोगी । सूक्ष्मं यावदष्टावपि कर्माणि सत्तायामुदये च प्राप्यन्ते । क्षीणे मोहवर्जानि सप्त । चरणगुणद्वये सयोग्ययोगिरूपे वेदनीयायुर्नामगोत्रलक्षणानि चत्वारि । उपशान्तेऽष्टौ नियमान् सत्तायां, मोहवर्जानि सप्तोदये । मिथ्यात्वादयः प्रमत्तान्ता आवलिका

Page #99

षडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः धिके आयुष्यष्टौ, तस्मिन्नावलिकामात्रेतु सप्त कर्माण्युदीरयन्ति । मिश्रेऽष्टावेव तत्रमरणाभावादावलिकाधिकस्यैवायुषः सम्भवात् । अप्रमत्तादयस्त्रयो गुणा वेद्यायुर्वजानि षट्, वेद्यायुरुदीरणायाः प्रमत्तान्तत्वात् । सूक्ष्मः षट् पञ्च वा । मोहनीये आबलिकाशेषे पञ्चान्यदा षट् । उपशान्तमोहो मोहबर्जानि पञ्चैब । श्रीणमोह: पञ्च द्वे वा, तत्र ज्ञानाबरणदर्शनावरणान्तरायेष्वावलिकाशेषेषु द्वे, तदधिकेषु तु पञ्च । सयोगी तु द्वे नाम-गोत्रे । अयोगी त्वनुदीरकः ।।५९||६०।६१|| अथ गुणवर्त्तिनामल्पबहुत्वम् -
थेव उवसंता। संखगुण खीण सुहुमा नियट्टिअपुब्द सम अहिया ।।६२॥ जोगि अपमत्त इयरे संखगुणा देससासणामीसा । अविरय अजोगिमिच्छा असंख चउरो दुवे णता ॥६३॥
थेव उव० इति समधिकगाथा । सर्वस्तोका उपशान्ता, उत्कर्षतोऽपि विवक्षितसमये प्रतिपद्यमानानां तेषां चतुःपञ्चाशत एव लभ्यमानत्वात् । तेभ्य: क्षीणमोहा: संख्येयगुणाः, उत्कर्षतस्तेषां प्रतिपद्यमानानां [एकस्मिन्]समयेऽष्टोत्तरशतसंख्यत्वात्, उत्कृष्टपदापेक्षमेतदन्यथा विपर्ययोऽपि, यथा सर्वस्तोका: क्षीणमोहाः, संख्येयगुणा उपशान्ता इति । तेभ्यः सूक्ष्मानिवृत्त्यपूर्वककरणास्त्रयोऽपि विशेपाधिका: स्वस्थाने मिथस्तुल्याः । तेभ्यः सयोग्यप्रमत्नप्रमत्तात्रयः प्रत्येकं संख्येयगुणा यथोत्तरं कोटीकोटीशत कोटीसहस्रपृथक्त्वेन प्राप्यमाणत्वात् । तेभ्यो देशविरता: सास्वादना मिश्रा अविरताश्च प्रत्येकमसंख्येयगुणा:, देशविरतिभाजां तिरश्चामसंख्येयत्वात्, सास्वादनास्तु कदाचिन्न भवन्त्येव यदि स्युस्तदा जघन्यत एको द्वावुत्कर्षतो देशबिरतेभ्योऽसंख्येयगुणा: । सास्वादनस्य षडावलिकारूपाद्धाया आन्तर्मुहूर्तिकमिश्राद्धाया असंख्येयगुणत्वात्, नेभ्यो मिश्रा असंख्येयगुणा:, तेभ्योऽविरता असंख्येयगुणास्तेषां चतुर्गतिकानामपि भावात् । अविरतेभ्योऽयोगिनोऽनन्तगुणाः, अयोगिषु सिद्धानां क्षेपात् । तेभ्योऽपि मिथ्यादृष्टयोऽनन्नगुणाः, तत्र वनस्पत्यानन्त्यक्षेपात् ॥६२।६३॥
अथ भावानाह -

Page #100

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः
जवसमखयमीसोदयपरिणामा द नव ठार इगवीसा। तियभेय सन्निवाइय सम्मं चरणं पढम भावे ॥६४॥ बीए केवलजुयलं सम्मं दाणाइलद्धि पण चरणं । तइए सेसुवओगा पण लद्धी सम्म विरइदुगं ॥६५॥ अन्नाणमसिद्धत्तासंजमलेसाकसायगइयेया। मिच्छं तुरिए भन्वाभवत्तजियत्तपरिणामे ॥६६।
उव० बीए० अन्ना० औपशमिकक्षायिकक्षायोपशभिकोदयिकपारिणामिकास्तावन् पञ्च भावाः क्रमेण द्विनबाष्टादौकविंशतित्रिभेदा: । नेपां व्यादिसंयोग पष्ठ: सान्निपातिको भावः । तत्राद्ये औपशमिके भावे प्रथमसम्यक्त्वोत्पत्तिकाले उपशमश्रेण्यां वा औपशमिकं सम्यक्त्वं चारित्रं चेति भेदद्वयम् । द्वितीये क्षायिके केवलद्विकं नायिकं सम्यक्त्वं दानादिलश्चिपञ्चकं चारित्रं क्षायिक चेति नव भेदा: । तृतीये शेषोपयोगा: मतिश्रुतावधिमनःपर्यायरूपाः ४, अज्ञानत्रय३दर्शनत्रय३रूपा: १०, दानादिलब्धिपञ्चक सम्यक्त्वं देश-सर्वबिरती चेति १८ । एषां कर्मक्षयोपशमवैचित्र्येण विचित्रतथा कस्यापि कथञ्चिदत्पादात् । तथाऽज्ञानमसिद्धत्वमविरनिरूपोऽसंयमो लेश्याषटकं कषायचतुष्कं गतिचतुष्कं वेदनयं मिथ्यात्वं चेत्येकविंशतिरूपास्त्वौदयिक भावे भवन्ति । एषां खुदयेन जीवानां तथा तथा परिणमनात् । तथा भव्यत्वमभव्यत्वं जीवत्वं चेति त्रयो भेदा: पारिणामिके भावे । एषामित्थमेव सदा परिणामात् । न हि भव्योऽभव्यत्वमभव्यो भव्यत्वं जीवोऽजीवत्वमजीबो जीवत्वं कदाचित् परिणमनि ६४॥६५॥६६॥
अथैषामबैक द्विकादिसंयोगतो निष्पन्नानां सर्वसंख्यया २६ सान्निपातिकभेदानां सम्भवासम्भवमाह -
चउ चउगईसु मीसगपरिणामुदएहिँ चउ सखइएहिं । उवसमजुएहिँ वा चउ केवलि परिणामुदयखइए ॥६॥ खयपरिणामे सिद्धा नराण पणजोगुवसमसेढीए । इय पनर सन्निवाइयभेया वीसं असंमविणो ॥६८॥ चउ० गतिचतुष्टयापेक्षया चत्वार: सान्निपातिकभेदाः । 'मीसग'त्ति क्षायोपशमिका

Page #101

षडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः नीन्द्रियाणि, पारिणामिकं जीवत्वम्, औदयिकी नरकादिगतिरित्येवंरूपो मूलभेदापेक्षयैकस्त्रिकसंयोगः । तत्रैव त्रिके क्षायिकौपशमिकसम्यक्त्वैकतरक्षेपेण मूलभेदतशतष्कसंयोगद्ये गत्यपेक्षया चत्वारश्चत्वारो भेदाः, त्रयोऽपि गतिचतुष्टयेन गुणिता; १२ सान्निपातिकभेदास्तथा नायिकाणि ज्ञानादीनि, पारिणामिकं जीवत्वम्,
औदयिकी मनुजगतिरित्येवंरूपोऽपरस्त्रिकसंयोगो भवस्थकेवलिनाम् । क्षायिक ज्ञानदर्शने, पारिणामिकं जीवत्वं चेत्ययं द्विकसंयोगः सिद्धानाम् । तथा शायोपशमिकानीन्द्रियाणि, औदयिकी मनुजगतिः, पारिणामिकं जीवत्वं, क्षायिकं सम्यक्त्वम्, औपशमिकं चारित्रं चेत्येक: पञ्चसंयोग उपशमश्रेण्यां नृणामित्येवं मूलभेदा: षष्ठभावस्य षट् । गतिपञ्चकापेक्षया तु १५ । एते 'पञ्चदशापि सम्भविनो भेदा यथा यत्र येषां सम्भवन्ति नथा दर्शितमेव । शेषास्तु विंशतिरसम्भविनो. ज्ञेया: ॥६७/६८|!
अथ यत्र कर्मादौ यो भावो घटते तदाह - मोहेव समो मीसो चउघाइसु अट्ठकम्मसु य सेसा । धम्माइ पारिणामियभावे खंधा उदइए वि ॥६९॥
मोहे. मोहे औपशमिकोऽपि न शेषेषु, अयमाशय:→मोहस्यौपशमिकौदयिकादयश्च सर्वेऽपि सम्भवन्ति भावा: । 'मीस'त्ति क्षायोपशमिकश्चतुएं यातिष्वेव, औपशमिकवर्जाश्चत्वारोऽपि भवन्तीत्यर्थः । शेषा क्षायिकौदयिकपरिणामिका अष्टस्वपि कर्मसु । 'धम्माई'त्ति धर्मास्तिकायादय: पारिणामिके, स्कन्धास्तु व्ययणुकत्र्यणुकादय औदयिकेऽपि ॥६९||
अथ गुणस्थानेषु भावाः – सम्माइचउसु तिग चउ भावा चउ पणुवसामगुवसंते। चउ खीणापुचि तिन्नि सेसगुणट्ठाणगेगजिए ॥७०॥
सम्मा० अविरत्यादिषु चतुर्षु क्षायोपशमिकसम्यग्दृष्टेखयो भावाः, यथौदयिकी गतिः, पारिणामिकं जीवत्वं, क्षायोपशमिकानीन्द्रियाणि सम्यक्त्वं च । क्षायिकौपशमिकसम्यक्त्वान्यतरभावे चत्वारः । तथा चत्वारः पञ्च वौपशमिकानिवृत्तिबादरसूक्ष्मसम्पराययो: उपशान्तमोहे च तत्र त्रय: प्राग्वच्च१-०षट् । गनिचतुझं सिद्धं चेति गति -पा।

Page #102

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः तुर्धमौपशमिकचारित्रमिनि ४ । क्षायिकदृष्टेस्त्वौपदामिकचारित्रसहिताः पञ्च, शास्त्रान्तरे निवृत्तिबादरसूक्ष्मसम्पराययोरौपशमिकचारित्रस्यापि प्रतिपादनात् । क्षीणमोहेऽपूर्वे च चत्वारो भावास्तत्र त्रय: पूर्ववत्, तुर्यः क्षायिकसम्यक्त्वचारित्ररूपी [भवति] । अपूर्वेऽपि त्रय: पूर्ववत्, चतुर्थरनु क्षायिकौषशमिकान्यतर. सम्यक्त्वरूपः । दोषषु गुणेषु त्रय एव, नत्र मिथ्यात्वादिनिके औदयिक - नायोपशमिक - पारिणामिकरूपा: । सयोग्ययोगिद्रये औदयिकपारिणामिकक्षायि कात्मानः । एते सर्वेऽपि एकजीवे एकजीवापेक्षयेत्यर्थः ॥७॥
अथ संख्येयादिविचार: - संखिज्जेगमसंखं परित्तजुत्तनियपयजुयं तिविहं । एवमणंतं पि तिहा जहन्नमझुक्कसा सव्वे ॥७१॥
संखि० संख्यातं मूलभेदापेक्षया एकमेव । असंख्येयं तु परीत्तासंख्येयं युक्तासंख्येयम- . संख्येयासंख्येयमिनि त्रिधा । एवमनन्तमपि । इनि सर्वेऽपि सप्त भेदाः । तत एकैकं जघन्योत्कृष्टमध्यमभेदतविधा ||७||
तत्र संख्येयत्रैविध्यमाहलहु संखिज्जं दुच्चिय अओ परं मज्झिमं तु जा गुरुयं । जंबूहीवपमाणयचउपल्लपरूवणाइ इमं ॥७२॥
लहु० एकस्य संख्यातीनत्वाद् द्वावेव जघन्य संख्यातं, नतः परं यावदुत्कृष्टं संख्यातं न स्यात् तावत् सर्वत्र मध्यमं संख्येयम्, उत्कृष्टं तु जम्बूद्वीपप्रमाणचतु:पल्यप्ररूपणया इदं च वक्ष्य - माणम् ।।७२||
पल्लाऽणवट्ठियसलागपडिसलागमहासलागरखा। जोयणसहसोगाढा सवेइयंता ससिहभरिया ॥७३॥ ता दीवुदहिसु इक्किक सरिसवं खिविय निदिए पढमे। पढमं व तदंतं चिय पुण भरिए तम्मि तह खीणे ॥७॥

Page #103

पडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः
खिप्पइ सलागपल्लेगु सरिसवो इय सलागखवणेण । पुन्नो बीओ य तओ पुज्वं पिव तम्मि उद्धरिए ॥५॥ खीणे सलाग तइए एवं पढमेहिं बीययं भरसु । तेहि य तइयं नेहि य तुरियं जा किर फुडा चउरो ॥७६।। पढमतिपल्लुद्धरिया दीवुदही पल्लचउसरिसबा य। सब्वो बि एस रासी रूचूणो परमसंखिज्जं ॥७७॥
पल्ला० इत्यादिगाथापञ्चकै सुगमम् । नवरं 'सहसोगाढ'त्ति अधस्ताद् योजनसहस्रमवगाढा इत्यर्थः, उपरिष्टादष्टयोजनोच्छ्रित-चतुरष्टद्वादशोपरिमध्याधोविस्तृतप्राकारस्तदुपरि पञ्चधनुःशातविस्तृत-द्विगव्यूतोच्छ्रितवेदिकान्तसहिताश्चत्वारोऽप्येवंविधा: पल्या: कल्प(लप्प)न्ने । नत्राद्योऽनवस्थितपल्यो, द्वितीय: शलाकापल्यः, तृतीयः प्रतिशलाकापल्य: तुर्यो महाशलाकापल्यः । आद्यपल्यश्वानवस्थितनामा सशिखाक: सर्पपैरापूर्यते यावदेकोऽपि तत्रान्य: सर्षपः प्रक्षिप्तः सन्नावस्थातुं शक्नोति, ततोऽसत्कल्पनया कश्चनापि देवो दानवो वा तमनवस्थितपल्यं वामकरे धृत्वैकं सर्षपं द्वीपे प्रक्षिपेदेके समुद्रे एवं तावत्प्रक्षेपो वाच्यो यावदसावनवस्थितपल्योऽशेषो निष्ठित: स्यात् ।
तत एकोऽनवस्थितपल्यसत्कसर्षपेभ्योऽन्य एव सर्षप: शलाकापल्ये प्रक्षिप्यते । ततो यत्र द्वीपे समुद्रे वाऽसावनबस्थितपल्यो निष्ठां गतस्तदन्ता ये द्वीपसमुद्रास्तावत्प्रमाण: पुनरन्य: पल्य: प्रकल्प्यते । सोऽप्यधोयोजनसहस्रमवगाढ उपरिष्टाद् यथोक्तजगतीवेदिकापरिकलित: सशिखाक: सर्वपैरापूर्यते, ततस्तं समुत्पाट्य यस्मिन् द्वीपसमुद्रे वा प्रथमपल्यो निष्ठितस्तत:परतो द्वीपसमुद्रेष्वेकैकं सर्पप प्रक्षिपेत्, यावदसौ निर्लेप: स्यात्तत: शलाकापल्ये द्वितीया सर्षपरूपा शलाका प्रक्षिप्यते । अन्ये त्वाहुरेषैव प्रथमशलाकेति । ततो पस्मिन् द्वीपे समुद्रे वा स एष द्वितीयो पल्यो निष्ठिनस्तदन्ता मूलत: सर्वेऽपि. ये द्वीपसमुद्रास्तावत्प्रमाण: पुनरन्य: पल्य कल्प्यते, पूर्ववत्सर्षपैरापूर्यते, ततस्तं तावत्प्रमाणं पल्पमुत्पाट्य १-पल्याः पल्यन्ते-पा० ला० । २-०ट्य निष्ठितस्थानात्परनो-पा० ला० । ३-यावदसी निष्ठितः स्यात्ततः तृतीपा सर्षपरूपा शलाका शलाकापल्ये प्रक्षिप्प यस्मिन द्वीपे समुद्रे वा प्रथम: पल्यो निधितस्तनः परतो दीपसमुद्रेष्वेकै सर्षपं प्रक्षिपेन् तावद् थावदसौ निर्लेपः
स्यात, नतः शलाका-पा० ला।

Page #104

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूण्युपेतः ततो निष्ठितस्थानात् परतो द्रीपसमुद्रेष्वैकैकं सर्षपं क्षिपेन्, यावदसौ निष्ठिनः स्यात्, ततः तृतीया सर्षपरूपा शलाका शलाकापल्ये प्रक्षिप्यते । एवमनेन क्रमेण पुनः पुनरनबस्थिनपल्यः सर्षपापूरणरिक्तीकरणलब्धेकैकरूपाभिः शलाकाभि: शलाकापल्यो यथोक्नप्रमाण: सशिखाकस्ताबदापूरणीयो यावत् तत्रैकोऽप्यन्यः सर्षपो न मातीति ।
तनः पूर्वपरिपाटया रानोऽनःस्थिळाल्य सर्षपैरप्पूरणीयस्ततः शलाकापल्यं वामकरतले धृत्वा पूर्वानवस्थितपल्यचरमसर्षपाक्रान्ता छीपा समुद्राद्रा परतः पूर्वक्रमेण द्वीपसमुद्रेष्वैकैकं सर्षपं प्रक्षिपेत् [तावद्] यावदसौ निष्ठितः स्यात्, ननः प्रतिशलाकापल्ये सर्षपरूपा प्रतिशलाका प्रक्षिप्यते । ततोऽनन्तरोक्ताऽनवस्थितपल्य उत्तराट्यते । ततः शलाकापल्यचरमसर्षपाक्रान्ताद् द्वीपात्समुद्राद्रा परतः प्रतिद्वीपं प्रतिसमुद्र च एकैकं सर्षपं प्रक्षिपेद यावदसौ निष्ठितः स्यात, ततः शलाकापल्ये पुनरपि सर्षपरूपा एका शलाका प्रक्षिप्यते । नतोऽनन्तरोक्तानवस्थितपल्यचरमसर्षपाक्रान्तो यो द्वीपः समुद्रो वा तदन्तमनवस्थिनपल्यं सर्षपैर्भूत्वा ततः परन: पुनरप्येकैकं सर्षपं प्रतिद्वीपं प्रतिसमुद्रं च प्रक्षिपेद्यावदसौ निष्ठितः स्यात्, ततो द्वितीया शलाकापल्ये प्रक्षिप्यते । एवमपराऽपराऽनवस्थितपल्यापूरणरिक्तीकरणलब्धैकैकसर्षपैर्यदा शलाकापल्य आपूरित: स्यात्, पूर्वपरिपाट्या वाऽनवस्थितपल्पस्तदा शलाकापल्यमुत्पाट्य प्राक्तनाऽनवस्थि. तपल्यचरमसपाक्रान्ताद् द्वीपात् समुद्राद्वा परतः प्रतिद्वीपं प्रनिसमुद्रं चैकैकं सर्षपं प्रक्षिपेद्यावदसौ निर्लेप: स्यात्, तनः प्रतिशलाकापल्ये द्वितीया शलाका प्रक्षिप्यते । नतोऽनवस्थितपल्यमुत्पाट्यानन्तररीक्तीकृतशलाकापल्यचरमसर्षपाक्रान्ताद् द्वीपात् समुद्राद् वा परनः पूर्वक्रमेण द्वीपसमुद्रेष्वैकैकं सर्षपं प्रक्षिपेद् यावदसौ निष्ठितः स्यात्, ततः पुनरपि शलाकापल्ये सर्षपरूपा शलाका प्रक्षिप्यते । यत्र चासौ द्वीपे समुद्रे वा निष्ठितस्तावत्प्रमाणविस्तरात्मकमनवस्थितपल्यं सर्षपैरापूर्य ततः परतः पूर्वक्रमेण द्वीपसमुद्रेष्वैकैकं सर्षपं प्रक्षिपेद् याबदसौ निष्ठितः स्यात्, ततः शलाकापल्ये द्वितीया शलाका प्रक्षिप्यते । एवमनेन क्रमेण तावद्वक्तव्यं यावत्रयोऽपि प्रतिशलाकापल्यः शलाकापल्योऽनवस्थितपल्यश्च परिपूर्णमापूरिताः स्युः ।।
तन: प्रतिशलाकापल्यमुत्पाट्य निष्ठितस्थानात्परतः प्रतिद्वीपं प्रतिसमुद्रं चैकैकं सर्षपं प्रक्षिपेद् याबदसौ निष्ठितः स्यात्, ततो महाशलाकापल्ये एका सर्षपरूपा शलाका प्रक्षिप्यने । ततः शलाकापल्यमुत्पाट्य प्रतिशलाकापल्यगतचरमसर्षपोक्रान्ताद् द्वीपात समुद्राद् वा परत: प्रतिद्रीपं प्रतिसमु

Page #105

षडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः
द्रमेकैकं सर्षपं प्रक्षिपेद् यावदसौ निष्ठितः स्यात्, ततः प्रतिशलाकापल्ये एका शलाका प्रक्षिप्यते । ततोऽनवस्थितपल्यमुत्पाट्येदुत्पाट्य च शलाकापल्यगतचरमसर्षप्राक्रान्ताद् द्वीपात् समुद्राद् वा परतो द्वीप - समुद्रष्वेकैकं सर्वपं प्रक्षिपेद् यावदसौ रिक्तः स्यात्, ततः शलाकापल्यै प्रथमा शलाका प्रक्षिप्यते । ततोऽनन्तरोक्तोऽनवस्थितपल्यगतचरमसर्षपाक्रान्तो यो द्वीपः समुद्रो वा तत्पर्यन्तविस्तरात्मकमनवस्थितपल्यं सर्वपैरापूर्य तत्त उत्पाट्य निष्ठितस्थानाततो द्वीप तेष्वेवैकं सर्प क्षिपेद् पादगी निष्ठितः स्यात्, ततो द्वितीया शलाका शलाकापल्ये प्रक्षिप्यते । एवं शलाकापल्यः पूरणीयः । एवमापूरणोत्पाटनप्रक्षेपपरम्परया ताबद्वक्तव्यं यावन्महाशलाकापल्यादयश्वत्वारोऽपि समापूरिताः स्युरत्र च यावन्तोऽनवस्थितपल्य-शलाकापल्य-प्रतिशलाकापल्यसर्षपप्रक्षेपव्याप्ता द्वीप- समुद्रा, यावन्तश्चतुष्पल्यसर्पपा एतावत्प्रमाणो राशिरेकरूपोन उत्कृष्टं संख्यातं स्यात् । सिद्धान्ते च यत्र कुत्रचित् सत्यातग्रहणं तत्र सर्वत्रापि जघन्योत्कृष्टान्तरालवर्त्तिमध्यमं संख्यातं द्रष्टव्यम् ||७३||७४||७५||७६||७७||
६७
अधुनाऽसंख्यातकमुच्यते । तत् तु त्रिधा परीत्तासंख्यातम्, मुक्तासंख्यातकम्, असंख्यातासंख्यातं च । पुनरप्येकैकं विधा जघन्यं मध्यममुत्कृष्टं चेति । नत्र जघन्यपरीत्तासंख्यातकमुच्यते— रूवजुयं तु परित्तासंखं लहु अस्स रासि अब्भासे । जुत्तासंखिज्जं लहु आवलियासमयपरिमाणं ॥ ७८ ॥
रूव० उत्कृष्टसंख्यातके रूपे क्षिप्ते जघन्यपरीत्तासंख्येयं स्यात् । 'अस्स रासि - अब्भास' त्ति, अस्य जघन्यपरीत्ताऽसंख्येयस्य राशेरभ्यासे = परस्परगुणने जघन्यं युक्तासंख्येयम्, यथाऽसत्कल्पनया पञ्च पञ्चवारं स्थाप्यन्ते तद्यथा ५/५/५/५/५/ ततः पञ्च पञ्चभिर्गुण्यन्ते जाताः २५, साऽपि पञ्चभिर्गुणिता जातम् १२५, यावच्चतुर्थवारायां जातानि ३१२५, एवं जघन्यपरीताऽसंख्येयराशिस्तन्मित्तवारा: संस्थाप्य परस्पराभ्यासतोऽन्त्यवेलायां यावान् राशिर्भवति तावत्प्रमाणं जघन्यं युक्तासं ख्येयकम् । तावन्तश्चावलिकायाः समया इति ॥ ७८ ॥ |
बितिचउपंचमगुणणे कमा सगासंख पदमचउसत्त । ता ते रूवजुया मज्झा रूवूण गुरु पच्छा ॥ ७९ ॥

Page #106

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्णोपेतः बिति० द्वितीयस्य युक्तासंख्येयकस्य तथा तृतीयस्य जघन्यासंख्येयासंख्येयस्य चतुर्थस्य जघन्यपरीत्तानन्तकस्य पञ्चमस्य जघन्ययुक्तानन्तकस्य पूर्वोक्तक्रमेणाभ्यासरूपे गुणने क्रमेण जघन्यमस
येयासंख्येयकं जघन्यं परीनानन्तकं तथा जघन्यं युक्तानन्तकं जघन्यमनन्तानन्तकं भवतीति । ते 'रूवजुअत्तिं तानि जघन्यपरीत्तासंख्येयकादीनि जघन्यानन्तकावसानानि सर्वाण्येकादिरूपवृद्ध्या यावत् स्वस्वोत्कृष्टतां न लभगो तामाध्यमानि । तर 'रण गुमपुच्छ' ति नान्गेन जघन्यपरीत्तासंख्येयकादीनि प्रत्येकमेकैकरूपहिनानि पाश्चात्यान्युत्कृष्टानि भवन्ति ॥७९||
इय सुत्तुत्तं अन्ने वग्गियमिक्कसि चउत्थयमसंखं । होइ असंखासंखं लहु रूवजुयं तु तं ममं ॥८॥ रूवूणमाइमं गुरु
इय० इत्येवं सूत्रोक्तो विधिरुक्तोऽन्ये पुनश्चतुर्थमसंख्येयं जघन्ययुक्तासंख्येयरूपमेकवारं वर्गितं तद्गुणो वर्ग इति विधिना, यथा-→पञ्च पञ्चभिर्गुण्यन्ते जाता: २५ इत्यादिवत् । यावान् जघन्ययुक्तासंख्येयकराशिस्तावतैव गुणितः सन्नित्यर्थः, किम् ? इत्याह- 'होइ अराखासखे लहुत्ति जघन्यमसंख्येयासंख्येयं भवनीति । तदेवैकादिरूपयुक्तं यावदुत्कृष्टतां न लभते तावन्मध्यमं परीत्तासंख्येयासंख्येयं (असंख्येयासंख्येयं) ।।८०||
रूपोनं त्वादिम-पाश्चात्यमुत्कृष्टं युक्तासंख्येयं भवति । अथ मतेन जघन्यं परीत्तानन्तकमाह
तिवग्गिउं तं इमं दस खेवे। लोगागासपएसा धम्माधम्मेगजियदेसा ॥८॥ ठिइबंधज्मवसाया अणुभागा जोगछेयपलिभागा । दुण्ह य समाण समया पत्तेयनिगोयए खिवसु ॥८२॥ पुण तम्मि ति वग्गियए परित्तणंत लहु तस्स रासीणं । अनासे लहु जुत्ताणतं अन्भवजियमाणं ॥८३॥
१- मध्यमं परीतासंख्येयासंख्येपम्- ला। मध्यममसंख्येषम्- पा०॥

Page #107

षडशीतिनामा चतुर्थः कर्मग्रन्थः
तब्बग्गे पुण जायइ णंताणंत लहु तं च तिक्खुत्तो । वम्गसु तह वि न त होइ णंतखेवे खिवसु छ इमे ॥८४॥ सिद्धा निगोयजीवा वणस्सई काल पुग्गला चेव । सवमलोगनहं पुण ति वग्गिउं केवलदुगम्मि ॥८५॥ खित्ते णंताणंतं हवेइ जिढं तु ववहरइ मज्झं । इय सुहमत्यलियारो लिहिलो देविंदमरीहिं ॥८६॥
तिव० तत्पूर्वोक्नं जघन्यमसंख्येयासंख्येयं त्रीन् वारान् वर्गयित्वैतान् दश क्षेपान् क्षिप, तथाहि→लोकाकाश १ धर्मारऽध, ३ कजीवप्रदेशाः ४, स्थितिबन्धाध्यवसाया: ५, अनुभागाध्यावसाया: ६, मनोवाक्कायवीर्यरूपयोगसत्कपलिच्छेदाः ७, उत्सर्पिण्यवसर्पिणीरूपसमाद्वयसत्कसमयाः ८, प्रत्येकमथिव्यादिजीवा: ९, निगोदाः सूक्ष्मबादरानन्तकायशरीररूपाः १० प्रत्येक सर्वेऽसंख्येयाः । एतान् दशापि पूर्वराशौ क्षिप्त्वा पुनस्तस्मिन् राशौ त्रिवर्गिते जघन्यं परीत्तानन्तकं भवति । अस्य राशेः पूर्वोक्तपञ्च[कदृष्टान्तेन परस्परताडनेऽभ्यासे कृते जघन्यं युक्तानन्तकं भवति, तावत्प्रमाणा एवाभव्या अपि । तस्य युक्तानन्तकस्य जघन्यस्य तद्गुणो वर्ग इति विधिना वर्ग कृते जघन्यमनन्तानन्तकं भवति । तच्च जधन्यमनन्तानन्तं वारत्रयं वार्यते, तथापि तत् स्तोकतया ज्येष्ठनन्तानन्तकं न भवति, अतस्तस्य त्रिवर्गितस्य मध्ये इमान् वक्ष्यमाणान षडनन्तक्षेपान् क्षिप, नथाहिएकेऽनन्तरूपाः सिद्धाः १, तथा सूक्ष्मबादररूपा निगोदजीवाः २, प्रत्येकानन्तरूपा वनस्पतिजीवा: ३, तथा काल: सर्बोऽप्यतीतानागतवर्तमानसमयराशिरूपः ४, पुद्गलाः परमाणवः ५, 'सन्चमलोगनह' ति उपलक्षणत्वात्सर्वं लोकालोकाकाशप्रदेशाग्रं च ६ एतान पडप्यनन्तान् तत्र क्षिप्त्वा पुनस्तत्सर्वं वारत्रयं वर्गयित्वा केवलज्ञानस्य केवलदर्शनस्य चानन्ये क्षिप्ते सति ज्येष्ठमनन्तानन्तं भवति । केवलमिदं भणितिमात्रमनेन व्यवहाराभावात् । मध्यं पुनर्व्यवहरनि, तेनैवानन्तबस्तूनां सर्वेषामपि व्यवह्रियमाणत्वात् ।।८१||८२।।८३||८४||८५||८६।।
ITamana
॥ इति षडशीतिकावचूरिः ॥
कावचार॥

Page #108

योMARATHI
IIHARIHARIm
॥ श्रीशर्खेश्वरपार्श्वनाथाय नमः ।। ॥ नमोनमः श्रीगुरुप्रेमसूरये ॥
श्रीगुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः
श्रीदेवेन्द्रसूरिविरचितः शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
IHARIHAR
INNILIllllilillTED
बाँHALAHILA
नमिय जिणं धुवबंधोदयसत्ताघाइपुन्नपरियत्ता । सेयर चउहविवागा वुच्छं बंधविह सामी य ॥१॥
नमि० घातिन्यस्त्रिधा→सर्व-देशघातिन्यो२ऽघातिन्यश्वर, क्षेत्र१जीवरभव३ पुद्गलविपाकिन्य: ४, चशब्दात् क्षपकोपशमश्रेण्यादि ।।१।।

Page #109

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
चन्नचतेयकम्माऽगुरुलहुनिमिणोवघायभयकुच्छा । मिच्छकसायावरणा विग्धं धुवबंधि सगचत्ता ॥२॥
बन्न 'नियहेउसंभवे विहु भर्यागज्जो जाण होइ पडणं । घोता अघुवाओं
धुवा अभयणिज्जबंधाओं ॥ [पं०सं०गा० १५३ ] ||२||
तणुवंगागिइसंघयणजाइगइखगइ पुब्वि जिणसास | उज्जोयायवपरघातसवीसा गोय वेयणियं ॥ ३ ॥
७१
तणुः तनुत्रिकं, तैजसकार्मणयोर्ध्रुबबन्धिनीषूक्तत्वात् ॥३॥ हासाइजुयलदुगवेयआउ तेवुत्तरी अधुवबंधा । भंगा अणाइसाई अनंतसंतुत्तरा चउरो ||४||
हासा० अनाद्यनन्त १ अनादिसान्तर साद्यनन्त ३ सादिसान्त४रूपा: भगाः ४ ||४|| अथ यत्रोदये बन्धे वा ये भङ्गाः घटन्ते तानाह
पढमबिया भुवउदसु धुवबंधिसु तइयवज्ज भंगतिगं । मिच्छम्मि तिन्नि भंगा दहावि अधुवा तुरियभंगा ॥५॥
पढमः प्रथमोऽभव्यस्य, द्वितीयो भव्यस्य, ध्रुवोदयत्वेन सादित्वाभावाच्छेषयोरसम्भवः । 'तइयवज्जति' सादित्वेऽनन्तत्वाभावात् तृतीयवर्जनम् । मिथ्यात्वे भङ्गाः ३, साद्यनन्तस्याभावात् । 'दुहावि अधुव' त्ति, द्विधाऽपि बन्धमुदयं चाश्रित्याऽध्रुवत्वात् सादिसान्ताः ||५||
निर्माण थिरअधिर अगुरुय सुहअसुहं तेय कम्म चडवन्ना । नाणंतराय दंसण मिच्छं धुबउदय सगवीसा ॥ ६ ॥
थिरसभियर विणु अध्रुवबंधी मिच्छ विणु मोहधुवबंधी ।
fastaure मी सम्मं पणनवइ अधुवुदया ॥७॥
निमिण० थिर स्थिरास्थिरशुभाशुभचतुष्कं विनाऽध्रुवा : ६९ । कषायाः १६, भयं

Page #110

गुणरत्नसूरिविरचित-भवचूण्युपेतः
१, जुगुप्सा २ मिध्यात्वं बिना मोहध्रुवा : १८ । 'अबुच्छिन्नो उदओ पयडीणं जाण ता धुवोदईया | वुच्छिन्नो वि हु संभव जाण अधुवोदया ताओ (००० १५५ ] ||६|||७||
७२
तसवन्नवीस सगतेयकम्म धुवबंधि सेस वेयतिगं । आगिइतिग वैयणियं दुजुयल सग उरल सास चऊ ॥८॥
खगईतिरिदुग नीयं धुवसंता सम्म मीस मणुपदुगं । विविकार जिणाऊ हारसगुच्चा अधुवसंता ॥९॥
१
तसः खगः 'सगतेअकम्म' ति तैजसशरीर १ कार्मणशरीर २ तैजससंघानन३ कार्मणसंघातनष्४तैजसतैजसबन्धन५ कार्मणकार्मणबन्धन६ तैजसकार्मणबन्धन७, वर्ण४ तैजस-कार्मणयोरुक्तत्वाच्छेषाः ४१, 'आगिइ निग' त्ति 'आगि संघयणजाइ' १७ [गाथा - ३], 'दुजुयल' त्ति हास्य- रत्यरतिशोक४, 'सग उरल' त्ति औदारिकशरीर १ औदारिकाङ्गोपाङ्गर औदारिकसङ्घातन ३ औदारिकौदारिकबन्धन४औदारिकतैजसबन्धन५ औदारिककार्मणबन्धन६ औदारिकतैजसकार्मणबन्धनानि ७, 'सास चऊ' 'सासं उज्जोआयवपरघा' [ गाथा - ३] ध्रुवसत्ता १३० । 'विउव्विकार' त्ति देवद्विकं नरकद्विकं वैक्रियसप्तकमौदारिकवत्, एवमाहारकसप्तकमपि, अध्रुवसत्ता २८ । इह वैक्रियैकादशमुच्चैर्गोत्रं चाऽप्राप्तत्रसभावानामनाद्येकेन्द्रियाणां प्राप्तत्रसत्वानामपि विसंहितैतत्सत्तानां स्थावरभावगतानां सत्तायां न लभ्यते, तदन्येषां समस्ति । तथा जिनकर्माऽपि सम्यक्त्वसम्भवेऽपि केषाञ्चित्तिर्यगादीनां सत्तायां नास्ति, परेषामस्ति । एवं सम्यक्त्वमिश्रे अप्यभव्यानामनादिमिथ्यादृशां शेषाणामयुद्वलिततत्पुआनां न स्तः, शेषाणां तु भवतः । नरद्विकं तेजोवायूनां न लभ्यते । आहारकसप्तकं संयमिनामपि केषाञ्चिदेव । देवनारकायुषी न स्थावराणां । तिर्यगायुस्तु नाहमिन्द्रदेवानाम् । नरायुर्न तेजोवायुसप्तमक्ष्मानारकाणाम् । सर्वथैवैतेष्वेतद्बन्धाभावादित्यासामध्रुबसत्ताकता शेषास्तु स्वस्वसत्ताच्छेदं यावत्सर्वजीवानां सदा लभ्यमान तथा ध्रुबसत्ताकाः ||८|| ९ ||
7
१. ० परघानि उच्छवासद्योततपपराघातरूपोच्छ्रासचतुष्कं ध्रुवसत्ताकाः १३० पा० २ ० विसंयोजितनत्स० पा०|

Page #111

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
पढमतिगुणेसु मिच्छं नियमा अजयाइअट्टगे भज्नं । सासाणे खलु सम्म संतं मिच्छाइदसगे वा ॥१०॥
पढम. मिथ्यात्वे ताबन्मिथ्यात्वं सत्तायामस्त्येव । सास्वादनेऽपि नियमादष्टाविंशतिसत्कर्मणि, तत्सत्ता । एवं मिश्रेऽपि २८ सत्कर्मणि, उद्वलितसम्यक्त्वपुञ्जतया २७ सत्कर्मणि वा तत्सत्ता । अयताद्यष्टके नत्सत्ताभजना भजना लेतं यदा अविरतादिदलितानन्तानुबन्धिमिथ्यात्वादितया क्रमेण २३।२२।२१। सत्कर्मा सन् एतद्गुणस्थानाष्टकमारोहति तदा न मिथ्यात्वसत्ता । यदा तु २८/२४१ वा सत्कर्मा वा स्यात् तदा तस्य सत्तेति । एवं सास्वादनस्य नियमात्सम्यक्त्वं सत्, तस्याष्टाविंशतिसत्कर्मत्वात् । तद्रहितमिथ्यात्वादिदशके तत् सम्यक्त्वं वेति बैकल्प्यं भाज्यमित्यर्थः । तत्राऽनादिमिथ्यादृष्टौ षड्विंशतिसकर्मत्वेन सादि, मिथ्यादृष्टौ मिश्रे कोदलितसम्यक्त्वपुञ्जतया क्षीणसप्तकेऽविरतादौ च नास्ति पौद्गलिक सम्यक्त्वमितरस्य पुनरस्तीति भावः ||१२||
सासणमीसेसु धुवं मीसं मिच्छाइनवसु भयणाए । आइदुगे अण नियया भइया मीसाइनवर्गमि ।।११॥
सासणः सदैवाष्टाविंशतिसत्कर्मणि सास्वादने एवं मिश्रेऽपि, कदाचिच्चोदलितसम्यक्त्वपुञ्जतया २७ सत्कर्मणि ध्रुवसत्ताक मिश्रम् । एतद्वयरहितमिथ्यात्वादिनक्के तु मिश्रसत्ता भाज्या, २६ सत्कर्मणि अनादिमिथ्यादृष्टौ क्षीणसप्तकेऽविरतादौ नास्ति सत्ता, इतरस्य त्वस्तीत्यर्थः । आदिगुणद्वयेऽनन्तानुबन्धिनो नियतसत्ताकास्तयोर्नियमेन तद्वन्धकत्वात्, मिश्रादिनवके तु भाज्या:, विसंयोजितानन्तानुवन्धितया चतुर्विशतिसत्कर्मणि सम्यग्मिथ्यादृष्टौ क्षीणसप्तकस्य विसंयोजितानन्तानुबन्धिनो वाऽविरतादेर्न सन्त्यनन्ता: सत्तायामितरस्य सन्ति । अयं शेषकर्मग्रन्थाभिप्रायः, कर्मप्रकृतिपश्चसंग्रहाभिप्रायेण तु मिश्रादिपञ्चके एव तेषां भजना, उपरितनचतुष्के तु नियमात् तदभावः । विसंयोजितानन्तानुबन्धिन एव तन्मतेनोपशमश्रेण्यधिरोहात् । यदुक्तम् – 'संजोयणा उ नियमा दुसु पंचसु हुँति भइयब्बा' त्ति क० प्र० गाथा ८२३] । 'संजोयणा' त्ति अनन्तानुबन्धिनः ॥११॥
आहारगसत्तगं वा सवगुणे बितिगुणे विणा तित्थं । नोभयसते मिच्छो अंतमुहुत्तं भवे तित्थे ॥१२॥ आहारगः आहारकसप्तकं सर्वगुणेषु सत्तायां 'वा' विकल्पेन स्यादस्ति स्यान्नास्तीत्यर्थः,

Page #112

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः यदाऽप्रमत्तावस्थायां तद्ध्वा विशुद्धिवशादुपरितनगुणेषु कश्चिदारोहति, अविशुद्ध्या तु प्रतिपनन्नधस्तनगुणेष्षवरोहति तदा सर्वत्राऽपि तत्सत्ता, यदाऽप्रमत्तोऽपि तन्न बध्नाति तदारोहनोऽवरोहतश्च सर्वगुणेषु न तत्सत्ता । एवं जिनकर्मापि, यदाऽविरतादिरपूर्वकरणषड्भागं यावत् कश्विद् बध्वा विशुद्ध्यारोहत्यविशुद्धचावरोहति च तदा सर्वगुणेषु सत्तायां लभ्यते, यदि पुनर्न बध्नानि बद्धमपि स्थितिक्षयेण वा क्षीणं तदा नास्तीति, सास्वादन मिश्रयोस्तु नियमान्नास्ति तत्सत्तेति तद्वतस्तद्भावागमनात् । तीर्थकराहारकस प्तक- रूपोभयं सत्तायां न मिथ्यादृग् । केबलजिनकर्मणि सत्यपि यो नरके बद्धायु: सोऽन्तर्मुहूर्त मिथ्यात्वं गत्वा नरके गच्छति, उत्पत्तिमनन्तरमन्तर्मुहूर्तादूर्ध्वमश्यं सम्यक्त्वं प्रतिपद्यते ||१२||
केवलजुयलावरणा पण निदा बारसाइमकसाया । मिच्छ ति सव्वघाई चजनाणतिदसणावरणा ॥१३॥ संजलण नोकसाया विग्घं इय देसघाइओ अघाई । पत्तेयतणुद्वाऽऽऊ तसवीसा गोयदुगवन्ना ॥१५॥
केवल संज० प्रत्येकाष्टकं 'परयाजस्मासआयवुज्जोय [क० वि० गाथा २५] इनि गाथोक्तं, तन्वष्टकं 'तणुवंगागिइ' [गाथा ३] इति गाथोक्तं तनुपञ्चकादिप्रकृतिपञ्चत्रिंशद्रूपम्, गोअदुर्ग'गोअवेअणीय' [गाथा ३]४ सर्वघातिनी २० देशघातिनी २५ अघातिन्य: ७५, एताऔरमिलितसाधुन्यायेन सर्वदेशघातिप्रकृतिमिलिताः सत्यस्तदनुरूपं तत्तद्धातं कुर्वाणा अपि स्वकीयरूपेण कस्याप्यघात - नशीलतयाध्यातिन्यः ||१३||१४||
सुरनरतिगुच्च सायं तसदस तणुवंग वइर चउरंसं । परघासग तिरिआउं बन्नचउ पणिंदि सुभखगई ॥१५॥ सुर० 'परघासग' ति परयाउसासायवउज्जोअनिम्माणतित्थागुरुलहु ७ ॥१५॥ बायाल पुन्नपगई अपढमसंठाणखगइसंघयणा। तिरिदुग असाय नीयोवघाय इग विगल निरयतिगं ॥१६॥
१- लड्छु परापानोच्छ्वागाऽऽतपोधोतनिर्माणनी(गुरुलघुरूपं 'पराघानसप्तकम् -पा०

Page #113

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
थावरदस वन्नचउक्त घाइपणयालसहिय बासीई । पावपयडि त्ति दोसु वि वन्नाइगहा सुहा असुहा ॥१७॥
बायाल थाव० [सर्व]देशघातिन्य: ४५, वर्णचतुष्कं [पुण्य]प्रकृतिषु शुभं, पापप्रकृतिवशुभम् ।।१६।।१७॥
नामधुवबंधिनवगं दसण पण नाण विग्घ परघायं । भय कुच्छ मिच्छ सासं जिण गुणतीसा अपरियत्ता ॥१८॥ नाम० 'वन्नचउतेअकम्मा' [गाथा-२] इत्यादि प्रकृतिनवकम् ॥१८॥ तणुअट्ट वेय दुजुयल कसाय उज्जोयगोयदुग निदा । तसवीसाऽऽउ परित्ता खित्तविवागाणुपुब्बीओ ॥१९॥
तणु० 'तणुवंगागिड' [गाथा-३] इति गाथोक्तप्रकृति: ३३, तैजसकार्मणयोरपरावर्तमानात् । 'दुजुअल'त्ति हास्यरत्यरतिशोक ४ । उद्द्योतद्वयमुद्योतानपे । 'गोअदुर्ग' = 'गोअवेअणीअं' [गाथा-३] ४ परावर्तमान ९१ । अपरावर्तमाना: प्रतिपक्षरहितत्वान्निजहेतुसद्भावे या: सदैव बध्यन्ते, उक्तं च → 'विणिवारिय जा गच्छइ बंधं उदयं च अन्नपगईए । सा ह परियत्नमाणी अणिवारंती अपरियत्ना' [पं० सं० गाथा १६१] ||१९||
जीवविपाकिनीराह - घणधाइ दुगोय जिणा तसियरतिग सुभगदुभगचउ सासं । जाइतिग जियविवागा आऊ चउरो भवविवागा ॥२०॥
घणः ज्ञान ५, दर्शन ९, मोहनीय २८, अन्तराय ५, एवं ४७, 'गोअवेअणीअं' [गाथा-३] ४, वसत्रिकं, स्थावरत्रिक सुभगदुभंगयोश्चतुष्कम्, 'जाइ गइ खगइ' [गाथा-३] ११ एवं जीवविपाकिनी: ७८ ।।२०||
नामधुवोदय चउतणुवघायसाहारणियर जोयतिगं । पुग्गलविवागि बंधो पयइटिइरसपएस ति ॥२१॥

Page #114

७६
गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूण्र्युपेतः ___'नामधुवोदय' ति 'निमिण थिरअथिर अगुरुअ सुहअसुहं तेअ कम्म चउबन्ना' [गाथा-६] इति १२, ‘चउतणु' त्ति 'तणुबंगागिइ संघयण' [गाथा-३] इति १८, 'जोयतिगं' = 'उज्जोआपवपरधा' [गाथा-३] ३, पुद्गलविपाकि ३६, आसां शरीरपुद्गलेषु विपाकदर्शनात् ।।२१।।
अथ भूयस्कारादीन् मूलप्रकृतिष्वाह - मूलपयडीण अडसत्तछेगबंधेसु तिन्नि भूगारा। अप्पतरा तिय चउरो अवट्ठिया न हु अवत्तन्वो ॥२२॥
मूल• उपशान्तादावेक बद्ध्वा पतितस्य षविधबन्धे प्रथमसमये प्रथमो भूयस्कारो, द्वितीयादिसमयेष्ववस्थितः । ततोऽपि सप्तविधं बध्नत आद्यसमये द्वितीयो भूयस्कारो, द्विसमयादिष्ववस्थितः । ततोऽप्यष्टविधं बध्नत आद्यसमये तृतीयो, द्विसमयादिष्ववस्थितः ।[तथाऽऽयुर्बन्धकाले]ऽष्टविधं बध्वा सप्तविधबन्धे आयसमये प्रथमोऽल्पतरो, द्वितीयादिष्ववस्थितः । एवं सप्तविधबन्धात् षड्विधे बन्धे द्वितीप: । षड्विधादेकविधे तृतीयः । एकविधमेव बध्नतो द्वितीयादिषु समयेषु चतुर्थोऽप्यवस्थित बन्धो लभ्यते । अवक्तव्यो मूलप्रकृतीनां नास्ति, तासां सर्वधाऽबन्धको भूत्वा पुनर्बन्धाभावात् ॥२२॥
एगादहिगे भूओ एगाईंऊणगम्मि अप्पतरो। तम्मत्तोऽवट्ठियओ पढमे समए अवत्तञ्चो ॥२३॥
एगाः 'पढमे समए अवत्तव्यो' त्ति उत्तरप्रकृतीनां बन्धव्यवच्छेदं कृत्वा पुन: प्रतिपाते मरणे वा बन्धमारभमाणस्याद्यसमयेऽवक्तव्यः ।।२३।।
नव छ चउ दंसे दु दु ति दु मोहे दु इगवीस सत्तरस । तेरस नव पण चउ ति दु इको नव अट्ट दस दुन्नि ॥२४॥
नव० अपूर्वकरणद्वितीयादिभागेषु चतुर्विधं बध्वा पतितस्य मिश्रं यावत् षड्विधं बध्नतो दर्शनावरणे प्रथमसमये प्रथमो भूयस्कारो, द्वितीयादिष्ववस्थित: । ततोऽपि सास्वादनमिथ्यात्वयोर्नवविधं बध्नतस्तथैव द्वितीय: । एवं नवविधबन्धात् षड्विधबन्धे आद्योऽल्पतरः । षड्विधबन्धाच्चनुर्बिधबन्धे द्वितीयोऽल्पतरः । विष्वपि बन्धस्थानेषु द्वयादिसमयेषु त्रयोऽवस्थिता: । उपशान्ते दर्शनावरणीयस्याबन्धको भूत्वा पतितस्य चतुर्विधं बध्नतः प्रथमसमये प्रथमोऽवक्तव्यः, तस्यैवायु:क्षये देवलोकं गतस्य षविध बनतो द्वितीयोऽवक्तव्यः ।

Page #115

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
हास्यरत्यरतिशोकानामन्यतरद्विकस्य वेदत्रयेऽन्यनरवेदयोर्मिश्रसम्यक्त्वयोश्च बन्धाभावादुत्कर्षतोऽपि मोहनीयस्य द्वाविंशतिरेव बध्यते । सास्वादने मिथ्यात्वबन्धाभावात् २१, मिश्रेऽविरते चानन्तानुबन्धिनामबन्धात् पुंवेदस्यैव केबलस्प बन्धाच्च १७, देशेऽप्रत्याख्यानवर्जा: १३, प्रमत्ते प्रत्याख्यानबर्जाः ९, एवमप्रमत्तापूर्वयोरपि, परं हास्यद्विकबन्ध एवानयोर्वाच्यः, अनिवृत्तिबादराधभागे पुंवेदं सवलनचतुष्कं च, स एव द्वितीयांशे पुंवेदवर्ज सज्वलनचतुष्कम्, त्र्यंशे क्रोधवर्जा ३, चतुर्थांशे मानबर्जा(जौ) २, स एव पञ्चमांशे मायावर्ज लोभैकम्, सूक्ष्मे [नैकस्यापि बन्ध: । ततोऽवरोहणे] मोहस्यैकविधं बध्वा पतितस्य द्विविधं बध्यत आधसमये आद्यो भूयस्कारः । एवं त्रिविधादिबन्धे शेषा अष्टौ भूयस्काराः । एवं द्वाविंशतिबन्धादारभ्य एकविधबन्धं यावदेकविंशतिबन्धरहिता अष्टौ अल्पतरबन्धाः । एकविंशति: सास्वादनस्यैव योग्यत्वेन द्वाशतिविधयन्धकस्य मिथ्या सास्वादनगमनाभावादीपरामिकसम्यग्दृष्टिरेब सास्वादनो भवतीति भावः । दशस्वपि बन्धस्थानेषु द्वितीयादिसमयेष्ववस्थितबन्धा दश । उपशान्ते मोहस्याबन्धको भूत्वा एकविधं बध्नत आद्योऽवक्तव्यः । स एवायु:क्षये देवेषुत्पन्न: सप्तदशविधं बध्नन् द्वितीयमवक्तब्यबन्धं लभते ॥२४॥ ।
तिपणछअट्ठनवहिया वीसा तीसेगतीस इग नामे । छस्सगअट्ठतिबंधा सेसेसु य ठाणमिक्लिक्कं ॥२५॥
तिपण० नाम्न्यष्टौ बन्धस्थानानि । तद्यथा → वनचउतेयकम्मा' [गाथा-२] इत्यादिनवकं तिर्यग्द्विकैन्द्रियजात्यौदारिकशरीरहुण्डस्थावरापर्याप्ताऽस्थिराऽशुभानादेयाऽयशोदुर्भगानि, बादरसूक्ष्मयोरेकं प्रत्येकसाधारणयोरेकमित्येषां त्रयोविंशतिरपर्याप्तैकेन्द्रिययोग्या एक-द्वि-त्रि-चतुःपञ्चेन्द्रियान्यतरेण मिथ्यादृष्टिना बध्यते । सैव पर्याप्ततत्प्रायोग्यात् तेनैव पराघातोच्छाससहिता २५, केवलमपर्याप्तस्थाने पर्याप्तं वाच्यम् । स्थिरास्थिरादीनां परावृत्तिम वाच्या । पञ्चविंशतिरेवातपोद्योतैकतरक्षेपे २६ । अष्टाविंशतिस्तुदेवगतियोग्या तिर्पग्मनुष्यैरव] बध्यते । तथाहि → देवद्धिक-वैक्रियद्विक-पञ्चेन्द्रियजातिसमचतुरस्रोच्छ्वासपरायातशुभखगतित्रसचतुष्क-सेतरस्थिरशुभयश:कीर्तीनामन्यतरत्रिकसुभगसुस्वरादेयानि नव ध्रुवबन्धिन्यश्च । अस्यां जिनक्षेपेण एकोनत्रिंशत्, तां च सम्यम्हशो नरा एव बद्धजिननामानो बध्नन्ति, एषा च पर्याप्ततिर्यक्पश्चेन्द्रियप्रायोग्याऽपि बध्यते । पूर्वोक्तपञ्चविंशतौ औदारिकाङ्गोपाङ्गान्यतरसंहननस्वरविहायोगतीनां क्षेपात् २९, नवरं पश्चेन्द्रियजातित्रसाधभिलापः कार्यः । देवाष्टिाविंशतिरेवा१. दश । सूक्ष्मे उपशान्ने । मोह- - पा |

Page #116

गुणरत्नसूरिविरचित-अवच्र्युपेतः हारकद्रिकक्षेपे ३८, केवलं स्थिरशुभयश:कीर्तिरूपानि शुभान्येव वाच्यानि, एषा मनुष्यद्विकाद्यभिलापेन तीर्थकरसहिता मनुष्यगतिप्रायोग्याऽपि देवेन बध्यते । देवाहपूर्वोक्तत्रिंशन्मध्ये जिनक्षेपे एकत्रिंशतमिमामप्रमत्तः कियन्तमपि भागं यावदपूर्वकरणश्च बध्नाति । एकविधं तु यशः कीर्तिरूपं निवृत्तिबादरानिवृत्तिसूक्ष्मसम्पराया: स्वरूपेणैव बध्नन्ति, न तु कस्यचित्प्रायोग्यं, देवगतिप्रायोग्यस्यापि बन्धस्यापूर्वकरणमध्ये व्यवच्छिन्नत्वात् । उक्तं च – 'अदुसरथावरनवनवनामधुनिगजाइनिरिदुरलहुंडें। अपजेगिदितिवीसासपरपस पणवीस पउंजे' जो अदुर्ग गेगिछ वीसा सुरवगत सदसनवधुवाहिं। समचउपणिदि सुखगइसुरविडन्दिदुपरपसासेहि मा सजिणगुणतीसा जिणविणु आहारदुगसहिम तीसा। सजिणेगतीस एगे जसति नामट्टबंधपया'
॥२॥
अत्र भूयस्कारबन्धास्त्रयोविंशत्यादेः पञ्चविंशत्यादिबन्धरूपा: षट् प्रतीताः । अल्पतरबन्धास्तु सप्त, तत्रापूर्वकरणे देवगतिप्रायोग्यामष्टाविंशतिमेकोनविंशतं वा बध्वा तद्वन्धव्यवच्छेदे एकविधबन्धं गतस्याद्यसमये प्रथमोऽल्पतरबन्ध, एकत्रिंशद्वन्धाच्च त्रिंशद्वन्ध गतस्य द्वितीयोऽल्पतरबन्धः, एतच्च कथं सम्भवतीत्युच्यते, इह कश्चिदाहा[क] द्विकतीर्थकरनामसहितां पूर्वोक्तामेकत्रिंशतं बध्वा दिवि समुत्पन्नस्तस्य प्रथमसमय एव मनुष्यगतिप्रायोग्यां पूर्वोक्तां तीर्थकरनाम्नस्त्रिंशतं बध्नत एकत्रिंशतस्त्रिंशति गमनं सम्भवति, ततस्तस्पैब दिवश्युत्वा मनुष्येषूत्पन्नस्य पुनरपि देवप्रायोग्यां पूर्वोक्तां तीर्थकरनामयुक्तामेकोनत्रिंशतं बध्नतस्तृतीयोऽल्पतरबन्धो, यदा तु तिर्यग्मनुष्याणामन्यतरस्तिर्यक्त्रायोग्यां पूर्वोक्तामेकोनत्रिंशतं बध्वा तथाविधविशुद्धिवशाद्देवगतिप्रायोग्यामष्टाविंशति बध्नाति तदा चतुर्थः, अष्टाविंशनेश्व तथाविथसंक्लेशवशादेकेन्द्रियप्रायोग्यं षड्विंशतिबन्धं गनस्य पञ्चमस्ततोऽपि पञ्चविंशतिबन्धं गतस्य षष्ठस्ततोऽपि त्रयोविंशतिबन्धं गतस्य सप्तमोऽल्पतरबन्धः । उपशान्तमोहे नामकर्मणोऽबन्धको भूत्वोपशान्ताद्धाक्षयेण प्रतिपत्य यदा पुनरप्येकविधं बध्नाति तदाद्यसमये प्रथमोऽवक्तव्यबन्धः, अथोपशान्तमोहाक्स्थायामेवायु:क्षयेणानुत्तरसुरेषुत्पद्यते, उपात्ततीर्थकरनामा च स्यात् तदा तस्य प्रथमसमये एव मनुष्यगनिप्रायोग्यां पूर्वोक्तां तीर्थकरनामयुक्तां त्रिंशतं बध्नतो द्वितीयोऽवक्तव्यबन्धोऽथानुपात्ततीर्थकरनामा तदा तद्रहितां तत्रैव मनुष्यगतिप्रायोग्यामेकोनत्रिंशतं बध्नतस्तृतीयोऽवक्तव्यबन्ध: । अवस्थितबन्धा अष्टौ, वेदनीयवर्जशेषकमणामुपशान्तमोहावस्थायामायुषस्त्वपूर्वकरणेऽबन्धको भूत्वा प्रतिपत्य पुनस्तान्येव बध्नतोऽवक्तव्यः, अथ

Page #117

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः वाऽऽयुषो यदा त्रिभागादौ बन्धः क्रियते तदा प्रथमसमयेऽवक्तव्यबन्धो, द्वितीयादिसमयेध्ववस्थितबन्धो । वेदनीयस्य त्ववस्थित एव, तदबन्धको ह्ययोग्येव' स्यात् तस्यां च प्रतिपाताभावात् ॥२५||
(प्रकृतिबन्धः समाप्तः] वीसऽयरकोडिकोडी नामे गोए य सत्तरी मोहे । तीसियर चजसु उदही निरयसुराउम्मि तित्तीसा ॥२६॥ मुत्तुं अकसायठिई बार मुहत्ता जहण्ण वेयणिए। अट्ट नामगोएसु सेसएसुं मुहुत्तंतो ॥२७॥
बीस मुत्तुं० चतुर्ष - लान-दर्शनावरण - वेदनीयान्तरायेषु । उपशान्तादिभाविनामकपायिणां वेदनीयबन्धस्याऽत्यल्यत्वात् । नामगोत्रयोरप्टावष्टौ मुहूर्ताः । शेषेषु ज्ञानदर्शनावरणार्मोहान्तरायेष्वन्तर्मुहूर्तम् ।।२६॥२७॥
उत्तरप्रकृतीनामुत्कृष्टिस्थितिमाह - विग्यावरणअसाए तीसं अट्ठार सुहमविगलतिगे। पढमागिइसंघयणे दस दसुवरिमेसु दुगबुड्डी ॥२८॥
विग्घा० अन्तरायपञ्चकज्ञानावरणपञ्चकदर्शनावरणनवकासातवेदनीयलक्षणानां विंशतिप्रकृतीनां त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोट्यः । [उपरितनेषु संहननेषु संस्थानेषु च द्विकद्रिकवृद्धिः, यथा -→ न्यग्रोधऋषभनाराचयो दश, सादिनाराचयोश्चतुर्दश, कुब्जार्द्धनाराचयो: षोडश, वामनकीलिकयोरप्टादशसागरोपमकोटीकोट्यः] ||२८||
चालीस कसाएK मिउलहुनिझुण्हसुरहिसियमहुरे। दस दोसवसमहिया ने हालिबिलाईणं ॥२९॥
चालीस० 'दोसडसमहिया ते' त्ति, ने दश प्रत्येकं सार्द्धद्वयसहिता हारिद्रादिवर्णाना. मम्लादिरसानां च ज्ञेयः ।।२९॥ १न्धको भूत्वाऽप्रनिपत्य हायो० - हे |

Page #118

८०
पञ्चदश ||३०||
गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः
X
दस सुहविहग उच्चे सुरदुग थिरछक्क पुरिसरइहासे । मिच्छे सन्तरि मणुदुग इत्थी सासु पन्नरस ॥ ३० ॥
दस शुभखगत्यादिहासान्तत्रयोदशके १०, मिथ्यात् सप्ततिः,
भय कुच्छ अरइसोए विउव्वितिरिउरलनरयदुग नीए । तेयपण अथिरछक्के तसच थावर इग पणिंदी ॥ ३१ ॥
नपु कुखगइ सासचऊ गुरुक्खडरुक्खसीय दुग्गंधे । वीसं कोडाकोडी एवइयाबाह वाससया ||३२||
भय० नपु० 'तेयपण' त्ति 'तेअकम्मागुरुलहुनिमिणोवघाया' [गाथा- २ ], अस्थिरषट्कं 'थावरसुहुम' [क-वि- गाथा २७ ] गाथोक्तं, त्रसचतुष्कं 'तस बायर एज्जत्तं पत्ते' [क०वि० गाथा २६] इति 'सास' 'पासं वज्जोपायपरधा" [गाथा-३] ||३१||३२||
नरद्विकस्त्रीसातेषु
गुरु कोडिकोडितो तित्थाहाराण भिन्नमुहु बाहा । लहुठि संखगुणा नरतिरियाणा पल्लतिगं ॥३३॥
T
गुरु० तीर्थकराहारकद्विकनाम्नोः सागरोपमान्त: कोटाकोटिरेव स्थितिरन्तर्मुहूर्तं चाबाधा, तदूना च कर्मस्थितिः । ननु तीर्थकरनामबद्धं सत् तृतीयभव एवोदयं पाति, अत्र त्वबाधाऽन्तर्मुहूर्तमेवोक्ता ? तदयुक्तमभिप्रायाऽपरिज्ञानान्नहि वयमित्थमवधारयामो यदुताबाधापरिक्षयेऽवश्यं विपाकतः कर्माण्युदयमा - 1 गच्छन्त्येव, एवं हि सति यदा कश्चिदिह मनुष्यादिर्देवगतिप्रायोग्याणि कर्माणि पूर्व बध्वा ततः पुनरपि संक्लिष्टो भूत्वा वनस्पतिषूत्पन्नस्तत्रैवानन्तकालं तिष्ठति तदा तस्य तत्रापि विपाकतो देवगन्याद्युदयप्रसङ्गस्तस्मादित्थमवधारयितव्यम्, यदि कर्माणि विपाकत उदयमायान्ति तदाऽबाधाक्षय एव, न पुनरबाधाक्षये उदयमागच्छन्त्येव । अबाधाक्षये पुनर्विपाकोदययोग्यता स्यात्, तस्यां च यस्य यदाऽशेषोऽपि देशक्षेत्रादिसामग्रीयोग: स्यात् तदा विपाकोदयो नान्यदेत्यवगन्तव्यम् । 'लहुटिइ संखगुगूण त्ति दशादिहीनशतादिसंरख्यावत्, आहारकवर्जितानामौदारिकादिसंघातनबन्धनानां स्थितिस्तच्छरीरतुल्या ज्ञेया ॥ ३३ ॥
१
१. ०षोऽपि द्रष्प क्षे० ०

Page #119

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
इगविगल पुवकोडिं पलियासंखस आउचउ अमणा। निरुवकमाण छमासा अबाह सेसाण भवतंसो ॥३४॥
इग. एकेन्द्रिय - विकलेन्द्रिया: पूर्वकोटिमात्रमेव परभवायुरुत्कृष्टं बध्नन्ति । पर्याप्ता __ संज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां त्वायुश्चतुष्कविषयोऽप्युत्कृष्टः पल्पोपमासंख्येयमात्रो बन्धः ||३४||
उत्तरप्रकृतीनां जघन्यस्थितिमाह - लहुठिइबंधो संजलणलोह पणविग्घनाणदंसेसु । भिन्नमुहुत्तं ते अट्ट जसुच्चे बारस य साए ॥३५॥ दो इग मासो पक्खो संजलणतिगे पुमट्टबरिसाणि । सेसाणुक्कोसाओ मिच्छत्तठिईइ जं लद्धं ॥३६॥
लहुः दोग० संज्वलनलोभान्तरायपञ्चकज्ञानावरणपञ्चकदर्शनावरणचतुष्करूपाणां पञ्चदशप्रकृतीनामन्तर्मुहूर्तं जघन्या स्थिति: । उच्चयश:कीर्णोरष्टौ मुहूर्ताः । साते द्वादश मुहूर्ताः । संज्वलनक्रोधे द्वौ मासौ । संज्वलनमाने मास: १ । संज्वलमायायां पक्षः । पुंवेदे वर्षाण्यष्टौ । संज्वलनलोभादीनां सूक्ष्मसम्परायादौ स्वस्वबन्धव्यवच्छेदसमये भिन्नमुहर्त्तमानो जघन्यस्थितिबन्धस्तत्रैव तद्योग्यविशुद्धिसद्भावात् । शेषप्रकृतीनां स्वस्ववर्गोत्कृष्टस्थितेः सकाशान्मिध्यात्वस्थित्या भागापहारे यल्लभ्यते तत्प्रमाणो जघन्यस्थितिबन्धो ज्ञातव्यः, यथा नामर्कमणो विंशतिसागरोपममानोत्कृष्टस्थितिस्तस्याश्च मिथ्यात्वस्थित्या सप्तनिकोटाकोटीरूपया हरणे शून्याः शून्यैरपवर्तनाल्लब्धौ सागरोपमस्य द्वौ सप्तभागौ नाम्नः शेषोत्तरप्रकृतीनां जघन्या स्थिति:, एवमन्यस्यापि कर्मण: शेषोत्तरप्रकृतीनां जघन्या स्थितिर्वाच्येति ।।३५||३६।।
अयमुकोसो गिंदिसु पलियासंखंसहीण लहुबंधो । कमसो पणवीसाए पन्नासयसहससंगुणिओ ॥३७॥
१, दीनामनिवृत्निवादरे सूक्ष्म च रदस्दः - पा० | २. तत्पन्योपमरयासंख्येयभागहीनप्रमाणो- पा० । ३. मद्वी सममभागौ नाम्नः -ला। पमौसप्तमभागी पल्योपमस्पासंपेयभागहीनी नाम्नः -पा।

Page #120

|
गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः अय० अयमेव यः पूर्वं 'सेसाणुकोसाओ' [गाथा-३६] इत्यादिकरणेन यो जघन्यस्थितिबन्ध उक्तः स एवेकेन्द्रियाणामुत्कृष्ट, स एव पल्योपमासंख्येयभागन्यूनस्तेषां जघन्यः । एकेन्द्रियोत्कृष्टस्थितिबन्धः पञ्चविंशत्या पञ्चाशना पाते, सहाले। गिलो सीनित्य वीन्द्रियचतुरिन्द्रियाऽसंज्ञिपञ्चेन्द्रियाणां क्रमादुत्कृष्टः स्यात्, स्वस्वोत्कृष्ट एव पल्योपमसंख्येयभागन्यूनस्तेषां जघन्यः ॥३७॥
विगलि असन्निसु जिट्ठो कणि?ओ पल्लसंखभागूणो । सुरनरयाउ समादससहस्स सेसाउ खुहुभवं ॥३८॥ विगलि• शेषयोस्तिर्यग्नरायुधोः क्षुल्लकभवो जघन्या स्थितिः ॥३८|| सब्वाण वि लहुबंधे भिन्नमुह अबाह आउजिट्टे वि । केइ सुराउसमं जिणमंतमुहू बिंति आहारं ॥३९॥
सव्वा० सर्वासामपि विंशत्युत्तरशतप्रकृतीनां जघन्यस्थितिबन्धे जघन्यतोऽबाधाऽन्तर्मुहूतमेव, आयुषि ज्येष्ठेऽज्येष्ठेऽपि जघन्याऽवाधाऽन्तर्मुहूर्त, बद्धमपीत्थमेतत्कर्माऽन्तमुहूर्त यावद्विपाकोदयलक्षणां बाधां न करोतीत्यर्थः। एतेन तत्र चतुर्भगी सूचिता, यथा ज्येष्ठमायुज्येष्ठाऽबाधा इत्यादि । केचित्तु ब्रुवते-→जघन्या दशवर्षसहस्रमाना सुरायुःस्थितिः, तथा जिननाम्नोऽपि, आहारकद्वयस्य त्वन्तर्मुहूर्तमिति ॥३९॥
क्षुल्लकभवग्रहणमाह-- सत्तरस समहिया किर इगाणुपाणुंमि हुँति खुड्डभवा । सगतीससयतिहुत्तर पाणू पुण इगमुहुत्तम्मि ॥४०॥ पणसट्ठिसहस पणसय छत्तीसा इगमुहुत्त खुलभवा । आवलियाणं दो सय छप्पन्ना एगखुड्डभवे ॥४१॥ सत्त. पण० गाथे सुगमे । [नवरं ३७७३ एतत्संख्याकैः प्राणुभिः ६५५३६ एतावन्तः
१, ०पमसंख्येप० हे. । २, पमागरण्येयः हे ।

Page #121

शतकनामा पञ्चमः कर्मप्रन्यः
क्षुल्लकभवाः प्राप्यन्ते तदा एकेन प्राणुना किं प्राप्यत इति त्रैराशिकेन लब्धं १७ भवाः, अंशाश्व १३९५/३७७३; २३७८ एतावन्तोंऽशा यदि पुनर्भवेयुस्तदाऽष्टादशो भवः पूर्ण स्यात् परं न सन्त्यत: सामान्यत उक्तं सप्तदशभवा समधिका इति] ॥४०॥४१||
उक्त उत्कृष्टस्थितिबन्धो बैक्रियषकवों, जघन्यस्थितिबन्धश्च सर्वा [प्रकृतीराश्रित्य, सम्प्रत्येता एव] प्रकृतीराश्रित्योत्कृष्टस्थितिबन्धस्वामिन आह—
अविरयसम्मो तित्यं आहारदुगामराज य पमत्तो । मिच्छट्ठिी बंधइ जिठिई सेसपयडीणं ॥४२॥
अवि० सामान्योक्तावप्यविरनसम्यग्दृष्टिबंद्धजिननामा नरके बद्धायुस्तेन नत्र यियासुः क्षायोपशमिकसम्यक्त्वत्यागपूर्वकमेव तत्र गच्छतीनि तत्त्यागाभिमुखोऽयमिति गृहाते, तस्यैव तद्भन्धकेष्वतिसंक्लिष्टत्वात्, उत्कृष्टस्थितिबन्धस्योकृष्टसंक्लेशप्रत्ययत्वाच्च । आहारकद्धिकस्योत्कृष्टस्थितिबन्धोऽप्रमत्स्य प्रमत्तभावं प्रपित्सोस्तद्वन्धकेषु तस्यैव संक्लिष्टत्वात् । सुरायुषस्तु प्रमत्तोऽप्रमत्तभावाभिमुखस्तदुत्कृष्टस्थितबन्धस्य विशुद्धिजन्यत्वात्, तस्यैव तद्विशुद्धेः । शेष११६प्रकृतीनां मिथ्यादृष्टिः संझी पर्याप्तः सर्वसंक्लिष्ट उत्कृष्टस्थितिबन्धकः ॥४२॥
सम्प्रत्ययमेव मिथ्यादृष्टिरुत्कृष्टस्थितिबन्धको गत्यादिद्वारेण चिन्त्यतेविगलसुहुमाउगतिगं तिरिमणुया सुरविउन्चिनिरयदुगं । एगिदिथावरायव आईसाणा सुरुकोसं ॥४३॥
बिगल० विकलत्रिकादिनरकद्रिकान्तपञ्चदशप्रकृतीनां संज्ञिपर्याप्तमिध्यादृष्टितिर्यग्नरा ___ एवोत्कृष्टस्थितिबन्धकाः, देवनारकाणां हि १३प्रकृतीनां बन्धसम्भव एव नास्ति, ये अपि नरतिर्यगायुषी
ते बध्नन्ति ते अपि युगलिकसत्के एव उत्कृष्टस्थिती, न च तेषु तेषामुत्पादः । एकेन्द्रियजातिस्थावरातपोत्कृष्टस्थितिबन्ध ईशानावधिदेवानामुपरितनदेवानां नारकाणां वैकेन्द्रिययोग्यबन्धाभावात्, तिर्यग्नरास्तु तावति संक्लेशे नरकादियोग्यं बध्नीयुः ॥४३॥
तिरिउरलदुगुज्जोयं छिवट्ट सुरनिरय सेस चउगइया । आहारजिणमपुन्नोऽनियट्टि संजलण पुरिस लहुं ॥४४॥

Page #122

गुणरत्नसूरिविरचित-अवच्र्युपेतः तिरि० तिर्यद्भिकादिप्रकृतिषट्कस्य सुरा नारकाश्च तत्प्रायोग्यसंक्लेशभाज उत्कृष्टस्थितिबन्धकाः, निर्यग्नराणां तु तथासंक्लेशवनां नरकप्रायोग्यबन्धात्, शेष९२प्रकृतीनां चतुर्गतिका अपि मिथ्यादृशः । आहारकद्विकं जिननाम च क्षपकोऽपूर्वकरणो जघन्यस्थितिकं करोति, तस्यैव तद्वन्धकेष्वतिविशुद्धत्वात, जघन्यस्थितेश्च विशुद्धिजन्यत्वाच, हेतुरपमन्यत्रापि भाव्यः । एवं सज्वलनानां पुंवेदस्य चानिवृत्तिबादरः ॥४४॥
सायजसुज्वावरणा विग्धं सुहुमो विरब्विछ असन्नी । सन्नी वि आउबायरपज्जेगिदि उ सेसाणं ॥४५॥
सायः सातं यशःकी[बैगोत्रं आवरणनवकं विघ्नपञ्चकं च क्षपकसूक्ष्मसम्परायो जघन्यस्थितिक बध्नाति । नरकद्विक - देवद्विक-वैक्रियद्विकलक्षणवैक्रियषट्कस्य त्वसंज्ञिपर्याप्ततिर्यग्पञ्चेन्द्रिया जघन्यस्थितिबन्धकाः, देवनारकाऽसंज्ञिमनुष्यैकेन्द्रियविकलेन्द्रियाणां वैक्रियषट्कवत्सु देवनारकेषूत्पादाभावादेवैतद्वन्धो न घटते, संज्ञितिर्यग्नरास्तु संज्ञित्वादेवोत्कृष्टसंक्लेशा इति नैतज्जघन्यस्थितिबन्धकाः । आयुश्चतुष्कस्य जघन्यस्थितिबन्धका असंज्ञिनः संज्ञिनोऽपि च, क्षुल्लकभवमात्रस्य जघन्यायुर्बन्धस्योभयेषामपि सम्भवात् । शेषाणां भणितोद्धरितानां ८५प्रकृतीनां बादरपर्याप्त-एकेन्द्रियो जघन्यस्थितिबन्धकः, ततोऽन्यस्य तद्योग्यसंक्लेशहानेरभावात् ||१५||
उक्कोसजहन्नेयर भंगा साई अणाइ धुव अधुवा । चउहा सग अजहनो सेसतिगे आउचउसु दुहा ॥४६॥
उक्को पतो नान्यो बृहत्तरः स उत्कृष्टः । ततः समयहानिमादौ कृत्वा यावज्जघन्यस्ता.. वत्सर्वोऽप्यनुत्कृष्टः । परमादन्यो हीनतरबन्धो नास्ति स जघन्यः । ततः परं समयवृद्धिमादौ कृत्वा यानदुत्कृष्टस्तावत्सर्बोऽप्यजघन्यः । चउहा सग अजहन्नो'त्ति आयुर्वर्जमूलप्रकृतीनां सप्तानां सम्बन्धिन्यो याः स्थितयस्तासां यो जघन्यो बन्धः स साद्यादिचतुर्विकल्पोऽपि स्यान्, तथाोतासां प्रकृतीनां मध्ये । मोहनीयस्य क्षपकानिवृत्तिबादरचरमस्थितिबन्धे जघन्यस्थितिबन्धः प्राप्यते, शेषप्रकृतिषट्कस्य तु क्षपकसूक्ष्मसम्परायचरमस्थितिबन्धेऽसौ लभ्यते, ततोऽन्यः सर्वोऽप्युपशमश्रेणावप्यजघन्यो भवत्युपशमकस्यापि क्षपकाद् । द्विगुणबन्धकत्वादजधन्यबन्धो भवतीति भावः । नतश्चोपशान्तमोहावस्थायामजधन्यबन्धस्याबन्धको भूत्वा । यदा प्रतिपत्य पुनरपि प्रस्तुतकर्मसप्तकस्याजघन्यं बध्नाति तदाऽजघन्य: सादिरूपशान्तमोहाद्यवस्था

Page #123

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः चाप्राप्तपूर्वाणामनादिरभव्यानां ध्रुबो भव्यानामध्रुवः । तथा 'सेस तिगे' ति शेषत्रिके जधन्यउत्कृष्टानुत्कृष्टरूपे द्विधा → सादिरध्रुवश्च, तथाहि→एतेषां कर्मणां मध्ये मोहस्य क्षपकानिवृत्तिबादरचरमस्थितिबन्धे, शेषाणां तु क्षपकसूक्ष्मसम्परायचरमस्थितिबन्धे जघन्यो बन्धोऽनन्तरमेवोक्तः, स चाबद्धपूर्वोऽजधन्यबन्धादवतीर्य प्रधमतया तस्मिन्नेव समये बध्यत इति सादिः, ततः परं क्षीणमोहाद्यवस्थायां सर्वथा न स्यादित्यध्रुवः । उत्कृष्टस्तु त्रिंशत्सागरोपमकोटीकोट्यादिकः सर्वसंक्लिष्टमिथ्यादृष्टिपर्याप्तसंज्ञिपञ्चेन्द्रिये लभ्यते । उत्कृष्टानुत्कृष्टेषु जीवाः परिभ्रमन्तीति द्वयोरप्यनादिध्रुवासम्भवः । 'आउ चउसु दुहत्ति' आयुष उत्कृष्टानुत्कृष्टजघन्याऽजघन्यरूपेषु चतुर्ष बिकल्पेषु सादिरघुवश्चेति द्वौ भङ्गौ । तस्य हि भवतिभागादौ गुदूर्नमान बनभान राजदुतामा न. ४६।।
चउभेओ अजहन्नो संजलणावरणनवगविग्घाणं । सेसतिगि साइअधुदो तह चजहा सेसपपडीणं ॥४७।।
चउ० सवलनचतुष्कज्ञानावरणपञ्चकदर्शनावरणचतुष्करूपावरणनवकान्तरायपञ्चकलक्षणानामष्टादशप्रकृतीनामजघन्यो बन्धः साद्यादिचतुर्विकल्पोऽपि पूर्ववद् भवति, तद्यथा→ एतद्वन्धव्यवच्छेदं कृत्वोपशान्तावस्थायां प्रतिपत्य पुनरजघन्यं बनतः सादिस्तत्स्थानमप्राप्तपूर्वाणामनादिः, ध्रुवोऽभव्याना. मध्रुवो भव्यानां । शेषत्रिके जघन्योत्कृष्टानुत्कृष्टरूपे सादिरध्रुवश्चेति द्वौ भङ्गौ भवतः । अत्र भावना→मूलप्रकृतिसप्तकोक्तानुसारेण ग्राह्या, केवलं स्वस्वबन्धव्यवच्छेदसमये तज्जघन्यबन्धस्य सादित्वं, नदुपरमेऽ. ध्रुवत्वम् । उत्कृष्टानुत्कृष्टेषु त्वारोहणावतरणे कुर्वतां सर्वजन्तूनां साद्यध्रुवत्वम् । 'तह चउहा सेसपयडीणं' ति । तथैव साद्यध्रुवरूपभगद्वयं शेषप्रकृतीनां, भणितोद्धरितनिद्रापञ्चकमिथ्यात्वाद्यकषायद्वादशकभयजुगुप्सातैजसकार्मणवर्णादिचतुष्काऽगुरुलघूपघातनिर्माणलक्षणानामेकोनत्रिंशन्प्रकृतीनामुत्कृष्टादिबन्धः सादिरध्रुवश्व स्यात्, तथाहि→एतासां सर्वविशुद्धबादरपर्याप्तकैकेन्द्रियो जघन्यं स्थितिबन्धं निर्वर्नयति, ततोऽन्तर्मुहूर्तात्संक्लिष्टो भूत्वाऽजघन्यं करोति, ततस्तत्रैव भवान्तरे का विशुद्धिमासाद्य पुनरपि जघन्यं स एव बध्नाति, एवं परावृत्त्य द्वावप्येतो जघन्याजघन्यौ साद्यध्रुवौ भवतः । उत्कृष्टबन्धः पुनरेतासां सर्वसंक्लिष्टसंज्ञिपञ्चेन्द्रियो निर्वर्तयति, अन्तर्मुहूर्ताच्च पुनरप्यनुत्कृष्टमित्यादि परावृत्त्य एतावपि साद्यध्रुवौ । शेषाणां त्वध्रुवबन्धिनीनां सातासातादित्रिसप्ततिप्रकृतीनां जघन्यादिस्थितिबन्धश्चतुर्विघोऽपि ध्रुवबन्धित्वादेव सादिरध्रुवश्चेति ॥४७॥ १. विके उत्कृष्टानुत्कृष्टजपन्यरूपे- पा० ला० । २. यां ततः प्रतिक. 'पा ।

Page #124

गुणरलसूरिविरचित-अवर्युपेतः अथ गुणस्थानविशेषेण जीवविशेषेण च यत्र येन वा यावनी स्थितिर्बध्यते तदाह.- . साणाइअपुवंते अयरंतोकोडिकोडीओ नऽहिगो । बंधो न हु हीणो न य मिच्छे भब्धियरसन्निम्मि ॥४८॥
साणा० सास्वादनादाबपूर्वकरणान्ते गुणस्थानवर्गेऽतराणां सागराणमन्तःकोटाकोटी- . कोट्यन्तर्गतः किश्चिनकोटाकोटांप्रमाण इत्यर्थः, आयुर्वजांना सप्ताकामा कर्मणां स्थितिबन्धो लभ्यते, . न कदाचिदपि ततोऽधिकः, भिन्नग्रन्थिकानां जीवानां सास्वादनादिगुणस्थानप्राप्तेः, अनेन भिन्नग्रन्थिका- . नामपि सम्यक्त्वं मुक्त्वा मिथ्यात्वं गतानां त्रिंशदादिसागरोपमकोटाकोटीप्रमाणोऽपि स्थितिबन्धो लभ्यते, केवलमसी तथाविधनीबानुभावयुक्तो न भवतीति सूचितम् । यत्तु 'बंधेण न बोलइ कयावि' [ आ० + नि० गाथा-] इति वचनादावश्यकादिषु भिन्नग्रन्थिकस्य मिथ्यादृष्टेरप्युत्कृष्टः स्थितिबन्धः प्रतिषिध्यते . तत्सैद्धान्तिकमतमेव।
ननु सास्वादनादीनां सागरोपमान्तःकोटाकोटीतः समधिको बन्धो मा भूत् तनो हीनः । पुनरसौ भवति वा नवेत्याह- 'न हु हीण त्ति' न हु-नैव हीनस्तस्याः सागरोपमान्तःकोटाकोट्या अधस्तादपि बन्धो न भवतीत्यर्थः । यस्तु सास्वादनगुणस्थानबर्त्तिनां क्वचित्कदाचिदेकेन्द्रियादीनां सागरोपमत्र्यादिसप्तभागरूपः स्थितिबन्धोऽभिधीयते स कदाचित्कत्वेन न विवक्षित इति सम्भाव्यते । अपूर्वकरणात्परतोऽनिवृत्तिबादरादौ सागरोपमकोटीकोटीतो हीनोऽपि स्थितिबन्यो भवतीति सामर्थ्याद् गम्यते । अथ किं सास्वादनादिष्वेवान्तःकोटीकोटीतो हीनः स्थितिबन्धो न लभ्यने आहोस्विन्मिथ्यादृष्टेरपि प्रतिविशिष्टस्य कस्य[चित्] जन्तरेिवमस्तीत्याह-डमरुकमणिन्यायेन हीनपदस्यानेतनपदेनापि सम्बन्धात् । 'हीणो न य मिच्छे भब्बियरसन्निम्मिति न च नैव मिथ्यादृष्टौ भव्ये इतरस्मिन्नभव्ये च संज्ञिनि । सागरोपमकोटाकोटीतो हीनः स्थितिबन्धो भवतीति, अधिकस्तु भवत्यपि, तत्र भव्ये तावद्भिन्नग्रन्थिकेऽपि । संज्ञित्वेन सातिशयवीर्यत्वात् मिथ्यादृष्टित्वाच्च हीनोऽसौ न लभ्यते । अभव्ये त्वभिन्नग्रन्थित्वात् । पूर्वोक्तहेतुद्वयाच्चेति । एतेन भव्यस्यानिवृत्तिबादरादौ वर्तमानस्याभव्यस्य त्वसंज्ञिनस्तनो हीनोऽपि स्यादित्यावेदितं भवति ॥४८॥
अथ स्थितिबन्धस्यैव स्वामिद्वारेणाल्पबहुत्वमाह -

Page #125

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
जइलहुबंधो बायर पज्ज असंखगुण सुहुमपज्जऽहिगो । एसिं अपज्जाण लहू सुहुभेअरअपज्जपज्ज गुरू ॥४९।। लहु बिय पज्जअपज्जे अपजेयर बिय गुरू हिगो एवं । दि चन्द्र अशानिए नवरं संस्नगुणो नियअमणपज्जे ॥५०॥ तो जइजिट्ठो बंधो संखगुणो देसविरय हस्सियरो । सम्मचउ सन्निचउरो ठिइबंधाणुकम संखगुणा ॥५१॥
जइ० लहु० तो. सर्वस्तोको जघन्यो यतेः स्थितिबन्धस्तस्य सूक्ष्मसम्परायभाविन आन्तमौहूर्तिकत्वात्, ततो बादरपर्याप्तस्य जघन्यस्थिनिबन्धोऽसंख्येयगुणः, ततोऽपि सूक्ष्मपर्याप्तस्य जघन्यस्थिनिबन्धो विशेषाधिकः, सूक्ष्मादप्येषां बादरसूक्ष्माणामपर्याप्तानां क्रमेण लघुबन्धौ विशेषाधिकौ, ततोऽपि सूक्ष्माणां बादराणां चापर्याप्तानां गुरुबन्धौ क्रमेण विशेषाधिकौ, ततोऽपि सूक्ष्माणां बादराणां च पर्याप्तानां गुरुबन्धौ विशेषाधिकौ, ततश्च द्वीन्द्रियस्य पर्याप्तस्य लघुबन्धः संख्येयगुण इत्यादिक्रमेण यावत्पट्त्रिंशत्तमस्थाने संक्षिपञ्चेन्द्रियपर्याप्तस्य गुरुबन्धः संख्येयगुण इति गाथात्रिकस्यार्थोऽनया यन्त्रकस्थापनया ज्ञेयः → १. यतेर्जघन्यस्थितिबन्भः सर्वस्तोकः ।
११, द्वीन्द्रियापर्याप्तजघन्यस्थितिबन्धी विशेषाधिकः । २, ततो बादरपर्याप्तजघन्यस्थितिबन्धोऽसंख्येयगुणः। १२. द्वीन्द्रियापर्याप्तगुरुस्थितिबन्धी विशेषाधिकः । ३. सूक्ष्मपर्याप्तजघन्यस्थितिबन्धो विशेषाधिकः । १३. द्वीन्द्रियपर्याप्तगुरुस्थितिबन्धो विशेषाधिकः । ४. बादरापर्याप्तजघन्यस्थितिबन्धो विदोषाधिकः । १४. श्रीन्द्रियपर्याप्तजयन्यस्थितिबन्धी विशेषाधिकः । ५. सूक्ष्मापर्याप्तजघम्यस्थितिबन्धो विशेषाधिकः।। १५. त्रीन्द्रियापप्तिजधन्यस्थितिबन्धो विशेषाधिकः । ६. सूक्ष्मापर्याप्तगुरुस्थितिबन्धो विशेषाधिकः । १६. त्रीन्द्रियापर्याप्तगुरुस्थितिबन्धो विशेषाधिकः । ७. बादरापर्याप्तगुरुस्थितिबन्धी विशेषाधिकः । १७. त्रीन्द्रियपर्याप्तगुरुस्थितिबन्धी विशेषाधिकः । ८. सूक्ष्मपर्याप्तगुरुस्थितिबन्धी विशेषाधिकः। १८, चतुरिन्द्रियपर्याप्तजघन्यस्थितिबन्धो विशेषाधिकः । ९. बादरपर्याप्तगुरुस्थितिबन्धो विशेषाधिकः । १९. चतुरिन्द्रियापर्याप्तजघन्यस्थितिबन्धो विशेषाधिकः । १०. दीन्द्रियपर्याप्तजयन्यस्थितिबन्ध: संख्येयगुणः। २०, चतुरिन्द्रियापर्याप्तगुरुस्थितिबन्धो विशेषाधिकः ।

Page #126

गुणरत्नत्रिविरचित-अवचूर्णोपेतः २१. चतुरिन्द्रियपर्याप्तगुरुस्थितिबन्धो विशेषाधिकः। २९. अविरतपर्याप्तलघुस्थितिबन्धः संख्येयगुणः । २२. असंज्ञिपञ्चेन्द्रियपर्याप्तजघन्यस्थितिबन्धः संख्येयगुणः। ३०. अविरतापर्याप्तलघुस्थितिबन्धः संख्येयगुणः | २३, असंज्ञिपञ्चेन्द्रियापर्याप्तजघन्यस्थितिबन्धो विशेषाधिकः। ३१, अबिरतापर्याप्तगुरुस्थितिबन्धः संख्येयगुणः । २४. असंज्ञिपश्चेन्द्रियापर्याप्तगुरुस्थितिबन्धो विदाषाधिकः। ३२. अविरतपर्याप्तगुरुस्थितिबन्धः संख्येयगुणः। २५, असंज्ञिपञ्चेन्द्रिपपर्याप्तगुरुस्थितिबन्धो विशेषाधिकः। ३३, संज्ञिपञ्चेन्द्रियापर्याप्तलपुस्थितिबन्धः संख्येयगुणः ।। २६, यतेरुत्कृष्टः स्थितिबन्धः संख्येपगुणः । ३५, संज्ञिपञ्चेन्द्रियपर्याप्तलघुस्थितिबन्धः संख्येयगुणः । २७. देशविरतलघुरिधतिबन्धः संख्येयगुणः। ३३५५. संक्षिपञ्चेन्द्रियापर्याप्तगुरुस्थितिबन्धः संख्येयगुणः । २८. देशविरतगुरुस्थितिबन्धः संख्येयगुणः । ३.६ संज्ञा दिपम दगुरियतिबधः योगाणः ।
साम्प्रतं तस्या एच कर्मस्थितेः शुभाशुभप्ररूपणां प्रत्ययप्ररूपणाग माह-- सव्वाण वि जिट्ठ ठिई असुभा जं साऽइसंकिलेसेणं। इयरा विसोहिओ पुण मुत्तुं नरअमरतिरियाउं ॥५२॥
सव्वा० सर्वासामपि शुभानामशुभानां च प्रकृतीनामुत्कृष्टा त्रिंशत्सागरोपमकोटाकोट्यादिरूपा बध्यमाना स्थितिरशुभैव भवति यद यस्मात्कारणात्सा तथाविधोत्कृप्टस्थितिरतिसंक्लेशेनात्यन्ततीव्रकषायोदयेन जन्तुभिर्बध्यत इति शेषः । संक्लेशवृद्धी हि सर्वशुभाशुभप्रकृतीनां स्थितयो वर्द्धन्ने, तदपचये च हीयन्ते, इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां संक्लेशमेव तासामनुवर्तनादित्यशुभाः अशुभकारणनिष्पन्नत्वादशुभवृ. क्षादशुभफलवत् । यद्येवं तर्हि 'ठिइ अणुभागं कसायओ कुणइ [गाथा-९१] इति बचनादनुभागोऽपि कषायजन्य एवेति सोऽपि शुभप्रकृतीनामप्यशुभः प्राप्नोति । अथ च शुभप्रकृतीनामसी शुभ एवेष्यते इति ? नैवम्, अभिप्रायापरिज्ञानात्, सत्यपि कषायजन्यत्वेऽनुभागः कषायवृद्धावशुभप्रकृतीनामेव वर्धते, शुभानां परिहीयते एव, कषायमन्दतायां तु शुभप्रकृतीनामेव वर्धतेऽशुभानां तु हीयन इति नानुभागस्य सर्वथा कषायानुवर्तनम् । जघन्या किं प्रत्ययेत्याह-इतरा=जघन्या पुनः स्थितिबध्यते विशुद्ध्या कषायापचयरूपया । अयमन भावार्थो , ये ये किल विवक्षितमूलोत्तरप्रकृतीनां बन्धकास्तेषां मध्ये यो यः सर्वोत्कृष्टविशुद्धिमान् स स तत्तद्विवक्षितकर्मणो जघन्यां स्थितिं बध्नानि । किं सर्वत्राप्ययमेव न्यायो? १. न्द्रियार्याप्तगुरुला -हे । २- ०न्द्रियापर्या. हे |

Page #127

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
नेत्याह-मुत्तुं नरअमरतिरियाउं' ति नरामरतिर्यगायूंषि मुक्त्वा तेषां ह्युत्कृष्टाऽपि स्थितिः शुभैव, विशुद्धिलक्षणस्य तत्कारणस्य शुभत्वात् । यद्वा प्रस्तुतायुषां स्थितिवृद्धौ रसोऽपि वर्धते स च कषायापचयरूपाविशुद्धया जघन्यत्वेन शुभः सुखजनकत्वादित्यतोऽप्यायुत्रयस्थितेरुत्कृष्टाया अपि शुभत्वमिति गाथार्थः ॥५२॥
अथ संक्लेशेन कषायोदयरूपेण स्थितयो बध्यन्त इत्युक्तम्, कषायाश्च योगसहचरिता एवेत्पतस्तं योगं सर्वजीवेष्वल्पबहुत्वद्वारेण चिन्तयन्नाह्——
सुहमनिगोयाइखणप्पजोग बायरयविगलअमणमणा । अपज्ज लहु पढमदुगुरु पज हस्सियरो असंखगुणो ॥५३॥
८९
सुहु० इह ० ' अपज्जलहु' ति पदस्य सर्वसम्बन्धात् सूक्ष्मनिगोदस्य लब्ध्यपर्याप्तस्य सर्वजघन्यवीर्यस्य यक्षणे = प्रथमोत्पनिस्म्ये यः सर्वजवन्यो योगः स सर्वस्तोकः, ततो बादरस्य तथैवाऽपर्याप्तादिविशेषणस्यादिक्षणभावी जघन्ययोगोऽसंख्येयगुणो, गुणकारश्चात्र सर्वत्रापि क्षेत्रपल्योपमा - संख्येयभागरूपः प्रत्येकं ग्राह्यः एवं द्वित्रिचतुरिन्द्रियासंज्ञिसंज्ञिनामप्यपर्याप्तादिविशेषणविशिष्टानां प्रथमसमयभावी जघन्ययोगः सर्वत्र यथोत्तरमसंख्येयगुणः । ततः 'पढमदुगुरु' त्ति प्रथमयोर्द्वयोः सूक्ष्मबादररूपयोरपर्यांप्तादिविशेषणविशिष्टयोरुत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणोऽयमर्थः, लब्ध्यपर्याप्त संज्ञिपञ्चेन्द्रियप्रथमक्षणभाविजयन्ययोगाल्लब्ध्यपर्याप्तसूक्ष्मनिगोदस्योत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुप्णस्ततोऽपि बादरस्योत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणस्त तोऽपि 'पज हस्सियर' त्ति पर्याप्तस्य सूक्ष्मनिगोदस्य जघन्ययोगोऽसचचेयगुणस्तस्मादपि पर्याप्तस्य बादरस्य जघन्ययोगोऽसंख्येयगुणस्ततोऽपि पर्याप्तस्य सूक्ष्मनिगोदस्योत्कृष्टोऽसंख्येयगुणस्तदनु च पर्याप्तवा दरस्यो त्कृष्टोऽसंख्येयगुणः || ५३ ||
असमत्ततसुकोसो पज्ज जहलियरु एव ठिठाणा । अपजेयर संखगुणा परमपजबिए असंखगुणा ॥५४॥
-
नतोऽपि अस० असमाप्तानां त्रसानां द्वित्रिचतुरसंज्ञिसंज्ञिनामुत्कृष्टयोगो यथोत्तरमसंख्येयगुणः । ततः प्रज्ज जनियर' त्ति तेषामेव द्वि- त्रिः चतुरिन्द्रियासंज्ञिसंज्ञिनां पर्याप्तानां जघन्ययोगो यथोत्तरमसंख्येयगुणस्ततस्तेषामेव पर्यान्तानामुत्कृष्टयोगो यथोत्तरमसंख्येयगुणः । इह स्थापना →

Page #128

९०३
सूक्ष्म [ निगोदा ]ऽपर्याप्तजघन्ययोगः स्तोकः १ । बादराऽपर्याप्तजघन्ययोगोऽसंख्येयगुणः २ । द्वीन्द्रियाऽपर्याप्तजघन्ययोगोऽसंख्येयगुणः ३ ।
त्रीन्द्रियाऽपर्यासजघन्ययोगोऽसंख्येयगुणः ४ ।
चतुरिन्द्रियाऽपर्याप्तजघन्ययोगोऽसंख्येयगुणः ५ । असंज्ञ्यपर्याप्तजधन्पयोगोऽसंख्येयगुणः ६ ।
।
संज्ञ्यपर्याप्तजघन्ययोगीऽसंख्येयगुणः ७ सूक्ष्मापर्याप्तोत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणः ८ बादराऽपर्याप्तोत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणः ९ ।
।
सूक्ष्मपर्याप्तजघन्ययोगोऽसंख्येयगुणः १० । बादरपर्याप्तजघन्ययोगोऽसंख्येयगुणः ११ ।
सूक्ष्मपर्याप्तोत्कृष्टयोगो संख्येयगुणः १२ । बादरपर्यासोत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणः १३ ।
द्वीन्द्रियापर्याप्तोत्त्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुगः १४ ।
गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतः
त्रीन्द्रियापर्यासोत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणः १५ । चतुरिन्द्रियापर्याप्तोत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणः १६ । असंज्ञ्यपर्याप्नोत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणः १७ ॥
संज्ञ्यपर्याप्तीत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणः १८ । द्वीन्द्रियपर्याप्तजघन्ययोगोऽसंख्येयगुणः १९ ।
त्रीन्द्रियपर्याप्तजघन्ययोगोऽसंख्येयगुणः २० ।
चतुरिन्द्रियपर्याप्तजघन्ययोगोऽसंख्येयगुणः २१ ।
असंज्ञिपर्याप्तजघन्ययोगोऽसंख्येयगुणः २२ ।
संज्ञिपर्याप्तजघन्ययोगोऽसंख्येपगुणः २३ ।
द्वीन्द्रियपर्याप्तोत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणः २४ ।
त्रीन्द्रियपर्याप्तोत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणः २५ ।
चतुरिन्द्रियपर्याप्तीत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणः २६ ।
असंज्ञिपर्याप्नोत्कृष्टयोगोऽसंख्येपगुणः २७ | संज्ञिपर्याप्तोत्कृष्टयोगोऽसंख्येयगुणः २८ |
→
‘एब ठिठाणा अग्रजेयर संखगुण' त्ति एवमेव प्ररूपणाप्रदर्शितसूक्ष्मबादरादिजीवक्रमेण तेषामेव स्थितिस्थानान्यपि जयन्यस्थितेरारभ्य समयादिवृद्ध्या सर्वोत्कृष्टनिजस्थितिपर्यवसाना ये स्थितिभेदास्तद्रूपाण्यपर्याप्तक्रमेण सूक्ष्मवादरादिजीवानुद्दिश्य यथोत्तरं संख्येयगुणानि वाच्यानि, तथाहि अपर्याप्त सूक्ष्मैकेन्द्रियस्य स्थितिस्थानानि सर्वस्तोकानि, ततोऽपर्याप्तबादरै केन्द्रियस्य संख्येगुणानि, ततः पर्याप्तसूक्ष्मस्य ततोऽपि पर्याप्तत्रादरस्य नतोऽपर्याप्तद्वीन्द्रियस्य, [ततः पर्याप्तद्वीन्द्रियस्य ], ततोऽपर्याप्तत्रीन्द्रियस्य ततस्तस्यैव पर्याप्तस्य यावत् पर्याप्तसंज्ञिपञ्चेन्द्रियस्य संख्येयगुणानि । इह विशेषमाह - ‘परमपज्जबिए असंखगुण' त्ति परं - केवलमियान् विशेषो यदुतापर्याप्तस्य द्वीन्द्रियस्य स्थितिस्थानान्यसंख्येयगुणानि, यत एकेन्द्रियाणां जघन्योत्कृष्टस्थित्यन्तरालबर्त्तिनि स्थितिस्थानानि पल्योपमासंख्येयभागसमयतुल्यानि, अपर्याप्तद्वीन्द्रियस्य तु तानि पल्योपमसंख्येयभागसमयराशिप्रमाणानीति । शेषस्थानेषु संख्येयगुणान्येवेति । स्थापना
7
"

Page #129

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थ:
१. सूक्ष्मापर्याप्तस्थितिस्थानानि स्तोकानि । २. बादरापर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्येयगुणानि । ३. सूक्ष्मपर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्येयगुणानि । ४. बादरपप्तिस्थितिस्थानानि संस्पेयगुणानि । ५. द्वीन्द्रियापर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्येयगुणानि । ६. द्वीन्द्रियपर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्येयगुणानि । ७. श्रीन्द्रियापर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्येयगुणानि ।
८, वीन्द्रियपर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्येयगुणानि । ९. चतुरिन्द्रियापर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्येयगुणानि । १०. चतुरिन्द्रियापर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्येयगुणानि । ५१. असंध्यपर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्येयगुणानि । १२. असंक्षिपर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्ययगुणानि । १३. संख्यपर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्येयगुणानि । १४. संज्ञिपर्याप्तस्थितिस्थानानि संख्येयगुणानि ||५४||
योगानुपड़ेग रितिस्थानान्यशिधाट पनि गोगाकसे एनाऽपर्याप्ता जन्तवः प्रतिसमयं यावत्या योगवृद्ध्या वर्धन्ते तदाह
पइखणमसंखगुणविरिय अपज पइठिइमसंखलोगसमा । अज्झवसाया अहिया सत्तसु आउसु असंखगुणा ॥५५॥
पइ० 'अपज' त्ति अपर्याप्ता जन्तवः प्रतिक्षणमसंख्येयगुणवीर्या असंख्यातगुणकारेण वर्धमानयोगशक्तयः, 'सयो वि अपज्जत्तो असंखगुणाए जोगबुडीए वह' [ ] इति वचनात्, तथा 'पइविइमसंखलोगसमा' इत्यादि स्थिति स्थिति प्रति तद्भन्धाध्यवसाया असंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणा, एकैकस्याः स्थितेस्तैस्तैरध्यवसायैरनेकधा जन्यत्वात, ते च सर्वप्रकृतीनां सर्वस्थितिषु न समानाः, किन्तु 'अहिया सत्तसु त्ति आयुर्वर्जेषु सप्तसु कर्मसु प्रथमस्थितौ स्तोकाः, द्वितीयस्यां त एव विशेषाधिका इत्यादि, यथा ज्ञानावरणस्य जघन्यस्थितावसंख्येयलोकाकाशप्रदेशतुल्या अपि स्थितिबन्धाध्यवसायाः स्नोकाः, द्वितीयादिषु यथोत्तरं विशेषाधिका एवं शेपकर्मपद्धेऽपि । 'आउसु असंखगुण' त्ति आयुषि पुनर्जघन्यस्थितावसंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणा अप्यध्यवसायाः सर्वस्तोकाः, द्वितीयादिषु तु स्थितिषु यथोत्तरमसंख्येयगुणा ॥५५॥
अथ पञ्चेन्द्रियेषु मिथ्यात्वसास्वादनव्यवच्छिन्नबन्धानां ४१ प्रकृतीनां यावान् यथोत्कृष्टोऽ१- नान् तथा सूक्ष्गेभ्यः पर्याप्तेभ्य; सूक्ष्मा श्वापर्याप्ताः संख्येयगुणहीनाः, बादरेभ्यः पर्याप्तेभ्यस्त एखापयांग्ता असंख्येयगुणा, इनीहानुक्तमपि प्रस्ताववशादवगन्तव्यमन्योक्त्वान्, तथाहि— 'संखगुणगा मुहुमेसु बायरेसु अ असंखगुणा' नधा- हे ।

Page #130

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूण्र्युपेतः
बन्धकालस्तदाह
तिरिनरयत्तिजोयाणं नरभवजुय सचउपल्ल तेसवें । धावरचउइगविगलायवेसु पणसीइसयमयरा ॥५६।।
तिरि० तिर्यात्रक-नरकत्रिकायोतलक्षणानां सप्तप्रकृतीनामुत्कृष्टोऽबन्धकालो नरभवयुतं सचतुःपल्यं त्रिषष्ट्यधिकं सागरशतं भवतीति, कथमिति चेदुच्यते - इह कश्चित् त्रिपल्यायुमिथुनो भवप्रत्ययादेवैताः प्रकृतीरबद्धा तद्भबान्त्यमुहूर्ते सम्यक्त्वं प्राप्य सौधर्मे पल्पस्थितिर्देव उत्पद्यते, नत्रापि सम्यक्त्वप्रत्ययादेता न बध्नाति, ततोऽप्रतिपतितसम्यक्त्वो नरो भूत्वा चारित्रेण नवमग्रैवेयकं गतः, प्रथममुहूर्तोज़ मिथ्यात्वं गच्छति, अग्रे वारद्वयं षट्षष्टिसागरमानस्योत्कृष्टसम्यक्त्वकालस्यान्यथाऽनुपपद्यमानत्वेन तस्येह मिथ्यात्वगमनं विधीयते, तत्र च ३१सागरोपमाणि यावन्मिथ्यागप्यसौ भवप्रत्ययादमर्न बध्नाति । पुनस्तद्भवान्त्यमुहूर्ते सम्यक्त्वं प्राप्य नरो भूत्वा चारित्रेण वारद्वयं विजयादिगमनेन ६६ अतराणि प्रपूर्य नरेष्वागतः, कार्मग्रन्धिकमतेन सम्यक्त्वात् प्रच्युत्य मुहूर्तमेकं मिश्रभावं गत्वा पुनः प्राप्य(प्त)सम्यक्त्वो देश-सर्वविरतिभावान वारत्रयमच्युतगमनेन द्वितीयं ६६सागरमानं सम्यक्त्वकालं यदा पूरयनि तदा क्वचिद् भवप्रत्ययात् क्वचित् सम्यक्त्वमिश्रप्रत्ययादेतत्प्रकृतिसप्तकस्योत्कृष्टोऽबन्धकाल: संगच्छत इति । उक्तं च'पलिआई तिन्नि भोगावणिम्मि भवपच्चयं पलियमेगं सोहम्मे सम्मत्तेण नरभवे सबविरईए ॥१॥ मिच्छी भवपच्चयओ गेविन्जे सागराई इगतीसं अंतमुहतूणाई सम्मतं तम्मि लहिणं ॥२॥ विरयनरभवंतरिओ अणुत्तरसुरो उ अयरछावट्ठी मिस्सं मुहुत्तमेगं फासियमणुओ पुणो विरओ ॥३॥ छावट्ठी अयराणं अच्चुए विरयनरभवंतरिओ तिरिनरयतिगुज्जोआण एसकालो अबंधम्मि' ॥॥
एवं स्थावरचतुष्कैकेन्द्रियजातिबिकलेन्द्रियजात्यातपानां प्रकृतीनां पञ्चेन्द्रियेषत्कृष्टोऽब- न्धकालो नरभवयुतं सचतु:पल्यं १८५ अतराणाम् । नवरं कश्चित् षष्टपृथिवीनारको द्वाविंशत्यतराणि यावद्भवप्रत्ययादेतत्प्रकृतिन वकमबध्वा तद्भवान्त्यमुहूर्ते लब्धसम्यक्त्वो नरागतौ देशविरत्या चतु:पल्य- स्थितिषु देवेषु देवत्वमनुभूयाऽप्र तिपतितसम्यक्त्व एव नृषुत्पद्य सम्पूर्णसंयमानुभावात् प्रागुक्तक्रमेण नवमग्रैवेयकादिषूत्पद्य शेषं १६३अतरशतं यदा पूरयति तदैतत्प्रमाणमवगन्तव्यम् । यदुक्तम् - १- ०क्त्वो मनुष्येषूत्पद्य देशविरतिभासाद्य चतुः५० -पाः ।

Page #131

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
'छडीए नेरइओ भवपच्चयओ अ अपरबावीसं । देसविरओ उ भविगं पलियचउमं पदमकम्पे ॥१॥ पुबुत्तकालजोगो पंचासीअं सयं सचउपल्लं । आयवधावरचविगलतियगएगिदिअ अबंधो ॥२॥
] ॥५६॥ अपढमसंघयणागिइखगईअणमिच्छदुभगधीणतिगं । निय नपु इत्थि दुतीसं पणिंदिसु अबंधठिइ परमा ॥५७॥
अपढम० अप्रथमसंहननाऽप्रथमसंस्थानपञ्चकाऽशुभखगत्यनन्तानुबन्धिचतुष्कमिथ्यात्वदुर्भगत्रिका स्त्यानर्द्धित्रिक]नीचैर्गोत्रनपुंसकवेदस्त्रीवेदरूपाणां २५प्रकृतीनां नरभवयुतं द्वात्रिंशदधिकं सागरशतमुत्कृष्टोऽबन्धकालः । तच्च पूर्वोक्तयुक्त्या वारद्वयं ६६सागरमानस्य सम्यक्त्वोत्कृष्ट कालस्य पूरणेन वेदितव्यम् । तदुक्तम् - 'पणवीसाइ अबंधो उक्कोसो होइ सम्मगुणजुनो । बत्नीस सयमयराण हुँति अहिआ मणुस्सभवा'
[
] ॥५७|| सम्प्रति पूर्वोक्तप्रकारेण ३२, ६३, ८५ अधिकसागरशतसंख्यापूरणोपायमाह - विजयाइसु गेविज्जे तमाइ दहिसय दुतीस तेसहूँ । पणसीइ सययबंधो पल्लतिगं सुरविउचिदुगे ॥५॥
विज द्विविजयादिगमनेन त्रिरच्युतगमनेन च द्वि: षट्षष्टिमानस्य सम्यक्त्वोत्कृष्टकालस्य पूरणेन द्वात्रिंशदधिकमतरशतमुक्तयुक्त्या पूर्यते, तथा 'गेविज्जे' इति उक्तयुक्तितयैव वारमेकं नवमग्रैवेयके वारद्वयं विजयादिषु वारत्रयमच्युते च तदीयोत्कृष्टायुरनुभवनेन त्रिषष्टयधिकाब्धिशतं भवनीति । 'तमाइ'त्ति तम:पृथिव्यां नवमवेयके विजयादावच्युते च यथोक्तक्रमेण गत्वा तदायुरुत्कृष्टमनुभवन: पञ्चाशीत्यधिकसागरशतं सम्भवतीति । सर्वत्र चान्तरालभाविनरभवाधिकत्वमुक्तन्यायेन स्वत एव वाच्यमिति । इत्युक्त एकचत्वारिंशत्प्रकृतीनामुत्कृष्टोऽबन्धकाल: । सम्प्रति ७३संख्यानामध्रुवबन्धिीनामुत्कृष्टं जधन्यं च सततबन्धकालमाह - तत्र 'सययबंधो पल्लतिगं सुरविउचिदगे' इनि सततं सातत्येन बन्धो भवति, किं प्रमाण: क्वेत्याह - 'पल्लतिगं' पल्यत्रिकं सुरद्विके देवगति-देवानुपूर्वीलक्षणे 'विउविदुगे' रैक्रियतदङ्गोपाङ्गलक्षणवैक्रियद्रिके च भवतीति शेषः । एतच्च त्रिपल्योपमायुषो मिथुनस्य प्रथमसमयान्प्रभृतिप्रत्ययात् सुरद्विकादिप्रकृतिचतुष्टयं बनतो वेदितव्यम्, अन्यस्यैतावत्काल बन्धासम्भवात्, जघन्यतस्तु समय,

Page #132

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूण्युपेतः रावर्तमानत्वादासामिति । एवमुत्तरत्रापि जघन्यतः सर्वत्र समयं सततं बन्धस्तदुत्तरकालं सप्रतिपक्षत्वेन द्विपक्षस्य बन्धस्य सम्भवात् ।।५८।।
समयादसंखकालं तिरिदुगनीएसु आउ अंतमुहू । उरलि असंखपरट्टा सायठिई पुवकोडूणा ॥५५॥
समया० जघन्यपदभाविसमयमेकमवधीकृत्योत्कर्षतोऽसंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणसमराशिरूपमसंख्येयं कालं निर्यद्विकनीचैर्गोत्रयोः सततबन्धः, 'अस्थि अणंता जीवा' [६० सं० गाथा १७७] इत्यादिवचनादनन्तकायकायस्थितेरनन्तत्वेऽपि प्रस्तुतप्रकृतीनां सविपक्षत्वैतत्प्रतिपक्षयोर्नरद्विकोच्चैर्गोत्रयोरपि बन्धसम्भवादनन्तं कालं तत्सततबन्धो न घटते, असंख्येयं तु नेजोबाय्वपेक्षया, ने यतिसंक्लिष्टत्वेनोत्कृष्टस्वकायस्थितिमानं कालं यावत्तिर्यद्विकनीचैत्रि एव बध्नन्ति, न तु तद्विपक्षे रद्विकोच्चैर्गोत्रे । आयुश्चतुष्कस्य तु जघन्यतोऽप्युत्कर्षतोऽप्यन्तर्मुहत्तमेव सततबन्धस्ततस्तद्वन्धोपरमात् । था 'उरले' औदारिकशरीरेऽसंख्येयान पुद्गलपरावर्तान यावदुत्कर्षतोऽबन्धकालो, यनो व्यावहारिकसत्त्वा अप्यौदारिकशरीरिणो बायुवर्जमपि पृथिव्यादिस्थावर कायमुपगता; कालस्थित्येयन्तं कालं निष्ठन्ति, न च नत्र वैक्रियाहारकयोरौदारिकविपक्षयोर्बन्धोऽस्ति इति । सातस्य तु सततबन्धरूपोत्कृष्टा स्थितिः, "पुब्धकोडूण' त्ति केवलिनां नववर्षोना पूर्वकोटिस्ते हि पूर्वकोट्यायुषः सन्तो जन्मतो नववर्षातिक्रमे समुत्पन्नकेवला जन्मान्तं यावत्सातमेव केवलं बघ्नन्तीति ।।५९॥
जलहिसयं पणसीयं परघुस्सासे पणिंदि तसचउगे। बत्तीसं सुहविहगइपुमसुभगतिगुच्चचउरंसे ॥६०॥
जल पञ्चाशीत्यधिकं सागरशनं पराघातोच्छ्वासपञ्चेन्द्रियजातित्रसचतुष्कविषये सातत्येनोत्कृष्टबन्धकालः, इह च सामान्याभिधानेऽपि सचतुःपल्यं नरभवाधिकमिति विशेषो द्रष्टव्यो, यतो रावानेतद्विपक्षभूतानामेकेन्द्रियविकलेन्द्रियजातिस्थावरचतुष्काणां प्रागबन्धकाल उक्नस्तावानेवासां बन्ध काल इति, पञ्चसंग्रहादौ तु यदिह चतुःपल्याद्यधिकत्वं कुतोऽपि कारणान्नोक्तं नन्न विद्मः, एतद्भावना नु 'थावरचउइगविगलायवेसु [गाथा-५६] इत्यादिव्यारज्यायामिव कार्या । तथा सुखगतिपुंवेदसुभगत्रिकोच्चैर्गोत्रसमचतुरस्रविषयो ज्येष्ठ: सततबन्धः सचतुःपल्यादिविशेषणं द्वात्रिंशदधिकं सागरदातम्, अत्रापि "अपढमसंघयणागिइ' [गाथा-५७] इत्यादिगाथाव्याख्यानावसर इव भावना कार्या ||६०||

Page #133

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
असुखगइजाइआगिइसंघयणाहारनरयजोयदुगं । थिरसुभजसथावरदसनपुइत्थीदुजुयलमसायं ॥ ६१ ॥
असु० इह 'असु' ति असुशब्दस्य सर्वत्र सम्बन्धादशुभा खगतिर्जातयोऽशुभा एकेन्द्रियाद्याश्चतुरिन्द्रियपर्यवसानाः, अशुभा आकृतयो न्यग्रोधपरिमण्डलादिरूपाः पञ्चाशुभसंहननादीनि ऋषभनाराचादीनि पञ्च, नरकद्विकमाहारकद्विकं च प्रतीतम्, उद्योतद्विकमुद्योतातपरूपं, स्थिरं, शुभं, यशश्च, स्थावरदशकं, नपुंसकत्रेदः, स्त्रीबेदो, द्वियुगलं हास्यस्त्यरतिशोकरूपमसानं चैता एकचत्वारिंशत्प्रकृतिर्जधन्यत उत्कर्षतश्च सातत्येन कियत्कालं बध्यन्त इत्याह ॥ १६१ ||
समयादंतमुहुत्तं मणुदुगजिणवइरउरलवंगेसु । तित्तीसयरा परमो अंतमुहु लहू वि आउजिणे ||६२||
९५
सम० जघन्यतः समयमेकं बध्यन्ते, तदुत्तरकालमासां परावर्त्तमानत्वेन नद्विपक्षस्य बन्धसम्भवात् । उत्कर्षतस्त्वन्तर्मुहूर्तम्, तदनु आसामध्रुवबन्धित्वेनावश्यं परावृत्तिसद्भावात् । तथा नरद्विकजिननामकर्मवज्रर्षभनाराचसंहननौदारिकाङ्गोपाङ्गलक्षणप्रकृतिपञ्चकविषयः प्रकृष्टो बन्धकालत्रयस्त्रिंशत्सागरोपमायुषामनुत्तरदेवानामुपपातसमयाद् भवान्तं यावज्जिननामसहितं नरप्रायोग्यं बध्नतामेतावान् बन्धकालो वेदितव्यः । नथाऽऽयुचतुष्के जिनकर्मणि च लघुरप्यन्तर्मुहूर्तम्, तत्रायुर्बन्धस्यान्तर्मौहूर्तिकत्वात् । जिनस्य तु यदोपशमश्रेणिमारूढोऽनिवृत्तिबादरादिगुणत्रये वर्तमानस्तदबन्धको भूत्वा प्रतिपतितो भूयस्तद्वन्धमन्तर्मुहूर्तं कृत्वा, ' एगभवे दुखुत्तो चरितमोहं उवसमेड़' [ ] इति वचनातू, पुनरुपामश्रेणीं प्रतिपन्नो यदा तस्याबन्धको भवति तदा जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्त्तं बन्धकालो लभ्यते ॥ ६२॥
उक्तः स्थितिबन्धः, सम्प्रति अनुभागबन्धमाहतिब्बो असुहसुहाणं संकेसविसोहिओ विवज्जयओ । मंदरसो गिरिमहिरयजलरेहासरिसकसाएहिं ॥ ६३ ॥
ठाणाई अहा सुहन्ना विग्घदेसघाइ आवरणा । पुमसंजलणिगदुतिचउठाणरसा सेस दुगमाई ॥६४॥

Page #134

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः
----
तिब्बो० चउ० तत्र पर्वमनभागस्य स्वरूपमुच्यते । इह हि रागादिसचिवो जन्तुः पृथक सिद्धानामनन्तभागवर्तिभिरभव्येभ्योऽनन्तगुणैः परमाणुभिर्निष्पन्नान् कर्मस्कन्धान प्रतिसमयं गृह्णाति, तत्र च प्रतिपरमाणु कषापविशेषात् सर्बजीवानन्तगुणाननुभागस्याविभागपलिच्छेदान् करोनि, तत्र समानरसांशानां परमाणूनामेका बर्गणा', एकेन रसांशेनाधिकानां द्वितीया वर्गणेत्यादि वर्गणास्पर्धकक्रमः । अयं गाथार्थ:→ अशुभानां प्रकृतीनां संक्लेशतस्तीव्रो रसो बध्यते, शुभानां तु विशुद्धितः । मन्दरसो विपर्ययतो, यथाऽशुभानां मन्दरसो विशुद्धितः, शुभानां तु सक्लेशनः । पर्वतराजिसमकोपश्चतु:स्थानिक रसं बध्नाति, पृथिवीराजिसमकोपस्तु त्रिस्थानिकम्, रेणुजलराजिसमकोपस्तु द्रिस्थानिकं रसं बध्नाति ||६३||६४॥
निंबुच्छुरसो सहजो दुतिचउभागकढिइकभागतो। इगठाणाई असुहो असुहाण सुहो सुहाणं तु ॥६५॥
निम्बु० यथाहि निम्बाद्यशुभवनस्पतीनां सम्बन्धी सहजोऽक्वथितः कटुको रस एकस्थानिक उच्यते, स एव क्वथितोऽर्धावर्तितः कटुतरो द्विस्थानिकः, स एव भागद्वये आवर्तिते तृतीये भागे त्ववशेषे कटुकनमस्तिस्थानिकः, स एव भागत्रये आवर्तिते चतुर्थे त्वबशेषेऽतिशयकटुतमश्चतु:स्थानिकोऽभिधीयते । अत्र चैकस्थानिकादिरसो जललवबिन्दुचुलुकार्धाप्रसृत्यञ्जलिकरकुम्भद्रोणादिसम्बन्धान्मन्दमन्दतरादिबहुभेदत्वं प्रतिपद्यते । तथैवाशुभप्रकृतीनां रसस्यैकस्थानिकादित्वभवगन्तव्यम् । शुभप्रकृनिरसस्तु इक्ष्वादिदृष्टान्तादेवं भावनीयः । परमशुभप्रकृतीनां सम्बन्धी रसोऽशुभः, शुभप्रकृतीनां तु शुभः ॥६५॥
तीव्रानुभागबन्धस्वामिन आह— तिब्वमिगथावरायवसुरमिच्छा विगलसुहुमनरयतिगं । तिरिमणुयाउ तिरिनरा तिरिदुगछेवट्ठ सुरनिरया ॥६६॥
तिब्व० मिथ्याग्देवाः सर्वसंक्लिप्टा एकेन्द्रियजानि-स्थावरनाम्नी तीव्ररसे बध्नन्ति, तयोरशुभत्वात् । आतपं तु शुभत्वेन ते तत्प्रायोग्यविशुद्धा बध्नन्ति । विकलाद्येकादशप्रकृतीस्तिर्यग्नरा उत्कृष्टसंक्लेशेन बिकलादिनवप्रकृतीस्तीबरसा एकं द्वौ वा समयौ यावत् तिर्यग्नरा बध्नन्ति, तत्परतस्तथावि१- मेकानामेका व० -हे।

Page #135

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः धसंक्लेशाभावात् । निर्यग्नरायुषी तु शुभत्वाद् विशुद्धच्या देवनारकयोरेतदायुयबन्ध(धा)योग्यत्वात्, केवलं तेऽसंख्येयवर्षायु:सम्बन्धिनी एक तीव्ररसे स्याताम्, देवनारकाणां युगलिषूत्पादाभावात् । तिर्यद्विक सेवात च सुरनरया: संक्लेशेन । सामान्योक्तावपि सेवार्तं सनत्कुमारादय एव देवास्तथाविधं बध्नन्ति, अक्तिनानां संक्लिष्टानामेकेन्द्रियष्वेवोत्पादात् तत्र च संवाताऽसम्भवः ।।६६॥
विरच्चिसुराहारदुगं सुखगइवन्नचउतेयजिणसायं । समचउपरघातसदसपणिदिसासुच्च खबगाउ ॥६७॥
विउ० वर्णचतुष्कं शुभं, तैजसचतुष्कं 'तेअकम्माऽगुरुलहुनिमिण' [गाथा-२] इत्यादित्रिंशत्प्रकृतीनां शुभत्वेन क्षपकाऽपूर्वसूक्ष्मौ, तद्वन्धकेषु तयोरेवातिविशुद्धत्वात् तीव्ररसं वध्नीन: ||६||
तमतमगा उज्जोयं सम्मसुरा मणुयउरलदुगवइरं । अपमत्तो अमराउं चउगइमिच्छा उ सेसाणं ॥६८॥
तम. सप्तमपृथिवीनारका औपशमिकसम्यक्त्वाभिमुखा मिथ्यात्ववेदनचरमसमये तीव्ररसं बध्नन्त्युद्योतम्, अस्य शुभत्वेन तेषामेव तदानीं तद्वन्धयोग्यविशुद्धिसम्भव इति । मनुष्यद्विकादिप्रकृतिपञ्चकतीवरसबन्धः सम्यग्दृष्टिदेवानामेव, तिर्यग्नराणां तथाविधानां देवद्विकादिबन्धात्, नारकास्तु तद्वन्धयोग्या
अपि वेदनाविह्वलत्वेनाऽहंदादिदर्शनायोग्यत्वेन सम्यग्दृशोऽपि न तथाविधशुद्धिभाज: । 'अपमत्तो अमराउं' सर्वेषामपि देवायुर्बन्धकानामस्यैवातिशुद्धत्वात् शेषाणां ६८ प्रकृतीनामशुभानां च चनुर्गतिका मिथ्यादृष्टयो:प्यतिसंक्लिष्टास्तीबरसे बध्नन्ति ।।६८||
जघन्यरसबन्धमाह - थीणतिगं अणमिच्छं मंदरसं संजमुम्मुहो मिच्छो । बियतियकसाय अविरय देस पमत्तो अरइसोए ॥६९॥
थीण. स्त्यानिित्रकानन्तानुबन्धिचतुष्टयमिथ्यात्वरूपाणामष्टानां चरमसमये मिथ्यादृष्टिः 'संजमुम्मुह' त्ति अनन्तरसमये सम्यक्त्वं संयमं च युगपत् प्रतिपित्सुर्जघन्यरसं बध्नाति, अस्यातिविशुद्धत्वात् । अप्रत्याख्यानावरणकषायाणां त्वविरतो देशविरतिं प्रपित्सुः । प्रत्याख्यानावरणचतुष्टयस्य तु देशविरत: प्रमत्तभावं जिगमिषुः । प्रमत्तस्त्वप्रमत्ताभिमुखोऽरतिशोकयोर्मन्दरसं बध्नानि ॥६९।।

Page #136

गुणरत्नप्रिविरचित-अवचूण्युपेतः अपमाइ हारगदुगं दुनिइअसुबन्नहासरइकुच्छा। भयमुवधायमपुज्वो अनियट्टी पुरिससंजलणे ।।७०॥
अप० अप्रमत्तः प्रमत्ताभिमुख आहारकद्विकमस्य शुभत्वेन तन्मन्दरसस्य संक्लेशबध्यत्वात्, अस्य प्रमत्ताभिमुखस्यैवासी संक्लेशो लभ्यते । निद्राद्विकादीनामशुभत्वात् तज्जघन्यरसस्यातिविशुद्धिजन्यत्वात्, क्षपकाऽपूर्वस्यैव तद्विशुद्धिः । पुरुषवेदसञ्ज्वलनचतुष्करूपस्य प्रकृतिपञ्चकस्य स्वस्वबन्धव्यवच्छेदसमये क्षपकोऽनिवृत्तिबादरो मन्दरसं बध्नाति ।।७०।।
विग्धावरणे सुहुमो मणुतिरिया सुहुमविगलतिगआऊ । बेउन्विछक्कममरा निरया उज्जोयउरलदुगं ॥७१॥
बिग्घाः विघ्नादिचतुर्दशप्रकृतीनां तद्भन्धकेषु क्षपकसूक्ष्मस्यैव जघन्यरसबन्धयोग्यविशुद्धिकत्वम् । विकलत्रिकादिषोडशप्रकृतीनां तिर्यग्नरा एव जघन्यरसबन्धकाः, तिर्यग्नरायुर्वर्जशेष१४प्रकृतीनां देवनारका भवप्रत्ययाद् बन्धका न भवन्ति, तिर्यग्नरायुषी अपि जघन्यस्थितिके एव जघन्यरसे बध्येते, जघन्यस्थितिकतिर्यग्नरेषु देवनारका नोत्पद्यन्त एवेति तिर्यग्नरा एव इत्युक्तम् । औदारिकद्रिकमुद्योतं च शुभप्रकृतित्वेन संक्लेवोनैव जघन्यरसं बध्यते, तद्योग्यसंक्लेशो देवनारकाणामेव, तिर्यग्नराणां तु तावति संक्लेशे वर्तमानानां नरकगतियोग्यबन्धकत्वात् । ॥१॥
तिरिदुगनिअं तमतमा जिणमविरय निरय विणिगथावरयं । आसुहुमायव सम्मो व सायथिरसुभजसा सिअरा ॥७२॥
तिरि० तिर्यद्विकम्, नीचैर्गोत्रं चौपशमिकसम्यक्त्वा[भिमुखा] मिथ्यात्ववेदनचरमसमये वर्तमाना जघन्यरसं बध्नन्ति, तदैव तेषां तद्वन्धयोग्यत्वात्, अन्यदा त्वयं तावत्या विशुद्धयोच्दै!वनरद्विकाद्यपि बघ्नीयात्, अयं चाल्पेऽपि मिथ्यात्वे तिर्यग्गतिप्रायोम्पस्यैव बन्धक इति । अविरतो नरकबद्धायुस्तत्र च जिगमिषु: सम्यक्त्ववभनाभिमुखस्तीर्थ मन्दरसं बध्नाति, नगन्धकेषु तस्यैवातिसंक्लिष्टत्वात् । नारकान् विना गतित्रयवर्तिन एकेन्द्रियजातिस्थावरनानोर्मन्दरसबन्धका:, नारकाणामेकेन्द्रियादावनुत्पत्ते:, शेषगतित्रयवर्तिनः परावर्त्तमानमध्यमपरिणामास्तस्य तथाविधस्य बन्धकाः, अतिसंक्लिष्टानां तदुत्कृष्टानुभागबन्ध१.०संक्लेशे वर्तमानानां तिगतियोग्पबन्धकल्लात-पा० ।

Page #137

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
कत्वात्, अतिविशुद्धानां पुनरिदमुल्लङ्ध्य पञ्चेन्द्रियजातिवसनाम्नोर्बन्धकत्वादिति मध्यमग्रहणम् । 'आसुहमायव'त्ति आसौधर्मेशानदेवानामतिसंक्लिष्टानामातपस्य जघन्यरसबन्धः । सम्यग्दृष्टिमिथ्यात्वी वा सानादिसेतराष्टप्रकृतीनां जयन्यरसबन्धकः, अत्र च संक्लिष्टस्तु सातादीनां, विशुद्धस्त्वसातादीनामिनि ।।७२||
तसवन्नतेयचउमणुखगइद्गपणिंदिसासपरघुच्चं । संघयणागिइनपुत्थीसुभगियरति मिच्छ चउगइगा ॥७३॥
तस० 'तसबायरपज्जन पत्तेज' ४ [क वि०मा०-२६] शुभवर्णादि ४, 'तेअकम्मागुरुलहनिमिणं' ४ [गाथा-२], नरद्विकशुभाशुभविहायोगति २, संहनन ६, आकृति ६, सुभगत्रिक-दुर्भगत्रिक ३ सा(आ)दि ४० प्रकृतीनां मिथ्यादृष्टपश्चतुर्गतिका अपि परावर्त्तमानमध्यमपरिणामा मन्दरसबन्धका इति सामान्योक्तावष्ययं विशेषः-→मनुष्यद्विक-संस्थानषट्क-संहननषट्क-खगतिद्विक-सुभग-दुर्भगदुःस्वर-सुस्वरादेयानादेयोच्चैर्गोवलक्षणास्त्रयोविंशतिप्रकृती: परावृत्त्य परावृत्त्य बध्नन्तश्चतुर्गतिका अपि मिथ्यादृष्टयो मध्यमपरिणामा जघन्यरसा; कुर्वन्ति, सम्यग्दृष्टीनां ह्येतासां परावृत्ति स्ति, तथाहि→तिर्यग्म नुष्यास्तावत्सम्यग्दृष्टयो देवद्विकमेव बध्नन्ति, न मनुष्यादिद्विकानि, संस्थानेषु तु समचतुरस्रमेव, संहननं तु किश्चिदपि न बध्नन्ति, शुभविहायोगत्यादीनेव बघ्नन्ति, न प्रतिपक्षान्, देवनारका अपि सम्यग्दृष्टयो नरद्रिकमेव, संस्थानेषु तु समचतुरस्रमेव, संहननेषु वज्रर्षभनाराचमेव, विहायोगत्यादिकाः सुभा एव, न प्रतिपक्षभूता बध्नन्ति । तथा पञ्चेन्द्रियजातितैजसकार्मणप्रशस्तवर्णादिचतुष्कागुरुलघुपराधातोच्छ्वासत्रसबादरपर्याप्तप्रत्येकनिर्माणरूपपञ्चदशप्रकृतीनां चतुर्गत्तिका अपि जीवा मिथ्याश: सर्वोत्कृष्टसंक्लेशा जघन्यानुभागं कुर्वन्ति । तत्र तिर्यमनुष्या: सर्वोत्कृष्टसंक्लेशे वर्तमाना नरकगतिसहचरिता एता बध्नन्तो जघन्यरसा: कुर्वन्ति । नारका देवाश्वेशानादुपरिवर्तिनः सनत्कुमारादयः सर्वसंक्लिष्टाः पश्चेन्द्रियतिर्पक्प्रायोग्या एता बघ्नन्तो मन्दरसा: कुर्वन्ति, ईशानान्तास्तु देवा: सर्वसंक्लिष्टाः पञ्चेन्द्रियजातित्रसा: शेषास्त्रयोदशप्रकृतीरेकेन्द्रियप्रायोग्यां बध्नन्तो जघन्यरसाः कुर्वन्ति, पञ्चेन्द्रियजातिवसनाम्नी तु विशुद्धा अमी बध्नन्ति इति जघन्यरसो न लभ्यते इति तद्वर्जनम् । तथा स्त्रीनपुंसकवेदलक्षणे द्वे प्रकृती चतुर्गतिका अपि मिथ्यादृष्टयो जीवा अशुभत्वादनयोस्तत्प्रायोग्यविशुद्धया जघन्यरसे बध्नन्ति । अतिविशुद्धः पुरुषवेदबन्धक: स्यात् ॥७३॥ १.न्ति तत्र तिर्यम्मनुष्या: सर्वोत्कृष्टसंक्लेशे तत्र-हे० ।

Page #138

१०:
गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतः
-
अथ अस्मिन् साद्यादिप्ररूपणामाह - चडतेयवन्न वेयणियनामणुकोसु सेसधुवबंधी । घाणं अजहन्नो गोए दुविहो इमो चहा ॥ ७४ ॥
मेसम्म दुहा
7
चउ० तैजसकार्मणागुरुलघुनिर्माणप्रशस्तवर्ण गन्ध-रस स्पर्शलक्षणानामष्टप्रकृतीनामनुस्कृष्टोऽनुभागबन्धः साद्यादिचतुर्विकल्पोऽपि ज्ञेयः । तथाहि एतासानुत्कृष्टमनुभागबन्धं क्षपकाऽपूर्वकरणो देवगतिप्रायोग्याणां त्रिंशत्प्रकृतीनां बन्धव्यवच्छेदसमये करोति, एतस्मात्पुनरन्यत्रोपशमश्रेणावप्यनुत्कृष्टोऽनुभागबन्धो लभ्यते स चोपशान्तमोहाद्यवस्थायां सर्वथा न स्यादिति ततः पतितैर्बध्यमानः सादिरित्यादि । सातयश:कीर्त्तिनाम्नोः सर्वोत्कृष्टो रसः क्षपक- सूक्ष्मसम्परायचरमसमये प्राप्यते, ततोऽन्यः सर्वोऽप्युपशमश्रेणावप्यनुत्कृष्टस्ततश्चोपशान्तमोहावस्थायां तस्यापि बन्धो न स्यात् पुनरपि च ततः प्रतिपत्य तमेव बघ्नतोऽनुत्कृष्टाऽनुभागः सादिरेवमन्येऽपि भगा द्रष्टव्याः । शेषध्रुवबन्धिनीनामप्रशस्तवर्णचतुष्कक्षेपात् ४३ संख्यानां घातिकर्मचतुष्कस्य चाऽजघन्योऽनुभागबन्धः साद्यादिचतुर्विकल्पोऽपि स्यात् । तथा गोत्रे 'इमो' अयमनुभागबन्धो 'दुविहो' अजघन्या (यो ) ऽनुत्कृष्टरूपो साद्यादिश्चतुर्धा 'सेसम्मि दुहन्ति [ गाथा ७५] उत्तरगाथाद्यबयबाच्छेषे- उत्कृष्टजघन्याऽजघन्यानुभागबन्धत्रिके 'दुह' ति सादिरध्रुवश्चेति । तत्र यदा तासामुत्कृष्टानुभागबन्धमपूर्वकरणो विधत्ते तदाऽसौ तत्प्रथमत्वेन सादिः, समयानन्तरमवश्यमभावादध्रुवः, जघन्यानुभागं त्वेतासां मिथ्यादृष्टिः संज्ञी पर्याप्तो बध्नाति, पुनर्जघन्यतः समयादुत्कर्षतः समयं यादवश्यं स एवाजघन्यं बध्नाति, पुनः कालान्तरे स एवोत्कृष्टम्, एवं जघन्याजघन्येषु परावर्त्तमानजन्तूनामुभयत्र साद्यध्रुवता । वेद्ये सातस्य नाम्नि च यश: कीर्ते: 'सेम्मि दुह' त्ति पदस्य सम्बन्धाच्छ्रेषे उत्कृष्टजघन्यावयन्यानुभागलक्षणे द्विधा सादिरध्रुवः । तत्र क्षपकसूक्ष्मोऽतिविशुद्धत्वात् सातयशसोरुत्कृष्टरसं बध्नाति स च तत्प्रथमं बध्यमानतया सादिः क्षीणामोहाद्यवस्थायां नियमात् तद्बन्धो न भविष्यतीत्यध्रुवः जघन्यानुभागं त्वनयोः सम्यग्दृष्टिर्मिथ्यादृष्टिर्वा मध्यमपरिणामो बध्नाति स चाजधन्यादवतीर्य बध्यत इति सादिः, पुनर्जघन्यतः समयादुत्कर्षतः समयचतुष्टयादजघन्यानुभागं बघ्नतो जघन्योऽध्रुवः, अजघन्यस्तु सादिरिति परावृत्त्या द्वयोः साद्यध्रुवना । शेषध्रुवबन्धि४३ प्रकृतीनां मध्ये ज्ञानावरणपञ्चकदर्शनावरणचतुष्कान्तराय१-० नाम्नो वेदनीयनाभमूलकर्मणोः स० पा० ।
-

Page #139

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
पञ्चकरूपचतुर्दशप्रकृतीनां क्षपकसूक्ष्मश्वरमसमये जघन्यरसं बध्नाति ततोऽन्यः सर्वोऽप्यजघन्यरसं, ततश्वोपशान्तस्तदबन्धको भूत्वा प्रतिपत्य तदजघन्यं बध्नतोऽजघन्यरसबन्धः सादिस्तत्स्थानमप्राप्तानामनादिर भव्यानां ध्रुवो भव्यानामध्रुवः संज्वलनचतुष्कस्य तु क्षपकानिवृत्तिबादरो निद्राप्रचलाऽप्रशस्तवर्णादिचगुण्कोनचातभय जुगुप्तास्त्रकृतीनां क्षपकापूर्वकः प्रत्याख्यानावरणचतुष्कस्य देशविरत: संयमाभिमुखो, प्रत्याख्यानावरणचतुष्कस्य त्वविरतसम्पम्टष्टिः क्षायिकसम्यक्त्वं संयमं तु युगपत्प्रतिपित्सुः, स्त्यानर्द्धित्रिकमिथ्यात्वानन्तानुबन्धिलक्षणानामष्टप्रकृतीनां मिथ्यादृष्टिः सम्यक्त्वं संयमं च युगपत्प्रतिपित्सु - रतिविशुद्धो मिथ्यात्ववेदनचरमसमये जघन्यरसं बध्नाति । ततोऽन्यत्र सर्वत्राऽप्यजघन्यम् । ततश्च यथास्वमुत्तरोत्तरगुणप्राप्तौ तत्तदबन्धको भूत्वा प्रतिपत्य पुनरजघन्यं बध्नतां साद्यादयश्वत्वारोऽपि भङ्गाः स्युः ॥७४ ||
१०१
'सेसम्मिदुह' तिशेषत्रिकेसादिरध्रुवश्चेति, सादित्वंजघन्यस्याजघन्यानन्तरभाविनयाऽजघन्यस्य चाध्रुवत्वमित्यादि भावना सर्वविकल्पेषु यथास्वयमभ्यूया | मोहवर्जघातिकर्मत्रयस्य क्षपकसूक्ष्मश्चरमसमये मोहस्य तु क्षपकानिवृत्तिबादरश्वरमसमये जघन्यरसं निर्वर्तयति, ततोऽन्यत्र सर्वत्राऽप्यजघन्यरसम् तत उपशान्त: सूक्ष्मश्च प्रकृतकर्मसम्बन्धिनोऽजघन्यरसस्याऽबन्धको भूत्वा प्रतिपत्य पुनस्तमेव बध्नतोऽजघन्यरसस्य सादित्वम्, अनाद्यादिभावना प्राग्वत् । 'सेसम्मि दुह 'ति शेषत्रिके साद्यध्रुवौ द्वौ भङ्गौ, तत्र जघन्यरसस्य क्षपकाऽनिवृत्तिबादरसूक्ष्माभ्यां निर्वर्त्यमानत्वात्सादित्वम् क्षीणाद्यवस्थायां तु न भविष्य - तीत्यध्रुवत्वम्, तेषामुत्कृष्टरसं तु मिथ्यादृष्टिः सर्वसंक्लिष्टः संज्ञी पर्याप्तः पञ्चेन्द्रिय एवैकं द्वौ वा समय बध्नाति न परतः, स चानुत्कृष्टादवतीर्य बध्यतेऽतः सादिः, पुनरप्यनुत्कृष्टबन्धं गतस्योत्कृष्टोऽध्रुवोऽनुत्कृष्टः सादिः पुनरपि जघन्यतोऽन्तर्मुहूर्तेनोत्कृष्टतोऽनन्तानन्तोत्सर्पिण्यवसर्पिणीभिरुत्कृष्टसंक्लेशेन बध्नत उत्कृ ष्टरसमनुत्कृष्टोऽध्रुवः स्यात् । एवं ते त्रयोऽपि सादयोऽध्रुवाश्च भवन्ति । तथा गोत्रे द्विविधोऽप्ययमजघन्योऽनुत्कृष्टनुभागबन्धः साद्यादिश्चतुर्द्धा । तत्र यथा वैद्यनाम्नोरुत्कृष्टो रसबन्धः सादिरध्रुक्थानुत्कृष्टरसबन्धस्तु साद्यादिचतुर्विकल्पः प्राग्भावितः तथा गोत्रेऽप्येतौ भावनीयौ । जघन्याजघन्यभावना त्वेवं कश्चित् सप्तमपृथिवीनारकः सम्यक्त्वाभिमुखो मिथ्यात्वपुद्गलवेदनचरमसमयेऽन्तरकरणादौ नीचैर्गोत्रं जघन्यरसं बध्नाति स च प्रथमतया बध्यमानत्वात् सादिः, सम्यक्त्वे तु तद्वन्धं न विधास्यतीत्यध्रुवः । उचैत्रं तु तदानीमजघन्यरसं रचयिष्यतीत्यजघन्यः सादिः तच्च स्थानमप्राप्तपूर्वाणामनादिः, अभव्यानां ध्रुवो,
1
7

Page #140

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्ण्यपेतः
भव्यानामध्रुव इति जघन्यः सादिरध्रुवोऽजघन्यस्तु साद्यादिश्वतुर्धा । 'सेसम्म दुहे' ति पदमायुः कर्मापे - क्षयापि व्याख्येयं, यथा शेषे भणितसप्तकर्मोद्धरिते आयुषि जघन्याजधन्योत्कृष्टानुत्कृष्टानुभागबन्धलक्षणं भङ्गचतुष्कमपि साद्यध्रुबरूपे विकल्पद्वये वर्त्तते । अनुभूयमानभवत्रिभागादौ नियतकाल एवायुषश्चतुर्विधस्याप्यनुभागबन्धस्य बध्यमानत्वात्सादित्वम् । अन्तर्मुहूर्ताच्च परतस्तदुपरमादध्रुवत्वम् ॥
इत्यादिवा
१०
[ अथ प्रदेशबन्ध : - ]
इगदुगणुगाई जा अभवणंतगुणियाणू । खंधा उरलोचियवग्गणा उ तह अगहणंतरिया ॥ ७५ ॥ एमेव निउब्बाहारतेयभासाणुपाणमणकम्मे । सुहुमा कमावगाहो ऊणूणंगुलअसंखंसो ॥७६॥
इग० एमे० 'इगदुगणुगाई' त्ति एकद्विकाणुकादियावदभव्येभ्योऽनन्तगुणाणून् स्कन्धानन्तान् सर्वायोग्यतयातिक्रम्य तत एकाणुकादिवृद्ध्यानन्ताणुवृद्धिं यावदौदारिकोचितवर्गणा अनन्ता जघन्याद्युत्कृष्टा तास्ततोऽप्येकोत्तरवृद्ध्याऽनन्ताणुवृद्धिं यावदनन्तास्तस्या बह्वणुनिष्पन्नतया सूक्ष्मत्वेनोत्तरस्यास्तु अल्पाणुमयत्वेन स्थूलतयोभयाग्रहणयोग्यवर्गणास्ततोऽप्येकोत्तरवृद्धयाऽनन्ता वैक्रिययोग्या एवमेकोत्तर - द्ध्यानन्ताणुमयाऽग्रह्णवर्गणान्तरिता आहारकादियोग्यवर्गणा अपि वाच्याः । ताश्च यथावृद्धया क्रमेण सूक्ष्मतन्तुव्यूनपटवत् सूक्ष्मा, अत एवाल्पाऽल्पतराल्पतमक्षेत्रावगाहितया तासामूनोनतरोनतमेऽङ्गुलासंख्येयभागे अवगाहः ||७५६॥ ७६ ॥
इक्किकहिया सिद्धाणंतंसा अंतरेसु अग्गहणा । सव्वत्थ जहन्नुचिया नियणंतसाहिया जिट्टा ॥७७॥
इकि० एकोत्तरवृद्धया सिद्धानन्तभागमिता अनन्तप्रमाणा एकैकस्या अन्तरेष्वग्रहणवर्गणाः स्युः । सर्वत्र च स्वस्वजधन्ययोग्यवर्गणायाः सकाशादुत्कृष्टयोग्यवर्गणा निजनिजानन्तभागेनाधिका
मन्तव्याः ॥७७॥

Page #141

"
C
शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
अंतिमचउफासदुगंधपंचवन्नरसकम्मखंधदलं । सब्वजियणंतगुणरसमणुजुत्तमणतयपएसं ॥७८॥
अंनि० अन्तिमाश्चत्वारः स्पर्शाः शीतोष्णरुक्षस्निग्धरूपा यस्य कर्मदलिकस्य तत्तधाऽयमाशयः→एषां चतुःस्पर्शानां मध्यात्कश्चिदणुः स्निग्धोष्णाऽविरुद्धस्पर्शद्वयोपेतोऽन्यः स्निग्धशीतोऽपरो रूक्षोष्णोऽन्यस्तु रूक्षशीतः । बृहच्छतकटीकायांमृदुलधुरूपं स्पर्शद्वयमवस्थितम् । शेषौ च स्निग्धोष्णौ स्निग्धशीतौ वा रूक्षोष्णौ रूक्षशीतौ वा द्वावविरुद्धस्पर्शी भवत इति चतुःस्पर्शः । अत्र चैवंविधकर्मस्कन्धदलिकभणनेन औदारिकवैक्रियाहारकयोग्याः स्कन्धा अष्टस्पर्शा एव । शेषास्तु तैजसादिस्कन्धाश्चतुःस्पर्शा इति मन्तव्यम् ॥७८||
एगपएसोगाढं नियसब्बपएसओ गहेइ जिओ। थेवो आउ तदंसो नामे गोए समो अहिओ ॥७९॥
एग० एकप्रदेशावगाढं गलैट नीवस्यागप्रदेशातन गहलगाटं तदेव जीवो गृह्णाति कर्मदलिकं, न पुनरन्यत् नत्रानीय गृह्णातीत्यर्थः, तच्च सर्वैरप्यात्मीयप्रदेशैर्गृह्णाति, निबिडसुवर्णादिशृङ्खलावत्, परस्परसम्बद्धत्वादेकस्मिन् प्रदेशे चेप्टमाने सर्वेषामपि चेष्टनात् । गृहीतकर्मदलिकस्याल्पमेव भागमायुषि क्षिपति, शेषकर्मस्थित्यपेक्षया तस्यैवाल्पस्थितिकत्वात् । नाम्नि गोत्रे च ततोऽधिकः, परस्परं तु समः ||७||
विग्यावरणे मोहे सच्चोवरि वेयणीये जेणप्पे । तस्स फुडत्तं न हबइ ठिईबिसेसेण सेसाणं ॥८०॥ नियजाइलद्धदलियाणंतंसो होइ सव्वघाईणं । बझंतीण विभज्जइ सेसं सेसाण पइसमयं ॥८१॥
विग्घा० निय० अन्तराय-ज्ञानवरण-दर्शनावरणरूपतया यो भागः परिणमति स्वस्वस्थाने त्रयाणामपि तुल्यो, विशेषाधिकश्च नामगोत्रापेक्षया । तथा मोहनीयेऽपि कर्मणि यो द्रव्यभाग आभजत्ति सोऽपि विशेषाधिकोऽनन्तरोक्तकर्मत्रयभागापेक्षया । तथा वेदनीयेऽपि कर्मणि यो भाग आभजति सर्वेषामपि शेषकर्मभागानामुपरि वर्तते, मोहनीयभागापेक्षयाऽपि विशेषाधिक इत्यर्थः, अन्यथा तस्य सुखदुःखवेद्यतया

Page #142

१०
गुणरत्लसूरिविरचित्त-अवचूण्युपेतः स्फुटत्वं न स्यात् । तथा शेषकर्मणामायुष्कादीनां भागस्य हीनत्वमाधिक्यं वा विज्ञेयं स्थितिविशेषेण हेतुभूतेन, यस्य नामगोत्रादेरायुष्काद्यपेक्षया महती स्थितिस्तस्य तदपेक्षया भागोऽपि महान, यस्य त्वसौ हीनस्तार को पि हीन इति हटाम् । अल्लाकृतीनां सः स्वयमेवोच्यते, तत्र ज्ञानावरणस्य पश्चोत्तरप्रकृतय, एका सर्वघातिनी शेषाश्चतस्रो देशघातिन्यस्तत्र ज्ञानावरणभागे यद् द्रव्यमागच्छति तन्मध्ये सर्वघातिना तीब्ररसेन युक्तं यद्रव्यं तदल्पं शेषद्रव्यस्यानन्तभागवत्यै॒व, तच्च केवलज्ञानावरणनयैव परिणमति शेषं तु देशघातिद्रव्यं चतुर्भिगिर्भूत्वा शेषप्रकृतिचतुष्टयरूपतया परिणमति । एवमपरासामपि वाच्यम्, याबदेकस्मिन् काले बध्यमानाः प्रकृतयो भवन्ति तावद्भिर्भागैर्नामभागलब्धं द्रव्यं परिणमति । इह च । यस्या उत्तरप्रकृतेर्बन्धो व्यवच्छिद्यते तद् भागद्रव्यं यावत्तत्समानजातीया एकाकिनी प्रकृतिबंध्यते तावत्तस्या एवं तद्भवति, यदा च समानजातीया अपि सर्वा व्यवच्छिद्यन्तेऽथवा मिथ्यात्वादेरिवाऽपरा समानजातीया प्रकृतिर्नास्ति तदा तद्रव्यं सर्वमपि स्वमूलप्रकृत्यन्तर्गतानां विजातीयप्रकृतीनामपि भवति । यदा ता अपि विजातीया व्यवच्छिद्यन्त नदा सर्वमप्यन्यस्या मूलप्रकृतेर्भवति । अत्र निदर्शनम् →यथा स्त्यानिित्रकबन्धे व्यवच्छिन्ने तद्भागद्रव्यं समानजातीयत्वान्निद्राप्रचलयोर्भवति तयोरपि बन्धव्यवच्छेदे स्वमूलप्रकृत्यन्तर्गतानां चक्षुर्दर्शनावरणादीनां विजातीयानामपि भवति, तेषामपि बन्धव्यवच्छेदे उपशान्ताद्यवस्थायां सर्वं वेदनीयस्यैव भवति । मिथ्यात्वादेस्तु समानजातीया प्रकृति स्त्यतस्तद्वन्धव्यवच्छेदे तद्भागद्रव्यं । विजातीयप्रकृतीनामेव क्रोधादीनां स्यादेवमन्यत्रापि स्वधियाऽभ्यूह्यम् ।।८०।।८१||
सम्मदरसबविरईउ अणविसंजोयदंसखवगे य। मोहसमसंतखबगे खीणसजोगियर गुणसेढी ॥८२॥
सम्म० सम्यक्त्वलाभे प्रथमा वेद्यमानमिथ्यात्वादिपुद्गलक्षपणाय यथोत्तरवृद्ध्या तद्दलिकर- : चनरूपान्तर्मुहूर्त्तमाना गुणश्रेणिः, 'दर'त्ति देशविरतिलाभकाले द्वितीया, एवं सर्वविरत्यादिषु वाच्यम् । केवलं 'अणविसंजोय'त्ति सत्तागतानन्तानुबन्धिविसंयोजने चतुर्थी, दर्शनत्रिकक्षपणे पञ्चमी, मोहं शमयतोऽनिवृत्तिबादरसूक्ष्माद्धायां षष्ठी, उपशान्ते उपशान्तमोहस्य सप्तमी एवं क्षएकक्षीणयोरपि श्रेणीद्वयम्, सयोगिनी दशमी । अयोगिन एकादशी । आसां चायं विशषः→सम्यक्त्वलाभकाले मन्दशुद्धितया दीर्घान्तर्मुहूर्त्तवेद्यामल्पतरप्रदेशाग्रां गुणश्रेणिं रचयति, उत्तरोत्तरां तु यथोत्तरवृद्धशुद्धितया ह्रस्वहस्वतरान्तर्मुहृतवेद्यां बहुबहुतरादिप्रदेशानां रचयति ॥८२।।

Page #143

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
(१०८
आसु वर्तमाना जन्तव एतद्गुणादेव यधोत्तरमसंख्येयगुणनिर्जरावन्तो मन्तव्याः, एतदेवाहगुणसेढी दलरथणाणुसमयमुदयादसंखणगुणाए । एयगुणा पुण कमसो असंखगुणनिज्जरा जीवा ॥८३॥ 'गुण' स्पष्टा ॥८३|| अथ गुणस्थानानां जघन्योत्कृष्टान्तरमाह - पलियासंखसमुहू सासणइयरगुण अंतरं हस्सं । गुरु मिच्छि बे छसट्टी इयरगुणे पुग्गलद्धंतो ॥८४॥
पलि० सास्वादनस्य तद्भावात् प्रनिपतितस्य कालान्तरेण तद्भावं प्रतिपित्सोरन्तरं जघन्यतोऽपि पल्याऽसंख्येयभागमात्र, ततो हीनकालेन तद्भावाऽप्रतिपत्तेरितरगुणानां तु जघन्यान्तरमन्तर्मुहूर्तम्, तद्भावं गत्वा प्रतिपतितस्य कदाचित्पुनरन्तर्मुहूर्तेन तद्भावप्रतिपत्तेः । गुर्वन्तरं तु मिथ्यात्वस्य 'दो वारे विजयाइसु [ ] इत्यादिनीत्या वारद्वयं षट्षष्टिपूरणेन सागरोपमषट्षष्टि । इतरगुणानां पुनरपार्द्धपुद्गलपरावतः ।।८४||
उद्धार अद्ध खित्तं पलिय तिहा समयवाससयसमए । केसवहारो दीवोदहिआउतसाइपरिमाणं ॥५॥
उद्धा० उद्धारपल्योपममद्धापल्योपमं क्षेत्रपल्योपमं चेति पल्योपमं त्रिधा । तत्रायामविष्कम्भाभ्यामवगाहेन चोत्सेधाङ्गलनिष्पन्नैकयोजनप्रमाणः, परिरयेण तु साधिकत्रिगुणैकयोजनमानः पल्य एक-द्वि-त्रियावत्सप्ताहःप्ररूढवालाग्रेर्निबिडं भृतः, ततः समये समये एकैकवालाग्रापहारेण पावता कालेन स निर्लेपः स्यात् तावान् कालः संख्येयसमयमानो बादरमुद्धारपल्योपमम् । तद् दशकोटीकोट्या बादरमुद्धारसागरोपमम् । एकैकं वालाग्रं असंख्येयखण्डानि कृत्वा पूर्ववत् पल्यो भ्रियते । तानि च खण्डानि द्रव्यतोऽत्यन्तशुद्धलोचनच्छद्मस्थो यदतीच सूक्ष्म पुद्गलद्रव्यं चक्षुषा पश्यति तदसंख्येयभागमात्राणि, क्षेत्रतस्तु सूक्ष्मपनकशरीरं यावति क्षेत्रेऽवागहते ततोऽसंख्यगुणानि बादरपर्याप्तपृथिवीकायिकशरीरतुल्यानीति वृद्धाः, ततः प्रतिसमयमेकैकखण्डापहारेणासंख्येयवर्षकोटीप्रमाणः कालः सूक्ष्मोद्धारपल्योपमं तद्दशकोटाकोटीभिः

Page #144

गुणारत्नाविरचित्त-अवर्णोपेतः सूक्ष्मोद्धारसागरोपमम्, आभ्यां द्वीपाः समुद्राश्च मीयन्ते । तथा वर्षशते वर्षशतेऽतिक्रान्ते पूर्वपल्यादेकैकवालाग्राऽपहारेण संख्येयवर्षकोटीमानः कालो बादरमद्धापल्योपमम्, तद्दशकोटाकोटीभिर्बादरमद्धासागरोपमं तथैव वर्षशते वर्षशते एकैकवालाग्राऽसंख्येयतमखण्डापहारेणाऽसंख्येयवर्षकोटीमानः कालः । सूक्ष्ममद्धापल्योपमं तद्दशकोटाकोटीभिः सूक्ष्ममद्धासागरोपमम्, आभ्यां सुरनरनारकतिरश्चां कर्मस्थितिः कापस्थितिवस्थितिश्च मीयन्ते । तथा प्रागुक्तपल्याद्वालाग्रस्पृष्टनभप्रदेशानां प्रतिसमयमेकैकापहारेणाऽसंख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीमानः कालो बादरं क्षेत्रपल्योपमं तद्दशकोदाकोटीभिर्बादरं क्षेत्रसागरोपमम् । तथाऽसंख्यातखण्डीकृतबालाग्रैः स्पृष्टानामस्पृष्टानां च नभःप्रदेशानां प्रतिसमयमेकैकापहारेण बादरादसंख्येयगुणकालमानं सूक्ष्म क्षेत्रपल्योपमम् । तद्दशकोटाकोटीभिः सूक्ष्म क्षेत्रसागरोपमम् । आभ्यां दृष्टिवादे प्रयोजनं द्रव्यप्रमाणचिन्तायां प्रायः ॥८५॥
दव्वे खित्ते काले भावे चउह दुह बायरो सुहुमो । होइ अणंतुस्सप्पिणिपरिमाणो पुग्गलपरट्टो ॥८६॥
दव्वे० द्रव्य-क्षेत्र-काल-भाव-भेदाच्चतुर्धा पुद्गलपरावर्त्त, एकैको द्विधा-बादरः सूक्ष्मश्च । [सूक्ष्मो]ऽनंतोत्सर्पिणीप्रमाणो भवति ॥८६||
द्रव्यपुद्गलपरावर्त्तमाहउरलाइसत्तगेणं एगजिओ मुयइ फुसिय सवअणू। जत्तियकालि स थूलो दवे सुहुमो सगन्नयरा ॥८७॥
उर० औदारिकादिसप्तकेनाहारकस्य कादाचित्कतया तर्जनं 'ओरालबिउव्याहार' [आ० नि० गा० ३९] इत्यादिगाथोक्तौदारिकादियोग्यवर्गणासप्तकभावेन मतान्तरेणौदारिकाद्यङ्गचतुष्कभावेन वा लोकवतिसर्वपुद्गलस्पर्शनमोचनेन बादरः, सप्तानां चतुर्णा वा मध्यादेकेन केनचित् सर्वपुद्गल. र्पशनमोचने शेषैः स्पृष्टानामगणनेन सूक्ष्मः पुद्गलपरावर्त्तः ।।८७||
लोगपएसोसप्पिणिसमया अणुभागबंधठाणा य । जहतहकममरणेणं पुट्ठा खित्ताइ थूलियरा ॥८८॥
।

Page #145

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
लोग० चतुर्दशरज्जवात्मकलोकस्य प्रदेशा उत्सर्पिण्याश्च समया अनुभागबन्धस्थानानि च यदा यथातथा मरणेन व्युत्क्रममरणेन जीवेन स्पृश्यन्ते तदा क्षेत्रकालभावपुद्रलपरावर्त्ताः स्थूलाः स्युः, क्रममरणेन तु यदा जीबेन स्पृश्यन्ते तदा सूक्ष्मा एते भवन्ति । भावपुद्गलपरावर्त्तस्पष्टीकरणार्थमिमे गाथे,
तद्यथा →
१०७
'एगसमयम्मि लोए सुहुमणिजीआ व जओ पविसंति ते हुतऽसंखलोगप्परसतुल्ला असंखेज्जा ॥१॥ तो असंखगुणि अगणिकाया उ तेसिं कार्यदिई । तत्तो संजमअणुभागबंधठाणाणऽसंखाणि ॥२॥ [प्र० स० गा० १०५०/१०५१]
व्याख्या- एकस्मिन् समये पृथिवीकायिकादयो जीबाः सप्तम्यर्थत्वात्प्रथमायाः सूक्ष्माग्निजीवेषु प्रविशन्ति तेऽसंख्येयलोकाकाशप्रदेशतुल्या, ये पुनः पूर्वमुत्पन्नास्तेजस्कायिका: पुनर्मृत्वा तेनैव पर्यायेणोत्पद्यन्ते ते न गृह्यन्ते तेषां पूर्वमेव प्रविष्टत्वात् । ततस्तेभ्य एकसमयोत्पन्नसूक्ष्माग्निकायिकेभ्योऽसंख्यगुणिताः सूक्ष्माग्निकाः पूर्वोत्पन्न असून, तेभ्योऽपि तेषामेव प्रत्येकं कायस्थितिरसंख्यातगुणा, एकैकस्यापि सूक्ष्माग्नेरसंख्येयोत्सर्पिण्यवसर्पिणीप्रमाणायाः कार्यस्थितेरुत्कर्षत उक्तत्वात्तस्या अपि सकाशात् संयमस्थानान्यनुभागस्थानानि च प्रत्येकमसंख्येयगुणानि मिथस्तुल्यानि, कायस्थितावसंख्येयानां स्थितिबन्धानां भावात्, एकैकस्मिंश्च स्थितिबन्धेऽसंख्येयानामनुभागबन्धस्थानानां सद्भावात् । अनुभागबन्धस्थानमेकेन काषायिकेणाध्यवसायेन गृहीतानां कर्मपुद्गलानां विवक्षितैकसमयबद्धरससमुदायपरिमाणं, तानि चानुभागबन्धस्थानान्यसंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि तेषां चानुभागबन्धस्थानानां निष्पादका ये कषायोदयरूपा अध्यवसायविशेषास्तेप्यनुभागबन्धस्थानानि इत्युच्यन्ते, तेपि तावन्त
एव ॥
'ताण मरणं जया पुाणि कमुकमेण सव्वाणि भावम्मि बायरो सुमो उ कमेण बोधव्वो ।' [प्र० स० गा० १०५२]
यावता कालेन क्रमेणोत्क्रमेण च सर्वेष्वप्यनुभागबन्धाध्यवसायेषु वर्तमानः स्यात् तावान् कालो बादरभावपुद्गलपरावर्त्तः । सूक्ष्मो यथा कश्चिज्जन्तुः सर्वजघन्ये कषायोदयरूपेऽध्यवसाये मृतस्ततो यदि स एवान्तेऽपि काले गते सति प्रथमादनन्तरे द्वितीयेऽध्यवसायस्थाने वर्तमानो म्रियते तदा तन्मरणं

Page #146

१००
गुणरत्नत्रिविरचित्त-अवच्र्युपेतः गण्यते न शेषाण्युत्क्रमभावीन्यनन्तान्यपि मरणानि । एवं क्रमेण सर्वाण्यप्यनुभागबन्धाध्यवसायस्थानानि यावता कालेन मरणेन स्पृष्टानि स्युस्तावान् कालः सूक्ष्मभावपद्गलपरावतः । क्षेत्रतः सूक्ष्मपुद्गलपरावतः क्षेत्रतो मार्गणायां गृह्यते, शेषाः प्ररूपणामात्रम् ।।८८||
अप्पयरपयडिबंधी उकडजोगी य सन्नि पज्जत्तो। कुणइ पएसुक्कोसं जहन्नयं तस्स बच्चासे ॥८९॥
यदा बहीना प्रकृतीनां बन्धको भवति तदा भागबाहुल्यादुत्कृष्टप्रदेशबन्धो न लभ्यते। अल्पतरप्रकृतिबन्धे बध्यमाने प्रकृतीनामधिकभागलाभादुत्कृष्ट प्रदेशबन्धो लभ्यते, इत्यल्पतरप्रकृतिबन्धीत्युक्तं, 'जोगा पयडिपएसं' [गाथा-९६]ति वचनादुत्कृष्टयोग एवोत्कृष्टप्रदेशबन्ध इत्युत्कटयोगीत्युक्तम्। उत्कृष्टयोगश्च पर्याप्तसंज्ञिन एव, जघन्यप्रदेशबन्ध: पुनर्बहुतरप्रकृनिबन्धकस्यानुत्कटयोगिनोऽपर्याप्तसूक्ष्मैकेन्द्रियादेरिति विपर्यासः ।।८।।
उत्कृष्टप्रदेशबन्धस्वामिन आहमिच्छ अजयचउ आऊ वितिगुण विणु मोहि सत्त मिच्छाई । छण्हं सतरस सुहुमो अजया देसा बितिकसाए ॥९॥
मिच्छः मिथ्यादृशोऽविरतादयोऽप्रमत्तान्ताश्चत्वारश्वायुषामुत्कृष्टबन्धं कुर्वन्ति । सास्वादनमिश्रयोरल्पकालभावितयाऽनुत्कटयोगादिभावाच्च न तेषां तथाविधस्तद्वन्ध; | अपूर्वादयस्त्वायुर्वन्धका एव न स्युः । मिश्रसास्वादनवर्जा मिथ्यादृगादयोऽनिवृत्त्यन्ताः सप्त-सप्तविधबन्धका । उत्कटयोगिनश्च मोहस्योत्कृष्टप्रदेशबन्धका मिश्रसास्वादनयोः सप्तविधबन्धकत्वेऽपि तथाविधोत्कटयोगाभावाद् वर्जनम् । षण्णां मोहायुर्वर्जमूलप्रकृतीनां सातसहितानां 'चउदसणु [क० स्त० गा०१२] इत्यादिसप्तदशप्रकृतीनां चोत्कृष्ट योगी सूक्ष्मः, सूक्ष्मसम्परायो हि मोहायुषी न बध्नाति, अतस्तद्भागोऽधिको लभ्यते इत्यस्यैव ग्रहणम् । उत्कृष्टयोगिनः सप्तविधबन्धका अविरता देशाविरताश्च, द्वितीयतृतीयकषायाणां प्राग् व्यवच्छिन्न. मिथ्यात्वानन्तानुबन्ध्याद्यधिकभागलाभात् ।।१०।। १. बन्धे वाध्य. . है।

Page #147

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
पण अनियट्टी सुखगइनराउसुरसुभगतिगविउन्विद्गं । समचउरंसमसायं वरं मिच्छो व सम्मो वा ॥११॥
पण पश्चानां पुंवेद-संज्वलनचतुष्करूपाणां सर्वोत्कृष्टयोगोऽनिवृत्तिबादर उत्कृष्टं प्रदेश बध्नाति, प्राग्व्यवच्छिन्नशेषवेदकषायायधिकभागलाभात् । सुखगत्यादित्रयोदशप्रकृतीनां मिथ्यादृष्टिः सम्यग्दृष्टिर्वोत्कृष्टप्रदेशबन्धकः । असातस्य सप्तविधबन्धकालसमये सातस्यायुषां भागक्षेपात् । नरदेवायुषोरष्टविधबन्धे शेषायुस्त्रयभागक्षेपात् । शेषनामप्रकृतिनवकस्य देवगतियोग्याष्टाविंशतिबन्धकाले एकोनत्रिंशदादिबन्धापेक्षयाऽल्पभागपातात् । अधस्तनबन्धस्थानेष्वेता बन्ध एव नायान्ति । अष्टाविंशतिमेव बज्रर्षभनाराचसहितां नरगतियोग्यामेकोनत्रिंशतं बध्नतो बज्रस्योत्कृष्टप्रदेशबन्धस्त्रिंशदादिबन्धापेक्षयाऽल्पभागपातात् ।।९१||
निद्दापयलादुजुयलभयकुच्छातित्थ सम्मगो सुजई । आहारदुर्ग सेसा उकोसपएसगा मिच्छो ॥१२॥
निद्दा० निद्रा-प्रचलयोर्व्यवच्छिन्नबन्धस्त्यानद्धित्रिकभागस्य क्षेपात् । हास्यरत्यरतिशोकभयजुगुप्साजिनानां च प्राग्व्यवच्छिन्नबन्धमिथ्यात्वादिभागलाभादेताः प्रकृतीरुत्कृष्टप्रदेशबन्धादुत्कृष्टयोगी सप्तविधबन्धको ज्ञानादित्रयेण सम्यग्मोक्षमार्गं गच्छतीति सम्मगो' सम्यग्दृष्टिः करोति । सुयतिरप्रमत्तोऽपूर्वो वाऽऽहारकद्विकं नामकर्मणो देवगतियोग्यत्रिंशद्वन्धस्थानकाले उत्कृष्टयोगादिविशेषण उत्कृष्टप्रदेशं बध्नाति, एकत्रिंशगन्धापेक्षया तत्र तस्य भागाधिक्यात् । शेषा उक्तव्यतिरिक्ताः ६६प्रकृतीमिथ्यादृष्टिरेवोत्कृष्टप्रदेशा बध्नाति । तत्र नरद्रिकपञ्चेन्द्रिजात्यौदारिकद्विकतैजसकार्मणवर्णादिचतुष्काऽगुरुलघूपघातपराधातोच्छ्वासत्रसबादरपर्याप्तप्रत्येकस्थिरास्थिरशुभाशुभयशःकीर्तिनिर्माणलक्षणाः पञ्चविंशतिप्रकृतीर्मुक्त्वा शेषाः ४१ सम्यग्दृष्टेर्बन्ध एव नायान्ति, यद्यपि तन्मध्यात् काश्चित् सास्वादनोऽपि बध्नाति तथाऽप्यस्योत्कृष्टयोगो न लभ्यते, अत एताः ४१ प्रकृतीमिथ्यादृष्टिरेवोत्कृष्टयोगी मूलप्रकृतीनामुत्तरप्रकृतीनां च यथासम्भवमल्पतरबन्धक उत्कृष्टप्रदेशाः करोति । या अपि २५ प्रकृतयः सम्यग्दृष्टेबन्धमायान्ति ता अपि नरद्विकपञ्चेन्द्रिजात्यौ. दारिकाङ्गोपाङ्गपराघातोच्चासत्रसशुभस्थिरपर्याप्तवनपञ्चदशप्रकृतीनामपर्याप्पैकेन्द्रिपयोग्पनामसत्कत्रयोविंशतिबन्धेनैव सह बध्यमानानामुत्कृष्टप्रदेशबन्धो लभ्यते, नोत्तरः पञ्चविंशत्यादिभिर्भागबाहुल्यात् । नरद्विकादिदशप्रकृतीनां पर्याप्तकेन्द्रिय-पर्याप्तत्रसयोग्यपञ्चविंशतिबन्धेनैव सह बध्यमानानामुत्कृष्टप्रदेश

Page #148

[११२
गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युप्तः बन्धो, नोत्तरैः षड्विंशत्यादिभिर्भागबाहुल्यात् । त्रयोविंशति-पञ्चविंशतिबन्धौ सम्यग्दृष्टेर्न भवतो, देवपर्याप्तनरयोग्यबन्धकत्वात् नस्य ||१२||
जघन्यप्रदेशबन्धमाहसुमुणी दुन्नि असन्नी नरयतिग सुराउ सुरविउचिदुगं । सम्मो जिणं जहन्नं सुहुमनिगोयाइखणि सेसा ॥१३॥
सुमु० अप्रमत्तः परावर्त्तमानयोगोऽष्टविबन्धक: स्वप्रायोग्यसर्वजघन्यवीर्ये स्थितो नाम्न एकत्रिंशत्प्रकृतीबंध्नन्नाहारकद्विकं जघन्यप्रदेश बध्नाति । असंज्ञिनस्तद्वन्धकेषु सर्वजघन्ययोगतया नरकत्रिकसुरायुर्लक्षणस्य प्रकृतिचतुष्कस्य जघन्यप्रदेशबन्धः । सुरद्विकवैक्रियद्विकजिननाम्नां सम्यग्दृष्टेर्जघन्यप्रदेशबन्धस्तथाहि→कश्चिदविरतसम्यग्दृष्टिर्बद्धजिननामा देवनारकेभ्ययुत्वा नरकेषूत्पन्नो भवाद्यसमये जिनसहितां देवगतियोग्यां नामैकोनत्रिंशतं बध्नन् सुरद्रिक-वैक्रियद्विकयोर्जघन्यप्रदेश करोति । तदानीमेव तस्य प्रायोग्यजघन्ययोगित्वात् । जिननाम्नस्तु कश्चिदविरतसम्यग्दृष्टिर्बद्धजिननामाऽनुत्तरसुरेपूत्पन्नः स्वभवाद्यसमये जघन्यप्रदेशबन्धकस्तद्वन्धकेषु तस्यैव जघन्ययोगित्वात्। नारकाणामपि तद्वन्धसम्भवोऽस्ति केवलं न तेषां तथाजघन्यपोगः। शेषा नवोत्तरशतप्रकृतीरपर्याप्तसूक्ष्मनिगोदजीवो यथासम्भवं बहीः प्रकृतीबंध्नन् सर्वजघन्यवीर्यलब्धियुक्तो भवाद्यसमये जघन्यप्रदेशा बध्नाति, सर्वजघन्ययोगित्वात् तस्य ॥९३||
दसणछगभयकुच्छाबितितुरियकसायविग्घनाणाणं । मूलछगेऽणुकोसो चउह दुहा सेसि सब्वत्थ ॥१४॥
दंस० दर्शनावरणचतुष्कं निद्राप्रचलेतिदर्शनषट्कादित्रिंशदुत्तरप्रकृतीनां मोहायुर्वर्जमूलप्रकृतिषट्के चानुत्कृष्टप्रदेशबन्धः साद्यनादिध्रुवाध्रुवतया चतुर्धापि स्यात् । तत्र मूलप्रकृतिषट्कस्य ज्ञानावरणान्तरायपञ्चकस्य चोत्कृष्टप्रदेशबन्धः क्षपकस्यौपशमिकस्य वा सूक्ष्मसम्परायस्योत्कृष्टयोगिन एकं द्वौ वा समयौ यावल्लभ्यते, तस्य पश्चिधबन्धकत्वेन मोहायुर्भागलाभात् । स चोपशान्तमोहावस्थायामारुह्य पुनः प्रतिपत्योत्कृष्टयोगाद्वाऽत्रैव प्रतिपत्य यदाऽनुत्कृष्टं प्रदेशबन्धं करोति तदाऽसौ सादिः । तत्स्थानमप्राप्तानामनादिः, सदा बध्यमानत्वात् । अध्रुवध्रवौ भव्याभव्ययोः । चक्षुरचक्षुरवधिकेवलदर्शनावरणानामपि तथैव, केवलमत्र निद्रापञ्चकभागलाभाधिक्यमपि वाच्यम् । निद्राद्विकस्य त्वविरतादयोऽपूर्वान्ताः सर्वोत्कृष्टयोगिनः सप्तविध

Page #149

शतकनामा पश्चमः कर्मग्रन्थः
बन्धकाले एकं द्वौ वा समयौ आयुःस्त्यानद्धित्रिकभागाधिक्येनोत्कृष्टप्रदेशबन्धकाः। भयजुगुप्सयोरप्यविरतादयोऽपूर्वकरणान्ता उत्कृष्टयोगिन उत्कृष्टप्रदेशबन्धकाः, द्वितीयकषायाणां पुनरविरत उत्कृष्टयोगी उत्कृष्टप्रदेशबन्धकः, मिथ्यात्वानन्तानुबन्ध्यादिभागलाभात् । तृतीयकषायाणां तथैव देशविरतो, द्वितीयकपायाणामपि भागलाभात् । चतुर्थकषायाणामनिवृत्तिबादरस्तृतीयकषायाणामपि भागलाभात् । एषामुत्कृष्टप्रदेशबन्धं कृत्वा तत्स्थानादुत्कृष्टयोगाद्वा प्रतिपत्य पुनरनुत्कृष्टप्रदेशबन्धं कुर्वतामसौ सादिरनाद्यादिभावना पूर्ववत् । सेसि' त्ति शेषत्रिके-उत्कृष्टजघन्याजधन्यरूपे सर्वप्रकृतिविषयः प्रदेशबन्धः सादिरध्रुवश्चेति द्विधा । तत्र जघन्ययोगावसरेऽजधन्यप्रदेशबन्धादवतीर्य जघन्यमेनं कुर्वतो जघन्यः सादिः, अजघन्योऽध्रुवस्तस्माच्च पुनस्तमजघन्यं कुर्वतो जघन्योऽध्रुवोऽजब प. सादिः, समनुरकृष्ट दयात्कृिष्टं बनतोऽनुत्कृष्टोऽध्रुव, उत्कृष्टस्तु सादिः । तस्माच्च्युत्वा पुनरनुत्कृष्टबन्धे उत्कृष्टोऽध्रुवोऽनुत्कृष्टः सादिः । सर्ववेत्युक्तमूलोत्तरप्रकृतीनामनुत्कृष्टाज्जधन्याजघन्योत्कृष्टलक्षणे शेषत्रिके शेषमूलोत्तरप्रकृतीनां चतुर्विधेऽपि बन्धे साद्यध्रुवलक्षणं भगद्वयमेव ॥९॥
सेढिअसंखिजसे जोगट्ठाणाणि पयडिठिइभेया । ठिइबंधज्यवसायाणुभागठाणा असंखगुणा ॥९॥ तत्तो कम्मपएसा अणंतगुणिया तओ रसच्छेया । जोगा पयडिपएसं ठिइअणुभागं कसायाओ ॥१६॥
सेढी० तत्तो० बुद्ध्या घनीकृतस्य सप्तरज्जुमितलोकस्य सप्तरज्ज्वायताया विष्कम्भत एकप्रादेशिक्या: श्रेणेरसंख्ये[य]भागे यावन्तः प्रदेशास्तावत्प्रमाणानि जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदानि योगस्थानानि, तानि चोत्तरप्रभेदापेक्षया स्तोकानि, तेभ्यः प्रकृतीनां ज्ञानावरणादीनां क्षयोपशमवेचित्र्यैण द्रव्य-क्षेत्रादिसामग्रीविशेषेण च भेदा असंख्येयगुणास्ते भेदा; प्रकृतिभेदत्वात्प्रकृतयश्च इत्युच्यन्ते । यदुक्तम्'पत्तेयमक्खराई [ ] तथा 'संखाइआओ खलु' [ ] इत्यादि । ततश्चैतदावरणानामप्येतावन्तो भेदा भवन्त्येव, यत एकैकस्मिन् योगस्थाने वर्तमानैर्नानाजीवैः कालभेदादेक५- लाभात् । तथा प्रत्याख्यानावरणानां देशविस्तः सप्तविधवन्धक अपत्पाख्यानलाभो वाच्यः । तथा सञ्चलनक्रोपम्पानिवृत्तिगदरः पुंदे छिन्ने संज्वलनक्रोधादिचतुष्कं बघ्नन्नुत्कृष्टयोप्पुत्कृष्ट प्रदेशबन्धं करोति, मिथ्यात्वाऽऽधकषायद्वादशकनोकवापभागो लभ्यन इति कृत्वा । संचलनमानस्य स एव क्रोधबन्ध छिन्ने मज्वलनमानादिपं वजन्नत्कृटप्रदेशं करोति, क्रोधभागो लभ्यत इति कृत्वा । एवं लोभ पावत् ।
एषामुः- पा० ।

Page #150

[११३
गुरिविरचित- अवचूर्म्युपेतः
जीवेन वाऽनेकपूर्वोक्तप्रकृत्यंशानां बध्यमानत्वात् । तेभ्योऽपि स्थितिविशेषा अन्तर्मुहूर्तसमयाधिकाऽन्तर्मुहूर्त्तादिलक्षणा असंख्येयगुणाः, एकैकस्याः प्रकृतेरसंख्यातैः स्थितिविशेषैर्बध्यमानत्वात् । ततोऽपि तासां स्थितीनां बन्धाध्यवसायस्थानान्यसंख्येयगुणानि, एकैकस्यापि स्थितिविशेषस्याऽसंख्येयलोकाकाशप्रदेशमाणैरध्यवसायस्थानैर्जन्यत्वात् । ततोऽनुभागबन्धाध्यवसायस्थानान्यसंख्येयगुणानि, सर्वजधन्यस्यापि स्थितिबन्धाध्यवसायस्थानस्य देशक्षेत्रादिभेदेनाऽसंख्यैरनुभागबन्धाध्यवसायस्थानैर्बध्यमानत्वात् । ततः कर्मप्रदेशाः कर्माणोऽनन्तगुणास्ततोऽप्यनन्तगुणास्तेषां रसच्छेदाः, एकैकपरमाणुसम्बन्धिनो रसस्य के - लिप्रज्ञया छिद्यमानस्य सर्वजीवानन्तगुणाविभागपलिच्छेददानात् । 'जोगा पयडिपएस' ति योगात् प्रकृतयश्च प्रदेशाश्च प्रकृतिप्रदेशं तज्जीवः करोतीति सम्बन्धः । प्रकृतिप्रदेशबन्धयोर्योगा हेतुरित्यर्थः । यद्यपि पूर्वं मिथ्यात्वादयः सामान्येन कर्मणो बन्धहेतव उक्तास्तथाप्याद्यकारणत्रयाभावेऽप्युपशान्तमोहादिषु केवलयोगसद्भावे वेदनीयलक्षणा प्रकृतिस्तत्प्रदेशाश्च बध्यन्ते, अयोग्यवस्थायां तु योगाभावे न बध्यन्त इति ज्ञायते प्रकृति प्रदेशबन्धयोर्योग एव प्रधानं कारणम्, योगस्तावज्जीवस्य वीर्यमुच्यते । तत्र सूक्ष्मनिगोदस्यापि सर्वजघन्यवीर्यस्य प्रदेशाः केचिदल्पवीर्याः केचिद्वहुवहुतरबहुतमादिवीर्योपेतास्तत्र सर्वजधन्यवीर्ययुक्तस्यापि प्रदेशस्य सम्बन्धि वीर्यं प्रज्ञाच्छेदेन छिद्यमानमसंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणान् भागान् प्रयच्छति । तस्योत्कृष्टवीर्ययुक्ते प्रदेशे यद्वीर्यं तदेतेभ्योऽसंख्येयगुणान् भागान् प्रयच्छति । तत्र पर्याप्ताः सर्वे स्वप्रायोग्ये सर्वजघन्ययोगस्थाने जधन्यतः समयं उत्कृष्टतश्चतुर: समयान् यावद्वर्त्तन्ते ततः परमन्यद्योगस्थानमुपजायते । स्वप्रायोग्योत्कृष्टयोगस्थाने तु जघन्यतः समयमुत्कर्षस्तु द्वौ समयौ । मध्यमेषु तु जघन्यतः समयमुत्कृष्टतस्तु समयत्रिकादारभ्याष्टौ यावत् । अपर्याप्तास्तु सर्वेऽप्येकस्मिन् योगस्थाने एकमेव समयमवतिष्ठन्ते, ततः परमसंख्येयगुणवृद्धेषु प्रतिसमयमन्यान्ययोगस्थानेषु संक्रामन्ति । एवं जघन्ये योगे जघन्यं मध्यमे मध्यममुत्कृष्टे तूत्कृष्टं प्रदेशबन्धं जीवः करोति । 'टिइ अणुभागं' ति स्थितिश्चानुभागश्च तत्कषायात् करोति । कषाया ह्युदीर्णा नानाजीवानां कालभेदेन एकजीवस्य वा सर्वजघन्याया अपि ज्ञानावरणादिकर्मस्थितेर्निर्वर्तकान्यसंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणान्यन्तर्मुहूर्त्तकान्यध्यवसायस्थानानि जनयन्ति । समयाधिकतज्जघन्यस्थितिजनकानि तु त एव, तेभ्यस्तानि विशेषाधिकानि जनयन्ति, एवं तावत् यावत्सर्वोत्कृष्टस्थितिजनकाध्यवसायस्थानानि विशेषाधिकानि निर्वर्त्तयन्ति एतानि च सर्वाण्यपि मिलितान्यसंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणान्येव भवन्ति । तदेवमेतैः कषायजनिताध्यवसायस्थानैर्जन्यत्वात्कर्मणः स्थितिः कषायप्रत्ययसिद्धा, तेषामेव कषायाणां सम्बन्धि यद्दलिकमुदयप्राप्तं तत्र यदनुभागस्थानमुदेति तेन जीवस्याध्यवसायो जन्यते, तद्वशेन

Page #151

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः बध्यमानकर्मणामनुभागो निष्पद्यते । सर्वेष्वपि कषायकर्मस्कन्धेष्वसंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणन्यनुभागस्थानानि गजनिः । ज्ञातायर"दिसमककन्येष्य पेलाव त्वामूनि भवन्ति, परं तावदिह कषाया एव कारणत्वेन विचारयितुं प्रक्रान्ताः । तत्र जघन्यान्यनुभागस्थानान्युत्कृष्टतश्चतुर: समयान् पावदुदपे समागच्छन्ति, मध्यमानि तु कानिचित् त्रिनपराणि चतुरोऽन्यानि पञ्चान्यानि षडपराणि सप्तान्यानि त्त्वष्टौ समयान् यावदुत्कृष्टत उदये समागच्छन्त्युत्कृष्टानुभागस्थानानि नूत्कृष्टतो द्वौ समयौ यावदुदये समागन्ति, जघन्यतस्तु सर्वांण्यपि समयस्थितीनि एव भवन्त्यत्तस्तजन्यो जघन्यमध्यमोत्कृष्टभेदभिन्नोउध्यवसायोऽप्येतावत्कालस्थितिक एव । कपायसद्भावे प्रमत्तादिषु स्थित्यनुभागबन्धौ भवतः, कथायाभावे तूपशान्तमोहादिषु न भवत इति ज्ञायते, एनयोः कषायाः प्रधानं कारणम् ||२५||२६||
अथ श्रेणिस्वरूपं विवक्षुः, सा च घनीकृतलोकस्वरूपप्ररूपणापूर्विकैव वक्तुं शक्यतेऽतो घनस्वरूपं बहूपयोगित्वात् प्रतरस्वरूपं चाह
चउदसरज्जू लोगो बुद्धिकओ होइ सत्तरन्नुमाणघणो । तद्दीहेगपएसा सेढी पयरो य तबागो ।।९७॥
चउ० चतुर्दशरज्जवो यस्य स, नथा रज्जुप्रमाणं तु स्वयंभूरमणसमुद्रस्य पौरस्त्यपाश्चात्यवेदिकान्तं यावदवसेयम् । उच्छ्रयमानमिदमस्य-अधस्ताद्देशोनसप्तरज्जुविस्तरस्तिर्यग्लोकमध्ये एकरज्जुविस्तारो, ब्रह्मलोकमध्ये पञ्चरज्जुविस्तीर्ण उपरि लोकान्ते त्वेकरज्जुविस्तृतः, शेषस्थानेषु पुनः कोऽपि कियानस्य विस्तर इत्येवंरूपो लोको बुद्ध्या धनीकृत: सप्तरज्जुप्रमाणः स्यात् । तद्यथा →रज्जुविस्तीर्णापासनाड्या दक्षिणदिग्वबंधोलोकखण्डमधो देशोनरज्जुत्रयविस्तृतं क्रमेण हीयमानविस्तरं यावदुण' रज्ज्वसंख्येयभागविस्तरं सातिरेकं सप्तरज्जूच्छ्रयं गृहीत्वा बसनाडिकाया एवोत्तरदिग्भागे विपरीतं योज्यते, एवमुपरितनवर्तिखण्डद्वयमपि प्रत्येकं ब्रह्मलोकमध्ये द्विरज्जुविस्तरं उपर्यलोकसमीपेऽधो रत्नप्रभाक्षुल्लकातर - समीपे चाङ्गुलसहस्रभागविस्तरं देशोनसाधरज्जुत्रयोच्छितं दक्षिणपार्थादुत्तरपार्वे वैपरीत्येन स्थाप्यते, एवं च कृते उर्ध्वलोकार्द्ध द्वाभ्यामगुलसहस्रभागाभ्यामधिकरज्जुत्रयविष्कम्भं देशोनसप्तरज्जूच्छ्रितं बाहुल्यतस्तु ब्रह्मलोकमध्ये पश्चरज्जुबाहल्यमन्यवाऽनियतं जायते, इदं चोपरितनमर्धं गृहीत्वाऽधस्तनसंवर्तितलोकार्द्धस्योत्तरपार्श्वे स्थाप्यते, एवं च योजिते आधस्त्यखण्डोच्छ्रये यत्सप्तरज्जूनामधिकं तत्वण्डित्वोपरितनयोजितखण्डस्य बाहल्ये उर्ध्वायतं स्थाप्यते, एवं च सातिरेकाः पञ्चरज्जवः क्वचिद् बाहल्यं सिध्यति

Page #152

गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतः
तथाऽऽधस्त्यखण्डमधस्ताद् यथासम्भवं देशोनसप्तरज्जुबाहुल्यमत उपरितनखण्डबाहल्याद देशोनरज्जुद्वयमत्रातिरिच्यते इत्यस्मादूर्ध्वं गृहीत्वोपरितनखण्डबाहल्ये संयोज्यते, एवं बाहल्यतः सर्वमप्येतच्चतुरस्त्रीकृतनभःखण्डं किंयत्यपि प्रदेशे रज्ज्वसंख्येयभागाधिकाः षड् रज्जवः स्युः, व्यवहारतस्तु सर्वं सप्तरज्जुबाहल्यम्, आयामविष्कम्भाभ्यां प्रत्येकं देशोनस'नरज्जुप्रमाणं, व्यवहारतस्त्वत्रापि प्रत्येकं सप्तरज्जुप्रमाणता ज्ञेया । एवं बुद्धिकृतः सप्तरज्जुमानो घनः स्यात्, 'तद्दीगपएस' त्ति तस्य सप्तरज्जुमितस्य लोकस्य दैर्घ्यं यस्याः सा तद्दै एकैकप्रदेशा श्रेणिरुच्यते, तस्याः श्रेणेर्वर्गः प्रतरो भवति ||१७||
११५
प्रदेशबन्धः समाप्तः ||
अधुना चान्दसूचि उपशमश्रेणिक्षपकश्रेणी प्राह— अणदंसनपुंसित्थी वेयछक्वं च पुरिसवेयं च । दो दो एगंतरिए सरिसे सरिसं उसमे ॥ ९८ ॥
+
अग॰ इहोपशमश्रेणिकृदप्रमत्तयतिरेव अन्ये त्वविरतसम्यग्दृष्टिदेशविर भ्रमत्ताप्रमत्तयतीनामन्यतभः । अणन्त्याकारयन्ति नरकायुरित्यणाः अथ सूचनादनन्तानुबन्धिनस्तत्रादी अन्तर्मुहूर्तेन युगपत् क्रोधादीनामुपशमः, दर्शनं दर्शस्तत् त्रिधा मिथ्यात्वाद्यन्तर्मुहूर्तेन युगपत्, एवं सर्वत्र युगपदुपशमकालोऽन्तर्मुहूर्त, नर आरम्भको नपुंसमन्तर्मुहूर्तेन, अथ स्त्री तदादौ नपुंस्त्वं ततो नृवेदं ननः स्त्रीवेदं, नपुंस्त्वादौ स्त्रीवेदं ततो नृवेदं षष्ठे स्थाने स्वीयं ततो द्वौ द्वौ द्वितीयतृतीय क्रोधौ सदृशौ । ततस्तुयं क्रोधे क्रोधत्वात् सादृश्यं तुर्गभेकाकिनमेवान्तर्मुहूर्तेन, एवं मानादीन्, तुर्यलोभं शमयन् त्रिधा कृत्वा द्वौ भागौ युगपदुपशमय्य तृतीयं संख्त्र्येयखण्डानि कृत्वा पृथक पृथक् कालभेदेन शमयति, तत एषां यमन्त्यं खण्डं तदसंख्यखण्डान कृत्वा समये समये एकैकं शमयति, दर्शनसप्तके शान्तेऽपूर्वकरणोऽनिवृत्तिवादरो बोच्यते । तन ऊर्ध्वमनिवृत्तिबादरो यावत्संख्येयान्तिमखण्डम्, चरमस्य संख्येयखण्डस्यासंख्येयखण्डानि शमयन् सूक्ष्मसंपरायः । ननूपशमश्रेणिकोऽप्रमत्तसंयतः स च सप्तकशमात्, अन्यथा तेषामुदये न सम्यक्त्वाद्याप्तिः । अधुना तेषां किं शमोक्तिः ? आह- पूर्वं तेषां क्षयोपशम उक्तोऽधुना नूपदामः ।
१- कालोऽन्तर्मुहूर्त्त वाच्यः, नवोऽनुदीर्णमपि नपुंसकवेदम् । यदि पुरुषः प्रारम्भकः ततः प्रथमं नपुंस्त्वं तत स्त्रीवेदं नतो हास्यादिषद्धं ततः पुरुषवेदम्, अध खी तदादी नपुंस्त्वं ततो नृवेदं ततः षट्कं ततःखीत्वं नपुंसकत्वादी खीवेद्र ततो नृवेदं [ततः घट्रकं तनः ] षट्स्थाने स्वीयम् - प० ।

Page #153

शतकनामा पञ्चमः कर्मग्रन्थः
ननु क्षयोपशमोऽपि उदिते काँदो क्षीणेऽनुदिने चोपशान्ते, उपशमोऽप्येवं तनः को विशेषः ? आह- क्षयोपशमे नदावरणकर्मणः प्रदेशताऽनुभवोऽस्ति, उपशमे तु स न विद्यते । यतः - 'एइ संतकम्म खओक्समिएत्य नाणुभावं सो उपसंतकसाओ पुण वेएइ न संतकम्मपि।
[विशे० गा० १२९३] ॥९८॥ अणमिच्छमीससम्म तिआउइगविगलथीणतिगुज्जोयं । तिरिनस्यथावरदुगं साहारायवअडनपुत्थी ।।९।।
अण. त्ति आउ' ति देवनारकतिर्यगरूपमायुत्रिकम् । 'अड' नि अप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणरूपं कषायाष्टकम् ॥९९||
छगपुमसंजलणादोनिदाविग्धवरणखए नाणी । देविंदसूरिलिहियं सयगमिणं आयसरणट्ठा ॥१०॥ छगः हास्यरत्यरतिशोकभपजुगुप्सारूपं हास्यषट्कम् ।।१००॥
॥ इति शतकावचूरिः ॥

Page #154

|| श्रीशङ्केश्वरपार्श्वनाथाय नमः ॥ || नमोनमः श्रीगुरुप्रेमसूरये ॥
श्रीगुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतम् पूर्वाचार्यविरचितं सप्ततिकाप्रकरणम्
सिद्धपएहिं महत्थं बंधोदयसंतपयडिठाणाणं । वोच्छं सुण संखेवं नीसंदं दिट्टिवायरस ॥१॥
सिद्धः सिद्धान्यविचलानि पदानि येषु ग्रन्थेषु ते सिद्धपदाः कर्मप्रकृतिप्राभृतादयो, न हि तेषां पदानि कैश्चिदपि चालयितुं शक्यन्ते तेषां सर्वज्ञोक्तार्थानुसारित्वात्, तेभ्यो बन्धोदयसत्प्रकृतिस्थानानां संक्षेपं वक्ष्ये शृण्विति क्रियापदं च श्रोतॄणां कथंचित् प्रमादसम्भवेऽप्याचार्येण नोद्विजितव्यमिति ख्यापनार्थम् ॥ १॥
2
संवेधरूपं संक्षेपं विवक्षुः शिष्यान् प्रश्नं कारयति --

Page #155

सप्ततिकाप्रकरणम्
कइ बंधतो वेयइ कइ कइ वा पयडिसंतठाणाणि । मूलुत्तरपगईसुं भंगविगप्पा उ बोधब्बा ॥२॥
कइ० कति कर्मप्रकृतीबंध्नन् कति कर्मप्रकृतीर्वेदयते ? कति वा तथा तथा बनतो वेदयमानस्य च प्रकृतिसत्कर्मसत्तास्थानानि प्रकृत्तिसत्तास्थानानि ? इति प्रश्ने कृते आचार्यो भङ्गजालमनेकप्रकारं वचोमात्रेण यथावत्प्रतिपादयितुमशक्यं जानानः सामान्येनैवाह-मूलप्रकृतिषुत्तरप्रकृतिषु च प्रत्येकं बन्धोदयसत्तासंवेधमधिकृत्य चिन्त्यमाना सुबहवो भङ्गाः स्युः, ते चात्र यथावद् विविक्ततया प्रतिपाद्यमानाः सम्यग् बोद्भव्याः ॥२॥
बन्धादिप्रकृतिस्थानानां संवेधमाहअट्टविहसत्तछब्बंधगेसु अटेव उदयसंताई । एगविहे तिविगप्पो एगविगप्पो अबंधम्मि ॥३॥
अट्ठ० अष्टविध-सप्तविध-पड्धिबन्धकेषु प्रत्येकमुदये सत्तायां चाष्टौ कर्माणि प्राप्यन्ते । एतेन च त्रयो भङ्गादर्शितास्तद्यथा- अष्टविधबन्धोऽष्टविध उदयोऽष्टविधा सत्ता, एष विकल्प आयुर्बन्धकाले, एष मिथ्यादृष्टयादीनामप्रमत्तान्तानामवसेयो न शेषाणामायुर्वन्धाभावात् । तथा सप्तविधो बन्धोऽष्टविध उदयोऽष्टविधा सत्ता, एष विकल्प आयुर्बन्धाभावे मिथ्यादृष्ट्यादीनामनिवृत्तिबादरसम्परायान्तानामवसेयः । तथा षड्कियो बन्धोऽष्टविध उदयोऽष्टविधा सत्ता, एष विकल्पः सूक्ष्मसम्परायाणां । तथा एकविधे बन्धे एकस्मिन् केवलवेदनीये बध्यमाने इत्यर्थस्त्रयो विकल्पास्तद्यथा→ एकविधो बन्धः सप्तविध उदयोऽष्टविधा सत्ता, एष विकल्प उपशान्तमोहगुणस्थानके प्राप्यते, तत्र मोहनीयस्योदयो नास्ति सत्ता पुनरस्नि ।' तथा एकविथो बन्धः सप्तबिध उदयः सप्तविधा सत्ताऽयं क्षीणमोहगुणस्थानके प्राप्यते, तत्र मोहनीयस्प निःशेषोऽपगमात् । तथा एकविधो बन्धश्चतुर्विध उदयश्चतुर्विधा सत्ताऽयं सयोगिकेवलिनि प्राप्यते, तत्र घातिकर्मणां सामस्त्येनापगमात् । तथाऽबन्धे बन्धाभावे एकविकल्पस्तद्यथा→चतुर्विध उदयश्चतुर्विधा सत्ताऽयमयोगिगुणस्थानके लभ्यते, तत्र योगाभावाद् बन्धो न स्यादुदयसत्ते चाघातिकर्मणां भवतः ।।३।। १- नीयस्योदयो बन्धश्रतुर्विध उदयश चतुर्विधा सत्ता पुनरस्ति- हे ।

Page #156

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतम् अधुनैतानेव सप्तविकल्पान् जीवस्थानेषु चिन्तयन्नाह— सत्तट्ठबंधअट्ठदयसंत तेरससु जीवठाणेसु । एगम्मि पंच भंगा दो भंगा हुंति केवलिणो ॥४॥
सत्त० त्रयोदशस्वाद्येषु जीवस्थानेषु प्रत्येक द्रौ द्वौ विकल्पौ भवतस्तद्यथा--सप्नविधो बन्धोऽष्टविध उदयोऽष्टविधा सत्ता, अयमायुर्बन्धकालं मुक्त्वा शेषकालं सदैव लभ्यतेऽष्टविधो बन्धोऽष्टविध उदयोऽष्टविधा सत्ताऽयमायुर्बन्धकाले, आन्तमॊहूर्तिक, आयुर्बन्धकालस्य जघन्येनोत्कर्षेण चान्तर्मुहूर्तप्रमाणत्वात् । तथैकस्मिन् पर्याप्तसंज्ञिपञ्चेन्द्रियलक्षणे पञ्च भङ्गाः भवन्ति, तत्रादिमौ द्वौ भङ्गौ प्रागिव भावनीयौ । त्रयस्तु शेषा इमे षधिो बन्धोऽष्टविध उदयोऽष्टविधा सत्ताऽयं भगः सूक्ष्मसम्परायस्योपशमश्रेण्यां क्षपकश्रेण्यां वा वर्तमानस्य द्रष्टव्यः, एकविधो बन्धः सप्तविध उदयोऽष्टविधा सत्ताऽयमुपशान्तमोहगुणस्थानके प्राप्यते, एकविधो बन्धः सप्तविध उदयः सप्नविधो सत्ताऽयं क्षीणमोहगुणस्थानके । तथा द्वौ भङ्गौ केवलिनो भवतस्तद्यथा एकावा बन्धश्चतुविध उदयश्चनु वा सत्ताऽयं सपोनिलिनो, बन्धाभावे चतुर्विध उदयश्चतुर्विधा सत्ताऽयमयोगिकेवलिनः, इह केवलिग्रहणं संज्ञिज्यवच्छेदार्थं । केवली मनोरहितत्वान्न संज्ञी ||४||
अधुना तानेव सप्तविकल्पान् गुणस्थानकेषु चिन्तयन्नाहअट्ठसु एगविगप्पो छसु वि गुणसंनिएसु दुविगप्पो । पत्तेयं पत्तेयं बंधोदयसंतकम्माणं ॥५॥
अट्ठसु० अष्टसुगुणस्थानेषु सम्यग्मिध्यादृष्टयपूर्वकरणानिवृत्तिबादरसूक्ष्मसम्परायोपशान्नमोहक्षीणमोहरायोगिकेवलि[अयोगिकेवलि]लक्षणेषु प्रत्येकं बन्धोदयसत्कर्मणामेको विकल्पस्तद्यथा-→सम्यग्मिथ्यादृष्ट्यपूर्वकरणानिवृत्तिबादरेषु सप्तविधो बन्धोऽष्टविध उदयोऽष्टविधा सत्ना, एष्वायुर्बन्धाभावादष्टविधो बन्धो न स्यात् । सूक्ष्मसम्पराये पञ्चिधो बन्धोऽष्टविध उदयोऽष्टविधा सत्ता, सूक्ष्मसम्परायो हि बादरकषायोदयाभावादायुर्मोहनीयं च न बध्नाति । उपशान्तकपायस्य केवलवेदनीयस्यैव बन्धकत्वादेकविधो वन्धो, मोहनीयस्योदयाभावात् सप्तविध उदयोऽष्टविधा सत्ता । क्षीणमोहस्यैकबिधो बन्धः सप्तविध उदयः सप्तविधा सत्ता, अत्र मोहनीयं क्षीणत्वादुदये सत्तायां च न प्राप्यते । सयोगिकेवलिन्येकविधो बन्धश्चतुर्विध

Page #157

सप्ततिकाप्रकरणम्
उदयश्चतुर्विधा सत्ता । अयोगिनि चतुर्विध उदयश्चतुर्विधा सत्ता । तथा षट्सु गुणसंज्ञितेषु गुणस्थानकेपु मिथ्यादृष्टिसास्वादनाबिरतसम्यग्दृष्टचादिषु प्रत्येकं बन्धोदयसत्कर्मणां द्रौ द्वौ विकल्पौ भवनस्तद्यथा आयुकालेऽष्टविधो बन्धोऽष्टविध उदयोऽष्टविधा सत्ता । आयुर्वन्धकालं विना सप्तविधो बन्धोऽष्टविध उदयोऽष्टधा सत्ता । मूलप्रकृतीराश्रित्य बन्धादिप्रकृतिस्थानानां पर उन स्वापितं नः ।
अधुना उत्तरप्रकृतीरधिकृत्याह—
बंधोदय संतंसा नाणावरणंतराइए पंच । घोरमे वि तहा उदसंता हुंति पंचे ||६||
५१
बंध ज्ञानावरणेऽन्तराये च प्रत्येकं बन्धोदयसत्तारूपा अंशाः पञ्च पञ्चप्रकृत्यात्मकाः ।
अग्रमर्थो→ ज्ञानावरणेऽन्तराये च प्रत्येकं बन्धमुदयं सत्तां चाधिकृत्य सदैव ध्रुवन्धित्वात् पञ्च पञ्च मत्याद्यावरणरूपा दानान्तरायादिरूपाश्च प्रकृतयः प्राप्यन्ते, ततो ज्ञानावरणस्य बन्धकाले पञ्चविधो बन्धः पञ्चविध उदयः पञ्चविधा सत्ता, एवमन्तरायस्यापि एष च भगो द्वयोरपि सूक्ष्मसम्परायगुणस्थानकं यावदवगन्तव्यः, तथा बन्धोपरमेऽपि बन्धाभावेऽपि ज्ञानावरणान्तराययोस्तथेति समुच्चये उदयसत्ते भवतः पञ्चैव पञ्चप्रकृत्यात्मके, एप व भो द्वयोररायुपशान्तमोह क्षीणमोहे न प्राप्यते ||६||
दर्शनावरणस्योत्तरप्रकृतीरधिकृत्य बन्धादिस्थानप्ररूपणार्थमाह
बंधस्स य संतस्स य पगट्टाणाई तिन्नितुल्लाई । उदयाणाई दुवे च पणगं दंसणावरणे ॥७॥
बंध- दर्शनावरणीये बन्धस्य सत्तायाश्च परस्परं त्रीणि प्रकृतिस्थानानि स्युस्तद्यथा नवषट् चतस्रश्व । तत्र सर्वप्रकृत्यात्मकं बन्धस्थानं मिथ्यादृष्टी सास्वादने वा तच्चाभव्यानधिकृत्याऽनाद्यपर्यंवसानम्, भव्यानधिकृत्यानादिसपर्यवसानम्, सम्यक्त्वात्प्रतिपत्य मिथ्यात्वं गतानां सादिसपर्यवसानम् । तच्च जघन्येनान्तर्मुहूर्तं यावदुत्कर्षतो देशोनाऽपार्द्धपुद्रलपरावर्त्तम् । स्त्यानद्धिंत्रिकहीनं पद्प्रकृत्यात्मकं बन्धस्थानं सम्पग्मिथ्यादृष्टिगुणस्थानादारभ्याऽपूर्वकरणस्य प्रथमं भागं यावत्, तच्च जघन्येनान्तर्मुहूर्तं कालमुत्कर्षतो पट्षष्टी सागरोपमाणां सम्यक्त्वस्यापान्तराले सम्यग्मिथ्यात्वान्तरितस्य एवान्तं कालमवस्थानसम्भवात्, तत ऊर्ध्वं कश्चित् क्षपकश्रेणिं प्रतिपद्यते कश्चित्पुनर्मिथ्यात्वं, मिथ्यात्वे च प्रतिपन्ने सत्यवश्यं

Page #158

गुणरत्नसूरिविरचित-अक्चूर्णोपेतम् नवविधो बन्धः । निद्रा-प्रचलाहीनं चतुष्प्रकृत्यात्मकं बन्धस्थानमपूर्वकरणद्वितीयभागादारभ्य सूक्ष्मसपरायं यावत्, जघन्येनैकं समयमुत्कर्षतोऽन्तर्मुहूर्तम्, तत्रोपशमश्रेण्यामपूर्वकरणस्य द्वितीयभागप्रथमसमये चतुर्विधं बन्धमारभ्यानन्तरसमये कश्चित्कालं कृत्वा दिवं गतः सन्नविरतः स्यादविरतत्वे च षड्विधो बन्ध इत्येकसामायिकी चतुर्विधबन्धस्थानस्य स्थितिः । तथा नवप्रकृत्यात्मकं सत्तास्थानं दर्शनावरणस्य कालमधिकृत्य द्विधाऽनाद्यपर्यवसितमनादिसपर्यवसितं च, सादिपर्यवसानं तु न स्यात्, नवप्रकृत्यात्मकसत्तास्थानव्यवच्छेदो हि क्षपकश्रेण्यां स्यान्न च क्षपकश्रेणितः प्रतिपातोऽस्त्येतच्च सत्तास्थानमुपशमश्रेणिमधिकृत्योपशान्तमोहगुणस्थानं यावदवाप्यते, क्षपकश्रेणिमधिकृत्य पुनरनिवृत्तिगणस्थानस्याचं भागं । तथा षट्प्रकृत्यात्मकं सत्तास्थानं जघन्येनोत्कर्षेण चान्तर्मुहूर्त्तप्रमाणम्, तच्चाऽनिवृत्तिगुणस्थानद्वितीयभागादारभ्य क्षीणमोहद्विचरमसमयं यावदवसेयम् । चतुष्पकृत्यात्मकं त्वेकसामयिक, क्षीणकषायचरमसमयभावित्वात् ।
उदयस्थाने पुनर्बी, तद्यथा→ चतस्रः पञ्च च । तत्र चक्षुर्दर्शनावरणादीनां समुदायो ध्रुवोदय इत्येकं प्रकृतिस्थानमेतासु चतसूपु मध्ये निद्रादीनां पञ्चानां मध्यादन्यतमस्यां प्रकृतौ प्रक्षिप्तायां पञ्च, दि निद्रादयो वियादिका पदुदपायनिय सिरकस्मिन्काले एकैवान्यतमा निद्रादयश्च ध्रुवोदया न भवन्ति, कालादिसापेक्षत्वात्, अत इदं पञ्चप्रकृत्यात्मकमुदयस्थानं कदाचिल्लभ्यते ||७|
उक्तानि दर्शनावरणस्य बन्धोदयसत्ता अधिकृत्य प्रकृतिस्थानान्यधुना संवेधमाहबीयावरणे नवबंधगेसु चट पंच उदय नव संता । छच्चउबंधे चेवं चउबंधुदए छलंसा य ॥८॥ उवरयबंधे चउ पण नवंस चउरुदय छच्च चउसंता । बेयणियाउयगोए विभज्ज मोहं परं वोच्छं ।।९।।
बीया. उब० द्वितीयावरणे-दर्शनावरणे नवबन्धकेषु-मिथ्यादृष्टिसासादनेषूदयश्चतुर्विधः पञ्चविधी बा, सत्तामधिकृत्य पुनः प्रकृतिस्थानं नव नवप्रकृत्यात्मकं, तदेवं नवविधबन्धकेषु द्वौ विकल्पी दर्शिती, तथाहि→नवविधो बन्धश्चतुर्विध उदयो नवविधा सत्ताऽयं भङ्गो निद्रोदयाभावे, निद्रोदये तु नवविधो बन्धः पञ्चविध उदयो नवविधा सत्ता । तथा षड्बन्धे चतुर्बन्धे च एवं पूर्वक्तिप्रकारेणोदयसत्तास्थानानि द्रष्टव्यानि । अयमर्थों ,ये पविधनन्धकाः सम्यग्मिध्यादृष्ट्यविरतसमयग्दृष्ट्याद्यप्रमत्तान्ताः कियत्का

Page #159

सप्ततिकाप्रकरणम्
लमपूर्वकरणाश्च तेषां चतुर्विधः पञ्चविधो वा उदयो नवविधा सत्ता, एतेन च द्वौ भगौ, तद्यथा षड्विधो
→
चतुर्विध उदयो नवविधा सत्ता, अथवा षड्विधो बन्धः पञ्चविध उदयो नवविधा सत्ता । एतौ नौ भग क्षपकं मुक्त्वाऽन्यत्र सर्वत्रापि प्राप्येते, क्षपके त्वेक एव विकल्पस्तद्यथा षड्विधो बन्धश्वतुर्विध उदयो नवविधा सत्ता | क्षपकस्य ह्यत्यन्तविशुद्धत्वेन निद्रा - प्रचलयोर्नोदयः न सम्भवति । तथा चतुर्विधबन्धकेषु कियत्कालमपूर्णकरणेष्वनिवृत्तिबादरेषु चोपशमश्रेणिं प्रतीत्य चतुर्विधः पञ्चविधो वा उदयो नवविधा सत्ता । क्षपकश्रेणिमधिकृत्य पुनश्चतुर्विध एवोदयः कारणमत्र प्रागेवोक्तम् । यावच्च क्षपकश्रेण्यामपि स्त्यानर्द्धित्रिकं न श्रीयते तावत्सत्ता नवविधैव तस्मिंस्तु क्षीणे षड्विधैव । तथा चाह- 'चउबंधुद छलंसा य' त्ति, इहांशः=सत्कर्माभिधीयते । चतुर्लिध बन्धे चतुर्विशे उपये जमवृतिपदा. या संख्येयेभ्यो भागेभ्यः परतः स्त्यानर्द्धित्रिके क्षीणे पत्रिधा सत्ता, अयं च तावत् प्राप्यते यावत्सूक्ष्मसंपरायाद्वायाश्चरमसमयः, परतस्तु न प्राप्यते, बन्धाभावात् तदेवं चतुर्विधबन्धकस्य त्रयो भङ्गास्तद्यथा चतुर्विधो चतुर्विध उदयो नवविधा सन्ताऽयमुपशमश्रेण्यां क्षपकश्रेण्यां वा यावत् स्त्यानर्द्धित्रिकं न क्षीयते । चतुर्विधो बन्धः पञ्चविध उदयो नवविधा सत्ता, अयमुपशमश्रेण्याम् । तथा चतुर्विधो बन्धश्चतुर्विध उदयः षड्विधा सत्ताऽयं क्षपकश्रेण्यां स्त्याद्धित्रिकक्षयानन्तरमवसेयः । तथोपरते व्य वच्छिन्ने बन्धे चतुर्विधः पञ्चविधो वा उदयो नवविधा सत्ता, एतौ द्वौ भङ्गादुपशान्तमोहगुणस्थानके प्राप्येते । उपशमश्रेण्यां हि निद्रा प्रचलयोरुदयः सम्भवति, स्त्यानर्द्धित्रिकं च न क्षयमुपगच्छति, ततश्चतुर्विधः पञ्चविधो वा उदयो नवविधा सत्ता प्राप्यते । तथा चतुर्विध उदयः पङ्क्धिा सत्ताऽयं क्षीणकषायस्य द्विचरमसमयं यावदवाप्यते, तथा चतुर्विध उदयश्वतुर्विधा सत्ताऽयं क्षीणकषायस्थ चरमसमये, निद्रा - प्रचलयोर्द्विचरमसमय एव क्षपितत्वात् । तदेवं दर्शनावरणे सर्वसंख्ययैकादश विकल्पाः । यदि पुनः क्षपकक्षीणकषायेष्वपि निद्रा प्रचलयोरुदय इष्यते तर्हि चतुर्विधो बन्धः पञ्चविध उदयः षड्विधा सत्ता, बन्धाभावे पञ्चविध उदयः षविधा सत्तेत्येवं त्रयोदश ।
-
१२१
अधुना वेदनीयायुर्गात्रेषु संवेधविकल्पोपदर्शनार्थमाह-वेदनीये आयुषि गोत्रे च बन्धादिस्थानानि संवेधमाश्रित्य विभजेंद्= विकल्पयेत्, तत्र वेदनीयस्य सामान्येनैकं बन्धस्थानम्, तद्यथा सातमसानं वा, द्वयोर्विरुद्धत्वेन युगपद्भन्धाभावादेवमुदयेऽप्येकं सत्तास्थाने द्वे, तद्यथा द्वे एकं च तत्र यावदेकं न क्षीयतेऽन्यतरत् तावद् द्वे अपि सती, अन्यतरस्मिश्च क्षीणे एकम् । अधुना संबेध उच्यते-असातस्य बन्धोऽसातस्योदयः सातासाने सती, अथवाऽसातस्य बन्धः सातस्योदपः सातासाते सनी । एतौ द्वौ

Page #160

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतम् । भनौ मिथ्या दृष्टिगुणस्थानादिप्रमत्तान्तं यावत्प्राप्येते, परतोऽसातस्य बन्धाभावात् सातस्य बन्धः सातस्योदयः सातासाते सती अथवा सातस्य बन्धोऽसातस्योदयः सातासाते सती, एतौ द्वौ भनौ मिथ्यादृष्टेः सयोगियावत्सम्भवतः, तनः परतो बन्धाभावेऽसातस्योदयः सातासाते सती अथवा सातस्योदयः सातासाते सती, एतौ भगौ अयोगिद्विचरमसमयं यावत्प्राप्येते, चरमसमये त्वसातस्योदयोऽसातस्य सत्ता, यस्य द्विचरमसमये सातं क्षीणं यस्य त्वसातं क्षीणं तस्य सानस्योदयः सातस्य सत्ता, एतौ भगावेकसामायिकी सर्वसंख्यया वेदनीस्याष्टौ भगाः ।
तधायुष्येकं बन्धस्थानम्, चतुर्णामन्यतमन परस्परविरुद्धत्वादेवमुदयस्थानमप्येकम्, द्वे सत्तास्थाने द्वे एकं च, तत्रैकं चतुर्णामन्यतमद् यावदन्यत्परभवायुर्न बध्यते, तस्मिंश्च बद्धे यावदन्यत्र परभवे नोत्पद्यते तावद् द्वे सती । संवेधमाह - तत्रायुषस्तिस्त्रोऽवस्थास्नद्यथा-परभवायुर्बन्धकालावस्था, एरभवायुर्बन्धकालात्पूर्वावस्था, परभवायुर्बन्धोत्तरकालावस्था च । तत्र नैरयिकस्य परभवायुर्बन्धकालात्पूर्व नारकायुष उदयो नारकायुषः सत्ताध्यमाद्येषु चतुर्पु गुणस्थानकेषु, शेषगुणस्थानकस्य नरकेष्वसम्भवात् । परभवायुर्बन्धकाले तिर्यगायुष्को बन्धो नारकायुष उदयो नारकतिर्यगायुषी सती, भङ्गोऽयं मिथ्यादृष्टे: सास्वादनस्य वा, द्वयोरेवाद्ययोगुणस्थानकयोस्तिर्यगायुषो बन्धसम्भवात् । अथवा मनुष्यायुषो बन्धो नारकायुष उदयो मनुष्यनारकायुषी सती, अयं मिथ्यादृष्टेः सासादनस्याविरतसम्यग्दृष्टेर्वा बन्धोत्तरकाले नारकापुष उदयो, नारक-तिर्यगायुषी सती, अयमाघेषु चतुर्वपि गुणस्थानकेषु तिर्यगायुबंन्धानन्तरं कस्पापि सम्यक्त्वे सम्यग्मिथ्यात्वे वा गमनसम्भवात् । अथवा नारकायुष उदयो मनुष्यनारकायुषी सती । एवं सर्वसंख्यया पश्चैव भङ्गाः ।
एवं देवानामपि पञ्चभगा भावनीयाः ।
तथा [तिरश्वां नव विकल्याः, बन्धात्पूर्व] निर्यगायुष उदयस्तिर्यगायुपः सत्ताऽयमाद्येषु पञ्चसु गुणस्थानकेषु परभवायुर्बन्धकालात्पूर्व च, बन्धकाले तु नारकायुषो बन्धस्तियंगायुष उदयस्तिर्यग्नारकायुषी सनी, अयं मिथ्यादृष्टेरन्यत्र नरकायुषो बन्धाभावात् । अथवा तिर्यगायुषो बन्धस्तिर्यगायुष उदयस्तिर्यतिर्यगायुपी सनी, अयं मिथ्यादृष्टेः सास्वादनस्य वा । अथवा मनुष्यायुधो बन्धस्तियंगायुष उदयो मनुष्यतिर्यगायुषी सती । अयं मिथ्यादृष्टेः सास्वादनस्य वा नान्यस्य, तिरश्चोऽबिरनसम्यग्दृष्टेर्देशविरतस्य वा देवायुष एव बन्धसम्भवात् । अथबा देवायुषो बन्धस्तिर्यगायुष उदयो देवतिर्यगायुषी सनी,

Page #161

सप्ततिकाप्रकरणम् अयं मिथ्यादृष्टेः सास्वादनस्याऽचिरतसम्यग्दृष्टेदेशविरतस्य वा, न सम्यग्मिथ्यादृष्टेस्तस्यायुर्बन्धाऽभावात् । एते चत्वारो भङ्गाः परभवायुर्बन्धकाले । बन्थे तु व्यवच्छिन्ने तिर्यगायुष उदयो नारकनिर्यगायुषी सनी, अयमाद्येषु पञ्चसु गुणस्थानेषु नरकायुर्बन्धानन्तरं सम्यक्त्वादावपि गमनात् । अथवा निर्यगायुष उदयस्तियक्तिर्यगायुषी सती, अथवा नियंगायुष उदयो मनुष्य-तिर्यगायुषी सती, अथवा निर्यगायुष उदयो देवतिर्यगायुषी सत्येते त्रयो भङ्गा आद्येषु पञ्चसु गुणस्थानेषु । सर्वसंख्यया तिरश्चां नब भङ्गाः ।
तथा मनुष्यायुष उदयो मनुष्यायुषः सत्ताऽयमयोगिकेवलिनं यावत् । नारकायुषो बन्धो मनुष्यायुष उदयो नारक-मनुष्यायुषर्षी सनी, अयं मिथ्यादृष्टेः । तिर्यगायुषो बन्धो मनुष्यायुष उदयस्तिर्यग्मनुष्यायुषी सती, अयं मिथ्यादृष्टेः सास्वादनस्य वा । मनुष्यायुषो बन्धो मनुष्यायुष उदयो मनुष्यमनुष्यायुषी सती, अयमपि मिथ्यादृष्टेः सास्वादनस्य वा । देवायुषो बन्धो मनुष्यायुष उदयो देवमनुष्यायुषी सती, अयमप्रमनगुणस्थानं यावन् । एते चन्वारो भगाः परभवायुबन्धकाले । बन्धे तु व्यवच्छिन्ने मनुष्यापुष उदयो नारक-मनुष्यायुषी सती, अयमप्रमत्तगुणस्थानकं यावत्, नरकायुर्बन्धानन्तरं संयमप्रतिपत्तेरपि सम्भवात् । मनुष्यायुष उदयस्तिर्यग्मनुष्यायुषी सती, अयमप्यप्रमत्तगुणस्थानकं यावत् । मनुष्यायुष उदयो मनुष्यमनुष्यायुषी सती, अयमपि प्राग्वत् । मनुष्यायुष उदयो देवमनुष्यायुषी सती, अयमुपशान्तमोगुणस्थानकं यावत्, देवायुषि बद्धेऽप्युपशमश्रेण्यारोहसम्भवात् । सर्वसंख्यया मनुष्याणां नव भगाः । एवमायुषि सर्वसंख्यया २८ भङ्गाः ।
___ तथा गोत्रे एकं बन्धस्थानमेकमुदयस्थानं परस्परविरुद्धत्वाद् युगपद्न्धोदयाभावः । द्वे सत्तास्थाने→ढे एकं च, उच्चैर्गोत्र-नीचैगोत्रे समुदिते द्वे, तेजस्कायिकवायुकायिकावस्थायामुपैत्रि उद्वलिते एकम्, अथवा नीचै-गाँध्योगिकेवलिनि द्विचरमसमये क्षीणे एकम् । संवेध उच्यते—नीचैर्गोत्रस्य बन्धो नीचैर्गोत्रस्योदयो नीचैर्गोत्रं सत, अयं तेजस्कायिक-वायुकायिकेषु लभ्यते, तद्भवादद्वत्तेषु वा शेषजीवेप्वेकद्रि त्रि-चतुस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियेषु कियत्कालं। नीचैर्गोत्रस्य बन्ध नीचैत्रिस्योदय उच्चनीचैर्गोत्रे सती अथवा नीचैर्गोत्रस्य बन्ध उच्चैर्गोत्रस्योदय उच्चनीचैोंने सती, एतौ भङ्गौ मिथ्यादृष्टिषु सास्वादनेषु बा, न सम्पग्मिथ्यादृष्ट्यादिषु, तेषां नीचैर्गोत्रबन्धाभावात् । तथोच्चैर्गोत्रस्य बन्धो नीचैर्गोत्रस्योदय उच्चनीचेोत्रे सती, अयं मिथ्यादृष्ट्यादिषु देशविरतगुणस्थानं यावन्न परतः, नत्र नीचैर्गोत्रस्योदयाभावात् । तथोच्वैर्गोत्रस्य बन्ध उच्चैर्गोत्रस्योदय उच्चनीचेगों। सती, अयं मिथ्यादृष्टेः सूक्ष्मसम्परायगुणस्थानकं यावत् परतो बन्धाऽभावात् । बन्धाभावे उच्चोदय उच्चनीचसनाऽयमुपशान्तमोहादयोगिद्विचरमसमयं यावत्, उच्चोदय

Page #162

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतम् उच्चसत्ताऽयमयोगिचरमसमये । एवं सर्वसंख्यया भङ्गाः सप्त । अतः परं मोहं मोहनीयस्य बन्धादिस्थानानि वक्ष्ये ||८|॥॥
बावीस एक्कवीसा सत्तरसा तेरसेव नव पंच । चउ तिग दुग च एकं बंधट्ठाणाणि मोहस्स ॥१०॥
बावीस मोहनीयस्य द्वाविंशत्यादीनि दश बन्धस्थानानि । तत्र सम्यक्त्वसम्यग्मिथ्यात्वे बन्धे न भवतः, न च त्रयाणां वेदानां युगपद्वन्धः किन्त्वेककालमेकस्यैव, हास्यरतियुगलारतिशोकयुगले अपि न युगपद्वन्धमापातः किन्त्वेकतरमेव युगलम्, ततो मोहनीयस्योत्कर्षतः प्रभूतप्रकृतिबन्धो द्वाविंशतिः, सा च मिथ्यादृष्टिगुणस्थानके प्राप्यते । ततः सासावादनसम्यग्दृष्टिगुणस्थानके मिथ्यात्वस्य बन्धाभावात् २१, यद्यप्यत्र नपुंसकवेदस्यापि बन्धो न स्यात् तथापि तत्स्थाने स्त्रीवेदः पुरुषवेदो वा प्रक्षिप्यते । ततो मिश्राविरतयोरनन्तानुबन्धिनामपि बन्धाभावात् १७ । ततो देशबिरतेऽप्रत्याख्यानानां बन्धाभावात् १३ । ततोऽपि प्रमत्ताप्रमत्तापूर्वकरणेषु प्रत्याख्यानानां बन्धाभावात् ९, यद्यप्यरतिशोकयुगलं रूपं प्रमत्ते एव व्यवच्छिन्नं तथापि तत्स्थाने हास्यरतियुगलं प्रक्षिप्यते । ततो हास्परतिभयजुगुप्सा अपूर्वकरणचरमसमये बन्धमाश्रित्य व्यवच्छिद्यन्त इत्यनिवृत्तिबादरसम्पराये प्रथमभागे पञ्चानां बन्धो, द्वितीयभागे पुंवेदस्य बन्धाभावात् ४, तृतीये भागे संज्वलनक्रोधस्य बन्धाभावात् ३, चतुर्थे भागे संज्वलनमानस्य बन्धाभावात् २, पञ्चमभागे संज्वलनमायाया अपि बन्धाभावादेकस्याः संज्वलनलोभप्रकृतेर्बन्धस्ततः परं बादरसम्परायोदयाभावात्तस्या अपि न अन्धः ॥१०॥
उदयस्थानान्याहएक व दो व चउरो एतो एकाहिया दसुकोसा ।
ओहेण मोहणिज्जे उदयट्टाणाणि नव हुंति ॥११॥
एक- एकादीनि मोहनीयस्योदयस्थानानि नव स्युरेतानि चानिवृत्तिबादरादारभ्य पश्चानुपूर्व्या भाव्यन्ते । तत्र चतुर्णां संज्वलनानामन्यतमस्योदये एकमुदयस्थानं, तदेव वेदत्रयान्यतमवेदोदयप्रक्षेपे २, तत्रापि हास्यरतियुगलप्रक्षेपे ४, तत्रैव भयप्रक्षेपात् ५, जुगुप्साप्रक्षेपे ६, नत्रैव चतुर्णा प्रत्याख्यानानामन्यतमस्य प्रक्षेपे७, तत्रैव चाप्रत्याख्यानानामन्यतमस्य प्रक्षेपे ८, तत्रैवानन्तानुबन्धिनामन्य
१- तुलना. सप्ततिकाभाष्यगाधा १९ । २- नुलना. सप्ततिकाभाष्यगाथा -२५ ।

Page #163

सप्ततिकाप्रकरणम्
तमस्य प्रक्षेपे ९, तत्रैव मिथ्यात्वप्रक्षेपे १० । एतच्च सामान्येनोक्तं विशेषतस्त्वने वक्ष्यति ॥११||
सत्तास्थानान्याहअट्ठगसत्तगछञ्चरतिगदुगएगाहिया भवे वीसा । तेरस बारिकारस एत्तो पंचाइ एक्कूणा ॥१२॥ संतस्स पगइठाणाई ताणि मोहस्स हुंति पन्नरस । बंधोदयसते पुण भंगविगप्पा बहू जाण ॥१३॥
अट्ठ० संत० मोहनीयस्य अष्टाविंशत्यादीनि सत्तास्थानानि १५ । तत्र सर्वप्रकृनिसमुदायः २८, ततः सम्यक्त्वे उद्वलिते २७, ततोऽपि सम्यग्मिथ्यात्ने उद्बलिने २६ अनादिमिथ्यादृष्टेर्वा षड्विंशतिः, अष्टाविंशतिसत्कर्मणोऽनन्तानुबन्धिचतुष्टयक्षये २४, ततो मिथ्यात्वे क्षपिते २३, ततोऽपि सम्यग्मिथ्यात्वे क्षपिते २२, ततः सम्यक्त्वे क्षपिते २१, ततोऽष्टस्वप्रत्याख्यानावरणप्रत्याख्यानावरणसंज्ञितेषु क्षीणेषु १३, ततो नपुंसकवेदे क्षपिते १२, ततोऽपि स्वीवेदे क्षपिते ११, ततः षट्सु नोकषायेषु क्षीणेषु ५, ततः पुरुषवेदे क्षीणे ४, नतोपि संज्वलनक्रोधे क्षपिते ३, ततोऽपि संज्वलनमाने क्षपिने २, ततोऽपि संज्वलनमायायां क्षपितायामेका प्रकृतिः सती । एतेषु पुनर्बन्धादिस्थानेषु प्रत्येकं संवेधेन च बहवो भङ्गाः स्युस्ततश्च भङ्गान् प्रतिपद्यमानान् सम्यग्जानीहि ।।१२।। ।।१३।।
तत्र प्रथमतो बन्धस्थानेषु भङ्गानाहछन्बावीसे चउ इगवीसे सत्तरस तेरसे दो दो । नवबंधगे वि दोन्नि उ एक्केकमओ परं भंगा ॥११॥
छञ्चा• द्वाविंशती षड्भङ्गास्तथाहि→हास्यरतियुगलेऽरतिशोकयुगले च प्रत्येकं द्वाविंशतिः प्राप्यते इति द्रौ भनौ, तौ च विष्वपि वेदेषु प्रत्येकं विकल्पेन प्राप्यते इति द्वौ विभिगुणितौ जाता: षट् । सैव द्वाविंशतिमिथ्यात्वेन विना २१, नवरमन द्वयोर्चेदयोरन्यतरो वेद इति वाच्यं, यत एकविंशतेर्बन्धकाः सास्वादनास्ते च सीवेदं पुरुषवेदं वा बध्नन्ति, न नपुंसकवेदं, तस्य मिथ्यात्वोदयनिबन्धनत्वात्, अब भगाश्चत्वारस्तत्र हास्य-रति[ युगारति]शोकयुगाभ्यां प्रागिव द्वौ भड्गौ, तौ च प्रत्येक स्त्रीवेदे पुरुषवेदे च प्राप्यते इति ४ । सैव चैकविंशतिरनन्तानुबन्धिचतुष्टयरन्धाभावे १७, नवरमत्र वेदेषु १- तुलना- सप्तनिकाभाच्यगाथा - ४१ ।

Page #164

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेनम् पुरुषवेद एव, यत: सप्तदशबन्धकाः सम्यग्मिथ्यादृष्टयोऽविरतसम्यग्दृष्टयो बा, न चैते स्त्रीवेदं बध्नन्ति, तद्वन्धस्यानन्तानुबन्ध्युदयनिमित्तत्वात् । सम्यग्मिध्यादृष्ट्यादीनां वानन्तानुबन्ध्युदयाऽभावाद, अत्र युगाभ्यां भङ्गौ २ । ता एव सप्तदशप्रकृतयोऽप्रत्याख्यानचतुष्टयहीनाः १३, युगलाभ्यां भङ्गौ द्वौ, ना एव त्रयोदश प्रत्याख्यानावरणचतुष्टयहीना: ९, प्रागिव भङ्गौ २, तौ च प्रमत्ते द्वावपि द्रष्टच्यौ, अप्रमत्तापूर्वकरणयोस्त्वेक एव भगस्तत्रारनिशोकरूपस्य युगस्य बन्धाभावात् । तथा ता एव नव हास्य-रतियुगभयजुगुप्साबन्धव्यवच्छेदे पञ्च, अत्रैक एव भङ्ग । एवं चतुरादिबन्धेष्वपि प्रत्येक एकैको भङ्गो वाच्यः । सम्प्रत्येतेषामेव बन्धस्थानानां मध्ये एकस्मिन् कियन्ति प्रागुक्तान्युदयस्थानानि स्युरित्येतन्निरूप्यते ।।१४||
दस बावीसे नव इक्कबीस सत्ताइ उदयठाणाई । छाई नव सत्तासे तेरे पंचाइ अव ॥१५॥ चत्तारिमाइ नवबंधगेसु उक्कोस सत्त उदयंसा । पंचविहबंधगे पुण उदो दोण्हं मुणेयचो ॥१६॥
दस० चत्ता. द्वाविंशतिबन्धे सप्तादीनि दशपर्यन्तानि चत्वार्युदयस्थानानि स्युस्तत्र मिथ्यात्वमप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानसंज्वलनक्रोधादीनामन्यतमे त्रयः क्रोधादिकाः, यन एकस्मिन् क्रोधादौ वेद्यमाने सर्वेऽपि क्रोधादयो वेद्यन्ते, समानजातीयत्वात्, न च युगपत्क्रोध मान-माया-लोभानामुदयः, परस्परविरोधादित्यन्यतमे त्रयो गृह्यन्ते । तथा वेदानामन्यतमो वेदो, युगलयोरतन्यतरद्युगलमेतासां सप्तप्रकृतीनां द्वाविंशतिबन्धके मिथ्यादृष्टौ उदयो ध्रुव: । अत्र भगाः २४, तद्यथा युगलाभ्यां २, त्रिभिवेदैः ६, ते च प्रत्येकं चतुर्भि: कपायैर्गुणिताः २४ । तस्मिन्नेव सप्तके भये वा जुगुप्सायां वाऽनन्तानुबन्धिनि वा प्रक्षिप्तेऽष्टानामुदयोऽन्न भयादौ एकैका चतुर्विंशतिः प्राप्यत इति तिस्रः २४ ।
ननु मिथ्यादृष्टेरवश्यमनन्तानुबन्ध्युदयः सम्भवति तत्कथमिह मिध्यादृष्टिः सप्तोदयेऽष्टोदये वा कस्मिंश्चित्तद्रहित उक्तः ? उच्यते-इह सम्यग्दृष्टिना सता येन केनचित्प्रथमतोऽनन्तानुबन्धिनो विसंयोजिताः, एतावतैव च स विश्रान्तो न मिथ्यात्वादिक्षयायोधुक्तवान्, तथा सामग्रयभावात्, ततः कालान्तरे मिथ्यात्वप्रत्ययतो भूयोऽप्यनन्तानुबंधिनो बध्नाति, ततो बन्धावलिकायावन्नाद्याप्यतिक्रामति तावत्तेषामुदयो न स्यात्, तस्यां त्वतिक्रान्तायां स्यात् ।

Page #165

सप्तत्तिकाप्रकरणम्
तथा तस्मिन्नेव सप्तके भयजुगुप्स्योरथदा भयानन्तानुबन्धिनोवा यद्वा जुगुप्सानन्तानुबन्धिनोः प्रक्षिप्तयोर्नवानामुदयोऽत्रापि पूर्ववत् तिम्रः २४, तथा तस्मिन्नेव सप्तके भयजुगुप्सानन्तानुबन्धिषु प्रक्षिप्तेषु दशानामुदयोऽत्रैकेब २४, सर्वसंख्यया द्वाविंशतिबन्थेऽष्टौ २४ ।
एकविंशतिबन्धे सप्तादीनि नवपर्यन्नानि त्रीण्युदशस्थानानि । तत्राऽनन्तानुबन्ध्यादीनामन्यतमे चत्वारः क्रोधादिकाः, वेदानामन्यतमो वेदो, अन्यतरद्युगलमेतासां सप्तप्रकृतीनां सासादने एकविंशतिबन्धके उदयो ध्रुवः, अत्र पूर्ववद्भङ्गाः २४ । तथा तस्मिन्नेव सप्तके भये वा जुगुप्सायां वा क्षिप्तायामष्टानामुदयोऽत्र २४, भयजुगुप्सयोस्तु युगपत्प्रक्षिप्तयोर्नवानामुदयोऽत्रैका २४ । सर्वसंख्ययैकविंशतिबन्धे चतस्रः २४ ।।
___ तथा सप्तदशके बन्धस्थाने षडादीनि नवपर्यन्तानि चत्वार्युदयस्थानानि । सप्तदशबन्धका हि द्वये, सम्यग्मिथ्यादृष्टयोऽविस्ताश्च । तत्राद्यानामुदयस्थानानि [त्रीणि ७८१९] तत्रानन्तानुबन्धिवर्जास्तयोऽन्यतमे क्रोधादयो, वेदानामन्यतमो वेदो, युगलपोरन्यतरद्युगलं, सम्यग्मिथ्यात्वं चेति सप्तानामुदयः सम्यग्मिथ्यादृष्टिषु ध्रुवोऽत्र पूर्ववद्भङ्गाः २४ । अस्मिन्नेव सप्तके भये जुगुप्सायां वा प्रक्षिप्तायामष्टानामुदयोऽत्र द्वे २४ । भयजुगप्सयोस्तु युगपत्प्रक्षिप्तयोर्नवानामुदयोऽत्रैका २४ । सर्वसंख्यया सम्यग्मिध्यादृष्टीनां चतस्र: २४ ।
अविरतानां सप्तदशबन्धकानां चत्वार्युदयस्थानानि । तत्रौपशमिकसम्यम्दृष्टीनां [क्षायिकसम्यग्दृष्टीनाम्] अविरतानामनन्तानुबन्धिवर्जास्त्रयोऽन्यतमे क्रोधाद्या, वेदानामन्यतमो वेदो, युगयोरन्यतरयुगमिति षण्णामुदयो ध्रुवोऽत्र भङ्गाः २४ । अस्मिन्नेव पट्के भये जुगुप्सायां वा वेदकसम्यक्त्वे वा प्रक्षिप्ते सप्तानामुदयोऽत्र तिस्रः२४ । तस्मिन्नेव षट्के भयजुगुप्सयोर्भयवेदकसम्यक्त्वयोर्जुगुप्सावेदकसम्यबल्वयोर्बा प्रक्षिप्तयोरप्टानानुदयोऽवापि तिस्रः २४। भपजुगुप्सावेदकसम्यक्त्वेषु तु युगपत्प्रक्षिप्तेषु नवानामुदयोऽत्र भङ्गाः २४ । अविरतसम्यग्दृष्टीना सर्वाः २४ अष्टौ, सर्वसंख्यया १७, बन्धे द्वादश २४ ।
त्रयोदशके बन्धस्थाने पञ्चादीन्यष्टपर्यन्तानि उदयस्थानानि ४ । तत्र प्रत्याख्यानावरणसंज्वलनक्रोधादीनामन्यतमौ द्वौ क्रोधादिकौ, बेदानामन्यतमो वेदो, युगयोरन्यतरद्युगमित्येतासां पञ्चानामुदपत्रयोदशबन्धे ध्रुवोऽत्रैका २४ । भयजुगुप्सावेदकसम्यक्त्वानामन्यतमस्मिन् क्षिप्तेषण्णामुदयोऽत्र तिस्रः २४ । १- अत्र प्रागुनक्रमेणका २४ -पा० । २- वा क्षपिताया -हे० ला० ।

Page #166

गुणरत्लसूरिरिरचित-अक्यु पतम् तरिमन्नेव पञ्चके भयजुगुप्सावेदकानां मध्ये परावृत्त्या द्विकस्य क्षेपे सप्तानामुदयरिनस्र: २४ । एतेषु त्रिषु युगपत्प्रक्षिप्तेष्वष्टानामुदयोऽत्रैका २४ । सर्वसंख्यया त्रयोदशबन्धेऽष्टौ २४ ।
नवबन्धकेषु प्रमत्तादिषु चनुदिप्तान्तानि : उदयस्थानानि संज्वलनक्रोधादीनामन्यतम एकः क्रोधादिकोऽन्यतमो वेदोऽन्यतरद्युगलमित्येतासां चनसृणामुदयः क्षायिकेष्वौपशमिकेषु वा प्रमत्तादिषु ध्रुवोऽत्रैका २४ । अस्मिन्नेव चतुष्के भयजुगुप्त वेिदकसम्यक्त्यानां प्रत्येक द्विकेन युगपच्च प्रक्षेपात्पञ्चानां षण्णां सप्तानामुदयः पूर्ववद्भावनीयः । सर्वसंख्यया नवबन्धेऽष्टौ २४ ।
तथा पञ्चविधबन्धकेषु पुनरुदयो द्वयोः प्रकृत्योज्ञातयः, प्रकृतिद्वयात्मकमेकमुदयस्थानमिनि भावः, तत्र चतुर्णा संज्वलनानामन्यतमः क्रोधादिरन्यतमो वेदोन त्रिभिदैश्चतुर्भिः संज्वलनादश भङ्गाः ||१५||||१६||
इत्तो बउबंधाई इकेकुदया हवंति सब्वे वि। बंधोवरमे वि तहा उदयाभावे वि वा होज्जा ॥१७॥
इत्तो० इतः पञ्चकबन्धादनन्तरं चतुर्बन्धादयः सर्वेऽपि प्रत्येकमेकैकोदया एकैकप्रकृत्युदया भवन्ति, तथाहि→चतुर्बन्धः स्यात् पुरुषवेदबन्धव्यवच्छेदे सति, पुरुषवेदस्य युगपद्वन्धोदयौ व्यवच्छियेते, ततश्चतुर्विधबन्धकाले एकोदय एव स्यात्, स च चतुर्णां संज्वलनानामन्यतमोऽत्र चत्वारो भगाः, यतः कोऽपि संज्वलनक्रोधेनोदयप्राप्तेन श्रेणिं प्रतिपद्यते, कोऽपि संज्वलनमानेन, कोऽपि संज्वलनमायया, कोऽपि संज्वलनलोभेनेति । इह केविच्चतुर्विधबन्धसंक्रमणकाले त्रयाणं वेदानामन्यतमस्य वेदस्योदयमिच्छन्त्यतस्तन्मतेन चतुर्विधबन्धकस्यापि प्रथमकाले द्वादश द्विकोदयभमाः लभ्यन्ते । तथा च सनि तेषां मतेन सर्वसंख्यया द्विकोदये चतुर्विंशतिभङ्गा अवसेयाः । संज्वलनक्रोधवन्धव्यवच्छेदे सति त्रिविधो बन्धस्तथाप्येकविध एवोदयो, नवरमत्र संज्वलनक्रोधवर्जानांत्रयाणामन्यतम इति वक्तव्यमेवं संज्वलनमानबन्धे व्यवच्छिन्ने द्विविधो बन्धस्तथाप्येकविध एवोदयः, संज्वलनमायाबन्धव्यवच्छेदे एकस्य संज्वलनलोभस्य बन्धस्तस्यैव चोदयो, भङ्गाः पृथगग्ने गणयिष्यन्ते। तथा बन्धोपरमेऽपि बन्धाभावेऽपि मोहनीयस्य सूक्ष्मसम्पराये एकविध उदयः स च संज्वलनलोभस्यावसेयस्तद्गतसूक्ष्मकिट्टिवेदनात् । ततः परमुदयाभावेऽपि उपशान्तकषायमधिकृत्य मोहनीयं सद्भवति । एतच्च प्रसङ्गेनोक्तमन्यया संवेधचिन्तायामनुपयोगि ।।१७||
सम्प्रति दशादिष्वेकपर्यवसानेषु यावन्तो भङ्गाः स्युस्तानाह—

Page #167

सप्ततिकाप्रकरणम्
एक छक्केक्कारस दस सत्त चक्क एक्कगा चैव । एए चरबीसगया चडवीस दुगेकमेक्कारा ||१८||
एक्क॰ इह दशान्दयुदयस्थानान्यधिकृत्य यथासंख्यं प्रदयोजना कार्या । सा चैवं --→ दशोदये एका चतुर्विंशतिः । नवोदये पडित्यादि यावच्चतुष्कोदये एका चतुर्विंशतिः । 'एए चउवीसगय' त्ति एतेऽनन्तरोक्ता एकादिकाः संख्याविशेषाश्वतुर्विंशतिगताश्चतुर्विंदात्यभिधायका ज्ञातव्या । एताव सर्वसंख्यया चत्वारिंशत् । तथा 'चवीस दुगे'न्ति द्विकोदये चतुर्विंशतिरेका भङ्गकानाम्, एतच्च मतान्तरेणोक्तमन्यथा स्वमते द्वादशैव भङ्गाः । तथैकोदये एकादश भगास्ते चैवम् चतुर्विधबन्धे चत्वारस्त्रिविधबन्धे ३ विध६, गन्धामा ९ ॥१८॥
→
सम्प्रत्येतेषामेव भङ्गानां विशिष्टतरसंख्यानिरूपणार्थमाह्· नवपंचाणउइस एह्रदयविगप्पेहिँ मोहिया जीवा । अउणत्तरिएगुत्तरिपयविंदसएहिं विन्नेया ॥ १९ ॥
१२९
नव० इह दशादिषु द्विकपर्यवसानेषु उदयस्थानभङ्गानामेकचत्वारिंशच्चतुर्विंशतयो लब्धास्ततः एकचत्वारिंशच्चतुर्विंशत्या गुण्यते, गुणितायां च सत्यां जातानि नवशतानि चतुरशीत्यधिकानि । ततस्तत्रैकोदयभङ्गाः ११ प्रक्षिप्यन्ते । तेषु च प्रक्षिप्तेषु ९९५ स्युरेतावद्भिरुदयस्थानविकल्यैर्यथायोगं सर्वे संसारिणी जीवा मोहिता विज्ञेयाः ।
सम्प्रति पदसंख्यामाह - 'अउणे' त्यादि उत्तरार्द्धम् । इह पदानि नाम मिध्यात्वमप्रत्याख्या नक्रोध इत्येवमादीनि, ततो वृन्दानां = दशाद्युदयस्थानरूपाणां पदानि पदवृन्दानि तेषां शतैरेकसप्तत्यधिककोनसप्ततिसंख्यैमहिता = एतावत्संख्याभिः कर्मप्रकृतिभिर्यथायोगं मोहिताः संसारिणो जीवा ज्ञातव्या इत्यर्थः । अथ कथमेतावती संख्या स्यात् ? उच्यते इह दशोदये दशपदानि दशप्रकृतय उदयमागता इत्यर्थः । एवं नवोदयादिष्वपि भावनीयम् । ततो दशोदये एको दशभिर्गुण्यते, नवोदयाश्च पटू नवभिरेवं नावद्यावत् द्विकोदय एको द्वाभ्यां गुणयित्वा चैते सर्वेऽप्येकत्र मील्यन्ते ततो जाते द्वे शते नवत्यधिके । एतेषु प्रत्येकमेकैका चतुर्विंशतिर्भङ्गकानां प्राप्यत इत्येते भूयश्चतुर्विंशत्या गुण्यन्ते, गुणितेषु च सत्सु एकोदयभङ्गपदान्येकादश प्रक्षिष्यन्ते, ततो यथोक्तसंख्यान्येव पदानां शतानि स्युः, इयं चोदयस्थानसंख्या
-

Page #168

गुणरत्नरिविरचित-अवचूर्युपेतम् पदसंख्या च ये मतान्तरेण चतुर्विधबन्धसंक्रमकाले द्विकोदये द्वादश भगा उक्तास्तानधिकृत्य
द्रष्टव्याः
||१९||
यदा पुनरेते नाधिक्रियन्ते तदेयमुदयस्थानपदसंख्यानवतेसीयसएहिं उदयविगप्पेहि मोहिया जीवा । अउणत्तरिसीयाला पयविंदसएहिँ विन्नेया ॥२०॥
नद० स्पष्टा । इह दशादय उदयास्तद्भङ्गाश्च जघन्यत एक सामा(म)यिका उत्कर्षत आन्तमॊहूर्तिकाः ॥२०॥
सम्प्रति सत्तास्थानैः सह संवेधमाहतिन्नेव य बावीसे इगवीसे अट्ठबीस सत्तरसे । छ च्चेव तेरनवबंधगेसु पंचेव ठाणाई ॥२१॥ पंचविहचउविहेसु छ छक्क सेसेणु जाण पंचेव । पत्तेयं पत्तेयं चत्तारि य बंधवोच्छेए ॥२२॥
तिन्ने० पंच० विंशतिबन्धेत्रीणि सत्तास्थानानि, तद्यथा- २८।२७।२६। तथाहि→२२ बन्धो मिथ्यादृष्टेस्तस्य चत्वार्युदयस्थानानि, तथाहि → ७८.९।१०। तत्र सप्तोदये २८ एकं सत्तास्थानं, यतः सप्नोदयोऽनन्तानुबन्ध्युदयाभावे स्यात्, तद्रहितश्च येन पूर्वं सम्यग्दृष्टिना सनाऽनन्तानुबन्धिन उद्वलितास्ततः कालान्तरेण परिणामवशतो मिथ्यात्वं गतेन भूयोऽपि मिथ्यात्वप्रत्ययेन तेऽनन्तानुबन्धिनो बद्भुमारभ्यन्ने स एव मिथ्यादृष्टिबन्धावलिकामानं कालं यावदनन्नानुबन्ध्युदयरहित: प्राप्यते नान्यः, स चाष्टाविशंतिसत्कर्मेति । अष्टोदये त्रीण्यपि सत्तास्थानानि, तत्र योऽनन्तानुबन्ध्युदयरहितोऽष्टोदयस्तत्राष्टाविंशतिरेव सत्तास्थानम्। तत्सहिते तु त्रीण्यपि, तत्र यावन्नाद्यापि सम्यक्त्वमुद्रलयति तावत् २८, सम्यक्त्वे उदलिते २७, सम्यग्मिथ्यात्वेऽप्युदलिते २६-अनादिमिथ्यादृष्टेवा २६ । एवं नवोदयेऽपि । दशोदयस्त्वनन्तानुबन्ध्युदयसहित एव स्यात्, तत्रापि त्रीणि सत्तास्थानानि ।
एकविंशतिबन्धे २८ एकं सत्तास्थानम् । एकविंशतिबन्धो हि सास्वादनस्य स्यात्, ततो दर्शनत्रिकस्यापि प्राप्यमाणत्वात्तत्र विष्वप्युदयस्थानेषु २८ एकं सत्तास्थानम् । १- निरेवोदयस्या० -पा० लाः ।

Page #169

सप्ततिकाप्रकरणम्
१७ बन्धे षट् सत्तास्थानानि, तद्यथा→२८।२७/२४/२३।२२।२१। तत्र षडुदयोऽविरतानामौपशमिकसम्यग्दृष्टीनां वा नायिकाणां वा प्राप्यते । तत्रौपशमिकानां द्वे सत्तास्थाने, तद्यथा→ २८।२४। तत्राष्टाविंशनिः प्रथमसम्यक्त्वोत्पादकाले, उपशमश्रेण्यां तूपशान्नानन्तानुबन्धिनां २८, उदलितानन्तानुबन्धिनां तु २४ । क्षायिकाणां तु २१, क्षायिकं हि सप्तकक्षये स्यादिनि । एवं षडुदये त्रीणि सत्तास्थानानि ।
सप्तोदयादिषु मिथ्या(श्र)दृष्टीनां त्रीणि, तत्र योऽष्टाविंशनिसत्कर्मा सन् सम्यग्मिध्यात्वं प्रतिपद्यते तस्य २८, येन पुनर्मिथ्यादृष्टिना सना प्रथमं सम्यक्त्वमुगलितं सम्यग्मिध्यात्वं च नाद्यापि उद्वलयितुमारभ्यनेऽत्रान्तरे परिणामवशान्मिथ्यात्वाद् विनिवृत्य सम्यग्मिथ्यात्वं प्रतिपद्यते तस्य २७, य: पुन: पूर्वं सम्यग्दृष्टिः सन्ननन्तानुबन्धिनो विसंयोज्य परिणामवशत: सम्यग्मिथ्यात्वं प्रतिपद्यते नस्य २४, सा च चतसृष्टपि गतिषु प्रायने गश्तुनिता अपि सप्यादृष्टयोऽनन्तानुबन्धिनो विसंयोजयन्ति । अविरतसम्यग्दृष्टीनां तु सप्तोदये पञ्च सत्तास्थानानि, तत्र २८ औपशमिकसम्यादृष्टीनां [वेदकसम्यग्दृष्टीनां] वा, २४ उभयेषां, नवरमनन्तानुबन्धिविसंयोजितानन्तरं साऽवगन्तव्या। २३।२२। वेदकानामेव, तथाहि → कश्चिन्मनुष्यो वर्षाष्टकस्योपरि वर्तमानो बेदकसम्यग्दृष्टिः क्षपणायाभ्युद्यतस्तस्यानन्तानुबन्धिषु मिथ्यात्वे च क्षपिते सति २३, तस्यैव च सम्यग्मिथ्यात्वे क्षपिने २२, स च द्वाविंशतिसत्कर्मा सम्यक्त्वं क्षपयतस्तच्चरमग्रासे वर्तमानः कश्चित्पूर्वबद्धायुष्क: कालमपि करोति कालं च कृत्वा चतसृणां गतीनामन्यतमस्यां गत्यामुत्पद्यते ततो २२ चतसृष्वपि गतिषु प्राप्यते। एकविंशतिस्तु क्षायिकागामेव । एवमष्टोदयेऽपि। एवं नवोदयेऽपि, नवरं नवोदयोऽविरतानां वेदकसम्यग्दृष्टीनामेव सम्भवतीति कृत्वा नत्वारि सत्तास्थानानि २८।२४।२३।२२। प्रागिबावगन्तव्यानि ।
नथा त्रयोदशबन्धकेषु नवबन्धकेषु च प्रत्येकं पञ्च पञ्च सत्तास्थानानि, तद्यथा- २८०२४ ।२३।२२।२१। तत्र त्रयोदशबन्धका देशविरनास्ते च द्विधा-तिर्यञ्चो मनुष्याश्च । तन ये तिर्यश्चस्तेषां चतुर्वपि उदयस्थानेषु द्वे एव सत्तास्थाने, तद्यथा→ २८॥२४॥ तत्र २८ औपशमिकसम्यग्दृष्टीनां वेदकसम्यग्दृष्टीनां वा, तत्रौपशमिकसम्यग्दृष्टीनां प्रथमसम्यक्त्वोत्पादकाले, तथाहि→तदानीमन्तरकरणादायां वर्तमान औपशमिकसम्यग्दृष्टिः कश्चिद् देशविरतिमपि प्रतिपद्यते, कश्चिन्मनुष्य: सर्वविरतिमपि । १-८दयेऽपि। मिश्रदृष्टीनागविरतमम्यग्दृष्टीना न्योक्तरूपापन्यूनाऽतिरिक्तानि सत्तास्थानानि भावनीपानि, एवम्-पा। २-०मिकमिध्यादृष्टीनाम्-हे।

Page #170

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतम् चतुर्विशनिः पुनरनन्तानुबन्धिषु विसंयोजितेषु वेदकसम्यग्दृष्टीनां द्रष्टव्या । शेषाणि तु सर्वाण्यपि अयोविंशत्यादीनि सत्तास्थानानि तिरश्चां न सम्भवन्ति, नानि हि क्षायिकसम्यक्त्वमुत्पादयत: प्राप्यते, न हि नियंञ्चस्तदत्यादयन्ति किन्तु मनुष्या एव, तपा पश्चकादयं त्रीणि सत्तास्थानानि, तद्यथा→ २८।२४।२१। षट्कोदये सप्तोदये च प्रत्येकं पञ्चापि सत्तास्थानानि । अष्टकोदये त्वेकविंशतिवजानि शेषाणि चत्वारि, तानि चाऽविरतसम्यग्दृष्टयुक्तभावनानुसारेण भावनीयानि । एवं नवबन्धकानामपि प्रमत्ताऽप्रमत्तानां प्रत्येक चतुष्कोदये त्रीणि त्रीणि सत्तास्थानानि, तद्यथा-→ २८/२४।२१। पञ्चकोदये घटकोदये च पञ्च पञ्च सत्तास्थानानि । सप्तोदये त्वेकविंशतिवर्जानि शेषाणि ४ सत्तास्थानानि वाच्यानि ।
नथा पञ्चविधे चतुर्विधे च बन्थे प्रत्येकं षट् षट् सत्तास्थानानि । तत्र पञ्चविधेऽमूनि, नद्यथा- २८।२४।२१।१३।१२।१२। तन्त्र २८/२४) औपशमिकसम्यग्दृष्टेरूपशमश्रेण्यां, २१ उपशमश्रेण्यां शायिकसम्यग्दृष्टेः, क्षपकश्रेण्यां पुनरष्टी कषाया यावन्न क्षीयन्ते तावत् २१, अष्टसु कपायेषु क्षीणेषु, पुनः १३, ततो नपुंसकवेदे क्षीणे १२, ततः स्त्रीवेदे क्षीणे ११ । चतुर्विधबन्धे पुनरमूनि→२८५२४।२१। ११।५।'४] तत्र २८।२४।२१। उपशमश्रेण्याम। इह नपुंसकवेदेन कश्चित् क्षपकश्रेणिं प्रतिपन्न: स च स्त्रीवेद नपुंसकवेदी युगपत्क्षपयति, स्त्रीवेद-नपुंसकक्षयसमकालमेव च पुरुषवेदस्य बन्धो व्यवच्छिद्यते. तदनन्तरं पुरुषवेदहारयादिपते युगपत्क्षपयति, यदि पुनः स्त्रीवेदेन झपकश्रेणिं प्रतिपद्यते ततः पूर्वं नपुंसकवेदं क्षपयति, नतोऽन्नर्मुहर्तेन स्त्रीवेदम्, स्त्रीवेदक्षयसमकालमेव च पुरुषवेदस्य बन्धव्यवच्छेदस्नतस्तदनन्तरं पुषवेदहास्यादिषट्के युगपत्क्षपयति, यावच्च न क्षीयते तावदुभयत्रापि चतुर्विधबन्धे वेदोदयरहिनस्यैकोदये वर्तमानस्यैकादशकं सत्तास्थानमवाप्यते । पुरुषवेदहास्यादिषट्कयोस्तु युगपत्क्षीणयोश्चतस्रः प्रकृतयः सत्यः पुम्पवेदेन तु क्षपकणिं प्रतिपन्नस्य षड्नीकषायक्षयसमकालं पुरुषवेदस्य बन्धव्यवच्छेदो भवनि, ततस्तस्य चतुर्विधबन्धकाले पञ्चप्रकृत्यात्मकं सत्तास्थानं प्राप्यने । ताश्च पञ्च समयद्वयोनाबलिकाद्विकं यावत्सत्यो वेदितव्यास्ननः पुरुषवेदे क्षीणे चतस्रः, ता अप्यन्नर्मुहूर्त कालं यावत्सत्यः ।
तथा शेषेषु त्रिविधद्विविधैकविधेषु बन्धेषु प्रत्येकं पञ्च पञ्च सत्तास्थानानि, तत्र त्रिविधे बन्धेऽमूनि-→ २८।२४।२१।४।३। तत्राद्यानि त्रीण्युपशमश्रेणौ, शेषे तु क्षपकश्रेणी । ते चैवं संज्वलनक्रोधस्य प्रथमस्थितावावलिकाशेषायां बन्धोदयोदीरणा युगपद्व्यवच्छेदमायान्ति, व्यवच्छिन्नासु तासु च बन्धविविधो जातः, संज्वलनक्रोथस्य च तदानीं प्रथमस्थितिगतावलिकामानं समयद्वयोनावलिकाद्रिकबद्धं च विमुन्या

Page #171

सप्ततिकप्रकरणम् न्यत्सर्वं क्षीणं, तदपि च सत्समय[द्रयो नावलिकाद्विकमात्रेण कालेन क्षयमुपयास्यति, यावच्च न याति तावच्चतस्त्रः प्रकृतयत्रिविधबन्धे सत्यः, क्षीणे तु तस्मिंस्तिस्त्र: । ताश्चान्तर्मुहूर्त कालं यावदवगन्तव्याः । द्विविधबन्धे पुनरमूनि-, २८।२४।२१।३।२। त्रीणि प्रागिव, शेषे तु द्वे क्षपकश्रेण्याम् । एकविधवन्ये पुनः पञ्च सत्तास्थानान्यमूनि→ २८।२४।२।।श त्रीणि प्रागिबोपशमश्रेण्यां, शेषे तु द्वे क्षपकश्रेण्याम् । तथा बन्धव्यवच्छेदे बन्धाभावे सूक्ष्मसम्परायगुणस्थाने चत्वारि सत्तास्थानानि २८।२४।२१।। त्रीण्युपशमश्रेण्याम्, एका तु संज्वलनलोभरूपा प्रकृतिः क्षपकश्रेण्याम् ||२१||२२||
तदेवं कृता संवेधचिन्ताऽधुनोपसंहारमाहदसनवपन्नरसाई बंधोदयसंतपयडिठाणाई । भणियाइँ मोहणिज्जे इत्तो नामं परं वोच्छं ॥२३॥
इस गन्धोदलसराकृतिस्थानामपार श्च दशसंख्यानि प्रत्येकं संबंधद्वारेण च भणितानि । इतः परं नानो बन्धादिस्थानानि वक्ष्ये ॥२३॥
तत्र प्रथमतो बन्धस्थानान्याहतेवीस पण्णवीसा छब्बीसा अट्ठबीस गुणतीसा । नीसेगतीसमेकं बंधट्टाणाणि नामस्स ॥२४॥
तेवीस० नाम्नोऽष्टौ बन्धस्थानान्यमूनि च तिर्यग्मनुष्यादिगतिप्रायोग्यतयाऽनेकप्रकाराणि, ततस्तथैवोपदर्यन्ते । तत्र तिर्यग्गनिप्रायोग्यं बध्नत: सामान्येन पञ्च स्थानानि, तद्यथा→ २३१२५/२६ ।२९।३०। तत्राप्येकेन्द्रियप्रायोग्यं बध्नतस्त्रीणि बन्धस्थानानि, तद्यथा→२३।२५।२६। तत्र प्रयोविंशतिरियं→तिर्यग्गतिस्तिर्यगानुपूरिकेन्द्रियजातिरौदारिकतैजसकार्मणानि हुण्डं वर्णगन्धरसस्पर्शा अगुरुलघुपघातनाम स्थावरनाम सूक्ष्मबादरयोरेकतरमपर्याप्तकं प्रत्येकसाधारणयोरेकतरमस्थिरमशुभं दुर्गमनादेयमयश:कीर्त्तिर्निमाणमेतासां त्रयोविंशतिप्रकृतीनां समुदाय एकं बन्धस्थानमेतच्चापर्याप्तकप्रायोग्यं बनतो मिथ्यादृष्टेरवसेयम् । अत्र भङ्गाः ४, तथाहि-→बादरे बध्यमाने एका त्रयोविंशतिः प्रत्येकनाम्ना सह प्राप्यते, द्वितीया साधारणेन, एवं सूक्ष्मेऽपि बध्यमाने द्वे त्रयोविंशती । एषैव त्रयोविंशतिः पराघातोच्छ्वास सहिता पञ्चविंशति: पर्याप्तकैकेन्द्रियप्रायोग्यं बनतो मिथ्यादृष्टेरवगन्तव्या, नबरमपर्याप्तस्थाने पर्याप्तम्, १- तुलना. सप्तविकाभाष्यगाथा -५८ ।

Page #172

[१३न्न
गुणरत्नसूरिविरचित-अवजूऍपेतम् तथा स्थिरास्थिरयोरेकतरं, शुभाशुभर्पोरेकनरं, यश-कीर्त्ययश:कीरिकतरा । अत्र भङ्गा: २०, नत्र बादरपर्याप्तप्रत्येकस्थिरशुभेषु बध्यमानेषु यश:कीर्त्या सहको, द्वीतीयोऽयशःकीर्त्या, एतौ द्वौ च भगौ शुभपदेन लब्धौ । एवमशुभेनापि द्वौ भगौ लभ्यते । एते चत्वारः स्थिरपदेन लब्धाः एवमस्थिरपदेनाऽपि चत्वारो भगा लभ्यन्ते, ततो जाता अष्टौ । एवं पर्याप्तबादरसाधारणेषु बद्भचमानेषु स्थिरास्थिरशुभाशुभाऽयश:कीर्तिपदैश्चत्वारो, यतः साधारणेन सह यश:कीर्तिबन्धो न स्यात् । सूक्ष्मपर्याप्तनाम्नोर्बध्यमानयो: प्रत्येकसाधारणस्थिरास्थिरशुभाशुभायश:कीर्तिपदैरप्टो, सूक्ष्मेणापि सह यश:कीर्तिबन्धाभावात् । तदेवं सर्वसंख्यया पञ्चविंशतिबन्धे भगा: २० । एषैव पञ्चविंशतिरातपोद्योतान्यतरसहिता षड्विंशतिः, नवरं बादरसूक्ष्मयोः स्थाने बादरं, प्रत्येकसाधारणयो: स्थाने प्रत्येकनाम । एतच्च बन्धस्थानं पर्याप्तकैकेन्द्रियप्रायोग्यमातपोयोतान्यतरसहितं बध्नतो मिथ्यादृष्टेरवगन्तव्यम् । अब भगा: १६, ते चातपोद्योनस्थिरास्थिरशुभाशुभयश:कीर्त्ययश कीर्तिपदैरवसेयाः । आतपोद्योताभ्यां च सह सूक्ष्मसाधारणबन्धो न स्यात्, ततस्तदाश्रिता विकल्पा अन न प्राप्यन्ते । एकेन्द्रियाणां सर्वसंख्यया भगा: ४० ।
द्वीन्द्रियप्रायोग्य बनतो बन्धस्थानानि त्रीगि, तपथा--- १५:२५।३०। तत्र नियंग्गतिस्तिर्यगानुपूर्वी द्वीन्द्रियजातिरौदारिकतैजसकार्मणानि हण्डं सेवार्तमौदारिकाङ्गोपाङ्गं वर्णादिचतुष्टयम्, अगुरुलधूपघानं त्रसनाम बादरमपर्याप्तं प्रत्येकमस्थिरमशुभं दुर्भगमनादेयमयश:कीर्तिनिर्माणमित्येवं पञ्चविंशतिप्रकृतिरूपं बन्धस्थानमपर्याप्तकद्वीन्द्रियप्रायोग्यं बननो मिथ्यादृष्टेरवसेयम् । अपर्याप्तकेन च सह परावर्त्तमानप्रकृतयोऽशुभा एवं बन्धमायान्ति ततोऽत्रैक एव भगः । एषैव पञ्चविंशति: पराघातोच्यासाप्र. शस्तविहायोगतिपर्याप्तकदुःस्वरसहिता अपर्याप्तकरहिता एकोनत्रिंशद्भवति, नवरमस्थिरस्थाने स्थिरास्थिरयोरेकतरम्, अशुभस्थाने शुभाशुभयोरेकतरम्, अयश-कीर्तिस्थाने यश:कीर्त्ययश:कीयोरेकनरा । एतच्च बन्धस्थानं पर्याप्तकद्वीन्द्रियप्रायोग्य बनतो मिथ्यादृष्टेः प्रत्येतव्यम् । अत्र स्थिरास्थिरशुभाशुभयश:की
पयश कीर्तिपदैरप्टौ भगाः । सैव २९ उद्योतसहिता ३० । अत्रापि त एवाप्टौ भङ्गाः । सर्वसंख्यया १७ । एवं त्रीन्द्रियप्रायोग्यं चतुरिन्द्रियप्रायोग्यं च बनतो मिथ्यादृष्टेत्रीणि बन्धस्थानानि वाच्यानि, नवरं जातिस्थाने नामपरावतः कार्यो, भङ्गाश्च प्रत्येक १७, सर्वसंख्यया विकलेन्द्रियाणां भगा: ५१|
तिर्यग्गतिपञ्चेन्द्रियप्रायोग्यं बध्नतस्त्रीणि बन्धस्थानानि, नद्यथा-→२५।२९।३०। नत्र २५ द्वीन्द्रियप्रायोग्यं बध्नत इव द्रष्टव्या । २९ पुनरियं तिर्यग्गनितिर्यगानुपूयौं पञ्चेन्द्रियजातिरौदा. रिकमौदारिकाङ्गोपाङ्ग तैजसकामणे षण्णां संस्थानानामेकतमत्संस्थानं षण्णां संहननानामेकतमत्संहननं

Page #173

सप्ततिकाप्रकरणम्
(१३२ वर्णादिचतुष्टयमगुरुलघूपघातं पराघातमुच्छ्वासं प्रशस्ताऽप्रशस्तविहायोगत्योरेकतरा असं बादरं पर्याप्तकं प्रत्येक स्थिरास्थिरयोरेकतरं शुभाशुभयोरेकतरं सुभगदुर्भगोरेकतरं सुस्वरदुःस्वरयोरेकतरमादेयानादेययोरेकतर यशःकीर्त्ययश:कीोरेकतरं निमाणमित्येकानांशत्प्रकृतिरूप बन्धस्थान मिध्यादृष्टेः पर्याप्तनिर्यक्पञ्चेन्द्रियप्रायोग्यं बध्नतो वेदितव्यम् । यदि पुनः सास्वादनो बन्धक; स्यात्तर्हि तस्य पञ्चानामाद्यानां संस्थानानामन्यतमत् संस्थानम्, एवं संहननानामपि, 'हुंडं असंपत्तं सासणो न बंधइ' [ ] इतिवचनादस्यामेकोनत्रिंशति सामान्येन पशिः संस्थानः, षद्भिः संहननैः, प्रशस्ताप्रशस्तविहायोगतिभ्यां, स्थिरास्थिराभ्यां, शुभाशुभाभ्यां, सुभगदुर्भगाभ्यां, सुस्वरदुःस्वराभ्यां, आदेयानादेयाभ्यां, यश-कीर्त्ययश:कीर्त्तिभ्यां भङ्गाः ४६०८ । विशेषाश्रयणेन तु सासादनमाश्रित्य ३२०० भङ्गकानां स्युः । एषैबैकोनत्रिंशुदुद्योतसहिता ३० स्यादत्रापि मिथ्यादृष्टिसासादनानधिकृत्य नथैव विशेषोऽवगन्नव्यः । सामान्येन भङ्गाः ४६०८ सर्वसंख्यया भङ्गाः ९२१७ । सर्वस्यां तिर्यग्गतौ सर्वसंख्यया ९.३०८ ।
तथा मनुष्यगतिप्रायोग्यं बध्नतस्त्रीणि बन्धस्थानानि-२५।२९।३०। तत्र २५ यथा प्रागपर्याप्तकद्वीन्द्रियप्रायोग्यं बध्नतोऽभिहिता तथैव ज्ञेया, नवरमत्र मनुष्यगतिर्मनुष्यानुपूर्वी पञ्चेन्द्रियजातिरिति वक्तव्यम् । २९ त्रिधा - एका मिथ्यादृष्टीन् बन्धकानाश्रित्यावगन्तव्या, द्वितीया सास्वादनान्, तृतीया सम्यग्मिथ्यादृष्टीनविरतसम्यग्दृष्टीन् वा । तबाद्ये द्वे यथा पञ्चेन्द्रियतिर्यक्प्रायोग्ये २९बन्धे द्वे अपि भाविते तथैव भावनीये, तृतीया पुनरियम् →मनुष्यगतिर्मनुष्यानुपूर्वी पञ्चेन्द्रिपजातिरौदारिकमौदारिकाङ्गोपागं तैजसकामणे समचतुरस्रं वज्रर्षभनाराचं वर्णादिचतुष्टयमगुरुलघूपघातं पराघातमुच्छ्वास प्रशस्तविहायोगतिस्त्रसं बादरं पर्याप्त प्रत्येक स्थिरास्थिरयोरेकेतरं शुभाशुभयौरे कतरं सुभगं सुस्वरमादेयं यश:कीर्त्ययश:कीयों कतरा निर्माणमित्यस्यां चैकोनत्रिंशति त्रिप्रकारायामपि सामान्येन पनि संस्थान: पतिः संहननैः प्रशस्ताप्रशस्तविहायोगतिभ्यां स्थिरास्थिराभ्यां शुभाशुभाभ्यां सुभगदुर्भगाभ्यां सुस्वरदुस्वराभ्यामादेयानादेयाभ्यां यश कीर्त्ययश:कीर्तिभ्यां भङ्गा: ४६०८ । यैव तृतीया एकोनत्रिंशुटुक्ता सैव तीर्थकरसहिता ३० । अत्र च स्थिरास्थिरशुभाशुभयश:कीर्त्ययश:कीर्तिपदैः ८ भङ्गाः । सर्वसंख्यया मनुष्यगतिप्रायोग्यबन्धस्थानेषु भगा: ४६१७ ।
नथा देवगतिप्रायोग्यं बध्नतश्चत्वारि बन्धस्थानानि २८।२९।३०।३१। तत्र २८ इयं-- देवद्रिकं पञ्चेन्द्रियजातिक्रियं वैक्रियाङ्गोपाङ्गं तैजसकार्मणे समचतुरस्रं वर्णादिचतुष्टयमगुरुलधूपघातं

Page #174

३
गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतम् पराघातमुच्छ्वासं प्रशस्तविहायोगतिस्त्रसं बादरं पर्याप्तकं प्रत्येकं स्थिरास्थिरयोरेकतरं शुभाशुभयोरेकतरं सुभगं सुस्वरमादेयं यश:कीर्त्ययश:कीर्यो रेकतरा निर्माणमित्येतच्च बन्धस्थानं मिथ्यादृष्टिसासादनमिश्राविरतसम्यग्दृष्टिदेशबिरतानां स देवगतिप्रायोग्यं बनतामवसेयम् । अत्र स्थिरास्थिरशुभाशुभयश:कीर्त्ययश:कीर्तिपदैरष्टौ भङ्गाः । एषैव २८ तीर्थकरसहिता २९, अत्रापि त एवाष्टौ भङ्गाः । नवरमेतद्देवगतिप्रायोग्य बध्नतामबिरतसम्यग्दृष्टीनामबसेयम् । ३० पुनरियं देवद्विकं पञ्चेन्द्रियजातिक्रियं वैक्रियागोपागमाहारकमाहारकागोपागं तैजसकामणे समचतुरस्रं वर्णादिचतुष्टयमगुरुलघूपधातं पराघातमुच्छ्वासं प्रशस्तविहायोगतिस्त्रसं बादरं पर्याप्तं प्रत्येकं शुभं स्थिरं सुभगं सुस्वरमादेयं यश:कीर्तिर्निर्माणमित्येतद्वन्ध स्थानं देवगतिप्रायोग्यं बध्ननोऽप्रमत्तस्यापूर्वकरणस्याऽवगन्तव्यम्, अत्र सर्वाण्यपि शुभान्येव कर्माणि बन्धमायान्तीति कृत्वैक एव भगः । एषैव ३० तीर्थकरसहिता ३१ तस्मादत्राप्येक एव भगः । सर्वसंख्यया देवगतिप्रायोग्यबन्धस्थानेषु भगा: १८ । तथा नरकगतिप्रायोग्यं बध्नत एकं बन्धस्थानं २८, सा चेयं नरकद्विकं पञ्चेन्द्रियजातिक्रियं वैक्रियाङ्गोपाङ्गं तैजसकामणे हुण्डं वर्णादिचतुष्टयमगुरुलघूपधानं पराघातमुच्छ्वासमप्रशस्तविहायोगनिःबादरंपर्याप्तंप्रत्येकमस्थिरमशुभंदर्भगंद:स्वरमनादेयमयश:कीर्ति-निर्माणमित्येतदष्टाविंशतिप्रकृत्यात्मकं बन्धस्थानं मिथ्यादृष्टेरवसेयम् । अत्र सर्वेषामशुभत्वादेक एव भङ्गः । एकं तु बन्धस्थानं यश:कीर्तिलक्षणम्, तच्च देवगतिप्रायोग्यं बन्धे व्यवच्छिन्नेऽपूर्वकरणादीनां त्रयाणामवगन्तव्यम् ॥२४||
सम्प्रति कस्मिन्बन्धस्थाने कति भगा: सर्वसंख्यया प्राप्यन्ने इत्येतदाह-- चउ पणवीसा सोलस नव बाणाईसया य अडयाला । एयालुत्तर छायालसया एकेकबंधविही ॥२५॥
चउ० बयोविंशत्यादिषु बन्धस्थानेषु यथासंख्यं चतुरादिसंख्याबन्धविधयो = बन्धभङ्गा वेदितव्याः । सर्वसंख्यया सर्वबन्धस्थानेषु भगा: १३९४५ ॥२५||
सम्प्रत्युदयस्थानान्याह -
।
१-० नानां सर्वविरतानां च देव-पा1 २- तुलना- सप्ततिकाभाध्यगाथा-८ ।

Page #175

सप्तत्तिकप्रकरणम्
वीसिगवीसा चउवीसिगाइ एगाहिया उ इगतीसा । उदयट्ठाणाणि भवे नव अट्ठ य हुंति नामस्स ॥२६॥
वीसि. नाम्न उदयस्थानानि १२, तद्यथा-->२०।२१।२४।२५।२६।२७।२८।२९।३० ।३१।।दा तत्रैकेन्द्रियाणामुदयस्थानानि ५, तद्यथा- २१।२४/२५।२६।२७। नत्र तैजसकामणे अगुरुलयु स्थिरास्थिरे शुभाशुभे वर्णादिचतुष्टयं निर्माणमित्येता द्वादश प्रकृतय उदयमाश्रित्य ध्रुवा:, एतास्तिर्यग्द्विकं स्थावरमेकेन्द्रियजातिर्बादरसूक्ष्मयोरेकतरं पर्याप्तापर्याप्तायोरेकनरं दुर्भगमनादेयं यश:कीर्त्ययश:कीयोरेकतरमित्येतन्नवप्रकृतिसहिता एकविंशतिरत्र भगा: ५ । बादरसूक्ष्माभ्यां प्रत्येकं पर्याप्तापर्याप्ताभ्यामयश: कीर्त्या सह चत्वारो, बादरपर्याप्तयश:कीनिभिः सहैकः । सूक्ष्मापर्याप्ताभ्यां सह यश:कीर्तेरुदयो न स्यादिति कृत्वा तदाश्रिता विकल्या न प्राप्यन्ते । एषा च २१ योऽग्रे स्वप्रायोग्या: सर्वा अपि पर्याप्ती: पूरयिष्यति तस्य योग्यतया लब्धिमाश्रित्य भवान्तरालादावपि पर्याप्तिरस्तीति लब्धिपर्याप्त्यपेक्षया एकेन्द्रियस्यापान्तरालगतौ वर्तमानस्याऽवगन्तव्या । ततः शरीरस्थस्यौदारिकं हुण्डमुपपातं प्रत्येकसाधारणयोरेकतरमिति चतस्रः प्रकृतयः प्रक्षिप्यन्ते, तिर्यगानुपूर्वी चापनीयते, ततश्चतुर्विंशतिः स्यादत्र च भङ्गाः १०, तद्यथा--→ आदरपर्याप्तस्य प्रत्येकसाधारणयश कीर्त्ययश:कीर्तिपदै: ४, अपर्याप्नस्य बादरस्य प्रत्येकसाधारणाभ्यामयश:कीर्त्या सह २, सूक्ष्मस्य पर्याप्तापर्याप्तप्रत्येकसाधारणैरयश:कीर्त्या सह ४ इति । बादरवायुकायिकस्य वैक्रियं कुर्वत औदारिकस्थाने वैक्रियं कर्तव्यं, ततश्च तस्यापि चतुर्विंशतिरुदये प्राप्यते, केबलमिह बादरपर्याप्तप्रत्येकाऽयश:कीर्तिपदैरेक एव भङ्गस्तेजस्कायिकवायुकायिकयोः साधारणयश:कीर्युदयो न स्यादिति तदाश्रिता विकल्पा न प्राप्यन्ते । सर्वसंख्यया चतुर्विंशतो भङ्गाः ११। तथा शरीरपर्याप्त्या पर्याप्तस्य पराघाते क्षिप्ते २५। अत्र भगा: ६, तद्यथा-→ बादरस्य प्रत्येकसाधारणयश:की
यश:कीर्तिपदैश्चत्वारः, सूक्ष्मस्य प्रत्येकसाधारणाभ्यामयश:कीर्त्या सह द्रौ । तथा बादरबायुकायिकस्य वैक्रियं कुर्वतः शरीरपर्याप्त्या पर्याप्तस्य पराघाते शिप्ने २५, अत्र च प्राग्वदेक एव भग: । सर्वसंख्यया पञ्चविंशतो भगा: ७ । तत: प्राणापानपर्याप्न्या पर्याप्तस्योच्छ्रासे क्षिप्ते २६, अत्रापि भगा: प्रागिब ६ । अथवा शरीरपर्याप्त्या पर्याप्तस्योन्वारोऽनुदिते आतपोद्योतयोरन्यतरस्मिन्नुदिते २६, अत्रापि भगा: ६, तद्यथा-> बादरस्योद्योतेन सहितस्य प्रत्येकसाधारणयश:कीर्त्ययश:कीर्निपदैश्चत्वारः, आतपसहितस्य प्रत्येकयश:कीर्त्ययश:कीर्तिपदैौ । बादरवायुकायिकस्य वैक्रियं कुर्वत: प्राणापानपर्याप्त्या पर्याप्तस्योच्छासे १- तुलना- सप्ततिकानाष्यगाथा- ८८ |

Page #176

१३८
गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतम्
क्षिप्ते प्रागुक्ता पञ्चविंशति: षड्विंशतिः स्यात्, तत्र प्रावदेक एव भङ्गः, तेजस्कायिकवायुकायिकयोरातपोद्योतयशः कीर्त्तीनामुदयाऽभावात् तदाश्रिता विकल्पा न प्राप्यन्ते, सर्वसंख्यया षड्विंशतौ त्रयोदश भङ्गाः । तथा प्राणापानपर्याप्त्या पर्याप्तस्योच्छ्वाससहितायां षड्विंशतावाऽऽतपोद्योतयोरन्यतरस्मिन् प्रक्षिप्ते २७, अत्र भङ्गाः ६, ये प्रागातपोद्यातान्यतरसहितायां षड्वंशती प्रतिपादिताः । सर्वसंख्यया चैकेन्द्रियाणां भङ्गाः ४२ ।
द्वीन्द्रियाणामुदयस्थानानि ६, तद्यथा २१/२६ / २८ २९ ३० ३१ | नत्र तिर्यद्विकं द्वीन्द्रियजातिस्त्रर्स बादरं पर्याप्तापर्याप्तयोरेकतरं दुर्भगमनादेयं यशः कीर्त्ययशः कीर्त्यो रेकतरेत्येता नव प्रकृतयो द्वादशसंख्याभिर्ध्रुवोदयाभि: सह २१, एषा चापान्तरालगतौ वर्तमानस्य द्वीन्द्रियस्याऽवाप्यतेऽत्र भङ्गाः ३, तद्यथा अपर्याप्तनामोदये वर्तमानस्यायशः कीर्त्त्या सहकः, पर्याप्तकनामोदये वर्तमानस्य यशः कीर्त्य - यशः कीर्त्तिभ्याम् २ । तस्यैव च शरीरस्थस्यौदारिकमौदारिकाङ्गोपाङ्ग हुण्डं सेवार्त्तमुपघातं प्रत्येकमिति षट् प्रकृतयः प्रक्षिष्यन्ते, तिर्यगानुपूर्वी चापनीयते जाताः २६, अत्रापि भङ्गाः ३ प्रागिव । ततः शरीरपर्याप्त्या पर्याप्तस्याप्रशस्तविहायोगति - पराघातयोः प्रक्षिप्तयोः २८, अत्र यशः कीर्त्ययश: कीर्त्तिभ्यां भङ्गौ २, अपर्याप्तकाप्रशस्तविहायोगत्योरत्रोदयाभावात् । ततः प्राणापानपर्याप्त्या पर्याप्तस्य उच्छा क्षिप्ते २९, अत्रापि तावेव द्वौ भङ्गौ । अथवा शरीरपर्याप्त्या पर्याप्तस्योच्छ्वासेऽनुदिते उद्योतनाम्नि नूदिते २९ । अत्रापि भङ्गौ २ प्रागिव । सर्वेऽप्येकोनत्रिंशति भङ्गाः ४ । ततो भाषापर्याप्त्या पर्याप्तस्योच्छ्वाससहितायामेकोनत्रिंशति सुस्वरदुःस्वरयोरेकतरस्मिन् प्रक्षिप्ते ३०, अत्र सुस्वरदु: स्वस्यश:कीर्त्ययश: कीर्तिपदैः भङ्गाः ४ । अथवा प्राणापानपर्याप्त्या पर्याप्तस्य स्वरेऽनूदिते उद्योते तूदिते ३०, अत्र यशः कीर्त्ययशः कीर्तिभ्यां भङ्गौ २१ सर्वे त्रिंशति ६ । ततो भाषापर्याप्त्या पर्याप्तस्य स्वरसहितायां त्रिंशति उद्यो प्रक्षिप्ते ३१, अत्र सुस्वरदुः स्वरयशः कीर्त्ययश: कीर्तिपदैः ४ भङ्गाः । सर्वसंख्यया द्वीन्द्रियाणां भङ्गाः २२ | एवं त्रीन्द्रियाणां चतुरिन्द्रियाणां च प्रत्येकं षट् षट् उदयस्थानानि भावनीयानि । प्रत्येकं च भङ्गाः द्वाविंशति: द्वाविंशतिः, सर्वसंख्या विकलेन्द्रियाणां भङ्गाः ६६ ।
प्राकृततिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणामुदयस्थानानि षट् तद्यथा २१/२६|२८|२९|३०|३१| तत्र तिर्यगूद्विकं पञ्चेन्द्रियजातिस्त्रसं बादरं पर्याप्तापर्याप्तयोरेकतरं सुभगदुभंगयोरेकतरमादेयाऽनादेययोरेकतरं यशःकीर्त्ययशःकीर्त्यो रेकतरेत्येता नवप्रकृतयो द्वादशसंख्याभिर्ध्रुवोदयाभिः सह २१, एषा चापान्तरालगतौ वर्तमानस्य तिर्यक्पञ्चेन्द्रियस्यावगन्तव्याऽत्र भङ्गाः ९, तत्र पर्याप्त कनामोदये वर्त्तमानस्य सुभगादुर्भगाभ्या

Page #177

सप्ततिकाप्रकरणम् मादेयानादेयाभ्यां यश:कीर्त्ययश कीर्तिभ्यां चाष्टौ भङ्गाः, अपर्याप्तकनामोदये वर्तमानस्य दुर्भगानादेयाsयश:कीर्तिभिरेकः ।
अपरे पुनराहु:→ सुभगादेये युगपदयमायशतो दुर्भगानादेये च, तत: पर्याप्तस्प सुभगादेययुगदुर्भगानादेययुगाभ्यां यश:कीर्त्ययश:कीर्तिभ्यां भङ्गा: ४, अपर्याप्तस्य त्वेक एवमुतरत्रापि मतान्तरमवगन्तव्यम् ।
ततः शरीरस्थस्यानुपूर्वीमपनीयौदारिकमौदारिकाङ्गोपाङ्ग षण्णां संस्थानानामेकतमसंस्थानं संहननानामेकतमतांहननमुपघातं प्रत्येकमिति षट्कं प्रक्षिप्यते, ततो जाता २६ । अत्र भङ्गा: २८९ । तत्र पर्याप्तस्य पनि संस्थानैः षनिः संहननैः सुभगदुर्भगाभ्यामादेयानादेयाभ्यां यशःकीर्त्ययश:कीर्तिभ्यां च भगा: २८८, अपर्याप्तस्य हुण्डसेवार्त्तदुर्भगानादेयायश:कीर्तिपदैरेकः तस्यामेव षड्विंशती शरीरेण पर्याप्तस्य पराघातेऽन्यनरगतौ च पक्षिप्तायां २८, तत्र ये प्रागुक्ताः भगा: २८८ तेऽत्र गतिद्विकेन गुणिता अवगन्तव्या: ५७६ । तत: प्राणापानेन पर्याप्तस्योच्छासे क्षिप्ते २९, अत्रापि भगा: प्रागिब ५७६ । अथवा शरीरेण पर्याप्तस्योच्छ्रासेऽनुदिते उद्योते तूदिते २९, अत्रापि भङ्गा: ५७६ । सर्वसंख्ययैकोनविंशति भगा: ११५२ । ततो भाषया पर्याप्तस्यान्यतरस्वरक्षेपे ३०, अत्र यानि प्रागुच्छासेन ५७६ तान्येव स्वरद्रिकेन गुण्यन्ते, ततो जातानि ११५२ । अथवा प्राणापानेन पर्याप्तस्य स्वरेऽनुदिते उद्द्योते तूदिते ३०, अत्रापि प्रागिव भगा: ५७६ । सर्वसंख्यया त्रिंशति भनाः १७२८ । ततः स्वरसहितायां विंशति उद्योने प्रक्षिप्ते ३१, अत्र च ये प्राग् स्वरसहितायां त्रिंशति भङ्गाः ११५२ उक्तास्त एवात्रापि द्रष्टव्या: । सर्वसंख्ययाऽवैक्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणामुदये भगा: ४९०६ ।
तथा तेषामेव तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां वैक्रियं कुर्वतामुदयस्थानानि पञ्च, नद्यथा→२५।२७ ॥२८॥२९॥३०॥ तत्र वैक्रिय वैक्रियाङ्गोपाङ्ग समचतुरस्त्रमुपघात प्रत्येकमिति पञ्च प्रकृतयः प्रागुक्तायां तिर्यक्पञ्चेन्द्रिययोग्यायामेकविंशतौ प्रक्षिप्यन्ते, तिथंगानुपूर्वी चापनीयते, तत: २५ स्यादत्र सुभगदुर्भगाभ्यामादेयानादेयाभ्यां यश:कीय॑यश कीर्तिभ्यां च भगा: ८ । तत: शरीरेण पर्याप्तस्य पराघाते प्रशस्तविहायोगतौ च प्रक्षिप्तायां २७ तत्रापि प्रागिव भगाः ८। तनः प्राणापानेन पर्याप्तस्योच्छ्वासे क्षिप्ते २८, अत्राऽपि ८ | अथवा शरीरेण पर्याप्तस्योच्छ्वासेऽनुदिते उद्योते तूदिने २८, अत्रापि ८ । सर्वसंख्ययाऽष्टाविंशतौ भङ्गा: १६ । ततो भाषया पर्याप्तस्योच्छ्वाससहितायामष्टाविंशती सुस्वरे क्षिप्ते २९, अवापि प्रागिव १. प्यया प्राकृततिः - ला- पा |

Page #178

गुणरत्नसूरिविरचित्त-अवचूर्युपेतम् भगा: ८ । अथवा प्राणापानेन पर्याप्तस्य स्वरेऽनुदिते उद्योने तूदिने २९, अत्रापि प्रागिव भङ्गा: ८ । सर्वसंख्ययैकोनत्रिंशति १६ । नतः सुस्वरसहितायामेकोनविंशति उद्योते क्षिप्ते ३०, अत्रापि भगा: ८ । सर्वसंख्यया वैक्रियं कुर्वतां ५६ भगाः । सर्वेषां तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां सर्वसंख्यया भगाः ४९६२ ।
सामान्यमनुष्याणामुदयस्थानानि ५, तद्यथा- २१।२६।२८।२९।३०। एतानि सर्वाण्यपि यथा प्राक् तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणामुक्तानि तथैवात्रापि वक्तव्यानि । नवरमेकोनत्रिंशत्त्रिंशच्चोद्योतरहिता वक्तव्या, वैक्रियाहारकसंयतान्मुक्त्वा शेषमनुष्याणामुद्योतोदयाभावात् । तत एकोनत्रिंशति भङ्गा: ५७६, त्रिंशति ११५२, सर्वसंख्यया प्राकृतमनुष्याणां भङ्गा: २६०२ ।
क्रियानुष्यागामुदाणात ५, नद्या... २५।२७।२८।२९।३०। तत्र मनुष्यगति: पञ्चेन्द्रियजातिक्रियं वैक्रियाङ्गोपागं समचतुरस्रमुपघातं त्रसं बादरं पर्याप्तं प्रत्येकं सुभगदुर्भगोरेकतरमादेयानादेययोरेकतरं यश कीर्त्ययश:कीयाँ रेकतरेति १३ प्रकृतयो द्वादशसंज्याभिर्धवोदयादिभिः सह २५, अत्र सुभगदुर्भगादेयानादेययश:कीर्त्ययश:कीर्तिपदै: ८ भड्गाः । देशविरतानां संयतानां च वैक्रियं कुर्वतां सर्वप्रशस्त एव(क) भगो देदितव्यस्तत: शरीरेण पर्याप्तस्य पराघाते प्रशस्तविहायोगतौ च प्रक्षिप्तायां सत्यां २७, अत्रापि त एव भङ्गाः ८ । तत्र प्राणापानेन पर्याप्तस्योच्छासे क्षिप्ते २८, अत्रापि प्रागिव भङ्गाः ८ । अथवा संयतानामुत्तरवैक्रियं कुर्वतां शरीरेण पर्याप्तानामुच्छासेऽनुदिते उद्योने तूदिते २८, अत्रैक एव भङ्ग संयतानां दुर्भगानादेयायशःकीयुदयाभावात्, सर्वसंख्ययाऽष्टाविंशतौ भङ्गा: ९ । ततो भाषया पर्याप्तस्योच्छ्वाससहितायामष्टाविंशनौ सुस्वरे क्षिप्ते २९, अत्रापि भङ्गाः ८ । अथवा संयतानां स्वरेऽनुदिते उद्योते तूदिते २९, अत्रापि प्रागिबैक एव भङ्गः । सर्वसंख्ययैकोनत्रिंशद्भगा नव । सुस्वरसहितायामेकोनत्रिंशति संयतानामुद्योते क्षिप्ते ३०, अत्रापि भग एकः । सर्वसंख्यया बैक्रियमनुष्याणां भङ्गाः ३५ | .
आहारकसंयतानामुदयस्थानानि ५, तद्यथा-२५।२७।२८।२९५३०। तत आहारकमाहारकाङ्गोपाङ्गं समचतुरस्रमुपवातं प्रत्येकमिति पञ्च प्रकृतयः प्रागुक्तायां मनुष्यगतिप्रायोग्यायामेकविंशतो प्रक्षिप्यते, मनुष्यानुपूर्वी चापनीयते, ततो जाता: २५, केवलमिह पदानि सर्बाण्यपि प्रशस्तान्येव भवन्ति, आहारकसंयनानां दुर्भगानादेयाऽयश:कीदयाभावादेक एवात्र भगः । तत: शरीरेण पर्याप्तस्य पराघाते प्रशस्तविहायोगतौ च प्रक्षिप्तायां २७, अत्रापि भङ्ग एकः । ततः प्राणापानेन पर्याप्तस्योच्छ्रासे क्षिप्ते
१. त्रिंशति भका-पा०ला । २. प्रक्षिप्तयोः २७-पाला ।

Page #179

सप्ततिकाप्रकरणम्
२८, भङ्ग एकः । अथवा शरीरेण पर्याप्तस्योच्छ्वासेऽनुदिते उद्योते तूदिते २८, भङ्ग एकः । सर्वसंख्यया २८, द्वौ भङ्गौ । ततो भाषया पर्याप्तस्योच्छ्वाससहितायामष्टाविंशती सुस्वरे क्षिप्ते २९ भङ्ग एकः । अथवा प्राणापानेन पर्याप्तस्य स्वरेऽनुदिते उद्योते तूदिते २९, अत्राप्येक एव भङ्गः । सर्वसंख्यया २९, द्वौ भङ्गौ । ततो भाषया पर्याप्तस्य सुस्वरसहितायामेकोनत्रिंशत्युद्योते क्षिप्ते ३०, भङ्ग एकः । सर्वसंख्ययाऽऽहारकशरीरिणां भङ्गाः ७ |
१४१
केवलिनामुदयस्थानानि दश तद्यथा
Į
J
२०/२१/२६/२७/२८|२९|३०|३१|९|८| तत्र मनुष्यगति: पञ्चेन्द्रियजातिस्त्रसं बादरं पर्याप्तं सुभगमादेयं यश: कीर्तिरित्येताः ८ ध्रुवोदयाभिर्द्वादशसंख्याभिः सह २०, अत्रैको भगः, एषा चाऽतीर्थंकरकेबलिनः समुद्घातगतस्य कार्मणकाययोगे वर्तमानस्यावगन्तव्या । सैव २० तीर्थंकरसहिता २१, अत्राप्येको भङ्गः, एषा च तीर्थकरकेवलिनः समुद्घातगतस्य कार्मणका योगे वर्तमानस्य द्रष्टव्या । तथा तस्यामेव विंशतावौदारिकं संस्थानामामेकतमत् संस्थानमौदारिकागोपाङ्गं वज्रर्षभनाराचसंहननमुपघातं प्रत्येकमिति षट्के क्षेपे २६, एषा चाऽतीर्थंकर केवलिन औदारिकमिश्रकाययोगे वर्तमानस्य ज्ञेया । अत्र षद्भिः संस्थानैः ६ भङ्गाः स्युः परं ते सामान्यमनुष्योदयस्थानेष्वपि सम्भवन्तीति न पृथग्गण्यन्ते । एषैब २६ तीर्थंकरसहिता २७ स्यादेषा तीर्थंकरस्यौदारिकमिश्रकाययोगे वर्त्तमानस्यावसेयाऽत्र संस्थानं समचतुरस्रमेव वक्तव्यम्, तत एक एवात्र भगः । सैत्र २६ पराघातोच्छ्वान्यतरखगत्यन्यतरस्वरसहिता ३० एषा चाऽतीर्थंकरस्य सयोगिकेवलिन औदारिककाययोगे वर्त्तमानरयात्रगन्तव्याऽच संस्थानषतूकप्रशस्ता प्रशस्त विहायोगतिसुस्वरदुः स्वरैर्भगा : २४, ते च सामान्यमनुष्योदयस्थानेष्वपि प्राप्यन्त इति न पृथग्गण्यन्ते । एवैव च ३० तीर्थंकरनामसहिता ३१, सा सयोगिकेवलिनस्तीर्थकरस्यौदारिककाययोगे वर्त्तमानस्यावसेया एषैव च ३१ बाम्योगे निरुद्धे ३०, उच्छासे निरुद्धे २९ । अतीर्थंकरकेबलिनः प्रागुक्ता ३०, वाग्योगे निरुद्धे सति २९, अत्रापि ि संस्थानैर्विहायोगतिद्विकेन च भङ्गाः १२ प्राप्यन्ते, ते च प्रागिव न पृथग्गण्यन्ते । तत उच्छ्वासे निरुद्धे २८, अत्रापि संस्थानादिगता : १२ भगा न पृथग्गणयितत्र्याः, सामान्यमनुष्योदयस्थानग्रहणेन गृहीतत्वात् । तथा मनुष्यगति: पञ्चेन्द्रियजातिस्त्रसं बादरं पर्याप्तं सुभगमादेयं यशः कीर्तिस्तीर्थकर मिति नवोदयः, एषा(प) च तीर्थकृतोऽयोगिकेबलिनश्चरमसमये वर्त्तमानस्य प्राप्यते । स एवानीर्थंकरस्य तीर्थंकर नामरहितोऽष्टोदयः । इह केवल्युदयस्थानमध्ये २० २१ २७|२९|३०|३११९१८ | रूपेष्वष्टसूदयस्थानेषु प्रत्येकमेकैको १- सेवा, एक एवाब भन्नः । एषैव पा० । २-२९, अब स्थानद्वये एकैको भङ्गः । अवी० पा०|

Page #180

गुणरत्नसूरिविरचित-अवघूर्युपेतम् विशेषभग: प्राप्यत इत्यष्टौ भङ्गास्तत्र विंशत्यष्टकयोभंगावतीर्थकृतः, शेषेषूदयस्थानेषु षट्सु तीर्थकृतः . ६ भगा: । सर्वसंख्यया मनुष्याणामुदयस्थानेषु भङ्गाः २६५२ ।।
देवानामुदयस्थानानि ६, तद्यथा-→२१२५।२७।२८।२९।३०। तत्र देवद्विकं पञ्चेन्द्रियजातिस्त्रसं बादरं पर्याप्त सुभगदुर्भगोरकतरमादेवानादेवयारेक शकीत्ययशाकाय र कतरेति ९ ध्रुवोदयाभिर्द्वादशसंख्याभिः सह २१, अत्र सुभगदुर्भगादेवानादेययश:कीर्त्ययश कीपिदैर्भगा: ८ । दुर्भगानादेयाऽयश:कीर्तीनामुदय: पिशाचादीनामवगन्तव्यः । तत: शरीरस्थस्य वैक्रियं वैक्रियाङ्गोपाङ्गमुपघातं प्रत्येकं समचतुरस्रमिति ५ प्रकृतयः प्रक्षिप्यन्ते, देवानुपूर्वी चापनीयते, ततो जाता २५, अत्रापि त एव ८ भङ्गाः । ततः शरीरेण पर्याप्तस्य पराघाते प्रशस्तविहायोगतौ च प्रक्षिप्तायां २७, अत्रापि भङ्गा: ८, देवानामप्रशस्तविहायोगतेरुदयाभावात् ततः प्राणापानेन पर्याप्तस्योच्छ्वासे क्षिप्ते २८, अत्रापि भङ्गाः ८ । अथवा शरीरेण पर्याप्तस्योच्छासेऽनुदिते उद्योते तूदिते २८, अत्रापि भङ्गाः ८ । सर्वसंख्ययाऽष्टाविंशतौ भङ्गा: १६ । ततो भाषया पर्याप्तस्य सुस्वरे क्षिप्ने २९ भगा: ८, देवानां दुःस्वरोदयाभावात् । अथवा प्राणापानेन पर्याप्तस्य सुस्वरेऽनुदिते उद्योते तूदिते २९, उत्तरवैक्रियं हि कुर्वतो देवस्योद्योतोदयो लभ्यते, अत्रापि भङ्गा: ८ । सर्वसंख्यौकोनत्रिंशति भङ्गाः १६ । ततो भाषया पर्याप्तस्य सुस्वरसहितायामेकोनत्रिंशत्युद्योते क्षिप्ते ३०, अत्रापि भगा: ८ । सर्वसंख्यया भगा: ६४ । नैरयिकाणामुदयस्थानानि पञ्च, नद्यथा→२।२५।२७/२८।२९॥ तत्र नरकद्विकं पञ्चेन्द्रियजातिस्रसं बादरं पर्याप्तं दर्भगमनादेयमयश:कीर्तिरिति नब द्वादशसंख्याभि:श्रृंवोदयाभिः सह २१, भग एकः । एवमन्यत्रापि । तत: शरीरस्थस्य वैक्रियं वैक्रियाङ्गोपाडगं हण्डमुपयात प्रत्येकमिति ५ प्रकृतयः क्षिप्यन्ते, नरकानुपूर्वी चापनीयते, तत: २५ । ततः शरीरेण पर्याप्तस्य पराघाताऽप्रशस्तविहायोगत्यो: प्रक्षिप्तयोः २७ । ततः प्राणापानेन पर्याप्तस्योच्छ्वासे क्षिप्ते २८ । ततो भाषया पर्याप्नस्य दु:स्वरे क्षिप्ते २९ । सर्वसंख्यया नैरयिकाणां पञ्च भगा: । सकलोदयस्थानभङ्गाः पुन: ७७९१ ||२६||
संप्रति कस्मिन्नुदयस्थाने कति भगा: प्राप्यन्ते, एतदाह – एग बियालेकारस तेत्तीसा छस्सयाणि तेत्तीसा। बारससत्तरससयाणहिगाणि बिपंचसीईहिं ॥२७॥
१- तुलना- सप्ततिकाभाष्यगाभा-१२२ ।

Page #181

सप्ततिकाप्रकरणम्
अउणत्तीसेक्कारससयाहिंगा सतरसपंचसट्ठीहिं। इक्केवगं च वीसादयुदयंतेसु उदयविही ॥२८॥
एग: अनः निंशत्यादिष्तष्टपर्यन्तेषु द्वादशसूदयस्थानेषु यथासंख्यमेकादिसंख्या उदयविधयः ॥२७॥२८||
संप्रति सत्तास्थानान्याह - तिदुनाई उगुनडई अट्टच्छलसी असीई उगुसीई ।
अट्ठयछप्पणत्तरि नव अट्ठ य नामसंताणि ॥२९॥
निदुः नाम्नः सत्तास्थानानि १२, तद्यथा-→९३।९२।८९।८८१८६।८०।७२/७८/७६ |७५/९/८ तत्र सर्वप्रकृतिसमुदाय: ९३ । सैव तीर्थकरोना ९२ । बिनवतिरेबाहारकद्रिकाहार. कबन्धनाहारकसंघातोना ८९ । सैव तीर्थोना ८८ | तनो देवद्विके नरकद्विके वाऽन्यतरस्मिन्नुद्वलिते ८६, अथवाऽशीतिसत्कर्मणो नरकगतिप्रायोग्यं बनतो [नरकद्विक-वैक्रिय-चतुष्टयबन्धे ८६, अथवाऽशीतिसत्कर्मणो देवगतिप्रायोग्यं बध्नतो देवद्विकदै क्रियचतुष्टयबन्धे ८६ । ततो नरकद्विकदैक्रियचतुष्टयोद्वलने ८० ! [अथवा देवद्विकवैक्रियचतुष्टयोदलने कृते ८० 1] ततो नरद्विकोद्भलिते ७८ । एतान्यक्षपकाणां सत्तास्थानि ।क्षपकाणांपुनरमूनि-→त्रिनवतेनरकद्विकतिर्यग्द्रिकैकेन्द्रिपद्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियजातिस्थावरातपोद्योतसूक्ष्मसाधारणरूपे त्रयोदशके क्षीणे ८० । द्विनवतेः क्षीणे ७९ । एकोननवतेः क्षीणे ७६ । अष्टाशीतेः क्षीणे ७५ । नरगतिपञ्चेन्द्रियजातित्रसबादरपर्याप्तसूभगादेययश कीर्तितीर्थकराणीति नवकं सत्तास्थानम्, तच्चायोगिकेवलिनस्तीर्थकरस्य चरमसमये वर्त्तमानस्य प्राप्यते । नदेवातीर्थकरकेबलिनश्चरमसमये तीर्थकरनामोनमष्टकम् ।।२९||
संप्रति संवेधमाहअट्ठ य बारस बारस बंधोदयसंतपयडिठाणाणि । ओहेणादेसेण य जत्थ जहासंभवं विभजे ॥३०॥
अट्ठः नाम्नो बन्धोदयसत्प्रकृतिसत्तास्थानानि यथाक्रममष्ट-द्वादश-द्वादशसंख्यानि, तान्योघेन सामान्येनादेशेन च विशेषेण च यथासम्भवं यानि यत्र यथा सम्भवन्ति तानि तन्त्र तथा १- तुलना- सान्तनिकाभाष्यगाथा १२३ ।

Page #182

गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूर्ण्यपेतम्
विभजेत् 1 तत्रामुकं बन्धस्थानं बध्नत एतावन्त्युदयस्थानान्येतावन्ति च सत्तास्थानानि । एवं च तेषां परस्परं संवेध इत्यादेशः ||३०||
१४४
तत्र पूर्वं सामान्येन संवेधचिन्तामाह
नव पंचोदय संता तेवीसे पण्णत्रीस छब्बीसे अझ चरबीसे नवसत्तुगतीस तीसंमि ||३१|| एगेगमेती से एगे एगुदय अट्ट संतम्मि । उवरयबंधे दस दस वेयगसंतम्मि ठाणाणि ॥३२॥
नव० ए० २३ बन्धे २५ बन्धे २६ बन्धे च प्रत्येकं नव नवोदयस्थानानि पञ्च पञ्च सत्तास्थानानि । तत्र त्रयोविंशतिबन्धोऽपर्याप्त केन्द्रियप्रायोग्य एव तद्बन्धकाचै केन्द्रियद्वीन्द्रियत्रीन्द्रियचतुरिन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रिया मनुष्याश्च । एतेषां च २३ बन्धकानां यथायोगं सामान्येन नवोदयस्थानानि, तद्यथा - २१२४ २५ २६ २७ २८ २९ ३० ३१ | पश्च सत्तास्थानानि, नद्यथा ९२ |८८|८६४८०१७८ | तत्रैकविंशत्युदये वर्तमाना सर्वेषामपि पञ्चापि सत्तास्थानि, केवलं मनुष्याणां ७८ वर्जीनि चत्वारि सत्तास्थानानि वक्तव्यानि, यतोऽष्टसप्ततिर्मनुष्यद्विके उद्वलिते प्राप्यते, न च मनुष्याणां तदुद्बलनसम्भवः । २४ उदयेऽपि पञ्चापि सत्तास्थानानि, केवलं वायोर्वैक्रियं कुर्वतः २४ उदये वर्त्तमानस्य ८० | ७८ बर्जानि त्रीणि सत्तास्थानानि, यतस्तस्य वैक्रियषट्कं मनुष्यद्विकं च नियमादस्ति यतो वैक्रियं साक्षादनुभवन् वर्त्तत इति न तदुद्वलयति, तदभावाच्च न देवद्विक-नरकद्विके अपि, समकाल बैक्रिपषट्कस्योद्बलनसंभवात् तथास्वाभाव्याद्, वैक्रियषट्के वोद्वलिते सति पश्चान्मनुष्यद्विकमुद्रलयति न पूर्वमित्यशीत्यष्टसप्ततिसत्तास्थानाऽसम्भव: । २५ उदयेऽपि पञ्चापि सत्तास्थानानि । तत्राष्टसप्ततिरवैक्रियवायुकायिकतेजस्कायिकानधिकृत्य प्राप्यते नान्यान्, यतस्तेजस्कायिकवायुकायिकवर्जोऽन्यः सर्वोऽपि पर्याप्तको नियमान्मनुष्यद्रिकं बध्नाति । २६ उदयेऽपि पञ्चापि नवरमष्टसप्ततिरखैक्रियवायुकायिक तेजस्कायिकानां द्वित्रिचतुःपञ्चेन्द्रियाणां वा तेजोवायुभवादनन्तरागतानां पर्याप्तापर्याप्तानां ते हि यावन्मनुष्पद्विकं न बध्नन्ति तावत्तेषामष्टसप्ततिः प्राप्यते नान्येषां । २७ उदये ७८ वर्जीनि ४, सप्तविंशत्युदयो हि तेजो- वायुवर्जपर्याप्तबादी केन्द्रियवैक्रियतिर्यग्मनुष्याणां तेषां चावश्यं मनुष्यद्रिकसम्भवदष्टसप्ततिर्नावाप्यते । २८|२९|३०|३१ | उदयेषु नियमात् ७८ वर्जीनि ४ सत्तास्थानानि । तदेवं त्रयोविंशतिबन्धकानां यथायोगं नवाप्युदयस्थानान्यधिकृत्य ४० सत्तास्थानानि स्युः । २५।२६ बन्धकानाम

Page #183

सप्ततिकाप्रकरणम् प्येवमेव, केबलं पर्याप्तकैकेन्द्रियप्रायोग्य२५।२६।बन्धकानां देवानां २१।२६।२७।२८।२९।३० रूपेषु षट्सूदयस्थानेषु ९२।८८ इति द्वे द्वे सत्तास्थाने वक्तव्ये । अपर्याप्तविकलेन्द्रिय-तिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यप्रायोग्यां तु पञ्चविंशति देवा न बध्नन्ति, देवानां तत्रोत्पादाऽभावात् । अष्टाविंशती वध्यमानायामष्टावुदयस्थानानि, तद्यथा- २११२५२६।२७/२८।२९।३०३श इह अष्टाविंशतिर्द्विधा देवगतिप्रायोग्या नरकगतिप्रायोग्या च, तत्र देवगतिप्रायोग्याया बन्धेऽष्टाप्युदयस्थानानि नामाजीवापेक्षया प्राप्यन्ते । नरकगतिप्रायोग्यायास्तु बन्धे द्वे, तद्यथा-→३०।३१। अष्टाविंशतिबन्धकानां सामान्येन ४ सत्तास्थानानि, तद्यथा→९२६८९॥ ८८१८६।
___ तत्र देवगतिप्रायोग्याऽष्टाविंशतिबन्धकानां २१ उदयः माथिकसम्यग्दृष्टीनां वेदकसम्यग्दप्टीनांबापश्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्याणामपान्तरालगनौ वर्तमानानामवसेयः, न मिथ्यादृष्टेर्यतो भवादौ सर्बपर्याप्ति पर्याप्त एब मिथ्याहाप्टेदवंगतिप्रायोग्य२८बन्धकः । २।५।२६।२७।२८।२९। उदये वर्तमानोऽपर्याप्त एव, ततस्तत्र न देवगनिप्रायोग्य२८बन्धको मिथ्यादृष्टिः । ननु यद्येवं वैक्रियतिर्यग्मनुष्याणां २५।२७।२८ ।२९। उदयेष्वपि वर्तमानानां मिथ्यादृष्टीनां देवगतिप्रायोग्य२८बन्धकत्वमुक्तं तत्कथं सगच्छत ? सत्यम्, तत्र भवादौ पर्याप्तय: पूरिता एव, पश्चाच्च वैक्रियागनिष्पत्तिकाले औदारिकादितनुनिवृत्तौ पर्याप्तय उदयान्निवर्तन्तेऽनस्तत्र मिथ्यात्विनोऽपि तद्वन्धो न विरुद्ध: । नत: २१ उदये वर्तमानानां देवगतिमा योग्याऽष्टाविंशतिबन्धकानां द्वे सत्तास्थाने, तद्यथा->९२१८८ एकविंशत्युदये वर्तमानो जीवो देवगनिप्रायोग्याऽष्टाविंशतिबन्धकः सम्यग्दृष्टिरेब स्याद्, यदि तस्य तीर्थकरनाम सद्भवति तदा नद्वन्धोऽप्यवश्यंभावीत्येकोनत्रिंशद्वन्धकता स्यादत: २१ उदये वर्तमानस्य देवगनिप्रायोग्याष्टाविंशतिवन्धकस्य सनायां ९३ न स्यात् । पञ्चविंशत्युदयेऽपि २८ बन्धकानामाहारकसंयतवैक्रियतिर्यग्मनुष्याणां सामान्येन न एव द्वे सत्तास्थाने । तत्राहारकर्सयतो नियमादाहारकसत्कर्मा ततस्तस्य ९२ सत्तास्थानम् । शेषाश्च तिर्यञ्चो मनुष्याश्वाहारकसत्कर्माणस्तद्रहिताश्च स्युस्ततस्तेषां वे अपि सत्तास्थाने । २६।२७।२८।२९। उदयेष्वपि त एव द्वे सत्तास्थाने सामान्येनाऽवगन्तव्ये । ३० उदये देवगतिनरकगनिमायोग्य२८बन्धकानां सामान्येन ४ सत्तास्थानानि, तद्यथा →९२८९।८८।८६। तब ९२२८८ प्रागिव । एकोननवतिः पुनरियं कश्चिन्मनुष्यस्तीर्थकरनामसत्कर्मा वेदकसम्यग्दृष्टिः पूर्वं बद्धनरकायुको नरकाभिमुखः सम्यक्त्वात्प्रच्युत्य मिथ्यात्वं गतस्तस्य तदा तीर्थकरनामबन्धाभावान्नरकगतिप्रायोग्यां २८ बन्धनः ८९ सनायां प्राप्यने । ८६ एवम्-इह १-०नन्ति, अपर्याप्तेषु तेषु देवानामुत्पा. पा० : २.नायां चतुर्विंशतिवर्नाभ्येकतिशतरेकत्रिंदात्पर्यता-यष्टा• 'पा। ३-०औदारिकतनुसा०पा।

Page #184

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतम् तीर्थकराहारकचतुष्कदेवद्विकनरकद्विक वैक्रियचतुष्टयोनास्त्रिनवतिरशीतिः स्यात्, ततस्तत्सत्कर्मा पञ्चेन्द्रियतिर्यग्मनुष्यो वा जातः सन् सर्वाभिः पर्याप्तिभिः पर्याप्तो यदि विशुद्धस्तनो देवगतिप्रायोग्यां २८ बध्नाति, नद्वन्धे च देबद्रिकं वैक्रियचतुष्टयं सत्तायां प्राप्यत इति तस्य ८६ । अथ सर्वसंक्लिप्टस्ततो नरकगतिप्रायोग्यां २८ बध्नाति, तद्वन्धे च नरकद्धिक वैक्रियचतुष्टयं चाऽवश्यं बध्यमानत्वात् सत्तायां प्राप्यते इत्येवमपि तस्य ८६ । ३१ उदये ३ सत्तास्थानानि, तद्यथा-९२।८८१८६। तीर्थकरनामसत्कर्मणस्तिर्यसूत्पादाऽभावादेलोननवतिरिह न पाप्यते, भावना प्राग्वत् ! [तदेवं २८ बन्धेऽष्टावप्युदयस्थानान्यधिकृत्य १९ संख्यानि सत्तास्थानानि भवन्ति ।
तथा २९।३० बद्ध्यमानायां प्रत्येक नव नवोदयस्थानानि, सप्न सप्त सत्तास्थानानि । तत्रोदयस्थानान्यमूनि, तद्यथा- २१२२४।२५।२६।२७।२८।२९।३०।३१॥ सप्त सत्तास्थानानि, नद्यधा→ २३९२।८।८८१८६८०७८| तत्र विकलेन्द्रिय-तिर्यक्पञ्चेन्द्रियप्रायोग्यां २९बध्नतां पर्याप्तापर्याप्तकैकेन्द्रियविकलेन्द्रियनिर्यपञ्चेन्द्रियाणां २१ उदये ५ सत्तास्थानानि, तद्यथा-→९२।८८।८६।८०१७२। एवं २४।२५।२६ उदयेष्वपि वक्तव्यम्, २७।२८।२९।३०१३१ उदयेषु ७८ वर्जानि चत्वारि सत्तास्थानानि, भावना यथा त्रयोविंशतिबन्धकानां प्रागुक्ता । मनुजगतिप्रायोग्यां २९. बध्नतामेकेन्द्रिय-बिकलेन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां तिर्यग्गतिमनुष्यगतिप्रायोग्यां पुनर्बधनता मनुष्याणां च स्वस्वोदयस्थानेषु यथायोगे वर्तमानानां ७८वर्जानि तान्येब ४ सत्तास्थानान्यवगन्तव्यानि । देवनैरयिकाणां निर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यगतिप्रायोग्यां २९ बध्नतां स्वस्वोदयेषु वर्तमानानां द्वे द्रे सत्तास्थाने, तद्यथा-→९२१८८ । केवलं नैरयिकस्य मिथ्यादृष्टेस्तीर्थकरसत्कर्मणो मनुष्यगतिप्रायोग्यां २९ बध्नतः स्वोदयेप् ५ श्वसु यथायोगं वर्तमानस्यैकोननबतिरेका वक्तव्या । यतस्तीर्थकरनामसहितस्याहारकचतुष्टयरहितस्पैब मिथ्यात्वगमनसम्भवस्ततस्त्रिनवतेराहारकचतुष्केऽपनीते सत्येकोननवतिरेव तस्य सत्तायां स्यादेवगतिप्रायोग्यां २९ तीर्थकरनामसहितां बध्नतः पुनरविरतसम्यग्दृष्टेर्मनुष्यस्पैकविंशत्युदये वर्तमानस्य द्वे सत्तास्थाने, तद्यथा,९३| ८९/ एवं २५।२६।२७।२८।२९।३० उदयेष्वपि त एव द्वे सत्तास्थाने वक्तव्ये । आहारकसंयतानां स्वस्वो. दये वर्तमानानामेक एव ९३रूपं सत्तास्थानमवगन्तव्यम् । तदेवं सामान्येन २९ बन्धे २१ उदये सप्त सत्तास्थानानि, २४ उदये ५, २५ उदये सप्त, २६ उदये ७, २७ उदये ६, २८ उदये ६, ३० उदये ६, ३१ उदये ४ । [सर्वसंख्यया सत्तास्थानानि ५४] | तथा यथा तिर्यग्गतिप्रायोग्यां २९ बनतामेकेन्द्रिय-विकलेन्द्रिय-तिर्यक्पञ्चेन्द्रिय-मनुज-देव-नैरयिकाणामुदय[सत्ता स्थानानि भावितानि,

Page #185

सप्ततिकाप्रकरणम् तथा त्रिंशतमप्युद्योतसहितां तिर्यग्गतिप्रायोग्यां बध्नताकान्द्रवादीनाभुदयसत्तास्थानानि भावनीयानि । मनुष्यगतिप्रायोग्यां तीर्थकरसहितां त्रिंशतं बध्नतां देव नैरयिकाणामुदयस्थानान्युच्यन्ते । तत्र देवस्य यथोक्तां त्रिंशतं बनतः २१उदये दत्तमानस्य द्वे सत्तास्थाने ९३।८९॥ २१उदये वर्तमानस्य नैरयिकस्यैकं सत्तास्थान ८९, ९३रूपं सत्तास्थानं तस्य न स्यात् तीर्थकराहारककर्मणो नरकेषुत्पादाभावात् । एवं २५।२७।२८।२९ ।३०। उदयेष्वपि भावनीयम् । नवरं नैरयिकस्य त्रिंशदुदयो न विद्यते, ३० उदयो युद्योते सति प्राप्यते न च नैरयिकस्योद्योतोदय: स्यात्, तदेवं सामान्येन ३०बन्धकानां २१उदये ७, २४ उदये ५, २५ उदये ७, २६ उदये ५, २७ उदये ६, २८ उदये ६, २९ उदये ६, ३० उदये ६, ३१ उदये ४ । [सर्वसंख्यया ५२] ||३१||
तथैकत्रिंशति बध्यमानायामेकमुदयस्थानं ३०, यत एकत्रिंशदेवगतिप्रायोग्यं तीर्थकराहारकसहितं कर्म बध्नतोऽप्रमत्तसंयतस्यापूर्वकरणस्य वा प्राप्यते, न च ते वैक्रियमाहारकं कुर्वन्ति, ततः पञ्चविशत्यादय उदया न प्राप्यन्ते । एकं सत्तास्थानं ५३, तीर्थकराहारकचतुष्टययोरपि सत्तासम्भवात् ।
तथैकस्मिन् यश कीर्तिरूपे कर्मणि बध्यमाने एकमुदयस्थानम् ३०, एकां हि यश कीर्ति बध्नन्त्यपूर्वकरणादयस्ते चाऽनिविशुद्धत्वाद् वैक्रियमाहारकं वा नारभन्ते । ततः पञ्चविंशत्यादीन्युदयस्थानानीहापि न प्राप्यन्ते, अष्टौ सत्तास्थानानि, तद्यथा→९३।२२।८९।८८१८०७९७६।७५। तत्राद्यानि ४ सत्तास्थानान्युपशमश्रेण्यामथवा क्षपकश्रेण्यां यावदनिवृत्तिगुणस्थाने गत्वा त्रयोदशनामानि न क्षिप्यन्ते, त्रयोदशसु नामसु क्षीणेषु नानजीवापेक्षयोपरितनानि चत्वारि लभ्यन्ते, तानि च तावल्लभ्यन्ते यावत्सूक्ष्मसम्परायगुणस्थानम् । तथोपरते [बन्धे] बन्धाभावे इत्यर्थः, वेदनं वेदो, वेद एव वेदकस्तस्मिन्नुदये इत्यर्थः, सत्तायां च प्रत्येकं दश दश स्थानानि । तत्रामूनि दशोदयस्थानानि, तद्यथा→२०।२१।२६।२७१२८१२९ |३०।३१।९।८। दश सत्तास्थानानि, तद्यथा- ९३।९२१८९।८८१८०१७९/७६।७५१९।८। तत्र विंशत्युदये द्वे सत्तास्थाने, ७९/७५) एवं २६।२८ उदययोरपि द्रष्टव्यम् । २१उदये इमे द्वे सत्तास्थाने, ८०॥७९ एवं २७ उदयेऽपि एकोनविंशति ४ सत्तास्थानानि ८०७६६७९।७५। यत एकोनत्रिंशत् तीर्थकरस्यातीर्थकरस्य च स्यात्, तत्राद्ये द्वे तीर्थकरमधिकृत्य द्रष्टव्ये, अन्तिमे द्वे अतीर्थकरमधिकृत्य । ३० उदये ८ सत्तास्थानानि, नवाष्टकवर्जानि । तत्राद्यानि ४ उपशान्तकषायस्य । ८० क्षीणकषायस्य सयोगिकेवलिनो वा । आहारकसत्कर्मणस्तीर्थकरस्य तस्यैवातीर्थकरस्य ७२ । आहारकचतुष्टयरहितस्य तीर्थकरस्य क्षीणकषायस्य सयोगिकेवलिनो वा ७६ । तस्यैवानीर्थकरस्य ७५। ३१ उदये द्वे सत्तास्थाने, ८०/७६। एते च

Page #186

गुणरत्नसूरािंवेरचित-अवचूर्ण्यपतम्
तीर्थकरकेबलिनोऽवगन्तव्ये, अतीर्थकरकेबलिनः ३१उदयस्यैवाभावात् । नवोदये ३, तद्यथा ८० १७६ | ९ | तत्राद्ये द्वे यावत् द्विच्चरमस्तावदयोगिकेवलिनस्तीर्थकरस्य वेदितव्ये, चरमसमये तु नव । अष्टोदये ३ सत्तास्थानानि, ७९१७५१८। तत्राद्ये द्वे अयोगिकेवलिनोतीर्थंकरस्य द्विश्वरमसमयं यावद्वेदितव्ये, चरमसमये त्वष्टौ ||३२||
१४८
संप्रत्युक्तक्रमेणैषां जीवस्थानानि गुणस्थानानि चाधिकृत्य स्वामी निर्दिश्यते— तित्रिगप्पपगइठाणेहिं जीवगुणसन्निएस ठाणेसु । भंगा पउंजियव्वा जत्थ जहा संभवो भवइ ॥३३॥
तिवि० त्रयो विकल्पा बन्धोदयसत्तारूपास्तेषां सम्बन्धिभिः प्रकृतिस्थानैर्जविस्थानेषु गुणस्थानेषु च भङ्गाः पूर्वोक्तानुसारेण च प्रयोक्तव्याः ||३३||
तत्र पूर्व जीवस्थानान्यधिकृत्याह---
तेरससु जीवसंखेवएसु नाणंतराय तित्रिगप्पो । एगंमि तिदुविगप्पो करणं पड़ एत्थ अत्रिगप्पो ॥ ३४ ॥
तेर० जीवसंक्षेपाः = जीवस्थानानीत्यर्थः । पर्याप्तसंज्ञिपञ्चेन्द्रियवर्जेषु शेषेषु त्रयोदशसु → पञ्चविधो बन्धः जीवस्थानेषु ज्ञानावरणान्तराययोर्बन्धोदयसत्तारूपात्रयो विकल्पाः प्राप्यन्ते तद्यथा पञ्चविध उदयः पञ्चविधा सत्ता, ज्ञानावरणान्तराययोर्ध्रुबबन्धोदयसत्ताकत्वात् । तथैकस्मिन् संज्ञिपर्याप्तपञ्चेन्द्रियलक्षणे जीवस्थाने त्रयो वा विकल्पा द्वौ वा तत्र त्रयो विकल्पा इमे ५ बन्धः ५ उदयः ५ सत्ता । एते च सूक्ष्मसम्परायगुणस्थानकं यावत्प्राप्यन्ते, ततः परं बन्धव्यवच्छेदे उपशान्तमोहे क्षीणमोहे च द्वौ विकल्पौ तद्यथा ५ उदयः ५ सत्ता । तथा करणं द्रव्यमनोरूपं प्रतीत्य यः संज्ञी रायोगिकेवल्ययोगिकेवली वा भवरथस्तस्मिन् अत्र - ज्ञानावरणेऽन्तराये व अविकल्पः, आमूलं तदुच्छेदे सति केवलित्वभावात् ||३४||
दर्शनावरणं जीवस्थानेष्वाह
तेरे नव च पणगं नव संतेगम्मि भंगमेक्कारा । वेयणियाउयगोए विभज्ज मोहं परं वोच्छं || ३५ ॥
तेरे० पर्याप्तसंशिपञ्चेन्द्रियवर्जेषु शेषेषु १३ जीवस्थानेषु नवविधो बन्धचतुर्विधः पञ्चविधो

Page #187

सप्ततिकाप्रकरणम् वोदयो नवविधा सत्ता । तथैकस्मिन् पर्याप्तसंज्ञिपञ्चेन्द्रियरूपे ११ भङ्गास्ते च यथा प्राग् संवेधचिन्तायामुक्तास्तथैवात्र वक्तव्याः । तथा वेदनीयायुगात्रेषु यानि बन्धादिप्रकृतिस्थानानि तानि यथागम जीवस्थानेषु विभजेत्, तत्रेयं वेदनीयगोत्रयोर्विकल्पनिरूपणार्थ मन्तर्भाष्यगाथा → 'पज्जत्तगसनियरे अट्ट चउक्कं च वेणियभंगा सत्ता तिगं च गोए पत्तेयं जीवठाणेसु' ।।
पर्याप्त संज्ञिनि वेदनीयस्य ८ भङ्गातद्यथा-→असातस्य बन्धोऽसातस्योदयः सातासाते सनी अथवा सातस्य बन्धः सातस्योदयः सातासाने सती, तो वो भलो मिथ्याः प्रम यातायने । तथा सातबन्धोऽसातोदयः सातासाते सती अथवा सातबन्धः सातोदयः सातासाते सती, एतौ मिथ्यादृष्टेः सयोगिकेवलिगुणस्थानकं यावत्प्राप्यते । असातोदयः सातासाते सती अथवा सातोदयः सातासाते सनी, एतावयोगिकेवलिनि द्विचरमसमयं यावत्प्राप्येते । चरमसमये त्वरातोदयोऽसानसत्ता यस्य द्विचरमसमये सातं क्षीणं, यस्य त्वसातं क्षीणं तस्य सातोदय: सातसना । इह सयोगिकेवल्ययोगिकेवली च द्रव्यमनोऽभिसम्बन्धात् संज्ञी व्यवह्रियते, ततः संज्ञिनि पर्याप्ने वेदनीयस्य ८ भङ्गा उच्यमाना न विम्दाः । तथेतरेषु पर्याप्तसंज्ञिन्यतिरिक्तेषु १३ जीवस्थानेषु प्रत्येकं प्रत्येकं चत्वारो भड्गाः ।
तथा गोत्रे-गोत्रस्य संज्ञिनि पर्याप्ते ७ भङ्गास्ते च प्राग्वन् । नथेतरेषु १३ जीवस्थानेषु प्रत्येकं त्रयस्त्रयो भङ्गाः, शेषा न सम्भवन्ति, तिर्यसूच्चैर्गोत्रस्योदयाभावान् ।
राम्प्रत्यायुषो भगनिरूपणार्धमिय मन्तर्भाथ्यगाथा → 'पज्जनापज्जत्लग समणे पज्जन अमण सेसेसु अट्ठावीसं दसगं नवगं पणगं च आउस्स' ।।
समना: संज्ञी, तत्र पर्याप्ते संज्ञिन्यायुयो भङ्गाः २८, ते च सामान्येन प्रागप्युक्ताः, अपर्याप्त संज्ञिनि भगकानां दशकं, पर्याप्तेऽमनस्यसंज्ञिनि पञ्चेन्द्रिये भङ्गकानां नवक, शेषेष्वेकादासु जीवस्थानेषु पुनर्भङ्गानां प्रत्येकं पञ्चकं । तत्रापर्याप्तसंज्ञिनि १० भङ्गा इत्यम् →एक परभवायुर्वन्धकालात्पूर्वम्। द्वौ तिर्यगायुषो बन्धकाले। द्रौ बन्धानन्तरम्। एवं तिरश्चोऽपर्याप्तसंज्ञिनः पञ्च भन्नाः, एवं मनुष्यस्यापि पञ्च भङ्गा वक्तव्याः। सर्वसंख्यया दश, शेषा न संभवन्नि। अपर्याप्तो हि संज्ञी नियंग मनुष्यो वा, न देवनारको, न चापि स देवायुर्नरकायुर्वा अध्नाति । तथा ये प्राक् संक्षितिरश्ची नव भङ्गा उक्तास्त एवासंज्ञिपर्याप्तेऽपि नव भगा वक्तव्याः, यतोऽसंज्ञी पर्याप्नस्तिर्यगेव स्यान्न मनुष्यादिः ।

Page #188

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतः तथा येऽपर्याप्तसंज्ञितिरश्चः पञ्च भङ्गा उक्ताः प्राग् त एव भङ्गाः शेषेष्वपि ११जीवस्थानेषु वक्तव्याः, सर्वेषामपि तिर्यक्त्वाद् देवादिषूत्पादाभावाच्च ।
अतः परं मोहनीयं जीवस्थानेषु वक्ष्ये ॥३५॥ अट्ठसु पंचसु एगे एग दुगं दस य मोहबंधगए। तिग चउ नव उदयगए तिग तिग पन्नरस संतम्मि ॥३६।।
अट्ठसु० अष्टसु पञ्चसु एकस्मिंश्च यथाक्रममेकं द्वे दश च मोहनीयप्रकृनिबन्धगतानि स्थानानि स्युस्तत्राष्टसु पर्याप्तापर्याप्तसूक्ष्मापर्याप्तबादरद्रीन्द्रिय-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रियारांज्ञिसंज्ञिरूपेवेक बन्धस्थानं २२रूपम्। त्रीण्युदयस्थानानि, तद्यथा->८/९।१०। एकैकस्मिन्नुदयस्थाने त्रीणि त्रीणि सत्तास्थानानि, तद्यथा→२८।२७।२६ तथा पञ्चसु पर्याप्तबाद-दीन्द्रियर-त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रियासंज्ञिरूपेषु जीवस्थानेषु द्वे द्वे बन्धस्थाने, तद्यथा→२२।२१। उदयस्थानानि चत्वारि ७८।९।१०। सत्तास्थानानि त्रीणि २८।२७।२६। तत्र मासिा बन्धेड-नब दारूपा। पीयुयस्थानागकै कस्मिंश्योदयस्थाने त्रीणि त्रीणि सत्तास्थानानि। एकविंशतिबन्धेऽमुनि श्रीण्युदयस्थानानि-७८१९/ एकैकस्मिंश्वोदयस्थाने एकैकं सत्तास्थानम् २८, एकविंशतिबन्धो हि सास्वादनभावमुपागतेषु प्राप्यते । सास्वादनाश्वावश्यमष्टाविंशतिसत्क मणिस्तेषां दर्शनत्रिकस्य नियमतो भावात् । तथैकस्मिन् संज्ञिपर्याप्ते जीवस्थाने द्वाविंशत्यादीनि १० बन्धस्थानानि, एकादीनि नवोदयस्थानानि, सत्तास्थानानि पञ्चदशापि ।।३६।।
नामकर्म जीवस्थानेष्वाहपण दुग पणगं पण चउ पणगं पणगा हवंति तिन्नेव। पण छ प्पणगं छ च्छप्पणगं अट्ठ दसगं ति ॥३७॥ सत्ते व अपज्जत्ता सामी तह सुहम बायरा चेव। विगलिंदिया उ तिन्नि उ तह असन्नी य सन्नी य ॥३८॥
पण सत्ते. अनयोथियो: पदानां यथाक्रम सम्बन्धः । इयमत्र भावना→सप्नानामपर्या 'नानां पञ्च पञ्च बन्धस्थानानि, तद्यथा→२३।२५।२६।२९।३०। अपर्याप्ता हि सप्नापि तिर्यग्मनुष्यप्रायोग्यमेव बघ्नन्ति न देवनरक प्रायोग्यं । ततो यथोक्तान्येव । उदयस्थाने पुनरपर्याप्तबादरसूक्ष्मैकेन्द्रिययो१. केन्द्रिय- वी० -पा।

Page #189

सप्ततिकाप्रकरणम्
रिमे-२१।२४। विकलेन्द्रियासंज्ञिसंझ्यपर्याप्तानां प्रत्येकमिमे द्वे द्वे उदयस्थाने २१।२६। तथा प्रत्येक सप्तानामपर्याप्तानां पञ्च पञ्च सत्तास्थानानि, तद्यथा-९२।८८१८६।८०१७८। एतेषां च स्वरूपं प्रामिव द्रष्टव्यम् । तथा सूक्ष्मस्यपर्याप्तस्य पञ्च बन्धस्थानानि, तद्यथा--,२३।२५।२६।२९।३०। एतानि मनुष्यतिर्यप्रायोग्याण्येव द्रष्टव्यानि, तत्रैव सूक्ष्मपर्याप्तस्योत्पादसम्भवात् । उदयस्थानानि ४, तद्यथा→२१।२४ ।२५।२६। पञ्च सत्तास्थानानि, तद्यथा,९।८८८६।८०७८। केवलं पञ्चविंशत्युदये पविशत्युदये च प्रत्येक प्रत्यकं, य: साधारणपदेन सह भगस्तत्राप्रसप्ततिवर्जानि ४ सत्तास्थानानि वक्तव्यानि । शरीरपर्याप्त्या हि पर्याप्तस्नेजोवायुवर्ज: सर्वोऽपि मनुष्यगतिमनुष्यानुपूर्यो: नियमाद् बध्नाति । पञ्चविंशतिघड्विंशत्युदयौ च शरीरपर्याप्त्या पर्याप्तस्य भवतस्तत: साधारणस्य सूक्ष्मपर्याप्तस्य पञ्चविंशत्युदये षड्विंशत्युदये चाष्टसप्ततिन वाप्यते, प्रत्येकपदे पुनस्तेजोवायुकायिकावप्यन्तर्भवत: इति तदपेक्षया तत्राष्टसग्ततिलभ्यते। तथा प्रयाप्तबादरैकेन्द्रियस्य पञ्च बन्धस्थानानि, नद्यथा- २३।२५।२६।२९।३०। एतानि तिर्यग्मनुष्यप्रायोग्याणि । उदयस्थानानि ५, तद्यथा → २१।२४।२५।२६।२७। सत्तास्थानि ५, तद्यथा-→ ९२१८८।८६।८०१७८५ इह पञ्चविंशत्युदये षड्विंशत्युदये च प्रत्येकं प्रत्येकाऽया:कीर्तिभ्यामेकैको भगः । यौ च द्वौ भङ्गाबेकविंशतो ये च वैक्रियबादरवायुकायिकबर्जाश्चतुर्विंशती भगाश्चत्वारस्ते सर्वसंख्ययाऽष्टौ पञ्चसत्तास्थानकाः, शेषास्त्वेकविंशतिसंख्याश्चतु:सत्तास्थानकाः ।
तथा विकलेन्द्रियाणां त्रयाणां ५ बन्धस्थानानि, तद्यथा-> २३।२५।२६।२९।३०। एतान्यपि निर्यग्मनुष्यप्रायोग्याणि । षडुदयस्थानानि, तद्यथा→२१।२६।२८।२९।३०।३१। सत्तास्थानानि ५, नद्यथा→९२१८८।८६।८७७८। अत्र यावेकविंशत्युदये द्वौ भइगौ यौ च षडविंशत्युदये एते चत्वार:, पञ्च सत्तास्थानका यतोऽष्टसप्ततिस्तेजोवायुभवादुद्धृत्य पर्याप्तद्वीन्द्रियानधिकृत्य कियत्कालं प्राप्यते, शेषास्तु षोडश भङ्गाश्चतु:सत्तास्थानकास्नेष्वष्टसप्ततेरप्राप्यमाणत्वात्। तेजोवायुवर्जा हि शरीरेण पर्याप्ता नियमतो मनुष्यद्रिकं बध्नन्ति, ततोऽष्टाविंशत्याधुदयेष्वप्टसप्ततिर्न प्राप्यते। एवं त्रीन्द्रिय-चतुरिन्द्रियाणामपि पर्याप्तानां वक्तव्यम् । तथाऽसंज्ञिपञ्चेन्द्रियस्य पर्याप्तस्य षड् बन्धस्थानानि, तद्यथा→ २३।२५।२६।२८ ।२९।३०। असंज्ञिपञ्चेन्द्रिया हि पर्याप्ता नरकगति-देवगतिप्रायोग्यमपि बध्नन्ति, ततस्तेषामष्टाविंशतिरपि बन्धस्थानं लभ्यते। षड्दयस्थानि, तद्यथा... २११२५/२६:२८।२९।३०।३१। सत्तास्थानानि पञ्च, तद्यथा-→९२।८८१८६।८०९७८1 अकविंशतिसत्का अष्टौ भगा:, पविंशत्युदयसत्काश्चाष्टाशीत्यधिकशतद्वयसंख्या: पञ्च सत्तास्थानकाः । शेषा: सर्वेऽपि चतु:सत्तास्थानका, युक्तिरत्र प्रागुक्ता द्रष्टव्या।

Page #190

गुणरत्नसूरिविरचित्त-अवचूर्युपेत नथा संज्ञिपञ्चेन्द्रियपर्याप्तस्य सर्वाणि बन्धस्थानानि, तानि चाप्टौ→ विंशतिचतुर्विंशनिनवाष्टरहितानि । सर्वाण्यप्युदयस्थानानि, तान्यप्यष्टौ, विंशतिनवाष्टोदया हि केवलिनः स्युः, चतुर्विंशत्युदयश्चैकेन्द्रियाणामत एते वास्तत्र केवली संज्ञित्वेन न विवक्षिन इनि तददयप्रतिषेधः । नवाष्टरहितानि सर्वाण्यपि सत्तास्थानानि, तानि च दश । अत्राप्येकविंशत्युदयभङ्गा अष्टौ, षड्विंशत्युदयभङ्गाश्चाष्टाशीत्यधि कशतद्- यसंख्या: पञ्चसत्तास्थानकाः, शेषाश्चतु:सत्तास्थानका: । अपर्याप्तसूक्ष्मैकेन्द्रियायादीनां सप्तानां बन्धादिप्र- कृतीनां संवेधः पूर्वोक्तानुसारेण स्वयमभ्यूह्यः ॥३७॥३८||
सम्प्रनि गुणस्थानान्यधिकृत्याह-- नाणंतराय तिविहमवि दससु दो होति दोसु ठाणेसुं। मिच्छासाणे विइए नव चउ पण नव य संतंसा ॥३९॥
नाणं० मिथ्यादृष्ट्यादिषु सूक्ष्मसम्परायपर्यन्तेषु दशसु गुणस्थानेषु ज्ञानावरणमन्तरायं च त्रिविधमपि स्यात, पञ्चविधो बन्धः पञ्चविध उदय: पञ्चविधा सत्ता इत्यर्थः । तथा द्वयोरुपशान्तमोह.. क्षीणमोहयोर्बन्धाभावे पञ्चोदयः पञ्च सत्ता, परत उदय-सत्तयोरप्यभावः। तथा द्वितीये-द्वितीयस्य दर्शनावरणीयस्य मिथ्यादृष्टौ सास्वादने च नव[विधो]बन्धश्चतुर्विधः पञ्चविधो वोदयो नव[विधा] सत्ता इति द्वौ भड्रगौ। द्वयोरप्यनयोर्गुणस्थानकयोः स्त्यानिित्रकस्य नियमतो बन्धात् ।।३९||
मिस्साइ नियट्टीओ छ च्चउ पण नव य संतकम्मंसा। चउबंध तिगे चउ पण नवंस दुसु जुयल छस्संता ॥४०॥
मिस्सा. मिश्रादिष्वप्रमत्तपर्यन्तेषु, निवृत्तौ च अपूर्वकरणे चापूर्वकरणाद्धाया: प्रथमे संख्येयतमे भागे चेत्यर्थः, परतो निद्राद्विकबन्धव्ययवच्छेदेन षड्विधबन्धासम्भवात्, नत एतेषु ६ बन्धः । ४।५ विधोबा उदयो ।९ सत्तेति द्रौ भगौ। नतोऽत ऊर्ध्वमपूर्वकरणेपि चतुर्विध एव बन्धस्ततस्त्रिकेऽपूर्वकरणानिवृत्तिवादरसूक्ष्मराम्परायरूपे ४ बन्धः, ४/५ वा उदयः, २ सत्तेति द्वौ भगौ। 'अंस' इनि सत्ताभिधीयते । एतच्चोक्तमुपशमश्रेणिमधिकृत्य । क्षपकश्रेण्यां गुणस्थानकत्रयेऽपि पञ्चविधोदयस्य सूक्ष्मसम्पराये च नबविधायाः सत्ताया: अप्राप्यमाणत्वात् । 'दुसु जुयल छस्संन त्ति इह क्षपकश्रेण्यामनिवृत्तिबादरसम्परायाद्धाया: संख्येयनमेषु भागेषु [गतेषु] सत्स्वेकस्मिन् भागे संख्येयतमेऽवतिष्ठमाने स्यानिित्रकस्य सत्ताव्यवच्छेद: स्यात्, ततस्तदनन्तरमनिवृत्तिबादरेऽपि षड्विधैव सत्ता स्यादतो द्वयोरनिवृत्तिबादरसूक्ष्मस.

Page #191

सप्ततिकाप्रकरणम् म्पराययोयुगलमिति बन्धोदयाबुच्येते। चतुरिति चानुवर्तते, तन: ४ बन्धः, ४ उदयः, ४।६। सत्ता। अत्र पञ्चविध उदयो न प्राप्यते, शपकाणामत्यन्तविशुद्धत्वान्निद्राद्विकस्योदयाभावात् ॥४०॥
उत्रसंते चउ पण नव खीणे चउरुदय छच्च चउ संत। वेणियाउयगोए विभज्ज मोहं परं बुच्छं ॥४१।।
उवः उपशान्तमोहे बन्धाभावे ४/५ वा उदय:, ९. सत्ता, उपशमकोपशान्नमोहा हि अत्यन्तविशुद्धा न स्युस्ततस्तेषु निद्राद्रिकस्याप्युदयः सम्भवति। क्षीणमोहे ४ उदयः, ६ सत्ताऽयं भङ्गो द्विचरमसमयं यावत्, चरमसमये तु निद्रा-प्रचलयोः सत्ताव्यवच्छेदादयं भग: ४ उदय, ४ सत्ता।
तथा वेदनीय-गोत्रयोर्भङ्गनिरूपणार्थमिय मन्नर्भाष्यगाथा , 'चउ छस्सु दौणि सह श्मे का गुणातु वेवामानाए म उ दो तिसु एगऽहसु दोणि एक्कमि।'[ ] मिथ्यादृष्ट्यादिषु प्रमत्तान्नेषु षट्सु गुणस्थानेषु प्रथमाधत्वारो भङ्गाः। तथाऽप्रमत्तादिषु सयोग्यन्तेषु सप्तसु गुणस्थानेषु द्वौ भङ्गौ, तौ च तृतीय-चतुर्थों ज्ञातव्यौ, एते हि सातमेव बध्नन्ति नासातम्। तथैकस्मिन्नयोगिकेबलिनि चत्वारो भगास्तत्र पञ्चमषष्ठी द्विचरमसमयं यावत्प्राप्येते, चरमसमये त्वन्त्यौ द्रौ। तथा गोत्रस्य मिथ्यादृष्टादाद्या: पञ्च भङ्गाः, सास्वादनस्य प्रथमवर्जा: शेषा: ४, प्रथमो हि भड्गस्तेजोवायुकायिकेषु लभ्यते, तद्भवाद्वत्तेषु वा कियत्कालं, न च तेजोवायुषु सासादनभावो लभ्यते, नापि तद्भवादुद्धतेषु बा तत्कालम् । तथा त्रिषु मिश्राबिरतदेशविरतेषु चतुर्थ-पञ्चमरूपौ द्रौ भगी, मिश्रादयो नीचर्गोत्रं न बध्नन्ति। अन्ये त्याचार्या ब्रुवत्ते-देशविरतस्य पञ्चम एवैको भङ्गस्तथा प्रमनादिग्वष्टसु गुणस्थानेषु प्रत्येकमेकैको भगस्तत्र प्रमत्ताप्रमत्तनिवृत्त्यनिवृत्तिसूक्ष्मेषु केवल: पञ्चमो भास्तेषामुच्चैर्गोत्रस्यैव बन्धोदयसम्भवादुपशान्तमोहे क्षीणमोहे सपोगिकेबलिनि बन्धाभावात् प्रत्येकमयं भङ्गः- उच्चैोत्रस्योदय उच्चैर्गोवनीचैर्गोत्रे सती । नथैकस्मिन्नयोगिकेबलिनि च द्वौ भड्गौ, उच्चोदय उच्चनीचे सती, भङ्गोऽयं द्विचरमसमयं यावत्। उच्चोदय उच्चं सत्, भगोऽयं चरमसमये, नीचैगोत्रं हि द्विचरमसमये एव क्षीणमिति चरमसमये न सत् प्राप्यते।
आयुर्भगनिरूपणार्थमि यमन्तर्भाष्यगाथा→ 'अडच्छाहिगवीसा सोलस वीसं च बार छ दोसु। दो चउसु नीसु एक्कं पिच्छाइसु आउगे भंगा' । [ ] मिथ्यादृष्टिगुणस्थाने २८ आयुषो भगा: । सास्वादनस्य २६ भङ्गा, यनस्तिर्यञ्चो १. शुद्धत्या निधाः - हे८ । २. नुलला सप्ततिकाभाष्य गाथा- १३ ।

Page #192

गुणरत्नसूरिविरचित- अवचूयुपेतं
मनुष्या वा सास्वादनभावे वर्त्तमाना नरकायुर्न बध्नन्ति ततः प्रत्येकं तिरवां मनुष्याणां च परभवायुर्बन्धकाले एकैको भङ्गो न प्राप्यते । सम्यग्मिथ्यादृष्टेः १६, सम्यग्मिथ्यादृष्टयो हि नायुर्बन्धमारभन्ते, तन आयुर्बन्धकाले नारकाणां यौ की नगी, ये विषां चला गा ये च मनुष्याणामपि चत्वारः, यौ च देवानां द्वौ, तानेतान् द्वादश वर्जयित्वा शेषाः १६ स्युः । अविरतसम्यग्दृष्टेः २० कथमिति चेदुच्यते- तिर्यग्मनुष्याणां प्रत्येकमायुर्बन्धकाले ये तिर्यग्नरकमनुष्यगतिविषयास्त्रयखयो भङ्गा, यश्च देव-नैरविकाणां प्रत्येकमायुर्वन्धकाले तिर्यग्गतिविषये एकैको भङ्गस्तेऽविरतसम्यग्दृष्टेन सम्भवन्ति, ततः शेषा विंशतिरेव स्यात् । देशविरते १२ भङगा, यतो देशविरतिस्तिर्यग्मनुष्याणामेव स्यात्ते च तिर्यग्मनुष्या देशविरता आयुर्बघ्नन्तो देवायुरेव बध्नन्ति, ततस्तिरश्वां मनुष्याणां च प्रत्येकं परभवायुर्बन्धकालात्पूर्वमेकैको भगः मनुष्यायुष उदयो मनुष्यायुषः सत्ता, तिर्यगायुष उदयस्तिर्यगायुषः सत्ता परभवायुर्बन्धकालेऽपि चैकैको भगः, देवायुषो बन्धो मनुष्यायुष उदयो देवमनुष्यायुषी सती, देवायुषो बन्धस्तिर्यगायुष उदयो देवतिर्यगायुषी सती। आयुर्बन्धोत्तरकालं च चत्वारो यतः केचित्तिर्यञ्च मनुष्याश्चतुर्णामेकमन्यतमदायुर्बध्वा देशविरतिं प्रतिपद्यन्ते, ततस्तदपेक्षया चत्वारः भङ्गाः प्राप्यन्ते, सर्वसंख्या १२१ तथा द्वयोः प्रमत्ताप्रमत्तयोः प्रत्येकं ६ भङ्गाः। तथा चतुर्ष्वपूर्वकरणानिवृत्तिसूक्ष्मोपशान्तमोहेषुपशमश्रेणिमधिकृत्य प्रत्येकं द्वौ भगौ तद्यथा मनुष्यायुष उदयो मनुष्यायुषः सत्ताऽयमायुर्बन्धकालात्पूर्वम्, अथवा मनुष्यायुष उदयो मनुष्यदेवायुषी सती, अयं भङ्गो बन्धोत्तरकालम्, एते त्यानं बध्नन्त्यतिविशुद्धत्वात, पूर्वबद्धे च देवायुष्युपशमश्रेणिं प्रतिपद्यन्ते, नान्यायुषि पूर्वबद्धायुष्कस्तु क्षपकश्रेणिं न प्रतिपद्यते, तत उपशमश्रेणिमधिकृत्येत्युक्तम् । क्षपकश्रेण्यां त्वेतेषामेकैक एव भङ्गस्तद्यथा मनुष्यायुष उदयो मनुष्यायुषः सत्ता । तथा त्रिषु क्षीणमोहसयोग्ययोगरूपेषु प्रत्येकमेकैको भङ्गस्तद्यथा मनुष्यायुष उदयो मनुष्यायुषः सत्ता | अतः परं मोहनीयं वक्ष्ये ॥ ४१ ॥
१५४
स्यात्, तद्यथा
गुणठाणगेसु असु एक्केक्कं मोहबंधठाणेसु । पंच अनियझिणे बंधोवरमो परं तत्तो ॥ ४२ ॥
→
→
गुण० मोहनीयसत्कबन्धस्थानेषु मध्ये एकैकं बन्धस्थानं मिथ्यादृष्टयादिष्वष्टसु गुणस्थानेषु मिथ्यादृष्टेः २२ सास्वादनस्य २१, सम्यग्मिथ्यादृष्टेरविरतसम्पदृष्टेच प्रत्येकं १७,
१ ० युषस्तु क्षपकश्रेणिं न प्रतिपद्यन्ते पा० ला |
-
-

Page #193

सप्ततिकाप्रकरणम् देशविरतस्य १३, प्रमत्ताप्रमत्ताऽपूर्वकरणानां प्रत्येकं ९| अत्राप्रमत्तापूर्वकरणयोर्भङ्ग एकैक एत्र वक्तव्योऽरतिशोकयोर्बन्धस्य प्रमत्तगुणस्थानक एव व्यवच्छेदात्। प्राक् च प्रमत्ताऽपेक्षया नवकबन्धस्थाने द्वौ भङ्गौ। तथाऽनिवृत्तिगुणस्थाने पञ्च बन्धस्थानानि, तद्यथा→ ५।४।३।२।११ ततोऽनिवृत्तिस्थानात् परं सूक्ष्मसंपरायादौ बन्धोपरमः ||४२||
उदयस्थानान्यारसत्ताइ दस उ मिच्छे सासायणमीसए नवुक्कोसा। छाई नव उ अविरए देसे पंचाइ अट्टे व ॥४३॥ विरए खओवसमिए चउराई सत्त छच्चऽपुञ्चम्मि। अनियट्टिबायरे पुण इक्को व दुवे व उदयंसा ॥४४॥ एगं सुहुमसरागो वेएइ अवेयगा भवे सेसा। भंगाणं च पमाणं पुन्बुद्दिष्टेण नायव्वं ॥४५॥
सत्ताइ विरए० एगं० मिथ्यादृष्टेः सप्तादीनि दशपर्यन्तानि ४ उदयस्थानानि। तत्र मिथ्यादृष्टौ सर्वसंख्यया पूर्वोक्ता एव भगकानामष्टौ चतुर्विंशनयः। तथा सास्वादने मिश्रे च सप्तादीनि नवोत्कर्षाणि-नवपर्यन्तानि त्रीणि त्रीप्युदयस्थानानि, तत्र सर्वसंख्यया भङ्गानां चत्तस्रः २४, मिश्रेपि चतस्रः २४ । तथाऽविरतसम्यग्दृष्टौ षडादीनि नवपर्यन्तानि ४ उदयस्थानानि, सर्वसंख्यया ८ चतुर्विंशतयः । देशविरते पश्चादीन्यप्टपर्यन्तानि ४ उदयस्थानानि, अत्र सर्वसंख्यया २४।
नथा विरते शायोपशमिके प्रमत्तेऽप्रमत्ते चेत्यर्थः, दिरतो हि श्रेणेरधस्ताद्वर्त्तमानः क्षायोपशमिको विरत इति व्यवहियते, ततश्च प्रमनेऽप्रमत्ते च प्रत्येकं चतुरादीनि सप्तपर्यन्तानि ४ उदयस्थानानि, अत्र सर्वसंख्यया प्रमत्तस्याप्रमत्तस्य च प्रत्येकमष्टावष्टौ २४ । तथाऽपूर्वकरणे चतुरादीनि षट्पर्यन्तानि ३ उदयस्थानानि, तत्र संज्वलनक्रोधादीनामन्यतम एकः क्रोधादिः, त्रयाणां वेदानामन्यतमो वेदो, द्वयोर्युगलयोरन्यतरयुगलमित्येनासां चतसृणां प्रकृतीनामुदयोऽपूर्वकरणे ध्रुवोऽत्रैका भङ्गानां २४ । ततो भये बा जुगुप्सायां वा क्षिप्तायां पञ्चानामुदयोऽत्र द्वे २४ भङ्गानां, भय-जुगुप्सयोस्तु युगपत्प्रक्षिप्तयोः षण्णामुदयोऽत्रैका भङ्गानां २४, सर्वसंख्ययाऽपूर्वकरणे चतस्रः २४ । तथाऽनिवृत्तिबादरे पुनरेको द्वौ

Page #194

गुणरत्नसूरिविरचित्त-अवचूर्युपेनं वा उदयांशावुदयस्थाने इत्यर्थः। नत्र चतुर्णां संज्वलनानामन्यतम एकः क्रोधादित्रयाणां वेदानामन्यतमो वेद इति द्विकोदयोऽत्र भगाः १२ । ततो वेदोदयव्यवच्छेदे एकोदयः, स चतुर्विधे त्रिविधे द्विविधे एकविधे च बन्धे प्राप्यने, तत्र यद्यपि प्राक् चतुर्विधे ४, त्रिविधे ३, द्विविधे २, एकविधे बन्धे एक इनि दश भङ्गा उक्तास्तथाप्यत्र सामान्येन चनुखियेकबन्धापेक्षया चत्वार एव भङ्गा विवक्ष्यन्ते।
नथा सूक्ष्मसम्परायो बन्धाभावे एकं किट्टीकृतसंज्वलनलोभं वेदयते, अत्रैक एव भगः, एवमेकोदयभाना. सर्वसंख्या : होगा परितना जगाशान्तमोहादयः सर्वेऽप्यवेदकाः। अत्र मिथ्यादृष्टचादिगुणस्थानेषूदयस्थानभङ्गानां प्रमाणं पूर्वोद्दिष्टेन पूर्वोक्तेन प्राग् सामान्योक्तमोहनीयोदयस्थानचिन्ताधिकारोक्तेन प्रकारेण ज्ञातव्यम् ॥४३।।४४||४५।।
मिध्यादृष्ट्यादीनधिकृत्य दशादिष्वेकपर्यवसानेषु भगसंख्यामाहएक्क छडेक्कारेक्कारसेव एक्कारसेव नव तिन्नि। एए चउवीसगया बारदुगे पंच एक्कम्मि ॥४६॥
एक्के इह दशादीनि चतुरन्तान्युदयस्थानान्यधिकृत्य यथासंख्यं संख्यापदयोजना कायां, सा चैवम्→दशोदये एका चनुर्विशतिः, नवोदये ६, अष्टोदये ११, सप्तोदये ११, षडुदये ११, पञ्चकोदये ९, चतुरुदये ३ एतेऽनन्तरोक्ता संख्याविशेषाश्चतुर्विंशतिगताश्चतुर्विंशनयो ज्ञातव्याः। एताश्च सर्बसंख्यया द्विपश्चाशत् । तथा द्विके द्विकोदये भङ्गाः १२, एकोदये पञ्च ।।४६।।
एतेषामेव भगानां विशिष्टतरसंख्यामाहबारसपणसट्ठसया उदयबिगप्पेहि मोहिया जीवा ॥ चुलसीई सत्तुत्तरि पयविंदसएहिं विन्नेया ॥४७॥
बार० इह दशादिषु चतुःपर्यवसानेषूदयस्थानेषु भङ्गानां ५२ चतुर्विंशतयो लब्धास्ततो द्विपञ्चाशत् चतुर्विंशत्या गुण्यन्ने, तथाकृते द्विकोदयभङ्गाः १२ एकोदयभगा: ५ प्रक्षिप्यन्ते, ततो १-० विधेव ४ - प्राप्यते-हे ।२ 'गासिं उदयविगवण्यपदनिरूवणत्वभन्तर्भाष्यगाया- 'बारसपणासया०' इत्यनेन सप्तनिकाचूर्णिगनावन - रणेन गायेयं चूर्णिकृताऽन्तसोयगाथातपोगात्ताऽपि श्रीमल्पगिरिपादैः श्रीगुणरत्नमूरिभित्र नान्तर्भाष्यगाथात्वेनोटिखिना, इत्यस्माभिरष्यत्र त धानुसृताः । ३. यो ज्ञातव्या, एताव लब्धास्ततो क्षिपञ्चाशत्, नपा द्रिके द्विको० हे।

Page #195

सप्ततिकाप्रकरणम्
यथोक्ता संख्या स्यात् । पदसंरण्यामाह- 'चुल' पूर्ववद्भाव्यानि । यथा दशोदय एको दशभिर्गुण्यते, नवोदया: ६ नवभिर्गुण्यन्ने जाता: ५४, अष्टोदया ११ अष्टभिर्गुणिता जाता: ८८ । सप्तोदया: ११ सप्तभिर्गुणिता [जाता:] ७७। षडुदया: ११ पनिर्गुणिता: ६६ । पञ्चोदया नव पञ्चभिर्गुणिताः ४५। चतुरुदया: ३ चतुर्भिर्गुणिता: १२ । सर्वे मीलिनाः ३५२ । एपु एकैका चतुर्विंशतिरस्ति इति २४ गुणिना: ८४४८ । द्वादश द्विकोदया द्वाभ्यां गुणिताः २४ पदानि, एकोदवपदानि पञ्च, एवं २९, क्षेपे ८४७७ जातानि । संप्रति मिथ्यादृष्टयादिषु प्रत्येकमुदयभड्गनिरूपणार्यमिय मन्तर्भाष्यगाथा → 'अग चउ चउरट्टगाय चरो य होति चवीसा। मिच्छाइ अपुव्वंता बारस पणगं च अनियट्टे' ।।
मिथ्यादृष्ट्यादिष्वपूर्वकरणपर्यवसानेषु गुणस्थानकेषु चतुर्विंशतयो यथासंख्यमष्टादिसंख्याः स्युः। तथाऽनिवृत्तौ द्विकोदये द्वादशा भङ्गा, एकोदये पञ्च । चशब्दोऽनिवृत्तिबादरे एकोदये चत्वारः, एकः सूक्ष्मसम्पपराये इति विशेष द्योतयति ।।४७।।
सम्प्रत्येतेषामेवोदयभङ्गानामुदयपदानां योगीपयोगादिभिर्गुणनार्थमुपदेशमाहजोगोवओगलेसाइएहिं गुणिया हवंति कायवा। जे जत्थ गुणट्ठाणे होति ते तत्थ गुणकारा ॥४८॥
जोगो० मिथ्यादृष्ट्यादिगुणस्थानकेषु ये योगोपयोगादयस्तैरुदयभङ्गा गुणिताः कर्तव्याः, ये योगादयो यस्मिन् गुणस्थानके यावन्तो भवन्ति तावन्नस्तस्मिन् गुणस्थाने गुणकारा:-तैस्ताबद्भिस्तस्मिन् गुणस्थाने उदयभड्गा गुणयितव्या इत्यर्थः। तत्र प्रथमनो योगैर्गुणनभावना क्रियते। इह मिथ्यादृष्ट्यादिषु सूक्ष्मसम्परायपर्यवसानेषु सर्वसंख्ययोदयभगाः १२६५ । तत्र वाग्योगचतुष्टयमनोयोगचतुष्टयौदारिककाययोगाः सर्वेष्वपि मिथ्यादृष्टयादिप गुणस्थानकेषु सम्भवन्तीति ने नवभिगुण्यन्ते, ननो जातानि ११३८५ | तथा मिथ्यादृष्टक्रियकाययोगेऽष्टापि चतुर्विंशनयः प्रायन्ते। वैक्रियमिश्रे औदारिकमित्रे कार्मणकाययोगे च प्रत्येकं चतस्र, एताश्च या अनन्तानुबन्ध्युदयसहितास्ता एव द्रष्टव्या, यास्त्वनन्तानुबन्ध्युदयरहितास्ता
१. यथा दशोदय एक एकेन गुण्यते। नवोदया: ६ पशिगुण्यन्ने जानाः ५५, अष्टोदग्गः ११ एकादशभिर्गुणिता जाता: ८८। सप्तोदयाः ११ एकादशभि[गिता [जाताः] ७७ । घड्दयाः ११ एकादशभिमुणिताः ६६ । 'पन्चोदयाः ९ नपभिमुभिताः ४५ । चनुरुदयाः ३ विभि[गिताः १२ । सर्वे-हे. ला. पा.

Page #196

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतं अत्र न प्राप्यन्ते। यत इह येन पूर्वं वेदकसम्यग्दृष्टिना सतानन्तानुबन्धिनो विसंयोज्य परिणामपरावृत्त्या मिथ्यात्वं गतेन भूयस्तान् बद्भुमारभ्यन्ते तस्यैव मिथ्यादृष्टेर्बन्धावलिकामानं कालं यावदनन्तानुबन्ध्युदयो न प्राप्यते, अनन्तानुबन्धिनश्च विसंयोज्य भूयोऽपि मिथ्यात्वं प्रतिपद्यने जघन्यतोऽप्यन्तर्मुहर्तावशेषायुष्क एवानन्तानुबन्थ्युदयरहितस्य मिथ्यादृष्टेः कालकरणप्रनिषेधात् । तपान्तरालगात, वर्तमानस्य भवान्तरे वा प्रथमत उत्पन्नस्य मिथ्यादृष्टेः सतोऽनन्तानुबन्ध्युदयरहिता दयविकल्पा न प्राप्यन्नेऽत्र च कार्मणकाययोगोऽपान्तरालगतौ औदारिकमिश्ररक्रियमिश्रकाययोगौच भवान्तर उत्पद्यमानस्य, एतच बाहुल्यमाश्रित्योक्तमन्यथा तिर्यग्मनुष्याणामपि मिथ्यादृशां वैक्रियकारिणां वैक्रियमित्रमवाप्यते एव परं चूर्णिकता नन्नात्र विवक्षितं, नतः कार्मणयोगादौ प्रत्येकं चतस्रश्चतुर्विंशतयोऽनन्तानुबन्ध्युदयरहिना न प्राप्यन्ते ।
तथा सास्वादनस्य कार्मणकाययोगे वैक्रियकाययोगे औदारिकमिश्रकाययोगे च प्रत्येक चतस्रश्चतुर्विंशतयः सम्पग्मिथ्यादृष्टेबैंक्रियकाययोगे ४। अविरतसम्यग्दृष्टेक्रियकाययोगे ८। देशविरतस्य वैक्रियवैक्रियमिश्रकाययोगे च प्रत्येक ८ । प्रमत्तसंयनस्यापि वैक्रियेवैक्रियमिश्रे च प्रत्येकं ८ । अप्रमत्तसंयतस्य वैक्रिययोगे ८ । सर्वसंख्यया ८४ चनुर्विंशतयः । एताश्चतुर्विंशत्या गुणिता जानानि २०१६, नानि पूर्वराशौ प्रक्षिप्यन्ते तथा सास्वादनस्य वैक्रिपमिश्रे वर्तमानस्य ये चत्वारोऽप्युदयस्थानविकल्पास्तद्यथा→सप्तोदय एकविधोऽष्टोदयो द्विविधो नवोदय एकविधोऽत्र नपुंसकवेदो न लभ्यते, वैक्रियकाययोगिषु नपुंसकवेदिषु नारकेषु मध्ये सासादनस्योत्पादाभावात्। ये चाविरतसम्यग्दृष्टेवैक्रियमिश्रे कार्मणकाययोगे च प्रत्येकमष्टावष्टौ उदयस्थानविकल्या एषु स्त्रीवेदो न लभ्यते, बैक्रियकाययोगिषु स्त्रीवेदिषु मध्येऽविरतसम्यग्दृष्टेरुत्पादाभावात्, एतच प्रायोबृत्तिमाश्रित्योक्तमन्यथा कदाचित् स्त्रीवेदिष्वपि मध्ये तदुत्पादो भवति। तेन मल्लिस्वामित्यादिभिर्न व्यभिचारः। प्रमत्तसंयनस्याहार- ककाययोगे आहारकमित्रे चाऽप्रमत्तस्याहारककाययोगे ये प्रत्येकमुदयस्थानविकल्पाः ८ तेऽपि स्त्रीवेदरहिता द्रष्टव्याः, आहारकं हि चतुर्दशपूर्विणः स्यादेते च सर्वेप्युदयस्थानविकल्पाः सर्वसंख्यया ४४ । एतेषु चोक्तप्रकारेण द्वौ द्वावेबादौ लब्धौ, ततः प्रत्येकं १६ भगास्ततः ४४ षोडशभिर्गुण्यन्ते जातानि ७०४, तानि पूर्वराशी प्रक्षिप्यन्ते तथाऽविरतसम्यग्दृष्टेरौदारिकमिश्रे ये ८ उदयस्थानविकल्पास्ते पुंवेदसहिता एवं प्राप्यन्ते, तिर्यग्मनुष्येषु स्त्रीवेदनपुंसकवेदेषु मध्येऽविरतसम्यग्दृष्टेरुत्पादाभावात्। एतेषु चैकेन वेदेन प्रत्येकमष्टावष्टावेव लभ्यन्ते, ततोऽष्टावष्टभिर्गुणयित्वा पूर्वराशौ प्रक्षिप्यन्ते तत आगतानि १४१६९, एतावन्तो मिथ्यादृष्टयादिषु सूक्ष्मसम्परायान्तेषु गुणस्थानेषूदयस्थान - ६. भवति उक्तं च पूर्णी 'कयाइ हुज्ज इथिक्पगेसु र नेन- पा० ।

Page #197

सप्ततिकाप्रकरणम्
विकल्पा योगगुणिताः प्राप्यन्ने। प्रति गुणस्थानकं चैवं->मिथ्यादृष्टाबुदयभङ्गाः ८, चतुर्विशत्या गुणिना जातमिदं १९२, नव योगा: पूर्ववत्, दशमो वैक्रियकाययोगो, एवं दशभिर्गुण्यते जाते १९२० | तथा वैक्रियमिश्रादियोगत्रये प्रत्येकं ४ चतुर्विंशतय: २४ गुणिता जातं ९६, वैक्रियमिश्रादित्रयगुणितं जातं २८८, पूर्वराशौ क्षिप्तं जातं २२०८ । सासादने ४ उदयभङ्गाः, २४ गुणिता जानं ९६, १२ योगैर्गुणितं जातं ११५२, सासादनस्य वैक्रियमिश्रस्थरय ४ भङ्गास्तत्र नपुंसकवेदो न स्यात्ततः प्रत्येकं १६ भङ्गास्तैः ४ गुण्यन्ते जातं ६४, एतत्पूर्वराशौ क्षिप्तं जातं १२१६, एवं मिश्राविष्वपि पूर्वोक्तानुसारेण ज्ञेयम्।
अधुना पदवृन्दानि योगगुणितानि भाज्यन्ते, तत्रोदयपदप्ररूपणार्थमिय मन्तर्भाष्यगाथा 'अट्वी बत्तीसं बत्तीसं सहिमेव बावन्ना। चोयालं चोयालं वीसा वि य मिच्छमाईसु .
[ ] मिथ्यादृष्टयादिप्वपूर्वकरणपर्यवसानेषु यथासंख्यमष्टपष्टयादिसंख्यानि उदयपदानि भवन्ति, सर्वसंख्यया ३५२ । एतानि तुलिका निगतानीति तुशिला गुसे, जालानि४४८ । द्विकोदयाः १२ द्वाभ्यां गुण्यन्ते जाताश्चतुर्विंशतिरेकोदयपदानि ५, सर्वसंख्यया २९ । सा च पूर्वराशौ प्रक्षिप्यते, ततो जातानि ८४७७। एतानि वाग्योगचतुष्टयमनोयोगचतुष्टयौदारिककाययोगसहितानि प्राप्यन्ते इति नवभिर्गुण्यन्ते जातानि ७६२९३ । एवमन्येष्वपि योगेषु पूर्वोक्तानुसारेण भावनीयं, सर्वसङ्ख्यया ९५७१७ योगगुणितानि पदवृन्दानि भवन्ति।
सम्प्रत्युपयोगगुणिता उदयभगा भाव्यन्ते-तत्र मिथ्यादृष्टौ सास्वादने च प्रत्येकं पञ्च पञ्च उपयोगाः। मिश्राबिरतदेशबिरतानां ६ । प्रमत्तादीनां सूक्ष्मसम्परायान्तानाम् ७। मिध्यादृष्टयादिषु चतुर्विंशतिगता उदयस्थानविकल्पा अष्टसंख्यादिका ये प्रागुक्तास्ते यथायोगमुपयोगैर्गुण्यन्ते, ततो जातानि सर्वसंख्यया ३२० । ये त्वाचार्या मिश्रेऽपि मत्यज्ञान-श्रुताज्ञान-विभाज्ञान-चक्षुर्दर्शनाऽचक्षुर्दर्शनरूपान् पञ्चैवोपयोगानिच्छन्ति तेषां मते ३१६ । एतानि चतुर्विंशतिगतानीति चतुर्विंशत्या गुण्यन्ते ततो जातानि ७६८०, मतान्तरेण ७५८४ । ततो द्विकोदयभगाः १२ एकोदयभड्गाः [५] । सर्वे मिलिता: १७, ते सप्तभिर्गुण्यन्ते जातं ११९, तत्पूर्वराशौ प्रक्षिप्यते, ततः पूर्वराशिर्जातः ७७९९, मतान्तरेण ७७०३ । एतावन्त उपयोगगुणिता उदयभङ्गाः ।
सम्प्रति पदवृन्दानि उपयोगगुणितानि भाव्यन्ते तत्रोदयस्थानपदानि चतुर्विंशतिगतानि 'अट्टी बत्तीस [अन्तर्भाष्यगाथा] इत्यादिना यानि प्रागुक्तानि तानि यथायोगमुपयोगैगुण्यन्ते, जातानि १- माथेयं चूर्णिकृद्धिान्त ष्पगापातया निर्दिष्टा ।

Page #198

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्ण्यपेत
सर्वसंख्या २१२० | ये तु मिथ्यादृष्टाविव मिश्रेऽपि पञ्चोपयोगानिच्छन्ति तन्मते सर्वसंख्या २०८८। एतानि चतुर्विंशतितानीति चतुर्विंशत्या गुप्यन्ते जातानि ५०८८०, मतान्तरेण ५०११२ । नतो द्विकोदयपदानि २४, एकोदयपदानि ५, सर्वमीलने २९ । सा सप्तभिरुपयांगैगुण्यते जाते २०३, पूर्वराशी प्रक्षिप्येते, ततो जातः पूर्वराशिः ५१०८३ मतान्तरेण पुनः ५०३९५ । एतावन्त्युपयोगगुणितानि पदवृन्दानि ।
-
१६०
}
श्याना उदयभङ्गा भाव्यन्ते, नत्र मियादृष्ट्यादिष्वविरतान्तेषु प्रत्येकं षड् लेश्याः, देशविरतप्रमत्ताप्रमत्तेषु तेज पद्मशुक्लरूपास्तिस्रः तिस्रः, कृष्णादिलक्ष्यासु देशविरत्यादिप्रतिपत्तेरभावादपूर्व करणादौ शुक्लले का। मिथ्यादृष्टचादिषु च ये चतुर्विंशनिगता उदयस्थानविकल्पा अष्टचतुरादिसंख्यास्ते यथायोगं लेश्याभिर्गुण्यन्ते, जाते २२०, एते चतुर्विंशतिगते इति चतुर्विंशत्या गुण्येने जातानि ५२८० । [ततो ] द्विकोदयभङ्गा: द्वादश, एकोदयभङ्गाः पञ्च, एवं १७ क्षेपे जानानि ५२९७, एतावन्तो लेश्यागुणिता उदयभङ्गाः ।
लेवामुक्तानि चान भावोदयस्थानपदानि चतुर्विंशतिगनान्पष्टषष्ट्यादीनि तानि यथायोगं लेश्याभिर्गुण्यन्ते, ततः सर्वसंख्यया जातानि १५९२ एनानि चतुर्विंशतिगतानीनि चतुर्विंशत्या गुण्पन्ते जातानि ३८२०८ । ततो द्विकोदयैकोदयपदानि २९ प्रक्षिष्यन्ते, ततो जातानि ३८२३७। एताबन्ति लेश्यागुणितानि पदवृन्दानि । उक्तान्युदयस्थानानि ॥४८॥
सत्तास्थानान्याह
तिण्णेगे एगेगं तिग मीसे पंचचउसु नियट्टिए तिन्नि
एक्कार बायरम्मी सुहुमे चउ तिन्नि उवसंते ॥ ४९ ॥
·
निण्णेगेः एकस्मिन् मिथ्यादृष्टौ त्रीणि सत्तास्थानानि तद्यथा २८/२७/२६ | अत्र भावना प्रागेवोक्ता। तथैकस्मिन् सासादने एकं २८, मिश्र ३ तद्यथा २८/२७ | २४ तथाऽविरतादिषु चतुर्षु प्रत्येकं ५, तद्यथा - २८/२४१२३२२/२१ | निवृत्तौ ३, नद्यथा - २८/२४|२१| तत्राद्ये द्वे उपामश्रेण्याम् [एकविंशतिः क्षायिकसम्यग्दृष्टेरुपशमश्रेण्यां] क्षपकश्रेण्यां वा, तथा बादरेऽनिवृत्तिवादरे ११, तद्यथा→२८१२४|२१|१३|१२|११|५|४|३२|१| सूक्ष्मसम्पराये ४ सत्तास्थानानि, तद्यथा →२८ | २४|२१|१| तत्राद्यानि त्रीण्युपशमश्रेण्याम्, एका प्रकृतिः क्षपकश्रेण्याम् । नथोपशान्ते= उपशान्तमोहे ३ सत्तास्थानानि, तद्यथा--→ २८/२४|२१| संवेधस्तु स्वयमभ्यूह्यः । सर्वत्रापि सत्तास्थाने भावना यथाऽधरतादोघसंवेधचिन्तायां कृता तथाऽत्रापि कार्या ॥ ४९||
3

Page #199

सप्ततिकाप्रकरणम्
| १६१
सम्प्रति नाम वि ( चि) चिन्तयिषुराह
छन्नव छक्कं तिग सत्त दुग दुग तिग दुग तिगड चऊ ।
दुग छच्च दुग पण च च दुर्ग च पणग एग चऊ ॥५०॥ एगेगम एगेगभट्ट छउमत्य केवलिजिणाण |
एग चक्र एग चऊ अड्ड चऊ दु छक्कमुदयंसा ॥ ५१॥
छन्न० ए० मिध्यादृष्टौ नाम्नः ६ बन्धस्थानानि, तद्यथा- २३ | २५/२६|२८|२९|३०| तत्रापर्याप्त कै केन्द्रियप्रायोग्यं बध्नतस्त्रयोविंशतिः, तस्यां च बध्यमानायां बादरसूक्ष्मप्रत्येकसाधारणैर्भङ्गाः ४ । पर्याप्तकैकेन्द्रियप्रायोग्यमपर्याप्तद्रि-त्रि- चतुरिन्द्रियतिर्यक्पञ्चेन्द्रिय मनुष्यप्रायोग्यं च बघ्नतः २५ । तत्र पर्याप्त कै केन्द्रियप्रायोग्यायां २५ बध्यमानायां भङ्गाः २०, अपर्याप्तकद्वी न्द्रियादिप्रायोग्यायां तु बध्यमानायां प्रत्येकमेकैको भङ्गः सर्वसंख्या २५ । पर्याप्त कैकेन्द्रियप्रायोग्यं बध्नतः २६, तस्यां च बध्यमानायां भङ्गाः १६ | देवगतिप्रायोग्यं नरकगतिप्रायोग्यं वा बध्नतः २८, तत्र देवगतिप्रायोग्यायां भङ्गाः ८, नरकगतिप्रायोग्यायां १, सर्वसंख्या ९। पर्याप्तद्धीन्द्रियादिप्रायोग्यं बध्नतां २९, तत्र पर्याप्त द्वि-त्रिचतुरिन्द्रियप्रायोग्यायामेकोनत्रिंशति बध्यमानायां प्रत्येकं ८ भगाः । तिर्यक्पञ्चेन्द्रियप्रायोग्यायां ४६०८, मनुष्यगतिप्रायोग्यायां ४६०८, सर्वसंख्या ९२४० । या तु देवगतिप्रायोग्या तीर्थकरनामसहिता [२९] सा मिथ्यादृष्टेन बन्धमायाति । पर्याप्तद्वि- त्रि- चतुरिन्द्रिय- तिर्यक्पञ्चेन्द्रियप्रायोग्यं बघ्नतः ३०, तंत्र पर्याप्तद्वीन्द्रियादिप्रायोग्यायां बध्यमानायां प्रत्येकं ८ भङ्गाः । तिर्यक्पञ्चेन्द्रियप्रायोग्यायां ४६०८, सर्वसंख्यया ४६३२ । या च मनुष्यगतिप्रायोग्या तीर्थकरनामसहिता ३०, या च देवगतिप्रायोग्याऽऽहारद्विकसहिता, ते उभे अपि मिध्यादृष्टेन बन्धमायातः ।
त्रयोविंशत्यादिषु बन्धस्थानेषु यथासंख्यं भङ्गसंख्यानिरूपणार्थमिय मन्तर्भाष्यगाथा → 'च पणवीसा सोलस, नव चत्ताला सवाय वाया बत्तीसुतरछायालसया मिच्छस्स बंधविही' || [ 1
स्पष्टा । मिथ्यादृष्टेर्नवोदयस्थानानि तद्यथा - २१२४/२५/२६/२७/२८|२९|३०| ३१ । एतानि सर्वाण्यपि प्रागिव वक्तव्यानि । केवलमाहारकसंयनानां वैक्रियसंयतानां केवलिनां सम्बन्धीनि न वक्तव्यानि तेषां मिथ्यादृष्टित्वाभावात्। सर्वसंख्यया मिथ्यादृष्टखुदयस्थानभङ्गाः ७७७३ । मिथ्यादृष्टेः सत्तास्थानानि षट् तद्यथा→९२|८९|८८|८६|८०|७८| संवेधस्तु स्वयमभ्यूः । सम्प्रति सास्वादनस्य बन्धोदयसत्तास्थाना

Page #200

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्ण्यपेतं
न्युच्यन्ते । त्रीणि बन्धस्थानानि तद्यथा २८|२९|३०| तत्र नरकगतिप्रायोग्या २८ सास्वादनस्य न बन्धमायाति । देवगतिप्रायोग्यायाश्च बन्धकास्तिर्यक्पञ्चेन्द्रिया मनुष्याश्च । तस्यां चाष्टाविंशती बध्यमानायां ८ भङ्गाः । तथा सासादना एकेन्द्रिया विकलेन्द्रियास्तिर्यक्पञ्चेन्द्रिया मनुष्या देवा नैरयिकाश्च तिर्यक्पञ्चेन्द्रियप्रायोग्यां मनुष्यगतिप्रायोग्यां वा २९ बध्नन्ति न शेषामत्र च भगाः ६४०० । तथा सासादना एकेन्द्रिया विकलेन्द्रियास्तिर्यक्पञ्चेन्द्रिया मनुष्या देवा नारका वा यदि त्रिंशतं बध्नन्ति तर्हि तिर्यक्पञ्चेन्द्रियप्रायोग्यामेवोद्योतसहिताम्, न शेषाम् । तां च बध्नतां भङ्गानां ३२०० | सर्वबन्धस्थानभङ्गसंख्या ९६०८ । उक्तरूपभङ्गसंख्यानिरूपणार्थमिय मन्तर्भाव्यगाथा →
'अट्ठ य सय चोट्टि बत्तीस साय सासणे भेया । अट्ठावीसाइसुं सव्वाणदृहिंग छण्णवई' || [ ]
स्पष्टा । सास्वादनस्योदयस्थानानि ७ तद्यथा २१/२४/२५/२६/२९ ३० ३१ | तत्र २१ उदय एकेन्द्रिय- विकलेन्द्रिय-तिर्यक्पञ्चेन्द्रिय-मनुष्य- देवानधिकृत्यावगन्तव्यो । नरकेषु सासादनो नोत्पद्यत इति कृत्वा तत्रैकेन्द्रियाणामेकविंशत्युदये बादरपर्याप्तकेन सह यशः कीर्त्त्ययशः कीर्त्तिभ्यां द्वौ भङ्गौ, तावेव सम्भवतो न शेषाः । सूक्ष्मेष्वपर्याप्तेषु मध्ये सास्वादनस्योत्पादाभावात् । अत एव विकलेन्द्रियाणां तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां मनुष्याणां च प्रत्येकमपर्याप्तकेन सह य एकैको भगः, स इह न सम्भवति किन्तु शेषा एव । ते च विकलेन्द्रियाणां ६, निर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां ८, मनुष्याणामपि ८, देवानामपि ८ | सर्वसंख्यया २१ उदये ३२ । २४ उदय एकेन्द्रियेषु मध्ये उत्पन्नमात्रस्य, अत्रापि बादरपर्याप्तकेन सह यशः कीर्त्त्ययशः कीर्तिभ्यां यौ द्वौ भङ्गौ तावेव सम्भवतो न शेषा:, सूक्ष्मेषु साधारणेषु तेजोवायुषु च मध्ये सासादनस्योत्पादाभावान् | २५ उदये देवेषु मध्ये उत्पन्नमात्रस्य प्राप्यते, न शेषस्य तत्र ८ भङ्गास्ते च सुभगदुर्भगादेयानादेययश:कीर्त्त्ययशः कीर्त्तिपदैरवसेयाः । २६ उदयो विकलेन्द्रिय तिर्यक्पञ्चेन्द्रिय मनुष्येषु मध्ये उत्पन्नमात्रस्यात्राप्यपर्याप्तकेन सह य एकैको भङ्गः स न सम्भवति शेषास्तु सम्भवन्ति, ते च विकलेन्द्रियाणां ६ । तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणां २८८, मनुष्याणामपि २८८, सर्वसंख्या २६ उदये ५८२ | २७|२८| उदयौ न सम्भवतस्तौ युत्पत्त्यनन्तरमन्तर्मुहूर्ते गते सति भवतः, सास्वादन [भाव]श्वोत्पत्त्यनन्तरमुत्कर्षतः किञ्चिदूनपडावलिकामात्रम् । २९ उदयो देवनैरयिकाणां स्वस्थानगतानां पर्याप्तानां प्रथमसम्यक्त्वात् प्रच्यवमानानां प्राप्यते । तत्र देवस्यैकोनत्रिंशदुदये भङ्गाः ८, नैरयिकस्य १, सर्वसंख्यया ९। ३० उदयस्तिर्यग्मनुष्याणां पर्याप्तानां प्रथमसम्यक्त्वात् प्रच्यवमानानां देवानां बोत्तरवैक्रिये वर्त्तमानानां सास्वादनानां, तत्र तिरवां मनुष्याणां च ३० उदये प्रत्येकं ११५२, देवस्य ८, सर्वसंख्या २३१२ ।
7
१६२
,
I
1
I
i

Page #201

सप्ततिकाप्रकरणम्
३१ उदयस्तिर्यक्पञ्चन्द्रियाणां पर्याप्तानां प्रथमसम्यक्त्वात् प्रच्यवमानानाम्, अत्र भङ्गाः ११५२ / उक्तरूपाया एव भङ्गसंख्याया निरूपणार्थमिय मन्तर्भाव्यगाथा →
'rite air as a treer य पंच या । बारह देवीसावकार या य' ॥ [ ]
१६३
स्पष्टा । सर्वभङ्गसंख्यया ४०९७ ।
सासादनस्य द्वे सत्तास्थाने, तद्यथा ९२१८८। तत्र २९२ य आहारकचतुष्टयं बध्वा उपशमश्रेणितः प्रतिपतन् सासादनभावमुपगच्छति तस्य लभ्यते, न शेषस्पष्टाशीतिश्चतुर्गतिकानामपि सासादनानाम् ।
सम्प्रति संवेध उच्यते तत्राष्टाविंशतिं बध्नतः सासादनस्य द्वे उदयस्थानानि, तद्यथा ३० ३१ । अष्टाविंशतिर्हि सासादनस्य बन्धयोग्या स्याद् देवगतिविषया । न च करणाऽपर्याप्तः सासादनी देवगतिप्रायोग्यं बध्नाति ततः शेषा उदया न सम्भवन्ति । तत्र मनुष्पमधिकृत्य ३० उदये द्वे अपि सत्तास्थाने, तिर्यक्पञ्चेन्द्रिय सास्वादनानधिकृत्याष्टाशीतिरेव यतः ९२ उपशमश्रेणीतः प्रतिपततो लभ्यते, न च तिरश्वामुपशमश्रेणीसम्भवः । ३१ उदयेऽप्यष्टाशीतिरेव यतः ३१ उदयस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियाणाम्, न च तिरवां द्विनवतिः सम्भवति । २९ तिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यप्रायोग्यां बध्नतः सासादनस्य सप्ताप्युदयस्थानानि, तत्रैकेन्द्रिय-विकलेन्द्रिय तिर्यक्पञ्चेन्द्रिय-मनुष्य- देव-नैरयिकाणां सासादनानां स्वीयस्वीयोदयस्थानेषु वर्त्तमानानामेकमेव सत्तास्थानं ८८ | नवरं मनुष्यस्य ३० उदये वर्त्तमानस्योपशमश्रेणीतः प्रतिपति (त)तः सास्वादनस्य ९२ । एवं त्रिंशद्बन्धकस्यापि वक्तव्यं ।
सम्प्रति सम्यग्मिथ्यादृष्टेर्बन्धोदयसत्तास्थानान्युच्यन्ते । द्वे बन्धस्थाने, तद्यथा २८|२९| तत्र तिर्यग्मनुष्याणां मिश्राणां देवगतिप्रायोग्यमेव बन्धमायाति, ततस्तेषां २८/२९ | मनुष्यगतिप्रायोग्यं बध्नतां देवनैरयिकाणामुदयस्थानानि ३, तद्यथा - २९ ३० ३१ | द्वे सत्तास्थाने, तद्यथा - ९२|२८|
I
अधुना संबेध उच्यते । सम्यग्मिथ्यादृष्टेरष्टाविंशतिबन्धकस्य द्वे उदयस्थाने, तद्यथा ३० ।३१। एकैकस्मिन् उदयस्थाने द्वे सत्तास्थाने, तद्यथा - ९२१८८ | २९ बन्धकस्यैकमुदयस्थानं २९ | अत्रापि ते एव द्वे सत्तास्थाने ।

Page #202

गुणरत्नसूरिविरचित-अदचूर्युपेत तथा अविरतसम्यादृष्टे: ३ बन्धस्थानानि, तद्यथा- २८।२९।३०॥ तत्र तिर्यग्मनुष्याणाभविरतानां देवगतिप्रायोग्यं बध्नता २८, मनुष्याणां देवगतिप्रायोग्य तीर्थकरसहित बध्नतां २९, देवनैरयिकाणां मनुष्यगतिप्रायोग्यं बध्नतां २९, तेषामेव मनुष्यगतिप्रायोग्यं तीर्थकरसहितं बध्नतां ३०| उदयस्थानानि ८, तद्यथा-→२१३२५।२६।२७।२८।२९।३०।३१५ तत्र २१उदयो नैरयिकतिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुष्यदेवानाश्रित्यावसेयो, [यत:] क्षायिकसम्यग्दृष्टे:पूर्वबद्धायुष्कस्यैतेषु सर्वेष्वपि तस्य सम्भवात्। अविस्नश्वाऽपर्याप्तेषु मध्ये मोत्पद्यते, नतोऽपर्याप्तोदयवजाः शेष भगा २५ द्रष्टव्याः। २५/२७ उदयो देव-नैरयिकान् वैक्रियतिर्यग्मनुष्यांश्वाश्रित्याबसेयौ। तत्र नैरपिकः नायिकसम्यग्दृष्टिर्वेदकसम्यग्दृष्टिर्वा देवखिविधः सम्यग्दृष्टिरपि। २६ उदयस्तिर्यग्मनुष्याणां क्षायिकवेदकसम्यग्दृष्टीनाम्, औपशमिकसम्यग्दृष्टिस्तिर्यग्मनुष्येषु मध्ये नोत्पद्यते। बेदकसम्यग्दृष्टिता च तिरश्चो द्वाविंशतिसत्कर्मणोऽवगन्तव्या। २८।२९ उदयो नैरपिक-वैक्रिय तिर्यग्मनुष्य-प्राकृततिर्यग्मनुष्यदेवानां । ३०उदयस्तिर्यक्पञ्चेन्द्रियमनुध्यदेवानाम्। ३१ उदयस्तिर्यपञ्चेन्द्रियाणाम्। सत्तास्थानानि ४, तद्यथा->९३।९२।८९।८८। तत्र योऽप्रमत्तसंयतोऽपूर्वकरणो वा तीर्थकराहारकसहिता ३१ बध्वा पश्चादविरतसम्यग्दृष्टिदेवो जातस्तमाश्रित्य ९३, यस्त्वाहारकं बध्वा परिणामपरावृत्त्या मिथ्यात्वमनुगम्य चतसृणां गतीनामन्यतमस्यां गताबुत्पन्नस्तस्य तत्र तत्र गतौ भूयोऽपि सम्यक्त्वं प्रतिपन्नस्य ९२, देव-मनुष्येषु मध्ये मिथ्यात्वमप्रतिपन्नस्यापि ९२ प्राप्यने। ८९ देव-नैरयिक-मनुष्याणामविरतानाम्, ते हि त्रयोऽपि तीर्थकरनाम समर्जयन्ति। ८८ चतुर्गतिकानामविरतसम्यग्दृष्टीनां । संवेधस्तु स्वयमभ्यूह्यः ।
तथा देशविरतस्य द्वे बन्धस्थाने, नद्यथा→२८।२९। तत्र २८ मनुष्यस्य तिर्यक्पञ्चेन्द्रि. यस्य वा देशविरतस्य देवगतिप्रायोग्या। सेव तीर्थकरसहिता २९, सा च मनुष्यस्यैत्र, तिरश्वस्तीर्थकरसत्कमाभावान् । उदयस्थानानि ६, तद्यथा- २५/२७।२८।२९/३०/३१॥ सत्तास्थानानि ४, तद्यथा→९३१९२ १८९।८८। तत्र योऽप्रमत्तोऽपूर्वकरणो वा तीर्थकराहारकं बध्वा परिणामहासेन देशविरतो जातस्तस्य ९३ । शेषाणां भावनाऽविरतसम्यग्दृष्टेरिव कार्या। संवेधस्तु सर्वत्रापि स्वयमभ्यूयः ।
तथा प्रमत्तरांयतस्य द्वे बन्धस्थाने, तद्यथा →२८/२९। एते च देशविरतस्येव भावनीये। उदयस्थानानि ५, तद्यथा-२५।२७।२८।२९।३०। एतानि सर्वाण्यप्याहारकसयंतस्य वैक्रियसंयतस्य बाऽवगन्तव्यानि। ३०स्वभावस्थसंयतस्यापि । सत्तास्थानानि ४, तद्यथा→९३।९।८९।८८ 1
तथाऽप्रमत्तसंपतस्य बन्धस्थानानि ४, तद्यथा-→२८।२९।३०।३१द्वे उदयस्थाने,

Page #203

सप्ततिकाप्रकरणम्
तद्यथा →२९।३०। तत्र २९ यो नाम पूर्वं प्रमत्तसंयतः सन्नाहारकं वैक्रियं वा निर्वर्त्य पश्चादप्रमत्त[ संयतस्य ] भावं गच्छति तस्य प्राप्यते । एवं ३० उदयोऽपि । स्वभावस्थस्याप्यप्रमत्तसंयतस्य ३० उदयः स्यात् । सत्तास्थानानि ४ तद्यथा-९३।९२।८९।८८|
१६५
तथाऽपूर्वकरणस्य ५ बन्धस्थानानि तद्यथा - २८ २९ ३० ३१ १ तत्रैका तु यश:कीर्त्तिः, सा च देवगतिप्रायोग्यबन्धव्यवच्छेदे सत्यवगन्तव्या । एकमुदयस्थानं ३०, अत्र बज्रर्षभनाराचसंहननषट्संस्थानसुस्वरदुःस्वरप्रशस्ताप्रशस्तविहायोगतिभिभङ्गाः २४ । अन्ये त्वाचार्या ब्रुवते आद्यसंहननत्रयान्यतरसंहननयुक्ता अप्युपशमश्रेणि प्रतिपद्यन्ते तन्मतेन भङ्गाः ७२ । एवमनिवृत्तिबादरसूक्ष्म सम्परायोपशान्तमोहेष्वपि द्रष्टव्यम् । सत्तास्थानानि ४, तद्यथा ९३ ।९२।८९।८८| तथाऽनिवृत्तिबादरस्यैकैकं बन्धस्थानं यशः : कीर्त्तिः, एकमुदयस्थानं ३०, अष्टौ सत्तास्थानानि ९३ ९२|८९|८८|८०|७९ १७६ | ७५ तत्राद्यानि ४ उपशमश्रेण्यां क्षपकश्रेण्यां वा यावन्नामत्रयोदशकं न क्षीयते, त्रयोदशसु च नामसु यथाक्रमं त्रिनवत्यादेः क्षीणेषूपरितनानि ४ सत्तास्थानानि स्युर्बन्धोदयसत्तास्थानभेदाभावादत्र संबेधो न स्यात् । तथा सूक्ष्मसम्परायस्याऽनिवृत्तिवादरस्यैवावगन्व्यानि ।
तथा छद्मस्थजिना उपशान्तमोहाः क्षीणमोहाच, केवलिजिना: सयोगिकेवलिनोऽयोगिकेवलिनश्च । तत्रोपशान्तमोहस्यैकमुदयस्थानम् ३० । सत्तास्थानानि ४ तद्यथा ९३।९२।८९।८८| क्षीणकषायस्यैकमुदयस्थानं ३०, अत्र भङ्गाः २४१ वर्षभनाराचसंहननयुक्तस्यैव क्षपकश्रेण्यारम्भकत्वम्, तत्रापि तीर्थकरसत्कर्मणः क्षीणमोहरत्य सर्व संस्थानादि प्रशस्तमित्येक एवं भङ्गः । सत्तास्थानानि ४, तद्यथा—८०|७९/७६ | ७५ | तत्र ७९/७५ | अतीर्थंकरसत्कर्मणः । शेषे तु तीर्थंकरसत्कर्मणः । सयोगिकेवलिनः ८ उदयस्थानानि तद्यथा - २०/२१/२६/२७/२८|२९|३०|३१| सत्तास्थानानि ४, तद्यथा ८० । ७९ । २७६ | ७५ ॥ अयोगिकेवलिनो द्वे उदयस्थाने, ९१८ | सत्तास्थानानि ६, तद्यथा→८०|७९, ७६ | ७५ | ९|८| तदेवं गुणस्थानेषु बन्धोदयसत्तास्थानान्युक्तानि ॥ ५० ॥ ५१ ॥ साम्प्रतं गत्यादिमार्गणास्थानेषु तानि चिन्तयन्नाह
दो छक्कड़ चउक्कं पण नव एक्कार छक्कगं उदया। नेरइआइसु संता ति पंच एक्कारस चक्कं ॥५२॥
दो० नैरयिकतिर्यग्मनुष्यदेवानां यथाक्रमं द्वे पडष्टौ चत्वारि बन्धस्थानानि । तत्र

Page #204

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेत
नैरयिकाणामिमे २-२९।३०। तिरश्चां षट्-२२३।२५।२६।२८।२९।३०। नराणामष्ट →२३।२५।२६ |२८|२९।३०।३१।। देवानां चत्वारि २५/२६।२९।३०। तथा नारकाणामुदयस्थानानि पञ्च-→२१२५ २०२८।२९/ तिरश्वां नव→२१।२४।२५/२६।२७२८।२९।३०।३१। नराणामेकादश-२०/२१/२५ ।२६।२७/२८/२९।३०।३१।९।८। देवानां षट् २१।२५।२७/२८।२९।३०। तथा नारकाणां सत्तास्थानानि त्रीणि+९२८९।८८। तिरश्वां पञ्च→९२८८८६।८०७८ नराणामेकादश->९३१९२१८९५८८८६ १८०७२।७६।७५/९।८। देवानां चत्वारि →९३।९२।८९।८८। संवेधस्तु स्वयमभ्यूयो, बिस्तरभयान्न लिख्यते ॥५२॥
सम्प्रतीन्द्रियमाश्रित्याभिधीयते – इग विगलिंदिय सगले पण पंच य अट्ठ बंधट्ठाणाणि। पण छक्केकारुदया पण पण बारसय संताणि ॥५३॥
झग. एकेन्द्रियविकलेन्द्रियपश्चेन्द्रियाणां यथाक्रमं बन्धस्थानानि→ पञ्च पञ्च अष्टौ। तत्रैकन्द्रियाणाममूनि पञ्च-२३।२५।२६।२९।३० | विकलेन्द्रियाणां त्रयाणामपीमान्येव पञ्च । पञ्चेन्द्रियाणां सर्वाण्यपि बन्धस्थानानि। तथैकेन्द्रियाणां पञ्चोदयस्थानानि→२११२४।२५।२६।२७। विकलानां षट्+२१।२६।२८।२९।३०।३१। पञ्चेन्द्रियाणामेकादश->२०।२१।२५।२६।२७।२८।२९।३०।३११९ ।८। तथैकेन्द्रिय - विकलेन्द्रियाणां सत्तास्थानानि पञ्च-→९२१८८१८६१८०७८। पञ्चेन्द्रियाणां सर्वाण्यपि सत्तास्थानानि ॥५३॥
इय कम्मपगइट्ठाणाइँ सुट्ट बंधुदयसंतकम्माणं। गइआइएहिं अट्ठसु चउप्पगारेण नेयाणि ॥५४||
इय० इत्युक्तेन प्रकारेण बन्धोदयसत्कर्मणां सम्बन्धीनि कर्मप्रकृतिस्थानानि सुष्टु अत्यन्तमुपयोगं कृत्वा गत्यादिभिश्चतुर्दशभिर्मार्गणास्थानैरष्टस्वनुयोगद्वारेषु– 'संतपय परवणया' [आ.नि. गा.१३] इत्यादिरूपेषु ज्ञातव्यानि। तत्र सत्पदप्ररूपणया संवेधो गुणस्थानेषु सामान्येनोक्तो, विशेषस्तु गतीरिन्द्रियाणि चाश्रित्यैतदनुसारेण काययोगादिष्वपि मार्गणास्थानेषु वक्तव्य:। शेषाणि तु द्रव्यप्रमाणाद्य. नुयोगद्वाराणि कर्मप्रकृतिप्राभृतादीन् ग्रन्थान् सम्यक् परिभाव्य बक्तव्यानि, परमधुना तेषामभावाल्लेशतो

Page #205

१६५
सप्ततिकाप्रकरणम्
ऽपि दर्शयितुं न शक्यन्ते । कथं पुनर्ज्ञातव्यानीत्याह- चतुः प्रकारेण प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशरूपेण । तत्र प्रकृतिगतानि बन्धोदयसत्तास्थानानि प्राय उक्तानि । एतदनुसारेण स्थित्यनुभागप्रदेशगतान्यपि भावनीयानि । इह बन्धोदयसत्तास्थानसंबेधे चिन्त्यमाने उदयग्रहणेनोदीरणापि गृहीता द्रष्टव्या, उदये सत्यवश्यमुदीरणाया अपि भावात् ||५४ ||
तथा चाह
उदयसुदीरणाए सामित्ताओ न विज्जइ विसेसो । मोत्तूणय इगुयालं साणं सव्व गईणं ॥ ५५ ॥
-
=
उद॰ इह् कालप्राप्तानां कर्मपरमाणूनामनुभवनमुदय: 1 अकालप्राप्तानामुदयावलिकाबहि:स्थितानां कषायसहितेनाऽसहितेन वा योगसंज्ञकेन वीर्यविशेषेणोदयप्राप्तैः कर्मपरमाणुभि: सहानुभ वनमुदीरणाऽनयोः स्वामित्वमाश्रित्य नास्ति विशेषो, मुक्त्वा एकचत्वारिंशत्प्रकृतीः ॥ ५५ ॥
ताः प्रकृती: आह
नाणंतरायदसगं दंसणनव श्रेयणिज्ज मिच्छतं ।
सम्मत्तं लोभ वेयाउगाणि नत्रनाम उच्चं च ॥५६॥
―
नाणं- पञ्चानां ज्ञानावरणप्रकृतीनां पञ्चानामन्तरायप्रकृतीनां चतसृणां चक्षुरचक्षुरवधिकेबलदर्शनावरणप्रकृतीनामुदय उदीरणा च सर्वजीवानां युगपत् तावत् प्रवर्तते यावत्क्षीणमोहगुणस्थानकाद्धाया आवलिकाशेषो न स्याद्, आबलिकायां तु शेषीभूतायामुदय एव नोदीरणा, आवलिकागतस्योदीरणानर्हत्वात् । निद्रापञ्चकस्य शरीरपर्याप्त्या पर्याप्तानां शरीरपर्याप्त्यनन्तरसमयादारभ्य यावदिन्द्रियपर्याप्तिपरिसमाप्तिर्नोपजायते तावदुदय एव नोदीरणा, शेषकालं तूदयोदीरणे युगपत्प्रवर्तेते युगपच्च निवर्तेते । द्वयोर्भेदनीययोः पुनः प्रमत्तगुणस्थानकं यावदुदय उदीरणा च प्रवर्तते परस्तूय एव नोदीरणा । तथा प्रथमसम्यक्त्वमुत्पादयतोऽन्तरकरणे कृते सति प्रथमस्थितावावलिकाशेषायां मिथ्यात्वस्योदय एव नोदीरणा । तथा वेदक म्यग्दृष्टीना क्षायिकसम्यक्त्वमुत्पादयता सम्यग्मिथ्यात्वमिध्यात्वयोः पितयोः सम्यक्त्वं सर्वापवर्त्तनयाऽपवर्त्त्याऽन्तर्मुहूर्त्तस्थितिकं कृतम्, तत उदयोदीरणाभ्यामनुभूयमानमनुभूयमानमावलिकाशेषं यदा स्यात् तदा सम्यक्त्वस्योदय एव नोदीरणाऽथवोपशमश्रेणिं प्रतिपद्यमानस्यान्तरकरणे कृते सति प्रथमस्थितात्रा -
7
4

Page #206

| १६८
गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्ण्यपेतं
बल्किाशेषायां सम्यक्त्वस्योदय एव नोदीरणा । संज्वलनलोभस्योदय उदीरणा च युगपत् तावत्प्रवर्त्तते यावत्सूक्ष्मसम्परायाद्धाया आवलिकाशेषस्तत आवलिकामात्रं कालमुदय एव नोदीरणा । तथा त्रयाणां बेदानामन्यतमेन तेन तेन वेदेन श्रेणिप्रतिपन्नस्यान्तरकरणे कृते तस्य तस्य वेदस्य प्रथमस्थितादावलिकाशेषायामुदय एव नोदीरणा । चतुर्णामप्यायुषां स्वस्वभवपर्यन्तावलिकायामुदय एव नोदीरणाऽन्यच्च मनुष्यायुषः प्रमत्तगुणस्थानकादूर्ध्वमुदीरणा न स्यात् किन्नूदय एवकेवलः । तथा मनुष्यगति-पञ्चेन्द्रियजाति- त्रस बादरपर्याप्त-सुभगादेय-यशःकीर्त्ति - तीर्थंकररूपाणां नवनामप्रकृतीनामुच्चैर्गोत्रस्य च सयोगिकेवलिगुणस्थानकं यावद् युगपदुदयो- दीरणे, अयोग्यवस्थायां नूदय एव नोदीरणा ||५६ ||
सम्प्रति [कस्मिन्] गुणस्थानके का: प्रकृतीबध्नातीति बन्धविशेषनिरूपणार्थमाह — तित्थगराहारगविरहियाओ अज्जेइ सब्बपगईओ । मिच्छत्तवेयगो सासणो विइगुवीससेसाओ ॥ ५७॥
तित्थ० मिथ्यात्ववेदको
मिथ्यादृष्टिस्तीर्थकराहारकरहितास्तीर्थकराहारक
शरीराहारकाङ्गोपाङ्गबर्जा: शेषाः सर्वा अपि प्रकृती : ११७ संख्या अर्जयति-बध्नाति । तथा सासादनोऽप्येकोनविंशतिशेषा:- एकोनविंशतिवर्जा: शेषाः १०१ प्रकृतीर्बध्नाति ॥५७ ||
छायालसेस मीसो अविरयसम्मो तियालपरिसेसा । तेवण देसविरओ विरओ सगवण्णसेसाओ ॥५८॥
छाया स्पष्टा ३५८||
अधुना प्रतिषेद्धव्याः प्रकृतयो बहुल्यो, बन्धयोग्यास्तु स्तोका इति बन्धयोग्या एवाहइगुसमिप्पमत्तो बंधड़ देवाउयस्स इयरो वि। agarayat छप्पण्णं वा विछवीसं ॥५९॥
इगु० अप्रमत्त एकोनषष्टिप्रकृतीर्बध्नाति । तथेतरोऽप्यप्रमत्तोऽपि देवायुषो बन्धकः । एतेनैतत्सूच्यते--→ प्रमत्तसंयत एवायुबन्धं प्रथमत आरभते, आरभ्य च कश्चिदप्रमत्तभावमपि गच्छति, तत एवमप्रमत्तोऽपि देवायुषो बन्धकः स्यात् । शेषव्याख्या कर्मस्तवा नुसारेण कर्त्तव्या || ५९ ||

Page #207

सप्ततिकाप्रकरणम्
बावीसा एगुणं बंधइ अट्ठारसंतमनियट्टी। सत्तर सुहुमसरागो सायममोहो सजोगि ति ॥६॥ एसो उ बंधसामित्तओघो गइयाइएसु वि तहेव।
ओहाओ साहिज्जा जत्य जहा पगाद्विाभावो ॥२१॥ बावी० एसो० स्पष्टा(ष्टे) ||६||६१॥ सम्प्रति किं सर्वा अपि प्रकृतयः सर्वासु गतिषु प्राप्यन्ते किं वा नेत्याह-- तित्थगरदेवनिरयाउगं च तिसु तिसु गईसु बोद्धज्वं । अवसेसा पयडीओ हवंति सव्वासु वि गईसु ॥६२।। तित्थः स्पष्टा ||६२||
इह गुणस्थानकेषु प्राग्बन्धोदयसत्तास्थानसंवेध उक्तः, गुणस्थानकानि च प्राय उपशमश्रेणिगतानि आपकश्रेणिगतानि च, तत्र प्रथमत उपशमश्रेणिमाह
पढमकसायचउक्कं दंसतिग सत्तगा वि उवसंता। अविरतसम्मत्ताउ जाव नियट्टित्ति नायव्वा ॥६३॥
पढः प्रथमकपाया अनन्नानुबन्धिनो दर्शनत्रिकं एता: सप्तका अपि सप्तापि प्रकृतय उपशान्ना अविरतगुणस्थानकादारभ्य यावदनिवृत्तिगुणस्थानं तावज्ज्ञातव्या। अपूर्वकरणवर्जा: शेषा यथायोगमुपशमका, अपूर्वकरणे त्वेता नियमत उपशान्ता एव लभ्यन्ते ।
तत्र प्रथमतोऽनन्तानुबन्धिनामुपशमनोच्यतेऽविरतसम्यग्दृष्टिदेशविरतविरतानामन्यतमोऽन्यतमस्मिन् योगे वर्तमानस्तेज:पद्मशुक्ललेश्याऽन्यतमलेश्यायुक्त; साकारोपयोगोपयुक्तोऽन्तःसागरोपमकोटाकोटीस्थितिकर्मा करणकालात्पूर्वमप्यन्तर्मुहूर्त कालं यावदवदायमानचित्तसन्ततिरवतिष्ठते। तथा संश्च परावर्त्तमानाः प्रकृती: शुभा एव बध्नाति, नाशुभाः। अशुभानां च प्रकृतीनामनुभागं चतु:स्थानकं सन्तं द्वि:स्थानकं करोति, शुभानां च द्विस्थानकं सन्तं चतु:स्थानकं । स्थितिबन्धे च पूर्णे पूर्णे सत्यन्य स्थिनिबन्धं पूर्वपूर्वस्थितिबन्धापेक्षया पल्योपमसंख्येयभागहीनं करोति ।

Page #208

गुणरत्नस्त्रिविरचित-अवचूर्युपेतं इत्थमन्तर्मुहूर्त्तकालं यावदवस्थाय ततो यथाक्रमं त्रीणि करणानि प्रत्येकमान्तमौहृत्तिकानि करोति, तद्यथा-→यथाप्रवृत्तकरणमपूर्वकरणमनिवृत्तिकरणं, चतुर्थी नूपशान्ताद्धा।
तर यभागलकरणे प्रविशन् प्रतिसमयमनन्तगुणवृद्ध्या विशुद्धया प्रविशति, पूर्वोक्तं शुभप्रकृतिबन्धादिकं तथैव तत्र कुरुते, न च स्थितिघातादिकं कुरुते, नद्योग्यविशुद्धव्यभावात्। प्रनिसमयं च नानाजीवापेक्षयाऽसंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणान्यध्यवसायस्थानानि स्युः, षट्स्थानपतितानि च । अन्यच्च प्रथमसमयापेक्षया द्वितीयसमयेऽध्यवसायस्थानानि विशेषाधिकानि, एवं नावदाव्यं यावद् यथाप्रवृत्तकरणचरमसमय: तत्र प्रथमसमये जघन्या विशोधि: सर्वस्नोका, ततो द्वितीयसमये जघन्या विशोधिरनन्तगुणा, एवं तावद्राच्यं यावद्द्यथाप्रवृत्तकरणाद्धाया: संख्येयो भागो गन: स्यात् । तन: प्रथमसमये उत्कृष्टा विशोधिरनन्तगुणा, तनोऽपि यतो जघन्यस्थानान्निवृत्तस्तस्योपरितनी जघन्या विशोधिरनन्तगुणा, ततो द्वितीयसमये उत्कृष्टा विशोधिरनन्तगुणा, तत उपरि जघन्या विशोधिरनन्तगुणा, एवमुपर्यधश्चैकैकं विशोधिस्थानमनन्तगुणतया तावन्नेयं यावद् यथाप्रवृत्तकरणस्य चरमसमये जघन्यं विशोधिस्थानम् । नत उत्कृष्टानि यानि विशोधिस्थानान्यनुक्तानि तिष्ठन्ति तानि निरन्तरमनन्तगुणया वृद्ध्या तावन्नेतव्यानि यावच्चरमसमये उत्कृष्टं विशोधिस्थानम् ।
सम्प्रत्यपूर्वकरणमुच्यते-तत्राऽपूर्वकरणे प्रतिसमयमसंख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणान्यध्य. वसायरधानानि स्युः, प्रनिसमयं च षट्स्थानपनितानि। तत्र प्रथमसमये जघन्या विशोधिः सर्वस्तोका, सा च यथाप्रवृत्तकरणचरमसमयसत्कोत्कृष्टविशोधिस्थानादनन्तगुणा, तन: प्रथमसमयोत्कृप्टा एव विशोधिरनन्तगुणा, तनोऽपि द्वितीयसमये जघन्या विशोधिरनन्तगुणा, ततोऽपि तस्मिन्नेव द्वितीयसमये उत्कृष्टा . विशोधिरनन्तगुणा, एवं प्रतिसमयं तावद्वाच्यं यावच्चरसमये उत्कृष्टा विशोधिः ।
अस्मिंश्वापूर्वकरणे प्रथमसमये एव स्थिनिधानो रराघातो गुणश्रेणिगुणसंक्रमोऽन्यश्च स्थितिबन्ध इति पञ्च पदार्था युगप्रत्यवर्तन्ते। तत्र स्थितिघानो नाम-स्थितिसत्कर्मणोऽग्रिमभागादुत्कर्षनः प्रभूतसागरोपमशतप्रमाणं जघन्यत: पल्योपमसंख्येयभागमात्रं स्थितिखण्डमुत्किरति खण्डयतीत्यर्थः, उत्कीर्य च याः स्थितीरधो न खण्डयिष्यनि तत्र तदलिकं प्रक्षिपति, अन्तर्मुहूर्तेन च कालेन स्थितिखण्डमुत्कीर्यते । तत: पुनरत्र्यधस्तात् पल्योपमसंख्येयभागमात्रं स्थितिखण्डमन्तर्मुहूर्त्तकालेनोत्किरति, पूर्वोक्तप्रकारेणैव च निक्षिपति । एवमपूर्वकरणाद्धायां प्रभूतानि स्थितिखण्डसहस्राणि व्यतिक्रामन्ति । तथा

Page #209

सप्ततिकाप्रकरणम्
च सत्यपूर्वकरणस्य प्रथमसमये यत्सत्कर्माऽऽसीत् नस्यैव चरमसमये संख्येयगुणहीनं जातम् । रसघातो नाम-अशुभप्रकृतीनां यदनुभागसत्कर्म तस्यानन्ततमं भागं मुक्त्वा शेषाननुभागभागानन्तर्मुहूर्तेनैव कालेन विनाशयति । ततः पुनरपि तस्य प्राग्मुक्तस्यानन्ततमभागस्यानन्ततमं भागं मुक्त्वा शेषाननुभागभागानन्तर्मुहूर्तेन कालेन विनाशयति एवमनेकाऽनुभागखण्डसहस्राण्येकस्मिन् स्थितिखण्डे व्यतिक्रामन्ति तेषां च स्थितिखण्डानां सहस्रैरपूर्वकरणं परिसमाप्यते ।
J
गुणश्रेणिर्नाम- अन्तर्मुहूर्त्तप्रमाणानां स्थितीनामुपरि याः स्थितयो वर्त्तन्ने तन्मध्यादलिकं गृहीत्वोदपावलिकाया उपरितनीषु स्थितिषु प्रतिसमयसंख्येयगुणतया निक्षिपति । नद्यथा प्रथमसमये स्तोकं, द्वितीयसमयेऽसंख्येयगुणमेवं तावन्नेयं यावदन्तर्मुहूर्त्त चरमसमयस्तच्चाऽन्तर्मुहुर्तमपूर्वकरणाऽनिवृत्तिकरणकालाभ्यामनागतिरिक्त द्रष्टव्यम् । एष प्रथमसमयगृहीतदलिकस्य निक्षेपविधिरेवं द्वितीयादिसमयगृहीतानामपि दलिकानां निक्षेपो वाच्यः । अन्यच्च गुणश्रेणिरचनाय प्रथमसमये यद्दलिकं गृह्यते तत्स्तोकं, ततोऽपि द्वितीयसमयेऽसंख्येयगुणमेवं तावज्ज्ञेयं यावद् गुणश्रेणिकरणचरमसमय अपूर्वकरणसमयेष्वनिवृत्तिकरणसमयेषु चानुभवत: क्रमशः क्षीयमाणेषु गुणश्रेणिदलिकनिक्षेपः शेषे शेषे भवति, उपरि न वर्द्धते । गुणसङ्क्रमो नामाऽपूर्वकरणस्य प्रथमसमयेऽनन्तानुबन्ध्यादीनामशुभप्रकृतीनां दलिकं यत्परप्रकृतिषु सङ्क्रामयति तत्स्तोकं, ततो द्वितीयसमये परप्रकृतिषु सङ्क्रम्यमाणमसंख्येयगुणमेवं तृतीयादिष्वपि वक्तव्यम् । अन्यः स्थितिबन्धो नाम अपूर्वकरणस्य अन्य एवाऽपूर्व: स्तोकः स्थितिबन्ध आरभ्यते । स्थितिबन्ध-स्थितिघातौ च युगपदाराभ्येते युगपदेव च निष्ठां यातः । एवमेते व पदार्था अपूर्वकरणे प्रवर्तन्ते ।
१७६
-
अनिवृत्तिकरणं नाम यत्र प्रविष्टानां सर्वेषामपि तुल्यकालानामेकमेत्राध्यवसायस्थानम् । नवरं प्रथमसमयभाविविशोभिस्थानापेक्षया द्वितीयसमयभाविविशोधिस्थानमनन्तगुणमेवं तावद्वाच्यं यावदनिवृत्तिकरण चरमसमयोऽनएवास्मिन् प्रविष्टानां तुल्यकालानामसुमतां सम्बन्धिनामध्यवसायस्थानानां परस्परं निवृत्तिर्व्यावृत्तिर्नास्तीत्यनिवृत्तिरिति नाम । अस्मिंश्वानिवृत्तिवादरकरणे यावन्तः समयास्तावन्त्यध्यवसायस्थानानि पूर्वस्मात् पूर्वस्मात् अनन्तगुणवृद्धानि । अत्रापि चाऽऽयसमयादेवारभ्य पूर्वोक्ताः पञ्च पदार्था
१० णस्य प्रथमसमयेऽन्य प० ।

Page #210

. गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेतं युगपत्प्रवर्नन्तेऽनिवृत्तिकरणायाश्च संख्येयतमेषु भागेषु गतेष्वेकस्मिन् भागेऽवनिष्ठमानेऽनन्तानुबन्धिनामधस्तादावलिकामानं मुक्त्वाऽन्तर्मुहुर्तप्रमाणमन्तरकरणमभिनवस्थितिबन्धकाद्धासमेनान्तमुहूर्नप्रमाणेन कालेन करोति, अन्तरकरणसत्कं च दलिकमुत्कीर्यमाणं परप्रकृतिषु बद्ध्यमानासु प्रक्षिपति, प्रथमस्थितिगतं च दलिकमावलिकामानं वेद्यमानासु परप्रकृतिषु स्तिबुकसङ्क्रमेण सङ्क्रमयति । अन्तरकरणे कृते सनि द्वितीये समपेऽनन्तानुबन्धिनामुपरितनस्थितिगतं दलिकमुपशमयितुमारभते। तद्यथा--प्रथमसमये स्तोकमुपशमयति, द्वितीयसमयेऽसंख्येयगुणमेवं यावदन्तर्मुहर्तमेतावता च कालेन साकल्यतोऽनन्तानुबन्धिन उपशमिता: स्युः। उपशमिता नाम-यथा रेणुनिकरः सलिलबिन्दुनिवहैरभिषिच्य अभिषिच्य द्रुघणादिभिर्नि:कुट्टितो नि:स्यन्द: स्यात्, तथा कमरेणुनिकरोऽपि विशोधिजलेन परिषिच्य परिषिच्य अनिवृत्तिकरणरूपद्रुघणनि:कुट्टितः सङ्क्रमणोदयोदीरणानिधत्तिनिकाचनाकरणानामयोग्य: स्यात् ।
अन्ये त्वाचार्या ब्रुवने-अनन्तानुबन्धिनामुपशमना न, किन्तु क्षपणैव । सा चैव स्यात् → इह श्रेणिमप्रतिपद्यमाना अपि अविरताश्चतुर्गतिका अपि वेदकसम्यग्दृष्टयो देशविरतास्तिर्यञ्चो मनुष्या वा सर्वविरता मनुष्या एव सर्वाभिः पर्याप्तिभि: पर्याप्ता अनन्नानुबन्धिनां क्षपणार्थं यथाप्रवृत्तादीनि त्रीणि करणानि कुर्वन्ति । करणवक्तव्यता च सर्वापि प्रागिव निरवशेषा द्रटन्या । नवरमिहानिवृत्तिकरणे प्रविष्टः सन्नन्तरकरणं न करोति, किन्तु कर्मप्रकृत्युक्तस्वरूपेणोद्वलनासङ्क्रमेणाऽधस्तादावलिकामानं मुक्त्वोपरि निरवशेषाननन्तानुबन्धिनो विनाशयति । आवलिकामात्रं तु स्तिबुकसङ्क्रमेण वेद्यमानासु प्रकृनिषु सङ्क्रमयति। ततोऽनन्तरमन्नर्मुहर्त्तात्परतोऽनिवृत्तिकरणपर्यवसाने शेषकर्मणां स्थितियात रसघातगुणश्रेणयो न स्युः, किन्तु स्वभावस्थ एव स जीवो जायते ।
तदेवमुक्त्तानन्तानुबन्धिनां विसंयोजनाऽधुना दर्शनत्रिकस्योपशमना भण्यते-तत्र मिथ्यात्व स्योपशमना मिथ्यादृष्टेर्वेदकसम्यग्दृष्टेश्च। सम्यक्त्वसम्यग्मिथ्यात्वयोस्तु वेदकसम्यग्दृष्टेरेव । नत्र मिथ्यादृष्टेमिथ्यात्वोपशमना प्रथमसम्यक्त्वमुत्पादयतः। सा चैवं-→पञ्चेन्द्रिय: संज्ञी सर्वाभिः पर्याप्तिभिः पर्याप्त: करणकालात्पूर्वमप्यन्तर्मुहूर्त्तकालं प्रतिसमयमनन्तगुणवृद्धया विशुद्धया प्रवर्तमानोऽभव्यसिद्धिकविशुद्धच्यपेक्षयाऽनन्तगुणविशुद्धिको मतिश्रुताज्ञानविभङ्गज्ञानानामन्यनमस्मिन् साकारोपयोगे उपयुक्तोऽन्यतमस्मिन् योगे वर्तमानो जघन्यपरिणामेन तेजोलेश्यायां मध्यमपरिणामेन पद्मलेश्यापामुत्कृष्टपरिणामेन शुक्ललेश्यायां वर्तमानो मिथ्यादृष्टिश्चतुर्गतिकोऽन्तःसागरोपमकोटाकोटीस्थितिसत्कर्मा इत्यादि पूर्वोक्नं तावद्वाच्यं यावद्

Page #211

सप्ततिकाप्रकरणम्
यथाप्रवृत्तकरणमपूर्वकरणं च परिपूर्ण स्यान्नवरमिहापूर्वकरणे गुणसंक्रमो न वाच्यः, किन्तु स्थिनिघात-रसघा तस्थिनिबन्ध-गुणश्रेणयएववाच्या:,गुणश्रेणिदलिकरचनाऽप्युदयसमयादारभ्यावगन्तव्या ।ततोऽनिवृत्तिकरणेऽप्येवमेव वाच्यम्। अनिवृत्तिकरणाद्धायाश्च संख्येयेषु भागेषु गतेषु सत्स्वेकस्मिन् संख्येयतमे भागेऽवतिष्ठमानेऽन्तर्मुहर्तमानमधो मुक्त्वा मिथ्यात्वस्यान्तरकरणमन्तर्मुहूर्तप्रमाणं प्रथमस्थितेः किश्चित्समधिकमभिनवस्थितिबन्धाद्धासमेनाऽन्तर्मुहर्तेन कालेन करोति। अन्तरकरणसत्कं च दलिकमुत्कीर्य प्रथमस्थिती द्वितीयस्थितौ च प्रक्षिपति। प्रथमस्थितौ च वर्तमान उदीरणाप्रयोगेण यत्प्रथमस्थितिगतं समाकृष्योदये प्रक्षिपति सा उदीरणा। यत्पुनर्द्वितीयस्थितेः सकाशादीरणाप्रयोगेणैव दलिकं समाकृष्योदये प्रक्षिपति स आगाल, उदीरणाया एवं विशेष प्रतिपत्त्यर्थमागाल इति द्वितीयं नाम। उदयोदीरणाभ्यां च प्रथमस्थितिमनुभवन् नावद्गतो यावदावलिकाद्विकं शेषं तिष्ठति, तस्मिंश्च स्थिते आगालो व्यवच्छिद्यतेऽत उदीरणैव केवला प्रवर्त्तते, साऽपि तावद् यावदावलिकाशेषो न स्यात् ततः केवलेनैवोदयेनाबलिकामात्रमनुभवति । आबलिकामात्रचरमसमये द्वितीयस्थितिगतं दलिकमनुभागभेदेन त्रिधा करोति, तद्यथा- सम्यक्त्वं सम्यग्मिथ्यात्वं मिथ्यात्वं च । ततोऽनन्तरसमये मिथ्यात्वदलिकस्योदयाभावादौपशमिकं सम्यक्त्वमवाप्नोति । एष च सम्यक्त्वप्रथमलाभो मिथ्यात्वस्य सर्वोपशमनात् स्यात् । सम्यक्त्वं चेदं प्रतिपद्यमानः कश्चिद्देशविरतिसहितं प्रतिपद्यते, कश्चित्सर्वविरतिसहितम्। ततो देशविरनप्रमत्ताप्रमत्तसंयनेष्वपि मिथ्यात्वमुपशान्तं लभ्यते ।
सम्प्रति वेदकसम्यग्दृष्टेर्दर्शनत्रयस्योपशमनाविधिरुच्यते- इह वेदकसम्यम्दृष्टिः संयमे बर्तमानः सन्नन्तर्मुहूर्त्तमात्रेण कालेन दर्शनत्रयमुपशमयति, उपशमयतश्च करणत्रयविधिः पूर्ववत् तावद्वाच्यो यावदनिवृत्तिकरणाद्धायाः संख्येयेषु भागेषु गनेषु सत्स्वन्तरकरणं करोति, तच्च कुर्वन् सम्यक्त्वस्य प्रथमस्थितिमन्नर्मुहूर्तप्रमाणां स्थापयति, मिथ्यात्वमिश्रयोश्वावलिकामात्रमुत्कीर्यमणि च दलिकं त्रयाणामपि सम्यक्त्वस्य प्रथमस्थितौ प्रक्षिपति, मिथ्यात्वमिश्रयोः प्रथमस्थितिदलिकं सम्यक्त्वप्रथमस्थितिदलिकमध्ये स्तिबुकसङ्क्रमेण सङ्क्रमयति, सम्यक्त्वस्य पुनः प्रथमस्थिती विपाकानुभवतः क्रमेण क्षीणायामौपशमिकसम्यग्दृष्टिः स्यादुपरितनदलिकस्य चोपशमना त्रयाणामपि मिथ्यात्वादीनामनन्तानुबन्धिनामुपरितनदलिकस्यैव ज्ञेया। एबमन्येषामप्युपशमना विस्तरभयान्न लिख्यतेऽन्तरकरणं च कृत्वा नपुंसकवेदमुपशमयति, तस्मिंश्चोपशान्तेऽटौ कर्माण्युपशान्तानि जातानि। स्त्रीवेदे उपशान्ते ९ । हास्यादिषट्कोपशान्तौ १५ | तस्मिन्नेव च समये पुरुषवेदस्य बन्धोदयोदीरणाव्यवच्छेदः । पुरुषवेदे चोपशान्ते १६ । ततोऽप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणक्रोधयोरुपशान्तौ १८ । नतः संज्वलनक्रोधोपशान्तौ च १२ । अप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानमा

Page #212

गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूण्र्युपेतं नोपशान्तौ २१ । संज्वलनमानोपशान्तौ २२। ततोऽप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणमायोपशान्तौ २४ । संज्वलनमायोपशान्तौ २५ । तदेवमनिवृत्तिबादरे सप्तभ्य आरभ्य पञ्चविंशति यावदुपशान्तानि कर्माणि लभ्यन्ते ॥३॥
तथा चाहसत्तट्ट नव य पनरस सोलस अट्ठार । इगुवीसा । एगाहि दु चवीसा पणवीसा बायरे जाण ॥६॥
स्पष्टा । अत्राप्यप्रत्याख्यानप्रत्याख्यानावरणलोभोपशान्तौ २७ कर्माण्युपशान्तानि स्पुस्तानि च सूक्ष्मसम्पराये प्राप्यन्ते । आह च.'सत्तावीस सुहमे अट्ठावीसं पि मोहपयडीओ। उपसंतवीयरागे उपसंता होति नायव्वा ।।'
[ ] सूक्ष्मसम्परायाद्धायाश्चान्तर्मुहूर्तप्रमाणायां प्रविष्टः सन् उपरिननस्थितेः सकाशात् कतिपयाः किट्टीः समाकृष्य प्रथमस्थिति सूक्ष्मसम्परायादातुल्यां करोति वेदयनि च, शेषं सूक्ष्मकिट्टीकृतं दलिक समयद्वयोनाऽऽवलिकाद्विकबद्धं चोपशमयनि। सूक्ष्मसम्परायाद्धायाश्वरमसमये संज्वलनलोभ उपशान्नः स्यात् । तत्समयमेव ज्ञानावरणपञ्चकदर्शनावरणचतुष्कान्तरायपञ्चकयशःकीत्त्युच्चैर्गोत्राणां [बन्ध]व्यवच्छेदस्ततोऽनन्तरसमये उपशान्तकषाय: स्यात् । तस्मिंश्चाष्टाविंशतिरपि मोहनीयप्रकृतय उपशान्ता ज्ञानव्याः। उपशान्तकषायश्च जघन्येनैकं समयमुत्कर्षेण त्वन्तर्मुहर्त्त कालं यावत् नत उर्ध्वं नियमादसौ भवक्षयेणादायेण वा प्रनिपतनि, तत्राद्धाक्षयेण प्रतिपनन् यथैवारूढस्तथैव प्रतिपतति। यत्र यत्र बन्धोदयोदीरणा व्यवच्छिन्नास्तत्र तत्र प्रतिपनता सता ने आरभ्यन्ते। प्रतिपनंश्च तावत्प्रतिपनति यावत्प्रमत्तगुणस्थानम्। कश्चित्पुनस्ततोऽप्यधस्तनं गुणस्थानद्विकं यानि, कोऽपि सास्वादनभावमपि। यः पुनर्भवक्षयेण प्रतिपतनि स प्रथमसमये एव सर्वाण्यपि बन्धनादीनि करणानि प्रवर्तयति ।
उत्कर्षतश्चैकस्मिन् भवे द्वौ वारावुपशमश्रेणिं प्रतिपद्यते, नस्य नियमात् तस्मिन् भवे क्षपकश्रेण्यभावः। य: पुनरेकं वारं प्रतिपद्यते तस्य क्षपकश्रेणिः स्यादपि। आगमाभिप्रायेण त्वेकस्मिन् भवे एकामेव श्रेणिं प्रतिपद्यते ।।६४॥
१- गार्य श्रीमलथगिरिपादः मूलतया नोपाता।

Page #213

सप्ततिकाप्रकरणम्
क्षपकश्रेणिमाह्—
पढमकसायचउकं एत्तो मिच्छत्तमीससम्मत्तं । अविर से विर मत्ति अपमति खीयंति ॥ ६५ ॥
पढ इह यः क्षपकश्रेणिमारभते सोऽवश्यं नरो वर्षाष्टकस्योपरि वर्त्तमानः । स च प्रथमतोऽनन्तानुबन्धिनो विसंयोजयति । तद्विसंयोजना प्रागेवोक्ता । ततो मिथ्यात्वमिश्रसम्यक्त्वानि युगपत्क्षपयति । इह यदि बद्धायुः क्षपकश्रेणिमारभतेऽनन्तानुबन्धिनां च क्षयानन्तरं मरणसम्भवतो व्युपरमते, ततः कदाचिन्मिथ्यात्वोदयाद् भूयोऽप्यनन्तानुबन्धिन उपचिनोति तद्वीजस्य मिथ्यात्वस्याऽविनाशात् । क्षीणमिथ्यादर्शनस्तु नोपचिनोति । क्षीणसप्तकस्त्वप्रतिपतितपरिणामोऽवश्यं त्रिदशेषूत्पद्यते । प्रतिपतितपरिणामस्तु नानापरिणामसम्भवाद् यथापरिणाममन्यतमस्यां गतानुत्पद्यते । बद्धायुष्कोऽपि यदि तदानीं न कालं करोति तथापि सप्त के क्षीणे नियमादवतिष्ठते, न तु चारित्रमोहक्षपणाय यत्नमारभते, तथा क्षीणसप्तको यदि देवगतिं नरकगतिं वा सङ्क्रामति ततो देवभवान्तरितो नरकभवान्तरितो वा तृतीयभवे मोक्षं याति । अथ तिर्यक्षु मनुष्येषु वा मध्ये उत्पद्यते तर्हि सोऽवश्यमसंख्येयबर्षायुष्केषु ततस्तद्भवादनन्तरं देवभवे, तस्माच्च देवभवाच्युत्वा मनुष्यभचे, ततो मोक्षं यातीति तुर्ये भवे मोक्षगमनम् ।
एतानि च सप्तकर्माणि क्षपयत्यविरतसम्यग्दृष्टिर्देशविरतः प्रमत्तो वाऽप्रमत्तो वा, तत एतेषु सनकक्षयः प्राप्यते । यदि पुनरबद्धायुः क्षपकश्रेणिमारभते ततः सप्तके क्षीणे नियमाद्नुपरत परिणाम एव चारित्रमोहनीयक्षपणाय यत्नमारभते तच्च क्षपयितुं यतमानो यथाप्रवृत्तादीनि त्रीणि करणानि करोति, एषां स्वरूपं प्राग्वत्। नवरमिह यथाप्रवृत्तकरणमप्रमत्तगुणस्थाने द्रष्टव्यम्, अपूर्वकरणमपूर्वगुणस्थानेऽनिवृत्त्यनिवृत्तिबादरे । तत्राऽपूर्वकरणेऽप्रत्याख्यान- प्रत्याख्यानकषायाष्टकं तथा क्षपयति स्म यथाऽनिवृत्तिकरणाद्वापाः प्रथमसमये तत्पल्योपमासंख्येयभागमात्रस्थितिकं जातम् । अनिवृत्तिकरणाद्धायाश्च संख्येयेषु भागेषु गतेषु सत्सु स्त्यानर्द्धित्रिक-नरकद्रिक- तिर्यक द्विकैक-द्वि-त्रि- चतुरिन्द्रियजाति-स्थावराऽऽतपोद्योतसूक्ष्म-साधारणरूपाणां षोडशप्रकृतीनां क्षग्रस्ततः पश्चात्कषायाष्टकमन्तर्मुहूर्त्तमात्रेण क्षपयति ||६५ ||
तथा बाह
अनियइिवापरे थीणगिद्धितिगनिरयतिरियनामाओ । संखेज्जइमे सेसे तप्पा ओग्गाओ स्त्रीयंति ॥ ६६ ॥
१- गाधैयं श्रीमलयगिरिंसूरिभिः मूलतया नोपाना ।

Page #214

२७६
गुणरत्नसूरिविरचित-अवचूर्युपेनः इत्तो हणइ कसायट्टगं पि पच्छा नपुंसगं इत्थी । . तो नोकसायछक्कं छुन्नइ संजलणकोहम्मि ॥६॥ आद्या स्पष्टा, इन: प्रकृतिषोडशक्षयानन्तरं निःशेषतः कषायाष्टकं हन्ति ।
अन्ये पुनराहुः— पोडाकर्माण्येव पूर्व क्षपयितुमाग्भने, केवल पान्नग़लेऽष्टौ कषायान् । क्षपयनि, पश्चात् षोडशकर्माणि । ततोऽन्नमुहर्त्तमात्रेण नवानां । 'कषायाणां चतुर्णा संज्वलनानामन्तरकरणं कृत्वा नपुंसकवेददलिकमुपरितनस्थिनिगतमुद्रलनबिधिनाक्षपः भारभने, तच्चान्तर्मुहर्नेन पल्योपमासंख्ये. यभागमानं जातं, ततः प्रभृति बद्ध्यमानासु प्रकृतिषु गुणसङ्क्रमेण दलिंक प्रक्षिपति । तच्चैवं प्रक्षिप्यमाणं प्रक्षिप्यमाणमन्तर्मुहर्तेन निःशेष क्षीणमधस्तनदलिकं च यदि नपुंसकवेदेन क्षपकश्रेणिमारूढस्नतोऽनुभवतः क्षपयति, अन्यथा त्वावलिकामात्रं नत् स्यात्, तच्च वेद्यमानासु प्रकृतिषु स्तेिबुकराङ्क्रमेण सङ्क्रमयति । तदेवं क्षि(१) पितो नपुंसकवेदस्ततोऽन्नर्मुहर्नेन खीवेदोऽप्यनेनैव क्रमेण क्षि(क्ष)प्यते । ततः पड़ नोकयायान् क्षि(क्ष)पर्यस्तेषामपरितनस्थितिगतं दलिकं संज्वलनक्रोधे क्षिपनि न पुरुषवेदन चैवं शिप्यमाणा अन्तर्मुहान निःशेषाःक्षीणास्तत्समयमेव च पुंवेदबन्धोदयोदीरणाव्यवच्छेदः, समयोनावलिकाद्विकबद्धं मुक्त्वा शेषदलिकश्रयश्च । ततोऽसावधुनाऽवेदको जातः। एवं पुंवेदेन अपकश्रेणिं प्रतिपन्नस्य द्रष्टव्यम् । यदा तु नपुंसकवेदेन क्षपकश्रेणिं प्रतिपद्यने तदा पूर्वं स्त्रीवेदनपुंसकवेदौ युगपत्क्षपयति। तत्क्षयसममेव च पुवेदस्य बन्धो व्यवच्छिद्यते। तदनन्तरमवेदकः सन पुंवेदहास्यादिषट्के युगपत्क्षपयति । यदा तु स्त्रीचेदेन प्रतिपद्यते तदा पूर्व नपुंसकबेदम्, ततः स्त्रीवेदं, स्त्रीवेदक्षयसममेव च पुंवेदस्य बन्धव्यवच्छेदस्ततोऽवेदकः पुंबेदहारयादिपट्के युगपत्क्षपयति ।।६६||६७||
सम्प्रति पुंवेदेन क्षपकश्रेणिमधिकृत्याहपुरिसं कोहे कोहं माणे माणं च छुहइ मायाए। मायं च छुहइ लोहे, लोहं सुहुमं पि तो हणइ ॥६॥
पुरुषं पुंवेदबन्धादौ व्यवच्छिन्ने सनि गुणसंक्रमेण क्रोधे संज्वलनकोधे सङ्क्रमयति। । क्रोधस्यापि बन्यादौ व्यवच्छिन्ने तं क्रोधं संज्वलनमाने सङ्क्रमयत्येवं मानं मायायाम्, तां च संज्वलनलोभे, लोभस्यापि बन्धादी व्यच्छिन्ने तं लोभं सूक्ष्ममपि, अपिशब्दाच्छेषमपि हन्ति= स्थिनिघानादिभिर्विनाशयति । तस्मिंश्च विनाशिते क्षीणकपाय: स्यात्। तस्य मोहनीयवर्जानां शेषकर्मणां स्थितिघानादयः पूर्ववत्प्रवर्तन्ते १. गाथेयं श्रीमलयगिरिसूरिभिः मूलनया नोपाना ।

Page #215

सप्ततिकाप्रकरणम् यावत्क्षीणकषायाद्धायाः संख्येयभागा गताः स्युः, एकः संख्येयभागोऽवतिष्ठते । तस्मिंश्च ज्ञानावरणपञ्चकदर्शनावरणचतुष्कान्तरायपञ्चकनिद्राद्विकरूपाणां १६प्रकृतीनां स्थिनिसत्कर्माऽपवर्त्य क्षीणकषायाद्धासमं करोति, ततस्तानि १६ कर्माणि क्षपकस्य निद्राया उदयाभावान्निद्राद्रिकहीनानि वेदयते याबक्षीणकषायाद्धाया द्विचरमसमयस्तस्मिंश्च निद्राद्रिक स्वरूपसत्तापेक्षया श्रीणं, १४ शेषकर्मणां चरमसमये क्षयः ।।६८।।
तथा चाहखीणकसायदचरिमे निद्दा पयला यह णइ छउमत्थो । आवरणमंतराए छउमत्थो चरिमसमयम्मि ॥६९॥
स्पष्टा । ततोऽनन्तरसमये सयोगिकेवली स्थात् । नतः स सूक्ष्मांक्रयाप्रतिपातिध्यानमारोहति, तत्र वर्तमानः सन्नायुर्वर्जानि सर्वाण्यपि भवोपग्राहिकर्माणि तावदपवर्तयति यावत्सयोग्यवस्थाचरमसमयस्तस्मिंश्चौदारिकनैजसकार्मणसंबद्धबन्धन-संघातनसंस्थानषट्काद्यसंहननौदारिकाङ्गोपाङ्गवर्णादिचतुष्कागुरुलयूपघातगतिद्विकप्रत्येकस्थिरास्थिरशुभाशुभ[सुस्वरदुःस्वर] निर्माणनाम्नामुदयोदीरणाव्यवच्छेदस्ततोऽनन्तरसमयेऽयोगिकेबली सन् भवोपग्राहिकर्मक्षपणाय व्युपरतक्रियमप्रतिपातिध्यानमारोहति । तत्र यान्युदयवन्ति कर्माणि तान्यनुभवन् क्षपयत्यनुदयवन्ति च वेद्यमानासु प्रकृतिषु सङ्क्रमयन् वेदयमानस्तावद् यावदयोग्यवस्थाद्विचरमसमयः ||६९||
तत्रैताः क्षीयन्ते । देवगइसहगयाओ दुचरमसमयभवियम्मि खीयंति । सविवागेयरनामा, नीयागोयं पि तत्थेव ॥७॥
देव देवगत्या सह गता एता वैक्रियाहारकशरीरबन्धनसङ्घाताङ्गोपाङ्गदेवानुपूर्व्यस्तथा सविपाका: सोदया, इतरा=अनुदयवत्यश्चेमा-→औदारिक-तैजस-कार्मणशरीरबन्धनसवातसंस्थानषट्कसंहननषट्कौदारिकाङ्गोपाङ्ग-वर्णादिचतुष्कमनुजानुपूर्वीपराघानोपघातागुरुलघुगतिद्विकप्रत्येकापर्याप्तो
वासस्थिरास्थिरशुभाशुभसुरवरदुःस्वरदुर्भगानादेयायशःकीर्तिनिर्माणम्, तथा नीचैर्गोत्रमपिशब्दादन्यतरदनुदितं वेदनीयं । सर्वसंख्यया ४७ प्रकृतयो द्विचरमसमयभवसिद्धिके क्षीयन्ते ॥७०।। १ - माथेयं मूलतया नोफाना श्रीमलयगिरिसूरिभिः ।

Page #216

गुणरत्नसूरिविरचित-अवमूर्युपेत अवरोर की प्रामाश्य चोय नव नामे । वेएइ अजोगिजिणो उकोस जहन्न एक्कारं ॥७॥ अन्न० सर्वसंख्यया १२ प्रकृतीवेदयतेऽयोगी । जघन्येन ११ तीर्थकरवर्जा द्रष्टव्या ॥७१|| नव नामप्रकृतीराहमणुयगइ जाइ तस बायरं च पज्जत्तसुभगमाइज्ज। जसकित्ती तित्थयरं नामस्स हवंति नव एया ॥७२॥ मणु० स्पष्टा ॥७२॥ अत्रैवमतान्तरमाहतच्चाणुपुब्बिसहिया तेरस भवसिद्धियस्स चरिमम्मि। संतंसगमुक्कोसं जएनयं बारस हवंति ॥७३॥
तच्चाः तृतीयानुपूर्वी=मनुष्यानुपूर्वी, तया सहिताः १२ प्रकृतय एवं त्रयोदश सत्यो भवसिद्धिकस्य=[तद्भवमोक्षगामिनः, 'संत सग'त्ति] सत्कर्मोत्कृष्टं स्याज्जयन्यं पुनः १२ प्रकृतयस्तीर्थोना द्रष्टव्याः ||७३||
अथ कस्मात् एवमिच्छन्तीत्यत आहमणुयगइ सहगयाओ भवखित्तविवागजीववागत्ति। वेणियन्नयरुच्चं च चरिम भवियस्स खीयंति ॥७४।।
मणु० [मनुष्यगत्या सह यासां उदयस्ता मनुजगनि सहगता। भवविपाका नरायुः, क्षेत्रविपाका मनुजानुपूर्वी, शेषा नब जीवविपाकाः, अन्यतरवेदनीयमुच्चैर्गोत्रं च, सर्वसंख्यया त्रयोदश प्रकृतपश्चरमसमये श्रीयन्ते।] अन्ये [पूर्वमतानुसारिणः] पुनराहुः→ मनुष्यानुपूर्व्या द्विचरमसमय एव सत्ताव्यवच्छेदः, उदयाभावात्। उदयबतीनां हि स्तिबुकसङ्क्रमाभावान् स्वस्वरूपेण चरमसमये दलिक दृश्यत एवेति युक्तस्तासां चरमसमये सत्ताव्यवच्छेदः। आनुपूर्वीनाम्नां चतुर्णामपि क्षेत्रविपाकितया
.

Page #217

सप्ततिकाप्रकरणम्
भवान्तरालगतावेवोदयस्तेन न भवस्थस्य तदुदयसम्भवः । तदसम्भवाच्चाऽयोग्यवस्थाद्विचरमसमय एव मनुष्यानुपूर्व्याः सत्ताव्यवच्छेदः ।
इत्थं चानेके कर्मक्षयं कृत्वा लोकान्ते गताः सन्तः सिद्धिसुखमनुभवन्ति ॥७४ ||
तथा वाह्
अह सुइयसयलजगसिहरमरूपनिरुवमसहावसिद्धिसुहं । अनिहणमब्बाबाई तिरयणसारं अणुहवंति ॥ ७५ ॥
अहः अथेति कर्मक्षयादनन्तरं शुचिकं न रागादिदोषव्यामिश्रं [ जगच्छिखरं सकलसांसारिकसुखनिकुरुम्बशेखरभृतं ] त्रिरत्नसारं ज्ञानादीनां सारं फलं [ सिद्धिसुखं तत्र गता वेदयन्ति ] ॥७५॥ इह बन्धादीनां संवैधश्चिन्तितः । सोऽपि सामान्येन ततो विशेष जिज्ञासाया
मतिदेशमाह
१७९
दुरहिगमनिउणपरमत्थरु र बहुभंगदिट्टिवायाओ । अत्था अणुसरियब्वा बंधोदयसंतकम्माणं ॥ ७६ ॥ जो जत्थ अपडिपुन्नो अत्यो अप्पागमेण बद्धो त्ति । तं खमिकण बहुसुया पूरेऊणं परिकहंतु ॥७७॥ दुर० जो० स्पष्टे ||७६|| ७७
इति सप्तत्यवचारः समाप्ता ॥छ

Page #218

१८३
गुणरत्नसूरिविरचित्त-अवचूर्युपेतः
[लिपिकृत्प्रशस्ति:] सं. १४६६ वर्षे मार्गसिर सुदि १२ लिखिता । पुस्करज्ञातीविग्रेण अनन्लेन । भारीसांपावास्तव्य ।
[अवचूणिकृत्पअशस्ति:] श्रीमत्तपागणनभोर्कयुगोत्तमाभश्रीदेवसुन्दरगुरूत्तमपादुकानां। शिष्यैर्जिनागमसुधाम्बुधिलीनचित्तैः श्रीसूरिराजगुणरलमुनीन्द्रचन्द्रैः ॥१॥ नन्देषुमनुमिने १४५९७ब्दे कर्मग्रन्थावचूर्णिरियमरचि । श्रीदेवेन्द्रगणेभरकृतविवृत्तेः स्वान्यहितहेतोः ॥२॥ इति श्रीगुणरत्नसूरिकृतकर्मग्रन्धावचूर्णिः सम्पूर्णा ॥छ॥श्रीः।।३॥
ATINyyy+4+Thyr. 7.4911.4J.49+4yony I.mp. +15+++ 1५1५+ ५ + krrhyt+ ++ +++
++
11.4Iy91.7 ++hai+ I 11...
॥ इति श्रीगुणरत्नसूरिविरचिता कर्मग्रन्थषट्कावचूर्णिः समाप्ता ॥
ITH ++
141
-1 -1 4I...-...-...-.111...4Iyx.nxpl-14441mIIM
-11.. ... . ... .. .. hnuyi . riyl. . .
.५५+ + + 11. . .* Hity+++4404T11 ५ + ५+4 ...+HL .
१. ०रिय श्री... विवृत्तः... हेतोः ॥ इति सप्ततिकावचूरिः सम्पूर्णा ।।छ।।छ।। परमगुरुश्रीमुनिसुन्दरसूरि: ।छ:छ||-ला०/ रियं कृता श्री... वृत... हेतोः ।। इति सप्ततिकायचूरि: सम्पूर्णा ||पा०||

Page #219

1
परिशिष्टं प्रथमम्
अवचूर्ण्यन्तःप्रमाणत्तयोद्धृतानां शास्त्रीयात्रतरणानामकारादिक्रमेणानुक्रमणिका
दानपुण्यकृता कीर्तिः दो वारे विजयासु
न ह किंचि लभिज्ज
सिवि
पज्जत्तगसन्नियरे
पज्जत्तापज्जनग
पणवीसाइ अबंधो
पत्तेयमखराई
पथाउस्सास
पलिआई तिनि
पुस कालजागी
बत्तीस दोन्नि अय
बंघेण न वोलइ
अट्ठ चड उरगाच अच्छाहिगवीसा अट्ठी बत्तीमं
अड्ड य स चोवरि
अस्थि अणंता जीवा
अदुसर अनुदीर्णमुदीर्णान्तः अबुच्छिलो उद
एकदिग्गामिनी कीर्तिः
भवेदु एसमयभिलोर
एगिंदियाणं पुछा ओरालविवाहार गइ इंदिए च काप गम्ययप: कर्माधारे च छस्सु दोणि
चउदसण
च पणवी सोलस
छट्टीए नेरइओ
वट्टी अमराणं
जलेसे
जो अदु जो उवसमदीए
जोहण कम्मारणं
तो असंखगुणि यह प्रदीपस्य
तस बायर पज्जन्तं ताणि मरणंने जया तिसु तित्थं
थायरमुहुम
धोवा तसा य तत्तो
पृष्ठ
१५.७
१५३
१५९.
गगन
९४
26.
३२
७२
१५.
९६
१०.
५७
१०७
२
१५३
१३९.
१६१
९.३
९२
४५
७८
४७
६.०
१०८
६
८०/९९
१०८
३५
८०
५३
|
दिस दोनाणा
बेंदिआणं भेत
भाविनि भूतवदुपचारः
मिन्ली भवपचयओ
मीसे सम्मे सयरी
विणिवारिय जा गच्छ विरयनरभवंतरिओ
वेएइ संतकम्म
सत्तावीसं मुहुमे सम्मत्तगुणनिमित्तं
सम्मामिच्छदिट्टी सव्वीवि अजत्ती
सा सजिण
संखाड़आओ खलु
संजीयणा उ नियमा
संतपयपरूवणया
हुई असंपत्त
| १८१]
पृष्ठ
१५.
१०६
३७
७१
१४९
१५.०
९.३
१११
७४
무속
९.३
१६३
८६
५७
८७
५.२
९. २
܂
९.२
११.
१७५
९५
३५
९१
७८
११२
७३
३ / १६६
१३५

Page #220
282] (द्वितीयं परिशिष्टम् / (तृतीयं परिशिष्टम् / केचित् पृष्ठ अवचूर्ण्यन्तरूद्धृतानां ग्रन्यादिनाम्नां सूची अवचूर्ण्यन्तर्गतानां ग्रन्थकृदादिनाम्नां सूची आगमाभिप्राय अनन्त 18 आचाराङ्ग अन्ये 65/153/130/172 / 176/178 आवश्यक अपरे 20/139 उतपादपूर्व अम्बड़ 38 कर्मग्रन्थ आचार्य 28/20/253/159/165/172 कर्मग्रन्थवृत्ति कार्मग्रन्धिक कर्मप्रकृति 44/47/82/128 कर्मप्रकृतिप्राभूत 116/167 / चूर्णिकृत कर्मस्तव 36/3:5/38/39/4/168 / गुणरत्नमूरि कालिकश्रुत तपागण तन्मत दृष्टिवाद 3/17 देवेन्द्रसरि पञ्चसन्ह परममुनि पाठान्तर पुष्करज्ञाति बृहत्खनकटीका पूर्वमतानुसारिन् भारत-रामायण पूर्वाचार्य मतान्तर 48/122/130/17/159/160 शतकबृहचूर्णि भारीसांपा 18. शास्त्रान्तर गल्लिस्वामिनी सिद्धान्त विष्णुकुमार 28/38 स्वमत 129. वीरजिन बाहुबलि स्थूलभद्र सैद्धान्तिक 48/86 : (चतुर्थं परिशिष्टम् / अवचूर्णी निर्देशितन्यायो पृष्ठ 52 चौरमिलितसाधुन्याय नि भूतनपचारन्याय