________________
જ્ઞાન-દર્શનલબ્ધિની વિવિધતા ઉપયોગની વિવિધતા ૧૯
કઈ ઠેકાણે દ્રવ્ય અને ભાવપ્રાણને ધારણ કરનાર તે જીવ, અને શેષ અજીવ, એમ જીવ અને અજીવની ભિન્નતાદર્શક લક્ષણ બતાવ્યાં છે. અહિં જવના લક્ષણરૂપે બતાવેલ પ્રાણ, તે જીવની ચેતનશક્તિરૂપ હેઈ ઉપગથી અભિન જ છે. એટલે જીવનું લક્ષણ, ભાવપ્રાણ કે ઉપગ કહે વામાં ભિન્નતા નથી. વળી દ્રવ્યપ્રાણુ તે વસ્તુઓધમાં સાધનરૂપ હેઈ કારણમાં કાર્યને ઉપચાર થાય છે. એટલે જીવનું લક્ષણ ઉપયોગ કહેવામાં કે પ્રાણ કહેવામાં કંઈ પણ વિસંવાદિતા નથી. એવી રીતે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીર્યને જીવનાં લક્ષણ કહેવામાં પણ મુખ્યત્વે તે તે ઉપગસ્વરૂપ જ છે. એટલે નવતત્વમાં કહ્યું છે કે –
नाणं च दसण चेव, चरितं च तवो तहा; वीरिय उवओगोय, एवं जीवस्स लक्खण.
આ ગાથામાં જીવનાં લક્ષણ છ બતાવ્યાં છે. પરંતુ તે બધાને સંક્ષેપમાં સમાવેશ તે ઉપગમાં જ થઈ શકે છે.
. જેમકે તપને સમાવેશ ચારિત્રમાં થાય છે. વળી દર્શનને સમાવેશ જ્ઞાનમાં થઈ શકે છે. જ્ઞાત્તેિ અને કામ ચા તિ જ્ઞાનમ્' અર્થાત જેના વડે કે જેનાથી જાણી શકાય તે જ્ઞાન કહેવાય છે. પછી તે બેધસ્વરૂપ યા જાણવા સ્વરૂપ જ્ઞાન તે સામાન્યરૂપે હોય કે વિશેષરૂપે હેય. આ વ્યાખ્યા
