Book Title: Shreeman Lonkashah
Author(s): Gyansundar Maharaj
Publisher: Shri Ratna Prabhakar Gyan Pushpmala Phalodhi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003664/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn lauMkAzAha ( sacitra ) muni zrI jJAnasumdarajI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Shree Ratna Prabhakar Gvan Pashpainala' No. 167 Shreeman Lonkashah by Muni Gyan Sundarji Maharaj of Upkeshgachh Author of 171 Granthas including Jain Jati Mahodaya, Samarsingh, Gayavar Vilas, Siddha Pratima Muktawali, Sheeghrabodh etc. . Oswal Samwat 2393 Vikram Samwat 1993 Veer Samwat 2463 First Edition. Price "Ancient History of - - Murti-Pooja" & for 1 "Shreeman Lonkashah" Rs. 5/l only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PublisherShri Ratna PrabhakarGyan Pushpamala, PHALODHI (Marwar) ALRIGHT RESERVED 69 QDA PrinterShambhoo Singh Bhati, Adarsh Printing Press, Kaisergunj, AJMER. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Wen Wen Jiang Jiang Jiang Jiang Jiang Jiang Jiang Jiang Jiang Jiang Jiang Jiang Wen Zhou vizva vandya bhagavAn mahAvIra prabhu jaja kRtAparAdhe'pijane, kRpAmanthara tArayoH / ISadvApAdayorbha, zrI vIra jina netrayoH Liao Liao Liao Liao Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'zrI rataprabhAkara jJAna puSpa mAlA' puSpa naM0 167 zrIratnaprabhasUrIzvara pAdakasalebhyo namaH zrImAn lokAzAha ke jIvana para aitihAsika prakAza lekhaka jainajAti mahodaya, dharmavIra samarasiMha, jainajAti nirNaya, siddhapratimA muktAvali, gayavaravilAsa, zIghrabodha aura mUrtipUjA kA prAcIna itihAsAdi 171 pranthoM ke sampAdaka evaM lekhaka zrI upakezagacchIya muni zrIjJAnasundarajI mahArAja vIra saM0 2463 donoM pustakoM &L osavAla saMvat 2393 I0 0 sana 1636 prathamAvRtti 1000 mUrti pUjA kA prAcIna itihAsa va zrImAn lokAnAha " kA vi0 saM0 1963 " mUlya re pro ru0 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000 0 000000 0000000000000000000000000000000000000000000000000 prakAzaka hai : zrIratnaprabhAkara jJAna puSpamAlAI phalodI (mAravAr3a) 10000000000000000000000000000000000000000000000000 00000000. 20000000000000000000 000000000000000000 000 0000000000000000.000000000000000000000000000000000000000. sarva hakka surakSita .000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 coop 0000000. 000.0000000000000000 60000000000000000 000000on 1000000000000000000000000000000000000000 00000000000006 3806DIDDODCOPO zambhUsiMha bhATI zrAdarza presa, kaisaragaMja ajamera ..Occoceeeeoec 200000000000000000000000000000000 ..0.00 00.00 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAra parivartana mUrtipUjA kA prAcIna itihAsa aura zrImAn lokAzAha ke jIvana para aitihAsika prakAza, ye donoM pustakeM eka hI jilda meM bandhAne kA vicAra thA ki jisase par3hane vAloM ko acchA suvidhA rahe aura usa samaya una donoM pustakoM kA meTara 25 se 30 phArma hone kA anumAna lagAyA gayA thA tadanusAra inakI kImata bhI usI pramANa se jAhira kI gaI thI para yathAvazyakatA inakA kalevara itanA bar3ha gayA ki Aja karIvan 57 phArma aura 45 citra taka pahu~ca gayA hai| isa hAlata meM ina donoM pustakoM ko alaga alaga baMdhAne kI yojanA kI gaI hai| yadyapi isameM bAiDiMga (jalda bandhI) kA kharacA adhika uThAnA par3egA tadyapi pustaka kA rakSaNa aura par3hane vAloM kI suvidhA ke liye pUrva vicAroM meM parivartana karanA ThIka samajhA hai| phira bhI pAThaka isa bAta ko dhyAna meM rakheM ki donoM pustakoM kA mUlya zAmila hI rakhA hai aura maMgAne para donoM kitAbeM sAtha hI meM bhejI jaaygii| eka eka pustaka maMgAne kA koI bhI sajjana kaSTa na uThA aura donoM pustakoM kA sambandha anyAnya milatA hone se pratyeka pAThakoM ko sAtha hI maMgAnI aura kramazaH sAtha hI par3hanA jarUrI bhI hai| * iti zubham ke Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA "zrImAn laukAzAha ke jIvana para aitihAsika prakAza" nAmaka pustaka kI lambI caur3I prastAvanA likhane kI AvazyakatA isa kAraNa pratIta nahIM hotI hai ki isa pustaka ke zrAdi ke cAra prakaraNa prastAvanA rUpa meM hI likhe hue haiM, tathApi yahA~ para itanA batalA denA atyAvazyaka hai ki isa pustaka ko iNa prakAra se likhane kI AvazyakatA kyoM huI ? isa prazna ke uttara meM hamAre khAsa Atma bandhu zrImAn santabAlajI (laghuzatA'vadhAnI muni zrI zaubhAgyacaMdrajI) kA nAmollekha hI paryApta hai kyoMki Apa zrI ne hI isa saMgaThana yuga meM akAraNa jaina tIrthaMkaroM kI mUrtiyoM kA apamAna, aura paramopakArI pUrvAcAryoM kI nindA karane kI "dharma prANa lokAzAha" nAmaka lekha mAlA likha "jaina prakAza" patra tA0 12-5-35 se tA0 19-1-36 taka ke aDDoM meM prakAzita karavA apane dUSita manovikAroM ko pradarzita kiyA hai| uparyukta patra ke isa viSaya ke tamAma aGka mere pAsa jyoM ke tyoM Aja bhI surakSita haiN| - yadi koI vyakti apane mAnya puruSoM kI prazaMsA meM upamAoM ke pahAr3a khar3e karadeM athavA atizaya ukti ke sAhitya samudra ko bhI sukhA deM to hameM kucha nahIM kahanA hai kintu vaha anadhikAra ceSTA kara apane pUjya puruSoM kI jIvanI likhane kI oTa meM vizvopakArI mahAtmAoM kA apamAna kara apane lAkhoM svadharmI ___ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtipUjA kA prAcIna itihAsa BYahsatsssssssssssssssssssssteatsatssassississssssssssss sAhitya premI 168 granthoM ke lekhaka va saMpAdaka Be551 152 1555 55 55 55 : Manasa saataadedantaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaaa munizrI jJAnasundarajI mahArAja Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - bhAiyoM kA dila dukhAve yaha bardAzta kaise ho sakatA hai ? jaise ki zrApa zrImAn eka jagaha likhate haiM ki :--- ____ "jaina zAsana mAM zre vikAra TheTha jambUsvAmI thI mAMDI ne zrImAn laukAzAha nA kAla mudhI pAraMparyeNa kevo, keTalA pramANamAM, ane kevI rIte vadhyoja gayo che" . jaina prakAza tA. 5-6-35 pRSTa 366 jagaprasiddha mahAna prabhAvika prakANDa vidvAna jainAcArya zrI haribhadrasUri ke viSaya meM likha diyA hai ki:. "temanA sAhitya no jyoti mA krAnti nI camatkAritA najare par3e parantu tema chatA koNa jANe zA thI tezro eka mahAn zaktizAlI hovA chatAM potA nA dIrgha jIvana kAla mAM paNa krAnti ne vyApaka banAvI zakyA nathI ne zre ghoSaNA nI jyoti mAtra tenA sAhitya kSetra mAMja pragaTI ane bujhAi gaI che / zrA uNApa tema nA jevA samartha AtmA ne mATe asahya ane akSamya jevI che te ApaNa ne uDhANa thI vicAratAM svayaM jaNAi Ave che / " jaina prakAza tA0 19-5-36 pRSTa 321 xxx "-venA mAnasa mAM zreka phaNago ke jeha ne prastuta caritranAyaka zrImAn lauMkAzAha ja vikasAvI zakyAvistArI zakyA ane bhagavAn mahAvIra pachI dhArmika krAntinA uttarAdhikArI tarI ke jaga mAM prasiddha thavA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) avyakta rUpe ugI rahyA hatA te ullekha paNa prastuta sthale bisArvA jevo nathI" jaina prakAza tA0 26-5-35 pRSTa 328 X x X - samAja sAtha dekhItuM baMTa kara vA mAM temanI sUri samrAT nI padavI cAlI jAtI hoya athavA to caitya-vAda nA Aju bAju nA vAtAvaraNa mAM vyApI rahelI vahemI rUThiyoM thI davAyelA jainadharmAnuyAyiyoM nI rUDhi zithilavA dUra karavA mATe tema nI eka nI zakti aparyApta hoya" jaina prakAza tA0 9-6-35 pRSTa 351 X X X kalikAla sarvajJa evaM gurjareza paramAhen kumArapAla pratibodhaka zrAcArya hemacandrasUri ke viSaya meM zrApa likhate haiM ki:"jana hitArtha temaNe je je kArya kidhA te viSaM ahIM kahavAnuM nathI parantu rAjyAzraya lei nemaNe 1440 devAlaya baMdhAvyA te khare khara caityavAdanI vikRti nA bega ne haTAr3avA ne badale vadhAravAnu karyu che ane te kArya khaTake tehavu che / ..... jaina prakAza 6-1-35 pR0 352 kyA Apake uparyukta uddharaNa eka vizAla janasamudAya ke dila dukhAnevAle nahIM haiM ? zAyada, ApakI mAnyatA yaha rahI ho ki mUrtipUjA rUpa sar3oM caramakevalI zrIjambUsvAmI ke samaya prArambha huA hogA aura zrImAn lauMkAzAha ne isa sar3e ( vikRta Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9 ) bhAga ) kI TopaliyA~ zira para uThA-uThAkara dUra pheMkane kA prayatna kiyA hogA / AcArya haribhadra aura hemacandrasari ye koI sAdhAraNa vyaktie~ hoMge ki unakI krAnti unake sAhitya meM hI raha gii| aura laukAzAha eka mahAn puruSa hogA ki unakI krAMti ne jagat kA uddhAra kara DAlA - para yaha to vicAriye ki isa svapna saMsAra kI sattA kitanI hai vahA~ taka hI to naho ki jahA~ taka A~kha na khule ? kyoMki A~kha khulane para to svayaM zrApa bhI dekha sakate ho ki Apake samudAya meM jo 32 sUtra mAne jA rahe haiM unameM se ekAduza aGgoM ke atirikta samaya sUtra jambUsvAmI ke bAda banAye gaye haiM tathA ve 32 sUtra jambUsvAmI ke bAda dazavIM zatAbdI meM likhe gaye haiM jo ki ApakI svapna dRSTi kA madhyama kAla thA / jina sUtroM ko Apa khAsa tIrthaGkaroM kI vANI samajhate haiM aba unake mAnane ke viSaya meM Apake lie do prazna paidA hote haiM - prathama to yaha ki yadi ina sUtroM ke racanAkAla yA lekhana samaya ko suvirahita samaya mAnate hoM to jambUsvAmI se sar3A praveza hone kI ApakI mAnyatA siddha nahIM hogI varan Apake mAne hue battIsa sUtra vizvAsa karane yogya nahIM rheNge| kAraNa jaba ve sar3e ke samaya hI race gaye yA likhe gaye haiM to unameM bhI sar3e ke hone kI kalpanA karanI par3egI / jaise ki Apane mUrtti ke viSaya kI hai / . 1 dUsarA prazna yaha hai ki jambUsvAmI caramakevalI aura bhadrabAhusvAmI taka jo caturdaza pUrvaghara vidyamAna the aura jinheM Apa sarvajJa samAna samajhate haiM unameM se to kisI eka ne bhI yaha kahIM nahIM kahA ki usa samaya jaina zAsana meM sar3A (vikAra) praveza huA thA --- phira samajha meM nahIM AtA hai ki kevala Apane hI yaha zabda Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahA~ se hU~da nikAlA ?kyA Apake dvArA kiyA huA yaha kevalI aura caturdaza pUrvadharoM kA apamAna nahIM hai ? ___ khaira Age Apane AcArya haribhadra sUri aura hemacandrasUri ke bAre meM jo zabda likhe haiM unheM likhane ke pahile jarA ukta AcAryoM aura laukAzAha kI mithaH tulanA karake to dekhanAthA ki kahA~ to zAsana ke sudRr3ha staMbha rUpa ukta AcArya pravara aura kahA~ zAsana bhaMjaka lauMkAzAha / kyoMki ukta prAcAryoM ne to upadeza dekara anekoM bar3e 2 rAjA mahArAjAoM evaM lAkhoM karor3oM naye jaina banAkara "ahiMsA paramodharma" kI vijaya patA kA bhArata ke cAroM ora phaharAI thii| tathA jisake lie kyA paurvAtya aura pazcimAtya paNDita Aja bhI makta kaNTha se bhUri 2 prazaMsA kara rahe haiM athavA idhara to una sUrIzvaroM ne aise-aise atyuttama janopayogI sAhitya kA sajana kara saMsAra meM jainazAsana ko ujvalamukhI banAyA thA aura udhara lokAzAha ne bane banAye ghara meM hI phUTa DAla kara zAsana ko rasAtala meM pahu~cAyA arthAt jaina zAsana ko patana ke gahare gaDhDe meM DhakelA, jisakA pratyakSa udAharaNa yaha hai ki AcArya hemacandra sari ke pUrva daza karor3a jaina the unheM prAcAryazrI ne to 12 karor3a taka pahu~cAyA aura laukAzAha ke samaya jo sAta karor3a jaina avaziSTa rahe the unameM phUTa kusampa aura azAnti paidA kara tathA hiMsA aura dayA ke vAstava svarUpa ko na samajhane ke kAraNa bhadrikoM ke hRdaya ko saMkIrNa banAkara aura malIna kriyA kI pravRti calAkara jainoMkA patana prAraMbha kiyA aura Aja unakI saMkhyA nAma mAtra teraha lAkha taka pahuMcA dI hai aura na jAne bhaviSya meM isakA kyAbhayaMkara natIjA Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 11 ) niklegaa| isase aba Apa svayaM samajha sakate haiN| ki laukAzAha kI krAnti (1) se jainadharma evaM samAja ko naphA huA yA nukasAna ? / Age calakara Apane apane lekha meM aneka sthaloM para itihAsa zabda kA bhI prayoga kiyA hai saMbhava hai aisA isalie kiyA ho ki janatA yaha jAna leM ki Apa (saMtabAlajI) itihAsa ke bhI marmajJa haiM parantu isa viSaya meM hama apanI ora se kucha na likhakara Apake hI eka do vAkyoM ko yahA~ uddhRta kara pAThakoM ko batalA dete haiM ki zrImAna ne itihAsa kA kahA~ taka abhyAsa kiyA hai| Apa eka jagaha likhate haiM :- "ravamabhasUri jevA se ghaNA kSatriyoM ne zrosA gAma mAM jaina-dharma nA zrAvakoM banAvyAche" tathA isa lAIna ke phuTa noTa meM Apa pUrvokta kSatriyoM kI jAtiyoM ke nAma isa prakAra batAte haiM: "bhaTTI, cahu~vANa, gheloTa, gor3a, gohila, hAr3A, cAdava, makavANA, paramAra, rAThor3a, ane tharAdaza raja. pUtoM hatA" jaina prakAza tA0 66-6.35 pRSTha 336 ApazrImAna, ratnaprabhasUri kA samaya I0 saM0 166 arthAt vi0 saM0 222 kA batalAte haiM aura usa samaya uparyukta kSatriyoM kI jAtiyoM kA honA Apa svIkAra karate haiN| ApakI isa aitihAsika vidvattA ko sAdhu (0) vAda1 hai| ApakI likhI ukta jAtie~ usa samaya zAyada bhaviSyavettAoM ko bhI ajJAta hoMgI para Apane 1-yaha samaya vIranirvANa saM. 70 kA thaa| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 12 ) to jhaTa se likha mArA ki ina jAtiyoM ko ranamabhasUri ne jaina banA diyaa| para vicArane kI bAta to yaha hai ki usa samaya ina jAtiyoM kA astitva to kyA para usa vakta ke bAda aneka zatAbdiyoM taka bhI inakA astitva nahIM thaa| aisI hAlata meM ratnaprabhasari ke samaya ukta jAtiyoM ke astitva kA likha mAranA kahA~ kI vidvatA samajhI jA sakatI hai| yadi yaha kaha jAya ki ye bAteM kisI anya prantha meM se dekha ke hI likhI haiM to isa lekhamAlA kI phira kitanI kImata samajhI jA sakatI hai ? / Apa kI lekhamAlA kI prAmANikatA aura Apake hRdaya kI dUSita bhAvanA kA yaha eka choTA kintu sAravAna namUnA hai| vizeSa sujJa pAThaka svayaM Apake pramANoM ko dekha kara nirNaya kreN| ApakI isa lekhamAlA kA prativAda hamane unhIM dinoM meM likhakara taiyAra kara diyA thA, parantu hamAre vidvadvarya munizrI nyAyavijayajI mahArAja usa gujarAtI lekhamAlA kA pratyuttara gujarAtI bhASA meM hI usI samaya jaina jyoti astrabAra dvArA de rahe the / isa kAraNa hamane hamAre prativAda ko chapAne se roka diyA tathA eka kAraNa yaha bhI thA ki isa saMgaThana yuga meM aisI khaNDana maNDanAtmaka virodhaddhinI pravRti ko protsAhana denA bhI hama burA samajhate haiN| kintu jaba hamAre bhAI mithyA lekha likha akAraNa bhadrika janatA meM galata phahamI phailAne kA prayatna karane lagate haiM taba icchA ke na hote hue bhI satya ghaTanA ko janatA ke sAmane rakhane ke lie lekhanI hAtha meM lenI par3atI hai| 2-AcArya rakhaprabhasUri ne jina kSatriyoM ko jaina banAye ve prAyaH sUryavaMzI candravaMzI Adi aura inakI zAkhA prati zAkhA ke hI the| dekho merI likhI 'bhosavAlAtpatti viSaya zaMkA samAdhAna' nAmaka pustaka / Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 13 ) isa samaya hameM "jJAna grantha mAlAnuM puSpa cauthu"-vartamAna paristhiti ane ahiMsA, nAmakI eka pustaka hamAre AtmIya bandhu kI bhejI huI milI hai jisake lekhaka haiM suprasiddha kavivarya muni mahArAja zrI nAnacaMdajI / yaha pustaka munizrI santabAlajI aura munizrI nyAyavijayajI mahArAja kI lekha mAlA banda hone ke pazcAt prakAzita huI hai| isa kitAba ke TAITila ke antima peja para likhA hai ki: chapa rahA hai kAnti no yuga sraSTA (krAMtikAra nuM jvalanta citra ) / mAlUma hotA hai zrImAn saMtabAlajI kI likhI huI "dharmaprANa laukAzAha" nAma kI lekhamAlA meM jo kucha likhanA zeSa raha gayA thA unakA aba pustakAkAra meM punaH mudraNa karavAne kI pAvazyakatA pratIta huI hai athavA sthAnakavAsI sAdhu zrI kAnajIsvAmI jo abhI kucha dina hue muMhapattI kA DorA tor3a kara jainamandira mUrti ko mAnane lage haiM una ke lie zrImAn santabAlajI ne "dharmaprANa lauMkAzAha" nAmakI lekhamAlA likha apane paritapta samAja ko AzvAsana diyA thA kintu usa lekhamAlA kA phala ulTA hI huA aura tadanurupa svAmI kalyANacandajI evaM gulAba. candajI jaise pratiSThita vidvAn sAdhu hAlahI meM mahapato kA DorA tor3a mandira mUrti ke upAsaka bana gae haiN| ataevaM bahuta jarUrI hai ki isa paritApa ke lie bhI sthAnakavAsI samAja ko kucha na kucha sAntvanA to milanI hI cAhiye ataH saMbhava ___ Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) hai / "krAntino yugasraSTA" isI sAntvanA kA dvitIya saMskaraNa hogaa| para duHkha hai ki isa dvitiya saMskaraNa ke hone para bhI yadi daivavaza 2-4 sAdhu aura isa sthAnakavAsI samAja meM se nikala gae to na jAne Apako phira kaunase upAya kA avalambana karanA par3egA ? yaha abho bhaviSya ke garbha meM hI antarnihita hai| . ___ jaba hamAre bhAiyoM ko "dharmaprANa laukAzAha" kI lekhamAlA se santoSa nahIM huA hai aura ve aba krAnti noyuga sraSTA nAmaka pustaka chapAne ko utArU hue haiM aura vinAhI pramANa kapola kalpita bAteM likha zrImAn laukAzAha kI hasI evaM killaye ur3Ane kA mithyA prayatna kare isa hAlata meM hamArA bhI kartavya hai ki hama laukAzAha ke jIvana para aitihAsika sAdhanoM dvArA kucha prakAza DAle kyoMki Akhira laukAzAha bhI to hamAre AcAryoM dvArA banAe hue zrAvakoM kI santAna hI haiM / vyartha hI meM una mRta AtmA kI ha~sI ur3AnI kisake hRdaya meM nahIM khaTakegI ? ataeva isa viSayakA gaharA abhyAsa kara zrImAn laukAzAha ke jIvana kI bhinna bhinna viSaya ko lakSa meM rakkha pacavIsa prakaraNa likhakara vAstava meM lokAzAha kauna the aura Apane kyA kiyA thA yaha saba pramANika pramANoM dvArAspaSTa batalA diyA hai ummeda hai ki isake par3hane se ubhaya samAja ko saMtoSa hogA aura bhaviSya meM isa viSaya ke liye ubhaya samAja kI zakti samaya aura dravya kA vyartha hI meM balodAna na hogaa| isa prakAra hArdika zubhabhAvanA se prerita ho mene yaha prayatna kiyA hai, na ki kisI ke dila ko duHkhAne ko yA kisI ko isase halakA dikhAne ko aura yaha bAta isa kitAba ke par3hane mAtra se pAThakavarga svayaM samajha skegaa| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 15 ) antameM maiM yaha kaha kara isa vaktavya ko samApta kara dUMgA ki pAThaka ekabAra isa pustaka ko AdyopAnta par3ha kara satyAsatya kA nirNaya kara satya kA tyAga aura satya ko svIkAra kara sva para kA kalyANa kare / punaH isa mantavya ko likhane meM dRSTi doSa yA prUpha saMzodhana kI asAvadhAnI ke kAraNa koI truTi raha gaI ho to sajjana mahAnubhAva zIghrahI sUcita karAve ki bhaviSya meM anyAvRtiyoM meM sudhAra kiyA jAya / sarvatra sukho bhavatulokAH / " lekhaka " Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citra-sUcI 1-vizvavandha bhagavAna mahAvIra mahArAja 2-muni zrI jnyaansundrjii| 3-AcArya zrI hemavimala sUri 4-AcArya zrI Anandavimala sUri 5-zrAcArya zrI vijayahIra sUri 6-gaNivara zrI buddhivijayajI 7- , zrI muktivijayajI 8- , zrI vRddhivijayajI 9-AcArya zrI vijayAnandasUri 10- munirAja zrI cAritravijayajI 11-upAdhyAya zrI sohanavijayajI 12-AcArya zrI ajitasAgarasUri , 13-parama yogirAja muni zrIratnavijayajI , 14-muni zrI jJAnasundarajI 15-muni zrI guNasundarajI 16-zrImad rAyacandra zrAvaka Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana Narcom . eka sAmAnya manuSya ke caritra ko prakAza meM lAne ke liye . karIba 300 pRSThoM kI itanI bar3I bhArI pustaka dekhakara pAThakoM ko bar3A bhArI Azcarya hogA ki sacamuca hI vidvAna sAhityapremI vayovRddha dIrghaanubhavI munirAjazrI jJAnasuMdarajI mahArAja ne isa pustaka ko likha kara kamAla kiyA hai kyoMki lauM kAzAha ko isa rUpa meM sarva sAdhAraNa to kyA parantu unake khAsa anuyAyI varga aura sthAnakamArgI bhI nahIM jAnate the| isaliye jaina samAja ko usameM bhIsthAnakamArgI samAja ko to munirAjazrI kA bar3A bhArI AbhAra mAnanA cAhiye / kyoMki unakI sampradAya ke mAne hue AdyasthApaka puruSa ke jIvana caritra ke liye munizrI ne prAcIna evaM sarva mAnya pramANoM ko bahuta acchI khoja kI hai| naki sthAnakamAgiyoM ko varaha sirpha kalpanA hI kI hai isa sthAna para yaha kaha denA bhI atizaya yukti na hogA ki lekhaka zrI ne jainadharma ke bhUtakAlina itihAsa kA acchA digdarzana karAyA hai| lekhaka mahodaya ne isa pustaka kA nAma 'zrImAna lokAzAha' ke jI0 i0 rakkhA hai| jisameM unhoMne yaha batalAyA hai ki laukAzAha eka jaina zrAvaka aura trikAla prabhupUjA karane vAlA thA parantu mastivyatA ke kAraNa usa para anArya islAma dharma ko chAyA pdd'ii| yahI kAraNa hai ki zrImAn lokAzAha ne jainAgama, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) jainazramaNa, sAmAyika, pausaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna, dAna aura devapUjA Adi dhArmika vidhAna mAnane se inkAra kara kevala apanI asaMyata avasthA meM 'pUjA karavAne kI garaja se nayA mata sthApana kiyA parantu usakI nIMva itanI kamajora aura gatimaMda thI ki aApake bAda karIba 100 varSoM meM ho Apake anuyAyI, zrIpUjya yatiyoM aura zrAvakoM ne laukAzAha ke dvArA niSeva kI huI saba kriyAoM ko apane mata meM phira se sthAna diyA isase ApasI mata bheda miTakara laukAzAha kA nAma ko smRti ke rUpa meM kevala laukAgaccha nAma ho raha gyaa| - puna: aThArahavIM zatAbdI meM lokAgacchIya yati zrImAna dharmasiMhajI aura lavajI ne usa zAnta ani ko prajvalita karane ko eka nayA utpAta khar3A kiyA jo pahile mUrtipUjA niSedha kA siddhAnta to lokAzAha kA thAhI para svAmI lavajI ne usako bar3hA kara vizeSataH muMhapattI meM DoroDAla muMhapara bAMdhane kI pravRtti calAI / aura dharmasiMhajI ne zrAvaka ke sAmAnika ATha koTi se hone kA mithyA dhAmaha kiyA usa samaya isa pravRti kA laukAzAha ke anuyAyiyoM dvArA pUga 2 virodha huA phira bhI unhoMne kisI kI paravAha na karake bhadrika abodha janatA ko apane mata meM phaMsA hI liyA hai| kahane kI AvazyakatA nahIM hai ki bhadrika apaThita janatA meM eka samaya vAmamArgI jaise hiMsA aura vyabhicAra pradhAna dharma kA bhI pracAra hogayA to svAmi lavajI ne to sirpha muMhapara muMhapatti bAMdha upara se dayA dayA kI hI pukAra kI tho| ataeva abAdha logoM meM ApakA mata cala par3anA koI Azcarya kI bAta nahIM thii| isase sApha jAhira hotA hai ki sthAnakamArgI samAja Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svAmi lavajI kI anuyAyI hai na ki laukAzAha kii| kyoMki naukAzAha ke anuyAyI to martipUjaka aura hAtha meM muMhapachi rakhane vAle Aja bhI hajAroM kI tAdAda meM maujUda haiN| ____ prastuta pustaka ko sUkSma dRSTi se avalokana karane para mAlama hotA hai ki lekhaka mahodaya ne isake liye bahuta parizrama aura zodha khoja kI hai kyoMki kitane hI lekhakoM ne zrImAna laukAzAha kA caritra bahuta kalpanAoM ke raMga se raMga diyA hai isase usakI asaliyata kA vikRta rUpa bana gayA hai| mukhya karake lokAzAha ke jIvanacaritra ke liye sthAnakamArgI samAja ke tatvajJAnI zrImAn bAr3IlAla motIlAla zAha, zrImAn saubhAgyacaMdajI laghu zatAvadhAnI (saMtabAlajI ) sthA. pUjya amolakhaRSijI. aura sthAna sAdhu maNilAlajI ne likhA hai vaha saba eka dUsare se viruddha hai isa bAta ko lekhaka mahodaya ne isa pustaka meM batalAne kA ThIka prayatna kiyA hai / jaise ki zrImAn vA-mo-zAha aura saMtabAlajI ne laukAzAha ke liye batalAyA hai ki unakA janma ahamadAbAda meM huvA tathA vaha bar3A bhArI sAhUkAra, vidvAna aura marmajJa thaa| usane gRhasthAvasthA meM yatiyoM se kaI sUtra prApta kara ekaeka prati yatiyoM ke liye aura eka eka prati svayaM apane liye likhI usane apane mata ko cAroM tarapha khUba phailAyA ityaadi| isI taraha unake hI pUjya sthA0 muni maNilAlajo unake viruddha apanI paTTAvali meM likhate haiM ki laukAzAha kA janma marahaTavAr3A meM huA unakA vivAha aura eka putra bhI yahA~ hI paidA huzrA / bAda vahAM se lokAzAha ne ahamadAbAda meM Akara eka musalamAna bA. kI naukarI kii| kucha samaya pazcAt vadoM se naukarI chor3akara pATaNa Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM yati sumativijaya ke pAsa vi. saM. 1509 meM yati dIkSA lI bAda ahamadAbAda cAturmAsa kiyA aura vahA~ kA zrI saMgha ApakA niskAra kara upAzraya se nikAla diyA arthAt ve svayaM upAzraya se nikala gaye ityAdi Age sthA0 pUjya amolakhaRSijI ne apanA alaga ho mata batalAyA unhoMne likhA hai ki 152 zrAdamiyoM ke.sAtha muMhapara muMhapattI bAMdhakara lauMmAzAha ne dIkSA lI / pAThaka svayaM nizcaya karaleM ki sthAnakamAgiyoM ke kisa kisa lekhakoM ke lekha se laukAzAha kA caritra pramANika mAnA jAya / . . . prastuta pustaka ke lekhaka mahodaya ne sabhI lekhoM kI pramANa pUrvaka acchI AlocanA karake satya vastu ko pradarzita ko hai yaha bAta pAThakoM ko isa pustaka ke par3hane se acchI taraha vidita ho jaaygii| sAtha hI yaha bhI mAlUma ho jAyagA ki vAstava meM ina logoM ke pAsa laukAzAha kA pramANika caritra hai hI nahIM jo kucha likhA hai ve saba apanI2 kalpanAoM ke AdhAra para likhA hai| ___ isa pustaka ke sAtha hI eka "aitihAsika noMdha kI aitihAsikatA" nAmaka pustaka bhI dRSTi gocara ho rahI hai use par3hane se jJAta hotA ki munizrI ne sthAnakamArgI mata ke Upara kAphI prakAza DAlA hai / isase yaha bhI siddha ho jAyagA ki vA0 mo. zAine duniyA kI AMkhoM para asatya kA pardA DAlanA cAhA thA parantu lekhaka mahodaya ne saMsAra ke sAmane usakI pramANa pUrvaka zrAlocanA karate hue satya vastu rakha dI hai / isase molI janatA jinako ki itihAsa kA vizeSa bodha nahIM hai ve bhI saralatA se tamAma bAtoM ko acchI taraha samajha jAyeMge / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAge cala kara munizrI ne eka pustaka "kadupAzAha ko paDhAvalI kA sAra" nAmaka jikhakara praratuna pustaka ke sAtha lagAdI hai jo ki laukAzAha ke sAtha sambandha rakhane vAlI hai| usa meM batalAyA hai ki lauMkAzAha ke samaya meM hI eka kaDupAzAha ne bhI apane nAma para nayA mata nikAlA thA kiMtu lokAzAha kI taraha usane saba kriyAoM kA niSedha nahIM kiyA thA vaha mUrtipUjA, sAmAyika, pratikramaNa poSadha Adi sabako mAnatA thA sirpha sAdhuoM se dveSa ke kAraNa usane sAdhu saMsthA kA asvIkAra kiyA thaa| vaha laukAzAha ko to jainazAsana kA dveSI va jainadharma kA maMjakahI samajhatA thaa| usane apane mata ke bahuta se niyama banAye jisameM eka niyama yaha bhI thA ki lokAmata ke anuyAyIyoM ke ghara kA annajala nahIM lenaa| yaha bAta usa samaya ke grantha batalA rahe haiM / ki usa samaya laukAzAha ko loga bar3I ghRNA kI dRSTi se dekhate the| isase sApha siddha hotA hai ki kaDuvAzAha kI pahAvalI kA sAra bhI laukAzAha ke jIvana para ThIka-ThIka prakAza DAla rahA hai| isa prakAra laukAzAha ke sAtha sambandha rakhane vAlI prastuta tInoM kitAboM meM lekhaka munizrI ne aitihAsika pramANa acche rUpa meM diye haiM jisa se par3hane vAloM kI ruci adhika bar3hatI rahegI / itanA ho kyoM para lekhaka mahodaya ne to zrImAn laukAzAha ke sAtha 2 tIna pariziSTa ko bhI mudrita karavA diye haiN| prathama pariziSTa meM muni vI kA (vi0 saM0 1527) paM. lavaNya samaya (vi. saM. 1515 se 1543 ) / upA0 kamalasaMyama (vi. saM. 1544 ) ina tInoM ke grantha jo laukA ___ Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 ) zAha ke sama sAmAyika the unake aura dUsare pariziSTa meM lauMkA gacchIya yati bhAnucandra (vi. saM. 1578 ) aura laukA gacchIya pati kaizavajI (visaM 1600 ke AsapAsa) ina donoM ke prantha mudrita haiM / tathA tIsare pariziSTa meM laukAmata ke saikar3oM vidvAna sAdhu tathA sthAnakamArgI aneka sAdhuoM ne apanA mata ko kalpita va pramANazanya samajha kara usako chor3a 2 kara mUrtipUjaka sAdhu bane haiM unake citra maya pramANa ke diye haiN| aba ata meM yahI likha kara isa pakathana ko samApta kara detA hU~ ki vAMcaka mahAzaya isa pustaka ko par3ha kara khUba lAma utthaa| tathA satyapatha kI ora agrasara hoN| yahI zubhecchA pUrvaka isako pUrA karatA huuN| vi0 saM0 1963 / kArtika zukla 1 darzanavijaya . ajamera nAvajaya Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa grantha ke pahile se grAhaka baneM una sajjanoM kI zubha nAmAvalI 125 zrImAn navalamalajI gaNezamalajI mUthA jodhapura / 25 , badanamalajI jogavaramalajI vaMda phlodii| , gajarAjajI siMghavI, sojata ( maarvaadd')| zrIkuzalacaMdrajI jaina lAyabrerI,bIkAnera (rAjapUtAnA) ratilAlajI bhIkhA bhAI kAlUrAmajI kAMkariyA bdd'l| durlabhajI tribhuvana, morabI ( kaa0)| jasavaMtamalajI bhaMDArI, byAvara (raa)| bhUrAmalajI gAdiyA byAvara (raa0)| haMsarAjajI pethAjI cunIlAlajI kuMgA, baMbaI / mohanalAlajI vaida phalAdI ( maarvaadd')| nemIcaMdajo vaida chaganalAlajI vaida mANakalAlajo vaida lUNakaraNajI vaida zrAzakaraNajI vaida rUpacaMdajI tArAcaMdajI amarAvatI dIpAjI sahAjI , ruganAthacaMdajI kocara ". 1 , , Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 24 ) 1 zrImAn jasavaMtamalajI koThArI bakhatAvaramalajI seThiyA 1 1 mAnacandajI bhaMDArI sAyabacandajI khIvarAjajI khIvasarA dhanarAjajI caoNdamalajI khIvasarA mizrIlAlajo mUlacaMdajI siyAla bhIkhamacandajI nAgorI lakhamIcandajI nAgora 1 1 1 1 1 A 1 1 4 1 1 2 1 1 99 99 "" "" "" 99 25 :) "" 19 "" 39 "" "" "" 39 "" 99 "" 13 99 99 jugarAjajI surANa acaladAsajI kAlUrAmajI paTavArI punamacaMdajI kastUracaMdajI mRthA kezarImalajI pokaraNA jainazvetAmbara lAyabrerI sobhAgamalajI mahatA 1 mahezarAjajI bhaMDArI 1 varddhamAnajI bAMThiyA gor3IdAsajI DhaDhDhA 1 pIsAMgana (ajamera) pIsAMgana ( ajamera ) jItamala jI lor3hA kI dharmapatnI zrImatI prabhAvatI bAI [ ajamera ] sirohI byAvara 99 seTha himmatamalajI kundanamalajI zranarAjajI koThArI jatanamalajI sujANamalajI bhaMDArI, hIrAcandajI sacetI 1 zrI motIlAlajI bhaMDArI zraja 0 devakaraNajI mahatA 1. zivacandajI ghAr3IvAla " 91 1, pAlI " 29 jaitAraNa pAlI ajamera pAlI pAlI 79 pipaliyA bAlotarA bAlotarA pannAlAlajI mehatA 19 hIrAlAlajI boharA zragaracandajo pArakha kizana. siremalajI sonI 99 "9 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayA'nukramaNikA nambara viSaya 1-prakaraNa pahilA-zrImAn laukAzAha kauna the| 1 2-prakaraNa dUsarA kyA tapAgacchIya yati krAMtivijaya ne lauMkAzAha kA jIvana likhA thA ? .3-prakaraNa tIsarA sthAnakavAsiyoM ke pAsa laukAzAha ke jIvana viSaya pramANoM kA abhAva kyoM hai ? 4-prakaraNa cauthA laukAzAha ke viSaya pramANoM kA saMgraha / 27 5-prakaraNa pA~cavAM-laukAzAha kA samaya / 31 6-prakaraNa chaTThA-laukAzAha kA janma sthAna / 7-prakaraNa sAtavA~-laukAzAha kA vyavasAya / 8-prakaraNa AThavA~-lauMkAzAha kA jJAnAbhyAsa / 9-prakaraNa nauvA-kyA lokAzAha ne 32 sUtra likhe the ? 55 10-prakaraNa dasavA-lokAzAha ke samaya jainasamAja kI paristhiti / 11-prakaraNa gyAravA~ ..- lokAzAha aura bhshmprh| 12-prakaraNa bArahavA lauMkAzAha ko nayAmata nikAlane kA kAraNa thaa| 13-prakaraNa terahavA~ -laukAzAha kA siddhAnta / 14-prakaraNa cauhadavA -laukAzAha aura mUrtipUjA / 15-prakaraNa pandravA--laukAzAha aura mu~hapattI / 16-prakaraNa solahavA-lokAzAha kI vidvatA / 127 18 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) nambara viSaya puSTa 139 17 - prakaraNa satrahavA~ - kyA lauM0 ne kisI ko upadeza diyA ? 131 18- prakaraNa aThAravA~- kyA lauM0 yati dIkSA lI yI ? 19 - prakaraNa unnIsavA~ -- kyA lauM : bhramaNa bhI kiyA thA ? 20- prakaraNa vIsavA~ - laukAzAha ke anuyAyI / 146 149 162 21- prakaraNa ikavIsavA~ - laukAzAha kA dehAnta | 22 - prakaraNa bAvIsavA~ kyA sthA0 lauM0 anuyAyI hai / 169 23- prakaraNa tevIsa - jainasAdhutroM kA AcAra | 177 24 - prakaraNa cauvIsavA~ - hiMsA zrahiMsA kI samAlocanA / 184 25- prakaraNa paMcavIsavA~ - zrImAn lauM0 ne kyA kiyA ? 197 26- pariziSTa naM0 1 1 paM0 muni lAvaNyasamaya kRta siddhanta caupAI | 30 kamalasaMyama kRta siddhAntasAra caupAI | muni vikA kRta asUtra nirAkaraNa battIsI / - pariziSTa naM0 2 238 lauM0 gacchIya yati bhAnucandra kRta dayAdharma caupAI | 234 lau 0 kezavajI kRta siloMko / 28 - aitihAsika noMdha kI aitihAsikatA kI bhUmikA / 241 29- vA0 mo0 zAha kI pratijJA / "" 247 30 - laukAzAha kA itihAsa ke vi0 pramANoM kA abhAva | 248 31 -lauMkAzAha kA saMkSipta jIvana / 251 32 - vIra kI dUsarI zatAbdImU meM rttipUjA se mahAn upakAra / 253 33- itihAsa sAhitya kA khUna | 255 34 - jainamaMthoM ke viSaya kAMnI A~kha se dekhanA / 257 37 `d 202 228 230 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) nambara viSaya pRSTa 35-dugkAla meM daNDA mRtti auradharmalAma ke vi0 uttr| 2600 36-laukAgacchIya zrIpUjyoM kA apamAna / 264 37-sthAnakavAsI mata se jainadharma ko nukasAna / 38-brAhmaNoM se jaina hone vAloM kA apamAna / 268 39-pUjyamaghajI Adi 500 lauMkoM ke sAdhuoM ko jainadIcA271 40-laukAgacchAcArya ne mUrtipUjA kyoM sviikaarii| 273 42-jIvAjI RSi ko dIkSA meM lAkha rupaye vyaya kiye| 273 42-ahamadAbAda meM naulakhA upAzraya aura svAmi / prayAgajI ke samaya ahamadAbAda meM mAtra 25 ghara hU~DhiyoM ke the isI prakAra burAnapura kA bhI hAla / 274 43-zAha ke tIna sudhArakoM dvArA samAja kI haanii| 280 44-labajI ke nAnA vIrajI kA nabAba para patra / 283 45-donoM sudhArakoM ko apUrNatA-se nukazAna / 284 43-lavajI ke eka sAdhu ke mRtyu kI ghaTanA / 288 47-ahamadAbAda kA zAstrArtha / 292 48-paMjAba kI paTTavali kI samAlocanA / 296 49-pariziSTa meM vividha viSaya / 311 50-kaDuAzAha kI paTTavali ko bhUmikA / 321 51-kaDAzAha kI paTTavali kA sAra / 326 Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 44 45 45 59 64 67 72 72 78 82 83 85 86 91 --92 92 92 93 -94 zuddhi patraka azuddhi 1936 lAbha 6 11 12 14 23 14 21 10 21 12 16 4 24 12 17 12 10 sthAnaka laukA prapaja kara diyA yajJa paha zAtArthI duSkalA hari ghore panA mArate pauSada likhetaha laMko sAMmu ais nikAlavA zuddha 1636 sthAnaka0 laka prapakSa akSa yaha 0 duSkAlA hIra dhaura vasthA marate pausaha likhate haiM luMko sA vADA nikAlA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lA0 0 posaha 108 113 mUrti 21 bho 123 124 125 142 ( 29 ) azuddhi zuddha bhANa bhANA posada mUti jigakI jinakI yo kisI kisI sUtra yalA yantra mANA bhAraNA nauMvI lAina ko dazavI pado me dASA doSoM lA+sa la+saM hanana saMhanana sAtA 11 158 170 178 1-4 179 25 sAta 189 bhaTTe phira hudhA 202 212 zrA khata virUddha DapAi x khAtA virodha chapAi x 241 viSa viSA ra4ra 11 satya satyA Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pR0 261 262 264 279 283 283 301 315 315 lA0 24 9 6 19 6 10 12 1 12 (30 ) azuddhi chaddhata pati diya zrAvika uddhara par3avA karAke nAna svaccha zuddha udhdhRti prati diyA zrAvaka udhdhRta pAr3avA kAra ke saMtAna svecchA Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImAn laukAzAha ke jIvana para aitihAsika prakAza niini Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 32 ) zrImAna saMtabAlajo kA prazna / jaina prakAza akhabAra tA0 10-11-35 pRSTa 30 para Apa prazna karate haiM ki "dharmamANa lauMkAzAhe zu kAryu ?" phira tA. 17-11.35 pRSTa 42 para zrApa likhate haiM ki "dharmamANa laukAzAhe zu kAryu ?" punaH tA0 24-11-35 pRSTa 54 para savAla karate haiM ki "dharmaprANa laukAzAhe zu kArya ?" / aura tA08-02-35 pRSTa 78 zrApa bayAna karate haiM ki dharmaprANa lauMkAzAhe zu kAryu ?" phira tA0 15-12-35 pRSTa 90 para zrApa prazna karate haiM ki "dharmaprANa laukAzAhe zu kAryu ?" phira, tA0 22-12-35 pRSTa 101 para puchate haiM ki "dharmaprANa lauMkAzAhe zu kAyu ?" phira tA0 6-1-36 pRSTa 124 para prazna karate haiM ki dharmaprANa lauMkAzAhe zu kArya ?" phira tA0 13-1-36 pRSTa 138 para prazna karate haiM ki___"dharmaprANa lauMkAzAhe zu kAryu " eka vyakti prazna kare, usakA uttara koI dUsarA vyakti hI de sakatA hai na ki svayaM prazna karanA aura svayaM hI uttara likhnaa| ataeva dUsarA kisI ko uttara detA na dekha maine Apa zrImAn ke uparoka praznoM ke uttara meM yaha kitAba likhI hai zubham / Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pahilA zrImAn lauMkAzAha kauna the ? tikrama kI solahavIM zatAbdI saMsAra bhara ke liye aura - vizeSa kara jaina samAja ke liye eka bhISaNa utpAta kA samaya thA / isa zatAbdI meM jitane utpAta macAne vAle vyakti hue, ve saba ke saba asaMyami-gRhastha evaM alpajJa hI the| unhoMne binA kAraNa evaM binA pramANa dharma ke andara bhedabhAva evaM saMsAra bhara meM phUTa kusampAdi DAla kara cheza ke aise bIja bo diye ki jinake mahAn bhayaMkara kaTuka phala Aja paryanta hama loga cakha rahe haiM / usa samaya kA chinna bhinna huA saMgha hajAroM prayatna karane para bhI Aja taka bhI saMgaThita nahIM ho skaa| yadi yaha kaha diyA jAya ki saMsAra ke patana kA mukhya kAraNa ve klezotpAdaka vyakti hI haiM. to bhI atizayokti nahIM hai / ___ una vidhnotpAdakoM meM lauMkAzAha nAmaka vyakti bhI eka hai / unhoMne vi0 saM0 1508 meM jaina zvetAmbara samudAya ke andara dharma bheda DAla kara apane nAma para eka nayA mata nikAlA parantu usa mata kI nIMva zurU se hI kamajora thI aura gati bhI bahuta maMda thI kyoMki lauMkAzAha ke bAda kucha samaya vyatIta hone para jisa kriyA kA 'lokAzAha ne virodha kiyA thA usI kriyA ko Apa ke anuyAyiyoM ne svIkAra kara liyA phira to lauMkAzAha kI smRti mAtra kevala 'laukAmata' nAma hI raha gyaa| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pahilA laukAzAha na to svayaM vidvAn thA aura na Apake samakAlina koI Apake mata meM hI vidvAn huA / yahI kAraNa hai ki lokAzAha ke samakAlina kisI laukAzAha ke anuyAyI ne laukAzAha kA jIvana nahIM likhAM itanA hI nahIM para lauMkAzAha ke anuyAyiyoM ko yaha bhI patA nahIM thA ki laukAzAha kA janma kisa grAma kisa kula meM huA thA, kisa kAraNa se unhoMne saMgha meM cheda bheda DAla nayA mata khar3A kiyA tathA laukAzAha ke nUtana mata kA kyA siddhAnta thA ityaadi| yadi laukAzAha ke anuyAyI laukAzAha ke viSaya meM bhAja bhI kucha jAnate haiM to paramparA se calI AI kiMvadanti ke AdhAra para itanA jAnate haiM ki: "laukAzAha eka sAdhAraNa sthiti kA jaina gRhasthI thA aura vaha pahale nANavaTI (koDI TakoM kI kothalI) kA dhaMdhA karatA thaa| bAda jaina yatiyoM ke upAzraya sUtroM kA utArA (nakala) kara apanI AjIvikA calAtA thA, zAstroM ko likhane se tathA yatiyoM ke vizeSa paricaya se laukAzAha ko yahI mAluma humA * jaina zAstra mUla ardhamAgadhI, bhora TokA saMskRta meM hai| isa bhASA se to laukAzAha ajJAta ho thA aura isa prakAra kA jJAna kevala likhane mAtra se ho nahIM sakatA hai kyoMki jina lekhakoM ne jaina zAla likhane meM ho apanA jIvana pUrA kiyA hai| unase pUchane para isakA patA cala sakatA hai ki zAstrA'nta nihita upadeza bhaura jaina siddhAnta kA unheM kucha bhI bodha nahIM hai| lekhakoM kA kAma to kApI TU kApI karanA hai, unakA manana karanA nahIM bhataH sivAya ve lipi jJAna ke kyA (adhika) jJAna prApta kara sakate haiM ? yahI hAla hokAzAha kA thaa| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukAzAha kauna the ki vartamAna yatiyoM kA AcAra vyavahAra zAstrAnusAra nahIM hai arthAt yati loga zithalAcArI haiM basa isI kAraNa se laukA. zAha ne apane nAma para alaga mata nikAlA aura hama loga usI mata ko paramparA meM laukAzAha ke anuyAyI haiN|" isa samaya sthAnakamArgI nAmaka samAja hai vaha bhI apane ko lokAzAha kA anuyAyI honA batalAtA hai para vAstava meM vaha laukAzAha ke anuyAyI nahIM kintu lokAzAha kI AjJA kA bhaMga karane vAlA yati lavajI kA anuyAyI hai| laukAzAha ke anuyAyI aura lavajI ke anuyAyiyoM meM bar3o zatrutA thI aura ve Apasa meM eka dUsaroM ko utsUtra prarUpaka, ninhava aura mithyAsvI batalA rahe the, isa hAlata meM sthAnakamArgI samAja lokAzAha ke anuyAyI kaise ho sakate haiM ? ___kyA laukAzAha ke anuyAyI, aura kyA lavajI ke anuyAyI (sthAnakamArgI) ina donoM meM jJAna kA bodha bahuta kama thA isI kAraNa na to inameM koI vidvAn huA aura na huA koI acchA lekhaka / sAhitya kI sevA aura graMthoM kA nirmANa to dara kinAre rahA para jisa laukAzAha ko apane mata kA Adi puruSa mAnA jA rahA hai usakA jIvana caritra ke liye bhI kisI ne Aja paryaMta lekhanI hAtha meM nahIM lI ataeva paramparA se calI AI bAta para vizvAsa kara laukAzAha ko eka sAdhAraNa gRhastha evaM lahiyA mAna rakkhA hai| vartamAna yuga, jJAna-yuga hai| isakA thor3A bahuta prabhAva saba saMsAra para ho cukA hai| isa hAlata meM kevala sthAnakavAsI samAja hI jJAna se vazcita kyoM rahe ? usa para bhI yat kiMci Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pahilA ke (sthAnazAha ke jAzAha ke samaya cAheM jhAna kA prabhAva par3A, aura kaI vidvAn evaM lekhaka bhI paidA hue| unhoMne sAdhAraNa vyaktiyoM kA jIvana par3hA, to unake mana meM yaha bhAvanA paidA honA svAbhAvika hai ki hamAre dharma sthApaka guru zrImAn lauMkAzAha kA jIvana Aja paryanta bhI andhere meM kyoM ? hameM bhI inakA sundara jIvana caritra banAnA cAhie yaha vicAra kara lauMkAzAha kA jIvana caritra likhane to baitthe| parantu koI bhI kArya prAraMbha karane ke pahile use sarvAMga sundara banAne ke liye tadviSayaka sAmagrI kI jarUrata rahatI hai, unake ( sthAnaka mArgI samAja ke ) pAsa isakA sarvathA abhAva thaa| kyoMki lauMkAzAha ke jIvana caritra ke viSaya meM jo kucha AdhAra pramANa milate haiM ve laukAzAha ke samakAlIna unake pratipakSiyoM ke likhe hue hI milate haiM aura ye pramANa cAheM sarvAza satya bhI kyoM na hoM parantu sthAnakamArgI samAja kA una para itanA vizvAsa nahIM ki ve ina pramANoM ko sarvAza satya smjheN| hA~! laukAzAha ke sama sAmayika paM0 lAvaNya samaya. u0 kamala samaya aura bAda lokAzAha ke karIba 30-40 varSoM meM yati bhAnu: candra ne kaI caupAiyAM likha lauMkAzAha kA astitva sthAyI avazyA rakkhA hai| .. laukAzAha ke pazcAt prAyaH 100 varSoM meM lauMkA mata ke anuyAyI bahuta se zrIpUjya yA yati * lauMkAzAha ke mata kA (r) vAr3IlAla motIlAla zAha kI ai0 no* ke pRSTa 59 ke lekhAsnusAra kAgaccha ke pUjya meghajosvAmI ne 500 sAdhuoM ke sAtha bhAcArya vijaya hIra sUrijI ke pAsa jaina dIkSA svIkAra kI thii| aura upAdhyAya dharmasAgarajI ke matAnusAra pUjya meghajI ke alAvA pUjya, Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha kauna the parityAga kara mUrtipUjaka samAja meM dIkSita hue, aura mUrtipUjA ke upadezaka bane, aura avaziSTa sAdhuoM ne bhI mUrtipUjA ko zAstra sammata mAna ke apane 2 upAzrayoM meM mUrtiyoM kI sthApanA kI aura dravya bhAva se unakI pUjA arcA prAraMbha kI, vaha pravRtti Aja kala bhI laukAgaccha meM jyoM kI tyoM vidyamAna hai| bheda hai to itanA hI ki khAsa mUrtipUjaka samudAya ke prAcArya Adi jaba nagara praveza karate haiM, taba pahile mandira jAkara bAda meM upAzraya jAte haiN| aura luGkAgaccha ke zrIpUjya Adi Ate haiM to ve pahile upAzraya jAkara phira mandira kA darzana karate haiN| isa pratyakSa pramANa ke lie kisI dUsare pramANa kI AvazyakatA nahIM hai| lauMkAgaccha ke zrIpUjya, yati aura hajAroM ghara isa samaya vidyamAna haiM para ve saba mUrtipUjaka haiM aura mUrti pUjakoM meM hI unakI ginatI kI jAtI hai| ___ sthAnaka mArgiyoM kI utpatti vikrama kI aThArahavIM zatAbdI ke prArambha meM luGkA gaccha ke yati vajaraMga jI ke ziSya yati lavajI aura yati zivajI ke ziSya dharmasiMhajI se huI hai| aura lavajI ke lie laukAgaccha kI paTAvaliyoM meM bahuta kucha likhA hai ki "lavajI utsUtra prarUpaka guru niMdaka, mu~ha para mu~hapattI bA~dha tIrthaGkaroM ko AjJA bhaGga kara kuliMga dhAraNa kie hue haiN|" tathA dharmasiMha jI ke lie to yahAM taka likhA hai kiH zrIpAla jI Adi bahuta sAdhuoM ne AcArya hema vimala sUri ke pAsa bhI jaina dIkSA svIkAra kii| aura pUjya AnandajI svAmi kaI sAdhuoM ke sAtha AcArya AnaMda vimala sUri ke pAsa punaH dIkSA grahaNa kI thii| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pahilA "saMvat sola pacAsie, amadAbAda majhAra / zivajI garU ko chor3a ke, dharmasiMha huaA gaccha bahAra // ai0 noMdha, pRSTa 177 isa prakAra lavajI aura dharmasiMhajI ne laukAMgaccha se alaga apanA eka mata nikaalaa| usako hI loga pahile DhUMDhiyA aura bAda meM sAdhumArgI tathA Aja sthAnakamArgI mata kahate haiM / ataH nizcita hogayA ki laukAgaccha aura sthAnakamArgIyoM kI mAnyatA evaM AcAra vyavahAra meM jamIna AkAza kA antara hai, ise hama Age cala kara aura bhI vistAra se btaayeNge| jisa laukAgaccha kI AjJA kA bhaMgakara unake avaguNa-vAda bolane vAle yati lavajI aura dharmasiMhajI ne apanA mata pRthaka nikAlA, unake hI anuyAyI Aja apane mata kA saMsthApaka laukAzAha ko yAda karate haiM / kAraNa yaha hai ki pahile to laukAgaccha ke zrIpUjyoM aura yatiyoM ke sAtha sthAnakamArgiyoM kI ghora dvandvatA cala rahI thI, isa hAlata se sthAnakamArgI lauMkAzAha ko khoja kyoM karate, aura kyoM unake lie kucha likhate bhI, para jaba vi0 saM0 1865 meM ahamadAbAda meM saMvegapakSIya mahApaNDita muni zrI vIravijayajI aura sthA0 sAdhu jeThamalajI ke zrApasa meM zAstrArtha huA to usa hAlata meM jeThamalajo ko laukAzAha kI zaraNa lenI par3I, aura unhoMne apane samakita sAra nAma ke graMtha ke pRSTha 7 meM laukAzAha ke viSaya meM kucha likhA bhI hai| basa sthAnakamArgiyoM ke pAsa laukAzAha ke viSaya meM jo prAcIna se prAcIna pramANa kahA jAya to yaha jeThamalajI kA likhA huA samakitA sAra kAhI pramANa hai| para Aja ke sthAna0 samAja ke naye ___ Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha kauna the vidvAnoM ko isase thor3A bhI saMtoSa nahIM huA, kAraNa unhoMne usa samaya apane sarala kiMtu sadhe hRdaya se yaha likha diyA ki lokAzAha eka sAdhAraNa gRhastha aura likhAI kA dhaMdhA karatA thA, parantu Aja ke sthAnakamArgI vidvAnoM ko to apane dharma kA zrAdya saMsthApaka dharmagurU, "dhurandhara vidvAn , atizaya dhanADhya, sAhukAra, rAjakarmacArI, zAstra marmajJa, saMyamI, muni, evaM AcArya tathA mu~ha para mu~hapattI bAdhane vAlA aura mUrti kA kaTTara virodhI" cAhie / aise sIdhe sAde dIna guru se Aja ke ADambara priya ziSyoM ko saMtoSa kahAM ? ataH Aja kala sthAnakamArgI samAja meM jo naye DhaMga ke vidvAn paidA hue haiM ve apanI vAk paTutA, manohara lekhanazailI aura alaukika alaGkata zabdAvalI se acche se acchA upanyAsa taiyAra kara sakte haiM / isa hAlata meM laukAzAha kA jIvana eka upanyAsa ke DhaMga para taiyAra kara apanI kRtajJatA kA paricaya deM isameM Azcarya kI bAta hI kyA ho sakatI hai ? parantu duHkha hai ki ve sarvato bhAvena aisA kara nahIM sakate / kAraNa Apake pUrvaja laukAzAha kA aisA sAdhAraNa jo lena likha gae haiM vahI inake kArya meM bAdhA DAlatA hai| phira bhI naI rozanI ke karmazIla lekhaka ekAnta hatotsAha nahIM hue haiM, ve kisI na kisI rUpa meM laukAzAha kA mahatva bharA jIvana prakAzita kara hI dete haiM, janatA use saccA samajha yA jhuutthaa| isakI inheM paravAha nahIM / para yaha kArya naitikatA se jarUra viruddha hai| yadi sthAnaka mArgI samAja ko laukAzAha kA sAdA kiMtu saccA jIvana pasanda nahIM hai to usako cAhiye ki apane sarvamAnya lekhakoM kA sammelana kareM aura vahAM sarva sammati se eka hI lakSya bindu ko dRSTi Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pahilA meM rakha kara vAda vivAda ke pazcAt sacce jIvana caritra ko likhe to vaha vidvatsamAja meM ha~sI karAnevAlA na hokara sarva mAnya aura vizvasanIya samajhA jA sakatA hai| AzA hai laukAzAha ke sacce jIvana ke icchuka, sthAnaka mArgI samAja ke vidvAn lekhaka vyartha hI meM AkAza pAtAla eka na kara isa sAra bharI salAha para dhyAna deMge / jisa taraha sthAnakamArgI samAja ke vidvAn Aja taka bhI lokAMzAha ke pramANika jIvana ko prakAzita nahIM karA sake haiM usI taraha tapAgaccha vAle bhI isa mahatva ke viSaya meM maunA'valambana dhAraNa kiye hue haiM, agale prakaraNa meM hama usI kA vistRta vivecana karate haiM / Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-dUsarA kyA tapAgacchIya yatijI ne lauMkAzAha kA jIvana likhA hai ? sthA nakamArgI sAdhu maNilAlajI ne hAla hI meM "jaina dharma no saMkSipta prAcIna itihAsa ane prabhuvIra paTAvalI" nAma kI eka pustaka mudrita karAI hai / zrApa jaba prastuta pustaka likha rahe the taba Apako DAka dvArA kisI se preSita " do panne" mile, jaise vAr3IlAla motIlAla zAha ko bhI aitihAsika aa likhate samaya DAka milI thI / zAyada usakA hI anukaraNa svAmi maNilAlajI ne kiyA ho ? una do pannoM meM zrImAn lauMkAzAha kA jIvana vRttAnta thA, vaha bhI vi0 saM0 1636 meM tapAgacchIya yati zrInAyaka vijaya ke ziSya zrIkAntivijaya ne pATaNa meM likhA thA / una pannoM ko 'svAmIjI ne apanI pustaka ke pRSTa 161 meM mudrita bhI karavA diyA hai / sthAnakamArgiyoM ke matAnusAra ve panne 357 varSa ke 'purAne bhI jarUra haiN| ye donoM panne tapAgaccha ke yati kAntivijaya ne likhe haiM yA kisI dUsare ne ? isa para to hama Age 'cala kara vicAra kareMge, parantu pahile yaha dekhanA hai ki ina pannoM meM likhA kyA hai ? "arahaTa vAr3A, meM hemAbhAI ko bhAryA gaMgA kI kukSi se vi0 saM0 1482 ko eka putra kA janma huA, usakA nAma Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa dUsarA lokacaMdra rakkhA / vi0 saM0 1497 meM lokacaMdra kA vivAha huA, jisakI barAta arahaTa vAr3A se sirohI gaI / usI lokacandra ko loga laukAzAha kahane lage / vi0 saM0 1500 meM laukAzAha ke eka putra huA / bAda hemAbhAI ne apanI dukAna kA kAma laukAzAha ko sauMpA, aura laukAzAha vyApAra kara apane kuTumba kA nirvAha karane lagA / bAda meM laukAzAha ahamadAbAda ko calA gayA ( zAyada vahAM apanA gujArA nahIM hotA thA ) / ahamadAbAda meM nANAvaTI kA vyApAra kaI dina taka kiyaa| anantara bAdazAha muhammada kI bheMTa huI aura bAdazAha ne laukAzAha ko pATaNa ke khajAne kA tijorIdAra banAyA, phira vahAM se ahamadAbAda ke khajAne kA kAma kiyA / jaba bAdazAha ke putra ne bAdazAha ko jahara dekara mAra DAlA to laukAzAha ko vairAgya prAyA, aura usane pATaNa jAkara vi0 saM0 1509 zrAvaNa sudi 11 (caumAsA meM) ko yati sumativijaya ke pAsa akele yati dIkSA lelI aura jJAnA'bhyAsa kara vi0 saM0 1521 meM ahamadAbAda meM caturmAsa kiyaa|" laukAzAha ke isa jIvana se Aja ke nayI rozanI ke sthAnakamAgiyoM ko jo abhilASA thI vaha saba pUrNa hogii| kyoki lokAzAha sAdhAraNa lahiyA nahIM para bAdazAha kA mAnanoya tijorIdAra thA, laukAzAha ne gRhasthA'vasthA meM nahIM para yati hokara apanA nayA mata claayaa| yadi laukAzAha kA yaho jIvanavRtta kisI laukAzAha ke anuyAyI ke nAma se taiyAra kiyA jAtA to zAyada itanA vizvAsa pAtra nahIM samajhA jAtA / para isakA lekhaka to khAsa tapAgacchIya yati kAntivijaya batAye jAte lokAzAha kI jo yA naha ___ Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 kyA ta0 ya0 0 haiN| isa kAraNa kevala laukoM, tathA sthAnaka mArgiyoM ko hI nahIM kintu tapAgaccha tathA saba saMsAra ko bhI yaha mAnya honA cAhiye / para duHkha isa bAta kA hai ki abhI taka to tapAgaccha bAloM ne una do pannoM ko dekhAtaka bhI nahIM hai / aura na kisI ne yaha bhI kahA hai ki vAstava meM ye do panne tapAgacchIya yati ke haiM yA inake nAma para kisI ne kalpita DhA~cA khar3A kiyA hai| ina pannoM kA vastutaH nirNaya na hone ke pahile hI sthAnakamArgI sAdhu saMta bAlajI ( laghuzatA'vadhAnI muni zrI zaubhAgyacaMdajI ) bIca meM hI kUda par3e haiM / arthAt inhoMne bIca meM hI ina do pannoM ko mithyA siddha karane ko kamara kasI hai / una pannoM ke virodha meM Apa likhate haiM ki lauMkAzAha kA janma ahamadAbAda meM huA / ( pannoM meM rahaTa bAr3hA likhA hai ) lauMkAzAha ke labha kI barAta ahamadAbAda se sirohI gaI ( pannoM meM arahaTavAr3A se sirohI jAnA likhA hai ) lokAzAha ne yati dIkSA nahIM lI kiMtu unhoMne gRhasthAvasthA meM hI zarIra chor3A | saMta bAlajI ne kevala apanI ora se nahIM kintu zrImAn bAr3I0 motI0 zAha kI "aitihAsika noMdha " ke AdhAra para hI yaha likhA hai / yahI kyoM para vi0 saM0 1865 meM svAmI jeThamalajI bhI laukAzAha ko yati nahIM para gRhastha hI likha gae haiM, yaha huI sthAnakamArgiyoM kI Apasa kI viruddhatA, aba una donoM panoM ko itihAsa kI kasoTI para bhI kasa ke dekheM ki satya kisa taha para vidyamAna haiN| donoM pannoM meM vi0 saM0 1497 meM lauMkAzAha kA sirohI Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 prakaraNa dUsarA meM lama honA batalAyA hai aura itihAsa vi0 saM0 1497 meM - bAdazAha muhammada kA dehAnta batAtA hai isa samaya laukAzAha arahaTavAr3A jaise gA~va meM mAtra 15 varSa kI umra kA eka nAdAna lar3akA thaa| bAdazAha kisa cir3iyA kA nAma hai yaha bhI use jJAta nahIM thaa| vi0 saM0 1500 meM laukAzAha ke eka putra huA aura usane kucha atika dukAnadArI bhI kI phira ahamadAbAda gayA vahA~ nANAvaTI kA dhaMdhA kiyA aura anantara bAdazAha kI bheMTa huii| para jaba laukAzAha ke vyAha ke vakta ho bAdazAha muhammada mara gayA to phira lauMkAzAha ko bAdazAha kI bheMTa honA aura apanA tijorIdAra banAnA kaise siddha hotA hai ? sujJa pAThaka svayaM vicAra kreN| hA~ ! bAdazAha marane ke bAda pIra huA ho aura pIra hokara lokAzAha ko pATaNa aura ahamadAbAda kA tijorIdAra banAyA ho to svAmijI kA kAma nikala sakatA hai, kyoMki lauMkAzAha ke jIvana se yaha bhI pAyA jAtA hai ki lauMkAzAha ko pIra kA iSTa thA, aura usa anArya saMskRti ke prabhAva se hI usane Arya hokara bhI jaina dharma meM aisA anAryocita utpAta macAyA thaa| ___yadi una do pannoM meM vi0 saM0 1500 meM arahaTavAr3A meM laukAzAha ke putra hone kA nahIM likhate to kama se kama laukAzAha ___ 1 rA0 ba050 gaurIzaMkarajI ojhA apane rAjapUtAne ke itihAsa 'pRSTha0 536 para likhate haiM ki ahamadAbAda ke bAdazAha muhammada kA dehAnta vi0 saM0 1497 meM huA thaa| 2 sAkSara DAhyA bhAI prabhurAma ne gujarAta ke itihAsa meM likhA hai ki ahamadAbAda kA bAdazAha muhammada vi0 saM0 1497 meM svargastha huaa| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 kyA ta0 ya0 lauM* aura bAdazAha ke milApa kI bAta to satya ho jAtI anyathA yaha bhI kAlpanika pratIta hotI hai / isa milApa ke lie svAmI maNilAlajI ne apanI "prabhuvIra paTAvalI" pRSTa 164 para phuTanoTa meM likhA hai ki agara lauMkozAha kA janma vi0 saM0 1482 ke sthAna meM 1472 kA samajhA jAya to laukAzAha ko khajA~cIpanA nahIM to bAdazAha ke sAtha milApa kA ullekha to saMbhava ho sakatA hai / svAmIjI ko kyA vaha mAlUma nahIM hai ki dukAnadAra apane copar3e se eka pannA nikAla detA hai to saba copar3e jhUThe Thaharate haiN| mAna lo ki Apa lauMkAzAha kA janma samaya 1482 ke. badale vi0 saM0 1472 kA samajha lo to bhI phira lagna samaya badale binA kAzAha aura bAdazAha kA milApa saMbhava ho nahIM sakatA / yadi lagna samaya bhI saM0 1497 ke badale vi0 saM0. 1487 kA mAna leMge to bhI ApakI iSTasiddha nahIM hogaa| kyoMki laukAzAha ke haTavAr3A meM vi0 saM0 1500 meM eka putra hone ke bAda ahamadAbAda jAne kI bAta Apake mArga meM ror3e DAlegI / yadi laukAzAha ke putra kA samaya saM0 1500 ke badale 1490kA mAna loge to hamAre naye vidvAn svAmI saMtabAlajI kyA kabhI cauka nahIM uTheMge ? / kAraNa unhoMne dAve ke sAtha likhA hai ki kAzAha kA janma vi0 saM0 1482 kArttika sudi 15 ko huA / jaba zrApa saM 1487 meM lauMkAzAha kA vivAha karavAte. ho to saMta bAlajI ke matAnusAra lauMkAzAha kA lagna 5 varSa kI vaya meM aura putra janma 8 varSa kI vaya meM mAnanA hogA / ataH pahile jAkara ghara meM saMtabAlajI se to pUchalo ki bhAI maiM Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "prakaraNa dUsarA 14 laukAzAha ke janma samaya meM 10 varSa kA antara DAlatA hU~ jisase ki kama se kama laukAzAha aura bAdazAha kA pArasparika milana to hojAya ? kyA Apa isa bAta ko svIkAra kara leMge ki laukAzAha kA lagna pA~ca varSa aura usake putra 8 varSa kI vaya meM huA thA ? svAmIjI ! bhApa laukAzAha ko dhanADhya, rojakarmacArI aura yati se dIkSita siddha karane ko do panne mudrita karA kara ulaTe cakara meM phaMsa gaye / laukAzAha kI tamAma ghaTanAmoM ke samaya ko bAra bAra badalane kI koziza karane para bhI saMtabAlajI Apa se sahamata nahIM haiN| ataH saba se bahetara to yaha hai ki isa kAlpanika mUla DhA~ce ko hI badala diyA jAya / aisA karane se Apake sira para AI huI saba ApadAeM Tala jaayeNgii| jarA AMkheM mUMdakara vicAra kareM ki vi0 saM0 1636 kA samaya to tapAgaccha aura lauMkAmata ke bIca bhISaNa pratidvandvitA kA thaa| kyoMki pUjya meghajI zrIpAlajI AnaMdajI zrAdi sekar3oM sAdhuoM ne isI samaya laukAgaccha kA parityAga kara jaina dIkSA lI thii| usa samaya aisA gayA bItA tapAgaccha kA yati kauna hogA ki lauMkAzAha kI asambandhita ghaTanA apane hAtha se likha de / zAyada kisI pakSAndha vyakti ne tapAgacchIya yati kA nAma likha inakI racanA kI ho to bhI yaha kalpanika hI hai| kyoMki bhASA kI dRSTi se ye patra itane prAcIna siddha nahIM hote haiN| para hamAre sthAnakamArgI bhAIyoM ko bhASA kA jJAna hI kahA hai ? ataeva Aja kI sudharI huI bhASA meM do panne likha unheM 357 varSa ke prAcIna siddha karane kA mithyA prayatna karate haiM, para bhASA marmajJa svIkAra kareMge yA nahIM ? isakI Apako paravAha hI kyA hai ? Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 kyA ta0 ba0 lI. vAstava meM ye do panne tapAgacchIya yati ke to kyA para usa samaya ke likhe hue hI nahIM pratIta hote haiM balki arvAcIna samaya meM kisI ne kalpita banAe haiN| aura isa kalpita mata meM yahI kalpanA pahilI vAra hI nahIM para Age bhI kaI bAra kI gaI haiN| udAharaNArthaM lIjie vi0 saM0 1865 meM ahamadAbAda meM tapAgacchaya aura sthAnakamArgI ( DhU~Dhiye ) sAdhutroM meM zAstrArtha huA, usameM sthAnakamArgI hAra gae to svAmI jeThamalajI ne tIna pAnoM ke andara eka "vivAha cUliyA sUtra" ke nAma para nayA pATha banA kara apane pakSa kI puSTi meM pramANa diyA / para jaba usakI parIkSA huI to sArI sabhA ke samakSa hI una 3 patroM ko jala devatA kI zaraNa karanA par3A / isI bhA~ti sthAnaka mArgI sAdhu kunaNamalajI ne bhI apanI pustaka meM kaI eka naye kalpita pATha banA kara chapAye haiM, jinheM kaI sthAnakamArgI bhI svayaM kalpita karAra dete haiM / kiMbhaMte / zilAvaTANaM jiNapaDimANaM ammA piyAro havai x x x tiththakareNaM ammApiyArA vaNai vaNavai 2 ttA, aNumodai 2 tA kiM phala Xx jiNa siddhAntANaM rohaNI ( lilAma ) karaittA kiMphala tirthakarANa, x jinamandireNa x x pakhAleNa x x bhite paMcama kAle sAvajjA cAreNa saMskRteNaM cattAreNaM a~ga bhASeitA xx paratiSThANaM x x yAtrANaM x kiMbhaMte / kevalINaM nATaka kare ittA sanamukheNa xx tirthakareNa gotreNava x x saMvega r3hANaMbhaMte x x X ityAdi aise kaI pATha banAke apanI vidvattA kA paricaya diyA hai parantu khAsa sthAnakavAsI samAja hI inakA sakhta virodha karatA hai aura ina utsUtroM ko anumodana karanevAloM ko anaMta saMsArI samajhatA hai / 56 Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa dUsarA sthAnakamArgI sAdhu maNilAlajI ne pUrvokta do patroM para vizvAsa kara lauMkAzAha kA jIvana likha "prabhuvIra paTAvalI". nAmaka pustaka meM chapavA, to diyA para Apake isa kalpita lekha: kI nIMva kitanI kamajora hai isa para tanika bhI vicAra nahIM kiyaa| jIvana caritra ke mUlAdhAra jaba ye donoM patra bhI svayaM mUMThe siddha hote haiM to unake AdhAra para racita yaha jIvana vRtta to svataH jhUThA sAbita hogayA / dUra jAne kI bAta nahIM Apake isa havAI kile ko to svayaM saMtabAlajI ne bhI vidhvaMsa kara diyaa| itane para bhI Apa ko ina patroM kI satyatA para vizvAsa ho to saMtavAlajI kI likhI "dharmaprANa lauMkAzAha" nAma kI. lekhamAlA ko sapramANa asatya siddha karane kA sAhasa kreN| sthAnakamArgI sAdhu maNilAlajI kA "jaina dharma no saMkSipta itihAsa"" ke liye akhila bhAratavarSIya sthAnakavAsI jaina zve0 sthA. kAnpharensa ne tArIkha 10.5-1936 ravivAra kI janarala vArSika baiThaka meM-ahamadAbAda meM 10 vA prastAva pAsa kiyA hai ki phiziyala itihAsa ke abhAva se apUrNa ahevAla chape hoM ve bhaviSya meM itihAsa bana jAte haiN| sAkSAt dekhane vAle to cale jAte haiM, aura saMbhAla se taiyAra kiyA huvA sAhitya satya mAnA jAtA hai| "ajamera sammelana yAtrI" aura "jaina dharma kA prAcIna saMkSipta itihAsa" meM ajamera sAdhu sammelana kA riporTa apUrNa hai / itanA nahIM kitanAka bhAga ulTe. rAstA para lejAne vAlA hai| ye pustaka apane prastAva anusAra pramANita bhI nahIM / isa prastAva se "jaina dharma no saMkSipta itihAsa" kI kitanI, pramANikatA hai, so spaSTa ho jAtA hai| ... tA. 17.5.36 jaina prakAza pR. 342 : Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA ta..lauM. astu / isa vivecana se pAThaka bhalI bhA~ti samajha gaye hoMge ki jo do panne tapAgacchIya yati kAntivijaya ke nAma se mudrita karavAye haiM ve bilakula kalpita haiM Age cala kara hama yaha batalAne kI ceSTA kareMge ki lauMkAmata aura sthAnakamArgI pantha ke vidvAnoM ke pAsa lauMkAzAha ke jIvana likhane meM pramANoM kA abhAva kyoM hai ? aura aise kalpita panne kyoM banAye jAte haiM pAThaka dhyAna de kara pddh'e| THE STREAMIN Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa tIsarA sthAnakamArgiyoM ke pAsa laukAzAha ke jIvana viSayaka pramANoM kA prabhAva kyoM haiM ? lokAzAha kA itihAsa lokAzAha ke anuyAyI zrIpUjya " va yati varga ke pAsa se hI mila sakatA hai, naki sthAnakamArgiyoM ke pAsa se| kyoMki laukAzAha ke anuyAyiyoM aura sthAnakamArgiyoM ke zrAdi puruSoM ke Apasa meM bar3I bhayaMkara zatrutA cala rahI thI / laukAgaccha ke zrIpUjyoMne yati dharmasiMhajI evaM lavajI ko ayogya samajhakara hI gaccha se bAhara kiyA thA / isI apamAna se ruSTa ho ina donoM ne bhagavAna mahAvIra aura laukAgaccha kI AjJA ko bhaMgakara kaI mana kalpita kalpanAoM dvArA apanA nayA dU~DhiyA mata claayaa| parantu kalikAla ke kaluSita prabhAva se una donoM kI bhI mAnyatA eka na raha sakI, kyoMki jaba dharmasiMhajI ne zrAvaka ke sAmAyika ATha koTi se hone kI kalpanA kI to lavajI ne DorA DAla mu~ha para mu~hapattI bA~dhane kI kalpanA kara ddaalii| ina nayI 2 kalpanAoM ke kAraNa laukAzAha ke anuyAyiyoM aura nUtana mata sthApakoM ke paraspara meM vaimanasya kA honA svAbhAvika thaa| ataH nUtana mata sthApaka, laukAzAha ke itihAsa kI ora kyoM dhyAna dete 1 jaise sthAnakamArgiyoM meM se svAmI bhIkhamajI ne dayA dAna kI utthApanA kara terahapanthI mata Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 i. abhAva kyoM? nikAlA to ve rughunAthajI zrAdi sthAnakamArgiyoM kA itihAsa va upakAra kaba mAnane baiThe the ? ve to ulaTA unheM (rughunAthajI Adi ko ) zithilAcArI, utsUtravAdI aura ninhava kahane meM bhI nahIM cUke / jaise ki dharmasiMha, lavajI ne laukAzAha ke anuyAyiyoM zrI pUjyo aura yativaroM ko kahA thaa| isa hAlata meM sthAnakamArgiyoM ke pAsa laukAzAha kA itihAsa na mile to yaha saMbhava hI hai / jaba vi0 saM0 1865 meM ahamadAbAda meM saMvega pakSiya mahAn paM0 vIra vijayajI gaNi aura sthAnaka mArgI sAdhu jeThamalajI ke Apasa meM zAstrArtha huA to vahA~ dharmasiMhajI lavajo se hI unakA kAma nahIM calA,kintu mUrtipUjA ke virodha meM laukAzAha ko bhI yAda karanA par3A, aura unhoMne apane samakita sAra nAmaka pustaka meM laukAzAha kI carcA bhI kii| (ise hama pUrva bhI likha cuke haiM ) basa, sthAnakamArgI samAja meM kahIM bhI lauMkAzAha kA yadi nAmollekha kiyA gayA hai to sva-svArtha sAdhanArtha eka isI pustaka meM sarva prathama svA0 jeThamalajI ne kiyA hai, para yaha varNana sAdA aura sarala hone se Aja ke sthAnakamAgiyoM ko rucikara nahIM hotaa| acchA hotA, yadi jeThamalajI apanI pustaka meM lauMkAzAha viSayaka prasaMga ko jarA bhI sthAna nahIM dete ki ye bicAre apanI ruci ke anusAra niHsaMkoca ho lauMkAzAha ke jIvana caritra kA DhA~cA upanyAsa ke taura para aisA sundara khar3A karate, jise dekha sabhya samAja ko bhI eka bAra daMga raha jAnA par3atA, parantu duHkha hai ki jeThamalajI kA kiyA huzrA laukAzAha viSayaka upakAra ulaTA anupakAra siddha ho ina nayI rozanIvAloM ke mArga meM bAdhA DAla rahA hai| Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 prakaraNa tIsarA svAmI jeThamalajI ke bAda prAyaH 100 varSoM meM kisI bhI sthAnakamArgI ne laukAzAha kA nAma taka nahIM liyA, para isa bosavIM zatAbdI meM phira laukAzAha kI AvazyakatA huI aura zrImAn vADIlAla motIlAla zAha ne vi0 saM0 1965 meM eka "aitihAsika noMdha" nAma kI kitAba likha sote hue sthAnaka mArgI samAja ko jAgRta kiyA / jamAne ne phira raMga badalA / zrImAn santabAlajI ne zAha kI aitihAsika noMdha meM managaDhanta sudhAra kara apane nAma se "zrImAn dharmaprANa lauMkAzAha" nAma kI lekhamAlA likhakara 'jaina prakAza' patra meM prakAzita karavAI para zrI maNilAlajI ko vaha bhI pasanda nahIM aaii| Apane kucha bhAga aitihAsika noMdha se; aura kucha bhAga tapAgacchIya yati kAntivijayajI likhita do patroM se saMgRhIta kara arthAt ina donoM ke mizraNa se aura kucha phira apanI nayI kalpanA se prabhuvIra paTAvalI" meM lauMkAzAha kA eka nirAle DhaMga para jIvana caritra chpvaayaa| aba phira na jAne bhaviSya meM isameM bhI kitane sudhAraka kyA kyA sudhAra kareMge ? vastutaH niSpakSa ho aitihAsika dRSTi se yadi dekhA jAya to ina saba lekhakoM ke pAsa pramANoM kA to pUrA abhAva hI hai| jise hama inhIM samAja ke vidvAnoM ke vAkyoM ko yahA~ uddhRta kara dikhAte haiN| pAThaka tathyA'tathya kA nirNaya kreN| yathAsthAnaka0 sAdhu maNilAla jI___"x x x itihAsa lakhavAnI prathA jainomAM + yaha pustaka hAla hI meM prakAzita huI hai| jisako sthA0 samAja apramANika honA ghoSita kara diyA hai / ___ Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 i0 amAvasyoM? ghaNI ochI hovA thI, eka mahAn ane prabala sudhAraka zrImAn laukAzAha nA jIvana thI paNa ApaNe keTaleka aMze andhArAmA rahathA chii|" .. "x x x temanA itihAsa saMbandhI prApaNe joiye tevI mAhitI melavI zakyA nthii|" . . prabhuvIra paTAvalI pRSTha 157 xx "avA eka prabala tejasvI krAntikAraka ane cAritrazAla puruSanA vyaktitva ne, tenA jIvana vRttAnta ne zrApaNe pakke pAye kharI khAtrI thI jANI zakyA nathI, te eka durbhAgya no viSaya cha zrImAn laukAzAha koNa hatA? kyA~ janmyA hatA ? kaI rIte temaNe satya dharma nI ghoSaNA karI ? ane teoe kayA 2 kAryo kAM, teno saMpUrNa ehavAla paNa ApaNe jor3aye te rIte melavI zakyA nathI / pRthak 2 vidvAnoM nA pRthak 2 anumAnoM para hajutre ApaNe lakSa dorI rahyA chIne, adyApi sudhimAM temanA jIvana ane vikAsa mATe ApaNe je kAI sAMbhalIye kI, temA vadhu vajana vAlI bAta " aitihAsika noMdha " je. prakhara tatvajJa zrImAn "vAr3IlAla motIlAla zAha" likhita jaNAya che x x x / " prabhuvIra paTAvalI pRSTa 154-6 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 prakaraNa tIsarA ___isI prakAra zrI saMtabAlajI Adi sthA0 sAdhu aura gRhasthaM lekhakoM kA laukAzAha viSayaka pramANoM kA saba se bar3hakara AdhAra zrImAn vA0 mo0 zAha aura unase likhita "aitihAsika noMdha" hai| aiti0 noMdha svayaM apane nAma se hI vizvAsa dilA rahI hai ki isameM itihAsa kI bAtoM kI hI noMdha (crcaa)-hogii| aura zrImAn vADI. motI0 zAha sthAnakamArgI samAja meM eka bar3e bhArI vidvAn aura itihAsa ke saMzodhaka samajhe bhI jAte haiN| aba dekhanA yaha hai ki zrImAn vADI0 motI0 zAha ne apanI noMdha meM laukAzAha kA jIvana jina sAdhanoM ko upalabdha kara likhA hai unheM hama Apake hI zabdoM dvArA vyakta kara dete haiM, hAlA ki sthAna0 samAja kA isa para aTUTa vizvAsa hai| "x x x hama logoM meM itihAsa likhane kI prathA kama hone se eka jabardasta dharma sudhAraka, aura jaina mizanarI ke sambandha meM Aja hama bahuta karake aMdhere meM haiN|" aitihAsika noMdha pRSTa 65 "itanA hone para bhI abhI hama unake khuda ke caritra ke bAre meM aMdhere meM hI haiM x x x, lAkAzAha kauna the? kaba-kahA~ kahA~ phire ityAdi bAteM Aja hama pakkI taraha kaha nahIM sakate haiM x x jo kucha bAteM unake bAre meM sunane meM AtI haiM, unameM se mere dhyAna meM mAnane yogya ye jAna par3atI haiM x x x x " aitihAsika noMdha pRSTa 66 Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ i. abhAva kyoM? "x x x para isa taraha kA koI ullekha unake niguNa bhaktoM ne kahIM nahIM kiyA ki lokAzAha kauna sthAna meM janme ? kaba unakA dehAnta huA ? unakA ghara saMsAra kaisA calatA thA ? ve the kisa sUrata ke ? unake pAsa kauna 2 zAstra the ? vagairaha 2 hama kucha nahIM jAnate haiM x x " . aitihAsika noMdha pRSTa 78 x ___ "x x x maiM ina bAtoM ko maJjUra karatA hU~ ki mujhe milI huI hakIkatoM para mujhe vizvAsa nahIM hai| kyoMki hamAre meM yaha itihAsa likhane kI prathA na hone se judI 2 yAdadAstI meM judA 2 hAla likhA hai x x x" aitihAsika noMdha pRSTha 87 zrImAn laukAzAha ke jIvana itihAsa ke viSaya meM bhI jaba yaha hAla hai ki, ve kahAM janme, kahAM mare, unakI sUrata kaisI thI. unakA saMsAra kaise calatA thA, unake pAsa kyA kyA sUtra the, ve kahA~ 2 phire, ityAdi bAteM bhI jaba koI nahIM jAnatA to unako bar3A sAhUkAra, mahAvidvAn, atizaya dharmasudhAraka, krAntikAraka zrAdi likha mAranA kyA yaha laukAzAha kI hasI ur3AnA nahIM hai / khaira ! vAr3IlAla to gRhastha the, x para tIna karaNa aura vIna yoga se asatya bolane kA tyAga batalAne vAle zrImAn saMtavAlajI evaM maNilAlajI ne bhI laukAzAha ke jIvana viSaya Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa tIsarA 24 meM asaMbhava gappeM mAra kara apane dUsare mahAprata ( satya bhASaNa) kA kaise rakSaNa kiyA hogA ? yaha samajha meM nahIM aataa| anva meM hama yaha pUchanA cAhate haiM ki isa 20 vIM sadI meM ye aise kalpita kalevaroM kI Apa loga kitanI kImata karAnA cAhate haiM ? laukAzAha kA jIvana likhane vAle jitane sthAnaka mArgI haiM ve apanA 2 bacAva karane ke lie prAyaH yaha likha dete haiM ki jainoM meM itihAsa likhane kI prathA thI hI nahIM, yA thI to bahuta kama, isalie laukAzAha ke viSaya meM itihAsa nahIM milatA hai| para hama Apa se yaha pUchate haiM ki jaba laukAzAha kA itihAsa milatA hI nahIM hai to, phira Apane laukAzAha kA jIvana kisa AdhAra para likhA hai| jaise lokAzAha kA janma saM0 1482 kAti sudi 15 ko, laukAzAha kI dIkSA vi0 1509 zrAvaNa sudi 11 ko, ityAdi phira ve kahA~ se likha mArA hai, kyA Apane ye saba managaDhanta hI likhe haiM / - jainoM meM itihAsa likhane kI prathA thI hI nahIM, yaha likhanA to kevala apanA bacAva karanA hai| laukAzAha ko to hue Aja kevala 450 varSa hue haiM parantu jaina sAhitya meM hajAra varSa se adhika pUrva kA to vistAra se likhA huA itihAsa prApta hai| pUrvakAlIna prApta itihAsa kevala bar3e 2 jaina dharmA'valambI rAjAoM tathA jaina dharma ke prAcAryoM kA hI nahIM hai, apitu jaina dharma meM zraddhAlu, jaina sadgRhasthoM kA itihAsa bhI paryApta saMkhyA meM upalabdha hai| jaise ki-"maMtrI vimala, udAyaNa, bAhar3a, sAntu mahatA, muMjala maMtrI, mahAmAtya vastupAla tejapAla, jagaDuzAha tribhuvanasiMha, saMprAmasonI rAjasiMha, somAzAha maMtrI nArAyaNa, kauzAha Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 0 abhAva kyoM ? muhatA tejasiMha, sabalasiMha, maMtrI yazodhavala, muhaNota naiNasI, khetasI, jetasI, dezalazAha, sAraMgazAha, samarAzAha, theruzAha, pethadazAha, punadazAha, bhaiMsAzAha, copAzAha, lunAzAha, khemAzAha, dayAlazAha, nAMnagazAha, rAmAzAha, bhaiMrUzAha korapAla, sonapAla, bhAmAzAha, sojata ke vaida muhatA, jodhapura ke siMghI, bhaMDArI, murzidAbAda ke jagata seTha, ahamadAbAda ke nagara seTha, aura TIlAvANizrA, Adi aneka mahApuruSoM ke itihAsa vidyamAna hai| itanA hI nahIM, kintu solahavIM zatAbdI ke itihAsa se jaina sAhitya zrotaprota bharA par3A hai, phira kevala eka lauMkAzAha ke viSaya meM hI yaha kyoM kahA jAya ki hamAre meM itihAsa-lekhanaprathA nahIM thI, laukAzAha ke samakAlIna eka kaDuA zAha bhI hue / unhoMne bhI kAzAha kI bhA~ti hI apane nAma para eka pRthaka kaDuAmata nikAlA thA, unakA to itihAsa milatA hai, phira lokAzAha kA hI itihAsa na mile isameM kyA kAraNa hai / yadi koI sAdhAraNa vyakti ho, usakA to itihAsa zAyada cUhoM ke bila kI zaraNa le sakatA hai, parantu sthAnakavAsiyoM kI mAnyatAnusAra sAta karor3a jainoM se Takkara lene vAle, mahAn krAntikAraka, apane nAma se nayA bhata nikAla, ekAdha varSa meM hI binA vaijJAnika sahAyatA ke, use bhArata ke isa chora se usa chora taka phailAne vAle, lAkhoM caityavAsiyoM se maMdira mUrti-pUjA chur3Ake unheM apane nava pracalita dharma meM dIkSita karane vAle, svanAma dhanya laukAzAha kA itihAsa kisa guphA meM gupta raha gayA, are itihAsa to dara kinAra rahA, unake gA~va ghara, janmasthAna, aura janmatithi taka kA hAtha na laganA, yaha sthAna kamArgiyoM ke lie kama duHkha aura kama zarama kI bAta nahIM hai ? * Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa tIsarA 26 isa viSaya kA upAlaMbha hama jaina itihAsa-kAroM ko hI nahIM kintu jainetara sahRdaya anyAnya itihAsakAroM ko diye binA bhI nahIM raha sakate / kyoMki Apake itihAsoM meM jaba mahAtmA kabIra nAnaka, rAmacaraNa, narasiMha mehatA, mIrAbAI Adi ko bhI jaba sthAna milA hai to laukAzAha jaise prabala sudhAraka (1) ko sthAna nahIM milanA kyA yaha eka paritApa kA hetu nahIM hai ? vastutaH yaha g2alatI itihAsakAroM kI nahIM kiMtu sthAnakamArgiyoM kI yaha eka svapnavat kalpanA hai ki lauMkAzAha eka nAmAMkita puruSa hue haiM, para aisA koI pramANa nahIM hai / sthAnakamAgiyoM ke sAhitya meM to laukAzAha kA astitva taka bhI nahIM hai| unako to pratyuta paM0 lAvaNyasamayajI aura upA0 kamalasaMyamajI kA mahAn upakAra mAnanA cAhie, jinhoMne ki svaracita granthoM meM nAmollekhakara laukAzAha kA astitva sthira rakkhA hai| anyathA laukAzAha kA koI nAma nizAna hI nahIM thA ki laukAzAha nAma kA bhI koI vyakti saMsAra meM prakaTa huA hai| __aba hama yaha dikhAnA cAhate haiM ki laukAzAha se saMbandha rakhane vAle kauna 2 pramANa upalabdha haiM jinase hameM inake astitva kA patA mila sake ? inheM pAThaka agale prakaraNa meM pddh'eN| Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - cauthA afkAzAha viSayaka prApta pramANa / lauM kAzAha ke jIvana itihAsa ke viSaya meM lauMkAgacchIya zrIpUjya va yativarga ke pAsa aneka paTAvaliyeM Adi Aja bhI vidyamAna haiM, para ve sthAnakamArgiyoM ko rucikara nahIM hai, kAraNa ! una paTAvaliyoM meM na to dina bhara mu~hapattI bA~dhane kA nirdeza hai aura na Aja taka bhI unake anuyAyI bA~dhate haiM / itanA hI nahIM para lauMkAzAha kI mAnyatA ke evaM paramparA''gata zrAcAra vyavahAra ke viruddha calane ke kAraNa zrImAn dharmasiMhajI lavajI nAmaka yatiyoM ko gaccha ke bAhira karane kA bhI ullekha kiyA huA hai, isI apamAna ke kAraNa ina donoM mahAzayoM ne " DhUMDhiyA" nAmaka nayA mata nikAlA thA, isakA bhI varNana ina paTAvaliyoM meM aMkita hai / isa hAlata meM sthAnaka - mArgI samAja ko apane pUrvajoM kI satyasthiti ( niMdA) batAne vAlI paTAvaliyeM kaba abhISTa ho sakatI hai ? aura ve kaba unheM ( paTAvaliyoM ko ) pramANika mAnane ko taiyAra haiM / parantu phira bhI lauMkAzAha kI pATa paramparA milAne ke liye thor3A bahuta saMbaMdha va nAmAvalI una paTAvaliyoM se lie binA kAma nahIM cala sakatA, ataH laukAgaccha kI paTAvaliyoM ko prAmANika mAnate hue bhI jahA~ apanA kAma ruka jAtA hai vahA~ unakI zaraNa lenI hI par3atI hai / sthAnaka mArgiyoM kA jo kucha Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa cauthA 28 itihAsa hai vaha lauMkAgaccha kI paTAvaliyeM hI haiM, inako yadi nikAla diyA jAya to sthAnaka mArgiyoM ke pAsa kucha bhI apanA pUrva itihAsa zeSa nahIM rahatA / aura lauMkAgaccha ke pratipakSiyoM ne bhI jo kucha likhA hai vaha bhI laukAzAda ke lie hI, na ki sthAnakamArgiyoM ke lie| phira samajha meM nahIM AtA hai ki Aja sthAnakamArgI loga lokAzAha ko apanA dharmasthApaka evaM dharmaguru kisa kAraNa mAnate haiM ? kyA lokAzAha ke siddhAnta sthAnakamArgI mAnya rakhate haiM ? / vikrama kI solahavIM zatAbdI meM eka laukAzAha nAmaka vyakti ne jaba jaina samAja meM utpAta macAkara apane naye dharma kI nIMva DAlI, usake viruddha meM aneka dhuraMdhara vidvAn zrAcAryoMne apanI AvAz2a uThAI aura lauMkAzAha ke khaNDana meM aneka pranthoM meM ullekha bhI kie, para laukAzAha aura lauMkAzAha ke kisI bhI anuyAyI ne usasamaya kucha bhI pratyuttara diyA ho, isa viSaya meM koI ullekha najara nahIM AtA hai| itanA hI nahIM para lauMkAzAha ke mUla siddhAnta kyA the ? vaha kaunasI dharma kriyAe~ karatA thA isakA bhI koI ullekha na to svayaM lauMkAzAha kA aura na unake pratiSThita matAnuyAyIkA hI milatA hai, isase yaha pAyA jAtA hai ki na to svayaM lokAzAha kisI viSaya kA vidvAn thA aura na unake pAsa koI anya vidvAn hI thA / kevala pApa pApa, hiMsA-hiMsA aura dayA- dayA karake bhadrika janatA ko mithyAbhrama meM DAla apanA sikkA jamAnA hI lauMkAzAha kA siddhAnta thA, yaha kaheM to mithyokti nahIM hai / lokAzAha ke jIvana caritra viSaya meM laukA-zAha ke samakAlIna lekhakoM ne jo kucha likhA hai, usase ThIka Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAsa pramANa jJAta hotA hai ki lauMkAzAha jainasAdhu aura jaina zrAgama kinhIM ko bhI bilakula nahIM mAnatA thA yahI kyoM para vaha to jainadharma kI mukhya kriyA-sAmAyika, posaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna dAna aura devapUjA ko bhI mAnane se inkAra thA / isa viSaya meM Aja taka jo sAhitya upalabdha huA hai, usakI sacI pAThakoM ke avalokanArtha hama nIca de dete haiM:naM0 graMtha kA nAma kartA kA nAma saMvat siddhAnta caupAI paM0 munizrI lAvaNya samaya vi0 saM0 1543 siddhAntasAra caupAI | upAdhyAya kamalasaMyama | vi0 saM0 1544 utsUtra nivAraNa chattIsI muni vIkA vi0 saM0 1544 4 dayAdharma caupAI lauMkAgacchIya yati / bhAnucandra vi. saM. 1578 taraNa tAraNa zrAvakAcAra di0 tAraNa svAmI vi0 saM0 16vIM za.. bhadrabAhu caritra | di. ratnAnaMdI vi0 saM0 16vIM za.. kumatidhvaMsa caupAI paM. hIra kalasa vi0 saM0 1610 luMpaka nirAkaraNa caupAI di0 sumati kIrti vi0 saM0 1627 laukAzAha jIvana tapAgacchoya kAnti vijaya vi0 saM0 1636 tapAgacchIya paTAvalI | u. dharmasAgarajI vi0 saM0 1948 lauMkA siloko | lauMkA0 yati kezavajI vi0 saM0 17vIM za" 12 kaDubhAmata paTAvalI | saM0 zrA0 kalyANajI vi0 saM0 1684 13) kavitAmaya jIvana rUpacanda vi0 saM0 1699 14 siddhAnta caupAI paM0 guNavinaya vi0 saM0 17vIM za. - Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa cauthA -15 | vIra vaMzAvalI 16 | samakita sAra 17 zAstroddhAra mImAMsA meM 18 ajJAnatimira bhAskara 19 aitihAsika noMdha 20 zAstrodAra mImAMsA - 21 | jainayuga kA eka lekha 22 rAjapUtAne kA itihAsa 23 | jaina0 prabhuvIra paTAvalI 24 dharmaprANa laukAzAha 25 laukA0 kI paTAvalI vi0 saM0 1806 sthA0 sAdhu jeThAmalajI vi0 saM0 1865 sthA0 a0 ne uSTatakI vi0 saM0 1883 jai. A. vijayAnaMda sUri vi0 saM0 1943 vAr3I* motIlAla zAha vi0 saM0 1965 sthA0 sA0 amolakha RSijI vi0 saM0 1976 jaina zve0 kAnphreMsa patra vi0 saM0 1982 paM0 gaurIzaMkarajI bhokSA vi0 saM0 1981 sthA0sAdhu maNilAlajI vi0 saM0 1991 sthA0sAdhu saMtabalajI vi0 saM0 1992 sthA0 sAdhu nAgendra caMdajI dvArA sthA0sAdhu vinayarSijI 4-4-36 - 26 | baMbaI samAcAra kA lekha 40 sahaja sundara 27 | upakezagaccha paTAvalI 28 AMcalagaccha paTAvalI paM0 hIrAlAla haMsarAja inake alAvA aura bhI aneka prantha aura paTAvaliyoM meM lokAzAha ke viSaya kA ullekha mila sakatA hai, aura jinake AdhAra se lauMkAzAha kA eka prAmANika itihAsa bhI taiyAra ho sakatA hai| lauMkAzAha kaba janmA, isakA khulAsA hama pA~caveM prakaraNa meM kareMge / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - pA~cavAM lauMkAzAha kA samaya / isameM sameM to koI sandeha nahIM ki saMghaTita jaina samAja ko bhinnacchinna karane ke lie laukAzAha nAmaka eka vyakti hue, aura inakA samaya vikrama ko paMdrahavIM zatAbdI ke aMtimA'rddha se solahavIM sadI ke pUrvArddha taka kA hai, parantu sthAnakamArgiyoM ke pAsa Apake utpatti samaya ke bAre meM bhI koI niNita pramANa nahIM hai, isa viSaya meM yatkiMcit pramANa hAtha lagate haiM ve anyAnya gacchIya lekhakoM ke likhe hue hI haiM jo nimnaprakAra haiM / ( 1 ) paMDita muni lAvaNya samaya jI ( vi0 saM0 1543 ) "saI ugaNIsa varisa thayA, paNayAlIsa prasiddha / tyAre pachI luMku hui asamaMjasa tIi kiddha // 3 // siddhAnta caupAI | ye mahAzaya vIra prabhu se 1945 varSoM ke bAda arthAt vi0 saM0 1475 meM laukAzAha kA janma honA batAte haiM / X X X ( 2 ) upAdhyAya kamala saMyama ( vi0 saM0 1544 ) "saMvat panara aThotarau jANi, luMko lahiyo mUla nikhANi X X X Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pAMca saMvat panara nu trisaI kali, prakaTyo veSadhAra samakali" siddhAnta sAra caupaaii| ApakA mata hai ki vi0 saM0 1508 meM to lauMkAzAha ne apanI pukAra uThAI, aura vi0 saM0 1530 meM bhANA ne vinA guru veSa dhAraNa kiyaa| (3) muni zrI vIkA "vIra jiNesara mukti gayA, sai ogaNIsa varasa jaba thayA, paNayAlIsa adhika mAjanaI,prAgavATa pahilaI sAjanaI" asUtra nirAkaraNa bttiisii| ApakA mata hai ki lokAzAha kA janma vIrAt 1945 arthAt vi0 saM0 1475 meM laghu. poravAla kula meM huA / X (4) laukA 0 yati bhAnucaMda (vi0 saM0 1578) "caudasayA vyAsI vahasAkhaI, vada caudasa nAma luMko rAkhaI" dayAdharma caupaaii| xx (5) lauMkAgacchIya yati kezavajI "punama gachaI guru sevanathI, zayada nA aAziSa vacanathI / putra saguNa thayo lakha haraSi, zata caude sata sitaravarSi // 11 // " 24 kar3I kA siloko| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha kA samaya ApakA mata hai ki lauMkAzAha kA janma vi0 saM0 1477 meM huA thaa| Age yatijI ne ApakA dehAnta 56 varSa kI umra meM vi0 saM0 1533 meM honA likhA hai / X 33 X X (6) di0 tAraNa svAmI - ApakA samaya laukAzAha ke samakAlIna hai, Apa likhate haiM ki---- " usa samaya ahamadAbAda meM zvetAmbara jainiyoM ke andara kAzAha hue, unhoMne bhI vi0 saM0 1508 meM apane nayA panthI sthApanA kI jo mUrti ko nahIM pUjate hai / " (mUla lekha se vizuddha bhASAntara ) X X X (7) upAdhyAya dharmasAgarajI ( vi0 saM0 1648 ) saM0 ' vi0 saM0 1508 meM lauMkAzAha ne utpAta macAyA, 1533 meM usake mata meM sAdhu hue / (mUla lekha se bhASAntara ) tapAgaccha paTAvalI taraNa tAraNa zrAvakAcAra / X ( 8 ) tapAgacchIya yati kAntivijaya (vi0 saM0 1636 ) " zrA mahAtmAno janma arahar3avAr3A nI osavAla gRhastha tarai TakanA zeTha hemAbhAI nI pavitra pativrata parAyaNa bhAryA 3 X X Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pA~cavA~ 34 gaMgAbAI nI kukSi thA saMvata 1482 caudA sau byAsI nA kArtika zuklA pUnama ne divase thayo / " laukAzAha nuM jIvana prabhuvIra paTAvalI pR0 161 / (E) isI kA anukaraNa svAmI maNilAlajI aura saMtabAlajI ne kiyA hai| arthAt zrApa donoM kA mata hai ki laukAzAha ___ kA janma vi0 saM0 1482 meM huA hai / (10) sthA0 sAdhu jeThamalajI (vi0 saM0 1865) "saMvat panarAsau gati se gayo, eka sumeta mata tihAM thayo / amadAbAda nagara maMjhAra, laukAzAha vase suvicAra // " samakita sAra pRSTha / Apa vi0 saM0 1531 meM lokAzAha kA honA likhate haiN| x Upara diye hue pramANoM se yaha spaSTa hojAtA hai ki lauMkAzAha kA astitva to vikrama kI paMdrahavIM-solahavIM zatAbdI ke madhya meM avazya thaa| paraMtu unakI nizcita janmatithi avazya sandigdha hai, kyoMki paM0 lAvaNya samayajI aura muni vIkA to vi0 saM0 1475 meM inakA janma honA mAnate haiM, lauM0 yati kezavajI 1477 aura avaziSTa, laukAgacchIya yati bhAnucandrajI, sthA0 sAdhu maNilAlajI, evaM saMtabAlajI tathA tapAgacchIya yati kAntivijayajI ina cAroM kI mAnyatA hai ki laukAzAha kA janma Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 lauMkAzAha kA samaya vi0 saM0 1482 meM huA thA / jisa prakAra laukAzAha ke janma saMvat meM matabheda hai isI prakAra dehAnta ke samaya meM bhI matabheda hai / isa matabheda ke hone kA kAraNa yahI hosakatA hai ki lokAzAha ke samakAlIna kisI bhI laukA-anuyAyI ne inakA jIvana caritra nahIM likhA / phira bhI laukA-yati bhAnucandrajI kI likhI caupAI jarUra mAnya samajhI jA sakatI hai kyoMki ye svayaM laukAzAha ke anuyAyI aura inhoMne laukAzAha ke ihalIlA saMvaraNa ke bAda kevala 40 varSoM meM hI isa caupAI ko likhA thA / ataH lauMkAzAha kA janma saMvat vi0 saM0 1482 ke pAsa pAsa hI mAnanA yukti aura pramANoM se saMgata hai| jisa prakAra lokAzAha kA janma saMvat vicAra vIthI meM bhUlA huA bhaTaka rahA hai tadvat janma sthAna kA bhI pUrA nirNaya abhI taka nahIM ho sakA hai, isakA vivecana pAThaka chaTTe prakaraNa meM pddh'eN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa -chaTThA lauMkAzAha kA janmasthAna / lauM kAzAha hamArI buddhi meM to isakA ke janma sthAna ke saMbaMdha meM Aja bar3I dhA~dhalI macI huI hai, kAraNa yaha ja~catA hai ki lauMkAzAha ne janma to kisI choTe grAma meM liyA para, bAda meM kucha vayaska hone para jIvana nirvAha nimitta ahamadAbAda meM Akara vAsa kiyA, aura vahA~ akasmAt yatiyoM se virodha hojAne para, apane nAma se nayA mata nikAlane kI duzceSTA kI, aisI dazA meM yadi pichale lekhakoM ne unakA khAsa gA~va na jAnane se unheM ahamadAbAda kA hI likha diyA ho to koI asvAbhAvika nahIM hai / parantu hama yahA~ yaha prayAsa kareMge ki vAstava meM lauMkAzAha kA janma sthAna kahA~ hai, isaliye isa viSaya ke kucha bhinna 2 lekhakoM ke pramANa yahA~ pahile uddhRta karate haiN| (1) lauMkAgacchIya yati bhAnucaMdra (vi0 saM0 1578 ) " soraTha desa lIMbar3I grAmeha, dasA zrImAlI DuMgara nAmaI / dharaNI cUr3A hI cita udArI, dIkaro jAyo harakha pArI // 3 // " dayAdharmaM caupAI (2) yati kAntivijaya (1636 ) " mahAtmAno janma arahaTavAr3A nA osavAla gRhastha Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 lauMkAzAha kA janmasthAna arat rear seTha hemAbhAI nI pavitra pativrata parAyaNa bhAryA gaMgA nI kukSi thI caudA byAsI nA kArttika zuddha punama ne divase thayo x + " kAzAha nuM jIvana vRttAnta prabhu0 paTA0 pRSTa 161 x meM (3) di. ratnAnandI vikrama kI solahavIM zatAbdI "lauMkAzAha kA janma pATaNa ke dazA poravAla kula meM honA likhate haiM / " (4) di. sumati kIrti vi0 saM0 1627 hu X X bhadrabAhu caritra pRSTha 90 " lokAzAha kA janma pATaNa ke dazA poravAla kula hastalikhita caupAI (5) lauM0 yati kezavajI 24 kar3IkA silokA meM " iNa kAlaI sauraSTra gharA maI, nAgaveza taTinItaTa gAmaI / haricanda zreSTa tihAM vasaI, mauMghI vAi dharaNI zIla lasaI // 10 // " isane lauMkAzAha kA janma saurASTra deza kI nadI ke kinAre para basA huA nAganeza grAma meM haricandra zreSThi kI mauMghI bhAryA ke vahAM honA batalAyA hai / Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa chaTA (6) zrI vIra vaMzAvalI vi0 saM0 1806 saMgrahItA "lokAzAha kA janma pATaNa meM dazA poravAla kula meM huaa| jaina sA0 saM0 varSa 3 aMka 3 pRSTha 49 - (7) sthA0 sAdhu nAgendracaMdrajI se milI paTTAvalI "eha avasara posAliyA, gaDha jAlaura majhAra / tAr3apatra jIraNa thayAM, kulaguru kare vicAra // 40 // luMko mahato tihA~ base, akSara sundara tAsa / Agama likhavA suM piyA, likhe zuddha suvilAsa // 41 // aiti0 noMdha pR. 116 isIse milatI huI eka rUpacaMdakRta caupAI bhI vi0 saM0 1699 kI hai, usameM bhI laukAzAha kA janma sthAna jAlora honA likhA hai| inake alAvA anya jitane lekhaka haiM, una saba kA mata hai ki lauMkAzAha ahamadAbAda kA thA, jaise svAmI jeThamalajI ne samakitasAra nAma ke prantha meM, svAmI amolakharSijI ne apanI zAsrodvAra mImAMsA meM, svAmI saMtabAlajI ne "dharmaprANa laukAzAha" nAma kI lekha mAlA meM, vAr3IlAla motIlAlazAha ne apanI etihAsika noMdha meM, laukAzAha ko ahamadAbAda kA vAsI sAhUkAra likhA hai| pUrvokta lekhoM kA sArAMza ninokta hai: Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauMkAzAha kA janma sthAna vi0 saM0 1578 ke lekha se laukAzAha kA janmasthAna lIMbar3I (kaatthiyaavaadd')| vi0 saM0 1627 ke lekha se laukAzAha kA janmasthAna pATaNa (gujraat)| vi0 saM0 1636 ke lekha se lokAzAha kA janmasthAna arahaTavAr3A (sirohI) vi0 satarahavIM satAbdI ke lekha se laukAzAha kA janmasthAna nAganeza ( sauraassttr)| vi0 saM0 1666 ke lekha se laukAzAha kA janmasthAna jAlaura (mAravAr3a) vi0 saM0 1865 se Aja paryanta ke lekha se laukAzAha kA janmasthAna ahamadAbAda (gujraat)| laukAzAha kA saMkSipta vaMza paricaya yaha hai vi0 saM0 1578 ke lekha se-dazA zrImAlI / vi0 saM0 1627 ke lekha se-dazA poravAla / vi0 saM0 1636 ke lekha se-posavAla / laukAzAha ke sama sAmayika muni vIkA hue| unhoMne bhI laukAzAha kA vaMza dazA poravAla likhA hai| uparokta pramANoM se spaSTatayA yaha nizcaya nahIM ho sakatA hai ki vastutaH lauMkAzAha kA janma kisa vaMza aura kisa sthAna meM huvaa| tathApi anumAna pramANa se yaha kaha sakate haiM ki laukAzAha Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa chaTA kA janmasthAna "lIbar3o" bahuta saMbhava hai, anantara lIbar3I se lauMkAzAha gujAre ke liye ahamadAbAda AyA ho yaha bAta jaeNca sakatI hai| ise kucha aMzoM meM anya lekhaka bhI svIkAra karate haiN| laukAzAha ahamadAbAda Akara phira cirakAla ke lie vahIM rahA, isIse inheM koI 2 ahamadAbAda vAsI likhate hoM yaha bhI ho sakatA hai| tathA jinhoMne lauMkAzAha ko pATaNa kA likhA hai isakA kAraNa mere khayAla se ahamadAbAda kA upanAma "pATaNa" honA hI hai / / vIravaMzAvalI meM lauMkAzAha kA dehAnta satyapurI ( mAravAr3a) meM honA likhA hai, isa hAlata meM yadi lauMkAzAha apanI yuvA'vasthA meM kabhI jAlora gayA ho aura vahA~ ke kula guruoM ke pAsa likhAI kA kAma karane se kisI lekhaka ne inheM jAlora kA aura jAlaura ke pAsa satyapurI hone se ApakA dehAnta satyapurI meM honA likha diyA ho to koI Azcarya nhiiN| parantu laukAzAha kA janmasthAna to lIbar3I honA hI yuktiyukta hai / kAraNaprathama to saba se prAcIna arthAt vi0 saM0 1578 kI caupAI meM isakA ullekha hai aura caupAI laukAgacchIya yati kI hI banAI huI hai aura yaha yati laukAzAha ke samaya vidyamAna honA bhI sambhava hai, ataH yaha pramANa ati samIpavartI samaya kA hai| dUsarA isa caupAI meM lakhamasI ko laukAzAha ke phaI kA putra honA likhA hai| tIsarA loMkAzAha ne yatiyoM ke khilAphapukAra ahamadAbAda meM uThAI para jaba vahA~ kisI ne bhI inakI bAta nahIM sunI aura ulTA tiraskAra kiyA taba vaha lIMbar3I gayA aura vahA~ eka to janmasthAna hone ke kAraNa se tathA anya lakhamasI kI sahAyatA se unhoMne lIbar3I rAjya meM apane naye mata kI viSavallo boI / isase yaha spaSTa Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 lauMkAzAha kA janma sthAna prakaTa hotA hai ki lokAzAha kA janmasthAna lIvar3I ho thA, aura laukAzAha kA jitanA saMbaMdha lIMbaDI se hai utanA arahaTavADA, jAlaura aura pATaNa se nahIM hai| aba jarA sthAnakavAsI naye vidvAnoM kI ora bhI dRSTipAta kIjiye ki ve isa viSaya meM kyA likhate haiM / - svAmI maNilAlajI ne laukAzAha kA janma arahaTavADA meM likhA hai aura svAmI saMtabAlajI ne ahamadAbAda meM vi0 saM0 1482 kAti sudi 15 ko inakA janma mahotsava bar3e samAroha se honA likhA hai| Azcarya to yaha hai ki jaba pUrNarUpeNa janma sthAna kA bhI patA nahIM hai to phira kAti sudi 15 kI miti kisa AdhAra se likhI gaI hai / isa miti ke likhane kA kAraNa merI buddhi meM to zAyada yaha ho sakatA hai ki kArtika zuklo 15 siddhAcala kI eka mahatva pUrNa yAtrA kA dina hai / hajAroM bhAvuka siddhAcala para jAte haiM, jinameM laukAgacchIya aura sthAnakavAsI bhI zAmila haiM, unako vahA~ jAne se rokane ke kAraNa hI lauMkAzAha kI janmatithi kArtika zuklA 15 kI batA ke usa dina unakI jayantI ko khAkA khar3A karanA hI iSTa hai / laukAzAha kA janma arahaTavAr3A meM batAne kA to svAmI maNilAlajI ke pAsa Akasmika prApta do patroM kA pramANa hai / para saMtabAlajI ke pAsa to sivAya manakalpita AdhAra ke aura koI prabala pramANa nahIM hai, kyoMki hotA to ve apane lekhameM jarUra likhate / hA~! aba ye bhI eka aisI ghoSaNA karadeM ki mujhe bhI prAcIna pustakeM TaTolate 3 patte mile haiM jinameM lauMkAzAha kA jIvana aura anmasthAna likhA hai aura ahamadAbAda ko unakI janma bhUmi karAra dI hai to bacAva ho Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa chahA 42 sakatA hai| kyoMki aisI 2 asatya ghoSaNAe~ svArtha sAdhanArtha ghoSita karanA aise logoM ke lie koI naI bAta nahIM hai| sacamuca inhoMne (saMtabAlajI ne ) yadi aisI ghoSaNA karadI to phira, maNilAlajI apane prApta patroM kI ijjata rakSA kaise kareMge ? isakA pUrA uttara abhI bhaviSya ke garbha meM hai| uparyukta vivecana se sujJa pAThaka yaha to vicAra sakate haiM ki lauMkAzAha kA janmasthAna anya sthAnoM ko na mAna kara lIbar3I ko mAnanA hI adhika yuktiyukta aura saMgata hai, jinakA ki yathA buddhi pUrA khulAsA hama Upara kara Ae haiN| aba yaha batAyeMge ki lauMkAzAha kA vyavasAya kyA thA, ise pAThaka sAtaveM prakaraNa meM dekheM / Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - sAtavAM lauMkAzAha kA vyavasAya / vikrama krama kI solahavIM zatAbdI se unnIsavIM zatAbdI taka ke lekhakoM ne lauMkAzAha kA jo kucha jIvanavRtta likhA hai, usameM una saba lekhakoM kA pradhAnatayA yahI eka mata rahA hai ki lauMkAzAha eka sAdhAraNa gRhastha thA, aura nANAvaTI kA tathA likhane kA dhaMdhA kiyA karatA thA, jaise ki yati bhAnucandrajI vi0 saM0 1578 meM likhate haiM / "lakhamasI phUI no dIkarau, dravya luMkA nuM teAiharaUM / umara varisa solAnI thaI, cUDA mAtA saragiM gaI // Avai ahamadAbAda maMjhAra, nANAvaTI no karai vyApAra // dayAdharmaM caupAI kAzAha kA pitA lokAzAha kI 8 varSa kI umra meM aura mAtA 16 varSa kI umra meM svargastha huI / lauMkAzAha kI 8 varSa kI vaya meM hI usake pitA ke mara jAne para usakI saba kImatI jAyadAda, usakI bhuzrA kA lar3akA lakhamasI hajama kara gayA / bAda meM lauMkAzAha nirdravya aura nirAdhAra hokara ahamadAbAda zrAyA aura vahA~ nANAvaTI (TakA kor3I kI kothalI ) kA dhaMdhA karanA. prAraMbha kiyA / X + Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa sAtavA~ 44 "lokAzAha lIMbar3I thI ahamadAbAda AvyA tyAM keTalAka varSoM sudhI naukarI karI paNa potAno svabhAva ati ugra hovA thI, tyAMthI chaTA par3I ane nANAvaTI no dhaMdho Adaryo, paNa tyAM ekadA mahA anartha joI laukAzAha ne lAgI aAvyu ke mAre eka jIvar3A mATe zreTalo badho anartha zaM karavA karavo joIye" ityaadi| hastalikhita laukAzAha kA jIvana yati kAntivijayajI vi0 saM0 1636 meM likhate haiM: 'potAnA vatana thI ahamadAbAda prAvI nANAvaTI no dhaMdho karatA htaa|" prabhuvIra paTAvalI pRSTa 161 x (1) lau0 yati kezavajI 24 kaDIkA silokA meM jJAna samudra nI sevA karatA, bharaNI guNI lahiu banyo tava tyaaN| dramma kamANI zrutanI bhakti, Agama likhaI manamA zaMkaI // 12 // zrApa likhate haiM ki jJAnasamudra (jJAnasAgara) sUri ke pAsa likha par3ha (akSara jJAna prApta kara ) ke lekhaka (lahiyo) huA Agama likhane meM eka to dravya prAptI dUsarI jJAna kI bhakti yaha laukAzAha kA vyavasAya thA Agama likhate 2 laukAzAha ko zaMkAe huI vaha lauMkAzAha ke siddhAnta meM batalAI jaaygii| Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokAzAha kA vyavasAya 45 sthA0 sAdhu jeThamalajI likhate haiM: - vi0 saM0 1865 saMvata panarAsau ekatrImeM gujarAta deze ahamadAbAda nagara ne viSaya osavAla vaMzI sA0 luMko X vase te nANAvaTa no dhaMdho kare / " " X X X X samakita sAra pR. 7. 66 sthAnaka sAdhu maNilAlajI vi0 saM0 1662 meM likhate haiM:X X mAM keTalAka dhIra dhAra no vyAja vaTAvano ane anAja vigere no vyApAra karatA ne saMtoSa thI jIvana gujAratA x X x ( yaha to lauMkAzAha ke pitA kA vyavasAya thA ) x x lauMkacandra ( laukAzAha ) ne X pitAe dukAna no sarva kArabhAra soMpyo ThIka 2 dravyopArjana karatA ane kuTumba Xx " hatA x x X x ( lAkAzAha ) no nirvAha calAvatA prabhuvIra paTAvalI pRSTa 165 svAmIjI batalAte haiM ki lauMkAzAha ke pitA kA vyApAra kisAnoM ko byAja para dhana dhAna Adi denA thA / jaba lauMkAzAha kAlana huA taba dukAna kA saba vyApAra lauMkAzAha ko sauMpa diyA aura lauMkAzAha usa dukAna kA dhaMdhA kara apane kuTumba kA ThIka nirvAha karatA thA, bAta bhI ThIka hai, aise choTe se gA~voM meM sivAya Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa sAtavA~ 46 isa vyApAra ke anya kyA vyApAra ho sakatA hai| parantu jaba ese choTe gA~va meM zAyada isa kSudra vyApAra se apanA nirvAha ThIka calatA nahIM dekhA ho to arahaTavAr3A kA tyAga kara ahamadAbAda gae hoM, aura vahA~ nANAvaTa kA dhaMdhA kiyA ho to yaha saMbhava hI hai, kyoMki eka sAdhAraNa nirdhana gRhastha bar3A vyapAra kaise kara sakatA hai| yaha to huI svAmI maNilAlajI kI bAta, aba Age cala kara dekheM ki sAdhu saMtabAlajI lauMkAzAha ke viSaya meM apane kyA udgAra prakaTa karate haiM / Apa lauMkAzAha ko ahamadAbAda kA bar3A bhArI sAhUkAra batalAte haiM / ( dekho dharmaprANa laukAzAha kI lekhamAlA) saMbhava hai ina donoM mahAzayoM ke nAyaka laukAzAha alaga 2 hoMge tabhI to ve vaisA aura ye aisA likhate haiM pAThaka jarA dhyAna se dekheM / hAlau~ ki ina laukAzAha ke mAtA pitA ke nAmoM meM donoM kA eka mata hone para bhI janmasthAna aura vyavasAya ke viSaya meM eka mata nahIM hai / aba savAla yaha paidA hotA hai ki dharmaprANa lauMkAzAha hue haiM vaha saMtabAlajIvAle haiM yA maNilAlajI vAle ? jaba vAr3IlAla motI0 zAha apanI aitihAsika noMdha meM laukAzAha ke lie aura hI likhate haiM ki lauMkAzAha bar3A bhArI sAhUkAra thA, taba svAmI nAgendracaMdrajI dvArA prApta paTAvalI meM likhA huA milatA hai ki: "lauko mahato tihA~ vasai, akSara sundara tAsa / Agama likhavA tUMpiyA, likhe zuddha suvilAsa // aitihAsika noMtha pRSTha 116 Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzAha kA vyavasAya " X X * lokAzAha upAsare pustakeM likhate the / usakI likhAI ke paise de dene para bhI sAr3hA satraha dor3A zeSa rahane se Apasa meM takarAra huii|" 47 X vIravaMzAvalI jai0 sA0 saM0 varSa 3-4-49 x uparyukta pramANoM se yaha siddha ho gayA ki lauMkAzAha, eka dhanI mAnI kheTha nahIM kintu sAdhAraNa sthiti kA baNiyA thA, isakA vyavasAya bhI sAdhAraNa hI thA / parantu hamAre naI rozanI vAle sthAnikamArgiyoM ko yaha kaba acchA lage ki, unake Adya dharmapravartaka, dharmaguru eka sAmAnya sthiti ke sAbita hoM; ataH sthA0 sAdhu maNilAlajI ne inake bAre meM jo sphuTa udgAra dabatI jabAna se nikAle haiM ve pAThakoM ke avalokanArtha yahA~ aMkita karate haiM / X "" X X X telahIyA hatA ema asaMbaddha anumAna Apa kema karI zakiye ? bIjuM kAraNa potAnA upadeza thIM lAkho manuSyo ne sAraMbhI pravRttionI mAnyatA pheravI zuddha dayAmaya jaina dharma no prakAza karyo, zretuM prabala kArya ane mahAbhArata kArya eka lahIyA thI thaI zake te vAta mAnavA mAM ve kharI ? prabhuvIra paTavalI pRSTha 160 ke temaNe ne parigraha Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa sAtavA~ 48 svAmIjI kI yaha kalpanA ThIka hI hai ki bicArA sAdhAraNa lahIyA koI mahattva kA kArya nahIM kara sakatA, aura lauMkAzAha ne bhI tadvat koi mahatva kA kArya nahIM kiyA / bane hue ghara meM phUTa DAla ke eka alaga hissA karanA yaha kArya mahattva kA thor3e hI hai / mahatva kA kArya to pRthaka nIMva khoda kara nayA makAna khar3A karanA hai| ghara meM Aga lagAnA kauna mahattva kA kArya batAtA hai / aisA ghRNita kArya to niHsahAya vidhavA bhI kara sakatI hai / prAge Apa likhate haiM ki laukAzAha ne lAkhoM manuSyoM ko mUrti pUjA chur3Akara apane anuyAyI banAye, evaM laukAzAha vidvAn tathA dhanADhya thA, para isa kathana ke liye sthA0 sAdhuoM ke pAsa kucha bhI pramANa nahIM hai / yaha to kevala kalpanA kI sRSTi hai| satya bAta to unhIM prAcIna lekhoM se vidita hotI hai jo hama Upara batalA Aye haiN| cArasau varSa pUrva ke sarala hRdayI aura satsvabhAvI sthA0 sAdhuoM kA likhA huA laukAzAha kA vyavasAya ADambara priya Aja ke sthAnakamArgI sAdhuoM ko kaise priya ho sakatA hai / ve to unheM bar3A bhArI vidvAna baDA sAhUkAra rAjakarmacArI, evaM bAdazAha kA parama priya vyakti dekhanA cAhate haiN| parantu unako duHkha itanA hI hai ki apane pUjya pUrvajoM kA likhA huA prAcIna itihAsa dekha zira nocA karanA par3atA hai / astu, isa naye aura purAne ke vyartha jhagar3e ko dUra rakha khAsa laukAzAha saMtabAlajI ke mu~ha se kyA pharamAte haiN| use hI hama pAThakoM ke Age rakhate haiN| laukAzAha apane ko pUchane vAle se kahate haiM: Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ha kA vyavasAya x x x hU~ upadezaka nathI, paNa sAdhAraNa lahIyo cha x *" x x x x ane mArI jevA garIba vANiyAnI zakti paNa zuM x x ? "sthAna. sAdhu saMtabAlajI kI lekha mAlA jaina prakAza 4-8.35 pRSTha 45, lo, svayaM lauMkAzAha saMtabAlajI dvArA kahA rahe haiM ki maiM upadezaka nahIM parantu eka sAdhAraNa lahiyA (lekhaka) hU~, aura mere jaise garIba baNiye kI kyA zakti, ki maiM kucha kara skuuN| aisI dazA meM,vAr3I. motI.zAha, saMtabAlajI, maNilAlajI, amolakharSijI, zrAdi sthAnakamArgI loga vicAre laukAzAha para kyoM pRthA vAg prapana raca bomA lAda rahe haiM / yAda rakkho kabhI sacamuca svayaM laukAzAha tumhAre sAmane Akara savAla kara baiThe kikyoM re!sAdhuoM ! maiMne kaba anArya muslima bAdazAha kI naukarI kI thI ? aura kaba maiMne manuSyoM ko upadeza dekara mahopadezaka kA samagA laTakAyA thA ? boliye ! isa hAlata meM unakA pratIkAra karane ko Apake pAsa kyA puSTa pramANa hai ? yadi mata pravartaka lauMkAzAha ko mAnakara hI unake lie itane prazaMsAtmaka cATuvAda kahe aura likhe jAte haiM to, laukAzAha ke mata se alaga hokara nayA mata nikAlane vAloM ke lie bhI to kucha likhanA cAhie thA ki unhoMne laukAzAha se viruddha hokara bar3I bhArI bahAdurI kI, unhoMne laukA-mata se pRthak jo Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa sAtavA~ mata nikAlA hai vaha zreSTha aura sarva mAnya hai jisameM svAmI bhIkhamajI bhI sAmila A sake / ityAdi, kucha na kucha likhane para hI ApakI lauMkAzAha ke prati kI huI bhakti kI qImata ho sakatI hai / anyathA yaha to prazaMsA nahIM pratyuta prazaMsA kI oTa le, lauMkAzAda kI ha~sI karanA hai| vastutaH lauMkAzAha eka dazA zrImAlI baNiyA tathA sAdhAraNa gRhastha aura likhane kA kAma kara apanI jIvikA calAne vAlA lahiyA thA / jisa taraha lauMkAzAha ke pAsa laukika sAdhanoM kI pUrti karane ko dhana kA abhAva thA, vaise hI iha laukika aura pAralaukika sAdhanoM kI pUrti karane vAlA jJAna dhana bhI kama thA / jisako Apa agale prakaraNa meM par3hane kA prayatna kareM / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-pAThavAM laukAzAha kA jJAnA'bhyAsa / zrImAn lauMkAzAha ke jIvana viSaya meM jitane lekhakoM aa ke nAma hama pIche likha Ae haiM, unameM kisI eka ne bhI aisA ullekha kahIM para nahIM kiyA hai ki laukAzAha ne gRhasthA'vasthA meM kisI ke pAsa jJAnAbhyAsa kiyA thA, aura na laukAzAha ke jIvana meM bhI jJAna kI jhalaka pAI jAtI hai / hA~ ! sthAnakamArgI sAdhu maNilAlajI, amolakharSijI, saMtabAlajI aura vAr3I0 mosI0 zAha apanI 2 kRtiyoM meM yaha ullekha jarUra karate haiM ki, laukAzAha ke akSara sundara motI ke samAna camakIle the, para isase yaha siddha nahIM hotA ki lauMkAzAha vidvAna the| kintu isase yaha siddha hotA hai ki ve eka acche likhane vAle lahiyA (nakalanavija) the aura jaina-upAzrayoM meM likhAI kA kAma karate the, jaise Aja bhI aneka brAhmaNAdi loga kara rahe haiM / likhAI kA kAma karane mAtra se vidvattA prApta honA nitAnta asaMbhava hai, yadi saMbhava ho to sAMprata meM jina nakalanavijoM ne apane jIvana kA bar3A bhAga isa kAma meM vyatIta kiyA hai unase pUchA jAya ki pApa kitane vidvAn hue haiN| hameM amuka zabda kA artha to batA dIjiye-dekheM Apako sivAya "nA" ke kyA uttara milatA hai| hA~, nirantara likhane se jarUra acchA (lahiyA) nakalanavija ho sakatA hai / yahI hAla lauMkAzAha kA thA, unako Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bhAThava 52 bhI isase bar3hakara vidvattA prApta nahIM huI thI ki kApI TU kApI ke sivAya unakA antarnihita marma jAnaleM / yaha eka pradhAna bAta hai ki jaba hama kisI ke jIvana vRtta ko likhane baiThate haiM to unakI vidvattA batAne ko unake racita pranthoM kA havAlA dekara unakI prazaMsA karate haiN| para yaha udAharaNa to sarva prathama lokAzAha ke viSaya kA ho dekhane meM AyA hai ki unakI sundara lipi kA pramANa de unako bajAya likhArI ke, paNDita pramANita kiyA jAtA hai / lipi racanA eka prakAra kI kalA hai, ataH sundara lipikAra kalAvid kahA jA sakatA hai vidyAvAn nhiiN| yaha bAta dUsarI hai ki yadi eka manuSya pUrNa paMDita bhI hoM, sundara lekhaka bhI hoM to use hama vidvAn lahiyA (nakalanavIja ) kaha sakate haiN| aba hama isakA vivecana karate haiM ki lauMkAzAha ke akSaroM kI sundaratA kisa lie batAI jAtI hai ? kyA isakA kAraNa yaha to nahIM hai ki, lauMkAzAha kA janma kAThiyAvAr3a meM huA aura bAda meM vyApArArtha gujarAta meM Akara vAsa kiyA ata: unakI gurjara lipi to svataH sundara siddha hai / parantu jaina lipi jo deva nAgarI akSaroM ke anukUla hai, aura jainoM ke tamAma zrAgama prAkRta aura saMskRta bhASA meM haiM, ataH isa devanAgarI lipi kA pRthak abhyAsa karanA, eka gurjara bhASA bhASI ke lie jarUra mahatva kA paricAyaka hai / kyoMki, pahile jamAne meM Aja kala kI bhA~ti pAThazAlAdikoM kA sucAru prabaMdha nahIM thA, aura na sarvatra sarvaviSayoM ke abhyAsa kA abAdha pracAra thA, ataH lauMkAzAha kA anya bhASA bhASI hokara bhI devanAgarI lipi meM sundara likhanA Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukAzAha kA jJAnAbhyAsa hI sthAnaka mArgiyoM kI ekAnta prazaMsA kA pradhAna hetu hai / laukAzAha ne jaina yatiyoM ke pAsa raha kara hI lipijJAna sIkhA thaa| isakA bhI yatra tatra ullekha najara AtA hai / jo ho ! isase to yaha siddha hotA hai ki laukAzAha ko kevala lipijJAna yAda thA, na ki zAstra jJAna, aura yahI inakI mahimA kA kAraNa ho to zAyada saMbhava bhI hai| kyoMki Aja bhI saMsAra meM jonakala karane kA pezA vAle yA muMzI haiM to unakA paricaya akSaroM kI sundaratA se hI diyA jAtA hai, yahIM kyoM ? isase unakI prazaMsA aura kImata bhI hotI hai| parantu kisI sAhUkAra yA rAjakarmacArI kI prazaMsA akSaroM se huI ho yaha udAharaNa hamAre dhyAna meM Aja taka bhI nahIM aayaa| vi0 saM0 1578 meM laukAgacchIya yatI bhAnucaMdrajI ne dayAdharma caupAI likhI hai jinameM laukAzAha ko nANAvaTI kA vyApArI likhA hai, parantu akSaroM kI sundaratA aura vidvattA ke bAre meM to yatojI ke lekha meM kahIM gandha bhI nahIM milatI hai| vi0 saM0 1636 meM yati kAntivijayajI likhita do pannoM meM laukAzAha kA saba jIvana caritra likhA milatA hai, aura sthAnakamArgI samAja tathA vizeSataH svAmI maNilAlajI kA usa para pUrNa vizvAsa hai, kintu laukAzAha gRhasthA'vasthA meM hI vidvAn yA sundara lekhaka thA, isakA jikra ina pannoM meM bhI nahIM hai| vi0 saM0 1865 meM sthA0 sAdhu jeThamalajI ne apane samakita sAra nAma ke prantha meM laukAzAha ke viSaya meM bahuta kucha likhA hai ! Apane laukAzAha kA vyavasAya nANAvaTI kA batAte hue yaha bhI ullekha kiyA hai ki jaba unako apane nANAvaTI Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa AThavA~ 54 dhaMdhe meM anartha najara AyA to, unhoMne ise chor3a zAstra-lekhana karma zurU kiyA,para yaha to inhoMne bhI kahIM nahIM batAyA ki lauMkAzoha vidvAn the| phira yaha samajha meM nahIM AtA ki itanA kucha hone para bhI, (binA kucha pramANoM ke) jhUTha mUTha hamAre sthAnaka mArgI bhAI, zrImAn laukAzAha para yaha anartha kyoM gaDha rahe haiM ki ve mahAvidvAn the| yadi kabhI lauMkAzAha svayaM svarga se utara par3e, aura isa sudhAra priya naI rozanI ke sthAnaka mArgiyoM se pUcha baiThe ki are! sAdhuoM! vyartha mujhe sabhya saMsAra meM kyoM ha~sI kA pAtra banA rahe ho / kaba maiMne vidvattA kA kAma kiyA ? yA koI pustaka Adi kI racanA kI ? jo tuma mujhe unake AdhAra se vidvAn batAte ho ? maiM tumhArI isa jhUThI prazaMsA se jarA bhI prasanna nahIM kintu atizaya aprasanna huuN| kyoMki mithyA stuti prakArA'ntara se kalaGka kA hI kAraNa hai| Age se aisI jhUThI prazaMsA kara mere para kalaGka na lagAo, etadarthe sAvadhAna karatA huuN| to Apa isakA kyA javAba deNge| ___ kaI eka sthAnaka mArgiyoM kA yaha bhI mata hai ki laukAzAha ne apane hAthoM se 32 sUtroM kI nakaleM kI thI ? / saMbhava haisundara akSaroM kI yojanA bhI zAyada ! isI kI pUrti ke liye kI jAtI ho ? kyoMki binA akSara lipi ke sudhare; kyA koI khAkA! nakala kara sakegA ? / parantu yaha kalpanA bhI aba thothI pramANita ho cukI hai| kyoMki svAmI maNilAlajI ne apanI pramuvIra paTAvalI meM laukAzAha dvArA 32 sUtra likhI jAne vAlI bAta ko bhI mithyA ghoSita karadI hai, jinakA pUrA vivecana aAge ke prakaraNoM meM hogA / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 laukAzAha kA jJAnAbhyAsa tAtparya yaha hai ki lauMkAzAha to eka sAmAnya vyakti, evaM madhyama sthiti kA gRhastha thaa| na to usane kabhI 32 sUtra likhe aura na usake varNanIya akSara hI the / na vaha vidvAn thA, aura na usane kahIM kabhI kisI guru ke pAsa raha kara vinaya-bhaktiyukta ho jJAnA'bhyAsa hI kiyA thaa| aura na koI prAcIna pustaka, paTAvalI, va itihAsa ina bAtoM ko satya siddha karate haiN| aisI dazA meM yaha kaise siddha ho sakatA hai ki vaha pragADha vidvAn aura vikhyAta lekhaka thaa| yaha bAta to eka sAdhAraNa manuSya bhI jAna sakatA hai ki, yadi laukAzAha kucha bhI vidvAna hote aura thor3A bahuta hI unheM jainazAstroM kA abhyAsa hotA to ve kabhI bhI sAmAyika, pauSaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna, dAna, aura deva pUjA kA niSedha nahIM krte| yadi dRSTirAga, aura matapakSa meM bebhAna hokara hI unhoMne aisA kiyA, yaha kahA jAya, to phira terahapaMthI loga bhIkhamajI ke lie bhI to yahI kahate haiM, use bhI satya mAnanA caahie| yadi teraha paMthiyoM kA kahanA satya nahIM mAnate hoM to ApakA (sthAnaka mArgiyoM kA) kahanA hI hama kyoM satya maaneN| arthAt jaisA ApakA kahanA niHsAra hai, vaisA teraha paMthiyoM kA; kyoMki tuma donoM eka hI vRkSa kI to do zAkhAe~ sthAnakamArgI sAdhu Aja laukAzAha ko bhale hI vidvAna, krAMtikAraka, aura sudhAraka zrAdi mithyA vizeSaNoM se vibhUSita kareM, kintu kAgajI ghur3a daur3a meM ve aba bhI terahapaMthiyoM kI barAbarI nahIM kara sakate haiN| kAraNa terahapaMthI to apane pUjyajI ko pUjya paramezvara, tIrthezvara, tIrthanAtha, zAsanAdhIza, zAsananAtha, Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bhAThavA~ Adi kaI upamAe~ lagAte haiN| jinheM sthAnakamArgI samAja, dharmanAzaka, dayAdAna, utthApaka, mithyAtvI, kuliMgI, pAkhaNDI, samajhate haiM / parantu yahI hAla laukAzAha aura lavajI dharmasiMhanI kA hai| satya bAta to yaha hai ki aise nirarthaka mithyA vizeSaNoM kI kalpanA karane ke bajAya, kisI vyakti ke thor3e bhI ho para pramANika guNavizeSa, yadi janatA ke sAmane rakhe jAyeM to unakI vizeSa kImata ho sakatI hai| anyathA mithyA guNa varNita vyakti to holI ke bAdazAha kI taraha kevala hAsyabhAjana hI samajhA jAtA hai| ___ ukta vivecana se yaha pUrNatayA spaSTa hotA hai ki laukAzAha kA zAstrajJAna kucha thA hI nahIM, kyoMki isake lie koI bhI puSTa pramANa hameM adyA'vadhi nahIM milA hai / jo kucha milatA hai vaha sAmAnya laukika jJAna kA hI dyotaka hai / sthAnaka mArgiyoM ne jo inake viSaya meM bar3hA car3hA ke likhA hai, yaha inakI mithyA kalpanA evaM svakIya vAkprapaJca kA vistAra hai / tathA jo bAta unake 32 sUtroM kI nakala karane kI hai, vaha bhI khapuSpavat jhUThI hai, jisakA pUrA khulAsA Apa naveM prakaraNa meM pddh'eN| Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - nauvAM kyA lokAzAha ne 32 sUtra likhe the 1 I eka manuSyoM kI yaha dhAraNA hai ki lokAzAha ne nija hAthoM se 32 sUtroM kI do do nakaleM ( prati lipieM ) karI thI jinameM eka eka to yatijI ko dI, aura eka eka apane pAsa rahane dI, aura ina 32 sUtroM ke AdhAra para hI apanA nayA mata calAyA; pramANa meM Aja bhI Apake zranuyAyI ina 32 sUtroM ko mAnate haiN| udAharaNArtha kucha pramANa ye haiM: zrImAn bAr3IlAla motIlAla zAha 66 x X X lAkAzAha yatiyoM ke upAzraya meM x x utArane ke lie die hue zAstroM se eka-eka gharU upayoga ke lie eka arasA meM acchA gae x nakala yatiyoM ke lie aura eka-eka likhI, isI taraha laukAzAha ke pAsa jaina sAhitya ikaTThA ho gayA / " X aiti nadha. X pRSTha 67 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa nauvA~ prAcArya vijayAnanda sUri _ "x x x ahamadAbAda meM eka laukA nAmaka likhArI yatiyoM ke upasarA meM pustaka likha ke AjIvikA calAtA thA, eka dina usake dila meM beImAnI AI, aura eka pustaka ke sAta panne bIca meM se likhanA chor3a diyA, taba pustaka ke mAlika ne pustaka adhUrA dekhA to luMkA likhArI kA tiraskAra kara upAzraya se nikAla diyA aura dUsare (zAstra) bhI usase likhavAnA banda kara diyA x x x" ajJAna timira bhAskara pRSTha 202.3 Apane sthAnakavAsI mAnyatA ke anusAra yaha likhA hogaa| zrImAn saMtabAlI- "x x x yatijI laukAzAha ke yahAM gocarI ko gae, vahAM vArtAlApa huzrA x x x yatijI ne zAstra likhane ko die, para unako yaha khayAla nahIM thA, ki Aja yaha lahiyA hai, vaha kala kaisA hogA ?' laukAzAha ko zAstra milatA gayA aura vaha utArA karate gae x x x" "jaina prakAza tA0 18.7-35 pRSTha 139 gujarAtI kA sAra" inhIM uparyukta uddharaNoM kA ullekha yatra tatra anya lekhakoM ne bhI kiyA hai| ina lekhoM se yaha pAyA jAtA hai ki lauMkAzAha ne jo sUtra apane lie gupta rUpa se likhe the, ve yatiyoM ___ Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 kyA lau0 32 sUtra likhe the kI AjJA binA taskara vRtti se likhe the, aura isa prakAra yatiyoM kI corI kI thI,Apa kI isa vRtti kA anukaraNa Aja bhI Apa ke anuyAyiyoM meM pUrvavat hI vidyamAna hai, aura saikar3oM graMthoM se maMthakartAoM ke mUla pATha nikAla kara apane nAma se naye pATha banA kara rakhane ke anekoM udAharaNa vidyamAna haiN| yaha lokokti bilakula ThIka hai ki jhUTha bolane vAle aura jamIna para sone vAle ke koI maryAdA nahIM hotI hai| jaba sthAnaka mArgiyoM ke lekhoM se laukAzAha para corI karane kA AkSepa AtA hai, taba usakA nivAraNa karane ko sthA0 sAdhu amolakharSijI apane "zAstroMdvArAmImAMsA" nAma ke aMtha meM likhate haiM: "lokAzAha sAdhu darzana kA premI hone se eka dina prAtaH kAla yatiyoM ke darzanArtha unake upAzraya meM AyA, x x x yatijI ne eka sUtra likhane ko diyA / laukAzAha ne usakI do pratilipi likha kara yatijI ko dI aura kahA ki eka prati Apake liye aura eka prati mere lie maiMne likhI hai, yaha suna sarala svabhAvI aura jJAna pracAra ke bar3e premI yatijI ne khuza hokara kahA ki Apa bhI ise par3hanA, x x x isa taraha se karake laukAzAha ne battIsa sUtroM kI bhI do do pratilipie~ kii| x x x Age Apa likhate haiM ki nandI sUtra meM 72 sUtroM ke nAma hai para 32 sUtroM ke alAvA 40 sUtra vicchinna hogae ha / / "zAstroddhAra mImAMsA pRSTa 57" al Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa nauvA~ 60 yaha yukti na to vA. mo. zAha ko sUmo aura na saMtabAla jI kI smRti meM aaii| para RSijI ne yaha nayI yukti gaDha kara kAzAha para Ate hue corI ke doSa kA nivAraNa kara diyA / saccI bhakti to isI kA hI nAma hai ki apanA dUsarA mahAvrata bhale hI bhAr3a meM calA jAya, para dharma gurU lauMkAzAha para koI kalaGka na rahanA cAhie / phira bhI ApakI yukti meM eka truTi to raha hI gaI hai / vaha yaha hai ki vA. mo. zAha zraura saMtavAla jI to usa samaya ke yatiyoM ko ghRNA kI dRSTi se dekhate haiM, aura RSijI unheM sarala svabhAvI tathA jJAna pracAra ke premI aura lauMkAzAha ke vaMdanIya tathA pUjanIya mAnate haiM / saMta bAlajI ne yatiyoM kA lokAzAha ke ghara AnA likhA hai / aura vA. mo. zAha, evaM RSijI ulTA lauMkAzAha ko upAzraya meM bhejate haiM / isase to saMtabAlajI kA bar3A bhArI apamAna hotA hai / aura jaba hama sthA. sAdhu maNilAlajI ke lekha ko dekhate haiM taba pUrvokta saba lekhoM para pAnI phiratA najara AtA hai / kyoMki ve apanI prabhuvIra paTAvalI meM likhate haiM ki "lokAzAha kA janma haTavAr3A meM huA, bAda vaha ahamadAbAda gayA / vahA~ bAda-zAha kI naukarI kI tatpazcAt pATaNa jAkara yati dIkSAlI ityAdi yaha bAta svAmIjI ne kevala kalpanA ke kile para hI nahIM khar3I kI hai, kintu isake lie svAmIjI ko anAyAsa vi0 saM0 1636 ke likhe hue lekha kA sahArA milA hai / para svAmIjI ne isameM na to lauMkAzAha kA upAzraya jAnA likhA hai aura na yatijI kA gocarI nimitta usake ghara jAnA likhA hai tathA na zAha ne corI yA sAhUkArI se kaise bhI 32 sUtra yA ekAdha Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA0 lauM0 32 sUtra likhe the sUtra kI bhI nakala kI ho isakA ullekha kiyA hai / aisI dazA meM vA. mo. zAha, svAmI saMtabAlajI, amolakharSijI Adi kI pUrva kalpanA svataH saMdigdha siddha hai| kyoMki maNilAlajI ne jo kucha likhA hai usako anya pramANa bhI puSTa karate haiN| yathAsthAnaka0 sAdhu jeThamalajI ne vi0 saM0 1865 meM samakitasAra nAma kA jo grantha banAyA hai, usameM bhI lauMkAzAha kA jIvana likha, tatsambandhI kaI prAcIna caupAIyeM uddhRta kI haiM. para unameM bhI yaha kahIM nahIM likhA hai ki lokAzAha ne 32 sUtroM kI eka eka yA do do nakaleM kI thiiN| inase Age calakara vi0 saM0 1578 meM lauMkA gacchIya yati bhAnucaMdra ne dayA dharma caupAI likha laukAzAha kA pUrA jIvana caritra varNana kiyA hai,para 32 sUtroM kI nakala kI to kahIM gandha taka bhI nahIM milatI hai / jaba lauMkAzAha ke 40 varSa ke pazcAt kA ho yaha pramANa hai to jarUra mAnya hai, tadvat vi0 saM0 1636 kA svAmI maNilAlajI vAlA, aura vi0 saM0 1865 kA svAmI jeThamalajI kA likhA pramANa bho avazya vizvasanIya hai| aura uparyukta tInoM pramANa yaha siddha karate haiM ki laukAzAha ne 32 sUtra to kyA para eka bho sUtra nahIM likhaa| phira samajha meM nahIM AtA ki vA. mo. . zAha, saMtabAla jI, aura amolakharSijI ne yaha nayI kalpanA kahA~ se DhUMDha nikAlI hai ? aura isake lie unake pAsa kyA pramANa hai ? yadi eka bhI pramANa nahIM to isa bIsavIM zatAbdI ke vaijJAnika yuga meM aise svakalpita Dhakosale ko kucha bhI kImata zeSa nahIM rahatI hai| sthAnaka mArgI samAja ko cAhie ki ve pahile apane ghara meM yaha nipaTArA karaleM ki saMtabAlajI Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa nauvA~ 62 kA likhanA jhUThA hai, yA maNilAlajI kA lekha mithyA hai| ___ aba hama svayaM inake likhe lekhoM ko aitihAsika kasoTI para kasa ke dikhAte haiM ki kitane 'bhara ina lekhoM meM satyAMza hai ? athavA kevala kAlpanika kAgajI kapota hI ur3Ae gae haiN| "laukAzAha 32 jainAgamoM kI do do pratie~ taiyAra kara cuke the usa samaya bhaNDAra ke svAmI yatijI ko yaha khabara milI ki laukAzAha gupta rUpa se eka eka prati pRthak nija ke lie rAtri ke samaya likhate haiM / taba unase likhavAnA baMda kara diyA x x x" para hamArI samajha se sthAnakamAgI bhAiyoM kA yaha kahanA itihAsa kI dRSTi se satya pratIta nahIM hotA hai| kyoMki laukAzAha ne apane hAthoM se 32 jainAgamoM kI do do pratie~ likhI thIM; taba unameM se ekAdha prati yA ekAdha choTA moTA pannA hI unake hastAkSaroM vAlA kahIM bhI upalabdha nahIM hotA isakA kAraNa kyA hai ? kyoMki caudahavIM pandrahavIM sadI ke likhe hue to isa samaya anekoM grantha upalabdha haiM to phira solahavIM zatAbdI ke likhe laukAzAha ke hastalikhita akSaroM ke hI nahIM milane meM kyA vizeSa kAraNa hai x x x ?" jaina yuga varSa 5 aMka 10 isa pramANa se bhI yaha spaSTa ho jAtA hai ki lauMkAzAha ne apane liye yA yatijI ke lie koI bhI sUtra nahIM likhA thA, vizeSa khulAsA hama Age cala kara phira kareMge / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA0 lauM0 32 sUtra likhe the aba eka ora to hamAre amolakharSijI likhate haiM ki 32 sUtroM ke alAvA saba sUtroM kA viccheda ho gayA, aura dUsarI ora lauMkAzAha ke janma ke pahile ke bhI aneka sUtra hasta likhita milate haiM, yaha paraspara virodhokti na jAne kyA jAna kara likhI gaI hai ? ! hama inase yaha pUchanA cAhate haiM ki jaba lauMkAzAha ne 32 sUtroM kI 2-2 nakaleM likhIM to mAtra 64 nakaleM to sUtroM kI hI ho gaI, aura vizvAsa hai ye bRhada kArya graMtha hajAroM pRSThoM meM samApta hue hoMge para Aja bArokI se DhUMDhane para bhI kahIM laukAzAha ke hastAkSaroM se bhUSita eka pannA bhI upalabdha nahIM hotA hai aisI hAlata meM isa bIsavIM sadI ke zodha yuga meM yaha kyoM kara vizvAsa ho sakatA hai ki lauMkAzAha ne bhI kabhI 32 sUtroM kI nakaleM kI thI ? / satya bAta to yaha hai ki lauMkAzAha ne 32 sUtra to kyA eka bhI sUtra nahIM likhA, inake anuyAyI jo jhUThI gappe haoNkate haiM vaha kevala laukAzAha kI mahattA batAne ke lie hii| aba yadi koI yaha prazna kareM ki jaba laukAzAha ne 32 sUtra nahIM likhe to unake anuyAyiyoM meM phira ina 32 sUtroM kI mAnyatA kyoM ? / isake pratyuttara meM yahI likhanA paryApta hai ki na to lauMkA matA'nuyAyI 32 sUtroM kI niyukti TIkA mAnate haiM aura na bhASya cUrNikA, kintu 32 sUtroM para kie hue gurjara bhASA maya TabbA ko hI ye mAnya mAnate haiM aura 32 sUtroM para sarva prathama TabbA zrI pAvacaMda sUri ne vi0 saM0 1560 ke Asa pAsa kiyA thaa| evaM isa samaya se pahile hI arthAt vi0 saM0 1532 meM laukAzAha kA dehAnta ho cukA thA, ataH Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa nauvA yaha bhI siddha hai ki lauMkAzAha 32 sUtroM ko likhanA to kyA para ekAdha sUtra ko mAnatA taka bhI nahIM thA / isake nahIM likhane kA aura nahIM mAnane kA eka anya bhI kAraNa hai ki "jainAssgama mUla to ardha mAgadhI meM aura una para TIkA saMskRta meM haiM" ataH lokAzAha, svataH, ina bhASAoM kI anabhijJatA ke kAraNa ina Agama sUtroM se parAGmukha thaa| laukAzAha ke likhane mAnane kI bAta to dUra rahI, kintu usa ke pAsa anya likhita bhI sUtra prati nahIM thI, yaha bAta lokAzAhakA jIvana vi0 saM0 1636 ke lekha se siddha hotI hai| usameM likhA hai ki lauMkAzAha ne bAdazAha kI naukarI chor3a kara tatkSaNa hI yati dIkSA lii| aba laukAzAha ke anuyAyiyoM meM 32 sUtroM ke viSaya meM jo mAnyatA hai usakA bhI kAraNa hama pradarzita kara dete haiM / kahA jAtA hai ki tapAgacchavAloM ne jaba pAvacaMdrasUri ko gaccha se alaga kara diyA, usa samaya lokAzAha to vidyamAna nahIM thA, para lauMkAzAha ke anuyAyiyoM ko yaha eka bar3A bhArI suavasara hAtha lagA / yaha to sabhI jAnate haiM ki do janoM kI phUTa hone para tIsarA manuSya svasvArtha banA letA hai" isI prakAra lokoM ke anuyAyiyoM ne zrI pArzvacaMdra sari se jAkara prArthanA kI ki Apa jaina sUtroM kA artha gurjara bhASA meM karadeM to hama logoM para bar3A bhArI upakAra hogA, pAcacaMdra sUri ko yaha patA thA ki ye jaina dharma ke virodhI haiM, ataH sUrijI ne una lauMkoM se tIna zateM taya kii| (1) to yaha ki jaina mandira mUttiyoM kI niMdA nahIM karanA / (2)rI yaha ki jaina mandira meM jAkara jina pratimA ke darzana hamezA karanA / (3) rI yaha ki pUrvAcAryoM Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 kyA lauM* 32 sUtra likhe the ke avaguNavAda nahIM bolnaa| yadi tuma ina tInoM bAtoM kI pratijJA lo ! to maiM tumheM mUla sUtroM para gujarAtI TagyA ( bhASAntara ) banA duuN| laukA'nuyAyiyoM ne ise svIkAra kiyA, taba sUrijI kramazaH inheM TabbA banA 2 kara sUtra dete gae, isa prakAra TabbA sahita 32 sUtra to lauMkoM ke hAtha laga gae, parantu bAda meM ve ( laukA'nuyAyI) apanI pUrva pratijJA se bhraSTa hogae, unheM apanI pratijJA se vicalita dekha sUrijI ne zeSa sUtra TabbA banA ke unheM denA banda kara diyaa| isa prakAra jo 32 sUtra lauMkoM ke hAtha laga gae so laga gae aura ve inheM hI mAnane lge| ina battIsa sUtroM meM mUrti viSayaka pATha hai yA nahIM ? yaha jJAna lauMkoM ko usa samaya bilakula nahIM thA / yadi hotA to ve 32 sUtra bhI kadApi nahIM maante| kyoMki jaise 45 sUtroM meM se 32 sUtroM ko inhoMne pRthak kiyA, vaise hI 32 meM se bhI mUrtipUjA vAle sUtra jude kara dete, parantu majA to yaha rahA ki ve 32 sUtroM kA marma jAna nahIM sake, aura jitane sUtra sUrijI se prApta hue unheM jyoM kA tyoM mAnate rahe / parantu kAla kramAt inakI haThavAditA dhIre dhIre dUra hogaI aura lauMkAzAha ke anuyAyo bhI mUrtipUjA mAnane lge| tathA paMcAMgI sahita saba satroM ko bhI mAnya dRSTi se dekhane lge| isa taraha yaha savAla to yahIM hala ho gyaa| anantara dharmasiMhajI aura lavajI nAmaka sAdhunoM ne lauMkoMkA virodha kara "DhUMDhiyA pantha" nAma se nayA mata nikAlA, aura joroM se mUrti kA virodha karanA zuru kiyA, jo sAMprata meM bho vartamAna haiN| para 32 sUtroM kI mAnyatA to isa naye mata meM bhI Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa nauyA~ pUrvavat sthira ho rhii| hA~ ! inhoMne jahAM 2zrI pArzvacaMdrasUri kRta TabbA meM mUrti samarthaka lekha par3hA, use badala kara nayA artha gar3ha diyaa| kyoMki dharmasiMhajI aura lavajI ko bhI tatvataH kucha jJAna nahIM thA, yadi hotA to ve sUtroM ke artha ko na badala kara, jaise lauMkA'nuyAyiyoM ne 45 sUtroM meM 32 hI ko mAnya rakkhA, tadvat ye bhI 32 meM se mUrti samarthaka sUtroM kA bahiSkAra kara zeSa sUtroM ko hI mAnya rakhate to isa prakAra TabbA ko badalanA, aura mAyA sahita mithyAtva sevana karanA nahIM pdd'taa| khaira, zrI pArzvacaMdrasUri ne jo TabbA banAyA vaha pUrva TIkAoM ke AdhAra para hI banAyA thaa| jo bhAva TIkA meM thA ThIka vahI sUrIjI ke TabbA meM btlaayaa| isa taraha TIkA'nupUrvI TabbA ko kucha kAla taka to akSuNNa mAna milatA rahA, para bAda meM jaba naye mata ke pravartaka nikale aura inhoMne mUrtipUjA kA prabala virodha karane ke sAtha mUrtiviSayaka TabbA ko bhI badala kara "kahAM sAdhu, kahA~ jJAna, kahA~ chadamastha tIrthakarAdi" ityAdi artha kara diyaa| taba se laukA'nuyAyI to zrI pArzvacaMdrasUrikRta TabbA ko, aura dharmasiMha-lavajIanuyAyI, tathA sthAnakamArgI, dharmasiMha kRta TabbA ko mAnate rahe haiN| para svAmI amolakharSijI ko to yaha bhI svIkAra nahIM huA, unhoMne isa pariSkRta TabbA ko punaH pariSkRta kara hAla hI meM 32 satroM kA bhASA'nuvAda kiyA hai| jainiyoM meM yaha mAnyatA sadA se calI AI hai ki jo koI prAcIna mUla sUtroM meM ekAdha mAtrA ko bhI nyUnAdhika kare, vaha anaMta saMsArI hotA hai, para hamAre RSijI ne 32 sUtroM kA bhASA 'nuvAda karate samaya artha meM pheraphAra kiyA so to kiyA ho, para Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA lauM0 32 sUtra likhe the Apane to mUla sUtroM ke mUla pAThoM ko bhI badala diyaa| namUnArtha dekhiye:-- sUtra zrI rAjaprabhIjI aura jIvAbhigama sUtra meM devatAoM ne zrI jina pratimA kA pUjana kiyA hai, vahAM dhUpa dene ke viSaya meM mUla pATha hai ki: " dhUba dAuNaM jiNa parANaM " TIkA:-dhUpaM datvA jinavarebhyaH / pArzvacandra sUrikRta TabbA:-dhUpa dIdhuM jinarAja ne / lauMkAgachIyoM kI mAnyatA, dhUpa dIdhu jinarAjane, ina-mUla pATha, TIkA, aura TabbA se yaha spaSTahotA hai ki jina pratimA ko jinarAja samajha ke tIna jJAna saMyukta, samyag dRSTi devatA ne "dhUpa diyA hai" yaha bAta mUrtipUjA virodhI laukAmatAnuyAyI evaM sthAnakamArgI 450 varSoM se barAbara mAnate cale Arahe haiN| para yaha bAta vartamAna kAla ke RSijI ko na rucI, aura Apane isa mUla pATha ko badala karaH "dhUvaM dAuNa paDimANaM". yaha pATha badala diyA aura isakA artha kiyA hai| "dhUpa diyA pratimA ko" aura pratimA kA artha Apane jinapratimA na kara anya pratimA arthAt kAmadeva kI pratimA kara diyA hai| Apake isa pATha parivartana kA yaha kAraNa ho sakatA hai ki "kucha varSoM meM hamArA bhI lekha jaba prAcIna ho jAyagA, taba yaha sarvAza satya siddha nahIM hogA to nahIM sahI, para kaI yajJajanoM ko zaMkAzIla to jarUra kregaa| para RSijI yaha anartha karate samaya ise kataI bhUla gae Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 prakaraNa nauvA~ ki bhaviSya yuga to aitihAsika satya sAdhanoM kI zodha kA pAegA, usameM yaha bAlU kI dIvAra kaise Tika sakegI ? auroM ko jAne do para RSijI ke lekha ko to sthAnakamArgiyoM ke hAtha se likhe sUtra bhI jhUThA karAra dene meM kAphI hai| tathA mUla pATha "dhUvaM dAuNaM jiNavarANa" ko badala apanA nayA pATha banAnA, vidvatsamAja meM hAsya kA pAtra banane hI kA to upAya hai jarA ise bhI to soca liijie| astu ! prasaMgopAta itanA kucha kahane ke bAda hama punaH apane prakRta viSaya kA antima nirNaya karate haiM ki upari nirdiSTa pramANoM se "lokAzAhane na to 32 sUtra likhe aura na laukAzAha kI vidyamAnatA meM 32 sUtroM kI koI mAnyatA thI hI" yaha pUrNataH parisphuTa ho jAtA hai| __yadi lauMkAzAha ne kucha likhA ho to sUtroM ke atirakta koI pranthAdi likhA hogA aisA vIravaMzAvalI ke ullekha se pAyA jAtA hai parantu laukAzAha ne to AraMbha meM hI apanI yogyatA kA digdarzana karavA diyA / jo AcArya vijayAnanda sUri ne likhA hai ki lauMkAzAha ne eka pustaka ke kaI panne likhanA chor3a dene se yatiyoM ne usase likhAnA banda karadiyA / laukAzAha ke samakAlIna vi. 5524 meM kaDUAzAha nAma ke eka gRhastha ne apane nAma se jo nayA 'kaDuAmata' nikAlA thA usameM unhoMne dveSa ke kAraNa sAdhu saMsthA kA bahiSkAra karate hue bhI paMcAMgI saMyukta jainA ' gamoM ko sammata mAnA, aura lauMkAzAha kA bhISaNa virodha kiyA, unhoMne to yahA~ taka likhadiyA ki lauMkAmatavAloM ke ghara kA anna jala bhI nahIM lenA cAhie / aisI Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA0 lauM0 32 sUtra likhe the hAlata meM sujJa pAThaka svayaM soca sakate haiM ki usa samaya ke loga laukAzAha ko kisa dRSTi se dekhate the / Age hama yaha batAyeMge ki laukAzAha ke samaya meM jaina samAja kI kyA paristhiti thI, vAcaka vRnda isake lie rAha dekheM / Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-dazavAM lauMkAzAha ke samaya jaina samAja ko paristhiti sI bhI itihAsa ke pAThaka se baha bAta chupI huI nahIM - hai, ki isa kalikAla paMcama ArA aura huNDA sarpiNI Adi kAraNoM se samapra bhArata para, evaM vizeSataH jainazAsana para kina kina taraha se ApattiyoM aura saMkaTa ke bAdala maMDarA rahe the, aura kina kina kaThinAiyoM ne Akara gherA thA, jisase madhyodaya prApta bhI bhArata kA bhAgya bhAskara asta prAya hogayA thA, jaise:-lagAtAra kaI varSoM taka bhISaNa duSkAla kA par3anA, jaina sAdhuoM ko apane kaThina niyamoM ke kAraNa nAnA saMkaTa sahanA, puSpamitra, mihiragula, aura sundarapANDeya jaise adhama narezoM kA jaina dharma para dAruNa AkramaNa karanA, zaMkarAcArya aura vasava jaise anya matA'valambiyoM kA tathA nIca yavanoM kA hamalA honA, kAla ke kaluSita prabhAva se sAdhuoM meM zrAcAra zaithilyatA AnA,evaM caityavAsa zrAdi vikaTa samasyA meM jaina dharma kA parirakSaNa karanA koI sAdhAraNa prazna nahIM para eka taraha se bar3e jhamele kA prazna thA, phira bhI zAsana kI rakSArtha usa samaya jainAcAryoM ne aneka lakSya binduoM ko dRSTi meM rakhakara jisa prakAra jaina zAsana kA rakSaNArtha Atmabhoga diyA use sunane mAtra se hI kalejA kAMpa uThatA hai, netroM se nitarAM azradhArA bahane lagatI hai aura raha 2 karake hRdaya se eka antarvedanA uThatI hai jo Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauM* jai0 paristhiti kSaNa bharake lie AtmA ko jar3avat banAdetI hai / kyoMki eka ora to gRha kleza, caityavAsa, aura zithilAcAra ko dUra karanA, tathA dUsarI ora vidharmiyoM ke hote hue AkramaNoM ko sahana kara zAstrArtha meM unase vijaya mAlA chInanA, tIsarI ora pUrvAcAryoM dvArA saMsthApita zuddhi mizana dvArA nita naye jaina banAte rahanA tathA zAsana kI nIMva dRr3ha rakhane ko jaina mandira mUttiyoM kI pratiSThA karavAnA, aura aneka viSayoM ke aneka pranthoM kA nirmANa karane meM saMlama rahanA, ityAdi usa bhISaNa paristhiti meM jo zAsana sevA una mahAn prabhAvazAlI zrAcAryoM ne kI hai vaha kadApi bhUlI nahIM jA sakatI hai| Aja yaha bAta kaha denA baccoM kA khela sA hogayA hai ki pUrva samaya meM jaina sAdhu zithilAcArI ho jaina zAsana ko bar3I hAni pahu~cAI thii| para yadi thor3AsA parizrama kara tatkAlIna itihAsa ko dekhA jAya to, yaha kahe binA kadApi nahIM rahA jAyagA ki usa vikaTa samaya meM cAhe unameM se koI prAcArya apavAda sevI bhale hI rahe hoM, para usa samaya unhoMne hajAroM ApattiyeM uThA kara bhI jo kAma kiyA hai, vaha unake bAda sahakhAMza bhI kisI ne kiyA ho aisA eka bho udAharaNa dRSTi-gocara nahIM hotA hai / yadi yaha kahA jAya ki usa bikaTa samaya meM una AcAryoM ne jaina dharma kA jIvana surakSita rakkhA, to bhI koI atizayokti nahIM hai| bhagavAna mahAvIra svAmI se 1000 varSa taka pUrva-zruta jJAna kA prabhAvazAlI yuga hai, usake bAda vIrAt gyAravIM zatAbdI se solahavIM zatAbdI kA kAla caityavAsa kA samaya hai / ina pAMca sau varSoM meM jainAcAryoM ne jitane rAjAoM ko jaina Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 prakaraNa dazavAM banAyA, tathA jitane ajainoM ko jaina banAyA, jitane tAtvika viSayoM ke graMtha banAe, aura jitane zAstrArtha kara vijaya vaijayantI phaharAI utane pIche ke itihAsa meM nahIM milate haiN| aura yaha bhI nahIM hai ki usa samaya saba zithilAcArI evaM caityavAsI hI the, kyoMki usa samaya bhI kaI eka kriyApAtra evaM kriyA uddhAraka hue haiN| aura usa samaya jo kevala caityavAsI, evaM zithilAdhArI hI the, unakI nasoM meM bhI jaina dharma kA gaurava akSuNNa rakhane ko vaha oza bharA huA thA, jo pIche ke sAdhuoM meM AMzika rUpa se hI vidyamAna rahA / parantu Aja hama AlIzAna upAzraya, sthAnaka aura gRhasthoM ke baMgaloM meM ArAma karate hue bhI kucha nahIM karate haiM, kevala gRhasthoM para dama lagA rahe haiM, vastuta: zithilAcAra aura caityAdimaThavAsa to yahI hai / kintu apanI galtI na dekha una pUrvaja mahApuruSoM ko zithilAcArI Adi se saMbodhita kara unakI niMdA karanA paha bhISaNa kRtaghnatA hI hai aura saMbhava hai bhAja isI vaja pApa se yaha samAja rasAtala meM jA rahA hai| jyoM jyoM kriyAvAdI, bastIvAsI, aura upavihAriyoM kA jora bar3hatA gayA tyoM tyoM caityavAsiyoM kI sattA haTatI gaI, vikrama kI terahavIM zatAbdI meM to caityavAsiyoM kI sattA bilakula hI masta hogaI, kAraNa usa samaya kalikAla sarvajJa, bhagavAna hemacandra sUri rAmaguru kakasUri, malladhArI abhayadevasari; vAdIdevasari, jayasiMhasari zatArthI somaprabhasari, jinacandrasUri Adi suvihitAcAryoM kA prabhAva cAroM ora phaila gayA thA,aura mahArAja kumArapAla jaise jaina narezoM kI sahAyatA se jaina dharma kA khUba pracAra horahA thA, isI se caityavAsiyoM kA usa samaya prAyaH aMta Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauM jai0 paristhiti hogayA thA / arthAt usa samaya koI bhI sAdhu caitya (maMdira) meM nahIM ThaharatA thaa| kiMtu sarvatra bastIvAsiyoM kA vijaya DaGkA bajarahA thaa| yaha samaya jainadharma kI unnati kA thA, isa samaya meM jaina janatA kI saMkhyA 12 karor3a taka pahu~ca gaI thI / pahile jo pukAra vAra vAra kI jA rahI thI, ki caityavAsa ko dUra karo vaha pukAra caityavAsa dUra hone se svataH naSTa hogaI thI, aura phira do zatAbdI taka zAsana ThIka vyavasthA pUrvaka calatA rahA, kisI ne yaha bhAvAja nahIM uThAI ki isa samaya kriyoddhAra kI AvazyakatA hai| itanA saba kucha hone para bhI phira hama laukAzAha ke samaya ko jaba dekhate haiM to aisA koI kAraNa nahIM pAyA jAtA hai ki jisase usa samaya kisI parivartana kI AvazyakatA ho / yadi koI AvazyakatA hotI to usa samaya aneka gacchoM ke prAcArya aura hajAroM sAdhu vihAra karate the, ve AvAja uThAye binA nahIM rahate jaise ki caityavAsiyoM aura zithilA-cAriyoM ke samaya meM haribhadrasUri municandrasarI aura jinavallabhasUri Adi ne upadeza kiyA thaa| laukAzAha ke samaya mukhyataH upa vihArI kriyA pAtra hI ye, para gauNatA meM kaI zithilAcArI bhI hoM to bhI saMbhava hai; kAraNa do hajAra varSoM meM kaI prakAra kI uthala puthala huI, aura itanI bar3I saMkhyA vAle samAja meM yadi koI 2 zithilAcArI raha bhI jAyeM to koI bar3I bAta nahIM hai| phira bhI ve aise AcAra bhraSTa nahIM the, jisase duniyA~ unheM heya samajhe / unakA prabhAva bar3e bar3e rAjA mahArAjAoM taka thaa| kyoMki unake pUrvajoM kA jaina samAja para par3A upakAra thA, ataH yadi ve unakA Adara satkAra kareM, Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa dazavAM 74 unheM mAna deM, to isameM koI Azcarya kI bAta bhI nahIM thI usa samaya kaI loga upAzraya vAsI bhI bana baiThe the,jo pUrva meM caityavAsI the / unakA caityavAsa chuTa jAne para, vastI meM rahate hue bhI unakI kula paramparA''gata pravRttie~ jyoM kI tyoM vidyamAna hI rahI hoMgI, jo ho jahA~ vizAla samudAya ho, vahA~ saba taraha ke loga huA hI karate haiN| kintu laukAzAha kI prathama bheMTa yadi una upAzraya vAsiyoM se huI ho, aura ajJAta lokAzAha unakA zithilAcAra dekha bhramita huA ho, aura unake avaguNavAda bole hoM to una yatiyoM ne unakA jarUra tiraskAra kiyA hogA, aura unase tiraskRta hokara hI yadi usane apanA nayA mata nikAlA ho to bahuta saMbhava hai| kAraNa anya nimitta to koI najara nahIM pAtA, jisase ruSTa ho laukAzAha nayA mata nikAlatA ? sthAnakamArgI sAdhu amolakharSijI, maNilAlajI, saMtabAlajA, aura vAr3IlAla motIlAla zAha ne lauM kAzAha ke jIvana meM sthAna sthAna para vAraMvAra isa zabda kA prayoga kiyA hai ki usa samaya caityavAsiyoM kA bar3A bhArI jora thA, aura laukAzAha ne lAkhoM caityavAsiyoM ko dayAdharmI bnaayaa| kintu mere khyAla se to ye saba itihAsa jJAna se abhI anabhijJa hI hai aura inake zabdoM meM samudAyakatva kA jahara bhI Tapaka rahA hai / pakSapAta ke kIcar3a meM phaMsa kara apanI dveSAni kI jvAlA nikAla kara Apane apane dAvAnala vyathita hRdaya ko zAnta kiyA ho, to bAta aura hai / anyathA Apake lekhoM meM kahIM na kahIM to yaha pramANa milatA ki usa samaya amuka sAdhu caityavAsa karatA thaa| zrI haribhadrasUri kA samaya vi0 kI sAtavIM zatAbdI aura jinavallabhasUri kA samaya Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 lauM0 jai0 paristhiti vikrama kI bArahavIM zatAbdI kA hai aura usa samaya ke to pramANa milate haiM ki usa samaya caityavAsI the, aura unake virodha meM jainAcAryoM ne pukAra bhI kI thI, kintu laukAzAha ke samaya vikrama kI solahavIM zatAbdI meM kisI ne bhI yaha pukAra nahIM kI ki isa samaya caityavAsa yA zithilAcAra hai, aura isake nivAraNArtha kriyA uddhAra kI jarUrata hai / ataH ina pUrvokta sthAnakamArgI lekhakoM ke lekha kA kyA artha hai, yaha pAThaka svayaM vicAra kreN| __zAyada ! jaise Aja kaI loga sthAnaka mAnane vAloM ko "sthAnakavAsI" kahate haiM, vaise hI yadi usa samaya caitya ( maMdira) mAnane vAloM ko ina sthAnakavAsI lekhakoM ne "caitya vAsI" samajhA ho to koI Azcarya nahIM, kyoMki usa samaya caitya mAnane vAloM kI saMkhyA sAta karor3a kI thI, aura unake dharmopadezaka aneka gacchoM meM bar3e bar3e vidvAn, kriyApAtra upravihArI aura dharma prabhAvaka AcArya vidyamAna the, namUnA ke taura para katipaya vidvAna AcAyoM ke nAma batalA kara ina mithyAvAdiyoM ke banda netroM ko hama khola dete haiM: 1-tapAgacchAcArya ratnazekharasari / 2-upakeza gacchAcArya devaguptasUri / 3-AMcalagacchAcArya jayasiMhasari / 4-AgamagacchAcArya hemaratnasUri / 5-koraMTagacchAcArya sArvadevasUri / 6-kharatara gacchAcArya jinacaMdrasuri / 7-caitragacchAcArya malacaMdrasari / 8-thArApadragacchAcArya zAntisari / Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa dazava 9- dharmaghoSagacchAcArya sAdhuratnasUri / 10-- nAgendragacchAcAryaM guNadevasUri / 11 - nANakyagacchAcArya dhanezvarasari / 12 - pIpalagacchAcArya amara caMdrasUri / 13 - pUrNimiyagacchAcArya sAdhusiMha sari / 14- brAhmaNagacchAcArya pajjagasUri / 15 - bhAvahar3AcArya bhAvadevasUri / 16 - maladhArIgacchAcArya guNa nirmalasUri / 17 - rudrapAlI zrAcArya somasundarasUri / 18 - vRddhagacchAcArya sAgaracaMdrasUri / 19 - saMDerA gacchAcArya zAntisUri / 20 - dvivandanIgacchAcArya kakSasUri / 21 - harSapurIyagacchAcArya guNasundara sUri / 22 - nivRttigacchAcArya mANakacaMdrasUri / 21 - pAlIvAlagacchAcArya yazodevasUri / 24 - vidyAdharagacchAcArya hemacaMdrasUri / 25 - vidhipakSa AcArya jayekesarisUri / 26 - huMbar3agacchAcArya siMha devasUri / (zvetAmbara ) 27 - siddhAntagacchAcArya somacandrasUri / 28 - ratnapurAgacchAcArya dharmacaMdrasUri / 29 - rAjagaccha gacchAcArya maliyAcandrasUri / 30 - harajogacchAcArya mahezvara sUri / ityAdi aneka gacchoM ke AcArya usa samaya vidyamAn the / aura 76 Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauM0 jai0 paristhiti ye saba pratiSThita prAcArya haiN| inakA astitva, laukAzAha ke samaya ke zilAlekhoM aura pratha nirmANa pramANa se siddha hotA hai| ___ yadi hamAre sthAnakamArgI bhAI yaha kahane kI bhI dhRSTatA karaleM ki ye saba ke saba AcArya zithilAcAravAn the, isIse laukAzAha ko apanA nayA mata nikAlanA par3A ? to saba se pahile unheM apane isa kathana kI puSTi meM pramANa denA hogA jisase yaha siddha hojAya ki usa samaya ke sabhI prAcArya AcAra zithila the / yadi hama thor3I dera ke lie yaha mAna bhI leM ki hA~ sabhI AcArya AcArahIna the, para Apa yaha to nahIM kaha sakegeM ki usa samaya bhagavAn mahAvIra prabhu ke zAsana kA hI viccheda hogayA thA jisase koI bhI sAdhu rahA hI nhiiN| yadi kucha sAdhuoM meM zithilatA AgaI thI to lauMkAzAha ko kevala usa zithilatA kA hI virodha karanA thA, para unhoMne to aisA karane ke bajAya, yati saMsthA sAmAyika, pauSaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna, deva pUjA aura dAnAdi kA virodha kara, eka dama sabhI kI nAsti kara DAlI / isase to spaSTa pramANita hotA hai, ki laukAzAha ko isa viSaya meM koI anya hI darda thA, sAdhu-zaithilyAcAra kA to mAtra bahAnA thaa| yadi yahI kAraNa hotA to devapUjA aura dAna Adi mokSa sAdhanA kI kriyA kA kadApi virodha nahIM krtaa| lauMkAzAha ke ThIka samakAlina kaDuAzAha nAma ke jo vyakti hue, aura jinhoMne bhI apane nAma se pRthak "kaDuprApaMtha" nikAlA para laukAzAha kI taraha nitAnta ajJatA kA nATatha nahIM kiyaa| kaDuaAzAha ko jaina sAdhuoM ke sAtha dveSa hone se usane yadyapi sAdhu saMsthA kA bahiSkAra jarUra kiyA, parantu jaina Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa dazavA~ maMdiramUrti, jainA''gama paJcAGgI sahita, tathA sAmAyikAdi mokSa sAdhikA jaina kriyAoM ko to apane mata meM pUrNa mAnya diyaa| "khala toSa" nyAya se yadi mAna bhI liyA jAya ki AcAra zaithilya hI laukAzAha ke naye mata nirmANa meM hetu bhUta thA, to samajhanA cAhie ki lauMkAzAha ko jaina siddhAnta, syAdvAda, utsargApavAda evaM sAmAnya vizeSa kA jJAna hI nahIM thA / aura jisa hetu ko le kara Apa apane pUrvajoM para lAnchana lagAne kA duHssAhasa kara naye mata kA pracAra kiyA,vahI hetu isake mata parabhI lAgU hogyaa| pUrvavartI jo jainazAsana karIba 2000 varSoM ke dIrgha samaya meM aneka uthala puthala, aura duSkalAdikoM ke kAraNI bhUta hone se vyaktigata zithilAcArI sAdhuoM se dUSita hogayA thA, para vahI doSa isake mata ko pUre sau varSa hone ke pahile hI laga gayA, jaise "lauMkAmata ke sAdhuoM ke lie pAlakiyeM rakhanA, chatra cAmara, paga vandana zrAdikA karanA" ityAdi / jaba laukAmata bhI dUSita hogayA to lauMkAmata ke yati jIvAjIko vi0 saM0 1608 meM pukAra karake nayA mata nikAlanA par3A, aura jaba jIvAmata bhI DhIlA par3A to vi0 saM 1708 meM yati lavajI dharmasiMhajI ko phira nayA mata nikAlanA par3A aura vaha bhI jaba DhIlA huA tava vi0 saM0 1815 meM svAmI bhISamajI ne punaH nayA mata nikaalaa| ina nava nirmita matoM meM yaha khUbI thI ki laukAzAha ne jaba sAmA0 posa0 prati0 pratyA0 dAna aura devapUjA ko kataI asvIkAra kiyA to yati lavajI ne inase bhI vizeSa mu~ha para DorA DAla dina bhara mu~ha pattI bA~dhanA zuru kiyA / bhIkhamajI ne ina saba se bhI baDhakara dayA dAna ko hI prAyaH nirmUla kara diyaa| parantu isa ___ Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauM. jai0 paristhiti viSokta viparIta vAtAvaraNa meM bhI jainadharma ke staMbharUpa jainAcArya Aja taka bhI prANapaNa se apanI pUrva mAnyatA para DaTe hue haiM, aura bhaviSya meM bhI DaTe rheNge| vastutaH itihAsa isa bAta ko puSTa karatA hai ki lokAzAha ke samaya meM jaina samAja kI aisI paristhiti nahIM thI, jisase kisI prakAra ke parivartana kI AvazyakatA ho / para yaha to hamArI badanasIbI kA hI kAraNa thA ki laukAzAha kA yatiyoM dvArA apamAna ho, aura vaha usase ruSTa hokara naye mata kA bIjAropaNa kre| jaina samAja ko isa phUTa se mahAn hAni pahu~cI hai / jo jaina janatA lauMkAzAha ke samaya sAta karor3a kI saMkhyA meM thI, vahI Aja lokAzAha kI phUTa ke kAraNa kevala 13 lAkha kI saMkhyA meM Apahu~cI hai, aura bhaviSya meM na jAne kyA hogA ? yaha Aja likhane kA viSaya nahIM hai| prakRta vivecana meM hamane yaha sApha batA diyA hai ki laukAzAha ke samaya jainiyoM kI paristhiti kyA thI ? aba agale prakaraNa meM isakA vivecana kareMge ki laukAzAha aura bhasmagraha kA kyA sambandha hai, pAThaka dhairya se usako bhI pddh'eN| AY Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa gyArahavAM lauMkAzAha aura bhasmagraha / zrIka * kalpasUtra meM yaha ullekha hai ki bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke samaya meM ApakI rAzi para "bhasma" nAma ke krUra graha kA AkramaNa huA, jisakA phala yaha batAyA hai ki bhagavAn mahAvIra ke bAda 2000 varSoM taka "zramaNa saMgha" kI udaya, udaya pUjA na hogI, ve 2000 varSa vi0 saM0 1530 meM pUre hote haiM, taba vi0 saM0 1508 meM lauMkAzAha aura vi0 saM0 1524 meM kaDuAAzAha ne jaina dharma meM utpAta macAyA / aura ina donoM gRhasthoM ke anuyAyI kahate haiM ki hamAre dharma-sthApakoM ne dharma kA udyota kiyA / aba sarva prathama to yaha socanA cAhie ki bhasma graha ke kAraNa udaya udaya pUjA kA na honA "zramaNa saMgha" ke lie likhA hai, taba kaDuA zAha aura lauMkAzAha to gRhastha the, inake aura bhasmagraha ke kyA sambandha hai ki ye bhasmagraha ke utarane ke pUrva hI dharma kA udyota kara sakeM / parantu vAstava meM yaha udyota nahIM thA kiMtu utarate hue bhasmagraha kI antima krUratA kA prabhAva thA jo ina gRhasthoM para vaha DAlatA gayA / kyoMki jaise dIpaka apane aMta kAla meM apanA carama prakAza dikhA jAtA hai, vaise hI bhasmagraha bhI jAtA jAtA eka phaTakAra dikhA gayA / idhara to bhasmagraha kA jAno huA aura udhara zrIsaMgha kI rAzI paradhUmra ketu nAmaka mahA vikarAla Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauM0 aura bhasmagraha graha kA AnA huA / ina donoM azubha kAraNoM se hI ina donoM gRhasthoM ne jainadharma meM bhayaGkara phUTa aura kusampa DAlakara jaina zAsana ko chinna bhinna kara DAlA, jisake sAtha meM asaMyati pUjA nAmaka accherA kA bhI prabhAva par3A ki donoM gRhasthI asaMyati hone para bhI zramaNa zramaNIoM kI udaya udaya pUjA uThAkara svayaM ko pujavAne kI koziza karane lge| isake alAvA ina donoM gRhasthoM ne jainadharma kA kyA udyota kiyA ? yaha pAThaka svataHsocaleM, yadi hama hamAre bhAiyoM ko nArAja na kareM aura thor3I dera ke lie unakA kahanA bhI mAnaleM, parantu gRhastha lokAzAha ke anuyAyI hamAre bhAI kyA yaha batalAne kA sAhasa kara sakeMge ki lauMkAzAha ne nayA mata nikAla kara jaina zAsana kA yaha udyota kiyA jaise ki : (1) kyA lokAzAha ne bhArata ke bAhara jAkara jainadharma kA pracAra kiyA thA jaise ki jainAcAryoM ke upadeza se samrATa caMdragupta evaM saMprati ne kiyA thaa| (2) kyA laukAzAha ne kisI yajJa meM bali dete hue jIvoM ko abhayadAna dilavAyA ? jaise prAcArya prIyagrantha sUri, prAcArya svayaM prabha sari evaM ratnaprabhasari ne lAkhoM prANiyoM ke prANa bcaaye| itanA hI nahIM para ina mAnya AcAryoM ne to aisI pAtuka prathA ko hI nirmUla banA diyA / (3) kyA laukAzAha ne kisI jabardasta rAjA ko pratiyodha kara jaina dharma kA upAsaka banAyA ? jaise prAcArya suhastI sUrine samrATa samprati ko bnaayaa| (4) kyA lokAzAha ne kinhIM ajainoM ko jaina banAyA ? Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa gyArAvA jaise prAcArya ratnaprabhasUri zrA0 municaMdra sari dharma ghoSasUri Adi jainAcAryoM ne lAkhoM karor3oM ajainoM ko jaina banAyA / (5) kyA laukAzAha ne koI tAtvika viSaya kA grantha nirmANa karavAyA ? yA svayaM kiyA ? jaise zrAcArya siddhasUri umAsvAtyAcArya, vAdI deva sUri, prAcArya haribhadrasUri hemacaMndrasUri aura vAcaka yazovijayajI gaNI jaise vidvAnoM ne aneka granthoM kI racanA kii| (6) kyA laukAzAha ne jainadharma ke stambha svarUpa jaina maMdira, mUrtiyoM kI pratiSThA karAI ? jaise saikar3oM jainAcAryoM ne hajAroM maMdira mUrtiyoM kI pratiSThAaiM kraaii| (7) kyA laukAzAha ne kisI rAjasabhA meM jAkara apane prativAdiyoM ke sAtha zAstrArtha kara kahIM vijaya patAkA phaharAI ? jaise vAdIvaitAla zAntisUri, prAcArya vAdIdevasUri, rAjagurukakasari, Adi ne jainadharma kA DaMkA bajAyA thA / (8) kyA laukAzAha ne kisI nimitta jJAna dvArA rAjA, mahArAjA yA pranA para jainadharma kA prabhAva DAlA ? jaise prAcArya bhadrabAhu svAmi ne DAlA thaa| (9) kyA lokAzAha ne kisI rAjasabhA meM jAkara vyAkhyAna diyA thA ? jaise prAcArya bappabhaTTisari, devaguptasUri hemacandra sUri, jagad guru zrI vijaya hari sUri Adi ne diyA thaa| ___ityAdi saikar3oM jainAcAryoM ne to bhasmagraha kI vidyamAnatA meM bhI yathA'vakAza bahuta kucha prabhAvazAlI kArya kara zAsana kA ugota kiyA. kiMtu bhasmagraha ke utara jAne para bhI lauMkAzAha ne Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauM. aura bhasmagraha dharma kA aisA kyA udyota kiyA ki usake anuyAyI Aja phUle nahIM samAte haiM ? aba hama vAdI prativAdI rUpa meM kucha praznottara likha isakA pUrA khulAsA karate haiM: prazna:-jisa samaya jainoM meM hiMsA kI mAtrA bahuta bar3hIhuI thI, upta samaya bar3hatI huI hiMsA ko roka laukAzAha ne dayA dharma kA pracAra kiyaa| ____ uttaraH-dayA dharma kA pracAra to tIrthakkara mahAvIra ne kiyA aura unake bAda jainAcAryoM ne usakA poSaNa kiyA, phira lauMkAzAha ne kaunasA dayA dharma nayA phailAyA ? aura kisa jagaha jIva dayA palAI ? praznaHlaukAzAha ke samaya maMdiroM ke nAma para ghore hiMsA hotI thI, use banda karavA ke hI laukAzAha ne dayAdharma kA pracAra kiyaa| ____ uttaraH-laukAzAha ne maMdiroM kA virodha karake to maMdiroM ko kama nahIM kiyA, para sote hue samAja ko jAgRta kara ulTI maMdira mUrtiyoM kI to khUba vRddhi hI kii| jarA zilAlekhoM kI ora dRSTi DAlakara dekhiye to sahI ki laukAzAha ke pUrva ke jitane maMdira mUttiyoM ke zilAlekha milate haiM unase karIbana bIsa gune jyAdA zilA lekha lokAzAha ke utpAta karane ke bAda ke milate haiM / isase yaha mAlUma par3atA hai ki lauMkAzAha ke viruddha upadeza se janatA kI zraddhA maMdira mUrtiyoM se nyUna hone ke bajAya unameM khUba bddh'o| laukAzAha to usa samaya apane apamAna ke kAraNa bebhAna thA, use kyA mAlUma thA ki maMdiroM meM kauna hiMsA Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa gyArahavA~ hotI hai, usane to zaiyada ke bahakAne meM Akara kevala hiMsA 2 kI pukAra uThAlI hogI ? nahIM to kyA maMdiroM ke nAma para bhaiMse bakare kATe jAte the ? yA manuSya bali dI jAtI thI ? kyA kiyA jAtA thA ? ki laukAzAha ne use banda krvaayaa| prazna:-nahIM jI ! aisA kauna kahate haiM, hamato yaha kahate haiM ki usa samaya maMdira ke lie patthara, pAnI, cUnA, tathA mUrti pUjA ke lie jala, candana, phala, phUla, dhUpa Adi kI prakriyA meM jo jIva hiMsA hotI thI usI ko hI lokAzAha ne banda kraayaa| ____ uttaraH- yaha to khUba huA, bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa ke samaya lokAzAha vidyamAna hI nahIM thA, yadi hotA to, samavasaraNa kI racanA dekha vaha chAtI phAr3a kara marajAtA aura zAyada jIvita raha jAtA to bhI gauzAlA ke samAna yaha pukAre binA to nahIM rahatA ki are ! tyAgI, vItarAga puruSoM ko itane prAraMbha aura ADambara kI AvazyakatA kyoM ? yadi upadeza-vyAkhyAna denA hI iSTa hai to mahAraMbha pUrvaka samavasaraNa kI kyA AvazyakatA hai hAyare hAya ! itanA pAnI chir3akAnA, are itane gADoM ke gADe bhare hue jala thala meM utpanna hue phUloM kA bichavAnA yaha kyoM kiyA jAtA hai isake atirikta eka yojana U~ce se puSpa barasAne se aneka vAyu kAya ke jIvoM kI virAdhanA hotI hai / are ! prabho ! anikAya kA zrArambha ye dhUpa vattiaiM vyAkhyAna meM kyoM ? hAya ! pApa, hAya ! hiMsA, are ! bhagavan ! ye Apake bhakta indrAdi deva tIna jJAna saMyukta samyaga dRSTi alpa-parimita saMsArI mahAvivekI, dharma ke nAma para Apake sAmane ghora hiMsA karate haiM, aura Apa baiThe 2 dekhate ho, para inako kucha kahate nahIM ho ? itanA hI nahIM para Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 lauM0 aura bhasmapraha Apa to inake race hue samavasaraNa meM jAkara virAjamAna hogaye ho ? ataH Apa svayaM isa prArambha kA anumodana karate ho / tathA dharma ke nAma para itanI bhISaNa hiMsA karane vAloM kA, Apa svayaM hoMsalA bar3hAte ho / prabho ! kyA-Apa yaha bhUlagaye haiM ki bhaviSya meM kaliyugI loga isI kA anukaraNa kara, ApakA udAharaNa de bicAre hama jaise kevala dayAdharmiyoM ( DhoMgiyoM) ko bolane nahIM deNge| are! dayAsindho! Apake pratyakSa meM ye indrAdi deva bhakti meM besudha hokara cAroM ora cavaroM ke phaTakAra lagA rahe haiM, jina se asaMkhya vAyukAya ke jIvoM ko virAdhanA hotI hai, phira bhI Apa inheM kucha nahIM kahate haiM, yaha bar3e AzcaryA kI bAta hai| hAya ! yaha kaunasA dharma ? yaha kaisI bhakti ? ki jisameM jIvoM kI aparimita hiMsA ho| he prabho! Apako ina logoM ne meru para le jAkara eka dama kacce pAnI se ApakA snAna karAyA, para use to hama Apake janma-gRhasthApanA se saMbodhita kara apanA bacAva kara sakate haiN| para ApakI kaivalyA'vasthA aura nirvANa dazA meM bhI ye loga bhakti aura dharma kA nAma le lekara itanI hiMsA karate haiM, use Apa bhale hI sahaleM para hama se to yaha atyAcAra dekhA nahIM jaataa| yadyapi ye loga cAhe pravRtti apaJcarakhakhAnI ho, para zrApa to sAkSAt ahiMsA dharma ke avatAra ho, ApakI maujUdagI meM yaha itanA anyAya kyoM ? ye loga Apake liye hI bAjA gAjA (duMdubhI ) bajAte haiN| Apake avAna kI sAtha meM bhI vAjA ke sura dete haiM para bhI Apa bar3IzAna se mAlakoza vageraha rAga Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa gyArahavA~ 86 rAganiyoM ko lalakArate rahate haiM isameM vAyukAya ke jIvoM kI hiMsA hotI hai usakA doSa kisake zira para hai ? kyA Apa unheM manA nahIM kara sakate ? / tathA Apa svayaM bhI, ghaMTe taka khule mu~ha vyAkhyAna de rahe haiM, to isameM kyA vAyukAya ke jIva mArate nahIM hoMge ? jaba ki eka bAra khule mu~ha bolane meM bhI asaMkhya jIva marate haiM to phira ghaMTe taka meM to kahanA hI kyA ? | yadi Apa khuda hI khule mu~ha bologe to paMcamadhArA ke pAmara prANI to niHzaMkatayA khule mu~ha hI boleMge / aura koI kahegA to zrApakA udAharaNa deke apanA bacAva kara leMge, phira dayAdharmiyoM kI to sunegA hI kauna ? | yadi Apake pAsa vastra kA abhAva ho to, lIjie maiM sevA meM vastra lAdUM para Apa khule mu~ha to kRpayA vyAkhyAna mata do / yadi Apa itanA kucha kahane sunane para bhI mu~hapattI na bAndhoge to acche Apa tIrthakara ho para maiM to ApakA vyAkhyAna kabhI nahIM sunUMgA / kAraNa merI yaha pratijJA hai ki jahA~ eka zabda bhI khule mu~ha bolA jAya vahA~ ThaharanA bhI acchA nahIM / Apako apanI pratimA banAnA bhI pasaMda hai ataeva samavasarana meM dakSiNa, pazcima aura uttara ke siMhAsana para ApakI hI 3 pratimA banavA kara baiThAI jAtI hai / Apa vahA~ manA taka nahIM karate haiM isake viparIta Apa una mUrttiyoM kI sevA pUjA aura darzana karane meM bhI dharma batAte haiN| kyA Apako apanI pratimAe~ iSTa haiM ? Uph vItarAga hone para bhI Apa saMvegI ke pakSameM jA baiThe ? aba hamArI dayA kI pukAra kauna sune ? ityAdi aneka tarkanAe~ laukAzAha ke dila meM hoMtI, para khuzI isI bAta kI hai ki laukAzAha mahAvIra prabhu ke samaya Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauM0 aura bhasmagraha paidA hI nahIM hue| nahIM to prabhu mahAvIra ko eka gosAla ke bajAyado gosAloM kA anubhava karanA par3atA / astu ! lokAzAha ke anuyAyiyoM ko cAhie ki aba bhI kisI jaina vidvAn dvArA bhasmagraha kA pUrA matalaba ThIka taura se samajha leM / bhasmapraha ke kAraNa 2000 varSa taka "zramaNa saMgha" kI udaya udaya pUjA na hogI," isakA artha yaha nahIM ki 2000 varSoM meM zramaNa saMgha kI pUjA kataI hogI hI nhiiN| para isakA to yaha matalaba hai ki, lagAtAra udaya 2 pUjA na hokara bIca 2 meM kucha kAla yoM hI binA pUjA ke calA jAyagA, phira pUrvavat pUjA hotI rhegii| dekhiye bhasmagraha ke hote hue bhI 2000 varSoM ke andara jainAcAryoM ne bhArata ke bAhara bhI jainadharma kA pracAra kara. voyaa| karISa 100 rAjAoM ko aura lAkhoM karor3oM jainetaroM ko jainadharma meM dIkSita kiyA, aneka viSayoM para aparimita' granthoM kI racanA kI, kaI rAjasabhAoM meM zAstrArtha kara jainadharma kI vijayapatAkA phaharAI, hajAroM lAkhoM mandira mUrtiyoM se medanI maNDita karavA ke jainadharma kA udyota kiyA ityAdi yaha bhI to eka taraha se zramaNapUjA hI thii| yaha to Apa nizcaya samajha lIjie ki jainazAsana kA udyota zramaNa saMgha ne hI kiyA hai, aura bhaviSya meM bhI phira kregaa| parantu Aja paryanta bhI kisI gRhastha ne na to kabhI zAsana kA udaya kiyA hai, aura na bhaviSya meM bhI karane kI AzA hai / hA~! zramaNa saMgha kA sAtha dekara kucha zAsanonnati kArya kareto kara sakatA hai| pradhAna meM-laukAzAha na to kucha jJAnI thA, aura na kucha unnati karane ke kAbila hI thaa| usane to jo kucha kArya kiyA Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa gyArahavA vaha Aja Apake sAmane pratyakSa rUpa vidyamAna haiN| jainadharma meM dAruNa phUTa aura vidveSa phailA kara, saMgaThana ko chinnabhinna kara zreyArthIjana samAja ko sveSTa se bhraSTa kara, sva, para ke pUrNa ahita karane kA zreya yadi kisI ko hai to vaha kevala laukAzAha ko hai| kyoMki aisA ghRNita kArya karanA so to aise mahAtmAoM (1) ko hI phabatA hai, vizeSa meM ajJAta lokAzAha unnati kA kArya to kara hI kaise sakatA thA / jo ho ! jAte hue bhasmagraha ne apane pUre kuyaza kA seharA laukAzAha zrAdi ke kaMTha meM DAla gyaa| laukAzAha ne yaha naye mata kA bakher3A kyoM khar3A kiyA ? isakA saMkSipta varNana yadyapi hamane Age ke prakaraNoM meM prasaMgopAtta kucha kiyA hai / kintu isakA mArmika vivecana aba agale prakaraNa meM dekheM ki, kyoM usane apanI DeDha cAMvala kI khicar3I alaga pakAI thii| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - bArahavA~ lauMkAzAha ke nayA mata nikAlane kA kAraNa / jaba eka dhArA pravAhI mIThe aura sApha jala kI nadI baha rahI hai taba usake kinAre alaga ukerI (ku~A ) khodanA kucha na kucha kAraNa jarUra rakhatA hai / yA to yaha kAraNa ho ki nadI ke jala se ukerI kA jala svAda meM adhika mIThA aura ThaMDA hai yA use khoda usakI dhUla se nadI ke kucha hisse ko pATane kI jarUrata hai / para yaha saba manodazA ke vikAra ho haiM / kyoMki ukerI meM jo pAnI AtA hai vaha bhI to nadI hI se zrAtA hai aisI hAlata meM nadI kA pAnI kharAba, aura ukerI kA pAnI usase acchA ho yaha asaMbhava hai / tathA ukerI khoda kara nadI ko pATane kI ( nAvuda karane kI ) icchA hai yaha bhI nija ke patana kAhI kAraNa hai kyoMki ukerI ke khodane se jaba nadI paTa jAyagI to ukerI to svayaM paTI huI hai / aba yadi yaha kahA jAya ki nadI kA pAnI geMdalA ho kharAba hojAya isa hAlata meM ukerI khodanA lAbhaprada ho sakatA hai, yaha bhI kahanA nyAyataH ThIka nahIM, kyoMki nayI ukerI khodane kI bajAya to nadI kA pAnI hI svaccha karanA vizeSa lAbhakArI hai / kyoMki nadI kA hRdaya vizAla hotA hai aura ukeriyoM kA hRdaya saMkIrNa rahatA hai| nadI sarva sAdhAraNa evaM carAcara prANiyoM kA AdhAra evaM upakAra tathA vizvAsa kA pAtra hai / aura ukeriyoM canda vyaktiyoM kI sampatti 1 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bArahavA - hai| na to usapara kisI kA AdhAra aura vizvAsa rahatA hai, aura na vaha itanA upakAra hI kara sakatI hai| nadI kA pAnI hamezA ke liye rahatA hai, taba ukeriyoM kA pAnI svalpa samaya meM hI sUkha jAtA hai / bAda meM dhUla, miTTI, kacarA; par3akara vaha naSTa ho jAtI hai / nadI meM kUr3A kacarA bhI saba baha jAtA hai aura usakA pAnI sadA svaccha rahatA hai / nadI ke lie sabhya samAja ko kisI prakAra kI ghRNA yA zaMkA nahIM rahatI hai| kintu ukeriyoM ke lie vaha khodane vAle vyakti kA lakSya kara sadA zaMkAzIla rahatA hai aura vicAra karane lagatA hai ki amuka vyakti mere samAnadharmI nahIM hai / nadI eka bhI anekoM kA sukha pUrvaka nirvAha kara sakatI hai| kintu ukeriyoM aneka hokara bhI saba ko santoSa zIla nahIM kara sktii| ukerie~ khodane vAle saba apanI ukerI ke pAnI ko zreSTha aura anya ke pAnI ko heya batAte haiM, isI se saMsAra meM rAga, dveSa aura phUTa kA viSa-vRkSa-vapana hotA hai, aura vaha saMsAra ko avanati ke gahare garta meM pahuMcA detA hai / para nadI ke lie kabhI koI aisA udAharaNa nahIM milegaa| kyoMki nadI kA pAnI sarvatra sarasa aura svaccha hI hotA hai / phira bhI yadi durAgraha baza nadI ke kinAre yadi ukeriye khodI jAye to ina se nadI ko na to vizeSa hAni hai aura na usakI mahimA meM hI koI kamI AtI hai, kintu bhadrArthI janatA ko bhrama meM DAla kara apane sAtha unakA bhI ahita kiyA jA sakatA hai / ataeva dhArA pravAhI nadI ke kinAre prathama to ukeriye na khodanA hI acchA hai, yadi khode hI to phira pUrvokta do kAraNoM meM se ekAdha kAraNa kA honA jarUrI hai| astu, jinazAsana rUpI jo dhArA pravAhI nadI baharahI hai Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauM0 nayAmata. kAraNa usake kinAre naye mata matA'ntara rUpI nayI ukeriyoM kI AvazyakatA nahIM hai / yadi kabhI usameM samaya ke prabhAva aura ApattiyoM ke kAraNa koI vikAra bhI hogayA ho to usa vikAra ko sudhArane kI jarUrata hai| jaise pUrvavartI jamAne meM aneka dharma dhuraMdhara zAsana rakSaka AcAryoM ne apanI bulaMda AvAja dvArA pukAreM kI aura zAsana ko punaH saMskAra dvArA svaccha sphaTika ke samAna camakIlA banA diyA / parantu agale kinhIM AcAryoM ne bhI yaha duHsAhasa nahIM kiyA ki zAsana meM bheda DAla naye mata nikAleM / jaise laukAzAha ne apanA lauMkA mata nayA nikAlA / isI prakAra anyoM ne bhI jaise:-kaDuaAzAha, vIjAzAha, gulAbazAha, aura bhInamajI ne vinA soce samajhe naye naye mata nikAla, zAsana ko chinna bhinna kara diyA / koI bhAI yadi yaha bhI savAla kareM ki jaba laukAzAha ke pUrva bhI 84 gaccha hue to kyA ye ukerie~ nahIM thI ?-isake uttara meM yaha likhA jAtA hai ki 84 gaccha. sthApakoM ne naI ukeriyoM nahIM khodI thI, kintu ve to vizAla nadI kI zAkhA prazAkhArUpa nahareM hI thI, jinase karake nadI bharI huI aura tUphAna macAtI huI manthara cAla se bahatI haiN| aura sarva to mukhI upakAraka hotI hai kyoMki ina zAkhAoM ke adhiSThAtAoM ne kahIM para bhI aise zabda kA uccAraNa nahIM kiyA ki nadI kA pAnI kharAba aura hamArI zAkhA kA pAnI acchA hai| jaisA ki lauMkAzAha apanI nanhIM sI ukerI khoda caTa se kaha uThe ki hama sAdhuoM ko nahIM mAnate, hama sUtroM ko nahIM mAnate, yahI nahIM kintu yahA~ taka kaha diyA ki hama to sAmA. 'kiya pauSada, pratikramaNa, pratyAkhyAna, dAna, aura mUrtipUjA jo Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bArahavA~ 92 jaina zAsana ke khAsa aMga haiM inheM bhI nahIM mAnate / aisI 2 ghRNita aura gandI ukeriyoM khodane vAloM meM, yA to svayaM pUjavAne kI prabala AkAMkSA hai, yA utpAdakoM ke abhimAna kI abhibhAvanA hai / yadi aisA na hotA to aisA duHsAhasa kabhI nahIM kiyA jAtA / yahA~ para to laukAzAda ke viSaya meM hI hama kucha likheMge ki lokAzAha ke naye mata nikAlane meM kyA kAraNa paidA huA thA / atarraata yati bhAnucandrajI vi0 saM0 1578 meM likhata ha ki: "dharma suNavA jAvaI posAla, pUjA sAmAyika karaI trikAla / sAMbhaI sAdhu cAra, paNa navi pekhai yati hiM lagara / kahe laMko tameM pabhaNo kharaDaM, vIra ANA cAlo paraDaM / kahar3a yati amhathI rahai dharama, tamekima jANo tehano marma / pAMca va sevatA tamhe, sikhAmaNa devI sahIgame // sA ko kahaI dayAI dharma, tame to vAhio hiMsA adharma / phaMDA kiMhA hiMsA joyaM, yati sama dayA na pAlaI koya / sAbhuM ko mAna I apamAna, pausAlaI jAvA paccakhAMNa / ThAma ThAma dayAI dharma kahyo, sAco bheda Aja hi lo || hATa beTho de upadeza, sAMbhalA yati gaNa karaI kalesa / "dayAdharmaM caupAI " X X X "lukA, yatiyoM ke upAsare pustaka likhatA thA, usake Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauM0 nayAmata. kAraNa dila meM beImAnI Ane se eka pustaka ke 7 panne likhane chor3a die| jaba yatijI ne pustaka adhUrI dekhI to laukA ko upAlaMbha diyA / aura upAsarA se nikAla diyA, aura dUsare yatiyoM ko bhI lauMkA se pustaka likhavAnA banda kara dene ko kahA / isI kAraNa lauMkA ne yatiyoM se virodha kara apanA nayA mata nikAlA x x x " ajJAna timirabhAskara pRSTha 203 isI bAta ko prakArAntara se svAmI maNilAlajI apanI prabhuvIra paTAvalI meM likhate haiM vaha yaha hai:- (sArAMza) vi0 saM0 1506 meM laukAzAha ne pATaNa meM yati sumati vijayajI ke pAsa jAkara dIkSA lI, bAda meM ghUmate ghUmate ahamadAbAda jhaverIvAr3a meM Akara caumAsA kiyA aura logoM ko upadeza denA zurU kiyA ki mUrtipUjA kA zAstroM meM ullekha nahIM hai, ityAdi / bAda kI bAta svAmIjI ke zabdoM meM kahIM jAya toH ___"saMgha nA zraddhAlu tatkAla jhaverIvAr3A nA upAzraya (jyAM laukAzAha upadeza ApatA hatA) AvyA ane laukAzAha ne saMgha nI mAlakIno makAna khAlI karavA dhamakI ApI / laukAzAhe Avela zrAvakoM ne samajhAvAnI koziza karI, paNa yatiyoMnI sajjar3a uzkeraNI ne kAraNe yati bhaktoMe kAI dAda na dIdhI / bheTaluMja, nahIM paNa temAMnA keTalAka svacchandI Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bArahavA~ 94 zrAvakoM zrAgala AvI zrImAn ne bala jabarI thI upAsarAnI bahAra kahaDavAno prayatna karavA lAgyA, aTale laukAzAha svayaM (pota ) tarataja upAzrayanI bahAra nikalI gayA x x prabhudhIra paTAvalI pRSTha 170 svAmI maNilAlajI apane dharma sthApaka guru laukAzAha ke lie yadi kucha saphAI se likhe, to isameM koI Azcarya nahIM, para yaha bAta chipI nahIM raha sakatI hai ki ahamadAbAda zrI saMgha kI ora se laukAzAha kA apamAna avazya huA thA / arthAt laukAzAha ko bala jabarI se upAzraya ke bAhira nikAla diyA thA / basa yahI kAraNa thA ki lauMkAzAha nayA mata nikAlatA / x x x laukAzAha yatiyoM ke upAzraya, likhAI kA kAma karatA thA, usakI majadUrI ke paise zrAvaka loga jJAna khAtoM meM se diyA karate the| eka bAra eka pustaka kI likhAI de dene para kevala sAr3he sattara dokar3e' dene zeSa raha gae, aura isIlie lauMkAzAha aura zrAvakoM ke bIca Apasa meM takarAra ho gaI / laukAzAha yatiyoM ke pAsa AyA / yatiyoM ne kahAluMkA ! hama to paise rakhate nahIM haiM, tuma zrAvakoM se apanA hisAba le lo| yaha suna lauMkA ko gussA AyA aura yaha sAdhuoM kI nindA karatA huzrA bAjAra meM eka hATa para Akara baiTha gyaa| idhara eka musalamAna likhArA jo musalamAnoM kI pustakeM likhatA thA aura lauMkAzAha kA mitra thA, vaha Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 lauM0 nayAmata. kAraNa A nikalA, laukAzAha ko pUchA kyA sAha laukA terI kapAla para kyA hai ? laukAzAha ne kahA mandira kA stambhA (tilaka) isa para zaiyada ne laukAzAha ko nAstikatA kA upadeza diyA aura laukAzAha kI buddhi meM vikAra huzrA / bAda usane zaiyada kI saMgati se jaina-dharma kI saba kriyAoM kA nAstipanA (lopa ) kara apanA nayA mata nikAlA / vIra vaMzAvalI gujarAtI kA sAra jaina0 sA0 saM0 varSa 3-3-49 - - - u0 kamala saMyamajI (vi0 saM0 1544) "ahavaI hUU pIrojjikhAna, tehanaI pAtazAha daI mAna / pADaI deharA ane posAla, jinamata pIDeI du:khama kAla / lukA naI te miliyu saMyoga, tAva mAhi jima sIsaka rog| u0 kamala saMyama caupAI vi0 saM0 1544 uparyukta ghaTanAe~ yadyapi bhinna bhinna prakAra se likhI gaI haiM tadyapi, ina sabakA niSkarSa yahI nikala sakatA hai ki lauMkAzAha kA yatiyoM dvArA apamAna huA, aura yavana kA saMyoga milane se tathA anArya saMskRti ke dUSita prabhAva se prabhAvita ho jaina dharma ke viruddha usane apanA nayA mata alaga khar3A kiyaa| laukAzAha ke isa kukRtya kI apUrNa saphalatA meM hameM Azcarya karane kI koI bAta nhiiN| kAraNa sAdhAraNa manuSya kisI Aveza meM Akara kartavyA 5 kartavya ke viSaya meM andhA bana jAtA hai, usa samaya ___ Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bArahavA~ 96 use nija tathA parake hitAhita kA jarA bhI vicAra nahIM rahatA hai| phira inako to usa samaya aise aneka kAraNa bhI upalabdha hogaye the jaise:-bhasmagraha kI antima phaTakAra, udhara zrIsaMgha kI rAzi para dhUmraketu nAmaka graha kA AnA aura idhara asaMyati pUjA nAmaka accherA kA burA prabhAva par3anA, eka tarapha laukAzAha kA Akasmika apamAna honA, dUsarI tarapha use tatkAla hI saiyada kA saMyoga milanA / ina saba kAraNoM ke eka jagaha mila jAne para hI lauMkAzAha ne yaha utpAta macAyA aura usameM bhAMzika saphalatA hAsila kii| jaina zAsana meM asaMyamI gRhastha kA nikAlA huzrA yahI sabase pahilA mata hai, aura yahI "asaM. yati pUjA accherA" nAma se kahA jAtA hai| isa prakAra yaha vivecana aba yahIM samApta hojAtA hai, tathA isake agale prakaraNa meM "lauMkAzAha kA siddhAnta kyA thA ?" isa para likhA jAyagA pAThaka use bhI bhyAna se par3hane kI kRpA kareM / Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - terahavAM laukAzAha kA siddhAnta koI bhI nayA mata jaba sarva prathama zurU hotA hai, taba usake mUla siddhAnta bhI sAtha hI meM nizcita ho jAte haiN| jaise digambara sampradAya kA mukhya siddhAnta hai ki sAdhu nama raheM, kaDuAmata kA siddhAnta hai ki isa samaya koI sabA sAdhu ho nahIM hai / gulAbapaMtha kA siddhAnta hai ki striyoM ko sAmAyika, pauSada na ho ske| bhIkhamajI kA siddhAnta hai ki marate jIva ko bacAne meM aTThAraha pApa lagate haiM, ityAdi / para laukAzAha ne jisa samaya apanA alaga mata nikAlA usa samaya unakA kyA siddhAnta thA ? yaha mAlUma nahIM hotA / kyoMki na to laukAzAha ke hAtha kA koI ullekha milatA hai aura na lauMkAzAha ke samakAlIna yA zrAsa pAsa ke samaya vartI unake anuyAyiyoM kA likhA hI koI pramANa milatA hai| phira bhI lokAzAha ke nAma para Aja do samudAya vidyamAna haiM / ( 1 ) to laukAgaccha ( 2 ) rA sthAnakamArgI. ina donoM daloM meM isa samaya itanA virodha hai ki, laukAgacchIya yati na to muMha para mu~hapattI bA~dhate haiM, aura na mUrtti pUjana ko inkAra karate haiM, kiMtu isase viruddha sthAnaka mArgI dina bhara mu~ha para DorA DAla mu~ha pattI bA~dhate haiM aura mUrti pUjana kA bhISaNa virodha karate haiN| isa hAlata meM lokAzAha ke sacce anuyAyI kauna haiM ? yaha nirNaya karanA kaThina * Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa terahavA~ hogayA hai tathA lokAzAha kA sacA siddhAnta kyA thA ? hama sApha taura se (jo isa viSama paristhiti ko dekha ) sakate haiM / phira bhI lokAzAha ke samakAlIna kaI eka vidvAnoM ne kAzAha ke siddhAntoM kI usa samaya samAlocanA kI thI, isakA ullekha prAcIna pustaka bhaNDAroM meM milatA hai / tadnusAra yaha patA calatA hai ki lauMkAzAha kA siddhAnta thA, sAmAyika, pauSaha, prati kramaNa, pratyAkhyAna, dAna evaM deva pUjA ko nahIM mAnanA, yahI nahIM kiMtu unase yaha bhI jJAta huA hai ki lauMkAzAha sAdhu aura jainAgamoM ko bhI nahIM mAnatA thA isa viSaya ke katipaya uharaNa yahAM diye jAte haiM / tadyathA:- -paM0 lAvaNya samayajI vi0 saM0 1543 "mati thor3I naI thoDu jJAna, mahiyala baDu na mAne dAna | posaha paDikkamaNa paccarakANa, nahIM mAne the isyo jAMNa / jina pUjA karavA mati TalI, aSTApada vahu tartha valI / nava mAne pratimA prAsAda, te kumati siU kehu vAda / luMTaka mata nu kisou vicAra, je puNa na karaI zaucAcAra // zoca bihugAu zrI siddhAnta, paDhatAM guNatAM doSa ananta // siddhAnta caupAI jaina-yuga varSa 5 aMka 10 x 98 yaha bhI nahIM kaha X x upAdhyAya kamala saMyama vi0 saM0 1544 "saMvat panara aThotara ujAgi, luMko lahIU bhUla nI khAMNa / sAdhu nindA graha nizi karaI, dharma ghar3A baMdha DhilAU dharaI // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukAzAha kA sidAnta tehanaI ziSya malIyo lakhamasI, jeha nI buddhi hiyothI khasI / TAlaI jina pratimA naI mAna, dayA dayA karI TAlaI dAna / TAlaI vinaya viveka vicAra, TAlaI sAmAyika uccAra / paDikamaNAneU TAlaI nAma, ame par3iyA ghaNA teI grAma / siddhAnta sAra caupAI jaina yuga varSa 5 aM0 10 muni vIkA kRta asUtra nirAkaraNa battIsI "ghara khUNaI te karaI vakhAMNa, chAMDaI paDikkamaNa pacakhANa / chAMDI pUjA chAMDiu dAna, jiNa paDimA kidhaU apamAna // pAMcamI pAThamI pAkhI nathI, mA chAMDInaI mAhI icchI / vinaya viveka tijiU AcAra, cAritrIyAM nai kahai khAdhAra // jaina yuga mAsika varSa 5 aMka 1-2-3 ye tInoM lekhaka bar3e bhArI vidvAna aura zAstroM ke marmajJa the| laukAzAha kA dehAnta zrI saMtabAlajI ke matA'nusAra vi0 saM0 1532 aura muni maNilAla jI ke kathanA'nusAra vi0 saM0 1541 kA hai| aura paM0 lAvaNya samayajI ne vi0 saM0 1543 meM tathA upAdhyAyajI ne saM0 1544 meM ukta caupAIyoM kA nirmANa kiyA hai| isa dazA meM ye tInoM uddharaNa laukAzAha ke sama kAlina aura aitihAsika satya saMyukta siddha hote haiM / ina se laukAzAha kI mAnyatA tathA unake siddhAnta kA nirNaya ho jAtA hai| laukAzAha sAmA. pauSaha prati0 pratyA0 dAna aura devapUjA ko hI inkAra nahIM karatA thA kintu vaha to zaucAcAra ke bhI Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa terahavA~ 100 viruddha thA / isa viSaya meM eka digambarIya zAstra kA bhI pramANa mila sakatA hai / di0 prA0 ratnanandI vi0 saM0 1527 ke bAda " surendrAryo jinendrArce, tatpUjAMdAtu muttatam / samutthApya sa pApAtmA, pratIpojina sUtrataH // 16 bhadrabAhu caritra pR0 90 usa samaya ke digambarI bhI yahI kaha rahe hai ki vi0 saM0 1527 meM zvetAmbaroM meM eka luMka nAma pApAtmA ne jinendra kI pUjA aura dAna ko utthApA, arthAt vaha inheM nahIM mAnatA thA / isa prakAra ve0 di0 aneka lekhakoM ne apane 2 grantha meM lokAzAha ke viSaya meM ullekha kiyA hai kintu maiM khAsa lauMkAzAha ke anuyAyI yati kezavajI 'jo lauMkAmata meM eka vidvAnoM kI pakti meM samajhA jAtA thA' ne apane grantha meM lauMkAzAha ke siddhAnta ke bAre meM likhA hai ki: -- "Agama lakhai manamAM zaMkaI, Agama sAMkhi dAna na disaI | pratimA pUjA na paDikamaNuM sAmAyika posaharpiNa kama | 13 | zreNika kuNika rAya pradezI, tuMgiyA zrAvaka tatvagaveSI / fort paDikkamaNuM navi kidhu, kiNai parane dAna na didhuM // 14 // sAmAyika pUjA char3a Dhola, yati calAvar3a iNavidha pola / pratimA pUjA bahuM saMtApa, to hi karaI dharmanI thApa | 15 | lau0 -- yati kezavajI 0 catuvizati silogo / ( tA 18 julAI 36 IsvI kA mumbaI samAcAra se) Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzAha kA siddhAnta isa lekha se pAyA jAtA hai ki lauMkAzAha sAmAyikAdi kriyAoM ko nahIM mAnatA thA jabhI to khAsa lauMkAzAha ke anuyAyI ne aisA likhA hai / 901 isa se Age cala kara lauMkAzAha ke pazcAt karIba 30-40 varSoM meM hI lAgacchIya bhAnucaMdra nAma kA yati huA, usake samaya meM laukAzAha ke mUla siddhAntoM meM kucha kucha parivartana avazya huaa| phira bhI lauMkA ke pratipakSI loga to unhIM mUla siddhAntoM ko Age rakha kara kahate the ki lauMkAzAha sAmA0 po0 prati0 10 pratyA0 dAna0 aura deva pUjA ko nahIM mAnatA thA / inake uttara meM bhAnucaMdra ne apane samaya ke lauMkAmata ke siddhAntoM ko nimnaprakAra se apane hAthoM likhA hai: "sAmAyika TAlaI bo bAra, parva pare posaha parihAra | vashaj far varatana karaI, paJcarakANaI kima AgAra dharaI // TAlaI asaMyatI naI dAna, bhAva pUjA bhI ruDau jJAna // sUtra battIsa sAMcA sadahyA, samatA bhAve sAdhu latA / siri laukA nuM sAco dharama, bhrame par3IyA na lahai marma // niMda kumati kara haThavAda, bIMchI karaDayo kapi unmAda / dayAdharama caupAI vi0 saM0 1578 " ina caupAiyoM se yaha dhvani nikalatI hai ki lokAzAha sAmA pauSaha prati pratyA. dAna aura deva pUjA, sAdhu tathA jainAgama Adi kucha bhI nahIM mAnatA thA / para ye to jina zAsana kI mUla kriyAe~ haiM, inake vinA mata yA pantha nahIM cala sakatA, isI kAraNa yadi lauMkAzAha ne apane antima samaya * - Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa terahavA - meM apane dUSita vicAroM ko badala diyA ho bhaura bAda unake anuyAyI varga bhI isI siddhAnta para pAe hoM ki, sAmAyika dina meM niyamita samaya para eka bAra, pauSaha parvadina meM, pratikramaNa vratadhArI zrAvaka ko, pratyAkhyAna vinA AgAra, dAna asaMyamI ko nahIM para saMyamIko denA, dravya pUjA nahIM para bhAva pUjA karanA, AgamoM meM 32 sUtroM ko mAnanA, aura samatA bhAva vAlA ho vahI sAdhu ho sake, ityAdi mAnyatAe~ bAda meM ghar3a nikAlI hoM to Azcarya nhiiN| yahA~ para eka yaha savAla bhI uThatA hai ki laukAzAha ne sAmA. pausa. jaisI uttama prakriyAoM kA ekadama kaise niSedha kiyA hogA? yaha prazna pradhAnatayA vicAraNIya hai| manuSya jaba kisI Aveza meM AjAtA hai taba use apane hitA'hita kA jarA bhI vicAra nahIM rhtaa| koI rAjA kisI para janna prasanna ho jAtA hai to harSa ke Aveza meM Akara use rAja taka dene ko taiyAra ho jAtA hai| bahAdura AdamI jaba yuddha meM jAte haiM taba unheM vIratA kA prAveza caDhAyA jAtA hai| vIratA ke Aveza meM AyA huA vIra ha~sate 2 apane amUlya prANoM ko apane svAmI ke kAja yuddha meM balivedI para caDhA detA hai| isI prakAra krodha ke Aveza meM AyA huA vyakti aneka bure kAmoM ko kara baiThatA hai| isI se to zAstrakAroM ne krodha ko jItanA mahAtmA kA mukhya lakSaNa mAnA hai| laukAzAha ne jaba nayA mata nikAlA taba usa para bhI krodha kA zrAveza caDhA huA thA kyoMki upAzraya meM usakA zrIsaMgha dvArA apamAna huzrA thA, aura isa apamAna, aura apamAnajanya krodhAveza ke kAraNa usakI kartavya buddhi Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 kokAzAha kA siddhAnta bhraSTa hogaI jaise gosAlA ko lIjie, kyA vaha sarvajJa tIrthaGkara thA ? parantu Aveza meM usane svayaM ko sarvajJa tIrthaGkara ghoSita kiyA / kyA jamAlI kevalI hogayA thA ? nahIM, para vaha apane ko kevalI kahalAne lagA / isI prakAra jaba lauMkAzAha upAzraya meM gayA aura vahA~ usakA apamAna huA to vaha kruddha ho bAhira A ke baiThagayA baiThate hI tatkSaNa "markasya surAmAnaM madhye vRzcika daMzanam tanmadhyejhata sabhvAraH yadvAtadvA bhaviSyati" isa nyAya ke anusAra use saiyada kA saMyoga mila gayA usane sIdhI ulTI paTTI par3hA use jaina dharma ke khilAfa kara diyA, idhara bhasmagraha kI aMtima phaTakAra, bhI saMgha kI rAzi para dhUmraketu kA zrAkramaNa, asaMyati pUjA accherA kA prabhAva, ityAdi nimitta kAraNoM ne lauMkAzAha ko Aga babUlA banA diyA aura yaha anartha karA diyA ho to vismaya kI bAta nahIM / zrathavA jisa samaya laukAzAha kodha meM thA, aura saiyada ke durUpadeza kA asara usa para car3hA huA thA, usa samaya zAyada kisI ne laukAzAha ko kahA hogA ki : calo laukAzAha ! sAmAyika kareM / jAtro hama nahIM mAnate sAmAyika / calo lakazAha ! posaha kreN| jAo hama nahIM mAnate pausaha ko / calo lauMkAzAha ! paDikkamaNa kareM ? jAo hama nahIM mAnate paDikkamaNi ko / laukAzAha ! kucha pazcakkhAMNa to karo ? jAo hama nahIM mAnate paccakkhANa ko / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa terahavA~ 104 aritain ! yatiyoM ko dAna do ! jAo hama nahIM mAnate dAna ko / calo laukAzAha ! pUjA to karo / jAo hama nahIM mAnate pUjA ko / calo lauMkAzAha ! yativandana to karo ? jAno hama nahIM mAnate yatiyoM ko / zAha ! ye saba bAteM sUtroM meM likhI hai ? jAo hama nahIM mAnate sUtroM ko / isa taraha se yA prakArA 'ntara se lauMkAzAha ne pUrvokka dharma kriyAoM kA inkAra to avazya kiyA hogA, jabhI to Apake samakAlIna vidvAnoM ne apane pranthoM meM isa bAta kA ullekha kiyA hai / yadi lauMkAzAha ke bAda 100 yA 200 varSoM meM ye grantha likhe gae hote to, una para itanA vizvAsa nahIM hotA jaise svAmI bhISamajI ne dayA dAna kI utthApanA kI vaise hI usa samaya ke granthoM meM bhI dayA dAna ke viSaya kA ullekha milatA hai / para yaha kahIM nahIM kahA gayA ki bhISama jI ne bhagavAn mahAvIra ko bhI "cUkA" kahA thA kAraNa yaha bAta unake bAda kI hai / isI bhA~ti lakAzAha ke samaya bhI pUrvokta bAtoM kA hI niSedha huA thA, aura unhIM kA ullekha tAtkAlIna pranthoM meM milatA hai naki DorA DAla mu~ha para mu~hapattI bAMdhane kI vidhi kA prayoga lokAzAha ke samavartI samaya kA milatA hai| kyoMki lokAzAha to muMhapattI bA~dhate nahIM the, mu~hapattI to unake prAyaH do sau Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 laukAzAha kA siddhAnta varSoM bAda yati lavajI ne bA~dhI thI, aura usI kA ullekha likhA huA yatra tatra milatA hai| laukAzAha para to anArya yavana kA hI prabhAva par3A, aura phala rUpa laukAzAha ne jaina dharma ke aMga rUpa samapra dharma kriyAoM kA niSedha kara diyA to mu~hapattI mu~ha para bAMdhane kI Aphata lauMkAzAha kyoM mola kharIda kare vaha to dharma kriyAoM se bhI pRthaka thA isa asmadukta bAta ko paripuSTa karane vAlA eka aura sabala pramANa lokAzAha ke samakAlIna kaDuAzAha nAmaka gRhastha kA milatA hai / isane bhI apane nAma se nayA kaDupAmata nikAlA thA jaise laukAzAha ne apane nAma se laukAmata nikaalaa| . lauMkAzAha kaDupAzAha janma vi0 saM0 1482 janma vi0 saM0 1495 mata vi0 saM0 1508 mata vi0 saM0 1524 dehAnta vi0 saM0 1532 dehAnta vi0 saM0 1564 athavA mu0 ma0 1541 ___ isa varSAvalI se yaha spaSTa pAyA jAtA hai ki lauMkAzAha aura kaDuaAzAha ye donoM samakAlIna gRhastha the, aura jaina yatiyoM se apamAnita ho apane nAma se naye mata nikAlane vAle the, jaba laukAzAha ne sAmAyikAdi sabhI kriyAoM kA niSedha kiyA taba kaDuaAzAha ne apane niyamoM meM yaha bhI eka niyama rakkhA ki sAmAyika bahudhA, eka dina meM bahuta vAra karanA, pauSaha parva ke alAvA pratyeka dina karanA, ityAdi / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - prakaraNa terahavA~ 106 yadi kaDupAzAha ke samaya sAmAyikAdi ke khilApha kisI kI mAnyatA nahIM hoto to phira yaha niyama banAne kI koI AvazyakatA zeSa nahIM raha jAtI / parantu jaba yaha niyama banAyA hai to yaha mAnanA par3egA ki kaDuaAzAha ke samaya sAmAyikAdi kriyAoM kA virodha jarUra huA thaa| aura yahI laukAzAha kA mUla siddhAnta thA / laukAzAha ke anantara lauM kA0 ke anuyAyI 32 sUtra mAnane lage, parantu 32 sUtroM meM to kisI bhI sthAna para zrAvaka ke sAmAyika, pausahAdi kI vizeSa vidhi nahIM hai / ina 32 sUtra meM 1 Avazyaka sUtra haiN| para inameM zrAvaka ke pratikramaNa kA nAma nizAna taka bhI nahIM hai / aisI dazA meM svayaM laukAzAha ne aura usake bAda kucha varSoM taka usake anuyAyI varga ne yadi ina kriyAoM ko na kiyA ho to saMbhava hai| parantu jaba lavajI ne Age cala kara apanA siddhAnta badala diyA, taba laukAzAha ko mAnyatA aura sthAnakamArgiyoM kI mAnyatA meM AkAza pRthvI kA antara AgayA, phira samajha meM nahIM AtA hai ki siddhAntoM ke andara vaiSamya hone para bhI sthAnakamArgI samAja apane ko laukAzAha kA anuyAyI kyoMkara mAnatA hai / ___ vastutaH laukAzAha ne apane apamAna ke kAraNa kruddha ho, saba kriyA mAdhu, tathA jainAgamoM ko asvIkAra kiyA, parantu usa dazA meM usane apanA alaga pakSa sthira nahIM kiyaa| apitu jaba usakA krodha zAnta huA hogA, taba yaha bicArA hogA ki maiMne yaha kyA burA kAma kiyaa| tathA bhANAdi tInoM manuSyoM ne bhI use samajhAyA hogA ki Apane yaha kyA dhurA kAma kiyA, kyA sAmAyikAdi dharma kriyAoM ke kie binA Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 lokAzAha kA siddhAnta apanA kAma cala sakegA ? sAmAyika pratikramaNa na ho to Apake mata meM hama sAdhu kaise hosake ? binA sAdhu dharma cIraM. jIva banatA nahIM, ityAdi samajhaute se aura kucha nijake zAnta vicAroM se laukAzAha ne apanI pichalI TAima meM apane saMkucita vicAroM ko badala kucha udAtta vicAra dhAraNa kie, tatpazcAt bhANa Adi lauMkA ke anuyAyiyoM ne bhI dhore dhIre samagra kriyAoM ko mAna denA zurU kiyaa| aura bhAnucandra ke samaya taka to, jo kriyAe~ lauMkAzAha ke samaya meM nahIM mAnI jAtI thIM ve saba bhI mAnI jAne lagI, aisA unakI dayA dharma caupAI se vidita hotA hai| bhAnucaMdra ke bhanantara to laukA'nuyAyI mUrti ko bhI mAnane laga gae the| isI se to svAmI maNilAlajI ne apanI "prabhuvIra paTAvalI" pRSTha 181 meM likhA hai ki-"vi0 saM0 1608 meM laukAmata meM goTAlA (avyavasthA) hone lgaa| basa isa goTAle se saMketa mUrti pUjA-pratiSThA kI ora hI hai / anantara lokAzAha kA mUla mata TUTane laga gayA, aura ve apane upAzrayoM meM mUrtiyoM kI yathAvat sthApanA, aura sAmAyikAdi kriyAe~ karane laga gae, tathA kriyA-kAla meM sthApanAjI Adi bhI rakhane laga gae jo adyASadhi vidyamAna hai / isakA pUrA vivecana caudahaveM prakaraNa meM haiM, pAThaka use vahAM dekhane kA kaSTa kreN| Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa caudahavAM laukAzAha aura mUrtipUjA kAzAha jisa samaya ahamadAbAda ke zrIsaMgha dvArA apamAnita huzrA thA usa samaya gussA-zrAveza meM zrAkara jaina zramaNa, jainAgama, sAmAyika pausada pratikramaNa, pratyAkhyAna aura dAna kA niSedha kiyA thA, isI bhAMti mati pUjA kA bhI inkAra kara diyA thaa| bAta bhI ThIka hai, krodha meM manuSya bebhAna evaM andhA bana jAtA haiN| Aveza meM insAna hitAhita evaM kRtyAkRtya kA khayAla bhUla jAtA haiN| jaise jamAlI gosAlAdi ne svayaM alpajJa hone para bhI sarvajJatA kA nAda phUkA / itanA hI nahIM para bhagavAna para bhI unhoMne apanA roSa pragaTa kiyA / aise aneka udAharaNa vidyamAna haiM, isI prakAra laukAzAha jaina yatiyoM, jaina maMdira upAzraya aura jaina zrIsaMgha se khilApha ho pUrvokta bAtoM kA virodha kiyA ho to yaha asaMbhava nahIM hai, laukAzAha ke samakAlIna lekhakoM ke lekhoM se bhI yaha bAta paripuSTa hotI hai| ____ jaba manuSya ko krodha se thoDI bahuta zAnti milatI hai, taba vaha vicAra karatA hai ki maiMne Aveza meM Akara amuka kArya kiyA vaha acchA kiyA, yA burA ? itanA bhAna hone para burA kAma kA pazcAtApa avazya hotA hai / isI bhAMti zrImAn lauMkAzAha jaba thor3A bahuta zAnta huA to unhoMne apane akRtya para Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 laukAzAha aura mUrtipUjA: pazcAtApa zravazya kiyA parantu pakar3I huI bAta eka dama chuTa nahIM sakatI haiM, tathApi una virodha kiye huve vidhAnoM para itanA jora nahIM diyA gayA isI kA hI phala hai ki jisa kriyAoM kA laukAzAha ne prAraMbha meM virodha kiyA usI kriyAoM ko Apake anuyAyI dhIre dhIre apane mata meM sthAna dene lage jaise lauMkAzAha ne kasI jainAgama ko nahIM mAnA thA para bAda Apake anuyAyiyoM ko zrI pArzva candrasUri dvArA gurjara bhASAnuvAda kiye hue battIsa sUtra hAtha lage, unako mAnane lage aura battIsa sUtroM meM zrAvaka ke sAmAyika pausaha pratikramaNAdi kA viziSTa vidhAna na hone para bhI logoM kI bahulatA ke kAraNa ina satra kriyAoM ko mAna dekara svIkAra karanI par3I, lauMkAzAha ne yatiyoM ke sAtha dveSa ke kAraNa dAna denA bhI niSedha kiyA parantu bAda meM Apake mata meM sAdhu hojAne se dAna dene ko bhI chuTI de dI, lauMkAzAda ne mUtti pUjA kA bhI virodha kiyA thA, para Apake anuyAyiyoM ne to apane mata meM mUrti pUjA ko bhI sthAna dediyA / itanA hI nahIM para lauMkAgaccha ke pUjya meghajIsvAmI tathA zrIpAlajI aura pUjya AnaMdajI, seMkar3oM sAdhuoM ke sAtha jainAcAryoM ke pAsa punaH dIkSA grahaNa kara mUrti pUjA ke kaTTara upadezaka evaM pracAraka bana gaye aura zeSa rahe hue lauMkAzAda ke anuyAyI aura sAdhuvarga ne mUrti pUjA ko zAkha sahamata samajha ke svIkAra kara liyA / itanA hI nahIM balki unhoMne to apane upAzrayoM meM derAsara banavA 1 paM0 lAvaNya samaya u0 kamala saMyama, muni vIkA, lauMkAgacchIya yati bhAnu candrAdi ke lekha hama isI grantha ke pariziSTa meM dedete haiM dekho vistAra se / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upAzrayAna gAmoM meM battayoM sAmpratA gaI haiM prakaraNa caudahA kara vItarAga kI martiyoM kI pratiSThA karavA ke dravya bhAva se pUjA tapha karane laga gye| itanA hI kyoM laukAgaccha ke prAcAryoM ne kaI mandira mUrtiyoM kI pratiSTA bhI karavAI ve mandiramUrtiyoM aura una para aMkita * zilAlekha Aja bhI vidyamAna haiM / jahAM jahAM lukAgaccha ke upAzraya haiM, vahAM jaina derAsara mUrtiyoM sAmprata samaya bhI vidyamAna haiN| jina jina gAmoM meM laukAgaccha ke sAdhu nahIM rahe vahA~ ke upAzraya kI mUrtiyoM nagara ke mandiroM meM padharAI gaI haiM phira bhI bIkAnera jodhapura phalodI sAdar3I majala mevAr3a mAlavA gujarAta kAThiyAvAr3a paMjAba sI. pI. barArAdi pradeza meM laukAgaccha ke upAzrayoM meM torthaGkaroM kI mUrtiyAM zrAja bhI pUjI jArahI hai, aura una lauMkAgacchoya pujAroM kI saMkhyA bhI hajAroM gharoM kI haiN| ve laukAgaccha ke kahalAte hue bhI mUrtipUjaka haiM / unakI gaNanA bhI mUrtipUjakoM meM kI jAtI hai| ataeva donoM samudAyoM meM phira se zAnti huI jo mUrtipUjA mAnanA aura nahIM mAnane kA bheda bhAva miTa kara ubhaya samAja mUrti ke upAsaka bana gye| jaba mUrti viSaya donoM samudAya kI mAnyatA eka hogaI to jainAgama aura niyukti TIkAdi pAMcAMgI mAnane meM bhI kisI prakArakA matabheda nahIM rahA isI kAraNa laukAgacchIya kaI vidvAnoM ne choTe bar3e +pranthoM kA bhI nirmANa kiyA usameM *bAbU pUrNacaMdrajI nAhara saMpAdita zilAlekha prathama khaNDa lekhAMka laukAgaccha ke AcAryoM ne mandiroM kI pratiSThA karavAI ke lekha hai| + vijayagacchIya yati kezavarAyajI kRta rAmAyaNa tathA laukArASTrIya gaNi rAmacaMdra tathA Apake ziSya nAnakacanda kRta granthoM ko dekho| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 111 kokAzAha aura mUrtipUjA bhI mUrtipUjA kA yathArtha, pratipAdana kiyA, humA sAhitya Aja bhI vidyamAna hai| parantu kalikAla ke krUra prabhAva ke kAraNa yaha bAta kudarata ko pasaMda nahIM huI usane punaH zAnta huI jaina samAja meM eka aisA utpAta macAyA ki vikrama kI aThAravIM zatAbdI ke prAraMbha meM laukAgaccha ke yati dharmasiMhajI aura lavajI ko preraNA kI aura unhoMne phira mattiM pUjA kA virodha utthaayaa| zAyad laukAgaccha ke zrIpajyoM ne isI kAraNa ina donoM vyaktiyoM ko gaccha bAhara karanA dhoSIta kara diyA ho parantu kudarata ko itane se hI saMtoSa nahIM huA phira ina donoM vyaktiyoM meM bhI aisA bheda DAlA ki ve Apasa meM eka dUsare ko utsUtra prarUpaka ninhava aura mithyAtvI batalAne lage-kAraNa dharmasiMhajI ne zrAvaka ke sAmAyika kA paJcakhkhAMNa pATha koTi se hone kI mithyA kalpanA kI taba svAmi lavajI ne DorA DAla dina bhara muhapattI mu~hapara bAndhane kI nayI kalpanA kara DAlI jo jaina zAstra aura pravRtti se bilakula viruddha thii| ina donoM vyaktiyoM kA calAyA huzrA nUtana mata kA nAma hI DhUMDhiyA mata hai| vaha bhI do vibhAgoM meM vibhAjita ho gayA (1) ATha koTi (2)cha koTi isa ke bhI aneka zAkhA pratizAkhAai rUpa Tukar3e ho gaye unameM se kaI Aja bhI vidyamAna haiM aura Apasa meM itanA hI virodha hai ki jo zaruAta meM thaa| jaba DhUMDhiyA nAma ina logoM ko kharAba lagA taba ve loga Apa apane ko sAdhu mArgI ke nAma se olakhAne lage kyoMki jainiyoM kA mArga to tIrthaMkaroM kA calAyA huA haiM para iMDiyA kA mArga Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa audahavA~ . 112 sAdhunoM ne hI nikAlA / ve tIrthakaroM kA nAma kyoM rakhe jaba phAsuka dharma zAla upAzraya se lauMkA mata vAloM ne ina logoM ko nikAla diyA taba ve loga apane bhaktoM ko upadeza dekara sAdhuoM ke rahane ke liye sthAnaka (makAna) banAyA aura usameM rahane ke kAraNa ve sthAnaka vAsI kahalAye ! aura jo loga sthAnaka ko AdhA karmI-doSita batalAkara usameM Thaharane meM mahA pApa samajhane vAle Aja bhI sAdhumArgI kahalAte haiM parantu sthAnaka meM Thairane vAloM kI bAhulatA hone ke kAraNa isa samAja kA nAma prAyaH sthAnakavAsI (vAstava meM sthAnaka mArgI kahanA cAhiye) par3a gayo hai itanA paricaya karavA dene ke pazcAt yaha batalA denA cAhatA hU~ ki ina sthAnakamArgIyoM kI mUrtipUjA viSaya prAcIna evaM arvAcIna kyA mAnyatA haiM / jisakA saMkSepa se yahA~ paricaya karavA denA Thoka hogA / (1) Aja se karIbana pacAsa varSa pUrva sthAnakavAsI samAja kImAnyatA thI ki bhagavAn mahAvIra ke bAda 27 pATa taka to suvihita AcArya hue ( zrInandIsUtra kI sthavirAvajI meM sattAIsa pATa arthAt devaDhagaNi kSamAzramaNa taka kI nAmAvalI haiM aura nandIsUtra 32 sUtroM meM se eka hai ) / una logoM ke kahane kA tAtparya yaha hai ki bhagavAna mahAvIra se 1000 varSa taka to zuddha cArI pUrvadhara AcArya hue bAda zithalAcArI AcAryoM ne apane svArtha ke liye mUrtiyoM kI sthApanA kara mUrti pUjA calAI / (2) sthAnakavAsI sAdhu harSacandajI ne apanI "zrImadarAyacandra vicAra nirikSaNa" nAmaka pustaka ke pRSTha 22 meM, paM0 becaradAsa, racita "jaina sAhityamoM vikAra thavA thI hAni" nAmaka Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 lauMmAzAha aura mUrtipUjA pustaka ke adhAra para likhA hai ki bhagavAna mahAvIra ke bAda 822 varSa meM jaina mUrtiyoM kI sthApanA huii| isa samaya ke pUrva jainoM meM mUrtipUjA nahIM thii| (3) zrImAn vAr3IlAla, motIlAla zAha ahamadAbAda vAloM ne apanI "aitihAsika noMdha" nAmaka pustaka ke pRSTha 18 para likhA hai ki AcArya vA svAmI kA ziSya AcArya vanasenasUri ke samaya pA~ca, sAta evaM bAraha varSa kA duSkAla par3A aura usa samaya zithalAcArI prAcAryoM ne mUrti pUjA pracalita ko| yaha samaya mahAvIra ke bAda chaTTo zatAbdI kA thA / (4) sthAnakavAsI muni sobhAgyacandragI (saMtabAlajI) ne "jaina prakAza" akhavAra meM dharmaprANa laukAzAha kI lekhamAlA likhate hue batalAyA hai ki samrATa azoka ke samaya jaina mUttiyA~ pracalita huI / samrATa azoka kA samaya mahAvIra prabhu ke bAda tIsarI zatAbdI kA hai / pazcAt meM dUsare zatAbdI para Aye aura aba bar3alI vAle zilAlekha se bhagavAna mahAvIra ke bAda 84 veM varSa mUrti pUjA zuru huI isako mAnane lge| (5) sthAnakavAsI muni maNilAlajI apanI "jaina dharma no prAcIna saMkSipta itihAsa ane prabhuvIra paTTAvalI" nAmaka pustaka ke pRSTha 109 tathA 131 meM isa prakAra ullekha karate haiM ki "mUrtipUjAnI zarUAta jainoMmA~ zrI vIranirvANanA bIjA seMkAnA antamAM thaI hoya prema keTalAka pramANoM para thI samajI zakAya chexxx suvihita prAcAryoM zrI jinezvaradevanI pratimArnu avalaMbana batAvyuM tenuM je pariNAma melavavA zacAryoM zre dhAyu tuM te pariNAma keTaleka maMze bhAvyuM paNa kharU~ arthAt zrI Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa caudahavA~ 114 jinezvaradevanI pratimAnI sthApanA ane tenI pravRti thI ghaNA jainoM jainettara thatA aTakyA ; zrane tema karavAmA~ zre prAcAryoM se jaina samAja para mahAn upakAra kayoM che prema karavAmAM jarA zre atizaya yukti nthii"| isa para nirpakSa mumukSuoM ko vicAra karanA cAhiye ki bhagavAna mahAvIra ke bAda 980 varSa meM zrI devaDagaNi kSamAzramaNajI ne jaina sUtroM ko pustakArUda kiyA / isa samaya taka suvihita prAcAryoM kA honA svIkAra kara liyaa| kyoMki ve sUtra zvetAmbara samudAya ke tInoM phirake mAna rahe haiM arthAt ina sUtroM para Aja zAsana hI cala rahA hai| isa samaya ke bAda zithalAcAra aura mUrtiyoM kA pracalita honA sthAnakavAsI samAja svIkAra karatA hai| para jJAna ke prakAza meM sthA0 sAdhu harSacandajI karIbana 258 varSa aura bar3hakara mahAvIra se 822 varSa meM zithilAcAra aura mUrtiyoM ke darzana kara rahe haiN| taba bhAI vAr3IlAlazAha kI zodhakhola 400 varSa Age bar3hakara bhagavAna mahAvIra ke bAda 600 varSa meM zithalAcArI AcAryoM dvArA mUrtiyoM kI sthApanA kA svapnA dekha rahA haiM / para yaha likhate samaya Apa apane pUrvajoM kI kalpanA ko bilakula bhUla hI gaye ki bhagavAna mahAvIra ke 600 varSoM meM zithalAcAra samajhA jAyagA to 32 sutra bhI zithalAcAriyoM ke likhe hue samajhe jAya~ge ? phira bhI jJAna kI uttarottara vRddhi hotI gii| idhara paurvAtya evaM pAzcAtya vidvAnoM kI zodhakhola ne prAcInatA ke itane sAdhana upasthita kara diye ki hamAre sthAnakavAsI muniyoM ko apane pUrvajoM kI mAnyatAoM meM parivartana karanA Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 chokAzAha aura mUrtipUjA par3A / C sAtha ho apanA yaha mata bhI prakaTa karanA par3A ki jaina mUrtiyoM kI sthApanA bhagavAn mahAvIra ke bAda dUsarI zatAbdI meM suvihita AcAryoM ne kii| aura usakA pariNAma bhI acchA zrayA arthAt jainamUrtiyoM kI sthApanA kara jainAcAryoM ne jainasamAja para upakAra kiyA / yadi svAmIjI eka kadama aura Age bar3ha jAte to karIbana 450 varSoM kA matabheda svayaM naSTa ho jAtA aura donoM samudAyeM eka hokara zAsana sevA karane meM bhAgyazAlI bana jAtI / khaira ! isa satyapriyatA ke liye ApakA svAgata karanA hama hamArA karttavya samajhate haiM / parantu isameM eka prazna paidA hotA hai ki Apane yaha kisa 'AdhAra para likhA hai ki jainoM meM mUrti kA mAnanA mahAvIra nirvANa ke bAda dUsarI zatAbdI se prArambha huA aura suvihita AcAryoM ne isa pravRti se jaina samAja para mahAn upakAra kiyA ityAdi / Apane isake lie na to koI pramANa batalAyA hai aura na yaha bAta kisI prAcIna prantha va zilAlekha meM milatI bhI hai| yadi mahArAja khAravela ke zilAlekha yA, hastIguphA kI prAcIna mUrtiyAM, mathurA ke kaMkAlI TIloM kI prAcIna jaina mUrtiyoM ke zilAlekhoM, amerikA ke siddhacaka yaMtra AsTreliyA kI mahAvIra mUrti, maMgoliyA prAnta ke jaina mandira ke dhvaMza vizeSAdi prAcIna itihAsa sAdhanoM para hI kalpanA kI ho to abhI taka Apa kA abhyAsa aparyApta hai| kyoMki pUrvoka pramANoM se to bhagavAn mahAvIra ke pUrva bhI jainoM meM mUrtipUjA pracalita honA siddha hotA ho / aura isa bAta ko mAnane meM zrApa Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa caudahavA~ 116 ko kisI prakAra kI ApattI bhI nahIM hai / kyoMki mahAvIra ke bAda dUsarI zatAbdI meM suvihitAcAryoM ke samaya mUrtipUjA pracalita to Apa svIkAra kara hI cuke haiN| aura vIrAt dUsarI zatAbdI ke suvihitAcAyoM ke nirmANa kiye zrAgamoM ko ( vyavahArasUtrAdi ) Apa pramANa mAnate ho jaba unake banAye Agama pramANa hai to unakI calAI mUrttipUjA bhI pramANika mAnanA to svayaM siddha hai aura mUrti binA Apa kA bhI to kAma nahIM calatA hai kisI bhI rUpa se mAnoM para mUrti to Apane bhI mAnI hai| khaira pablika meM Aja nahIM to kala para mUrtipUjA mAne bino chuTakArA nahIM hai Apa nahIM to Apake hone vAle mAneMgeM jaise Apake pUrvajoM ki apekSA Apa ko Age kadama baDhAnA par3A hai isI taraha Apake pIche hone vAloM ko zrApa se * 1 moravAMr3a gorI grAma meM sthAnakavAsI sAdhu harSacandajI kI pASaNamaya mUrtti upAzraya ke dvAra para virAjamAna hai / Apake bhakta loga nalayerAdi se pUjA karate haiM mAravAr3a sAdar3I grAma meM tArAcaMdajIkI pASANa maya mUrti hai aura aSTadrava se hamezA pUjA hotI hai / aura sthAnakavAsI sAdhu sAdhviyoM darzana karane ko jAte hai / aura bhI jetapura-rAyapura- baDotaaMbAlAdi bahuta sthAnoM meM sthAnakavAsI sAdhuoM kI samAdhI pAdukA aura mUrtiyoM hai aura unakI sevA pUjA bhakti sthAnakavAsI samAja pUjya bhAva se karate hai / sthAnakavAsI sAdhuoM ke phoTu to prAyaH ghara ghara meM aura aneka pustakoM meM pAye jAte haiN| yaha saba mUrttipUjA nahIM to aura kyA hai ? jisakI gati kA ThikAnA nahIM una ko to pUjanA aura tIrthaMkara deva jinhoMne nizcaya mokSa prApta kiyA unakI pratiSThita mUrti kA anAdara karanA isase bar3ha ke ajJAnatA hI kyA ho sakatI hai jarA pakSapAta kA cazmA utAra kara vicAra karo ki nyAya kyA kahatA hai| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 afkAzAha aura mUrtipUjA Age kadama baDhAnA hI par3egA / astu mUrtipUjA ke viSaya meM maiMne eka alaga grantha likhA haiM usameM mUrtipUjA kA itihAsa, laukAzAha para kina zranAyoM kA prabhAva par3A aura unhoMne mUrtipUjA kA virodha kyoM kiyA, phira lauMkAzAha ke anuyAyiyoM ne mUrtipUjA kyoM svIkAra kI, zrAgamoM kI pramANikatA, jainAgamoM meM anAdi kAla se zAzvati mUrtiyoM dharma kI Adi kAla meM kRtrima mUrtiyoM aura aitihAsika kSetra meM mUrtipUjA kA Agraha sthAnAdi aneka viSayoM para vistRta prakAza DAlA hai / isI kAraNa yahA~ mUrtti viSaya kevala lauMkAzAha kA sambandha saMkSipta se likha kara isa prakaraNa ko samApta kara detA hU~ / aba Age ke prakaraNa meM lauMkAzAha DorA DAla muMha para muhapatI bAndhI thI yA nahIM isakA nirNaya kiyA jAyagA pAThaka dhyAna pUrvaka par3heM | k Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-pandrahavAM lauMkAzAha aura muMhapattI kA DorA / rI zodha evaM khoja se Aja paryanta zrImAn lokAzAha / ke jIvana viSaya jitane lekhakoM * ke lekha mile haiM unameM kevala eka svAmi amolakharSijI ke lekhakoM ko alaga rakha diyA jAya to sabake saba lekhakoM kA eka hI mata hai ki laukAzAha kisI aura kisI bhI avasthA meM DorA DAla muMha para muMhapattI nahIM bAndhI thI aura yaha bAta bhI yathArtha hai| kyoMki jaba laukAzAha jaina yatiyoM, jainamandira upAzraya ke sAtha dveSa ke kAraNa jainazramaNa, jainAgama, sAmAyika, pausaha, pratikramaNAdi kinhIM bhI dharma kriyAoM ko hI nahIM mAnatA thA isa hAlata meM DorADAla muMhapara muMhapattI bAMdhanA to dara kinAre rahA para hAtha meM bhI muhapattI rakhane kI bhI Apako jarUrata nahIM thI, aura yaha bAta eka sAdhAraNa buddhivAle ke samajha meM bhI A sakatI hai ki sAmAyikAdi kriyA hI nahIM kare usa manuSya ko muMhapattI kI kyA AvazyakatA hai ? kucha dera ke liye hama RSijI kA kahanA mAna bhI leM ki laukAzAha DorADAla ke muMhapara muMhapattI bAndhI thI, to sabase pahale do prazna paidA hoMge (1) saba se prathama laukAzAha ne hI muMhapattI bAndhI thI to laukAzAha ke pUrva jaina sAdhuzrAvaka dharma kriyA dekho prakaraNa cauthaa| Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 lauM kAmAha aura muMhapatto karate samaya muMhapattI hAtha meM hI rakhate the, aura laukAzAha ne ye nayo pravRti karI yaha siddha hotA hai| (2) dUsarA laukAzAha ne muMhapara muMhapattI bAndhI thI to laukAzAha ke anuyAyI laukA. gaccha ke zrI pUjya-yati aura zrAvaka hAtha meM muMhapattI kyoM rakhate haiM ? aura yaha kaba se zurU huI arthAta laukAzAha ke bAda kisa kisa AcArya ne kisa samaya muMhapattI kA DorA tor3a muMhapattI hAtha meM rakhanI zurU kI jo Aja paryanta laukAgaccha ke zrI pUjya-yati aura zrAvaka muMhapattI hAtha meM rakhate haiM aura lauMkAzAha kI muMhapara muMhapattI bAndhane kI pravRti ko laukAgaccha ke zrI pUjyoM, yatiyoM aura zrAvakoM ne tor3a kara hAtha meM rakhane kI pravRti kyoM kI ? kyA RSijI ke pAsa ina do praznoM kA uttara dene kA kucha pramANa hai ? kucha nhiiN| - vAstava meM laukAzAha ne DorADAla muMhapara muMhapattI nahIM bAndhI thI / yadi laukAzAha ne mu~hapara mu~hapattI bAndhI hotI to laukAzAha ke samasAmAyika paM0 lAvaNyasamaya, u0 kamalasaMyama, munijI vIkA tathA laukAgacchoya yati bhAnucandra apane granthoM meM laukAzAha kI mAnyatA ke viSaya meM jaina sAdhu, jainAgama, sAmAyika, pausaha, pratikrAmANAdi kI carcA aura khaNDana maNDana kiyA hai ve muMhapattI kA bhI ullekha avazya karate parantu unhoMne muMhapattI viSaya eka zabda taka bhI uccAraNa nahIM kiyA isase spaSTa pAyA jAtA hai ki na to lauMkAzAha ne muMhapara muMhapattI bAndhI tho aura na usa samaya isa bAta kI carcA bho huI thI itanA hI kyoM para vikrama kI satrahavIM zatAbdI ke antima caraNa meM laukAmata meM yati kezavajI, laukAmatAnusAra bar3e hI vidvAna aura prabhAvika Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pandrahavA~ 120 hue unhoMne lauMkAzAha kI jIvana ghaTanAoM ko maMthita kara eka silokA banAyA jisameM lauMkAzAha, devapUjA aura dAna nahIM mAnane kA ullekha kiyA para mu~hapattI DorADAla mu~hapara dina bhara bandhI rakhane kA jikra taka bhI nahIM hai| ina kAgacchIya vidvAn yatIjI ke pramANa se yaha siddha hotA hai ki vikrama kI satrahavIM zatAbdI ke anta taka to jainoM meM kisI bhI samudAya vAle DorA DAla dina bhara mu~hapara mu~hapattI nahIM bAndhate the arthAt kriyA karate samaya hAtha meM mu~hapatI rakhate the aura bolate samaya mu~ha Age mu~hapattI rakha yatnA pUrvaka nirvadya bhASA bolate the / laukAgacchIya zrI pUjyoM yattiyoM kA spaSTa kahanA hai ki vikrama kI aTThAravIM zatAbdI meM yati lavajI ko thAyogya samajha kara zrI pUjya vajaraMgajI ne usako gaccha bahAra kara diyA thA basa usa lavajI ne mu~ha para mu~hapattI bAMdha kara apanA DhUMDhiyA nAmaka nayA mata nikAlA aura inakA kuliMga dekha kara itara loga bhI kahane lage ki - "dhovA dhAvA kA pANI pIve, bAta baNAve kAlI | muMhapattI bAMdhiyo dharma huve to, bAndho DhUMDhiyo rAlI" / Age cala kara vi0 saM 1865 meM mu~hapara muMhapattI bAndhane vAlA svAmI jeThamalajI hue / Apane samakitasAra nAmaka graMtha meM lauMkAzAha ke viSaya meM prAcIna caupAiyoM tathA kucha ApakI ora se bhI likhA hai para lauMkAzAha mu~hapattI mu~hapara bAndhane ke viSaya meM jikra taka bhI nahIM kiyA / zrapake samaya to yahI dhAraNA thI ki zAstroM meM to mu~hapattI bAndhanI nahIM kahI hai para hamezAM upayoga nahIM rahe aura khule mu~ha bolA jAya isaliye svAmi Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 121 kAzAha aura muMhapatI lavajI ne DorADAla mu~hapara mu~hapattI bAndhalI aura hama unakI paramparA meM hone se mu~hapattI mu~hapara bAndhate haiM / isa bIsavIM zatAbdI ke lekhaka zrImAna bAr3IlAla motIlAlazAha ne apanI aitihAsika noMdha meM laukAzAha kA lambA caur3A atizaya yukti pUrNa jIvana likhA hai para Apane lauMkAzAha ko mu~hapara dina bhara mu~hapattI bAndhane vAlA nahIM batalAyA hai aura svAmi maNilAlajI ne jaina dharmano prAcIna saMkSipta itihAsa nAma kI kitAba meM bhI loka zAha ne mu~hapara mu~hapattI bAndhI ho aisA kahIM bhI ullekha nahIM kiyA hai itanA hI kyoM Apane to lokAzAha ko tapAgacchIya yati sumati vijaya ke pAsa yati dIkSA lenA bhI likhA hai isase bhI nizcita hotA hai ki lauMkAzAha muhapasI hAtha meM hI rakhatA thA / aba Age cala kara naye vidvAn zrImAn saMtabAlajI isa viSaya meM kyA pharamAte haiM / Apane hAla hI meM " dharmaprANa lauMkAzAha" nAma kI lambI caur3I lekhamAlA 'jainaprakAza' nAmaka patra meM prakAzita krvaaii| usa lekhanAlA meM kahIM para bhI laukAzAha mu~ha para mu~hapattI bAndhane kA thor3A bhI ullekha nahIM kiyA itanA ho nahIM balki Apane to bar3A hI jora dekara siddha kiyA hai ki laukAzAha ne dIkSA nahIM lI para gRhasthAvasthA meM hI dehAnta huaa| mu~hapatI meM DorA DAla kara dina bhara mu~ha para bAndhane ke bAre meM Apane niDara hokara pharamAyA kiH "mukha bandhana zrI lAkAzAha nA samaya thI sarU thayela nathI parantu tyAra bAda thayelA svAmilavajI nA samaya thI sarU Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pandrahavA~ 122 thayela chai bhane jasarIpaNa nathI" jaina jyoti tA0 18-7-36 pRSTa 172 rAjapAla maganalAla boharAno lekh|" ___ityAdi laukAgacchIya aura sthAnakamArgI vidvAnoM kA eka hI mata hai ki DorA DAla dina bhara mu~ha para muMhapattI bAndhane kI pravRti lokAzAha se nahIM para svAmi lavajI ( vi0 saM0 1708) se pracalita huI hai aura lauMkAgacchIya zrIpUjya yati varga aura Apa ke upAsaka gRhastha mu~ha bAndhane kA sakhta virodha karate haiM itanA hone para bhI samajha meM nahIM AtA hai ki svAmI amolaSarSijI ne kyoM ghasITha mArA hai ki lauMkAzAha ne muMha para muMhapatto bAndha kara dIkSA lI thI ? lokAzAha kI dIkSA ke viSaya meM Age cala kara hama prakaraNa aThAravA~ meM vistRta pramANoM dvArA yaha siddha kara batalAveMge ki lauMkAzAha kI yati dIkSA batalAnA bilakula mithyA kalpanA hI hai| jaba lauMkAzAha kI dIkSA hI kalpita hai to mu~ha bAndhanA to svataH mithyA ThaharatA hai / yadi prAmaNya logoM ko bhrama meM DAla apanI jAla meM phaMsAne ke liye hI RSIjI ne yaha prapaMca jAla banA rakhI ho to yaha bar3I bhArI bhUla hai / kAraNa aba jJAna mAnUM ko kiraNoM kA prakAza gAmaDoM kI bhadrika janatA para bhI par3ane laga gayA hai dina bhara muMha bAndhane se ve loga napharata bhI karane laga gaye haiM yahI kAraNa hai ki isa mu~ha bAndhI samAja se saikar3oM vidvAn sAdhu mithyA DorA kA tyAga kara sanAtana jaina dharma kA zaraNa liyA hai ve bhI sAdhAraNa nahIM para svAmI buDherAyajI mUlacandajI, vRddhicaMdajI, zraAtmArAmajI, vizanacaMdajI, ratnacaMdajI, aura hAla hI meM kAnajI svAmI, trilokacaMdajI, gulAbacanajI vagairaha vidvAn sthAnaka Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 kokAzAha aura muMhapattI vAsI sAdhuoM kA udAharaNa Apake sAmane vidyamAna haiM ki ina mahAnubhAvoM ne ghole dina aura zrama maidAna meM mu~ha bAndhanA midhyA siddha kara DorA ko svayaM tor3A aura hajAroM ko tor3A ke zuddha mArga meM lAye isa kitAba kA lekhaka bhI isI paMktikA hai| kAgacchIya aura sthAnakavAsI vidvAnoM kA mata hama Upara likha zraye haiM ki DorA DAla mu~hapara mu~hapatI svAmI lavajI ne sabase pahale bAndhI thii| Age hamAre svAmI amolakharSijI kI kalpanA lokAzAha taka kI hai para sthA0 pUjya hukamIcandajI kI samudAya vAle jo ki ve loga kahate the ki DorADAla mu~hapattI mu~hapara dina rAta bAndhanA sUtroM meM to nahIM likhA hai para hamArA upabhoga nahIM rahatA hai isIliye DorADAla mu~hapattI mu~hapara bAndhI hai / Aja unake hI anuyAyI bhagavAn RSabhadeva aura tIrthaMkara mahAvIra ke mu~hapara DorADAla mu~hapatI bAndhane ke kalpita citra banA ke apanI pustakoM meM mudrita karavAne meM bhI nahIM cUke haiN| ve bhI itanA bhahA citra kI tIrthakaroM kA zarIra eka skandhA para vastra ke sivAya nagna banAke mu~hapara DorAvAlI mu~hapatI bandhavAdI hai zAyada ApakA irAdA aisA hogA ki zvetAmbaroM ke alAvA digambaroM ko bhI mu~ha bandhavAdeM kAraNa tIrthakara DorADAla mu~hapatI mu~ipara bAndhate the to ve aura digambara saba ko mu~hapara DorADAla dina rAta mu~hapattI bAndhanI cAhiye ? para duHkha isa bAta kA hai ki zve0 di0 to kyA para isa kukRtya aura mithyA prarUpanA kA sthAnakavAsI samAja ne bhI joroM ke sAtha virodha kiyA hai / kyoMki vakhamAtra nahIM rakhane vAle digambara hAtha meM mu~hapasI rakhane vAle zvetAmbara tathA laukAgacchIya, aura mu~hapara mu~hapattI 2 Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pandrahava 124 bAndhane vAle sthAnakamArgI evaM terahapanthI arthAt akhila jaina samAja kI aTala mAnyatA hai ki bhagavAn RSabhadeva se tIrthaMkara mahAvIra sarvajJAvasthA meM vastra rahita hI rahate the mu~hapattI aura DorA to kyA para sUta kA eka tAra taka bhI nahIM rakhate the phira samajha meM nahIM AtA hai ki aise manacale, niraMkuza svacchandI aura jaina zAstroM ke anabhijJa loga apanI ajJAnatA kA kalaMka tIrthaMkara jaise vItarAgadevoM para lagAne ko kyoM utArU hue haiM ? kyA koI vyakti yaha batalAne kA sAhasa kara sakatA hai ki kisI zAstrIya yA aitihAsika pramANoM meM svAmi lavajI ke pUrva kisI jaina tIrthaMkara va zramaNa tathA zrAvaka DorADAla mu~ha para dinabhara mu~hapatI bAndhI thI ? hA~, somala nAmaka brAhmaNa ne kASTa kI mu~ha patI se mu~ha bAMdhA para usako zAstrakAroM ne midhyAtvI kahA hai aura devatA ke samajhAne para vaha samajha bhI gayA aura usa kASTha mu~hapattI kA tyAga bhI kara diyA dUsarA jamAlI kSatrIkumAra ke dIkSA samaya nAI ( hajAma ) ne ATha puDa vAlA kapar3A se mu~ha bAMdha kara jamAlI kI hajAmata banAI thI para usake pAsa nAI kI racAnI thI, isake sivAya kisI meM bhI sva va paramata meM mu~hapara mu~hapatI bAMdhane kA adhikAra va rivAja nahIM thA / jaba inake khilApha dharma kriyA karate samaya hAtha meM mu~hapattI rakhane kA aura bolate samaya mu~ha ke Age mu~hapattI rakhane ke saikar3oM pramANa mila sakate haiN| jaise osiyoM kuMbhAriyAjI AbU rANakapura aura kAparaDAjI ke mandiroM meM jainAcAyoM kI mUrtiyoM jo vyAkhyAna dete hue kI banI huI haiN| jinhoMke sanmukha sthApana jI aura hAtha meM mu~ha vastrikA hai| isI bhA~ti una AcAryoM ke Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 kAjJAha aura muMhapattI upAsaka sAdhu sAdhviyoM zrAvaka aura zrAvikAoM kI mUrttiyoM jo hAtha meM mukha vakhikA kI banI huI hai ina mUrtiyoM kA sthApita samaya vIra nirvANa 70 varSoM se vikrama kI solahavIM evaM satrahavIM zatAbdI kA hai| isI prakAra prAcIna kalpasUtrAdi kI hastalikhita pratiyoM meM bhI jainAcAryoM ke hAtha meM mukhapatrikA vAne citra saMkhyAbandha mila sakte haiM / pUrvokta pramANa isa bAta kI ghoSaNA kara rahe haiM ki svAmi lavajI ke pUrva jainAcArya - sAdhu aura zrAvaka mu~hapatI hAtha meM rakhate the aura bolate samaya mu~ha Age rakha yalA pUrvaka nirbaMdha bhASA bolate the / para mu~hapara DorADAla mu~hapattI bAMdhane kA eka bhI prAcIna pramANa nahIM milatA hai| phira tIrthakaroM ke aura prAcIna samaya ke mahAna munivaroM ke mu~hapara DorADAla mu~hapattI vAle kalpita citra banA ke duniyA~ meM apanI ajJatA kA paricaya karavA ke haMsI ke pAtra banane ke sivAya aura kyA artha ho sakatA hai ? yadi una mahAnubhAvoM se pUchA jAya ki Apane bhagavAn RSabhadeva bAhubalI brAhmI, sundarI, pAMcapAMDava, praznacandrarAjarSi, Adi ke mu~hapara DorAvAlI mu~hapattI ke citra karavAye yaha kisa AdhAra se karavAye haiM ? yadi koI prAcIna AdhAra nahIM to ina kalpita kalevara kI sabhya samAja meM kitanI kImata ho sakatI hai ? kucha bhI nahIM / anta meM itanA kahakara isa prakaraNa ko samApta kara dUMgA ki mu~hapattI carcA ke viSaya meM maiMne eka alaga pustaka likhI hai| jisameM svazAstra aura para dharma ke zAstroM ke alAvA aitihAsika pramANa dvArA yukti puraHsara mu~hapattI hAtha meM rakhanA pramANita kara batalAyA hai isaliye yahA~ vizeSa vistAra nahIM kiyA hai yahA~ to Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pandrahavA~ 126 kevala laukAzAha kA sambandha hone se maiMne khAsa lauMkAgacchIya aura vizeSa sthAnakavAsI vidvAnoM kI sammati dekara yaha siddha kara diyA hai ki laukAzAha aura lauMkAzAha ke anuyAyI vikrama kI satrahavIM zatAbdI taka to kisI ne bhI DorADAla mu~hapara mu~hapakSI nahIM bAndhI thI pratyuta saba loga hAtha meM hI mu~hapattI rakhate the| mu~hapattI to svAmilavajI ne vi0 saM 1708 ke Asa pAsa mu~ha para bAMdhI thI jisako khAsa lauMkAgacchIya vidvAn kuliMga aura mithyA pravRti ghoSita karadI thI aura Aja bhI kara rahe haiM Age ke prakaraNa meM lokAzAha kI vidvatA ko bhI par3ha lIjiye / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-solahavAM laukAzAha kI vidvattA / kesI bhI vyakti kI vidvatA, usake khuda ke nirmANa - kie hue sAhitya para nirbhara hai, yA usake samakAlIna kisI anya vidvAn ne apane graMtha meM isakA pratipAdana kiyA ho ki hamAre samaya meM amuka vyakti vidvAn thA, to hama use vidvAn mAna sakate haiN| parantu jo vyakti Aja se cAra pAMca zatAbdI pUrva ho gujarA hai, aura usake viSaya meM sAhitya ke andara usakI vidvattA kA varNana to dara kinAra rahA, usakA nAmollekha taka bhI na mile aura use phira sabhya samAja sAmAnya vyakti hI nahIM kintu eka dama se vidvAna mAnale yaha asaMbhava hai| vikrama kI solahavIM zatAbdI meM samagra jainasamoja, vizeSa kara gurjara prAntIya jaina samAja meM anekA'neka vidvAn ho cuke haiM, aura unake banAe hue saikar3oM graMtha Aja vidyamAna haiN| pramANa ke lie dekho gurjara kAvya saMgraha bhAga 1-2 jaina pranthAvalI, jaina sAhitya kA saMkSipta itihAsa Adi / parantu 16 vIM zatAbdI ke eka bar3e bhArI, dharma sudhAraka, krAntikAraka, vidvAn kI vidvattA kI prAcIna sAhitya meM gaMdha taka na mile yaha kitane Azcarya kI bAta hai| khAsa bAta yaha hai ki vi0 kI unnIsavIM sadI taka to kyA jaina aura kyA laukA tathA sthAnakamArgI saba kI eka yahI Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ apane prAcAma nahIM AtA hai taka likhane kA mArale prakaraNa solahavA~ 128 dhAraNA thI ki laukAzAha eka sAdhAraNa gRhastha aura likhAI kA kAma kara apanI AjIvikA calAtA thaa| itanA hI nahIM para khAsa sthA0 sAdhu jeThamalajI ne bhI vi0 saM0 1865 meM samakita sAra nAmaka grantha meM (jo khAsa mUrti ke khaMDana meM banAyA hai) pRSTha 7 para sApha taura se likhA hai ki lauMkAzAha pahile nANAvaTI kA dhaMdhA karatA thA, bAda meM pustaka likhane kA kAma karane lagA, phira samajha meM nahIM AtA hai ki ina jeThamalajI ke anuyAyI apane prAcArya ke zabdoM ko mithyA ThaharAne ko kyoM utArU hue haiM ? kyA Aja ke likhe par3e naye vidvAn sthAnakamArgI apane dharmasthApaka guru laukAzAha ko sAmanya vyakti mAnane meM zaramAte haiN| kyoMki isIse to vAr3I0 motIzAha ne apanI aitihAsika noMdha meM, sAdhu maNilAlajI ne apanI prabhuvora paTAvalI meM, sAdhu saMtabAlajI ne apanI "dharma prANa laukAzAha" nAmaka lekhamAlA meM, ghasITa mArA hai ki laukAzAha bar3A bhArI vidvAn thA, yahI nahIM kintu saMtabAlajI ne to yahAM taka likha diyA hai, ki lauMkAzAha usa samaya bhArata kI saba bhASAoM kA jAnakAra thA, aba saMskRta aura prAkRta bhASA kA to vaha sarva zreSTha vidvAna ho isameM kahanA hI zeSa kyA hai| para vAstava meM lauMkAzAha ko sAdhAraNa gurjara bhASA kA bhI jJAna thA yA nahIM, isa bAta kI puSTi meM bhI svAmIjI ke pAsa koI pramANa nahIM hai| kyoMki lauMkAzAha kI khuda kI banAI huI ekAdha DhAla yA caupAI bhI Aja taka nahIM milI hai / phira ye loga kisa AdhAra para yaha havAI imArata khar3I karate haiN| isa bIsavIM sadI meM aise pramANa zUnya lekhoM kI vidvad samAja kyA kImata karatA hai ? yA to yaha Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 laukAmAha kI vidvattA ina pakSapAtI puruSoM ko najara nahIM AtA hai-athavA ye jAna bUma ke dRSTi rAga ke kAraNa bhUlakara dhokhA khA rahe haiN| laukAzAha ne jisa samaya apanA nayA mata nikAlA hogA usa samaya khaNDana maNDanA''tmaka carcA jarUra huI hogI, kyoMki pramANa svarUpa laukAzAha ke pratipakSiyoM dvArA usa samaya kA likhA huzrA sAhitya aAja hameM upalabdha ho rahA hai| taba laukA zAha vidvAn hone para bhI cupa cApa kaise baiTha gayA ? yaha bAta Azcarya kI hai| yadi koI yaha kahe ki laukAzAha khaMDana maeNDana kI pravRtti ko pasanda nahIM karatA thA, isase pratyuttara meM usane kucha nahIM likhA / soca lo thor3I dera ke lie ki usane isI se kucha nahIM likhA, parantu isa khaNDana maNDana ke alAvA bhI to sAhitya kSetra vistRta par3A thA, tAtvika aura dArzanika viSaya to laukAzAha ko arucikara nahIM pratIta hue hoMge, ina para hI kucha likhanA thaa| parantu usane to ina para bhI kucha nahIM likhaa| yahI kyoM laukAzAha ne to apanA siddhAnta batAne ko bhI do kAgaja kAle nahIM kie, aura isI se Aja unake anuyAyI paga 2 para ThokareM khAte haiM / laukAzAha yA lavajI thor3e bhI likhe par3he hote to unake anuyAyI itane ajJAnI nahIM rahate ki ve apanI dharma kriyA ke pATha ko bhI zuddha uccAraNa na kara sake / tathA 450 varSoM meM eka bhI aisA vidvAn na ho ki vaha saMskRta yA prAkRta bhASA meM ekAdha graMtha raca kara sAhitya sevA kA saubhAgya prApta kara sake / eka vidvAn ko mata hai ki "isa TUDhiyA pantha meM Aja taka bhI koI aisA vidvAna nahIM huA, jisane nyAya, kAvya, chanda yA alakArAdi ke viSaya meM koI graMtha racA ho|" ___ Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa solahavA~ 130 lokAzAha kI vidyamAnatA meM hI kaDuzrAzAha huA, vaha cAhe dhurandhara vidvAna ho yA na ho, para apane mata ke niyama aura siddhAMta to vaha bhI banA gayA, jo zrAja upalabdha haiM / phira lokAzAha ne hI aisI cupakI kyoM sAdhI thI ? khaira ! jAne dIjie / lauMkAzAha ke jIvana vRtta kA mukhyA'dhAra vAr3I motI zAha kRta aitihAsika noMdha hai, aura usameM likhA hai ki laukAzAha ke viSaya meM hama kucha nahIM jAnate haiM, tathA yahI bAta svAmI maNilAlajI bhI duharAte haiM, phira na mAlUma, saMtabAlajI kisa AdhAra se yaha likhate haiM ki lauMkAzAha bar3A bhArI vidvAn thA / kyA saMta bAlajI apane dUsare mahAvrata ko isa prakAra bacA sakeMge ? jamAnA satyavAda evaM pramANavAda kA hai / lekha likhane ke pUrva lekha kI satyatA ke lie pramANa DhUMDhane kI jarUrata hai / kevala kAgajI ghor3e daur3Ane se koI saphalatA nahIM mila sakatI / hama to Aja bhI cAhate haiM ki hamAre sthAnakamArgI bhAI isa viSaya pramANa janatA ke sAmane rakha apane lekha kI satyatA siddha kareM / laukAzAha kevala sthAnakamArgiyoM kI hI sampatti nahIM para ve jainAcArya dvArA banAyA huA eka jaina zrAvaka the / ataH lauMkAzAha vidvAn ho to jaina samAja ko aprasannatA nahIM kintu gaurava hai / parantu pramANa zUnya kalpita lekhoM dvArA hama lauMkAzAha kI ha~sI ur3AnA nahIM cAhate haiM / zrImAn lauMkAzAha ke samakAlIna tathA sama siddhAntI mahAtmA kabIra, nAnaka zAha, rAmacaraNa, kaDu zrAzAha, tAraNa svAmI Adi bahuta hue, inakA sAhitya Aja vidyamAna haiM, itanA Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 lokAzAha kI vidvattA hI nahIM para viduSI mIrAMbAI ke bhI saikar3oM pada gAye jAte haiM, phira eka laukAzAha kI vidvattA kA hI paricaya karAne vAlA thor3A sA bhI sAhitya na mile, isa hAlata meM yaha kahanA koI anucita nahIM ki laukAzAha ko sAdhAraNa gurjara bhASA kA bhI pUrA jJAna nahIM thA / yadi laukAzAha thor3A bhI buddhimAn hotA to anArya saMskRti kA anukaraNa kara jaina dharma ke zraMga bhUta sAmAyikAdi kriyAoM kA virodha nahIM karatA / yadi aba koI yaha savAla kare ki jaba lauMkAzAha jarA bhI vidvAn nahIM thA to taba unakA mata kaise cala gayA, aura lAkhoM manuSya unake anuyAyI kaise bana gae ? / uttara meM yaha likhanA hai ki mata cala par3anA koI vidvattA kI bAta nahIM, Apa "bhAratIya matotpatti kA itihAsa", uThA kara dekhiye ! Apako aise 2 aneka mata mileMge jo nitAnta anapar3hoM ke tathA mUrkhAgragaNya zUdroM taka ke nikale hue haiM / aura jinheM lAkhoM manuSya mAnate haiN| Apa dUra kyoM jAte haiM ? Apake hI aMdara se dekhiye / vi0 saM0 1815 meM svAmI bhIkhamajI ne teraha patha nAmaka mata nikaalaa| Apa bhIkhamajI ko kaise vidvAn samajhate haiN| jaise bhISamajI haiM vaise hI lauMkAzAha hoNge| phira mata calAne meM vidvattA ko kAraNa kyoM mAnate ho / chaH koTi, ATha koTi, jIva paMthI, ajIva paMthI logoM kA bhI yahI hAla hai / Age cala kara hama lauMkAzAha ke anuyAyiyoM ke bAre meM bhI likheMge ki lokAzAha ke lAkhoM to kyA para hajAroM bhI anuyAyI unakI maujUdagI meM nahIM the / bAda meM jaba lauMkAgacchake yatiyoM ne mUrtti pUjA ko mAna liyA taba unakI saMkhyA baDhI / athavA yaha bhI * Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa solahavA~ 132 mAnalo ki jaba kisI gA~va meM kisI bhI gaccha ke prAcAryoM kA paribhramaNa bahuta aseM taka na huA ho aura vahA~ kI jaina janatA yadi ajJAnavaza inake paribhramaNa ko dekha inake caMgula meM phaMsa gaI ho to isase kyA mata kI satyatA siddha hotI hai ? / kadApi nhiiN| yadi aisA ho, jaba to eka samaya saMsAra kA bar3A bhAga vAmamArga kA upAsaka thA to kyA Apa ise bhI satya samajheMge ? yadi nahIM to phira satyatA kI siddhi meM jana saMkhyA batAnA kevala bhrama hai| yadi Apa mata calAne ke kAraNa hI yaha kalpanA karate ho to mithyA hai / kAraNa mata to sAdhAraNa pAdamI bhI calA sakatA hai| phira bicAre laukAzAha ko mRta AtmA para yaha mithyA AkSepa kyoM kara lAda rahe ho / eka jagaha to saMtabAlajI ke mu~ha se laukAzAha khuda pharamAte haiM ki:-are "hU~ upadezaka nathI paNa eka sAdhAraNa lahIyo chu. are! mAre jevo garIba bANiyA nI zakti paNa zuM ?" laukAzAha ke ina vacanoM para jarA dhyAna lagA kara vicAra kareM ki lauMkAzAha kyA kaha rahA hai ? aura Apa kyA likha rahe haiM ? ina donoM udAharaNoM meM satyAMza kisameM hai ? astu ise jyAdA nahIM bar3hAkara aba hama laukAzAha ne apane jIvana meM kinhIM ko dharmopadeza diyA vA nahIM, ise satrahaveM prakaraNa meM likheMge, isakA khulAsA pAThaka vahA~ dekheN| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - satrahavAM kyA lokAzAhane kisI ko dharmopadeza diyA thA ? lauM kAzA kAzAha ko vidvattA kA paricaya to hama pichale prakaraNa meM de zrAe haiN| aba yaha batAte haiM ki laukAzAha ne bhI kabhI kisI ko upadeza diyA thA vA nahIM / isake viSaya meM khulAsA yaha hai ki laukAzAha ke samaya meM jaina zrAgAmoM kA na to gurjaragirA meM anuvAda huA thA aura na una para bhASA TIkA huI thii| mUla jainA''gama ardhamAgadhI meM the aura unakI TIkA devavANI ( saMskRta ) meM thI / lauMkAzAha ko ina donoM bhASAoM kA tanika bhI jJAna nahIM thA / tathApi kaI eka sajjana matadurAgraha ke vaza ho yaha prAyaH kahA karate haiM ki lauMkAzAha ne lAkhoM manuSyoM ko upadeza kiyA thA / aisA likhane vAloM meM sarva prathama naMbara vA0 mo0 zAha kA hai / Apa apanI aitihAsika noMdha ke pRSTha 65 para likhate haiM ki laukAzAha ne apanI bulanda AvAja ko bhArata ke eka chora se dUsare chora taka pahu~cA diyA thA / pRSTha 68 para Apa likhate haiM ki ekadA pATaNa nivAsI lakhamasrI lauMkAzAha ke pAsa zrAyA, laukAzAha ne usako aisA mArmika upadeza diyA ki vaha tatkSaNa laukAzAha kA pakkA anuyAyI bana gayA / isake Age Apa apanI noMdha ke pRSTha 69 meM likhate haiM ki sUrata, pATaNa, arahaTavAr3A ityAdi cAra gA~voM ke saMgha ahamadAbAda meM aae| saMgha ke loga lauMkAzAha kA upadeza Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa satrahavA~ 134 sunane ko Ate the| yaha bAta yatiyoM ko mAlUma huI aura yati logoM ne saMghapatiyoM ko kahA ki saMgha kharce se taMga hogayA hai / vAste saMgha ko ravAnA karanA cAhie, isa para saMghapatiyoMne kahA ki abhI varSA bahuta huI hai, ataH jIvotpatti bhI pracura parimANa meM huI hai, tadartha yahA~ se saMgha jA nahIM sakate, ityAdi / taba yatiyoM ne kahA ki aisA dharma tuma ko kisane batAyA, dharma ke kArya meM kucha hiMsA nahIM ginI jAtI hai, ityAdi / Age Apa likhate haiM ki___laukAzAha ne ahamadAbAda meM jo upadeza kiyA thA, usake antargata laukAzAha ne kaI sUtroM ko bhI batAyA thA ki zrI bhagavatIsUtra, AcArAMgasUtra praznavyAkaraNAdi kinhIM sUtroM meM mUrci pUjA kA ullekha nahIM hai| AnaMda kAmadeva zrAdi bahuta se bhAvaka hue para kisI ne bhI mUrti pUjA nahIM kI / isa prakAra vA0 mo0 zAha ne jo kalpita uddharaNa apanI noMdha meM rakkhA hai usI kA anukaraNa svAmI santabAlajI ne apanI dharmaprANa laukAzAha nAmaka lekhamAlA meM kucha vizeSoM ke sAtha kiyA hai / parantu ina bAtoM meM sivAya mana: kalpanA ke aura vizeSa tathya na hone se, kisI ne ina para vizeSa lakSya hI nahIM diyA, tathAca anta to gatvA hamAre sthA0 sAdhu maNilAlalI ne "pramuvIra paTAvalI" likha pUrvokta donoM lekhakoM ke lekha ko mithyA ThaharA diyA, vaha bhI kevala inakI taraha kalpanA mAtra se hI nahIM apitu vi0 saM0 1636 ke likhe laukAzAha ke jIvana ke AdhAra para, usase pAyA jAtA hai ki "laukAzAha ne na to gRhasthA'vasthA meM kisI ke pAsa vidyA'bhyAsa kiyA aura na zAkhoM kA paThana pAThana tathA upadeza karma hI kiyaa| unake pAsa na to pATaNa kA lakhamasI AyA Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 kyA lauM0 dha0 pa0 diyA thA? aura na laukAzAha ne use upadeza diyA / pATaNa sUrata Adi ke saMgha na to ahamadAbAda gae aura na upadezArtha laukAzAha kI sevA meM sammilita hue| jaba 350 varSa pahale ke likhita itihAsa meM jina bAtoM kI gandha taka nahIM phira samajha meM nahIM AtA ki ina vikhyAta vidvAnoM (!) ne aisA SaDyantra raca bicAre bhole bhAle sthAnakamArgiyoM ko yaha dhokhA kyoM diyA hai ? aba Apa yaha bhI dekha lIjiye ki svayaM laukAzAha ke anuyAyI isa viSaya meM kyA kahate haiM:--udAharaNArtha, yati bhAnucandra laukAgacchIya vi0 saM0 1578 / " hATau bahaTho de upadeza, sAMbhalI yati gaNa karaI kalesa / saMghano loka paNa pakhiyo thayo, sA luM ko tava lIvaDII gyo| lakhamasI hiva tihAM char3a kArabhArI, sA luMkAno thayo shcaarii| amArA rAjyi meM upadeza karo, dayA dharama che sahu thI kharo // "dayA dharma caupAI" yaha saM0 1578 arthAt laukAzAha ke bAda 40 varSa kA lekha jo khAsa laukAzAha ke matA'nuyAyI kA hai, isameM na to ahamadAbAda meM pATaNa ke kisI lakhamasI kA AnA likhA hai, aura na sUrata Adi ke cAroM saMgha Ae haiN| isa hAlata meM hama vA0 mo0 zAha yA saMtabAlajI ke kahane para kaise vizvAsa kareM ki lokAzAha ne kinhIM saMghapatiyoM ko upadeza diyA thA ? / jarA sociye| Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa satrahavA~ . 136 (1) vi0 saM0 1578 kI caupAI meM isa bAta kI gaMdha taka bhI nahIM hai ki laukAzAha ke pAsa cAra saMgha yA lakhamasI AyA thA / ( 2 ) vi0 saM0 1636 ke laukAzAha ke jIvana vRtta meM isa bAta kA jikra taka bhI nahIM hai / (3) vi0 saM 1865 ke sthA0 sAdhu jeThamalajI ne samakitasAra meM lokAzAha kI jIvana saMbandhI caupAiyeM likhI haiM / unameM ina bAtoM kA izArA taka bhI nahIM kiyA hai / ( 4 ) vi0 saM0 1977 meM sthA0 sAdhu zramola kharSijI ne zAstroMdvArA mImAMsA nAmaka pustaka meM isa bAta kA ullekha taka bhI nahIM kiyA / (5) vi0 saM0 1992 meM sthA0 sAdhu maNilAlajI ne apanI prabhuvIra paTAvalI meM bhI kahIM para aisA nahIM likhA hai ki MarzAha ne gRhasthAvasthA meM kisI ko upadeza diyA thaa| svAmIjI ne lokAzAha ko yati dIkSA dilavA kara lakhamasI aura saMghoM kI ghaTanA yati lokAzAha ke sAtha jor3a dI kyoMki aisI mahatva kI bAta ko svAmIjI kyoM jAne de para jaba laukAzAha kI dIkSA kI mUla bAta hI kalpanIka siddha ho cukI hai dIkSA lekara upadeza karanA to svataH kalpanIka siddha hotA hai / aba socanA cAhie ki vikrama kI solahavIM zatAbdI se bIsavIM zatAbdI taka ke pranthoM meM jina bAtoM kA jikra bhI nahIM hai unhIM bAtoM ko ekAdha vyakti pakSapAta prasta ho, bilakula nirA Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 kyA hau. dha0pa0 diyA thA! dhAra likhade, yaha unakI bhakti kahI jAyagI, yA unake dvArA kI huI svargaGgata AtmA ko haoNsI kahI jAyagI ? khAsa bAta to yaha hai ki naukAzAha na to vidvAn thA aura na usane kinhIM ko upadeza diyA thA, tathA na ahamadAbAda meM cAra saMgha hI pAe the / svAmI maNilAlajI prabhuvIra paTAvalI meM likhate haiM ki laukAzAha ne yatidIkSA lekara ahamadAbAda meM catumAMsa kiyA / vahA~ 4 saMgha Ae / aba socanA yaha ki prathama to caturmAsa meM jainoM kA saMgha nikalatA hI nhiiN| dUsarA ahamadAbAda koI tIrtha sthAna nahIM ki vahA~ caumAsA meM cAra saMgha ikaTThe hoN| tIsarA pATaNa surata Adi se siddhAcala giranAra Adi jAne ke mArga meM ahamadAbAda AtA hI nahIM hai| phira caumAsA meM cAroM saMghoM kA ahamadAbAda meM sammilita honA kaise siddha ho sakatA hai ? . vAr3I. motI0 zAha tathA saMtabAlajI ko to yena kena prakAreNa jaina yatiyoM kI niMdA karanI hai, isIlie maTa yaha kalpanA kara DAlI ki yatiyoM ne kahA-dharma kArya meM hiMsA nahIM ginI jAtI hai, para yaha kahA~ taka satya hai kAraNa solahavIM zatAbdI ke to yati loga bar3e hI vidvAn kriyA pAtra evaM dharmiSTha the| ve aise nirdaya vacana kaha ho nahIM sakate haiN| yaha to cala citta sthAnakamAgiyoM ko sthira karane ke lie jainiyoM kI mAtra niMdA kI gaI hai| yadi uparyukta bAta satya hai to ve prabala pramANa peza kreN| anyathA ina jhUThI gappoM meM koI sAra tatva nahIM hai, yaha bAta to hamAre sthAnakamArgI vidvAn svayaM soca sakate haiM ki hama isa viSaya meM jahA~ taka gahare pahu~ca sake vahA~ taka jokara to Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa satrahavA~ 138 yahI niSkarSa nikAla pAye haiM ki lauMkAzAha ne kisI ko upadeza nahIM diyA, vizeSa ! vijJa vidvAn phira isa para vicAra kreN| hama to ise yahIM chor3ate haiM tathA isake agale prakaraNa meM "laukAzAha ne yati dIkSA lI vA nahIM ?" ke vivecana kI sUcanA de lekhamI ko virAma dete haiN| Pokh Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa-aTThArahavA~ kyA lauMkAzAha ne yati dIkSA lI thI ? lokAzAha ke jIvana saMbaMdhI yatkiJcit varNana jina jina lekhakoM ne likhA hai una saba ke lekhoM se eka mAtra yahI dhvani nikalatI hai ki laukAzAha gRhastha thA aura gRhasthadazA meM hI usane apanI iha lIlA saMvaraNa kii| zrAja sthA0 samAja kA vizeSa vizvAsa vA0 mo0 zAha kI aitihAsika noMdha para hai| isalie pahile usI kA pramANa denA ucita hai ki usameM isa viSaya meM kyA likhA hai| vAr3I0 mo0 svayaM laukAzAha ke mukha se kahalAte haiM ki: " meM isa samaya bilakula bUDhA aura apaMga hU~, aise zarIra se sAdhu kI kaThina kriyAoM kA sAdhana honA azakya hai| mere jaisA manuSya dIkSA lekara jitanA upakAra kara sake usase jyAdA upakAra saMsAra meM rahakara kara sakatA hai|" aitihA0 noMdha pR0 74-5 / - - - - - - X zrImAn sAdhu saMtabAlajI sthA0 "lokAzAha khuda gRhastha paNAM mAM rahyA ane 45 manuSyoM ne dIkSA levAnI anumati prApI xxx isake Age Apa phuTanoTa meM likhate haiM kiH "kaI kaI sthale avo paNa ullekha male cha ke laukA Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 zAha pote paNa dIkSita thayA hatA. ane tethIja temano anuyAyI varga laukAmata tarIke pAchalathI olakhAyo ? parantu bAta bahu pratiSThA pAtra jagAtI nathI / A vakhate laukAzAhanI vaya khUbaja vRddha thaI gaI hatI / ane 45 dIkSA thayA pachI TuMkaja bakhata mAM temano dehAnta thayo che / zreTale tebhonI tyAga dazA utkRSTa hovA chatAM, gRhastha chatAM paNa sanyAsa vA rahyA, dIkSA laI sakyA nathI XXX' 1 dharma 0 0 prA0 lau0 le0 jaina pra0 tA0 18-8-35 pRSTa 475 X X prakaraNa aTThArahava sthA0 sAdhu vinayarSijI samaye moTI " zrImAn dharmaprANa laukAzAhanI umara itI, te gRhastha vAsamAM sAdhu jIvana gAlatA baMbaI samAcAra 4-4-36 ke lekha se / " hatA x x / X X " X X inake alAvA zrAcArya vijayAnanda sUri, di0 ratnAnandI, sumatikIrti, sAraNa svAmI, lokAyati, bhAnucandajI sthA0 sAdhu jeThamalajI Adi lekhakoM kA bhI yahImata hai ki zrImAn lokAzAha ne dIkSA nahIM lI, para ve apanI tamAma jindagI bhara gRhasthASvasthA meM ho rahe / paM0 muni lAvaNyasamaya aura upA0 kamala saMyama tathA muni vIkAkA aura RSikezavajI kA bhI yahI mata hai ki kAzAha gRhastha hI rahA thA / jaba vi0 saM0 1543 se Aja paryanta ke lekhakoM kA eka Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA. lauM. dIkSA lI thI? calAyA Ajakala ka aura ve hI mata hai ki lokAzAha gRhastha thA, aura usake calAye hue mata ko hI Aja loMkAmata kahate haiM tathA sthAnakamArgI bhI apanA mata laukAzAha kA calAyA huA mAnate haiN| aba jaba kabhI sthAnaka mArgI kahIM vAda vivAda meM khar3e hote haiM, taba pratipakSiyoM kI ora se hamezA yahI kahA jAtA hai ki tumhArA mata to gRhastha se calAyA huA hai, tumhAre guru gRhastha laukAzAha haiM, ityAdi / parantu yaha bAta bhAjakala ke navazikSita dIkSita sthAnakamArgI sAdhuoM ko khaTakane lagI hai, aura ve isakA bacAva karane ke lie anekoM yuktiyeM lagA Akhira eka kalpanA kara pAye haiMjaise svAmI maNilAlajI ne apanI prabhuvIra paTAvalI nAmaka pustaka ke 170 pRSTa para likhA hai ki "lokAzAha akele pATaNa yati sumati vijayajI ke pAsa gae aura unase dIkSA grahaNa kara apanA nAma lakSmI vijaya rkkhaa| yaha dIkSA bhI cAturmAsa meM arthAt vi0 saM0 1509 zrAvaNa sudi 11 ko lI thii|" __parantu yaha bAta hamAre sthA0 sAdhu amolakhaRSijI ko nahIM rucI, kyoMki itane bar3e samudAya kA svAmI akelA dIkSA le yaha RSijI ko kaise acchI lge| isI garaja se Apane apanI zAstroddhAra mImAMsA pRSTha 59 meM likha diyA ki laukAzAha ne 152 manuSyoM ke sAtha dIkSA lI thii| kintu dIkSA ke umedavAra jo 45 manuSya the unake liye kyA huA? kAraNa vA0 mo0 zAha tathA svAmI saMtabAlajI to laukAzAha ko dIkSita nahIM para gRhastha mAnate haiM aura una 45 manuSyoM ko laukAzAha kI sammati se yati jJAnajI (prAcArya jJAnasAgara sUri ) ke pAsa dIkSA Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa aTThArahoM 142 dilAnA likhate haiM parantu svAmi maNilAlajI ne laukAzAha ko pATaNa meM yati dIkSA dilAdI phira bhI 45 dIkSAko ve kyoM jAne deN| Apane pramuvIra paTAvalI pustaka ke pRSTha 175 para likha diyA ki laukAzAha yati dIkSA lene ke bAda una 45 manuSyoM ne laukAzAha ke pAsa dIkSA lelI parantu amolakhaRSijI ne to 45 kyA para 152 manuSyoM ke sAtha laukAzAha dIkSA lI likhA diyA, bAda laukAzAha kA kAla hone para phira RSijI ko 45 manuSyoM kI smRti ho AI to ve bhI 45 dIkSAko kyoM kaba jAne deM laukAzAha kA kAla ho gayA to kyA huA Apane apanI zAnoddhAra mImAMsA nAmaka pustaka ke pRSTha 66 ke Upara likha diyA ki ve 45 bairAgI puruSa mANAjI ke pAsa dIkSita hue| kyoMki isa apaThita samAja meM pramANa kI to jarUrata hI nahIM hai jisake jI meM AyA vaha likha mArA / paraspara viruddhatA ko bhI inako paravAha nahIM hai kyoMki una 45 manuSyoM ke liye saMtabAlajI to jJAnajI yatijI ke pAsa dIkSA lI likhate haiM, maNilAlajI yati laukAzAha ke pAsa aura amolakhaRSijI laukAzAha kA dehAnta ke bAda bhANAjI ke pAsa dIkSA lenA likhate haiM ina tInoM ke tIna mata haiM isameM jhUThA kauna ? yoM to tInoM jhUThe mithyAvAdI haiM kyoMki kisI sthAna para 45 manuSyoM ko dIkSA lene kA ullekha nahIM hai / sabase pahalI yaha kalpanA vA0 mo0 zAha ne kI hai zeSa lekhakoM ne binA soce samajhe binA pramANa apane apane lekhoM meM ghasITa mArA hai yadi koI sthAnakamArgI samAja kA samajhadAra ina tInoM lekhakoM ko pUche ki Apane una 45 manuSyoM ke dIkSA lene kI bAta bhinna bhinna rUpa se likhadI hai, isameM jhUThA kauna ? aura yaha bAta zrApa Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 143 kyA0 0 dI0 kI thI ! loga kisa AdhAra para likhate haiM ? isa hAlata meM ina lekhakoM kI satyatA kA paricaya mila sakatA hai para "andhA udara thothA dhAna, jaise guru vaise yajamAna" pUche kauna ? tabhI to yaha polamapola cala rahI hai| aba rahA laukAzAha ke muMha para muMhapattI bAMdhane kA vivAda, so isameM vA0 mo0 zAha, aura saMtatrAlajI ne to laukAzAha ko gRhastha karAra de sahaja hI meM apanA piNDa chur3A liyA, aura ina donoM mahAnubhAvoM ne to apane 2 pranthoM meM mukha vastrikA kI carcA taka bhI nahIM kI hai / parantu svAmI maNilAlajI ne lauMkAzAha ko yati sumati vijayajI ke pAsa dIkSA dilAdI isameM lauMkAzAha kA mu~hapattI hAtha meM rakhanA svayaM siddha ho gayA, para yaha bAta amola kharSijI ko kaba pasanda AtI, unhoMne likha diyA ki laukAzAha ne mu~ha para muMhapattI bAMdha ke dIkSA lI thii| para isa viSaya meM svAmI maNilAlajI yadi yaha prazna kareM ki lokAzAha ne kisa sthAna, kisa kAla, aura kisa ke pAsa dIkSA lI jaba laukAzAha mukhapattI bAMdha ke hI dIkSA lI thI to yaha batalAnA cAhiye ki lokAzAha ke anuyAyI sAdhu-yati zrIpUjya aura gRhastha loga saba ke saba mu~hapattI hAtha meM rakhate haiM to yaha hAtha meM rakhane kI pravRtti laukAzAha ke anuyAyiyoM meM kaba se pracalita huI aura lokAzAha ke anuyAyI yaha kyoM kahate haiM ki yati lavajI dharmasiMha ne mu~ha para mu~hapattI bAMdha kara tIrthaGkaroM aura lauMkAzAha kI AjJA kA bhaMga kiyA arthAt kuliMga dhAraNa kara utsUtra kI rUpanA karI, kyA RSijI isakA uttara de sakeMge ? kyoMki pratyuttara meM zrIamola kharSijI ke pAsa koI pramANa nahIM hai / isake Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa aThThArahavA~ 144 ho sakatA hai ba ve isake lie bhI koI naI kalpanA kara leM / kyoMki mULa hAMkane vAle tathA bhUmi para sonevAle ke lie kahIM bhI saMkucita sthala nahIM hai / parantu svAmIjI ko yaha sadA smaraNa rakhanA cAhie ki sAdhu saMtabAlajI bhI ApakI taraha naI rozanI ke vidvAn haiM, ve ApakI ina thotho dalIloM ko kyA mAneMge ? kadApi nahIM ve to inheM eka kSaNa meM naSTa kara deMge / fassrSa svarUpa laukA zAha ne na to dIkSA lo, aura na usa samaya ApakA zarIra hI dIkSA ke yogya thA / ve svayaM saMtabAla jI ke zarIra meM praveza kara pharamAte haiM ki maiM bilakula bUDhA aura apaMga haiM; isa hAlata meM ve kaise dIkSA le sakate the ? anyat lokAzAha dIkSA ke kAbila hI nahIM the, yaha to kevala naI rozanI ke sthAnakamArgI apane para gRhastha guru kA AkSepa na ho yA ise dUra karane ke lie hI yaha saba mithyA prapaMca racate haiM, parantu Ajakala kI janatA itanI jJAna zUnya nahIM hai ki pramANazUnya korI kalpanAoM ko bhI "bAbA vAkyam pramANam" ke anusAra sava samajha leM / kucha dera ke lie sthA0 sAdhu maNilAlajI kA kahanA, sthA0 samAja satya bhI mAna leM to isa mAnyatA se saMtabAlajI aura vA0 mo0 zAha kA likhA huA itihAsa miTTI meM mila jAyagA, kyoMki ina donoM vidvAnoM kI kalpanA laukAzAha kI dIkSA ke nitAnta virodha meM haiN| maNilAlajI ne jo kalpanA yati rUpadhArI lokAzAha ke sambandha meM kI hai vahI kalpanA saMtabAlajI aura vA0 mo0 zAha ne gRhastha rUpa laukAzAha ke sAtha kI hai / ina viruddha kalpanAoM se donoM prakAra ke lekhakoM kA pArasparika virodha Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 kyA0 lauM0 dI0 lI thI ? prakaTa hotA hai| saMbhava hai saMtavAlajI to isa vibhinnatA ko miTAne ke lie apane pUrvetihAsa ko badala kara naye sAMce meM bhI DhAla deM, parantu svargIya zAhajI ke itihAsa kI kyA durdazA hogI ? yaha vicAraNIya hai / hamAre khayAla meM to inakI bhI vahI hAlata huI hai jo isa kavitA se prakaTa hotI haiH "udhara ko kutrA idhara ko khAI / jAveM jidhara koM hai mauta AI" // sArAMza - yadi ve maNilAlajI ko mAneM to zAda aura saMtabAlajI ThukarAye jAte haiM aura ina yugala mahAtmAoM ko mAneM to "maNi mAla" se bichur3a par3atI hai| kyA kareM ina jhUThI kalpanAoM ne gajaba DhA diyA / ye jagata meM kucha kara to sakI nahIM kintu svayaM bhI vizvAsa yogya nahIM rhii| jaise lauMkAzAha ke viSaya kI pUrvokta saba kalpanAe~ khoja se mithyA ThaharatI haiM vaise hI inakA paribhramaNa bhI dharma pracArArtha kahIM huA ho yaha bhI mithyA hai isakA khulAsA, prakaraNa unnIsaveM meM dRSTigocara kareM 1 Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa unnIsavAM kyA lokAzAha ne kahIM bhramaNa kiyA thA 1 lauM kAzAha ke jIvanavRtta para se * kAzAha ke jIvanavRtta para se itanA to spaSTa samajhA jA sakatA hai ki laukAzAha ne apane hRdaya kI AvAja saba se pahile ahamadAbAda meM vyakta kI thI / parantu jaba vahAM Apake usa paigambarI hukma ko kisI ne sunA nahIM, kintu zrIsaMgha ne ulTA ApakA tiraskAra kara Apako makAna se bAhira kara diyA, taba Apa vahA~ se apane janma sthAna lIMbar3I ko gae, aura vahA~ Apake sambandhI zrImAn lakhamasI bhAI jo rAjakArabhArI the unakI sahAyatA se lIMbar3I meM Apane apane pariSkRta vicAroM kA pracAra kiyA arthAt apane naye mata kI nIMva ddaalii| jisa samaya Apane apane naye mata kA zilAnyAsa kiyA, usa samaya Apa zrativRddha aura apaGga the / naye mata ko sthApita karane ke kucha kAla bAda hI ApakA vahIM lIMbar3I meM dehAnta hogayA / isa hAlata meM ApakA paribhramaNa karanA paMgu dvArA himAlaya lA~ghanA hI hai / hamArI isa bAta se hamAre sthAnakamArgI sAdhu evaM vidvAn bhI sahamata haiN| dekhiye:-- zrImAn saMtabAlajI -- "vi0 saM0 1531 meM lauMkAzAha dharma prANa huA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 147 kyA0 lauM0 a0 kiyA thA ? x x x vi0 saM0 1532 meM lauMkAzAha kA dehAnta huA x x x dharmaprANa laukA 0 lekha jaina pra0 tA0 8-4-36 pRSTa 475 / X X yyn X zrImAn vA0 mo0 zAha X X x parantu isa samaya ( vi0 saM0 1531 ) meM lAzAha ne svasaMpAdita jJAna ko cAroM ora prasAra karane kI yojanA taka bhI nahIM kI thI x x x / aiti0 noMdha pRSTa 74 / vi0 saM0 1531 taka lauMkAzAha kA bhArata bhramaNa karanA to dUra rahA unakA vAcika sandeza bhI kahIM nahIM pahu~cA thA bAda meM vA0 mo0 zAha kI lekhanI dvArA loMkAzAha svayaM bola rahe haiM ki "isa samaya to maiM bilakula bUr3hA aura apaGga hU~", aura phira vi0 saM0 1532 ke najadIka samaya meM hI lokAzAha kA nazvara zarIra isa saMsAra se vidA ho cukA thA / aba samajha meM nahIM AtA ki laukAzAha ne phira bhArata bhramaNa kaise kiyA thA ? svAmI maNilAlajI apanI "prabhuvIra paTAvalI" ke pRSTha 178 meM likhate haiM ki "lokAzAha, yati dIkSA lene ke bAda ghUmate 2 eka dina jayapura (rAjapUtAnA ) pahu~ce vahA~ ApakA jahara ke prayoga se akasmAta dehAnta ho gayA / ityAdi" parantu jaba lauMkAzAha kA dIkSA lenA bhI pramANoM se kalpita ThaharatA hai taba, dIkSoparAnta dharma pracArArtha lauMkAzAha kA pari Carpets Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa unIsA 148 bhramaNa karanA to svataH kalpita siddha hai / tathA laukAzAha jisa samaya vidyamAna the, usa samaya base hue jayapura kI kathA to dUra rahI, kintu jayapura basAne kI sAmagrI kA bhI kahIM patA nahIM thaa| kyoMki lauMkAzAha kA samaya to vikrama kI solahavIM zatAbdI hai aura jayapura ko mahArAja savAI jayasiMha ne vikrama kI aThAravIM zatAbdI meM AbAda kiyA thaa| phira samajha meM nahIM AtA hai ki jaba lauMkAzAha ke do sau 200 varSa bAda jayapura basA, to vahA~ Akara laukAzAha kA dehAnta kaise huA / basa ! ApakI aisI "tatvabharI (1) yA niHsAra" kalpanAoM se zikSita samudAya kyA samajhatA hogA ? svayaM soca leN| vAstava meM satya bAta yaha hai ki laukAzAha ne apanA nayA mata lIbar3I kAThiyAvAr3a meM sthApita kiyA, aura usa vakta Apa khUba vRddha aura apaMga the / ataH kahIM bhI bhramaNa nahIM kara ske| antima samaya meM zA0 bhANAdi 3 manuSya Apako Akara mile, ve guru binA svayaM veza dhAraNa kara sAdhu bana gaye the| lauMkAzAha kA dehAnta ho jAne ke bAda bhI 30-40 varSa taka unhoMne kAThiyAvAr3a ko nahIM chodd'aa| bAda gujarAta meM mUrti pUjakoM kA bar3A. jora thA, ataH vahA~ to bhramaNa kara ve isakA ( mUrti pUjA kA) virodha kara nahIM sakate the| tadartha lAcAra ho jahA~ jaina yatiyoM kA vizeSa AnA jAnA nahIM thA aise zuSka evaM dharmopadeza rahita mAravAr3Adi dezoM meM unhoMne apanA viSailA pracAra prArambha kiyA, aura bholI-bhAlI bhadrika janatA ko svacaMgula meM phaMsAnA zurU kiyaa| isa krama se vi0 saM0 1575 meM to laukA'nuyAyI ve sAdhu mAravAr3a meM Ae, aura vi0 saM0 1580 meM nAgora ke Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 kyA. lauM080 kiyA thA? zAha rUpacanda surANA ko dIkSA dii| vi0 saM0 1632 meM lauMkA sAdhu bhAvacandajI gor3avAr3a meM Ae, aura tArAcanda kAvar3iyA kI sahAyatA se, unhoMne gaur3avAr3a meM apanA pracAra kArya zurU kiyaa| anantara mAlavA, mevAr3a Adi kI ora Age bar3he vahA~ bhI jaina yatiyoM kA vihAra kArya bahuta kama thaa| jaise thalI Adi nirjala pradezoM meM, jaina yatiyoM tathA sthAnakamAgiyoM kA bhramaNa kama hone se svAmI bhIkhamajI ne apanA pracAra kiyA, aura Aja bhI kara rahe haiN| vaise hI ina laukA0 sAdhuoM ne bhI kiyaa| kyoMki bhadrika janatA kA mana hamezA zreyArthI huA karatA hai, usako bhalAI kA bhulauvA dekara mukAne vAlA jidhara cAhe udhara ko hI mukA detA hai "jhuka to jAtI hai jahAM, koI jhukAne vAlA ho|" yahI bhAva prasiddha nIti vid viSNu zarmA kahate haiM: "yat pAva to vasati tad pariveSTayanti" arthAt-jisa prakAra veleM, striye tathA rAjA loga, guNI niguNI kA khayAla choDa unake pAsa jo AtA hai use hI apanA sarvasva sauMpa dete haiM tadvat prajA jana bhI apane vizeSa paricaya vAle ko aGgIkAra karate haiM / ityAdi __ khaira ! prakRta vivecana kA sArAMza yahI hai ki laukAzAha ne lIbar3I aura ahamadAbAda ke alAvA anyatra kahIM bhI bhramaNa nahIM kiyaa| kyoMki isake anyatra bhramaNa karane ke pramANoM kA Aja taka nitAnta abhAva hI hAtha lagA hai / hA~! yaha ho sakatA hai ki hamAre sthAnakamArgI bhAI yadi "kUpa maNDUka vRtyA" Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa unnIsava 150 ahamadAbAda aura lIMbar3I ko hI bhArata samajha ke lauMkAzAha kA bhramaNa mAnate hoM to unakI bAta satya siddha ho sakatI hai / anyathA sujJa samAja ina lIcara, dalIleM, aura kalpita pramANoM kI kitanI bhara kImata karatA hai, yaha vijJa vicAraka jAnate hI haiN| jisa prakAra ukta nibandha se lauMkAzAha kA paribhramaNa mithyA ThaharatA hai usa prakAra lauMkA ke anuyAyI varga kA lakSA'dhika saMkhyA meM batAnA bhI mithyA hai, isakA vistRta vivecana bIsarve prakaraNa meM dekhane kI kRpA kareM / Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bIsavAM laukAzAha ke anuyAyiyoM kI saMkhyA kisI bhI dharma kA pracAra, usa dharma kI satyatA tathA pradhAnataH dharma pracAra ke sAdhanoM para avalambita hai, aura ina pracAra ke sAdhanoM meM pradhAna sAdhana upadezaka, aura tadracita sundara sAhitya haiM / hamAre laukAzAha ke pAsa unakI vidyamAnatA meM ina donoM sAdhanoM kA pUrNatayA abhAva thaa| zrImAn saMtabAlajI aura vAr3IlAla motIlAla zAha ke matA'nusAra vi0 saM0 1531 meM to laukAzAha dharma-prANa hue, aura taba bhApa ativRddha tathA pAdahIna the phira vi0 saM0 1532 meM hI ApakA dehAnta ho gyaa| isa hAlata meM taba taka to unake anuyAyiyoM kI saMkhyA nahIM ke barAbara hI thI, yadi kucha hogI bhI to sau pacAsa se jyAdA nahIM; kintu Adhunika sthAnakamArgiyoM ke sivAya na to kisI prAcIna lekhaka ne laukAzAha ke anuyAyI saMkhyA kI bAta likhI hai aura na isa viSaya kA koI anya pramANa hI milatA hai| laukAzAha kI maujUdagI meM to sivAya kAThiyAvAr3a vizeSa lIbar3I ke inheM koI jAnatA taka bhI nahIM thA / laukAzAha ke jItejI kaDumAzAha nAmaka eka anya vyakti ne apane nAma se kaDuaAmata nikAlA thA, usane vi0 saM0 1524 se 1564 taka lagAtAra aneka sthAnoM meM ghUma kara apane mata ko bar3hAyA, jisake pramANa to milate haiN| para lokAzAha sambandhI koI bhI Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bIsavA~ 152 pramANa nahIM milatA hai / isakA kAraNa zAyada yaha ho sakatA hai ki kaDu zAha ne to kevala jaina yatiyoM se hI virodha kiyA thA kyoMki vaha jainAgama paJjAGgI aura mandira mUrti tathA jaina dharma kI sAmAyikAdi saba kriyAe~ yathA vidhi vidhAna mAnatA thA / parantu kAzAha ne to anArya saMskRti ke asara ke kAraNa jaina yatiyoM ke sAtha 2 ina saba ko bhI mAnane se kataI inkAra kara diyA, isI kAraNa ahamadAbAda ke zrIsaMgha dvArA lauMkAzAha kA tiraskAra huA, aura use upAzraya se bhI nikAla diyA gayA, aisI dazA meM lauMkAzAha ke dharma kA pUrNa pracAra honA asaMbhava hI hai aura pramANAbhAva se yaha bAta satya bhI vidita nahIM hotI hai / kyoMki jaba usane dharma ke sabhI aMga kATa die to, sarvAGgahIna dharma, hastapAdAdi rahita piNDA'vazeSa zarIra ke samAna kisa ko priya ho sakatA hai, ataH usake naye mata kA pracAra sarvathA ruka sA hI gayA / vartamAna samaya meM kaI eka loga vyApArArtha bhArata ke anyAnya prAntoM meM jA basate haiM to unameM mUrtipUjaka, sthAnaka - mArgI, terahapaMthI Adi saba taraha ke loga rahate haiM / zAyada inhIM bikharI huI prajA ko bhinna 2 prAntoM meM dekhakara hI naI rozanI ke sthAnakamArgI yaha kalpanA karate haiM ki hamAre lauMkAzAha ke anuyAyiyoM kI saMkhyA lAkhoM taka pahu~ca gaI thI aura ve bhArata ke cAroM ora hI basate hoMge / parantu yaha to aitihAsika jJAna kI anabhijJatA kA hI pradarzana hai / anyathA buddhibala se bhI to kucha vicAranA cAhiye ki vAstava meM rahasya kyA hai / kintu jinheM saca, jhUTha kI koI paravAha nahIM kevala apanI jhUTha mUTha Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 unnati kI DIMgeM mAranA hI AtA hai ve kyA nahIM kara sakate haiM / namUnArtha dekhiye: zrImAn vA0 mo0 zAha to 0 anu0 kI saMkhyA X X X eka puruSa thor3e hI samaya meM huA, jisane rela tAra DAka Adi ke binA hI bhArata ke eka bhAga se dUsare bhAga taka jaina dharma kA upadeza phailA diyA x x / aiti nauMdha pRSTa 65 * aura Age cala kara Apa yoM likhate haiM ki : "aura 400 varSa ke bhItara hI bhItara caityavAsiyoM meM se 500000 pAMca lAkha se jyAdA manuSyoM ko apane meM milA liyA / " aitihA0 noMdha pRSTa 77 / jaba 400 varSoM meM pAMca lAkha manuSyoM ko apane meM milA liyA mAnA jAya taba yaha likhanA to bilakula mithyA hI siddha huA ki lauMkAzAha apanI jindagI meM binA tAra DAka bhArata ke pUrva se pazcima aura uttara se dakSiNa taka dharma pracAra kiyA / eka ora to Apa likhate haiM ki binA rela tArAdi ke apanA dharma bhArata ke eka bhAga se dUsare bhAga taka phailA diyA, aura dUsarI ora likhate haiM ki 400 varSoM meM pAMca lAkha ( vAstava meM do lAkha ) caityavAsiyoM ko apane andara milA liyA parantu vikrama kI 13 vIM zatAbdi ke bAda koI caityavAsI thA hI nahIM to phira vA0 mo0 zAha ne 5 lAkha caityavAsI kahA~ se nikAle ? hA~ ! Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bIsavA~ 154 bA0 mo0 zAha ne zvetAmbara jainiyoM ko caityavAsI yA derAvAsI ke lie aisA likhA ho to vaha unakI IrSA bhAva kA hI phala hai ki ve0 saMgha ko derAvAsI likhakara caityavAsiyoM kI koTi meM sthApita kara ghRNita banavAnA / zrastu Age dekhiye X X x parantu isa samaya ( vi0 saM0 1531 meM ) MarzAha ne apane sampAdita jJAna ko cAroM ora phailAne ke lie eka khAsa yojanA nahIM kI thI X x x 1 aitihA0 noMdha pRSTha 74 vA0 mo0 zAha ko yaha likhate samaya jarA to vicAra karanA thA ki vi0 saM0 1531 taka to lokAzAha ne kucha yojanA hI nahIM kI thI / aura usa samaya Apa bilkula bUr3he tathA apaMga bhI ho gae the, aura vi0 saM0 1532 meM ApakA dehAnta ho gayA, phira usa vRddha aura apaGgA'vasthA meM binA tAra DAka zrAdi ke eka hI varSa meM bhArata ke cAroM ora lauMkAzAha ne apane dharma ko kaise phailA diyA thA ? kyA zAha kI mAnyatA kA bhArata, lIMbar3I yA ahamadAbAda kI ekodha galI yA muhallA to nahIM thA ? ki usameM cAroM ora lauMkAzAha ne saravara hI apane upadeza kI * sthA0 matAnusAra chauMkAzAha kA dharmaprANa tathA dehAnta kA samaya 1 varSa ke bIca kA hai para yaha koI khAsa pramANa nahIM ki yaha varSa barAbara 12 mAsa hI kA thA / kyoMki inhoMne to mAtra saMvat likhA hai mAsa tithi nahIM / isa hisAba se to saM0 1531 caitra kR0 30 aura saM0 1532 caitra zu0 1 ye eka dina kI avadhi meM haiM parantu kevala saMvat se varSa ke dyotaka jAna par3ate haiM ataH vicAraNIya hai / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 155 lau. anu0 kI saMkhyA AvAja phailA dI / jaina Agama sAhitya meM aise anya bhI dRSTAnta mila sakate haiN| "zrI bhagavatI sUtra ke 15 veM zataka meM gosAlA ne bhagavAn mahAvIra se virodha kara svayaM tIrthakara ho baiThA thaa| parantu usane apanI antimA'vasthA meM apane anuyAyiyoM ko bulA kara sabake Age satya prakaTa kara diyA thA ki maiM vastutaH tIrthakara nahIM kintu eka zramaNa ghAtI huuN| mere marane ke bAda mere zarIra evaM pairoM ko majabUta mUMja ke rasse se bA~dha isa svastikA nagarI ke mukhya mukhya rAstoM meM mujhako ghumAnA aura kahanA ki yaha gosAlA tIrthaGkara nahIM para zramaNa ghAtI chadamastha hai ityAdi / gosAlA ke kAla karane para unake anuyAyiyoM ne socA ki vAstava meM to gosAlA mithyAtvI hai, para apana logoM ne to inheM tIrthakara mAna liyA thaa| ata: aba inake mRta zarIra kI beijjatI karanA, apane lie lajjA kI bAta hai| isa kAraNa unhoMne usa makAna kA (jisameM gosAlA thA) daravAjA banda kara eka lakar3I se svastikA kA avalokana kara usa makAna ke andara gosAlA ke kahane ke anukUla paira ke rassA bA~dha ghumaayaa| aura dhIre dhIre zabdoM meM vahI pUrva gosAlA kathita vAkya kahA / isa prakAra jaise gosAlA ke bhaktoM ne eka makAna meM svastikA nagarI mAna lI thI, vaise hI laukAzAha ke bhaktoM ne bhI eka hI galI ko bhArata mAna liyA ho to yaha bAta koI asaMbhava nhiiN| isI prakAra zrI0 vA0 mo0 zAha kA anukaraNa saMtavAlajI, maNilAlajI, amolakhaRSijI aura vinayarSijI ne bhI kiyA, Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bIsavA 156 aura ina logoM ne likha diyA ki lokAzAha ne to apanA dharma bhArata ke cAroM ora phailA diyaa| ___ basa ! guru bhakti isI kA hI nAma hai,cAhe pramANa ho yA na ho, loga cAheM ise mAne yA isakI majAka ur3Ae~ para bhakta logoM ne to apanA kartavya adA kara hI diyaa| khaira ! jAne do, ina bhaktoM ke to tamAma lekhoM se yahI dhvani nikalatI hai ki laukAzAha ne lAkhoM caityavAsiyoM ko dayAdharmI banAyA / isase yaha to nirvivAda siddha ho jAtA hai ki laukAzAha ne caityavAsI svadharmI jainoM ko to jarUra svadharmacyuta kiyA, parantu jainetara, anya dharmI 2-4 manuSyoM ko jainadharma kA upadeza de apanA anuyAyI nahIM bnaayaa| kAraNa laukAzAha meM yaha yogyatA thI hI nahIM, jo pUrvAcAryoM meM sAmUhika rUpa se vidyamAna thii| kyoMki unhoMne to upadeza de dekara lAkhoM karor3oM ajainoM ko nayA jaina banAyA thaa| aura laukAzAha ne jo kucha sadasat kArya kiyA vaha yaha ki nija ke rakSita ghara meM eka vizAla suraMga rUpI phUTa DAla apanA eka nayA phirakA alaga khar3A kiyaa| yaha kupravRtti taba se Aja taka bhI pUrvavat vidyamAna hai / udAharaNArtha:laukAzAha ke samakAlIna kaDuaAzAha ne bhI lauMkA kI bhAMti kucha logoM ko phA~Ta kara kaha diyA ki bhasmagraha ke utarane para kaDuaAzAha ne dharma kA udyota kiyA / isake anantara lauMkA'nuyAyI yati dharmasiMhajI aura lavajI ne laukAmata meM bhI phUTa DAla kucha logoM ko apane upAsaka banA diye, aura sAtha hI ghoSaNA kI ki lavajI ne hajAroM lAkhoM apane anuyAyI banA lie / satpazcAt svAmI bhIkhamajI ne bhI isI prakAra bheda DAla kara dharma ___ Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 lauM0 anu0 kI sNkhyaa| kA udyota (!) kiyA / aura saikar3oM, hajAroM jaina tathA sthAnakamAgiyoM ko apanA anuyAyI banAkara apanA mata jArI kiyaa| bAda meM dezI sthAnakamArgiyoM ne paradeza meM jAkara apane dharma kA udyota kara dezI sAdhuoM ke zrAvakoM meM phUTa DAla apanA zrAvaka banAnA zurU kiyaa| aura Aja paryanta bhI eka Tole kA sAdhu dUsare Tole ke samakita vAle ko bahakA kara apanA anuyAyI banAne kI koziza kara rahA hai| isa prakAra yaha nAzaka, dharma kA udyota rUpI yantra yathA krama Aja bhI cAlU hai, aura yathA'vasara do cAra bhrAnta zrAvakoM ko mithyA prapaJca se phusalA kara apanA zrAvaka banA lene meM hI dharma kA udyota aura jaina samAja kI unnati samajha rahA hai| laukAzAha ne bhI jaina dharma kA isase bar3hakara koI bhI vAstavika udyota nahIM kiyA, yaha mAnanA nitAnta yuktiyukta aura pramANa saMgata hI hai| . - aba jarA phira itihAsa kI ora dRSTi pAta kIjiye, aura vicAriye kiM solahavIM zatAbdI kA to itihAsa ekAnta aMdhere meM nahIM hai, aura isI kAraNa laukAzAha kI bhI eka jabardasta ghaTanA aMdhere meM nahIM raha sakatI, phira bhI zAyada raha gaI hoto. isake sivAya hatabhAgya aura badanasIba koI ho hI nahIM sktaa| tatvataH lauMkAzAha to eka sAmAnya vaNika baniyA thA, aura vaha bhI bilakula bUr3hA aura apaMga, usa samaya na to usameM sAhasa thA aura na thI yogyatA, aura na koI usakA saccA sahAyaka hI thaa| lauMkAzAha ke samaya jaina janatA kI saMkhyA sAta karor3a thI, unameM se yadi laukAzAha ne sau pacAsa prAdamiyoM ko apanI tarapha phA~Ta diyA ho to, isameM bahAdurI kI kauna bAta Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bIsavA~ 158 hai ? parantu eka dama se yaha kahanA ki usane bhArata ke cAroM ora -apanA dharma phailA diyA thA, yaha to binA sira pairoM kI kevala eka gappa hI hai| lokAzAha ne na to kucha ullekhanIya kArya svayaM kiyA aura na kinhIM anya upadezakoM ke dvArA karavAyA vaha to - sAdhana rahita sAdhAraNa manuSya mAtra thA / lokAzAha ne asAdhana hokara bhI varSa mAsa ke kSINa samaya meM bhArata ke cAroM ora apanA dharma phailA diyA, yaha bAta vahI * manuSya saca mAnegA jisane apanI buddhi ko bAjAra meM beca DAlI musalamAna bAdazAhoM ne apanI sainika zakti tathA rAja sattA dvArA hai| nahIM to socanA cAhie ki jaba sarva sAdhana sampanna dharmAndha hajAroM mandira mUrtie~ tor3a DAlIM, saikar3oM pustaka bhaNDAra jalA, imAma garama kie, anekoM zrayoM ko anArya banAyA, phira bhI ve eka varSa bhara meM yaha duSkArya pUrA nahIM kara sake, aura isa pazutva ke prayoga meM unheM eka nahIM anekoM varSa bIta gae, taba kaise mAna -leM ki lauMkAzAha ne asAdhanAvasthA meM bhI eka varSa meM saba kucha kara diyaa| aMgrejoM ke pAsa itanI joradAra vaijJAnika zakti, prabhusattA tathA saMgaThana bala hone para bhI eka varSa meM ye bhI kucha nahIM kara sake | svAmI dayAnanda sarasvatI jaise mUrtti kA kaTTara virodhI sAhasI vIra bhI eka varSa meM apanA mata nahIM phailA ske| to phira bicAre lauMkA zAha kI durbala mRta AtmA para itanA bojhA kyoM -lAdate ho| yadi lauMkAzAha ne jaina dharma meM phUTa kA bIjA''ropaNa kiyA, usI ke upalakSya meM yadi saba likhA jAtA hai taba to svAmI bhIkhamajI ko bhI kucha na kucha baDhAnA cAhie, kyoMki yaha viSavalli to unhoMne bhI boI thI / Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauM0 anu0 kI sNkhyaa| lokAzAha apanI jIvitA'vasthA meM to lIbar3I se bAhira kahIM nahIM gae, aura na unhoMne apanI vizeSa anuyAyI saMkhyA bhI bddh'aaii| kintu jaba ve mara gae taba unake nAma se anyADanya prAntoM meM kucha 2 pracAra huaaa| parantu isameM laukAzAha ke mata kI usamatA kA koI khAsa kAraNa nahIM thA, apitu yaha bhI jaina yatiyoM kA hI pratApa hai ki ve apanA bihAra ekAdha prAMta chor3a ke nahIM karate the jaisA ki Aja bhI kara rahe haiM, aura jahA~ inhoMne koI prAMta chor3A ki caTa, vahA~ laukAzAha vAle manuSya pahu~ca jAte the aura unheM apanI tarapha gA~Tha lete the| lauMkA mata, aura teraha-panthiyoM kI Aja jo kucha bhI saMkhyA bar3hI huI najara bhAtI hai, usakA kAraNa inake mata ko upAdeyatA, vA inakA koI upadeza pracAra zrodi nahIM kintu jaina yatiyoM ke bihAra kA abhAva hI hai| aura Aja bhI saMvega pakSI prAcArya Adi eka hI prAnta meM raha kara ina lauMkA AdikoM ke anuyAyiyoM kI saMkhyA bar3hAne meM sahAyaka ho rahe haiM / Adhunika sthAnakamArgiyoM ne eka naI mardumazumArI kara apanI saMkhyA, pA~ca lAkha kI ginatI kara akhabAroM aura lekhAdikoM meM prakAzita karAI hai| jhUTha bolanA, gappeM haoNkanA Adi inake mata kA Adi se hI aTala siddhAnta rahA hai / sarakArI mardumazumArIse jainoM kI saMkhyA 1300000 kI batAI jAtI hai, jinameM 600000 to digambarI, apane ko batAte haiM 200000 teraha panthI, aura aba Apake kathanA'nusAra 500000 sthAnakamArgI, isa prakAra 1300000 lAkha kI saMkhyA to pUrI ho cukI, jaba zvetAmbarIya Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bIsA 160 . . mUrtipUjakoM kA to mAnoM bhArata meM nitAnta abhAva hI hai ? (kyoM na 1) apane jainabhAiyoM kA astitva miTAne meM hI sthAnakamArgI bhAI apanI unnati samama baiThe haiM para yaha inakI bhUla hai / aba jarA sthAnakamArgiyoM ke aura mUrtipUjakoM ke vasatiH patrakoM kI ora to dekhiye / / ahamadAbAda meM 40000 jaina, bambaI meM 30000 jaina, aura gor3avAr3a prAnta meM tathA sirohI sTeTa meM 100000 jaina haiM / gujarAta prAnta meM to prAyaH mUrtipUjaka jaina hI vizeSa haiM / mUrtipUjaka jainoM ke lie to aise bahuta se nagara haiM ki jahA~ mukhya vastI jainiyoM kI hai, para sthAnakamAgiyoM ke lie to aise thor3e hI zahara hoMge, ki jahA~ mUrtipUjakoM kI vastI na ho| jaina zvetAmbaroM ke Aja 40000 mandira haiM, yadi pratyeka mandira ke kama se kama 15 upAsaka bhI mAne jAya, to bhI 600000 chaH lAkha kI saMkhyA to sahaja hI meM mAnI jA sakatI hai| yadi hisAba lagAyA jAya to cAra lAkha digambara, tIna lAkha sthAnakamArgI aura terahapanthI tathA zeSa chaH lAkha zvetAmbara mUrtipUjaka samajhe jA sakate haiN| inameM bhI sthAnakamArgI sau meM navve manuSya mandira mUrti ko mAnane vAle, zatrujaya, kezariyAjI kI yAtrA karane vAle haiM, tathA pUrvAcArya aura unake dvArA nirmita pranthoM kA satkAra karanevAle haiN| para mUrtipUjakoM meM sau meM 5 pA~ca AdamI bhI aise nahIM mileMge jo hU~ DhiyoM ke mArga ko acchA samajhate hoN| sthAnakamArgI yA terahapaMthI logoM ne apane upAsakoM kI jo saMkhyA batAI hai, vaha saba kI saba mUrtipUjakA''cAryoM ke banAe ___ Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 lauM0 bhanu0 kI saMkhyA hue jainoM kI hai| inameM sthAnakamArgI yA terahapaMthI samAja kI kyA bahAdurI hai| ve cAhe maMdira ko mAneM cAhe sthAnaka ko| isameM sthAnakavAsiyoM ko phUlane kI kyA bAta hai| yadi sthAnakavAsiyoM meM jarA bhI himmata hai to ve kisI vidharmI ajainoM ko jaina banA ke apanI yogyatA dikhaaveN| . jaise kisI sAhUkAra se khilApha hokara gumAstA judA hogayA aura, seTha kI beparavAhI se usakA mAla vaha dabA le aura usase vaha apane ko bahAdura aura vyavasAyI kahe to, nahIM kahAjo sakatA, kyoMki vaha to seTha kI kamAI huI saMpatti hai| usakI bahAdurI to taba jAnI jA sakatI hai ki jaba vaha svayaM puruSArtha se paisA paidA kare / yahI bAta yahA~ hai| mUrtipUjakoM kI beparavAhI se aura unake pracAra nahIM karane se, sthAnakamAgiyoM ne tattat prAntoM ko bhadrika jaina janatA ko hI apane mata meM ghuser3a dI hai, na ki, ajainoM ko jaina banA apanA upAsaka banAyA hai| yaha janatA to pUrvAcAryoM se pratibodhita thI hI isameM vizeSatA ko kucha bAta nahIM hai| hA~! terahapanthI aura sthAnakamArgiyoM kI yaha vizeSatA to jarUra huI hai ki una bhadrika janatA ko kRtajJa ke badale kRtaghnI banA, jina AcAryoM kA aura AgamoM kA mahAna upakAra mAnanA thA ulTo unakI niMdA karanA sikhAyA hai / zeSa meM aba hama yahI kahanA cAhate haiM ki jisa prakAra lauMkA'nuyAyiyoM ne anyAnya viSayoM meM mata bheda khar3A kara la kAzAha ke jIvana caritra meM mamelA khar3A kiyA hai tadvat inake dehAnta kA bhI abhI taka koI sthira mata nahIM huA hai, usI kA nidarzana hama agale prakaraNa meM karAe~ge / pAThaka prema pUrvaka use par3heM! Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAta to nirvivAda siddha hai ki koI bhI vyakti jaba saMsAra meM janma letA hai to maratA bhI avazya hai / ya likhA bhI hai: --- prakaraNa - ikavIsavAM laukAzAha kA dehAnta / " yajjAyate tat mriyate zravazyam" isI siddhAntA'nusAra zrImAn lauMkAzAha bhI janme aura mare, parantu unake anuyAyiyoM kI upekSA se Aja unake janma maraNa kI tithi kA koI bhI patA nahIM hai / isake viSaya meM arvAcIna vidvAnoM ne yat kiJcit kalpanAe~ avazya kI haiM, parantu zravizvAsanIya tathA itihAsa kI kasauTI para kasane lAyaka nahIM hai / kyoMki bhinna 2 lekhakoM ne jo bhinna 2 kalpanAe~ isa bAre meM kI haiM unase svataH sandeha prakaTa hotA hai / tathApi yahAM nirNayArthaM kucha vivecana kiyA jAtA haiM / zrImAn saMtabAlajI -- "Apa lokAzAha ke dehAnta kA samaya vi0 saM0 1532 kA likhate haiM / dha, prA. lI. le. jaina, pra. tA0 18-8-35 pRSTha 475 / X X X Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauMkAzAha kA dehAnta lauM0 yati bhAnucandrajI vi0 saM0 1578 "panarA so battIsa pramANa, sA luko pAmyo nirvANa / " dayA dharma caupaaii| laukAgaccha ke yati kezavajI "zata pannara tetrIza sAlaI,chappana varasiM suraghara mhaalii|" laukAzAha kA janma vi0 saM0 1477 meM huA aura Apane chappana (56) varSa kI umara arthAt vi0 saM0 1533 meM kAla kiyA, likhA hai / " 24 kar3I kA silokA" / zrImAn vAr3IlAla motIlAla zAha "laukAzAha kA dehAnta viSaya bilakula mauna hai para 1531 ke bAda jaldI hI kAla karanA ApakA mata hai|" vIra vaMzAvalI vi0 saM0 1806 lokAzAha ke dehAnta kA samaya vi0 saM0 1535 kA likhA hai| jaina sA0 saM0 varSa 3-3-49 / sthA0 sAdhu amolakharSijI___Apane lauMkAzAha ke dehAnta kA samaya to nahIM likhA hai para itanA avazya likhA hai ki yati lauMkAzAha ne antima samaya meM pandraha dina kA anazana kara samAdhi pUrvaka kAla kiyA thaa| zAstroddhAra mImAMsA pRSTha 67 / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ekavIsA 164 sthA0 sAdhu maNilAlajI- laukAzAha ke dehAnta kA samaya vi0 saM0 1541 meM evaM jayapura meM honA batAte haiN| para Apa likhate haiM ki ApakA dehAnta jahara ke prayoga se huA thaa| prabhuvIra paTAvalI pR0 178 zeSa lekhakoM ne laukAzAha ke dehAnta ke viSaya meM kucha bhI nahIM likhA hai, arthAt maunavrata kA sevana kiyA hai| pUrvokta pramANoM meM saba se prAcIna pramANa yati bhAnucandra kA hai, tadanusAra lauMkAzAha kA dehAnta vi0 saM0 1532 meM huA hogaa| isa mAnyatA se svAmI saMtabAlajI bhI sahamata haiM aura vAr3IlAla motIlAla zAha bhI isase milate julate najara Ate haiM kAraNa ve 1531 meM laukAzAha ko bilakula bUr3hA aura apaMga batAte haiM / sthA0 amolakharSijI laukAzAha ko pandraha dina kA anazana karanA aura samAdhi pUrvaka zarIra chor3anA batAte haiM / svAmI maNilAlajI vi0 saM 1541 jayapura meM jahara ke prayoga se yati laukAzAha kA dehAnta honA batAte haiM, kintu svAmIjI kA yaha likhanA bilkula kalpanA mAtra hai / kAraNa na to laukAzAha ne yati dIkSA lI aura na vaha jayapura taka AyA aura na usa samaya jayapura zahara hI AbAda huA thA / yadi maNilAlajI kama se kama svAmI amolakharSijI kRta zAstroddhAra mImAMsA nAmaka pustaka par3ha lete to mAlUma ho jAtA ki lauM kAzAha ne 15 dina kA anazana kiyA thaa| isa hAlata meM 15 dina taka to unhoMne binA pAhAra kie hI bitA diye phira unako jahara kisane diyA / yadi ___ Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ laukAzAha kA dehAnta maNilAlajI ke matA'nusAra jahara ke prayoga se hI unakA dehAnta huA hotA to amolakharSijI unheM samAdhi maraNa kaise likhate ? kAraNa, jahara khAkara maranevAloM ko samAdhimaraNa nahIM para prAtma ghAta ke kAraNa bAlamaraNa kaha sakate haiM / yadi svAmI maNilAlajI jahara kA artha utsUtra rUpa jahara kara deM to donoM kA samA. dhAna ho sakatA hai| kAraNa laukAzAha utsUtra bhASI thA aura utsUtra sahita maranA jahara khAkara marane se bhI adhika bhayaGkara hai| _ adyAvadhi lokAzAha ke jIvana vRtta viSaya meM jitane lekhakoM ne likhA hai, unameM yaha kisI ne nahIM likhA ki laukAzAha jahara khAkara marA thaa| phira eka maNilAlajI yaha bAta kahA~ se DhU~Da lAe ki unako jahara diyA gyaa| jaba laukAzAha ne yati dIkSA lI, jayapura gae Adi bAteM kapola kalpita siddha haiM to unakA jahara khAnA bhI mithyA hI hai / para maNilAlajI kA aisA likhane kA kSudra Azaya "unako mUrti pUjakoM ne jahara diyA thA" yaha siddha karake marti pUjakoM ko saMsAra meM heya batAne kA hai| yaha durbuddhi maNilAlajI ko hI paidA huI ho so nahIM kintu vA0 mo0 zAha ne bhI apanI aitihAsika noMdha meM likhA hai ki caityavAsiyoM ne laukAzAha ke eka sAdhu ko viSa dilA diyaa| - zAyada maNilAlajI ne yaha socA hogA ki jaba vA0 mo0 zAha ne apanI noMdha meM sAdhu ko viSa prayoga kA likha diyA hai to maiM sAdhu ko na likhakara svayaM laukAzAha ko hI viSa dene kA kyoM na likha dU~ jisase janatA para caityavAsiyoM kI nIcatA kI chApa to par3e / isase unhoMne likha diyA ki "prati pakSiyoM ne lauMkAzAha ko jahara de diyA aura lauMkAzAha kA zarIra chUTa gayA Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ekavIsavA~ 166 kyoMki laukA'nuyAyI nahIM sthAnakamArgiyoM dvArA kiyA huA mUrtipUjaka samAja para yaha prathama AkSepa hI nahIM hai kintu ina logoM ne Age bhI inase bhI ghRNita 2 midhyA doSAropaNa mUrti pUjaka samAja para kiye haiM bataura namUnA ke Apa dekhiye : - " zrImAn vAr3I, motI0 zAha apanI aitihAsika noMdha pRSTha 136 para likhate haiM kilavajI, bhANAjI, sukhAjI aura somajI thaMDila gaye the| vahI~ se pIche lauTate samaya eka muni inameM se pIche raha gayA, unheM kucha yati mile, ye yati rAstA batalAne ke bahAne usa muni ko apane mandira meM le gaye aura talavAra se mAra kara muni ke zava ko vahIM gADa diyA / " parantu svAmi maNilAlajI ne apanI paTAvalI ke pRSTa 208 meM lavajI kA jIvana likhate samaya isa ghaTanA ko bilakula chor3a dI zAyada isameM kucha aura kAraNa hogA / ina sapheda sajjanoM ko yadi yaha pUchA jAya ki yaha samaya to hU~ DhiyoM aura lauMkoM ke kaTA kaTI kA thA, aura lauMkAgaccha kI usa samaya kI paTAvaliye yati aura zrI pUjyoM ke pAsa vidyamAna haiM / usameM to isa bAta kI gandha taka nahIM milatI hai / phira 400 varSoM ke bAda svacchandI niraMkuza lekhakoM ne yaha bAta kahA~ se gar3ha nikAlI ki " muni ko mAra mandira meM gAr3a diyA / " are ! satyavAdiyoM (!)! tuma kyA isa bAta kA pramANa doge ki usa samaya jaina yati talavAreM rakhate the, yA mandiroM meM talavAreM surakSita rahatI thI; jisase ki ve DhU~DhiyoM ke sAdhu ko mandira meM le jA kara talavAra se mAra dete| jisa prakAra yaha AkSepa nirAdhAra hai usI prakAra lokAzAha, lavajI, somajI RSiko jahara dene kI bAta bhI nirA * kAraNa dekho aitihAsika noMdha kI " aitihAsikatA" nAmaka kitAba | Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 laukAzAha kA dehAnta dhAra hai| yaha likhane kA svAmIjo kA zAyada yaha abhiprAya ho ki aisI 2 nindita bAteM likhane se laukAmata yA sthAnaka mArgiyoM ke pArasparika sambandha meM vibhinnatA AjAya, aura ve eka dUsare ko dekha halAhala viSa ugalane lgeN| tathA apane 2 sampradAya se nikalane nahIM paaveN| parantu svAmIjI ko yaha smaraNa rahe ki, aba vaha jamAnA nahIM hai, loga likha par3ha kara, aAjakala svayaM apane hitA'hita ko socate haiN| ve aisI pramANazUnya tathA asaMbhava bAtoM para sahasA vizvAsa nahIM kareMge / Aja to hareka bAta ke lie sarva prathama pramANa dene kI jarUrata hai| kalpita bAtoM ko mAnakara ve sva para kA ahita nahIM karanA cAhate, ve to apanI buddhi gamya bAtoM para hI zraddhA rakhate haiM / ___svAmI amolakharSijI ke matA'nusAra laukAzAha ne antima samaya meM anazana kara prANa chor3ane cAhe kintu jaba 15 dina meM bhI unake prANa nahIM nikale taba duHkhI ho usane jahara maMgavA kara khA liyA aura sadA ke lie sAMsArika duHkhoM se chuTTI lI ho to, svAmI maNilAlajI kA kahanA sthAnakamArgI loga ThIka mAna sakate haiN| kyoMki jaina zAstroM meM to binA atizaya jJAnI ke na to koI saMthArA kara sake aura na kisI anya ko bhI karA sake, kintu laukAzAha ne isa jJAna se anabhijJa hote hue bhI anazana kiyA, isI se unakI yaha dazA huI ho to koI bar3I bAta nahIM hai / aisA udAharaNa eka ratalAma meM bhI banA thA, vahA~ eka sthAnakamArgI ne saMthArA kiyA, anantara vaha kSudhA pIr3ita ho rAtri meM eka dama cupacApa vahA~ se cala pdd'aa| anantara usake badale meM khAsa sAdhu dharmadAsajI ko Atma balidAna denA Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa ekavIsavA~ 168 par3A hai| isI taraha yadi lauMkAzAha kA bhI hAla huA ho, to hama to kucha nahIM jAnate, para yaha bAta svayaM svAmI maNilAlajI ne apanI "prabhuvIra paTAvalI" ke pRSTha 178 meM likhI hai usa bAta para jarA gaura se vicAra kro| aba hama yaha batAveMge ki sthAnakamArgI yadyapi apane ko lauMkAzAha ke anuyAyI batAte haiM parantu vAstava meM ye kinake anuyAyI haiM ? * dekho prabhuvIra paTAli pRSTa 178 para Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bAvIsavAM kyA sthAnakamArgI lauMkAzAha ke anuyAyI haiM ? kitaneka sthAnakamArgI bhAI apane ko laukAzAha ke * anuyAyI hone kA dama bharate haiM, paraMtu laukAzAha ke siddhAnta evaM AcAra vyavahAra kA ve pAlana nahIM karate haiN| unake AcAra, vyavahAra aura sthAnakamArgiyoM ke prAcAra vyavahAra meM jamIna AsamAna sA antara hai| laukAzAha ke khAsa anuyAyI, sthAnakamArgiyoM ko ninhava, aura utsUtra prarUpaka samajhate haiM, aura sthAnakamArgiyoM ke Adi puruSa lavajI Adi lauMkAzAha ke anuyAyiyoM ko bhraSTAcArI, zithilAcArI aura mithyAtvI samajhate the / sthAnakamArgiyoM ke zrAdi puruSa dharmasiMhajI ko laukAgaccha vAloM ne apane gaccha ke bAhira kara diyA thaa| pramANa adholikhita uddhRta hai: "saMvat solaha pacAsie, ahamadAbAda maMjhAra / zivajI guru ko chor3a ke, dharmasiMha huA gaccha bahAra // aiti0 nodha pRSTha 117 dusarA Adi puruSa yati lavajI, jo lauMkAgacchIya yati bajaraMgajI kA ziSya thA usane guru ko chor3a kara mu~ha para DorA DAla, mu~hapattI bA~dha ke guru AjJA ko bhaMga kara apanA alaga ___ Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bAvIsA mata nikAla guru ke gehareM avarNabAda' bole / ina donoM dharmasiMha aura lavajI kA milApa sUrata meM huA / para sAmAyika chaH koTI, ATha koTi, ke jhagar3e ke kAraNa ye eka-dUsare ko jinAjJAbhajaka aura mithyAtvI kahane lage / sthAnakamAgiyoM ke tIsare guru dharmadAsajI the| inhoMne dharmasiMha aura lavajI donoM ko nA pasanda kara diyaa| aura Apa binA kisI guru ke khuda hI veSa pahina ke sAdhu bana ge| kyA aise svacchandAcArI laukAzAha ke anuyAyI bana sakate haiM ? nahIM ! ____ yadi hama yahI bAta vA0 mo0 zAha ke lekha se batA deM to bhApa ko yaha patA cala jAyagA ki sthA0 mata se jaina samAja aura laukAgaccha ko kitanA nukasAna huA hai, aura sAMprata meM bhI ho rahA hai| dekhiye zrImAn vA0 mo0 zAha x x x itanA itihAsa dekhane ke bAda ma par3hane vAloM kA dhyAna eka bAta para khIMcanA cAhatA hU~ ki sthAnakavAsI, vA sAdhu mArgI, jaina dharma kA jaba se punarjanma huA taba se yaha dharma astitva meM AyA aura Aja taka yaha jora zora meM thA hI nahIM ! are ! isake to kucha niyama bhI nahIM the| 1 zrI maNilAlajI apanI vIra paTTAvalI ke pRSTha 205 para likhate haiM ki lavajI khaMbhAta meM jAkara apane guha kI nindA kI taba lavajI ke nAnA dhIrajI boharA ne khaMbhAta ke navAba para patra likhA ki lavajI ko nagara bAhara nikAla denaa| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ x + 171 kyA0 sthA0 sau. anu0 yatiyoM se alaga hue aura mUrti pUjA ko chor3A ki DhUMDhiyA hue x x x" aiti0 noMdha0 pRSTha 142 x x x merI alpa buddhi ke anusAra isa tarakIba se jaina dharma kA bar3A bhArI nukazAna huA, ina tInoM ke teraha sau bheda hue| aiti0 noMdha0 pRSTha 141 / ___ isa prakAra sthAnakamAgiyoM se hue jainadharma ke nukasAna ko svIkAra karate hue punaH matamadAndhatA se laukAzAha ke anuyAyiyoM para kisa kAra roSa prakaTa karate haiN| jarA yaha dhyAna lagA kara suna lIjiye / vA0 mo0 zAha ne apanI pakSapAta pUrNa buddhi se apanI aiti. no0 meM likhA hai ki:____ "lavajI...... inhoMne sAdhutA svIkAra sAdhumArgiyoM ke anuyAyI banAye isI samaya se caturvidha saMgha kI jagaha paMcavidha saMgha huA arthAt sAdhu sAdhvI zrAvaka-zrAvikA aise saMgha ke cAra aMgoM meM 'yati' yaha ardha sAdhu kA eka aMga aura zAmila huaa|" ai0 noM0 pRSTha 10 / laukAgaccha vAloM ke lie yaha kyA kama apamAna kI bAta hai ki unakI ginatI caturvidha zrI saMgha meM na ho ? kyA yaha sthAnakamArgiyoM kA laukAgaccha ke prati antarnihita dveSa, yA vidroha nahIM hai ? / isa dazA meM sthAnakamArgI laukAzAha ke anu. yAyI kaise ho sakate haiN| kyA laukAgaccha ke yati aura zrI pUjya tathA inake anuyAyI isa bAta ko nahIM samajhate hoMge ? Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bAvIsA 172 - saMbhava hai sthAnakamArgiyoM kA yaha vicAra ho ki lauMkAgaccha ke yati, zrI pUjya, aura zrAvaka loga mu~ha para DorADAla mu~hapattI nahIM bA~dhate haiM, aura jaina mandira mUrtiyoM ko mAna kara pUjana, vandana karate haiM. ataH inakA virodha kara inakI isa mAnyatA ko badala kara apane meM milA leN| parantu aba laukAgacchIya yati zrIpUjya aura unake zrAvaka varga itane bhole nahIM ki laukAzAha ke siddhAnta aura AcAra vyavahAra ke viruddha, mata sthApana karane vAloM ke phande meM pha~sa kara zAstra sammata mUrtipUjA ko karanA chor3a deN| aura zAstra viruddha DorADAla kara dina bhara muMhapara mu~hapatI bA~dha kara eka nayI zrApad mola leM ? kadApi nhiiN| aba hama hamAre pAThakoM ko yaha batalA denA cAhate haiM ki laukAzAha kI mAnyatA evaM AcaraNa meM, aura sthAnakamArgiyoM kI mAnyatA aura AcaraNa meM kyA bheda haiN| (1) laukAzAha ke anuyAyiyoM kI zuru se Aja paryanta mAnyatA mUla 32 sUtra tathA una para kiye hue pArzvacaMdrasUri ke Tambe para haiM aura sthAnakamAgiyoM ne pArzvacaMdra sUri ke Tabbe meM bahuta phera phAra kiye haiM to eka mAnyatA kaise samajhI jA sake / (2) lauMkAzAha ke anuyAyiyoM kI 32 zrAgamoM ke AdhAra se mAnyatA hai ki jainamandira mUrtiyoM kI dravya bhAva se pUjA karanA kalyANa kA kAraNa hai aura bahuta se laukAgaccha ke AcAryoM ne mandira mUrtiyoM kI pratiSThA karavAI, aura unake upAzraya meM Aja bhI derAsara aura mUrtiyAM sthApita haiN| kintu sthAnakamArgI loga mUrtipUjA ko kataI svIkAra nahIM karate haiN| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 kyA0 sthA0 lauM* anu0 hai itanA hI nahIM para ve to mUrtipUjA ko mAnane vAloM kI ulTI bharapeTa nindA karate haiN| (3) laukAzAha ke anuyAyI sAmAyika, pratikramaNa Adi kriyA karate samaya sthApanAjI rakhate haiM, kintu sthAnakamArgI loga binA sthApanA ke, binA Adeza ke hI kriyA kara lete haiN| (4) lauMkAgacchIya loga apane mata ke prAraMbha se Aja saka bhI muMha para DorA DAla mu~hapattI nahIM bAMdhate haiM, apitu bA~dhanevAloM kA ghora virodha karate haiM aura sthAnakamArgI loga dina bhara muMhapara muMhapattI bA~dhate haiN| (5) laukAgacchIya yati sthAnAntara karate samaya athavA gamanA''gamana samaya hAtha meM DaMDA aura kaMdhe para kamalI rakhate haiN| taba sthAnakamArgI loga kucha nahIM rakhate, kiMtu rakhane vAloM ko burA batAte haiN| (6) lauMkAzAha ke anuyAyI gocarI kI jholI hAtha kI kalAI para rakhate haiM aura jIva rakSA ke nimitta jholI para paDilaha bhI rakhate haiM, tathA pAtroM meM AyA huA AhAra gRhasthoM ko dikhAte nahIM haiM / inase viruddha sthAnakamArgI gocarI kI jholI laTakatI huI hAtha meM rakhate haiM aura una para Dhakane ko paDilaha Adi kucha nahIM rkhte| tathA AhAra pUrita pAtre kandoI kI dUkAna kI taraha gRhasthoM ke ghara meM idhara udhara phailA kara rakhate haiN| jinase tanniviSTa AhAra ko gRhastha dekha lete haiN| kabhI kabhI to yahA~ taka ho jAtA hai ki gRhastha ke ghara ke nAdAna aura abodha bacce pAtra sthita laDDuoM ko dekha unake lie macala baiThate haiN| aisI hAlata meM baccoM ke rone kA pApa unheM lagatA hai| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bAvIsA 174 (7) laukAzAha ke anuyAyI colapaTe ke donoM palle khule rakha kara unheM pahinate haiM, paraMtu sthAnakamArgI donoM palloM kI silAI kara tahamala kI taraha dhAraNa karate haiN|| (8) lauMkAzAha ke anuyAyI caddara dhAraNa karate haiM,para chAtI para caddara kI gA~Tha nahIM lagAte, jaise sthAnakamArgI loga lagAte haiN| (9) lauMkA'nuyAyI zroghA pramANopeta rakhate haiM, paraMtu sthAna0 pramANa'tirikta lambA zroghA rakhate haiN| (10) laukA'nuyAyI apane nAma se sthAnaka banA ke phira khuda usameM nahIM rahate the kiMtu sthAnakamArgI, sAdhuoM ke nAma se sthAnaka banate haiM aura usameM ve svayaM bhI nivAsa karate haiM / yadyapi kaI eka logoM ne abhI 2 sthAnakoM meM ThaharanA mahA pApa samajha kara tyAga kiyA hai, phira bhI unhIM sthAnakoM para pauSadhazAlA kA nAma rakha unameM Thahara jAte haiN| (11) laukA'nuyAyI sacitta ke tyAgI the, aura zuddha garama pAnI pIte the, kitu sthAnakamArgI dhovaNa ke pAnI ko aura vaha bhI kAlAtikramaNa meM pIjAte haiN| (12) lauMkA''nuyAyI bAjAroM meM ghUma kara halavAiyoM ke yahAM se dhovaNa lekara bicArI mUkagauoM ke prAr3a nahIM dete haiM, paraMtu sthAnakamArgI ulTe isa kukRtya ke karane ko Apa apane ko utkRSTa samajhate haiN| * halavAI apane dukAna kA besana Adi kA dhoSaNa, gauoM kI kuMDiyoM meM DAlate haiM jisase ve apanI AtmA ko tRpta karatI haiM, parantu ye dayA'vatAra to una dIna gaubhoM ko yaha tyAjya pAnI bhI nasIba hone nahIM dete| Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyA0 sthA0 lauM0 anu0 hai (13) laukA'nuyAyI kaMda mUla kA AhAra zAka-pAtra meM bhI nahIM grahaNa karate the, aura sthAna0 kAMdA (pyAja) lasaNa Adi ko bhI lene se bAja nahIM aate| (14) lauMkA'nuyAyI vAsI anna, vidvala Adi pAtroM meM nahIM lete haiM paraMtu sthAnaka0 unheM bar3e maje se har3apa kara jAte haiN| (15) lauMkA'nuyAyI RtuvatI striyoM kA bar3A bhArI paraheja rakhate haiM kiMtu sthAnaka0 unake hAtha se banI huI roTI bhI le lete haiM, yahI nahIM kiMtu sthAnaka0 RtumatI AryAeM (bArajiyoM) sUtroM ko bhI par3ha letI haiM aura gocarI ko calI jAtI haiN| isIlie to gRhastha loga jaba pApar3a, var3iye banAte haiM taba apanA dvAra baMda kara dete haiN| kyoMki unako bhaya rahatA hai ki kahIM zrArajiyeM bhAgaI to "pApar3a-bar3I" bigar3a jaaveNgii| (16) lauMkA'nuyAyI tIna dina se adhika dinoM kA AcAra zrAdi nahIM khAte the, paraMtu sthAnaka0 sarvabhakSI ho rahe haiN| (17) lauMkA'nuyAyI prAyaH zrAvakoM ke gharoM se hI gocarI lete haiM kyoMki vahA~ AhAra pAnI kI pUrI zuddhatA rahatI hai| isake viruddha sthAnaka0 aise gharoM se bhI bhikSA le lete haiM, jahA~ na to jainA''cAra kI zuddhi rahatI hai aura na sAdhuoM kI mahattA kA hI khayAla rahatA hai / ityAdi inake atirikta bhI aisI aneka kriyAe~ haiM jo laukAzAha ke anuyAyI apanI paramparA se hI karate Ae haiM, unheM sthAnakamArgI bilkula nahIM karate haiN| aura kaI eka aisI kriyAe~ haiM jinheM kevala sthAnakamArgI karate haiM, lauMkAnuyAyI nhiiN| ___ Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa bAvIsavA~ 176 ityAdi aneka kAraNoM se sthAnakamArgI lauMkAzAha ke anuyAyI siddha nahIM hote haiN| hA~ ! yaha lauMkAzAha ke mata ke aMdara se nikalA huA eka svachanda mata hai / dekhiye: -- ( 1 ) dharmasiMha jaba saMgha ke bAhira hue to kisI guru ke pAsa na jA kara svayaM sAdhu veza parAvartana karake sAdhu bana gae / ( 2 ) lavajI ko jaba gaccha se alaga kiyA to, lavajI ne apane pUrva guru ko hI hInA''cArI samama svayaM veza badalA ke sAdhu bana gayA / ( 3 ) dharmadAsajI gRhastha hokara bhI binA guru ke svayaM veza pahina dIkSita hogae / yaha pravRtti ( binA guru ke svayaM dIkSita hone kI ) inameM adyAvadhi bhI pUrvavat vartamAna hai / isa mata ( sthAnaka 0 ) kI nIMva prAraMbha se hI itanI dubalI thI ki lokAzAha ke viruddha hone para bhI inakA kAma lauMkAzAha ke binA nahIM cala sakA aura Akhira inake zrAge nata mastaka honA par3A, tathA sAMprata meM bhI inake yati aura zrI pUjyoM se dveSA''dhikya hone para bhI ina ( sthAna0 ) ko unake Age kAma par3ane para jabarana mukanA par3atA hai / anta meM hama vizeSa kucha na likha yahI likhate haiM ki prakRta viSaya para nAnA prakaraNoM se hama khulAsA kara cuke / aba zeSa prakaraNoM meM avizaSTa viSayoM kA varNana karane kA prayatna kareMge tadanusAra pAThaka isake agale prakaraNa (23) meM jaina sAdhuoMkA zrAcAra vyavahAra, lauMkAzAha ke samaya meM kaisA thA, isakA vivaraNa par3heM | Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa - tevIsavA~ jaina sAdhuoM kA AcAra vyavahAra jaina na samAja, evaM jainadharma kA mukhya uddezya Atma kalyANa karane kA hai aura Atma-kalyANa sAdhane vAloM kI tIna zreNiyeM kahI gaI haiM / ( 1 ) prathama to samyag dRSTi / (2) dUsarI aNuvratadhArI zrAvaka / aura ( 3 ) tIsarI sAdhu zreNI / samyagdRSTi aura zrAvaka ke lie unakI icchASnukUla niyama rakkhe gae haiM, para sAdhuoM ke lie to kaThina se afor frent kA vidhAna hai| saMsAra kA koI bhI dharma, jainoM ke sAdhudharma kI samatA nahIM kara sakatA / jaina sAdhuoM ke AcAra do prakAra ke kahe gae haiN| prathama to zradhyavasAya aura dUsarA, bAhya kriyAtmaka | inameM bhI yadi vyaktigata taura se dekhA jAya to eka dUsare ke cAritra meM koI barAbarI nahIM hai / kyoMki cAritra kA pAlana karanA yaha cAritramohanIya karma ke kSayopazama para nirbhara hai| jisako jitanA, jitanA cAritramohanIya karma kA kSayopazama huA hai, vaha utanA hI AcAra kA pAlana kara sakegA / isI kAraNa zAstrakAroM ne cAritra ke bhI kaI darje batalAe haiM jaise: - ( 1 ) sAmAyika cAritra, mUla, uttaraguNa kA parisevI ( doSoM kA laganA ) yA aparisevI ( dASA kA abhAva ) / 12 Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 (2) chopasthApanAya cAritra mUlA uttara, guNa parisevI yA apArasavI prakaraNa tevIsavA~ ( 3 ) parihAra vizuddha cAritra aparisevI ( 4 ) sUkSma saparAya cAritra aparisevI ( 5 ) yathA''khyAta cAritra parisaMvI inake atirikta chaH prakAra ke nirmantha batalAye haiM / ( 1 ) pulAka nirgrantha mUla va uttara donoM kA prati sevI / ( 2 ) bakusa nirgrantha mUla guNa aparisevI, uttara guNa parisevI / ( 3 ) pratisevanA nirgrantha mUla, uttara guNa parisevI ( 4 ) kaSAya, kuzIla nirgrantha aparisevI / ( 5 ) nigraMtha nirmantha ( 6 ) snAtaka nirgrantha ityAdi "" yadi samagra sAdhuoM kA cAritra eka sA hotA to pAMca saMyati aura cha: nigrantha batalAne kI AvazyakatA para aisA ho nahIM sakatA / kyA thI ? | dd aba Apa bhagavAn mahAvIra ke samaya kI bAta ko hI dekhiye -- eka sAmAyika cAritra vAlA aura dUsarA sAmAyika cAritra vAlA ke cAritra paryava Apasa meM ananta guNa nyUnAdhika haiM / isI prakAra chedopasthApanIya cAritra ke paryava meM bhI ananta guNa hAni vRddhi hotI hai / vakuza nigrantha ke bhI eka-eka ke Apasa meM anaMta guNa hAni vRddhi hotI hai / Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179 jaina sAdhuoM kA A. vya. jaba eka cAritra kA hI Apasa meM yaha hAla hai taba yathAkhyAta cAritra kI apekSA to chedopasthApanIya cAritra ananta guNa hIna hai hI / para yaha nahIM kahA jAtA ki isase chedopasthApanIya ko cAritra ho nahIM samajhA jAya / isa samaya ke sAdhuoM meM prAyaH chedopasthApanIya cAritra aura bakurA nirmantha hI vizeSa pAye jAte haiM, jinakA svabhAva mUlaguNa uttaraguNa prati sevI yA aprati sevI hai| __ adhyavasAyoM ko utkRSTa tathA sthira bhAva se rakhane meM jaise cAritra mohanIya kA to kSayopazama hai hI, para sAtha meM zarIra ke saMThanana bhI haiN| jyoM jyoM saMhanana kI mandatA hai, tyoM tyoM adhyavasAyoM kI bhI asthiratA hai| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM bhI chedopasthApanIya cAritra thaa| Aja bhI chedopasthApanIya cAritra hai| aura bhaviSya meM paMcama zrArA ke anta taka bhI chedopasthApanIya cAritra rahegA / parantu bhagavAn mahAvIra ke samaya ke saMhanana aAja ke saMhanana aura paMcama pArA ke anta ke saMhanana meM tAratamya avazya rhegaa| isa kAraNa eka eka saMyama ke asaMkhya 2 sthAna aura ananta 2 guNa hAni vRddhi zAstrakAroM ne batalAI hai| ataH eka sAdhu ke cAritra paryava hIna dekha, dUsare sAdhu ko usakI niMdA na kara priya vacanoM se sudhArane kI koziza karanI caahie| yadi prayatna karane para bhI usa para asara na ho to Apa ko apanI AtmA kA saMyama rakhanA jarUrI hai / pUrvAcArya ina bAtoM ke pUrNa jAnakara the| unhoMne caityavAsa aura zithilAcAra ke samaya unako sudhArane kA prayatna kiyA; parantu unako eka kinAre kara apanA pakSa durbala karanA nahIM cAhA / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa tevIsava 180 prathama to samaya kA jaisA ki lauMkAzAha ne kiyA / laukAzAha jaina zAstroM se anabhijJa thA, dUsarA use jJAna nahIM thA, tIsarA usameM itanI yogyatA bhI nahIM thI, ki vaha bigar3I kA sudhAra kara sake | itanA hI nahIM para usako hAni lAbha kA bhI vicAra nahIM thA ki maiM jo kucha anartha kara rahA hU~ usakA bhaviSya meM pariNAma kaisA hogA ? isakA use tanika bhI jJAna nahIM thA / jisa zithilAcAra ko lokAzAha do hajAra varSoM kI aneka paristhitiyoM ke anta meM jo vyaktigata dekha rahA thA, vahI zithilAcAra Apake anuyAyiyoM meM thor3e hI samaya meM sarva vyApaka ho gayA thA / udAharaNArtha nIce ke koSThaka meM dekhiye / sthA0 kathanAnusAra chauMkAzAha ke samaya meM katipaya jainayatiyoM kA AcAra. 1 - upAsaroM meM sthira vAsa karanA / 2 - gAdI takiyA Adi ko rakhanA / 3 - pAlakhI meM baiThanA / 4- camara, chatra, capar3Asa rakhanA / 5 - zira para bAloM kA rakhanA / 6 - khamAsaNe veharane jAnA / - tapaM tailAdi meM lenA / paisA lokazAha ke bAda 100 varSoM meM lokAzAha ke anuyAyiyoM kA AcAra. upAsaroM meM sthira vAsa karanA / gAdI takiyA Adi ko rakhanA / pAlakhI meM baiThanA / camara, chatra, capar3Asa rakhanA / zira para bAloM kA rakhanA / khamAsaNe veharane jAnA tapa tailAdi meM paisA lenA / Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 8- vyAkhyAna ke anta meM candA karanA / 9 - rAtri jAgaraNa karanA / 10- rupaye paise rakhanA | 11-- pharamAna, paTA, paravAnA, 12 - upAsaroM meM derAsara aura mUrtiyoM kA rakhanA / 13 - rAtri meM dIpaka karavAnA / 14 - choTe choTe bAlakoM ko celA banAnA / 15 -- maMtra yaMtra karanA | 16- nimitta batAnA | 17- - nagara praveza kI agavAnI karAnA / 18 - sAta kSetra meM dhana nikalavAnA 18 19- pustaka dravya se pujavAnA / 20 -- saMgha pUjA karavAnA 18 21- pratiSThA karavAnA | 22- paryuSaNa meM pustaka mahotsava 23 - sone cAMdI kI ThavaNI ( pustakAdhAra) rakhanA | 24 -- pagavandana karate vakta vastra para calanA / jaina sAdhuoM kA bha0 vya0 vyAkhyAna ke anta meM caMdA karanA / rAtri jAgaraNa karanA / rupaye paise rakhanA / pharamAna, paTA, paravAnA rkhnaa| upAsaroM meM derAsara aura mUrttiyoM kA rakhanA / rAtri meM dIpaka karavAnA | choTe choTe bAlakoM ko celA banAnA / maMtra yaMtra karanA / nimitta batAnA / nagara praveza kI agavAnI karAnA / sAtakSetra meM dhana nikalavAnA | pustaka dravya se pujavAnA / saMgha pUjA karavAnA | pratiSThA karavAnA | paryuSaNa meM pustaka mahotsava | sone cAMdI kI ThavaNI (pustakAdhAra ) rakhanA / pagavandana karate vakta vastra para calanA / * ina kAryoM kA sAdhu upadeza de kI oTa meM svasvArtha sAdhana karanA z2arUra burA hai / sakate haiM para isameM ina kAryoM Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prakaraNa tevIsA 182 __ ityAdi kuccha yati AcAra zaithilya hone para bhI laukAzAha ke samayameM jainazAsana ke andara bahuta se prAcArya aura sAdhu-avihArI, zuddhAcArI, mahAvidvAn tathA dharmaniSThA vAle bhUmaNDala para vihAra karate the| parantu kaI yati liGgadhArI tathA upaas| baddha bhI the, jinake zrAcAra meM doSa dekha laukAzAha ne nayA mata nikAlane kA dusparizrama kiyA, parantu lauMkAzAha ne jisa kAraNa ko dekha jaina zAsana kA aMgaccheda kiyA thA, usa kaTe hue aMga meM bhI vahI kAraNa sau varSa ke pahile 2 hI A ghusA, jo uparyukta tAlikA se spaSTa vidita hotA hai| phira bhI laukAzAha ke samaya meM jaina yatiyoM kA AcAra itanA naSTa nahIM huA thA jitanA laukAzAha ke 100 varSa bAda lauMkA'nuyAyI yatiyoM kA naSTa huaa| isakA kAraNa hamArI buddhi se to kartavyA'kartavya kA aviveka hI thaa| ___ jaba lauMkAzAha ke anuyAyiyoM kA patana apanI carama sImA taka pahu~ca gayA, taba bhI inake andara koI aisA mahApuruSa prakaTa mahIM huA, jo lauMkAzAha ke mUla siddhAntoM ko samajha kara isa bigar3I dazA ko sudhAratA ? jaise ki yatiyoM kI zithilatA kA uddhAra paMnyAsajI zrI satya vijayajI gaNI ne kiyaa| parantu panyAsajI kA kiyA uddhAra lauMkAmata ke yati dharmasiMha lavajI jaise ajJAta manuSyoM ke sadRza nahIM thA kyoMki dharmasiMha evaM lavajI ne na rakhI jinAjJA aura na rakhI lauMkAzAha kI maryAdA / itanA hI nahIM para una donoM yatiyoM ne to khAsa laukAzAha ke siddhAnta ko bhI mithyA ThaharAne kI udghoSaNA karadI aura apanA mana kalpita nayA mata calAdiyA jisameM bhI ina donoM ke andara bhI vicArabheda, matabheda, siddhAntabheda thA, itanA hI nahIM ___ Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 jainasAdhuoM kA A0 vya para eka eka ko utsUtra prarUpaka mithyAtvI batalAne meM bhI nahIM cUkatA thA taba zrI satyavijaya panyAsa ne guru AjJA le kara kevala zithilAcAra nivAraNArtha kaI muniyoM ko sAtha lekara kriyA uddhAra kara upavihAra karate hue aneka bhavyoM ko upavihArI banAye / jaise dharmasiMhajI aura lavajI ke viSaya meM laukAgacchiyoM kI pukAra hai ki ye donoM vyakti gaccha bAhara haiM utsUtra prarUpaka haiM, ninhava haiM, ityAdi para zrImAn panyAsajI ke viSaya meM usa samaya se Ajaparyanta kisI ne aisA eka zabda taka bhI cAraNa nahIM kiyA hai balki zithilAcAriyoM ne bhI ApakA upakAra mAna yathA vidha anukaraNa hI kiyA hai| ataeva vidvattA pUrNa zAnti ke sAtha kriyA uddhAra isakA nAma hotA hai aura panyAsajI kA kiyA humA kriyA uddhAra Aja taka usI rUpa meM cala bhI rahA hai / itanA vivecana karane ke bAda aba hama isa viSaya ko yahIM vizrAMti de caubIsaveM prakaraNa meM hiMsA, ahiMsA kI samAlocanA kareMge, pAThaka usakI rAha dekheM / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa caubIsavAM hiMsA aura ahiMsA kI samAlocanA / baina zAstrakAroM ne hiMsA tIna taraha kI batAI hai, " (1) anubandha hiMsA (2) hetu hiMsA aura ( 3) svarUpa hiNsaa| (1) anubandha hiMsA-cAhe gautama svAmI jaisA cAritra pAle, makkhI kI pAMkha taka ko takalIpha na deM parantu vItarAga kI AjJA ke viruddha AcaraNa karane vAle, utsUtra bhASaNa karane vAle aura mithyAtva kA sevana karane vAle jIvoM ko anubaMdha hiMsA ke karma baMdhana hote haiM aura ve ananta kAla taka saMsAra meM paribhramaNa karate haiN| jaise:-jamAlI gausAlAdi nihnava tathA abhavya jIva bhI isakI ginatI meM zAmila ho jAte haiN| (2) hetu hiMsA-gRhastha loga apane jIvana ke sAdhanArtha nAnA kAma karate haiM, jaise:-ghara hATa karanA, rasoI pAnI karanA, vyApArAdi kArya karate hue dhana kA upArjana karanA, prajA ke jAna mAla kI rakSArtha saMgrAma karanA, paMcendriyoM kI viSaya hetu hiMsA karanA, ityAdi hiMsA ko hetu hiMsA kahate haiM / samyag dRSTi jIva ko ina hiMsAoM kA pratikramaNa pazcAttApa karane se itanA karma bandhana nahIM hotA hai| (3) svarUpa hiMsA-jo zubha yogoM kI pravRtti karane para svarUpa arthAt dekhane meM hiMsA najara AtI hai, parantu pariNAma Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 hiMsA ahiMsA kI samA0 vizuddha hone se usake azubha karma nahIM ba~dhate haiM:-jaise guruvandana, devapUjA, prabhAvanA, svAmivatsalatA, dIkSA mahotsava zrAdi dharma kArya karane meM azubha karmoM kA bandhana nahIM hotA hai / dharma kriyA kI pravRtti meM hiMsA batalA kara usakA virodha karanA yaha eka zAstroM kI anabhijJatA hI hai / jarA nimnokta zAstrakAroM ke vacanoM para khayAla kreN| na ya kiMci vi paDisitaM, nANurANAyaM ca jiNavariMdahiM / mottaM mehuNabhAvaM, Na taM viNA rAgadosehiM // bhAvArtha-eka maithuna ko varja kara kisI meM ekAntatva nahIM kahA hai kyoMki maithuna kI pravRti binA rAga dveSa ke ho nahIM sakatI zeSa kAryoM meM zubhAzubha donoM prakAra kA adhyavasAya hotA hai vAste kisI kA na to ekAnta niSedha hai aura na ekAnta svIkAra hai syAdvAda ke rahasya ko jarA samajho / "apramattasya yoganibandhanaprANavyaparopaNasya ahiMsAtvapratipAdanArtha 'hiMsAto dharma. iti vacanam, rAga-dveSa-moha-tRSNAdi nibandhanasya prANavyaparopaNasya duHkhasaMvedanIyaphalanivartakatvena hiMsAtvopapatteH" ityaadi| "sanmati sarka zrI abhayadevasUri kRta TIkA vibhAga 5 pRSTha 73." bhAvArtha-apramAdI ke yogoM se yadi hiMsA bhI hotI ho to usako ahiMsA hI samajhanA cAhiye / kAraNa rAga dveSa mohAdi saMyukta pramAdI ke manAdi yoga hI hiMsA kA kAraNa hote haiM aura inase asAtAvedanIya zrAdi karma baMdha hotA hai para apramAdI ke Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa caubIsoM 186 zubha yogoM se yadi hiMsA bhI hotI ho to sAtAvedanIya Adi ko kA Agamana hotA hai kyoMki vItarAgAvasthA meM bhI hiMsA hone kA prasaMga AtA hai parantu unake yoga zubha hone se asAtAvadenIyAdi karma bandha na hokara sAta vedanIya karma bandhatA hai vaha bhI svalpa kAla kA, isakA hI nAma anekAntavAda hai / asuho jo pariNAmo sA hiMsA / yasmAdiha nizcayanayato yo'zubhapariNAma: sA hiMmA // 'vizeSa vaza sUtra' bhAvArtha-mAnasika azubha bhAvanA kohI hiMsA kahate aura vAstava yaha hai bhI yathArtha kyoMki azubha yogoM kI preraNA hI hiMsA kA kAraNa hai| asuhapariNAmahe u jIvAbAho tti to mayaM hiMsA / jassa u Na so NimittaM saMto vi Na tassa sA hiMsA vizeSAvazyaka sUtraM" bhAvArtha-Adi jIva hiMsA azubha bhAvanA kA kAraNa banate hoM to hiMsA kahI jAtI hai aura azubha bhAvanA kA kAraNa nahIM banatA ho to vaha hiMsA ho ahiMsA samajhano cAhiye / jaise bahatA huA pAnI se sAdhvI ko nikAla lAnA yaha dekhane meM hiMsA hai para azubha bhAvanA na hone ke kAraNa vaha ahiMsA hA hai| 'vyavasthitamidam pramatta eva hiMsakaH nApramatta iti' 'tatvArtha sUtra TIkA AcArya siddhasena sUri / ' bhAvArtha-pramattapane hiMsA kare taba hI hiMsA kahA jAtI hai apramattapana ko nhiiN| Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hiMsA ahiMsA kI samA0 / je AsavA te parinsavA, je parissavA te bhAsavA; / ja aNNAsavA te aparissavA, je aparissavA te annaasvaa| AcArAMga sUtra -4 bhAvArtha--jo dekhane meM zrAzrava ( karmabandha ) ke sthAna hai para zubha bhAvanA hone se ve maMcara ke hI sthAna kahAjA sakate haiM aura jo dekhane meM saMbara ( karmanirjarA) ke sthAna hai vaha azubha bhAvanA ke kAraNa Azrava ke sthAna bana jote haiM jaise praznacaMdra rAjarSi saMyamadhArI hone para bhI azubha bhAvanA se naraka ke dalaka ekatra kara liyA thA aura ailAputra kumara ne nATaka karate hue bhI zubha bhAvanA se kevalajJAna prApta kara liyA thA / "suhajoga paDUca no AyAraMbhA no parAraMbhA no tadubhayAraMbhA" zrI bhagavanI sUtra zadeg 1-2, bhAvArtha-jahA~ zubha yogoM kI pravRti hai vahA~ na to AtmA raMbha hai na parArambha hai aura na ubhayArambha hai arthAt zubha bhAvanA hai vaha saMvara hI hai| je jattiyA ya heu bhavassa te ceva tattiyA mukkhe / sarvaeva ye trailokyodaravivaravartino bhAvA rAgadveSamohAtmanAM puMsAM saMsArahetavo bhavanti, ta eva rAgAdirahitAnAM zraddhAmatAmajJAnaparihAraNa mokSahetavo bhavanti iti / 'zrI odhaniyukti sUtra' bhAvArtha-tInoM loka meM jo padArtha rAgadveSa moha evaM azubha bhAvanA vAlA ko rAga (kama bandhana) ke kAraNa haiM ve hI padArtha rAga Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'prakaraNa caubIsavA~ 188 rahita zrapramAdI evaM zubha bhAvanA vAle jIvoM ko vairAgya ( karmanirjarA ) kA kAraNa hotA hai / ina zAstra vAkyoM se pratyeka samajhadAra acchI taraha se samajha sakate haiM ki hiMsA haMsA kA mUla kAraNa zubhAzubhabhAvanA hI haiM jaba pUjAdi dharma kAryoM meM zubha bhAvanA hai to vahA~ hiMsA ho hI nahIM sakatI hai jo dekhane mAtra kI hiMsA hai parantu vaha karma nirjarA aura zubha karmoM kA hetu hai / devavandana, guruvandana, AhAra, vihAra, nihAra tathA guru ke Agamana samaya meM sAmane jAnA, ravAnA hote samaya pahu~cAne ko jAnA Adi dharma kAryoM meM zubha yogoM kI pravRtti hone ke kAraNa ina meM hiMsA hote hue bhI ise svarUpa hiMsA kA rUpa de doSAbhAva kA kAraNa batAyA gayA hai / isI prakAra pUjA, prabhAvanA, svAmivAtsalya, dIkSA mahotsava, mRtyu mahotsava zrAdi dhArmika kRtyoM ke lie bhI samajha lenA cAhie / aura dharma vidhAna ina donoM samudAyoM meM sadRzatayA varttamAna hai / tathApi kaI eka loga svakIya mata-moha ke kAraNa Apa dayAdharmI bana dUsaroM ko hiMsAdharmI batAte haiM / para ve pratyakSa meM nahIM Akara yA to lekhoM meM likhate haiM yA gupta rUpeNa bholI bhAlI auratoM ke sAmane apanI isa nikRSTa vidvattA kA digdarzana karAte haiM / isa lie maiM Aja sarva sAdhAraNa ke jAnane ko yahA~ nIce sama tulanA kara vistRta rUpa se yaha batA detA hU~ ki vAstava meM hiMsA aura ahiMsA kI mAtrA kisa varga meM vizeSa hai / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 hiMsA ahiMsA kI samA0 mUrti pUjaka jaina sthAnaka mArgI jaina 1-bar3e 2 mandira banAte haiM pATha- | AlIzAna sthAnaka banAte haiN| zAlA, pAMjarApola banAte haiN| pAThazAlA, pAMjarApola banAte haiN| 2-mUrtie~ banAte haiM jisameM | sAdhuoM kI mUrtiyAM yA phoTU pRthvIkAya kA prArambha ko utarAte haiM usameM pRthvIkAya se zubhabhAvanA hone se svarUpa asaMkhyAta guNA adhika jalahiMsA samajhate haiN| kAya kI hiMsA hotI hai| 3-mUrtiyoM tathA sAdhuoM ke tIrthaGkaroM ke, pUjyoM ke, aura sAphoTuoM ke blaoNka banA ke dhuoM ke phoTo ke blaoNka banA pustakoM meM citra dete haiN| pustakoM meM citra dete haiM / 4-vyAkhyAna ke lie maNDapa bhASaNoM ke lie maNDapa banataiyAra hote haiN| vAte haiN| 5-dIkSA kA mahotsava dhAma dhUma | dIkSA kA mahotsava ThAThapATa se se hotA hai| hotA hai| 6-svAmi vAtsalya hotA hai| | svAmivAtsalya hotA hai| 7-nAriyala Adi kI prabhAvanA prabhAvanA nAriyala Adi kI hotI hai| hotI hai / 8-tArthayAtrArtha saMgha nikAle pUjyoM ke darzanArtha saMgha jAte haiM, jAte haiM para ve zIta uSNa- vizeSatA yaha hai ki cAturmAsa kAla meM hI jAte haiN| cArtu- evaM pardUSaNoM meM bhI saMgha kI mAsa meM nahIM jAte haiN| rasoI ke bhaTTe jalAe jAte haiN| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa caubIsavA~ 190 9 - binA saMgha bhI sAdhu sAdhvie~ | sAdhu sAdhviyeM zatruJjaya, giranAra, tIrthayAtrA karane ko jAtI haiN| AbU, rAnakapura, sammeta zikhara, bhadrezvara Adi tIrthoM kI yAtrA karate haiM / 10-45 Agama paJcAGgI aura pUrvAcAryoM ke pramANika saba grantha mAnya rakhate haiM / 11 - samAcAra patroM meM apane nAma se lekha chapavAte haiM / 12 - pustakeM chapavAte haiM aura una para apanA nAma bhI likhate haiM / -13 - AcArya va sAdhu irAdA pUrvaka apanA phoTo khiMcavAte haiM / 14 - yAtrA samaya sAtha meM rahane vAle zrAvakoM ke hAtha se jo rasoI banAI huI hai usase AhAra lete haiM / -15 - sAdhuoM ke upadeza se saMsthAe~ kholI jAtI haiM / jaina sAhitya meM kevala 32 sUtra aura usa para ke Tabbe ko hI mAnate haiM ( itanI saMkIrNa vRtti hai ) / akhabAroM meM apane nAma se lekha bhramaNa samaya meM sAtha ke gRhastha rahate haiM unakI banAI huI rasoI se apanI gocarI le lete haiM / sAdhutroM ke nAma se nirdiSTa saMsthAe~ skUla Adi khulavAte haiM / 16- pustakoM ke bhaNDAra rakhate haiM / pustaka bhaNDAra rakhate haiM / dete haiN| apane nAma se pustakeM prakAzita karAte haiM / aura apane phoTU bhI dete haiN| pUjyajI va sAdhu svecchayA phoTo khiMcavAte haiM / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 hiMsA ahiMsA kI samA0 17-sAdhu sammelanAdi me aura | sAdhu sammelanAdi kAryoM meM zAsana kAryo meM hajAroM lAkhoM AraMbha aura lAkhoM rupayoM kA rupayoM kA kharcA hotA hai| / kharcA hotA hai / 18-jainoM meM dharma kI aura dharmA. dharma, samAja. jAti Adi zubha nukUla samAja va jAti kI karmoM meM hiMsA hotI hai| unnati ke lie kArya kiyA use ye loga, mandabuddhi jAtA hai| usameM aneka aura bodha bIja kA nAza prakAra kI hiMsA hotI hai, honA samajhate haiM kira bhI jise svarUpa hiMsA mAnate gurukula borDiMga khulavAte haiM / isase zubha karma aura haiM / sAdhuoM kI gocarI, zubhagati prApta hotI hai| thaMDilA, vihAra, nadI aura sAdhuoM kA bihAra, utaranA, nAva meM baiThanA, nadI se pAra utaranA, go- pUMjana, pratilekhana, gurucarI prati lekhana, thaMDila vandana Adi kAryoM meM jo bandana karane Adi meM bhI hiMsA hotI hai, use svarUpa hiMsA hotI hai| anubaMdha hiMsA mAnate haiN| 19-sAdhuoM kA mRtyu mhotsv| sAdhuoM kA mRtyu mahotsava / 20-tIna dina ke bAda AcAra tIna dina ke bAda kA bhI AcAra nahIM khAte haiM kyoMki usameM | khA lete haiN| bhale hI unameM asaMkhya jIvotpatti hotI hai| asaMkhya jIvotpatti ho| 21-rAMdhA huA vAsI anna vAsI par3A huA rAMdhA huA anna nahIM khAte haiM / jisameM anna bhI khA lete haiM / jisa para ke sAtha pANI rahA ho bhI apane ko utkRSTa samause vAsI kahate haiM, aise / jhate haiN| aise anna meM cAhe Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa caubIsoM 192 vAsI anna meM asaMkhya / bhale hI trasajIva paidA ho, jIva paidA ho jAte haiN| unakI inheM paravAha nahIM / 22-vidala-macA dahI, chAsa meM | kaI eka loga to abhI, jaina khAle hue mUMga, moTha, kahalAte hue bhI isa padArtha ciNA, caulA Adi ke ko paribhASika rUpa meM nahIM kacce yA rAMdhe padArthoM ke jAnate haiM / aura jo jAnate mizrita ko vidvala kahate haiM haiM ve bhI lolupatA ke usameM bhI asaMkhya jIvo. kAraNa vidvala khAte haiM aura tpatti hotI hai jise vaijJA- TAlane vAloM kI ulTI niMdA nikoM ne siddha karake batAyA karate haiN| tathA apanA karma hai| ise padArtha prahaNa baMdhana bA~dhate haiN| nahIM karate haiN| 23-prAyaH garama pAnI ThaMDA kara | dhovaNa pIte haiM aura unameM bhI ke pIte haiN| kAlAtikrama kA khyAla nahIM rakhate haiN| 24-tapasyA meM bhI garama pAnI | dhovaNa tathA chAsa (ghola) hI pIte haiN| bhI tapasyA meM pIlete haiN| 25-kapar3A dhote haiN| kaI eka to kapar3A dhote haiM aura kaI eka jUtroM ke zayyAstara (sejAtara) banate haiN| 26-rAtri meM cUnA DAla kara | kaI loga aba gupta pAnI rakhane pAnI rakhate haiM aura jaba lage haiN| para kaI eka abhI rAtri meM TaTTI yA pezAba | taka bhI rAta meM pAnI nahIM Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 193 hiMsA ahiMsA kI samA0 kA kAma par3a jAya to usa | rakhate haiN| zaucAdi kA pAnI se zuddhi kara lete haiN| kAma par3ane para...kAma meM lete haiN| 27-mu~hapatI ( hatthaggaM ) pAThA- mu~hapattI dina bhara DorADAla nusAra ve hAtha meM rakhate mu~ha Upara bA~dha ke rakhate haiM aura bolate vakta mu~ha ke haiN| mauna karane para yA Age rakha lete haiN| rAtri meM nidrAvaza hone para bhI vaha mu~ha para ba~dhI rahatI hai| jisameM asaMkhya jIvoM kI hiMsA hotI haiN| pAThaka, isa tAlikA se svayaM vicAra kara sakate haiM ki hiMsA kI mAtrA kisa samudAya meM vizeSa hai| sthAnakamArgiyoM kA vizeSa kahanA mandiroM meM aSTadravya se pUjA karane ke viSaya meM hai ki jo pUjA prAcIna samaya se pratyeka tIrthakara kI hotI thii| phira bhI yaha kahanA usa samaya thA ki jaba sthAnakamArgiyoM meM zrADambara nahIM thaa| pUjyoM ke darzanArtha jAne meM pApa samajhate the| para Aja to inake yahAM bhI pUjyajI aura unake ziSya ina sthAnakamArgiyoM ko upadeza dete haiM ki, varSa meM eka vAra to pUjyajI ke darzana karane hI cAhie~, tadanusAra jaba paryuSaNa Ate haiM to hajAroM bhakta pUjyajI ke darzanArtha yatra tatra ekatrita hote haiM, aura vahAM AtmakalyANa ko bhUla kara pAka pakavAnAdi nimitta bar3I bar3I bhaTTiye jalAte haiM, vidharmI rasoiye cA~valoM kA garamA garama pAnI bhUmi para DAlate haiM, jinase asaMkhya kIr3oM makor3oM kA to / 13 Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa caubIsavA~ 194 anta hotA hI hai ! para pAka banAne vAle jaba bhaTTiyoM ke aMdara nIlaNa phUlaNa vAle chA~Ne (kaNDe) aura lakar3ieM jalAte haiM, taba unake andara rahe hue jIvoM kA bhI paramakalyANa ( 1 ) ho jAtA hai ! phira tumheM kyA adhikAra hai ? ki Apa svayaM itanI hiMsA karate hue bhI jaba zrAvaka gaNa bhagavAn ke gale meM ekAdha puSpoM kI mAlA pahinAveM taba usako hiMsA hiMsA zabdoM se cillA hameM doSI batAte ho | kyA tIrthaMkara ke samozaraNa meM paMcavarNI phUloM kI Dhera na hotI thI ? tumhAre yahA~ bhI sabhAoM meM sabhApatiyoM ke galoM ko cosaroM ( puSpahAroM ) se Dhaka dete haiM tathA rAta meM prakAzArtha gaisa battIyoM ko jalA lAkhoM pataMgoM kA homa kiyA karate haiM / kyA yaha pApa nahIM hai ? / phira kisa mu~ha se kahate ho ki hama dharmAtmA aura tuma pApI ho ! evaM bhagavAn ko snAna karAne ke lie kharca kie huye eka kalaza jala se bhaTa yAga babUlA hokara hama ko hiMsA-samarthaka sAbita karate ho / jarA to zaramAo ! apane ghara ke kukRtyoM ko to pahile sudhAro ! phira hameM kaho ! anyathA Apa logoM para bhI vahI ukti cari tArtha hogI jo hindI sAhitya samrAT eka mahAtmA ne kahI hai, yathAH -- " para upadeza kuzala bahutere, ityAdi / " astu ! kisI bhI samudAya meM saba manuSya upayoga vAle nahIM hote haiM jaise pUjyoM kI bhakti karane meM aneka AdamiyoM kI truTie~ raha jAtI haiM itanA hI kyoM para mUlya kI abhakSa miThAI, AlU kA zAka bhujiyA khAkara dayA pAlane vAloM aura sAmAyika pausaha karane vAloM meM bhI upayoga kI zUnyatA kama dikhAI nahIM Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 hiMsA ahiMsA kI samA0 detI hai| kintu jaba eka mata-pakSI ko dUsare niradoSa samudAya kI niMdA hI karanA hai to vaha sva-para guNA'guNa kA vicAra kyoM karegA ? vaha to dUsare kI niMdA hI karegA jaisA ki nItijJoM kA vacana hai kiH "khalaH sarSapa mAtrANi, para chidrANi pazyati / Atmano bilva mAtrANi pazyannapi na pazyati // arthAt-duSTa vyakti apane vipakSI ke sarasoM jitane avaguNa bhI dekha sakatA hai aura khuda ke bela-phala jitane bar3e bho avaguNa dekhatA huA bhI nahIM dekhatA hai| kintu zAstrakAra aise adhamoM ko mithyA dRSTi kahate haiM, aura Aja kala ke sujJa samAja meM bhI unakI mAtra bhatrsanA hI hotI hai| isI samaya mUrtipUjaka samAja meM to eka taraha kI jAgRti ho rahI hai aura mandiroM meM upayoga rakhane kI nirantara pukAra hotI rahatI hai, jisase aneka jagaha to AzAtIta sudhArA huA hai aura anyat saba jagaha bhI zIghra hI sudhArA hone kI saMbhAvanA hai| kintu hamAre sthAnakamArgI bhAI to hara vakta dayA dayA kI pukAra karate hue itane ADambara priya ho gae haiM ki jinakA kucha ThikAnA hI nahIM hai| jahA~ zrADambara hai vahA~ hiMsA avazya hai| ise dekha bahuta se samajhadAra sthAnakamArgI to aba pablika meM pukAra karane lage haiM ki hama meM aura mUrtipUjakoM meM koI antara nahIM hai| mUrtipUjaka zrADambara kara apanI unnati samajhate haiM to sthAnakamArgI ADambara kara unnati hone kI pukAra karate haiM aura calate phirate pUjyajI jaba eka nagara se dUsare nagara meM Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa caubIsavA~ 196 padhArate haiM to ATha dina meM hI saikar3oM hajAroM kA dhuA~ kara dete haiM / aura isa kArya meM bhAga lene vAloM ko koTizaH dhanyavAda aura dharmiSTa bhAgyazAlI batAyA jAtA hai / zeSa meM hama aura kucha vizeSa na likha upasaMhAra rUpa meM isa sAre vivecana kA sArAMza "lauMkAzAha ne kyA kiyA ?" likheMge jisake lie pAThaka pacIsaveM prakaraNa kI rAha dekheM / Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaramA paccIsavAM zrImAn laukAzAha ne kyA kiyA ? saMsAra meM manuSya do prakAra se prasiddhi ko pAtA hai, - eka to acche kArya karane se, yA jagat kA bhalA karane se, tathA dUsarA burA kArya karane se arthAt jagata kA ahita karane se| aba dekhanA yaha hai ki hamAre caritra nAyaka zrImAn laukAzAha kisa koTi meM se the aura unhoMne duniyAM kA bhalA kiyA yA burA ? laukAzAha kI adhika se adhika pukAra zithilatA ko thI, parantu vAstava meM yaha pukAra apamAna ke kAraNa buddhi kA vikAra hI thaa| kAraNa usa samaya kevala zithilAcAra hI nahIM para bahuta se dharmadhuraMdhara jainAcArya upavihArI bhI vidyamAna the| yat kicit zithilAcArI hogA to bhI laukAzAha kI isa mithyA pukAra se unakA thor3A bhI sudhAra nahIM huA / yadi zithilAcAra kA hI kAraNa samajhA jAya to phira lauMkAzAha ne jaina sAdhu, jainA''gama, sAmAyika, pausaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna dAna aura deva pUjA ko burA kyoM samajhA aura usakA virodha kyoM kiyA thA ? parantu zrApakA vaha pakSa bhI nirbala rahA, kAraNa Apa dvArA virodha kI huI ye saba bAteM punaH saba ko svIkAra karanI pdd'ii| laukAzAha ke samaya jaina samAja kA saMgaThana bala bhI bar3A majabUta thA / sAmAjika aura dhArmika Dora prAyaH zrIpUjyoM ke hAtha meM thI aura zuddhi kI mazIna dvArA ajainoM ko jaina bhI banAyA jAtA thA / basa ! laukAzAha ne saba se pahilA kAma to yaha kiyA ki jaina saMgaThana ke Tukar3e 2 kara, kyA zrosavAla, kyA poravAla, ___ Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa paMcavIsavA~ 198 kyA zrImAla, saba jAtiyoM meM phUTa, kusampa aura azAnti phailAI / vaha bhI itanI ki eka pitA ke putra hone para bhI ve duzmana kI bhA~ti eka eka ko halakA dikhAne meM aura nukasAna pahu~cAne meM bahAdurI samajhane lage, aura lauMkAzAha ke saMkucita vicAra, malIna kriyAe~ aura maryAdA ke bAhira kI dayA ne zuddhi kI mazIna ko to bilakula banda hI kara DAlI / arthAt vi0 saM0 1525 taka to zrajainoM ko jaina banAne kA itihAsa milatA hai / para bAda meM lokAzAha ke pUrvokta zrAcaraNoM aura grahakaleza se kisI bhI ajaina ko jaina banAne kA itihAsa nahIM milatA hai / isa taraha lauMkAzAha ne jaina samAja meM phUTa, kusampa va azAnti paidA kara naye jaina banAne ke daravAje ko banda karane ke alAvA kucha bhI mahatva kA kArya nahIM kiyA / vizeSa meM hama pichale 24 prakaraNoM meM vistRta rUpa se likha zrAe haiM jaise ki: ( 1 ) sthAnakamArgiyoM kI prAcIna samaya se mAnyatA thI ki lauMkAzAha eka sAdhAraNa gRhastha aura pustaka likhane vAlA lahIyA thA / ( 2 ) tapAgacchIya yati kAntivijaya ke nAma se do panne kalpita banAe ve sthA0 mata se bhI mithyA Thaharate haiM / ( 3 ) lauMkAzAha ke itihAsa ke lie sthAnakavAsI samAja ke pAsa pramANoM kA abhAva hI hai / ( 4 ) lauMkAzAha ke viSaya jo kucha pramANa milate haiM unakI sUcI / ( 5 ) lauMkAzAha kA samaya vikrama kI pandrahavIM zatAbdI ke antima caraNa se solahavIM zatAbdI kA pUrvArddha hai| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 laukAzAha ne kyA kiyA ? (6) laukAzAha kA janma sthAna lIbar3I aura vaMza zrImAlI lokAzAha aura pustaka (7) lokAzAha kA vyavasAya nANAvaTI ( kor3I, TakoM kI kothalI le ke baiThanA) aura pustaka likhane kA thaa| (8) lauMkAzAha kA jJAna-sAdhAraNa gujarAtI bhASA kA jJAna thaa| (9) lauMkAzAha ne apane lie 32 sUtra to kyA para eka bhI sUtra nahIM likhA thaa| (10) lauMkAzAha ke samaya-jaina samAja kI paristhiti aisI nahIM thI ki jisameM parivartana kI AvazyakatA ho / (11) laukAzAha para bhasma graha kA antima prabhAva avazya par3A thaa| (12) lauMkAzAha ko nayA mata nikAlane kA kAraNa usake khuda kA apamAna hI thaa| (13) lauMkAzAha kA koI mukarrara siddhAnta nahIM thaa| vaha apamAna ke kAraNa gusse meM Akara jaina sAdhu, jainAgama, sAmAyika, pausaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna, dAna aura deva pUjA kA virodha kara pratyeka kArya meM pApa-pApa-hiMsA-hiMsA aura dayA dayA hI karatA thA, bAda meM unake anuyAyiyoM ne jaina-dharma kI kaI eka kriyAyoM ko aura 32 sUtroM ko mAne the| (14) laukAzAha aura mUrtipUjA-mUrtipUjA vizvavyApI hai / (15) lauMkAzAha DorADAla mu~hapara mu~hapattI nahIM bA~dhatA thaa| (16) laukAzAha meM kisI viSaya kI vidvattA nahIM thii| vaha bar3A hI matAgrahI thaa| Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa paMcavIsavA~ 200 ko artha (17) lauMkAzAha ne lIMbar3I jaise ajJAtakSetra meM kaI logoM zUnya dayA dayA kA upadeza diyA para vaha bUr3hA apaMga ke kAraNa lIMbar3I ke bAhira jA nahIM sakA / (18) lauMkAzAha ne dIkSA nahIM lI para usakA gRhasthA'vasthA meM hI dehAnta huA thA / jo hAla dIkSA kI kalpanA kI gaI hai| vaha apane para gRhastha guru kA AkSepa miTAne ke lie kI hai / (19) lauMkAzAha ne ahamadAbAda aura lIMbar3I ke alAvA kahIM bhI bhramaNa kiyA ho aisA pramANa nahIM milatA hai / (20) laukAzAha ke anuyAyiyoM kI saMkhyA lauMkAzAha kI maujUdagI meM 7 karor3a jainoM meM se sau pacAsa manuSyoM ko zAyada hI huI ho| (21) lokAzAha kA dehAnta kA sthAna nizcaya nahIM hai para anumAna se lIMbar3I hI pratIta hotA hai / (22) lauMkA gaccha aura sthAnakamArgiyoM kI zraddhA, mAnyatA evaM AcAra vyavahAra meM jamIna AsamAna sA antara hai / arthAt sthAnakamArgI lauMkAzAha ke anuyAyI nahIM kintu lauM kAgacchIya yati zrIpUjoM se taskRta kiye hue yatilavajI aura dharmasiMhajI ke anuyAyI haiM / (23) jaina sAdhuoM ke AcAra vyavahAra kI AlocanA / (24) hiMsA aura hiMsA kA svarUpa tathA unakI samAlocanA | (25) lauMkAzAha ne kyA kiyA ? zrImAna lokAzAha ne kyA kiyA ? isa viSaya meM hamAre priya mitra zrImAn saMtabAlajIne 'jaina prakAza' patra ke kaI aMko meM prazna Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 lauM hAzAha ne kyA kiyA? kiye the| unake uttara ve khuda likhane kI bajAya koI anya sajjana likheM to acchA rhe| kisI ne nahIM likhA usa hAlata meM mujhe likhanA par3A hai ki lauMkAzAha ne nimnalikhita kArya kiye haiN| (1) bhagavAna mahAvIra ne pharamAyA ki pA~caveM pArA meM 21000 varSa taka hamArA zAsana arthAt "sAdhu sAdhvI zrAvaka aura zrAvikA" avicchinna rhegaa| taba laukAzAha ne kevala 2000 varSoM meM hI jaina sAdhu saMsthA kA astitva miTA diyA aura bhANAdi ko binA guruveza pahanA diyA / laukAzAha ne yaha prathama kAma kiyaa| (2) jaina zAsana ke AdhArastaMbha svarUpa jainAgamoM ko laukAzAha ne asvIkAra kara zAsana kA unmUlana karanA cAhA phira bhI pIche se lokoM ke anuyAyiyoM ne 32 sUtra mAne / laukAzAha ne yaha dUsarA kAma kiyaa| (3) AcArya bhadrabAhu jaise caturdaza pUrvadharoM ne sUtroM para niyukti vagairaha racakara jaina sUtroM ko vistRta arthavAle banAe / una paJcAGgI ko mAnane se inkAra kara diyA / yaha laukAzAha ne tIsarA kAma kiyaa| (4) jainadharma meM zrAvakoM ke karane yogya nitya kriyA sAmAyika, pausaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna aura dAna jaisI kriyAoM kA niSedha kara bicAre bhadrika jovoM ko AtmakalyANa karane se banda kiyaa| yaha lauMkAzAha ne cauthA kAma kiyaa| (5) jainadharma meM prAcIna samaya se jinAgamapramANa siddha, jaina mandira mUrtiyoM kI mAnyatA hai aura caturvidha zrIsaMgha, isa nimitta kAraNa se arthAt prabhu pUjA, sevA, bhakti kara, sva para kA kalyANa ___ Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pacIsavA~ 202 karate the aura dharma para pUrA iSTa rakhate the, para laukAzAha ne ajJAnatA ke vaza ho hiMsA aura dayA ke bheda ko samyagatayA na samajha vicAre bhadrika jIvoM ko iSTa se bhraSTa banA mUrti pUjA chur3avAI / yaha lauMkAzAha ne pA~cavAM kAma kiyaa| (6) jisameM deva kA guNa yA deva kI AkRti na ho aise laukika devoM ko namaskAra nahIM karane kI jainadharmopAsakoM kI dRr3ha pratijJA thI, para lauMkAzAha ne saMsAra khAta batalA ke apane anuyAyiyoM ko chUTa dI jisase ve jahA~ mAMsa, madirA car3hatA hai vahA~ jA kara zira jhukA dete haiN| phira bhI unako jaina mandira mUrtiyoM kI sevA karane meM pApa samajhAyA yaha lauMkAzAha ne chaThThA kAma kiyaa| (7) jainoM meM pratyeka mAsa meM parva hai aura parva ke dina vizeSa dhama kArya karanA batalAyA hai| usako chur3A ke mithyAtvI parva ke lie chUTa dedI jisase Aja jainoM meM mithyAtvI parva kA pracAra pracuratA se dekhane meM AtA hai| laukAzAha ne yaha sAtavA~ kAma kiyaa| (8) lauMkAzAha aura Apake anuyAyI vargane sUtroM kA jhUThA artha kara jaina mandira mUrtiyoM kI nindA ke sAtha pUrvAcAryoM kA avaguNavAda bolanA sikhalAyA aura vicAre bhadrika jIvoM ko dIrgha saMsAra ke pAtra banAne kA prayatna kiyaa| itanA hI nahIM para jinAcAryoM ne rAjapUtoM ko mAMsa madarAdi kA sevana chur3avA kara jaina, osavAla, poravAla, zrImAla Adi mahAjana banAe, para sAtha meM una zrocAryoM ne mandira mUrtiyoM kI bhI pratiSThA krvaaii| isase laukAzAha ne una AcAryoM kA nAma va upakAra bhulA kara apane Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAzAda ne kyA kiyA ? 203 zrAvakoM ko kRtaghnI banA diyA / yaha lauMkAzAha ne AThavA~ kAma kiyA / ( 9 ) zrI saMgha ko zakti evaM saMgaThana rUpa vajra killA ko tor3a kara arthAt usake Tukar3e Tukar3e kara aneka vibhAgoM meM vibhakta kara diyA aura usakI zakti kA satyAnAza kara diyA / yaha lauMkAzAha ne nauvA~ kAma kiyA / (10) jainajAtiyoM ke jAti sambandhI niyama itane to sudRr3ha aura itane sundara the ki anyAya atyAcAra ko sthAna taka nahIM milatA thA, parantu lauMkAzAha ke naye mata se Apasa kI phUTa aura kumpa ke kAraNa kanyAvikraya, bAlavivAha, vRddhavivAha ravikraya Adi hAnikAraka prathAe~ bhI jaina jAtiyoM meM zra ghusii| itanA hI nahIM para ve to ghara kara baiTha gaI / yadyapi inako nikAlane kA bahuta prayatna kiyA jA rahA hai, parantu saMgaThana ke prabhAva se saba prayatna niSphala hote haiM / yaha lauMkAzAha ne dazava kAma kiyA / ( 11 ) jainoM meM jhUTha bolanA, vizvAsaghAta karanA, kisI ko dhokhA denA ye mahAn pApa samajhe jAte the / / para lauMkAzAha jaisoM ne haTha, kadAgraha kara asatya ko apane hRdaya meM sthAna dekara nayA mata calAyA, aura usako puSTa karane ko Apake anuyAyiyoM ne khAsa vItarAga ke vacana, pUrvAcAryoM ke pranthoM ko jhUTha batAne kI dhRSTatA kara DAlI, isI kAraNa jhUTha bolane kI jo pratijJA thI, usa vajra pApa se logoM ko jo Dara thA, vaha hRdaya se nikala gayA / zrAja to anya loMgoM se bhI isa samAjameM ina bAtoM kI vizeSatA dikhAI de rahI hai / yaha lauMkAzAha ne gyArahavA~ kAma kiyA / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pacIsavA~ 204 (12) jaina dharma meM vAsI, vidvala, anantakAya, (AlU-kAMdA ityAdi) tIna dina ke bAda kA AcAra khAne kI sakhta manA, aura mahAn pApa samajhA jAtA thA, para lauMkAzAha tathA sthAnaka mArgiyoM ne inakA paraheja nahIM rakkhA aura sarvabhakSI bana Apa aura Apake bhaktoM tathA sambandhI par3osiyoM ko pApa ke bhAgI banAye / yaha lauMkAzAha ne bArahavA~ kAma kiyaa| (13) Rtudharma kA jainoM meM bar3A bhArI paraheja rakhanA batalAyA hai, parantu laukAzAha aura sthAnakamArgiyoM ke mata meM isakA paraheja nahIM rakhane se kaI ajJa loga jaina dharma se ghRNA karane laga gae itanA hI nahIM para teraha0 sthA0 zrArajiyoM RtumatI hone para bhI zAstra ko chU letI haiM, aura kaI bhikSArtha bhI bhramaNa * jaina samAja to prArambha se hI zAsanabhaMjaka lauMkAmata ko ghRNA kI dRSTi se dekhatA thA para ve loga vicArA bhole bhAle jainetara logoM ko bhramita kara sAdhu kA veza pahanA dete the jaba laukAzAha jainAcAra vyavahAra se ajJAtA thA to jina jainetaroM ke janma se hI sarvabhakSI saMskAra the ve jainAcAra meM kyA samajhe aura kaise pAla sake idhara sarvaprakAra kI chUTa bhI thI ataeva vaha paramparAgata saMskAra Aja paryanta bhI ina logoM meM vidyamAna hai phira bhI jamAnA badalane se aura kucha jJAna kA pracAra hone se jo loga gandhe rahane meM utkRSTatA samajhate the ve aba sApha rahanA pasanda karate haiM Rtudharma nahIM pAlate the ve bhI isa pravRtti ko burI samajhate haiM bhakSAbhakSa kA bhI kucha khayAla hone lagA hai phira bhI hama cAhate haiM ki zAsanadeva una logoM ko sadbuddhi pradhAna kare ki ve jainadharma kA pavitra AcAra pAlana kare jisase vidharmiyoM ko aisA mokA na mile kI ve jaina dharma para AkSepa kara sake Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 205 lokAzAha ne kyA kiyA ? karatI hai / isI kAraNa pApar3a, vaDiyoM karane vAlI zrAvikAe~ apane ghara kA dvAra banda rakhatI haiM unako isa bAta kA bhaya rahatA hai ki kadAcit RtumatI AryA ghara meM na ghusa jAya ? ityAdi / yaha lauMkAzAha ne terahavA~ kAma kiyA / (14) jainadharma meM sUvA sUtaka ( janma maraNa vAle ) ke ghara kA AhAra lene kI sakhta manAI hone para bhI teraha0 sthA0 aise gharoM kA AhAra pAnI aura jApA ke laDDU taka bhI bahara lete haiM / isase arjena loga jaina dharma kI nindA karate haiM / yaha lauMkAzAha ne caudahavA~ kAma kiyA / (15) jainAcAryoM ne jainoM kI zuddhi kara jaina banAne kI eka aisI mazIna kAyama kI ki jisake jariye do hajAra varSoM meM karor3oM manuSyoM kI zuddhi kara jaina banA liye / para lauMkAzAha ke saMkucita vicAra, malIna kriyA, rUkSa dayA tathA gRha kleza ke kAraNa yaha mazIna (mizana) bilakula banda hogaI / yaha laukAzAha ne pandrahavA~ kAma kiyA / (16) laukAzAha ke anuyAyiyoM yA sthA0 kI malIna kriyA kA janatA para bahuta burA prabhAva pdd'aa| jo loga jaina sAdhuoM ko bar3e Adara satkAra kI dRSTi se dekhate the ve hI DhUMDhiyoM ko dekha kara kahane lage : "lambI lakar3I lambI Dora, AyA DhU~DhiyA pakkA cora / " arthAt - lauM0 sthA0 ne jainoM kA mahAtmya ghaTA diyA / jainAcAryoM ne apane upadeza rUpI camatkAroM se rAjA mahArAjAzra se sammAna prApta kiyA thA / usa para bhI ina logoM ne par3adA DAla diyA / yaha lauMkAzAha ne solahavA~ kAma kiyA / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pacIsavA~ 206 ( 17 ) lauMkAzAha ne jaina dharma kI dayA ke svarUpa ko ThIka nahIM samajha kara hareka kArya meM pApa pApa, hiMsA -hiMsA karake zrAvakoM ke zaurya para kuThArA''ghAta kara unako Darapoka, kAyara, kamajora banA diyA / jisase ve dIvAnI, phaujadArI ityAdi aphsarI pada se utara gaye aura aba apane tana jana kI rakSA karane meM bhI asamartha bana dUsaroM kA mu~ha tAkane lage / yaha laukAzAha ne sattarahavA~ kAma kiyA / ( 18 ) jaina dharma meM tIrtha bhUmi kI pavitratA aura vahA~ ke darzana, sparzana se zrAtma-kalyANa honA batalAyA hai| kyoMki yahA~ asaMkhya muni mokSa prApta karate hue antima adhyavasAya ke paramANu chor3a gae haiN| ve yAtrArtha jAne vAle mahAnubhAvoM ke hRdayoM - ko svaccha, nirmala aura pavitra banA dete haiM / yaha anubhava siddha bAta hai / isI kAraNa pUrva jamAnA meM eka-eka vyakti ne lAkhoM karor3oM dravya kA vyaya kara saMgha nikAla tIrtha-yAtrA kI aura Aja bhI anekoM loga kara rahe haiN| isa kArya meM saMsAra se nivRtti, brahmacarya kA pAlana, vrata, paJcakkhANa kA karanA, svadharmiyoM kA samAgama, gurusevA, tIrtha-darzana aura dravya kA sadupayoga Adi aneka lAbha hone para bhI laukA0 sthAna0 binA soce samajhe bicAre bhadrika logoM ko bhrama meM DAla unako isa pavitra kArya se vaMcita rakha mahAn antarAya karma bAMdhA hai| yaha lokAzAha ne aTThArahavA~ kAma kiyA / ( 19 ) jaina dharma meM ( sAdharmika ) svAmi vAtsalya prabhAvanAdi udAra kAryoM ko saba se uccAsana diyA hai| kyoMki ina pavitra kAryoM se jIva sulabha bodhitva prApta kara sakate haiM / parantu Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 207 aferzAha ne kyA kiyA ? vinA samajhe lauM0 sthA0 isakA virodha kara zAsana kA mUlocchedana karane kA laukAzAha ne unnIsavA~ kArya kiyA / ( 20 ) jaina dharma meM samavasaraNa, varaghor3A mahotsavAdi pablika ke kAryoM se tIrthaGkara gotra bandhanA batalAyA hai / kyoMki ina janarala kAryoM se jainoM ke alAvA ajainoM para bhI dharma kA bar3A bhArI prabhAva par3atA hai jisase samyaktva kI prApti hotI hai / prAyaH aise mahotsava dAnotva vIratA aura mana ke hulAsa se hI hote haiM / para ajJAta lauMkA0 ne isakA bhI niSedha kara kaMjUsoM kI bharatI bar3hAkara ajaina karmopAjana karane kA yaha bIsavA~ kAma kiyA / (21) jina pratimA aura mandiroM ke prAcIna zilA lekhoMse jainadharma kI prAcInatA siddha hotI hai, parantu pratimA kA niSedha kara zilAlekhAdi prAcIna sAdhanoM ko chor3a kara jaina dharma kI prAcInatA para kuca phirAnA cAhA / lauMkAzAha ne yaha jainadharma kA itihAsa kA droha karane kA ekkIsavA~ kAma kiyA / ityAdi - aise 2 aneka kArya haiM jinakA laukAzAha ne binA soce samajhe virodha kara jaina dharma ke andara eka utpAta khar3A kara diyA / phira bhI prasannatA kI bAta hai ki lauMkAzAha ke bAda Apake anuyAyiyoM meM kaI loga saMzodhaka bhI hue ki jinhoMne jainAgamoM kA avalokana kara asatya mArga ko tyAga satya mArga ko svIkAra kiyA jisameM pUjya meghajI, pUjya zrIpAlajI, pUjya zrAnandajI Adi saikar3oM sAdhuoM kA nAma mazahUra hai isI kAraNa svAmi lavajI dharmasiMhajI ke anuyAyiyoM ( DhUMDhiyoM) meM bhI vIra buTe Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakaraNa pacIsavA~ 208 gayajI mUlacandajI,vRddhicandajI,AtmArAmajI,dAdA zAMtivijayajI ratnavijayajI ajItasAgarajI cAritravijayajI ( kacchI) padmavijayajI Adi saikar3oM sthAnakavAsI sAdhu DhUMDhiyA dharma kA tyAga kara zuddha jainadharma meM (saMvegapakSIya samudAya meM) dIkSita huye / itanA hI nahIM para isa grantha kA lekhaka aura Apake guruvarya evaM Apake kai ziSya bhI isI paMtha kA pAMthika hai agara lauMkA gaccha aura sthAnakamArgiyoM se jo sAdhu nikala kara saMvegI pakSa meM Aye haiM jinoM kI nAmAvalI likhI jAya to eka vRhad grantha bana jAtA hai para 450 varSoM kA itihAsa meM aisA eka bhI udAharaNa nahIM milatA hai ki koI bhI saMvega pakSIya sAdhu yA yati, DhUMDhiyA huA hai yaha jaina saMvega pakSIya samudAya kI satyatA kA ujvala vAdayukta udAharaNa hai| anta meM maiM yaha spaSTa jAhira kara denA samucita samajhatA hU~ ki " zrImAn laukAzAha ke jIvana para aitihAsika prakAza" likhane meM na to lauMkAzAha prati merA kiMcit dveSa hai na kisI kA dila duHkhAne kI icchA hI hai para isa kArya meM zrImAn svAmi santabAlajI ne " zrImAn dharmaprANa lauMkAzAha " nAma kI lekhamAla likha merI AtmA meM zakti preraNA kI tadartha maiM svAmi saMtabAlajI kA vizeSa upakAra mAnatA huzrA itanA hI kahU~gA ki isa kitAba ke likhane meM jo kAraNa haiM to saba se pahile zrApa zrImAn hI haiM basa itanA kaha kara maiM merI lekhanI ko vizrAMti detA huuN| // OM zAnti 3 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa. 1 [ paNDita munizrI lAvaNyasamayakRta siddhAnta caupAI ] ( vi0 saM0 1543 kArtika zukla aSTamI ) -: dohA :sakala jiNaMdaha paya namuM, hiyaDaI hariSa apAra / akSara joI bolasiu, sAcau samaya vicAra // 1 // sevia sarasvati sAmiNI, pAmiu suguru pasAu / suNi bhaviyaNa vIra jiNa, pAmiu zivapura ThAu // 2 // saya ugaNIsa varisa thayAM, paNayAlIsa prasiddha / tyAre pacchI luMku huu, asamaMjasa tiNaI kiddha // 3 // hu~kA nAmiu muhaMtalu, huu ekau gAmi / Avi khoTI vidupari, bhAgu karama virAmi // 4 // ralaI khapai khIjaI ghaNu, hAthi na laggai kAma / tiNi Adariu pheravI, karama lIhAnu tAma // 5 // Agama aratha ajANatu, maMDai anaratha muuli| jinavara vANI avagaNI, Apa kariuM jaga dhUli // 6 // ruThau deva kisiGa karai, vadani capeTa na dei / kisI kubuddhi tisI dIi, jiNi bahu kAla rulei // 7 // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 deva avaMtImaI suNiu, tihA maMDapagaDha joi / tihAM vachIAtI AviA, milyA lakhamasI soi // 8 // luMkaDa dravya apAvi kari, lobhaI kIdhau aMdha / luMkAmata levA bhaNi, pArakhi oDiuM khaMdha // 9 // pArakhi huu kupArikhI, joi raciu kudharma / pArakhi kiMpi na parikhiDaM, rayaNa rUpa jinadharma // 10 // cupai luMkaDa vAta prakAsI isi, tehanuM sIsa huu lakhamasI, tIgaI bola uthApyA ghaNA, te saghalA jinazAsana taNA. 11 dhana dhana jinazAsana siNagAra, jinabhASita siddhAMta vicAra, jAsa pratApiiM lahIi mAMna, kumatIkoi na kADhai kAna dhana0 12 mati thoDI nai thoDaM jJAna, mahIyali vaDUM na mAne dAna, posaha paDikkamaNuM paJcakhANa, navi mAne e isyA ajANa. dha0 13 jinapUjA karavA mati TalI, aSTApada bahu tIratha valI, navi mAne pratimA prAsAda, te kumatI siu~ kehu vAda. dha0 14 kumati sarisuM karatAM vAta, nava nizce lAge mithyAta, jinazAsane maMDiu saMtApa, UveSiI adhikeruM pApa. dha0 15 1 lauMkAgacchIya yati bhAnucandra tathA yati kezavanIke granthoM se bhI yahI siddha hotA hai ki lauMkAzAhane prAraMbha meM jainAgama sAmAyika, pausaha, pratikramaNa, prayAkhyAna, dAMna aura devapUjA mAnane se inkAra karadiyA thaa| Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 211 jinamati valI na mAne jea, Avo uttara ApuM tea, cihuM dizi cupaTa maMDio vAda, UtArisu kumatino nAda. 16 dhuri navi mAnau devu dAna, iNa vAte lahisiu apamAna, AcArAMgamAMhi mati ANi, saMvatsarI dAna tUM jANi. 17 . porasimAMhi jinavara vIra, varisai sovana sahasadhIra, eka koDi aDa lakha etalU, varasi divasi hui ketalUM. 18 triNi saI tima aTyAsI koDi, lAkha asI tihAM sarisA joDi, chaThe aMge malli jina valI, iNa pari dAna diuM mani ralI.19 paradezI rAu satkAra, rAyapaseNI mAMhi vicAra, citra sArathi che tAsa pradhAna, cihuM parvI posaha RSidAMna. 20 punarapi suNajyo bhagavai aMgi, tuMgIyA nayarI zrAvaka raMgi, nitu deM dAna supari te tisI, eka jIbha pari bolU kisI. 21 jima avirala jalahara jaladhAra, bahe avArI tima anivAra, manavaMchita jAcaka die anna, tribhuvani te zrAvaka dhana dhanna. 22 kalpasUtra suNatAM ANaMda, RSabha nemi jaya pAsa jiNaMda, vIra taNI pari saMvatsarI, dIdhA mayagala malapata turI. 23 dhaNa kaNi maNi muktAphala bahU, Aja lage te jANe sahU, sAte kSetre devU dAna, bhattapayannA mAMhi pradhAna. 24 1 dAMna kA niSedha kevala svAmi bhikhamanIne hI nahi kiyA paraM sabase pahilA to lauMkAzAhane hI kiyA thA taba hI to paM. lAvaNyasamaya ko itane AgamoM ke pramANa dekara dAna ko siddha karanA par3A hai| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 re kumatI ! tujha mani saMdeha, maI nava nice prIchio teha, dAni tu vAdhe saMsAra, kima pAmije mokSa dvaAra 1 jANa jIva kumatIne naTe, hAhA e sahU sAdhuM ghaTe, tu kahu je tIrthaMkara bhayA, deDa dAna zivapuri kima gayA ? 26 ThAlu ghaDu ghaNuM jala halai, dravyahINa itara jhAlaphalaI, potara pahiraNi nahi potIuM, vaMchai paTTakUla dhotIuM. tima navi jANe Agama marma, jANe kharuM prakAsauM dharma, e etalI na jANe vAta, dAnihaM karma taNau upaghAta. dAniI ju ghaTa pApi bharAi, tu tumhe bhikSA mAgu kAMi, vacana taNo haTha che ati ghaNo, paramAratha prIchiu tumha taNo. 29. chedagraMthamAhi saMgrahiu kalpasUtra savizeSaha kahiu, dIvAlI dini utsava sAra, lii posahe tava rAya aDhAra 30 bhagavai aMge amAvasa taNA, AThami caUdisi pUnimi ghaNA, tuMgIyA nayarI zrAvaka tei, posaha letA bhAva dharei. 31 naMdi sUtra joyo utsAhi, vali vizeSAvazyakamAMhi, dvAra ache anuyogaha ThAma, caUviha saMgha taNAM tihAM nAma. 32 25. 27 1 jainayatiyoM aura upAzraya ke dveSa ke kAraNa lauMkA zAhane sAmAyika, pausaha, pratikramaNAdi dharmakriyAoM se roSa karatA huA evaM viruddha karane ke kAraNa paM. lAvaNyasamayajIne sUtroM ke pramANa dekara posaha Adi dharmakriyAoM kI siddhi kara batalAI haiM / 28. Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tihAM thApanA ThaNahArI taNI, cha Avazyaka karavA bhaNI, ubhaya kAla paDikamaNuM sahI, boliuM che zubha dhyAniiM rahI. 33 pAMca samiti tava hiaDai dhare, triNi gupati sarisI Adare, ima cha Avazyaka uccAra, kari bhaviaNa mama bhUli gamAra. 34 bhagavai aMga ane ThANAMga, tihAM meM dIThA akSara caMga, Avazyaki bolyA pacakhANa, dase prakAre jANe jANa. 35 kumati bole kUDo marma, jinapUjA karatAM nahIM dharma, pUjA karatAM hiMsA havai, ehavI vAta anAhata lavai. 36 zrI Avazyaka ati abhirAma, jihAM cauvisatthAnuM ThAma, zrAvaka pUjAne adhikAri, te gAthA tuM hIi vicAri. 37 pUjA karatAM hui vyApAra, Tale pApa jima kUpa prakAra, kUpa khaNaMtAM kAdava thAi, kacare lAge zira kharaDAi. dhana0 38 nirmala nIri bhariu te jisiMI, vimala deha trasa bhAjai tisiI, ghaNA jIva pAme saMtoSa, triSA rUpa nAse mani roSa. 39 kUpa taNe dRSTAMte kahI, dravya pUjA zrAvakane sahI, yati zrAvaka mAraga nahI eka, aMga upAsakamAMhi viveka. 40 1 sthApanAcArya aura pratikramaNa bhI lauMkAzAha nahI mAnatA thA taba hI to paNDitajI ko sUtroM ke pramANa dekara isa bAta ko siddha karanI par3I haiM / 2 lauMkAzAha pratyAkhyAna bhI nahI mAnatA thA ki bhagavatIsUtrAdi ke pramANa dene kI AvazyakatA huI haiM / 3 pUjA ke bArA meM to prasiddha hI haiM / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bi mAraga Avazyaka ThAmi, dhuri suzrAmaNa(suvihita)suzrAvaka nAmi, saMvignapAkSika trIjA joi, munivara pUjA bhAva ji hoi. 41 paMca mahAvrata AdiiM jANi, dazavidha yatinuM dharma vakhANi, mAva dravya pUjA vrata bAra, dhuri samakita zrAvaya kuli sAra. 42 rAya pradesI kesI pAsi, jinamata jANiuM mana ullAsi, puhutaI Ayu divaMgata bhayu, mariAma nAmiI sura thayu. 43 satarabhedi jina pUjA kari, Aviu vIra pAse saMcarI, cauda sahasa munivara mani gharaM, deva kahuM tu nATaka karUM. dhana0 44 vIra na bole anumati hui, tu tiNi pari maMDI jUjUi, pahiriyAM sura sarikhA siNagAra, paya ghamaghama ghughara ghamakAra. 45 duMdubhi gayaNaMgaNi gaDagaDI, saramaMDala bhUgala dau daDI, dhapa mapa dho dho maddala sAda, Alaviu tiNaiM anupama nAda.46 navala chaMdi navi cuku tAla, raMjyA iMdra caMdra bhUpAla, tava jina vIra mauna pariharai, sAte pade prazaMsA karai. 47 dravya pUjAnI jANe sahI, RSine anumati devI kahI, e akSara bolyA che kihAM, joyo rAyapaseNI jihAM. 48 kusumAdika lei manaraMgi, satare bhede chaThai aMgi, domai sayaMvara maMDapa ThANi, jina pUjyA moTe maMDANi. 49 jIvAbhigama mAMhi che tathA, vijayadeva pUjAnI kathA, jinapUjA UthApi jihAM, re kumati te akSara kihAM? 50 tIratha aSTApada giranAra, naMdIsara zatrujaya sAra, bhagavai aMgi kahyA che valI, kai munivara kai jina kevalI.51 ___ Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 215 e eka vaMdyAviNa sahI, asura pratiiM UMcI gati nahI, tAM gati jAM sohammu lahai, tIratha nahIM tu ima kAM kahai 152 jaMghA vidyAcaraNa hoi, suragiri naMdIzvara tUM joi, aSTApadi jai Avai ihAM, vaMdai caitya valI hui jihAM. 53 bhagavas aMgi jisi vIsasai, e akSara numai uddisaha, zrI Avazyaka valI vizeSi, hRdaya kamali tasa ANi dekhi. 54 riSabha taNI vANI mani dharI, thApI bharati bhalI pari karI, jiNahara jiNa pratimA caDavIsa, aSTApadi praNamUM nisidIsa. 55 jIvi ghaNe ihAM sivapada lihiuM, siddhikhetra tiNi kAraNi kahiuM. ika su thUbha karAvyAM jor3a, jima bhUcalaNi na caMpai koi . 56 eka bola e kADhiu mathI, pratimA bharAvivI kahI nathI, ghaDatAM lAgai pAtaka ghaNuM, pAtharamAMhi kisiuM jinaparNu ? 57 isyAM vacana dUris pariharu, ehanuM uttara chaha pAdharuM, Aja lagai jou bahu ThAmi, caMpAnagarI jIvata sAmi sopArai paTTaNe chaha jea, AdinAthanI pratimA tea, vistara kahitAM lAgai bAra, tiNi kAraNi kahuM boma bicyAra. 59 rAu udAyane jagi jayavaMta, prabhAvatI rANInuM kaMta, vIra pATaNi vilasai rAja, lAdhuM SoDa sariAM savi kAja. 60 vijjuamAli taNI mokalI, gosIraSa caMdanI bhalI, jIvata pratimA vIraha taNI, pragaTI peSi namai naradhaNI. 61 jehana mani saMdeha lagAra, jojyo dasamaha aMgi vicAra, valI apUrava boluM vAta, celA maNaga taNau je tAta. * 58 62 Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratimA deSi hui pratibuddha, tiNi lI, cAritra vizuddha, dazavaikAlikanuM karaNahAra, sijabhava giruu gaNadhAra. 63 aMga upAsaka mAMhe deSi, samakitanuM alAvau peSi, nava zrAvaka sarisu ANaMda, liI samakita dii vIra jiNaMda. 64 paratIrathi jina pratimA grahI, Aja pachI te vaMdaM nahIM, iNi akSari jANai jinamatI, jinapratimA sahI Agai hatI. 65 chedagraMtha ati ruaDau hoi, kalpasUtra savizeSu joi, tihAM bahu sukha bolyAM sohilA, paNi dasaNa jaNa darzana dohilA.66 dhuri tIrthakara jANe sahI, chehaTai jinavara pratimA kahI, ATha vacana je vicilAM achai, bhaviaNa pUchI lejyo pachai.67 e dazanu paramAratha suNau, dIThaI lAbha hui ati ghaNauM, pratimA peSI ArdrakumAra, krami krami pAmiu mopaM duAra. 68 leSI putalI deSI bhIti, rAgavasai rAgInai cIMti, jima jinapratimA paya mana vasai, tima samakita adhikuM ullasai. 69 chedasUtra akSara abhinavA, jinaprAsAda karAvai navA, te suraloka jihAM bAramuM, hui surapati kai surapati samu. 70 mUla sUtra Avazyaka sAra, aMga upAsakamAMhi vicAra, ThAmi ThAmi akSara chai ghaNA, jinaprAsAda karAvA taNA. 71 chai gaNivijja payannUM jihAM, jinapUjAnAM mahurata tihAM, Agai ima bolyA jinarAja, te kumatI navi mAnai Aja. 72 jaMbUdIvapatti jANi, devidatthu payanna vaSANi, trIjai aMgi valI avaloi, jIvAbhigama bhalI pari joi. 73 1 kha ke sthAna Sa kA prayoga kiyA he / Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 devaloki bAre suvicAri, parvata kUTa taNai adhikAri, zAzvata jinasaMkhyA suNi jANa, bolyA jinaprAsAda pramANa. 74 moTA kAja pratiSThA taNA, tIratha jinayAtrAdika ghaNAM, DAhu muni ju teDiu jAi, ghaNau lAbha lAbhai tiNi ThAi.75 yAtrA taNI ghaNI chai sASi, navi kIjai te akSara dASi, rathayAtrA rAu saMprati taNI, bIjI abara huI ati ghaNI. 76 muni naI caitya bhagati evaDI, bolI chai suNajyo jevaDI, gAmi nagari pahutu kiNi ThAya, dITuM caitya navaulI jAya. 77 paiThau jinaprAsAda majhAri, deSai AzAtanA apAri, bhamarI maMdira jhAjhA jAla, paDakAliA taNAM causAla. 78 te UveSI jAi ki vAri, prAyazcita guru lAgai cyAri, jau pheDai tu lahuAM jANi, caitya bhagati karatAMsI kANi? 79 jinatIratha rathayAtrA kahI, caitya bhagati munivara naI sahI, chedagraMthi e akSara isyA, te majha hiaDai gADhA vasyA. 80 riSinaI pUjArnu upadeza, detAM doSa nahIM lavalesa, bhadrabAhu je zrutakevalI, tiNi Avazyaki boliuM valI. 81 vayarasAmi pari kIdhI kisI, jojyo hRdaya vimAsI tisI, nagarI mAhezvarI majhAri, saMgha bhaNai sahi guru avadhAri. 82 Aviu parva pajUsaNa Aja, bauddhamatI rAjArnu rAja, tiNi rASI mAlinI koDi, zvetAMbara naI lAgai khoDi. 83 jANI phUla na mUkiGa eka, vairasAmi mani dharai viveka, gayA padamadrahi hariSyA hIi, lakSmIdevi kamala kari dIiM. 84 Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 paMthi hutAzana vana abhirAma, Apai yakSa kusuma bahu tAma, kusuma kamala ApyAM saMghanai, jiNahari jiNa pUjyA ika manai. 85 snAtra mahotsava kerA jaMga, karatAM hiaDai dharijyo raMga, jinavara janama samaya jaba hoi, acyuta iMdra taNI pari joi. 86 meru zikhari jina lei jAi, causaThi iMdra milai tiNi ThAi, ANai kamala sahasa pAMkhaDI, jotAM sukha pAmai AMkhaDI. 87 bhariA kalasalA nirmala nIra, nhavIuM jinavara sAhasa dhIra, jaMbUdIvapanaMttI jihAM, e AlAvau vigatiiM tihAM. 88 huA je tIrthakara husii, janama samayapari ehaji tisii, iNi uThai jinavaranAM snAtra, karijyo jima nirmala hui gAtra. 89 jihAM jina bolai tihAM siu vAda, dhuri utsarga anaI apavAda, ekaji jIvadayA yati taNai, e utsarga sahUko bhaNai. 90 dravya kSetra nai kAla ji bhAva, te Upari tumhe dharijyo bhAva, je pada chai apavAdaha tanu, lAbha chehAcaM kAraNa ghaj. 91 RSinaI virAdhanA jala taNI, tima bIjI varajI chai ghaNI, kalpasUtramaI mana ullAsi, suNiu sulalita sahiguru pAsi. 92 vIrataNu tihi vacanavilAsa, suNI ekaI UNA paMcAsa, AlAvA bolyA jinarAja, riSinaI sAmAcArI kAja. 93 tihiM viharivA taNai adhikAri, te alAvau hIi vicAri, kahI kRNAlA nAmaI kisI, iMdra taNai nahIM nagarI isI. 94 aurAvatI nadI tasu tIri, gAU aDhai vahai nitu niri, isIu pahaTa ullaMghI vegi, Agai muni jAtA saMvegi. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ eka payajali bhItari thali eka, iNipari jai AvatA aneka, doSa rahita bhikSAnaiM kAji, na gaNi virAdhanA riSi rAji. 96 ima apavAda taNA pada joi, nizcaI bhaMgi bhalAM phala hoi, kevali vAta prakAsai isI, te mAnatA vimAsaNa kisI? 97 triNi ukAlA vali A paSai, phAsu nIra kahai te jhapai, cAula dhoaNanUM jala jeu, bi ghar3I pUMThi phAsi teu. 98 glAna mahAriSi sahi guru taNI, upadhi vidhii siMu dhovI bhaNI, e triNiI tihi bolI Utti, jojyo piMDataNI niyukti. 99 yatinaI rogi cikitsA kahI, caumAsI paDikamaNuM sahI, sUtikarma tIrthakara taNA, aThAi dini utsava ghaNA. 100 thAnaka vIsa hyAM chai sahI, jeha viNa tIrthakara pada nahIM, chaTha anaI aThama tapa jeuM, valI vizeSata jANe teu. 101 zatrujaya tIratha giranAra, siddhakSetra thApanA vicAra, chaThai aMgi anai AThamai, e cha bola kahyA majha gamai. 102 gahilA gAmaTha mUDha gamAra, pabhaNai zrI siddhAMta vicAra, yoga anai upadhAna vihIna, jAte dini te thAsii dIna. 103 bhAva hui ju dIkSA taNau, cha jIvaNI lagai tu bhaNau, yoga vahyA viNa Aghau sahI, zrI siddhAMta bhaNAi nahIM. 104 sIkI paDilehaNa ati kharI, levA kAla avadhi pariharI, trihuttiri bola bhalA mani vasai, tu samakita mUrdhU ullasai. 105 jasu dhari jhAjhA mANasa jimai, te uddezika ma kahu kimai ? harikesI riSi lii AhAra, navi lAgai tasu doSa lagAra. 106 Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 107 harikesI nAbhi mAtaMga, pAmI doSa hau muni caMga, ika dini viharaMtu saMcaraha, yakSa taNai deuli Utaraha. tihi AsanUM nayara suvizAla, kausala nAmi bhalu bhUpAla, tasu beTI cha bhadrA nAmi, yakSa prati nitu jAi praNAmi, 108 tiNi diNi yakSabhavani gai jAma, riSi rahIu tu kAusagi tAma, pekhI dUbala mala AdhAra, kuMarI kIdhau ghUghUkAra. 109 kupiu yakSa tava kuMari chalI, vajaMtI ghara maMDali DhalI, mAta tAta miliuM parivAra, navi lAgai USadha upacAra. 190 bhUta preta vari vyaMtara koi, bhaNai bhUpa kuNa valagu hoi, pragaTa thai te kAraNa kahu~, jima manavaMchita bimaNAM lahu. 111 jima ghRta vaizvAnara DahaDiu, bhaNai yakSa tima kopi caDiu, suNajyo bola amhAruM kahiu, amha deuli riSi AvI rahiu . 112 kSamAvaMta te mahAmuni taNI, kIdhI kuMvari avanyA ghaNI, hAsaIM bolyA bola kubola, muni kiu avagaNI niTola. 113 nahIM sAkhaM ehanuM anyAu, siuM karisiha rIsAviu rAya, tu muMkuMju riSinaI varaI, nahIM tarI kuMarI nivaI marai. 114 isiuM vacana rAjA saMbhalai, kuMarI dRkhi ghaNuM TalaklaDa, vedana TAli bhai naranAha, karisiuM riSisari suvIdyAha. 115 tatakhiNi ANiu savi samudAya, kuMarI gheta valiu tiNiThAya, yakSa mahAriSi siri avatarI, tiNi velAM te kuMara varI. 116 riSi prabhAtI cAliuM saja thai, kuMarI pitA taNai ghari gai, bhUpati bhaNai amhArai rAji, riSi ramaNI navI Avar3a kAji . 117 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 yajJa jANa brAhmaNa chai jihAM, riSi ramaNI te ApI tihAM, kete dini aMtari lahI lAga, brAhmaNa maMDai moTau yAga. 110 brAhmaNa varga miliu tihi bahU, hui kiMpi te suNajyo sahu, rAjakuMari paraNItI jeNi, te riSi Aviu bhikSA leNi. 119 siri mailu paNi mati UjalI, hAthiI daMDa kaMdhi kAMbalI, yajJa pATi jai Ubhau rahai, dharmalAbha harikesI kahai. 120 tava baiThA baMbhaNa khalabhalai, ke trAsai ke alagA Talai, ke UtAvali UMcA caDai, e varatIu rakhe AbhaDai. 121 yAgamAMhi je baMbhaNa vaDA, te bolai rahiA ika taDA, dhAna amhArai achai aboTa, jAM nahIM tari kai pAmisi coTa. 122 UThyA luMTaukevi aticaMDa, melhai sATa sarIsA daMDa, ke hAsaI taruNA chokarA, lahakaI seu lAMkhai kAMkarA. 123 rAjakuMari te riSi olakhai, ciMtai loka kisiuM e jhakhai, hAtUM chAjai jehasiuM lADa, e riSi hasatAM bhAMjai hADa. 124 kuMarI bolai sahuko suNau, e munivaranu mahimA ghaNau, jai e rijhinai Uvekhisiu, tu phiratAM deula dekhisiu. 125 ehanUM hAMsaM amhanaI phaliDaM, rAjariddhi sukha sagaluM TaliuM, jima jima kuMari nivArai phirai,tima upasarga ghaNerA karai. 126 riSinaI vedana jANI ghaNI, Aviu yakSa sakhAyata bhaNI, isiuM pekhi kopiiMdhamadhamai, paDIA vipra mukhi lohI vamai. 127 kuMari bhaNaI hiva kima UThisiu, saMkaSTa dohilA chUTisiu, e UkhANU sAcau hoi, viNa bhATa mAnai koi koi. 128 ___ Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 tumhe maMDiu giri nakhi bhedivA, taru maMDiu mUliI chedivA, tumhanaI rIsa karuM hiva kisI, savi kubuddhi tumha hiaDai vasI. 129 tumi jaNi iNi siu thAisii, e kUTiu vAI jAisii, ehanA caraNa zaraNa hiva lIu, e pAdharasI nahIM varatIu. 130 tava baMbhaNa bolai karajoDi, deva dayA kari amhanaI choDi, choru hoi kuchoru kadA, mAyavApi sAMsahi sadA. 131 e uttamanA gharanI rIti, kuvacana kisiu na cuhaTai cIti, guNa maNi rayaNAyara chau tumhe, eka varAMsu lahiNau amhe. 132 vinaya vacani mani raMjiu yakSa, tava mUkyAM mANasanA lakSa, gayuM yakSa jai baiThau ThAmi, uThyA vipra save siranAmi. 133 bhaNai vipra ho riSi dhana dhanna, kRpA kara liu khapatUM anna, yajJa bhaNI jhAjhA parahUNA, amha maMdiri AvyA chai ghaNA. 134 mAsakhamaNa kerai pAraNai, gayA vipranaI ghara bAraNai, sarasa gavila viharAvai pAka, kUra dAli ghRta jhAjhA zAka. 135 viharai munivara khapatI khIra, ghola ghaNuM naI phAsU nIra, bhAva sahita ima bhikSA dei, vaMdai baMbhaNa bhAva dharei. 136 dAna puNya mahimA vistarai, kusumavRSTi tihi suravara karai, tatakhiNi vipra taNai aMgaNai, sovanavRSTi hui sahU bhaNai. 137 vAra karI muni vahaThau jisii, brAmhaNa vaMdaNi AvyA tisii, dharma taNai upadesiMha karI, pratibodhyA baMbhaNa kuMarI. 138 harikesI riSi vihariuM ima, Uddesika navi lAgu tima, zrI uttarAdhyayana chai sAra, e saghalu tihi karihiu vicAra.139 Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 vIra sAmi atizaya paravariyA, te nAvai baisI utariyA, mAragi gaMgA nadI pravAhi, e akSara AvazyakamAMhi. 140 zrI inakApUtra sUriMda, baiThA beDI mani ANaMda, loka taNau milIu bahU varga, vayarI deva karai upasarga. 141 jihAM baisai sahi gururAya, tihAM tihAM beDI nIcI jAi, gaMgA nadI mahAjali bharI, loke guru nAMkhyA kari dharI. 142 tiNi avasari te sura pratikUla, paDatAM heThali dharai trizUla, sira vIMdhANai zoNita jhirai, sahiguru hIi vimAsaNa karai. 143 majha siri lohI khAru husii, jalanA jIva maraNa pAmisii, savi kahai Upari samatA dharai, zubha dhyAni kevala siri varai.144 baiThA beDI isyA sumedha, kima thAi tehay niSedha ? jamalI sAkhi samayanI dekhi, saMthAraga suyannUM pekhi. 145 zrImukhi aratha kahai arihaMta, racai sUtra gaNadhara guNavaMta, pratekabuddha naI zrutakevalI, dasa pUravadhara bolyA valI. 146 ehanu bhAkhiu Agama hoi, jinazAsani jayavaMtu soi, tAsu pakSa maI aMgI kIdha, re kumatI tumha uttara dIdha. 147 je pUcha, hui te kahu, kAMi ma aNabolyA thai rahu, suguru pasAI tribhuvani sAra, jANUM Agama astha vicAra. 148 teja puMja jAM sohai bhANa, tAM khajuAnUM kisiu parANa ? jAM hui ciMtAmaNinu dyApa, tAM kAkaratuM kisiu pratApAdhana. 149 jAMsuragiritAM sarisava kisiu? mRgapati Agali jaMbuka jisiu, tima Agami ju ehavU kahiuM, tu bolavU tu mhAruM rahiuM. 150 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 jinavari bhASiu jinamata jANi, luMkaTa mata phokaTa ma vaSANi, jinamata e mata aMtara ghaNau, sAvadhAna thai sahu ko suNau.151 duhA. madi jhiratu mayagala kihAM, kihAM AraDatUM UMTa ? punyavaMta mAnava kihAM, kihAM adhamAdhama khUTa ? 152 rAjahaMsa vAyasa kihAM, bhUpati kihAM dAsa ? sapatta bhUmi maMdira kihAM, kihAM uDavalevAsa ? 153 madhurA modaka kihAM lavaNa, kihAM sonUM kihAM loha ? / kihAM surataru kihAM kayaraDDu, kihAM upazama kihAM koha 1 154 kihAM TaMkAuli hAra vara, kihAM kaNayaranI mAla ? zItala vimala kamala kihAM, kihAM dAvAnala jhAla ? 155 bhogI bhikSAcara kihAM, kihAM lahivaM kihAM hANi ? jinamata luMkaTa mata pratii, evaDa aMtara jANi. 156 Avii iNi dUsama samai, jina mata mAnaI Aja, te nara puruSottama husii, lahisii zivapura rAja. 157 atha cupai. luMkaTa matanu kisiu vicAra, je puNa na karai zaucAcAra, zauca vihuNau zrI siddhAMta, paDhatAM guNatAMdoSa anaMtAdhana0158 phaNagara dekhI uMdira Darai, nisAsA DacakA jima karai, rAti divasa ehanaI pari eha, paraniMdA navi lAbhai cheha. 159 pAtaka bhaya dekhADai ghaNau, bahu AraMbha karai ghara taNu, kUTa kapaTa mAyAnA ghaNI, jAte dini thAsiu revaNI. 160 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 225 guru navi mAnue ati bhalaM, tu tumhi kima jANiuM etalUM ? zAstra par3hAvI kIdhI mayA, tehaji gurunaI sAmhA thayA. 161 je laMkaTa mati gADhA grahiyA, te ketA bhikSAcara thayA ? navA veSa tasunavalI rIti, navi baisai bhaviaNanaI cIMti. 162 icchAM hIMDara icchAM jimai, narabhava lAdhau muhiA gama, muha macakoDamaMDa vAta, alaviiM bolai riSinI ghAta. 163 zrI siddhAMta raciu caupai, bAlAbodha taNI pari jUha, for vyAkaraNi gADhA ralai, sUtra aratha sUghAM navi milA. 164 je jinavacana UthApar3a kima, te nava nivaI ninhava sIma, ninhava saMgati je nara karai, pApaI piMDa sadA te bharai. 165 mAtApitA sahodara koI, jai e matanai milIu hoi, re bhaviNa majha vAriDaM kare, tasu saMgati dUrihaM parihare. 166 kumati kerA suNI bola, tu jAi jina dharma niTola, te sonAnaI kehUM mAMna, jINaI sonai trRTai kAMna. kahu kethau kIjai te pUtra, jINai bhAjai gharanUM sUtra, luMkaTa mataM kisiuM pramANa, jihAM lopAi jinavara ANa. 168 je maI thApiDaM sabhA majhAri, te puNa AgamanaI AdhAri, Agama sUtra kAM chaM sAra, te savi huM dhuri aMga agyAra. 169 bAra upAMga payannA dasai, cheda graMtha cha majha mani vasaI, mUlasUtra bolyA chai cyAra, naMdisUtra anuyogadvAra. 170 167 Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e akekA ati suvizAla, Agama sUtra kahyAM paNayAla, tihAM bhASiuM timma citti suhAi, tu e bola na mArnu kAMi.171 suNajyo bhaviaNa kerI koDi, luMkaTa matanaI lAgI khoDi, .. maMDiu vAda thayA tA dhIra, paNa tribhuvani UtariuM nIra. 172 sAcau dharma tihAM jaya hoi, eha vAta jANai saha koI, hAri luMke gayuM sakAra, jinazAsani varatai jayakAra. 173 krodha nathI poSiu maI ratI, vAta kahI chai saghaLI chatI, boliu zrI siddhAMta vicAra, tihAM nidAnu siu adhikAra? 174 jIva save majha baMdhava samA, paDii varAMsai dharijyo kSamA, je jima jANai te tima karUM, paNi jinadharma khalaM Adaru. 175 amha guru zrI somasuMdara sUri, jAsu pasAi duriAM dUri, tapagachanAyaka suguNa nidhAna, lakSmIsAgara sUri pradhAna. 176 zrI somajaya sUriMda sujANa, jasu mahimA jagi meru samANa, ahanisa haraSai praNamuM pAya, sumatisAdhu sUri tapagacharAya. 177 guNamaMDita paMDita jayavaMta, samayaratna giruA guNavaMta, tasu eyakamali bhamara jima ramU, iNipari bhagatiiM dina nIgamUM.178 jasu mahiali ruaDau jasavAu, te sahi gurunu lahI pasAu, e caupai racI abhirAma, lukaTa vadana capeTA nAma. 179 saMvacchara dahapaMca vizAla, tritAlA varape causAla, kAtI zudi AThami zubhavAra, racI caupai bahuta vicAra. 180 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 naranArI ekamanAM thai, bhaNai guNai je e caupai, muni lAvaNyasamayaM ima kahai, te manavaMchita lIlA lahai. 181 iti zrI siddhAMtacatuHSpadI // lukttvdncpettaabhidhaanaa|| likhitA paropakArAya / / zubhaM bhavatu / lekhakapAThakyoH // zrI // 1 zrImAn paM. munizrI lAvalyasamayakI dIkSA vi0 sa0 1515 meM hui thI ataeva ApazrI laukAzAha ke samasAmAyi+the isa liye ApakA graMtha meM lauMkAzAha kI mAnyatA kA khaNDana kiyA hai vaha yathArtha hI haiM kyoM ki AvezameM AyA huA laukAzAha jainAgama jainazramaNa, sAmAyika, posaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna, dAna aura devapUjA kA usa samaya niSedha karatAthA isa liye hI Apane itanA vistArase usI samaya yaha zAstra pramANoMdvArA caupAI banAi thii| * isa caupAI kI prAcIna prati pATaNa kA jJAna bhaMDAra meM vidyamAna haiN| zrImAn mohanalAla dalIcaMda desAIne ise prApta kara vi. saM. 1986 kA jainayuga mAsika patra kA aMka 9-10 kA pRSTha 340 para chapavAI thI usa parase hindI TAipo meM usI rUpa meM yahAM GapAi gaI hai| Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 upAdhyAyazrI kamalasaMyamakRta siddhAnta sAroddhAra [caupAi] [kharataragacchIya jinaharSasUri ke ziSya u0 kamalasaMyamane / vi0 saM0 1544 meM uttarAdhyayana sUtrapara TIkA racI hai [ai. U~ aIccaityebhyo namaH ] vIra jiNesara paNamiya pAya, samariya goyama gaNahara rAya, kumata nivAraNa kahauM saMkhevi, ekamanA thainai suNau hevi / 1 / saMvat panara aThotarau jANi, luMku lehau mUli nikhANI, sAdhu niMdA ahanisi karaI, dharma dhaDAbaMdha DhIlau dharaI // 2 // tehanaI ziSya milii laSamasI, tehanI buddhi hIAthI khisI, TAlai jinapratimAnai mAna, dayA dayA kari TAlaI dAna ||3|| TAlai vinaya viveka vicAra, TAlaI sAmAyika uccAra, paDikamaNAnauM TAlaI nAma, bhAmaI paDiyA ghaNA tiNi gAma // 4 // saMvat panaranu trIsai kAli, pragaTyA veSadhAra samakAli, dayA dayA pokArai dharma, pratimA niMdI bAMdhai karma // 5 // ehavaI hUu pIrojajikhAna, tehanai pAtasAha dii mAna, pADai deharA nai posAla, jinamata pIDai dukhamA kAla // 6 // luMkAnai te miliu saMyoga, tAva mAhi jima sIsaka roga, Dagamagi paDIu saghalau loka, posAlai Avai paNi phoka / 7) jou hIA saMghAtiI kAI, bUDau loko kumatI thAI, eka akSara UthApaI jeu, cheha na Avai dukhanaI teu // 8 // Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 229 'hiMsA dharma dayAi dharma, kumatI pUchai na lahai marma, zrAvaka sahUI pANI galai, dharma bhaNI kima hiMsA Talai? // 9 // nadI UtaravI jiNavari kahI, kahau tumhi hiMsA tihA kima nahI, karii karAvii sarIkhaDaM pApa, bolaI vItarAga jagabApa // 10 ghoDe hAthI baiThA jAI, jiNavara vaMdaNi dhasamasa thAI, kahau tehanaI kima na hui dharma, kAMI UthApI bAMdhau krm|11|| evaM kArai kauM ketalaDaM, tANau bhAiu tumhi etalaDaM, jinazAmananau ehaji marma, vItarAganI AjJA dharma // 12 // eNi upadesi dRhavAi jeu, pAga lAgI khamAvauM teu, jIva savihusyU maitrIkAra, jinazAsananauM ehaji sAra / / 13 --iti caupai samApta (cha) * - - - ___ * isakI purANI prati pATaNa jJAnabhaMDAra meM tathA zrImAn phUlacaMdajI jhAbaka phalodI vAlo ke pAsa hai / Ina caupAi ke alAvA lauMkAzAha kA pUrvokta utsUtra pravRtikA khaNDana ke liye bahuta AgamoM ke pATha bhI diye hue haiN| isase siddha hotA hai ki laukAzAha sAmAyika, pausaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna, dAna, devapUjA, sAdhu aura zAstroM ko nahI mAnatA thA / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 muni vIkAkRta asUtranirAkaraNa batrIzI. vari jiNesara mugati hiM gayA, saiM ogaNIsa varasa java thayAM, paNayAlIsa adhika mAjanai, prAgavATa pahilai sAjanai. 1 lUMkA lIhAnI utpatti, ziSyA bola dasa vIsanI chitti, mati ApaNI kariu vicAra, mUli kaSAya vadhAraNa hAra. 2 tasa anuvai haUo lakhamasIha, jiNavara taNI tINaM lopI lIha, cauppadI kIdhau siddhAMta, kariu satAM saMsAra anaMta. 3 viNa vyAkaraNi hiM bAlAbodha, sUtra vAta be aratha vividha), karI caupaDAjaNa jaNa dayA, loka taNA tINaM bhAva ji gayA. 4 ghara khUNai te karaiM vakhAMNa, chAMDai paDikamaNuM paJcakhANa, chAMDI pUjA chAMDiuM dAna, jina paDimA kIdhaDaM apamAna. 5 pAMcamI AThamI pAkhI nathI, mA chAMDInaI mAhI icchI, vinaya viveka tijiu AcAra, cAritrIyAM naI kahaI( ....)khAdhAra. mugdha svAbhAvI je guNavaMta, te bholavIyA eNaM anaMta, nAlaka nAlaki trasa bahU kahaI, tINaM vAta bhaviyaNa lahibaI. 7 svAmI to navi bolai ima, ApaNa pUjA kIjai kIma ? acita pradezi sacita kima caDai, iNaM boliI sahU saMzaya paDai. 8 jJAtAdharma kathA je aMga, tehageM ehe kIghau bhaMga, dovai saIvara maMDapa ThANi, jina pUjyA jiNahara saMThANi. 9 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 10 12 13 upapAtikanaI rAjaprazreNi, jIvAbhigama sutta manjheNi, aSTapagArI pUjA kharI, sUriyAma devii tihAM karI. zrI Avazyaka boliuM sahI, nAma ThavaNa dravya bhAva ji kahI, cihna bhede bolyA jinarAja, kutsita matI na mAnaI Aja. 11 aSTApada kuNi dIThau kahaI, naMdIsara vara navi sAMsahaI, meru cUlAM je jini prAsAda, te uthApaI karaI kuvAda. bhuvanAdhipa vyaMtara mAhi jeu, devaloki jotiSa bihu leu, jiNahara paDimA sAsa bahU te matavAle lopiDaM sahu. samavasaraNa je samaI prasiddha, teha taNau e karaI naSiddha, pUjA dravya bhAva bihuM taNA, ThAmi ThAmi akSara char3a ghaNA. 14 eka vacana tIrthaMkara taNuM, jammA liI uthApiDaM ghaNuM, tIM kIdhaI bahU kAla ji raliu, ehU mata teha naI jai miliu 15 artha prarUpa zrI arihaMta, sUtra racaI gaNadhara guNavaMta, caUda anaI daza pUrvadhAra, sUtra racaI binhai suvicAra. 16 pratyekabuddha viracaI te sahI, eha bAta jina Agami kahI, sUtra na mAnaI te kuhu kisyA, ArAdhakanaI mani kima trasyA 117 bi mAraga zrI jinavari kahiyA, bhavya jIva tehe te grahiyA, dhuri suzramaNa suzrAvaka pachai, saMviga pAkhika trIjA achachaM. 18 mahAtrata aNuvrata chAMDI beu, tIhaM Talatu tapa bolaI jeu, beDI chatAM silAM te caDaI, bhavasAgara te nizciI paDaI. 19 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 suMdara buddhi vimAsaI ghaNuM, ruDauM vicAriDaM tu hui ApaNuM, jinavANI je bahU avagaNaI, tehanaI pAtra mUrakha valI bhaNaIM. 20 paDAvazyaka je jinavari bhaNyA, ehete saghaLAM avagaNyAM, aNuvrata sAmAika uccAra, poSaMdha pratimA nahIM vivahAra. 21 thApaIM jIva dayAmai dharmma, sUkSama bAdara na lahaI marma, sanni asanI je AtamA, ekeMdrI paMceMdrI kima hove samA. 22 bhavya abhavya je havai, vItarAga dalavA DaMsavai, khAMDara pIsaI chedaI sadA, prAzuka vidhi navi mAnaI kadA. 23 pUjA TAlaI hiMsA bhaNI, savariM bhIte huM ghaNI, 24 sarvAdari mAMDaI vyavasAya, dhana melaI bahU karI upAya. khatra akhatra thakI navi vamai, mana gamatU bhojana nita jimai, te mani mAnei tehaji sahI, dharmmadhyAnathI vAta ji rahI. 25 nIsA sADa cakA diI ghRNA, paraniMdAnI nahI kAMi maNA, rAga dosa ve mahuvaDi kariyA, krodhAdi kima dichaI parivariyA, 26 TIMTahuDI UMca paga karai, Abha paDatAM ThADhaNa dharai, tima jANaI amhe tAraka achu, pAtrapaNuM savalai amha pahuM. 27 navA veSa navalA AcAra, bhaNaI guNaI viNa zaucAcAra, jhAna virAdhaI mUrakhapaNaI, jANa ziromaNi tehanaI bhaNaI. 28 lAbha chehA navi jANaI bheu, utsarga apavAda na mAnahaM beu, nizcaya nahaM vyavahAra ji kisiu, svAmI bola na bo... u. 29 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 dravya kSetrana kAla ji bhAva, teha Upari chai kharau abhAva, mUlottara guNa je chaI dhaNA, ve lopyA jinazAsana taNA. 30 nihavi Agara bolyA bola, A to sivahuM mAhi niTola, ninhava saMgati je nara karaI, kAla anaMta saMsAri ji phiraI. 31 ima jANI saMgati mata karau, ApaNapUM Apihi sama dharau, e batrIsI lUMkA taNI, sAdhu ziromaNi vIkaDaM bhaNI. - iti asUtra nirAkaraNa batrIzI samAptA. cha. zrI. patra 1 paM. 15 gokuLabhAI nAnajIno saMgraha rAjakoTa meM yaha prati vidyamAna hai / 32 * - isakI nakala jaina yuga mAsika saM. 1985 aMka 1-2-3 pRSTa 99 meM zrI mo0 da0 desAidvArA mudrita ho cUkI haiM / * muni vIkA ne isa battIsI meM apanA samaya nahIM likhA haiM para ApakI anya kRtiyoM (devavandana stava ) meM vi. saM. 1927 kA ullekha kiyA haiM ataeva isa samaya ke AsapAza yaha battIsI banAI hogA aura usasabhaya lokAzAha jainAgama jainazramaNa sAmAyika pausaha pratikramaNa pratyAkhyAna dAna aura devapUjA nahIM mAnatA hogA unake pratikAra meM Apane yaha battIsI banAi hogA / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa naM. 2 laukAgacchoya vidvAnoM kA likhA huA lauMkAzAha kA jIvana laukAgacchIya yati bhAnucandrakRta dayAdharma caupAI* vIra jiNesara paNami pAya, suguru taNu lahyo supasAya / bhasmagrahano roSa apAra, jaina dharama par3iyo andhakAra // 1 // duya sahasa varasi aMtare isyuM, ji jiM varatyUM kahii kisyuM / dayA dharamanI thai jhAMkI jyota, sAluMkai kidhau udyota // 2 // soraTha dese lIMbaDI gAmaI, dasAzrImAlI DuMgara nAmaI / dharaNI cUr3A citta udArI, dIkaro jAyo haraSa apArI // 3 // caudasaya byAsI vaisAkhaI, vada caudasa nAma luMko rAkhai / ATha varisano luMko thayo, sA DuMgara paralokaiM gayo // 4 // lakhamasI phuino dIkarau, dravya luMkAnuM teNai harauM / umara varisa solahanI thaI, cUr3A mAtA saragi gaI // 5 // * isa caupAI kA eka pannA yativaryya lAbhasundarajI kA jJAnabhaMDAra se milA thA, usakoM jyoMkA tyoM yahAM mudrita karavAyA haiN| Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 Avas amadAbAda majhAra, nANAvaTIno karai vyApAra / dharma suNavA jAvaI posAla, pUjA sAmAyika karai trikAla || 6 || sAMbhalai yati taNu AcAra, paNa navi pekhai yatirhi lagAra / kahai luMko tame pabhaNo kharau, vIra ANAthI cAlo parau ||7|| ses yati amhI rahe dharama, tame kima jANo tehano marma ? pAMca Azrava sevatA tamhe, sikhAmaNa devI sahI game // 8 // sA kA kahe dayAi dharma, tame to thApio hiMsA adharma / phaTa bhuMDA kahAM hiMsA joI, yati sama dayA pAlai koI ||9|| sA laMkA A mAna apamAna, posAlai jAvA paccakkhANa | ThAma ThAma dayAi dharma kahyo, sAco bheda Aja amhi lahyo // 10 // hAu baiTho de upadeza, sAMbhalI yatigaNa karai kalesa | saMghano loka paNa pakhiyo thayo, sA. laMkA taba lIMbaDI gayo // 11 // lakhamasI te tihAM chai kArabhArI, sA. luMkAno thayo sahacArI / amArA rAjibhAM upadeza karo, dayAdharma chai sahuthI kharo ||12|| dayAdharmI thayo bahu loga, ehavi malyo bhANAno saMyoga / gharaDauM luMko navi dIkSA lahiM, piNabhANo pote veSa grahI // 13 // dayA dharma jahahalatI jyota, sA. luMke kidhuu udyota / panarasaya batIsau pramANa, sA. luMko pAbhyo nivANa // 14 // dayAdharma jayavaMto dIsaI, kumati ghaNuM nide khIMsaha / kahyo luko mati mAnajyo yati, sAmAyika paNa kAMNe kathI // 15 // Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 posaha paDikkamaNu paJcakhANa, jina pUjA nahIM mAnai dAMna / .. re kumati ! kiMma bolaI isyu, sA. luMke utthApyu kisyuM // 16 // sAmAika TAlaI be vAra, parva pare posaha parihAra / paDikkamaNuM vina vrata na karaI, paJcakhAMNai kima AgAra dhrii||17|| TAlai asaMyati naI dAna, bhAva pUjAthI rUDau jJAna / dravya pUjA navi kahI jinarAja, dharma nAmaiM hiMsAi akAja // 18 // sUtra batIsa sAcA saddahyA, samatA bhAve sAdhu kahyA / siri luMkAno sAco dharma, bhrame par3iyA na lahai marma // 19 // niMdai kumati karai haTavAda, vIMchI karaDyo kapi unmAda / mUsA bolai bAMdhaI karma, kima jANai te sAccou marma / / 20 // jayaNAi dharma ne samatAi dharma, te TAli kima bAMdhIu karma ? je nide te saMcai pApa, samatA viNa sahu dharma palApa // 21 // dayA dharma zrI jinavare kayo, sA. luMke tahane sNgrhyo| tehIja AjJA pAlI amhe, zuM khoTau lAgaI chaI tamheM // 22 // zuM dayAmAM tamhe mAnyo pApa, kima mAMDyo eTalo vikalApa ? sUtranI sAkhI lo tume joya, dayAvihuNo dharma na hoya // 23 // je jiNa ANA pAlaI zuddhi, tehane namavA hou mujha buddhi / duhavANuM mana paranuM jau, micchami dukkaDaM mujhane hau // 24 // ___ Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 panarasaya aThyotara jANauM, mAgha zuddhi sAtama pramANauM / bhAnucaMda yati mati ullasau, dayA dharma luMke vilasauM // 25 // 1 isa caupAI kA kartA vi. saM. 1978 meM yati bhAnucandrane lauMkAzAha kA jIvana para ThIka prakAza DAlA haiM / yati bhAnucandra kA samaya bhI lauMkAzAha ke bAda 37 yA 46 varSa kA hone se isa para vizvAsa bhI ho sakatA hai / yati bhAnucandra ke samaya taka to jainayati, lauMkAzAha ke anuyAyiyoM para yaha AkSepa kiyA karate the ki lauMkAzAhane sAmAyika, pausaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna, dAna, devapUnA aura Agama mAnanA asvikAra kiyA thA parantu bhAnucandra ke samaya zAyada lauMkAzAha ke mUla siddhAnta meM thor3A bahuta sudhAra huA hoM-jaise sAmAyika do kAla (sAMma subaha) meM hI ho satkI haiM, pausaha parva dina meM, pratikramaNa vratadhArI ko, paccakhANa vinA AgAra hI ho sake, dAna asaMyati ko na denA aura dravyapUjA nahIM para bhAvapUjA karanA tathA jainAgamoM meM 32 sUtra mAnanA / yaha mAnyatA bhAnucandra ke samaya thI bAda to isa meM bhI sudhArA hotA gayA aura Aja nAgorI lUkAgaccha vigeraha meM saba pravRti jainiyoM ke sadRza hI dRSTigocara hotI haiN| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 lokAgacchIya yati kezavaRSikRtalaukAzAha kA siloko vIra jiNaMdanA praNamI pAtha, samarI sarasatI bhagavatI mAyaH guru praNamI kara siloko, ika manI karI suNajyo loko. 1 carama jinezvara zrI vardhamAna, gaNadhara ekAdaza guNakhANa, pATaparaMparA tehanI kahII, bhaNatAM gaNatAM zivasukha lahI. pAMcamuM gaNadhara sohama sAma, jaMbusvAmI prabhava guNadhAma; sIjjaMbhava jasabhadrA nAmI, saMbhutI bhadrabAhusvAmI. 3 sthUlabhadra pAtaranA tyAgI, mahagIrI suhastI vaDabhAgI; bahulanI joDI svAtI svAmI, kAnika sUri skaMdIla svAmI. Aryasamudra zrI maMgu dharma, bhadragupta nehaM svAmI vajara; sIMhaguru dhanagurunA ziSa, vajarasvAmIjI dhurI jagIza. 5 vayarasena zrIcaMdra sunaMdA saMmatabhadrajI svAmI munIMdA ; sItapaTa dIgapaTa.... pAya, mahIM karai tapa RSirAya . 6 malavAdI vRddhavAdI jJAnI, siddhasena naya nyAya pramANI; vAdI deva ne hema sUrIMda, paravazIM pragaTyA munIMda ima aneka munipatI moTA, pATaparaMparai karmai choTA; jagiicaMdra rupI tapazurA, vijayacaMda guru pAvana purA. khImA kIratajI hemajI svAmI, yazobhadra ratnAkara nAmI; ratna prabhu ruSIvara muni zekhara, dharmadeva ane jJAnI sUrIzvara. 9 vana 4 8 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 13 iNa kAla saurASTra dharAI, nAganerA taTinI taTa gAmahaH harIcaMda zreSThI tIhAM vasaI, mauMcIbAi gharaNI zIla lasaMi. 10 punama gacchaMi gurusevanathI, zaiyadanA AzISa vacanathI; putra saguNa thayo lakhu harakhIM, zata caude satasItara varSI 11 jJAnasamudra gurusevA karatAM, bhaNI gaNI lahIuM banyo tava tyAM dramma kamANI zrutanI bhakti, vadhai raMgai dharmanI zakti. 12 Agama lakhai manamAM zaMkara, Agama sAkhI dAna na dIsai; pratimA pUjA na paDikamaNuM, sAmAyikaM posaha pINa kamaNuM. zreNika kuNika rAya pradezI, tuMgIyA zrAvaka tatva gaveSI; kiNai paDikamaNu navI kIdhuM, kiNai parane dAna na dIdhuM. 14 sAmAyika pUjA chaha Thola, jatI calAi iNa vidha pola; pratimA pUjA va saMtApa, to amhi karIi dharmanI thApa. 15 avidhi luMpai luMpaka nAma, lakhuko nAmaha lauko nAma; nahI saMyata pINa yatIthI adhikuM, lokoMi mata parakhIuM laukuM. 16 saMvatu panara (15) sata (00) aDavarapi (8), siddhapurIi zivapada haraSI; kholI thApIuM jinamata zuddha, luMkau gaccha huA parasiddha. 17 pAtazAhI mahamuda sayAga, mAnI i luMkAmata paramANa; suvA sevaka sauko mAnaha, lakhu guru caraNiM zIza nAmai. 18 vi soraThai lIbaDI gAma, kAmadAra ache lakhamazI nAma; luMkA guruno grahI upadeza, dharma pasArao deza videza. 19 iNamata viSaya maMDavAda, nyAyAdhIza karai pakSapAta; zata pannara tetrIsa (1533) sAlai, chappana varasiM suraghara mahAlai. 20 zata pannara tetrIzanI sAlai[1533] bhANajIne te dIkkhA Alai; bhANajI rIkhI satamata phelAvara, jIvadayAnuM tattva batAvaha. 21 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 vadhamAnanI peThIM ekI, vicaras deza videzI chekI; pATaparaMparA cAlaI zuddhi, pATe bhadrarUSi subuddhi. 22 lavaNa rUSi bhImAjI svAmI, jagamAlA rUSi saravA svAmI; bIjo nIkalyo kumati pApI, teNaI valI jinapratimA thApI. 23 rUpajI jIvAjI kuMvarajI, vIharai zrImalajI rUSIvarajI; praNamI pUjya tais varapAyA, gAvai kezava nIta gururAyA. 24 iti catuvIMzI samApta* [ baMbaI samAcAra dainika akhabAra tA. 18-7-36 ke aMka meM eka 'jaina' kA nAma se prakAzita lekha kI nakala ] * yaha kavitA khAsa lauMkAgacchIya kezavajI RSikI hai aura Apa ke likhane se yaha spaSTa ho jAtA haiM ki lauMkA zAha devapUjA dAna Adi ko nahIM mAnatA thA / kezavajI RSi kA samaya yati bhAnucanda ke bAda kA honA cAhiye / laukAgaccha kI paTAvali meM eka nAnI pakSa ke sthApaka kezavajI RSi hue haiM, para ve loMkAzAha ke pandrahave pATapara hue hai taba isa kavitA ke kartA kezavajI rUSi pUjya zrImalajIkoM apane guru batAte hai aura zrImalajI lokAzAha ke AThave pATa jIvAjIrSi ke tIna ziSyoM meM eka the yadi kezavajISi zrImalajI ke hI ziSya haiM to ApakA samaya vi. saM. 1600 ke AsapAsakA hI samajhanA cAhiye jo lauMkA - gacchIya yati bhAnucandra ke karIbana 25-30 varSo bAda hue haiM aura ina donoM kI mAnyatA bhI milatI jhUlatI hai ataeva ina donoM ke samaya taka loMkoM kI mAnyatA vahI tho ki dAna aura deva pUjAdi dharmakriyAoM ve loga nahIM mAnate the / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isake alAvA vikrama kI satrahavIM zatAbdI ke isa viSaya ke aura bhI kaI prantha milate haiM aura kaI mere pAsa bhI vidyamAna haiM para ve laukAzAha ke bAda ke haiM aura yahA~ aitihAsika pramANarUpa laukAzAha ke sama sAmayika yA Apake pAsa pAsa ke samaya ke pramANika pranthoM ko hI sthAna diyA gayA hai aura ina pramANoM se yahI dhvanI nikalI hai ki lauMkAzAha ne apane apamAna ke kAraNa mandira upAzrayoM se khilApha ho jainazramaNa, jainAgama, sAmAyika, pausaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna, dAna, aura devapUjA ko mAnane ke liye inkAra kiyA thA, sAthameM eka aura bhI nipaTArAho jAtAhai ki laukAzAha ne apane jIvana meM kisI samaya mu~hapattI meM DorADAla dinabhara muMhapara kabhI bAMdhI thI, isa bAta kI carcA laukAzAha ke jIvana meM kahIM bhI nahIM milatI hai / itanA hI kyoM para lauMkAzAha ke bAda 200 varSoM taka bhI na to kisI ne DogaDAla muMhapara mu~hapattI bA~dhI thI aura na isa bAta kA usa samaya ke sAhitya meM khaNDana maNDana hI huA hai| isase spaSTa pAyA jAtA hai ki mu~hapara dinabhara muMhapattI bA~dhane kI prathA vikrama kI aThArahavIM zatAbdI se prAraMbha huI hai aura isa prathA ko calAne vAle svAmi lavajI hothe ! yaha saba hAla isa kitAba ke AdyopAnta padane se pAThaka svayaM jAna sakeMge jyAdA kyA / zubham / / Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa nambara 3 laukAmata aura sthAnakamArgiyoM se Ae hura prasiddha vidvAna sAdhuoM kI saMkSipta paricaya laukAzAha eka sAdhAraNa vyakti hone para bhI vaha krUra prakRti vAlA thA / vikrama ko solahavIM zatAbdI ke prArambha meM eka ora to bhasmagraha kI antima phaTakAra aura dUsarI ora dhUmraketu nAmaka vikarAla graha kA saMgha kI rAzipara saMkramaNa ityAdi kAraNoM se idhara to laukAzAha kA jaina yatiyoM yA jaina saMgha dvArA apamAna aura udhara yavana lekhaka zaiyada ke saMyoga kA honA basa isI kAraNa laukAzAha ne eka nayA mata nikaalaa| para isa mata kI nIMva bahuta kamajora thI, kAraNa lauMkAzAha jainazramaNa, jainAgama,sAmAyika, pausaha,pratikramaNa,pratyAkhyAna,dAna aura devapUjA se bilakula khilApha hogayA thaa| isa hAlata meM mata kA calanA asambhava nahIM para kaThina jarUra thA / para bhavitavyatA ke kAraNa bhANA Adi tIna manuSya laukAzAha ko apanI antima avasthA meM mila gae aura unhoMne svayaM sAdhuveza pahina ke lauMkAzAha ke dehAnta ke bAda isa mata ko calAyA aura jahA~ jaina yatiyoM ke vihAra kA prabhAva thA vahA~ bhadrika janatA ko satyadharma se patita banA apanA vAr3A bar3hAyA, aura dhIre-dhIre lauMkAzAha se chor3I huI dharma kriyAoM ko bhI phirase apane mata meM sthAna dete gae, parantu jaba jainAcAryoM kA anyAnya prAntoM meM vihAra zurU huA to laukA mata vAloM ke kille kI dIvAra TUTa 2 kara girane lagI jisakA saMkSipta paricaya pAThakoM ko yahA~ karavA dete haiN| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ min.mmmmmmmmmmmmmmmmmmmannaamana laukAmata evaM sthAnakavAsI samudAya ke vidvAna nAmAGkita sAdhuoM ne zAstroM kA gaharA abhyAsa karane ke pazcAt ve AtmArthI mumukSu unmArga kA tyAga kara zuddha sanAtana jaina dharma kI dIkSA grahaNa kara svapara kA kalyANa kiyA aura kara rahe haiM una mahAnubhAvoM kA citroM ke sAtha saMkSipta paricaya karavA dete haiN| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OFERTER jainAcArya zrI hemavimalasUrIzvarajI aura lauMkAmata ke sAdhu R0 hAnA, R0 zrIpati, RSi gaNapati pramukha luGkAmatamupAsya zrI hemavimalasUri pArzve matrajya tannizrayAnA cAritra bhAgo babhUvAMsa 91 "paTTAvalI samucaya pRSTa 68 " AcArya hemavimala sUri kA samaya lauMkAzAha ke dehAnta ke bAda 40-42 varSa kA hI hai para isa naye mata meM saba jAtiyoM ko dIkSA dene kI chUTa hone se athavA yogodvAhanAdi vizeSa kriyA na hone se aura ina varSoM meM ekAdha duSkAla par3anese isa nUtana mata meM sAdhuoM kI saMkhyA 5060 ke karIba pahu~ca gaI thI, para AcArya zrI hemavimalasUrIzvarajI ke sadupadeza kA DaGkA bajate hI RSi hAnA, RSi zrIpati, RSi gaNapati Adi sAdhutroM ne zrAcArya zrI ke pAsa apanI bhrAnti dUra kara puna: dIkSA svIkAra kI, ina saba sAdhuoM kI saMkhyA 37 kahI jAtI hai / wwww.MUMAN Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAprabhAvika jainAcArya zrIhemavimalasUri ( samaya vi0 saM0 1572 taka) PNA lauMkAmata ke pUjya hAnArSi, zrIpatiRSi, gaNapatiRSi, Adi ziSyasamudAyasaha lauMkAmatakA tyAga kara AcAryazrI ke pAsa jainavidhi anusAra vAsakSepa pUrvaka, punaH jaina dIkSA dhAraNa kara rahe haiN| _o Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMvegaraMgI, upavihArI prakANDatapasvI mahAnaprabhAvika jainAcAryazrIAnandabimalamUri aura mahopAdhyAya zrIvidyAsAgarajI ( saM0 1597) Emaintimammam lauMkAmata ke pUjya AnandarSi bhojarSi bAlaRSi Adi apane ziSyoM ke sAtha laukAmatako chor3akara AcAryazrI ke samIpa punaH jaina dIkSA svIkAra kara rahe haiM gaNi vidyAsAgara jI ne bhI kaI lauMkAmatiyoM ko jainadIkSA dI thI Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -5 mahA prabhAvika zrAcAryazrI zrAnandavimala sUrIzvarajI aura lauMkAmata ke sAdhu "mevAta deze ca vIjAmAtI prabhRtIna mokhyA dau X X X luGkAdIn pratibodhya samyaktva bIja muptaM sadanekadhA vRddhi muSAgata madyA'pi pratItaM" 'paTTAvalI samuccaya pRSTa 70 ' marudharAdi prAntoM meM pAnI ke abhAva ke kAraNa kaI sAdhuoM kI akAla mRtyu hone se zrAcArya somaprabhasUri ne sAdhutroM kA vihAra hI banda karavA diyA, isa kAraNa una prAntoM meM lauMkAdisAdhuoM ko apanA dharma pracAra karane kI eka sundara suvidhA mila gaI para AcArya zrAnandavimala sari mahAprabhAvika umra vihArI kaThora tapasvI aura zAstroM ke marmajJa hone se unhoMne bhU bhramaNa kara laukAmata ke aneka sAdhu aura gRhasthoM ko sanmArga para lAkara apane ziSya banAye | Apake zAsana meM mahopAdhyAya vidyAsAgara gaNi jo chaTha tapa kA pAraNA karate the, aura sthUlibhadra ke sahaza brahmacArI the, unhoMne mevAr3a mAravAr3a Adi prAntoM meM vihAra kara anya matoM ke sadRza lauMkAmata vAloM ko bhI samyaktva vrata aura pravrajyA de jaina dharma meM dIkSita kiyA, jinakI kula saMkhyA 78 batalAI jAtI hai / 1 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -6 NAAMUNAUPAL - - __ samrATa akabara prtiyodhk| AcArya vijayahIra sUrIzvarajI aura lauMkAmata ke sAdhu "tathA'hammadAbAda nagare lukA matA'dhipatiH RSimeghajI nAmAsvakIya matA''dhipatyaM durgatiheturiti matvA raja iva pari* tyajya paJcaviMzati munibhiH saha sakala rAjA'dhirAja pAtizAhi zrI bhakabbara rAjAjJA pUrvakaM tadIyA''todya vAdanAdinA mahA maha purassaraM pravrajya yadIya pAdA'mbhoja sevA parAyaNo jAta" paTAvalI samuccaya pRSTa 72 ahIM thI phuTa phATa zarU thaI meghajI nAmanA eka sthavira ne koI kAraNa thI 27 ThANA sahita gaccha bahAra karavAmAM AvyA, tethI teo hIravijayasari pAse gayA ane temanA gaccha mAM malyA sthA0 svAmi maNilAlajI kRta prabhuvIra paTTAvalI 181 pRSTha para x "isI samaya se phUTaphATa calI, meghajI nAma ke eka sthavira ko kisI kAraNa se 500 ThANA sahita gaccha bAhira kara diyA. isase ve hIravijaya sari ke pAsa gaye aura unake gaccha meM mila ge"| sthA0 zrImAna vADIlAla motIlAla zAha kata - aitihAsika noMdha pRSTa 10 anyAnya lekhakoM ne pRthaka 2 samaya sAdhuoM kI alaga 2 saMkhyA likhI hai taba vADhIlAla motIlAla zAha ne sabako zAmila kara 500 sAdhu likhA vAstava meM yaha ThIka hI hai| kyoMki asatyamata meM raha kara AtmArthI apanA hita kaba kareMge? ___ Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ occoo. 0.000?. samrAT akabara pratibodhaka - jagatguru jainAcArya zrIvijayahIra sUrIzvarajI mahArAja ktik 0 lauMkA matAdhipati pUjya meghajIsvAmI apane ziSya samudAya ke sAtha laukAmatakA parityAgakara AcAryazrI ke caraNakamaloM meM punaH jaina dIkSA grahaNa kara rahe haiM / isa samaya taka lauMkAmata ke saba sAdhu muhapatI hAtha meM hI rakhate the / Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba ke sAdhumArgI sAdhu zrIbuTerAyajI ne vi0 saM0 1903 meM muha pattI kA DorA tor3A aura vi0 saM0 1912 meM gaNivara zrImaNivijayajI ma0 ke pAsa jainadIkSAlI reNddu and another states sandadi consistence across addedicatedanaanaaditional saibalsandraanaa gaNivara zrIbuddhivijayajI mahArAja / Apake parivAra meM karIban 400 sAdhu aura saikar3oM sAdhviyAM vidyamAna haiN| se yesterhueeezeetgeeta Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -7 pUjyapAda gaNivara buddhivijayajI mahArAja ( sthA0 paMjAbI sAdhu bUMTerAyajI) PANA Apa paMjAba kI vIra bhUmi meM janma lekara jananI janma bhUmi kA uddhAra karane ke lie vi. saM. 1903 meM sAdhumArgI pantha ko tyAga kara arthAt muMhapattI kA DorA tor3a / paMjAba meM bhUlI bhaTako janatA ko sad upadeza dekara punaH hai jaina-dharma ke satya patha para lAne lage aura bAda meM gujarAta meM jAkara pUjya gaNi zrImAna maNivijayajI ke pAsa jaina dIkSA svIkAra kI,aura mUrtibhaMjakoM kI mAyAlAla ko dUra kara dharma meM khUba pracAra kiyaa| ApakI paramparA meM Aja karIbana 450 sAdhu aura saikar3oM sAdhvieM vidyamAna haiN| yoM to Apake pahile bhI pUjya meghajI ke bAda kaI sthA0 sAdhuoM ne mu~hapattI kA DorAtor3a jaina-dharma kI dIkSA lI thI, para Apane vizeSa nAmavarI isa kAraNa prApta kI ki zrApa paMjAba jaise sAdhumAgiyoM ke sAmrAjya meM prAyaH lupta hue mUrtipUjaka dharma ko punaH pratiSThita karane meM samartha hue / 'koTizaH vandana ho ai ommama VANAV Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WW aaamanaMMIMAMER mmmmmmmmmmmmam / pUjyapAda gaNivara muktivijayajI mahArAja / (paMjAbI sAdhumArgI sAdhu mUlacandajI) Apa zrI kA janma bhI paMjAba kI vora prasavinI bhUmi ke siyAlakoTa zahara meM osavAla vaMza bhUSaNa sukhasA ko hai dharmapatnI bakorabAI kI pavitra kukSi se vi. saM. 1886 meM huA thaa| Apane vi. saM. 1902 meM svAmI bUMTerAyajI ke pAsa sAdhumArgI dIkSA lii| zAstroM kA adhyayana karane ke bAda vi. saM. 1912 meM mahAtmA bUTerAyajI ke sAtha dAdA maNivijayajI gaNi ke pAsa saMvegI dIkSA svIkAra kara jainadharma kI khUba unnati kii| ApakI santAna paramparA meM Aja bhI 4 prAcArya aura hai 6 52 sAdhu evaM saikar3oM sAdhyivA~ vidyamAna haiN| Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DAAN women www Womwww 886000000000000000000002002 wwwwwwwwwwwwwwww wwwww 8888888 www.wwwwwwwwwwwwwwwwwwww la 30003003888939000000000000000000000000000000000 MOR w . www PHONG THUY PHONG THU LO MN - THUN THE T HAO THUONG 0000000000000 BINH THANH THANH HOA paM0 sAdhumArgI sAdhu mUlacandajI saM0 1903 meM mu~hapatI kA DorA tor3a vi0 1912 meM saMvegI dIkSA lI - pUjyapAda gaNivara zrImAn muktivijayajI mahArAja wwwwwwwww wwwwwwwWARA A lalakarA www 2 0 ... Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 00000000000000000000000 paMjAbI sAdhamArgI sAdhu vRddhicaMdajI saM0 1903 meM mu~hapatI kA DorA tor3a vi0 saM0 1912 meM saMvegadIkSAlI 10000000000000000000000000000000008 pUjyapAda zAntamUrti muni zrI vRddhi vijayajI mahArAja (c)eeeeeeeeeeeeeeeeeeeee8 Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyapAda zAnta mUrti zrIvRddhi vijayajI mahArAja : [paM0 sthA0 sAdhu vRddhicaMdajI ] Apa pakhAba pradeza ke eka camakate sitAre the, zrApa kA janma paMjAba prAnta ke rAma nagara meM zrosavAla kula ke dharmajasa kI dharmapatnI zrI kRSNadevI ke udara se vi0 maM0 1890 meM huA thA, Apane vi0 saM0 1908 meM mahAtmA TerAyajI ke pAsa sAdhumArgI dIkSA lI thI, aura anta meM Apa ne satya kI gaveSaNA kara mu~hapattI kA DorA tor3a zrImAn bUMTerAyajI mahArAja ke sAtha ahamadAbAda meM * dAdA zrImANavijayajI gaNi ke samIpa punaH jaina dIkSA ko : dhAraNa kI, Apa kA prabhAva jaina janatA para khUba par3A, jaga. prasiddha AcArya vijayadharmasarijI evaM vijayanemisarIzvarajI jaise prakhara vidvAn evaM dharma pracAraka Apa ke ziSya hue, itanA hI kyoM, para Apa kI paramparA meM Aja 10 AcArya aura 135 sAdhu vidyamAna haiM aura sAdhviyA~ * bhI Apa kI paramparA meM kAphI saMkhyA meM haiN| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -10 zrAcArya zrI vijayAnanda sUrIzvarajI ( sthA0 sAdhu - zrAtmArAmajI ) Apa zrI kA jIvana prasiddha hai / Apane nimna likhita 18 sAdhuoM ke sAtha mu~hapattI kA DorA tor3a kara gaNivara zrImAn buddhivijayajI mahArAja ke caraNa kamaloM meM punaH jaina dharma kI dIkSA lI / sAdhuoM ke nAma sAdhumArgiyoM ke nAma 1 AtmArAmajI / 2 viznucaMdajI | 3 caMpAlAlajI 4 hukamacadajI | 5 salAmatarAyajI / 6 hAkamarAyajI / 7 khUbacaMdajI | 4 kanhaiyAlAlajI / 9 tulasIrAmajI / 10 kalyANacaMdajI / 11 nihAlacaMdajI | 12 nidhAnamalajI / 13 rAmalAlajI / 14 dharmacaMdajI / 15 prabhudayAlajI / 16 emajIlAlajI / 10 khairAtIlAlajI / jena dIkSA lene ke bAda unake nAma 1 Ananda vijayajI / 2 lakSmIvijayajI / 3 kumadavijayajI / raMgavijayajI | 5 cAritravijayajI / 6 ranavijayajI | 7 saMtoSavijayajI | 8 kuzalavijayajI | 9 pramodavijayajI / 10 kalyANavijayajI / 11 harSavijayajI | 12 hIravijayajI / 13 kamalavijayajI / 14 amRtavijayajI / 15 caMdravijayajI / 16 rAmavijayajI / 17 khAMtivijayajI tapasvI / 18 candanalAlajI / 10 candana vijayajI / Apa kI paramparA meM 8 AcArya 216 sAdhu aura saikar3oM sAdhyiyAM vidyamAna haiM Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAbI sAdhumArgI muni AtmArAmajI vi0 1933 meM 18 sAdhuoM ke sAtha saMvegI dIkSA lI paMjAba kezarI jainAcArya zrIvijayAnandasUrIzvarajI mahArAja Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vuNdd as saahasassinations and latest steadalasa at facial zrIyazovijaya jaina gurukula saMsthApaka anasaasalestination and stabilisationalentialakaalchatanaalaiah ations started state and CASRA Mallester namasaalaaaaaaa aria- nav zrImAn cAritravijayajI mahArAja ( kacchI ) * See :* * * * * * * * * Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000000000000000000000000 muni zrIcAritravijayajI mahArAja [sthA0 sAdhu dharmasiMhajI] kaccha deza ke patrI nAmaka prAma meM ghelAzAha ko zubhagAdevI kI kukSIse vi0 saM0 1940 meM dhArazo bhAI kA janma huaa| vi0 saM0 1956 meM sthAnakamArgI kAnajI * svAmi ke pAsa dIkSA lI zrApa kA nAma dharmasiMha rkhaa| Apane zAstroM kA abhyAsa kiyA to mUrti nahIM mAnane vAloM * ke mata ko kalpita samajha kara sarpakaMcUka kI bhA~ti zIghra * hI chor3a kara saM0 1959 meM AcArya zrI vijayaphamala sUrIzvarajI mahArAja ke caraNa kamaloM meM jaina dIkSA grahaNa kara * satyopadeza dvArA jaina zAsana kI apUrva sevA kI / 20 Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -12 upAdhyAya zrIsohanavijayajI (paMjAbI sthA0 sAdhu vasantAmalajI) Apa zrI kA janma vi0 saM0 1938 kI sAla meM kAzmIra kI prasiddha rAjadhAnI jammUmeM nihAlacaMda seTha kI uttamA devI kI kukSI se huaa|aapkaa nAma vasantAmala thaa| paMjAba ke sthAnakavAsI sAdhu gaMDerAyajI ke pAsa zrApa 22 varSa kI yuvaka vaya meM arthAta vi0 saM0 1960 ke bhAdrapada zukla 13 ko ( cAturmAsa meM ) sthAnakavAsI dIkSA grahaNa kI para Apa jisa zAnti aura zrAtmoddhAra ko cAhate the vaha Apako vahAM nahIM milaa| isa hAlata meM ApakI prAcArya zrIvijayavallabhasurijI ( usa samaya ke munizrI vallama vijayajI ma0) se bheMTa huI aura Apa kI AjJAnusAra munizrI lalitavijayajI ma. ke pAsa saMvegI dIkSA svIkAra kI aura ApakA nAma muni sohanavijayajI rkhaa| kramazaH Apane accho vidvatA hAsila kara upAdhyAya pada ko suzomita kara dharma kA acchA pracAra kiyaa| ApakA jIvana dharma vIratA se otaprota thaa| meter Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ in in i in it in ini in mix mix mix in i in i in A in in i in in min tt yk yaatt yaatt yb yaay : y upAdhyAya zrI sohanavijayajI ma0 ( paM0 sthA0 vasaMtAmalajI ) H Apano ne apane udAra evaM krAntikArI vicAroM se dharma evaM samAja meM khUba hI jAgRti kI thI Liao Liao Liao Liao Liao Liao Liao Liao :Liao Liao Liao Liao Liao Liao WWWWWWT in ai Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAThiyAvAr3I sthAnaka mArgI sAdhu amIrSi ne mu~hapattI kA DorA tor3a AcArya zrI buddhisAgarasUri ke pAsa saMvegI dIkSA lI Now S W S SAR H ROM 200000000 ARYANA SORS AcArya zrI ajitasAgarasUri / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -13 AcArya zrI ajitasAgara sUrijI ( sthA0 sAdhu amarSijI ) Apa zrI kAThiyAvAr3a sthAnakamArgI samudAya ke eka zragaNya sAdhu the para jaba jainAgamoM kA bArIkI se adhyayana kiyA to Apa jAna gaye ki yaha sthAnakamArgI mata evaM sAdhumArgI mata kalpita khar3e kie hue haiM aura jainadharma se viruddha AcaraNa aura upadeza se ye loga jaina samAja ko adhogati meM lejA rahe haiM, phirato derI hI kyA thI Apane ziSyoM ke sAtha adhyAtmayogI aura zAntamUrti AcArya zrI buddhisAgara sUri ke caraNa kamaloM meM Akara bhagavatI jainadIkSA ko svIkAra kara jaina-dharma kA pracAra karane meM khUba prayatna kiyA | Apake paramparA meM Aja eka zrAcArya bahuta se sAdhu aura kaI eka sAdhvie~ bhUmaNDala para vihAra kara rahe haiN| Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ennnnnnnnnnnnnnn isa graMtha ke lekhaka ke guruvarya parama yogIrAja muni zrI ratnavijayajI mahArAja encies Apa kaccha bhUmi mAMDavI meM osavAla vaMzI zAha karmacanda kI bhAryA kamalA devIkI kukSi se janme the| ApakA nAma pahile ratnacanda thaa| ApanI daza varSa kI kizora vaya meM ho sthAnakavAsI samudAya meM apane pitA ke sAtha 4 dIkSita hue the| bAda meM 18 varSa taka nirantara prAkRta 1 hai aura saMskRta kA gaharA abhyAsa kara jaina zAstroM kA adhyayana kiyA to Apako mUrti apUjakoM kA mata kRtrima mAlUma hushraa| phirato kyA derI thii| zAstra vizArada jainAcArya zrI vijayadharmasUrIzvarajI ke pAsa punaH jaina dIkSA svIkAra karalI / ApazrI ne giranAra aura AbU ke pahAr3oM 8 meM raha kara yoga sAdhanA kI thii| Apake hI kara kamaloM" se isa graMtha ke lekhaka kI dIkSA huI hai| ataeva ina ra yogIrAja ke caraNa kamaloM meM koTi vandana ho / APNNNN eemararmendronenewawwe Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtipUjA kA prAcIna itihAsa zAntamUrti paramayogIrAja munizrI ratnavijayajI mahArAja Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ munizrI jJAnasundarajI mahArAja / munizrI guNasundarajI mahArAja / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyapAda muni zrIjJAnasundarajI mahArAja (sAdhumArgI muni gayavaracandajI) bhApa zrI kA saMkSipta paricaya isI prantha ke Adi meM de diyA hai / bhAgne, sAdhumArgI pUjyazrIlAlajI mahArAja ke upadeza se dIkSA lekara satata 9 varSoM taka zAstroM kA adhyayana karane ke pazcAt bhosiyA~ tIrtha para ghi0 saM0 1972 meM paramayogIrAja manizrI ratravijayajI mahArAja sAhiba ke kara kamaloM se punaH jainadharma kI " dIkSA svIkAra kI hai| sthAnakamArgI samAja kA hameM upakAra mAnanA cAhie ki aise-aise . bhamUlya ratna paidA kara jaina samAja kI sevA meM bheTa kiye haiM aura bhaviSya meM bhI karatA rahe aisI ummeda hai| wanannnnnnnn munizrI guNasundarajI mahArAja (sthA0 sAdhu gaMbhIramalajI) Apa zrI kA janma mAravAr3a ke harimA nAmaka gA~va meM posavAla jAtIya (raoNkA gotrIya) zrImAn seTha bhomarAja jI mehatA ke yahA~ vi0 saM0 1946 meM huA thaa| vi0 saM0 1961 meM sthA0 pUjya. jayamalajI mahArAja ko samudAya ke sAdhu nathamalajI ke pAsa dIkSA lii| para jaba Apa satya kI zodha meM nikale to vi0 saM0 1983 meM bilAr3A nagara meM munizrI jJAnasundarajI mahArAja kA sahayoga milA aura Apane vAstika tasva kI zodhakara bar3I dhAma dhUma se punaH jaina dIkSA svIkAra krlii| isa pratha ke likhane meM ApakA bhI sahayoga prazaMsanIya hai| . menempuannnnnnnnnn HOWUNL000007: Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakamArgI samAja kA eka mAnanIya vidvAn / zrImadarAyacandra Apa rAjakoTa ke javerI aura bambaI meM javerAta kA vyApAra karate the tathA sthAnakamArgI samAja meM zrApa prasiddha vidvAna bhI the, Apane zAstroM kA gaharA abhyAsa karake apanA yaha nizcaya pragaTa kiyA ki mUrtipUjAzAstra sammata dharma kA eka aMga hai / sAdhAraNa jana ke liye to upakArI hai hI para yogyAvasthA evaM adhyAtma zreNi ke mumukSuoM ke liye bhI paramopakArI hai kyoMki jaba hama anyAnya sAdhanoM / ko bhI upayogI samajhate haiM taba vItarAga kI zAntamudrA , evaM dhyAnAvasthita mUrti hamAre liye upAdeya kyoM nahIM ho sakatI hai ? arthAt mUrti kI upAsanA, jisa deva ko lakSa meM rakha mUrti sthApita kI jAtI hai / usI devakI ArAdhanA karanA upAsaka kA khAsa lakSabindu hai / ataeva adhyavasAyoM kI nirmalatA aura zreNi car3hane meM mUrti khAsa nimita kAraNa hai| zrImad rAyacandra ne apane nikhAlasa hadaya se sthAnakamArgI mata ko kalpita samajha usako tyAgakara tija / svIkAra / karalI, itanA hI nahIM para Apane hajAroM bhUle bhaTake hue / ko mUrtipUjaka bnaayaa| Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnakA mArgI samAja kA eka vidvAna zrAvaka pUrNa zodhakhoja ke pazcAt mUrti-pUjA svIkAra kI hai zrImadrAyacandra Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -17 inake alAvA paMjAbI aura pradezI sAdhamArgI samudAya tathA mAravAr3I evaM kAThiyAvAr3a samudAya ke saikar3oM sAdhu asatyako tyAga satya mArga kA avalambana kiyA arthAt mu~hapattI ke DhorA ko tor3a mUrtipUjA ko svIkAra kara isakA hI pracAra kiyA aura kara rahe haiM jinameM mahAn paNDita rana muni zrIcaturavijayajI mahArAja, paM0 raMgavimalajI paM0 rUpamunijI gulAbamunijI ThA0 4muni kanakacaMdajI jinacaMdajI praticaMdrajI dhyAnacaMdajI, padmavimalajI kamalavijayajI ma0 zivarAjajI, ratnacaMdajI, rUpavijayajI magna. sAgarajI, ratnasAgarajI, vivekavijayajI, samatAvijayajI, ityAdi itanA hI kyoM para yaha prathA to Aja bhI vidyamAna haiM hAlahI meM vidvAna evaM sthAnakavAsI samudAya meM pratiSThita svAmi kAnajI, kalyANacandrajI gulAbacaMdajI vagairaha mu~hapatI kA DorA tor3a mUrti pUjA svIkAra kI hai svAmI karmacaMdajI zobhAcaMdajI mUlacaMdajI vagaira vidvAnoM ne bhI apanI doSita mAnyatA kA tyAga kara mUrti pUjA rUpI zuddha aura sanAtana mArga kA hI abalambana kiyA haiM itanA hI kyoM para sthAnakavAsI samAja ke sekar3oM vidvAn sAdhu apanI kAyaratA se vAr3A bAhara nahIM nikala sakate haiM para ve samaya samaya parama pavitra evaM Agama vihita tIrtha zrIzamu~jaya zrIgiranAra zrIzikkhara rANakapura zrAvU osiyA~ aura kAparar3AjI jaise tIrtho kI yAtrA kara khUba AnaMda luTate haiM aura kaI terahapanthI sAdhu bho bhikhamajI kA mata ko dayAdAna hIna nikRSTa samajha kara ve bhI mu~hapattI kA DorA tor3a jaina dokSA ko svIkAra kI hai terahapanthi se nikale hue sAdhuoM ke karIbana 30-31 nambara mere pAsa Aye haiN| kevala sAdhuoM ne hI zAstrAbhyAsa kara sthAnakavAsI Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ -18yA terahapanthI mata kA sadaiva ke lie tyAga kiyA ho aisA nahIM hai para sthAnakavAsI zrArajiyoM (AryAoM) ne bhI satyadharma kI zodha khoja karake ina kalpita mata kA parityAga kiyA hai jisa meM zrImatI sAdhvI dhanazrIjI kalyANazrIjI guNazrIjI sumatizrIjI. ramaNikazrIjo Adi kaI sAdhviyoM ne bhI saMvegI jaina dIkSA ko svIkAra kiyA aura ve Aja bhI vidyamAna haiM aura sthAnakavAsI zrAvaka zrAvikAe~ meM to aisA zAyada hI koI vacA ho ki jinhoM ne apanI jindagI meM eka yA aneka vAra tIrtha yAtrA nahIM kI ho ? aura yAtrA karane vAloM ke bhAva bho itane zubha rahate haiM ki usa samaya AyuSya kA vandha bhI ho to zubha gati kA hI hotA hai / ___ aba to sthAnakavAsI samAja bhI samajha ne laga gayA hai ki jaina mandira na jAne se ho hama loga sarAgIdeva ki jahA~ mAMsa madirA car3hate haiM vahA~ jAne laga gaye aura hamArI saMtAna ke bhI yahI saMskAra par3a jAte haiM jaba aise deva deviyoM ke pAsa bhI hama jAkara zira jhuko dete haiM to jaina mandiroM meM to hamArA pUjyArAjya cauvIsa tIrthaGkaroM kI mUttie~ sthApita haiM unake darzana mAtra se hamAre dila meM unhIM tIrthakaroM kI bhAvanA paidA hotI hai aura vahA~ kahane yogya navakAra yA namotthuNaM yA caityavandana stavana stuti bolane meM hama unhIM tIrthaGkaroM ke guNa gAte haiM jo samavasaraNa sthita tIrthaGkaroM ke guNa gAyA karate the ataH mandira mUrtiyoM kA iSTa hI hamArA mahodaya kA kAraNa hai isalie hameM tIrtha yAtrA aura mandira mUrtiyoM ke darzana sadaiva karanA hI caahie| // iti zubham // ___ Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iti zrImAn laukAzAha ke jIvana para aitihAsika prakAza Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ wwwww aitihAsika noMdha kI aitihAsikatA .mamannamummmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA saM sAra bhara ke sAhitya meM itihAsa kA Asana sarvottama evaM sarvocca hai / kyoMki itihAsa meM pakSapAta kA abhAva aura pramANoM kI prabalatA rahatI hai / sabhya samAja kA itihAsa para pUrNa prema aura saccA vizvAsa rahatA hai tathA ve itihAsa-lekhaka aura itihAsa-pustakoM ko bar3e Adara se dekhate hai / parantu jaba " vipa madhyamRtaM kvacit bhavet zramRtaM vA viSaM bhavet " isa siddhAntanusAra saMsAra kI satyatA kA pradarzaka itihAsa bhI, apane pakSapAtI lekhakoM kI badaulata satyatA kA galA ghoMTa asatyatA ke samarthana meM utArU ho jAtA hai taba mahAn duHkha hotA hai / yadyapi yaha bIsavIM sadI kA samaya satya satyAnveSaNa kA kahA jAtA hai, tadapi aise lekhakoM kA aba bhI sarvathA abhAva nahIM hai jo, apane kaleje ke kaluSita udgAra nikAla, nirAdhAra manaH kalpita bAteM banA itihAsa ke aitihAsikatA kI hatyA karane meM hI apane jIvana kA sAphalya samajhate haiM / saMbhava hai ve isameM apanI kapaTa-kuzalatA evaM vAk zUratA bhI samajhate hoMge, parantu satyatA kI zodha karane vAlA sabhya samAja to unheM nirA zrajJa hI samajhatA hai aura unheM aise 2 nindya lekhakoM kI kalpita kathAe~ par3ha kara haThAt kahanA par3atA hai ki "upanyAsa meM nAmoM aura tithiyoM ke atirikta aura saba bAteM saccI hotI haiM aura itihAsa meM nAmoM tathA tithiyoM ke atirikta aura koI bAta 16 Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura vicAra tazaya duHkha kI mUrtiya [ 242 ] saccI nahIM hotI" inakA yaha lakSya samagra itihAsoM ko aura nahIM kintu mithyAtva seviyoM ke likhe kalpita itihAsoM para hI hai| aura aise itihAsa tathA itihAsa lekhakoM meM hamAre jaina samAja ke cira paricita vADIlAla motIlAla zAha tathA tallikhita aitihAsika noMdha kA nAma vizeSa ullekhanIya hai| Apane vi0 saM0 1965 meM yaha aitihAsika noMdha gujarAtI bhASA meM likha prakAzita karavAI thii| isake bAhya AkAra prakAra (TAITila peja) ko dekha logoM ko yaha AzA huI thI ki isameM jarUra jJAtavya aitihAsika ghaTanAoM ko ullekha hogA, parantu jaba use uThAkara unhoMne AdyopAnta par3hA aura vicAra kiyA to sArI AzAoM para pAnI phira gayA aura citta meM atizaya duHkha huA, kyoMki zAha ne aitihAsika noMdha ke nAma para jaina tIrthakkaroM kI mUrtiyoM kI, jainAcAryoM aura brAhmaNoM kI kevala bhara peTa nindA nahIM, para sAtha meM hI jainA''gama, jainasAdhu, jainamaMdira-mUrtiyoM aura sAmAyika, pausaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna, dAna evaM devapUjA kA virodha karane vAloM kI atizaya prazaMsA kI hai| vizeSatA yaha hai ki aitihAsika noMdha likhate samaya zAha ke hRdaya meM hI nahIM apitu unakI nasa nasa meM sAmpradAyikatA ke viSa kI vyApakatA thI, yaha bAta isa pustaka ke par3hane se svayameva parisphUTa ho jAtI hai| zAha ke likhe pratyeka vAkya se viSa vamana karatI huI yaha pustaka apane pRSTa 135 para se batAtI hai ki "lavajI RSi ke eka sAdhu ko apane mandira meM le jAkara yatiyoM ne use talavAra se kATa vahIM mandira meM gAr3a diyaa| x x x yatiyoM kI khaTapaTa se somajI ko eka raMgareja ne viSa dekara unakA jIva le Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 243 ] liyA ityaadi|" yadi ina garhita jhUThI bAtoM kA pracAra karane vAlo isa pustaka kA nAma aitihAsika noMdha na hokara "gappa noMdha" athavA "viSa vamana noMdha" hotA to isakI AbhyAntara AkRti ke anurUpa hotA ? kyoMki aisI ghRNita pustakoM se to ubhaya samAja meM pArasparika vaimanasya kI hI vRddhi hotI hai ataeva upayukta hamArA kalpita nAma hI isa pustaka ke "yathA nAma tathA guNaH" ke anusAra hI yuktiyukta hai / yaha eka nyAyasaMgata bAta hai ki jaba eka pakSa kI ora se aisA koI anucita AkSepa dUsare pakSa vAloM para pustakoM meM prakAzita kiyA jAya taba vaha pakSa "mauna svIkRti lakSaNam" ke anusAra cupacApa nahIM baiTha sakatA hai| kyoMki mithyA AkSepoM kA pratyuttara na dene se aparicita jana unheM usI taraha kA samajha lete haiM / basa, isI ko lakSya meM rakha zrImAn RSabhacaMda ujamacaMda koThArI palhaNapuravAloM ne vi0saM0 1966 meM "sAdhu mArgiyoM kI satyatA para kuThAra" nAma kI pustaka likha zAha ke mithyA AkSepoM kA bar3I sabhyatA aura yuktiyukta pramANoM se pratyuttara diyA thA ki zAha apanA niHsAra jIvana meM isa viSaya kA eka zabda taka bhI uccAraNa nahIM kara sakA / kintu sthAnakavAsiyoM ko yaha kaba acchA lagA ki jaina jagat zAnta bhAva aura samAdhi pUrvaka apanI zrAtmonnati meM dattacitta rahe / jaba 'kuThAra' ke prakAzana se inakI mithyA satyatA para pUrNa prakAza par3ane lagA taba inheM phira virodha kI sUjhI aura varSoM se dabI kalahAgni ko aMDa baMDa prakAzana se punaH pracalita kara zAnta Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 244 ] a samAja meM phira se virodha paidA kiyA aura gujarAtI ai noM0 kA hindI bhASAntara chapavAkara, pUjya javAhiralAlajI ma0 ke vyAkhyAnoM meM vitIrNa karanA zurU kiyA / nyAyataH unakA yaha karttavya thA ki ve isa bAta ko ThIka samajhate ki vyartha ke khaNDana maNDana se ubhayataH jaina jagat kA hI nAza karane vAlI isa gujarAtI pustaka kI carcA jaba 25 varSoM se zAnti hogaI thI to phira isakA hindI bhASAntara kyA matalaba rakha sakatA hai ? yahI na ki jainoM meM koI hindI kA jAnakAra lekhaka to hai hI nahIM jo isako pratyuttara degA, aura aisA hone se apanA matalaba nikala jAyagA parantu yaha samamanA kevala unakA bhrama hI hai / jahA~ jaharIle kIr3e maleriyA phailAne ko ur3ate haiM vahA~ jagat rakSaNArtha koI na koI aisI havA pravAhita ho hI jAtI hai jisase una kIr3oM kA svayaM ilAja ho jAtA hai / astu ! usa pustaka ke hindI bhASAntara ke par3hane se bhI yahI vidita hotA hai ki isake prakAzakoM meM zAstrIya aura aitihAsika jJAna ke sAtha sAmayika jJAna kA bhI pUrA abhAva hai| unhoMne aisA socA hI nahIM ki ekya bar3hAne ke isa jamAne meM klezavardhaka sAhitya vitaraNa karane se hamArI ha~sI hogI yA prazaMsA ? isase lAbha hogA yA hAni ? | yadyapi yaha sabakucha hai kintu phira bhI niHsAra pustakoM kA pratyuttara dene meM na to merI ruci hai aura na mere pAsa itanA samaya hI hai / para kaI eka bhadrika sajjanoM ne mujhe hada se jyAdA kahA sunA to maiMne una bhadrika jIvoM ke bhrama nivAraNArthaM saccI bAteM jAhira karane ko kucha samaya nikAla noMdha kA pratyuttara likhane meM hAtha DAlA hai / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [245 ] hAlAMki maiMne noMdha ko pUrI kI pUrI samAlocanA isa pustaka meM nahIM kI hai, aura kSINa kalevara pustaka meM aisA honA bhI asaMbhava hai kintu phira bhI jo khAsa 2 bAteM thI unakA sapramANa savistara se nirAkaraNa kiyA hai / yadi sthAnakavAsI bhAI bhI ise niSpakSapAta buddhi se vicAreMge aura AdyopAnta par3heMge to vAstavika satya kA nirNaya svayameva ho jaaygaa| tathA yaha bhI jAhira ho jAyagA ki vA0 mo0 zAha ne jainoM para yA laukAgacchIya yati zrIpUjyoM para jo mithyA''kSepa kiye haiM ve prakRta meM jaina dharma ko hI hAni pahu~cAnevAle haiN| zAha likhita pustaka se jaina samAja meM pArasparika vaimanasya aura rAga dveSa kI vRddhi ke alAvA aura koI lAbha nahIM hai| ____ maiMne zAha ke AkSepoM kA nirAkaraNa, zAha kI bhA~ti kevala kapola kalpita bAtoM para hI nahIM kiyA hai kintu itihAsa ke pramANoM aura khAsa kara laukAgacchIya yatiyoM ke pramANoM se kiyA hai| AzA hai pAThaka gaNa ! isa laghu pustaka ko zrAdyopAnta par3ha kara avazyameva sArAsAra kA vicAra kara lAbha uThAveMge, yaho zubha bhAvanA hai| tA0 21.8.36 / pAlI (mAravAr3a) "jJAnasundara" Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ntnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnnn nnnnnnn @@@@@@@ @@@@@@@@@@@DODCOOP prAcIna aitihAsika sastI pustakeM [1] jaina jAti mahodaya sacitra prathamakhaNDa___ jaina-dharma ke caubIsa tIrthakkaroM kA tathA jaina jAtiyoM zrosavAla, poravAla, zrImAlAdi kA itihAsa ATha varSa ke OM pUrNa parizrama aura sodha khoja se taiyAra karavAyA hai pR0 1050 bhAvayukta sundara 43 citra / jJAnapracArArtha mUlya kevala 4): [2] osavAla kula bhUSaNa 'samarasiMha' vi0 caudahavIM zatAbdI meM eka aitihAsika mahApuruSa kA ujjvala itihAsa hai pR0 saMkhyA 400 citra 8 mUlya sajilda 11) ja [3] tattvArtha sUtra-jaina tattva-jJAna kA apUrva grantha hai| 2000 varSa pUrva zrI madvAcaka umAsvati mahArAja ne OM jainAgamoM kA mathana kara makkhana taiyAra kiyA thA isameM jaina zAstroM kI mukhya-mukhya saba viSaya bar3I khUbI se samajhAI gaI haiN| mala grantha saMskRta meM haiM, sAtha meM hindI anuvAda ThIka vistAra pUrvaka tattva-jJAna maya nikSepa Sadravya SaTdarzana khagola bhUgolAdi sugamatA se batalAI gaI haiM ki sAdhAraNa manuSya ghara baiThA huA bhI jJAna kara sake / 400 pRSTha hone para bhI pracArArtha mUlya / ) [4] zIghrabodha bhAga 1 se 25 jisameM zrI bhagavatI sUtra va pannavaNA sUtra ke karIbana 300 thokar3e aura 12 bAraha sUtroM kA hindI anuvAda jisameM cAra cheda sUtra bhI OM zAmila haiM / mUlya kevala 9) patA-zrIratnaprabhAkara jJAna puSpamAlA, mukAma-phalodI (mAravAr3a) PhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhPhE Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnaprabhAkara jJAna puSpamAlA puSpa naM0 168 zrI mad ratna prabha sUrIzvara pAdapadmamyo namaH aitihAsika noMdha kI aitihAsikatA mAn vADIlAla motIlAla zAha, aitihAsika noMdha likhate samaya janatA ko vizvAsa dilAne ko sarva prathama nimna likhita pratijJA karate haiM ki / zrI "yaha lekha likhate vakta mane yaha nizcaya kiyA hai ki maiM kisI kA pakSapAta yA virodha nahIM karU~gA, aura apane nizcaya ko prabhu kI sAkSI se pAlana karU~gA " X X 'aiti. noM. pRSTha 37 zAha yaha pratijJA karane ke pazcAt isa pratijJA kA pAlana kisa taraha se karate haiM jarA isakA bhI pAThaka namUnA dekhaleM / aitihAsika noMdha likhane meM zAha kA khAsa hetu lauMkAzAha ko jIvana likhane kA hI hai aura yaha honA anucita bhI nahIM hai / parantu sabhya lekhaka kA yaha ekAnta karttavya hai ki vaha apane mAnya puruSa kI prazaMsA ke cAhe pula hI kyoM na bA~dhe ? kiMtu dUsare taTastha puruSoM kI jhUThI aura ghRNita niMdA karanA usako yogya nahIM / lekina zAha ne isakI kataI paravAha na kara isa Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 248 niyama ko kisa taraha apanI kubuddhi ke pairoM tale kucalA hai ? isako hama Age cala kara spaSTa kreNge| kisI bhI vyakti kA itihAsa likhane ke pahile usa vyakti se saMbandhita itihAsa sAmagrI kI AvazyakatA rahatI hai kiMtu lauMkAzAha kA jIvana likhate samaya zAha ke pAsa kyA sAmagrI thI ? isakA khulAsA hama zAha ke zabdoM se hI kara dete haiM:___x x x itanA hone para bhI hama unake khuda ke caritra ke lie abI andhere meM hI hai x x laukAzAha kauna the? kaba ? kahA~ 2 phire, ityAdi bAteM Aja hama pakkI taraha se nahIM kaha sakate haiM / jo kucha bAteM unake bAre meM sunane meM AtI haiM unameM se mere dhyAna meM mAnane yogya ye jAna par3atI haiM x x - ai. no. pRSTha 56 - x x x para isa taraha kA ullekha unake niguNe bhaktoM ne kahIM nahIM kiyA ki lokAzAha kisa sthAna meM janme ? kaba unakA dehAnta huA ? unakA ghara saMsAra kaise calatA thA ve the kisa sUrata ke, unake pAsa kauna 2 zAstra the ? ityAdi 2 hama kucha nahIM jAnate haiN| ai. no. pRSTha 87 meM isa bAta ko aGgIkAra karatA hU~ ki mujhe milI huI hakIkatoM para mujhe vizvAsa nahIM hai kyoMki hamAre yahA~ iti Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 pratijJA aura usakA pAlana hAsa likhane kI prathA nahIM hone se judI jadI yAdadAstI meM judA judA hAla likhA hai x x x ai. no. pRSTha 87 isa prakAra zrImAn zAha, prabhu kI sAkSI pUrvaka uparokta lekha likhate haiM isase inakI likhI bAtoM meM kisI prakAra kI asatyatA evaM zaMkA ko sthAna taka nahIM milatA hai para zAha ko yadi pUchA jAya ki jaba Apa laukAzAha ke viSaya meM kucha bhI nahIM jAnate haiM ki yaha kaba janme ? kaba mare ? tathA kaise inakA ghara saMsAra calatA thA ? kahA~ 2 inhoMne bhramaNa kiyA, kauna zAstra inako prApta the ityAdi to phira Apane apanI aiti0 noMdha meM laukAzAha ko bar3A bhArI sAhUkAra, dhanADhya, rAjakarmacArI, vidvAn, zAstra marmajJa aura eka hI varSa meM apane nava nirmita mata ko bhArata ke pUrva se pazcima aura uttara se dakSiNa taka phailAne meM lAkhoM caityavAsiyoM ko dayA dharmI banAne vAlA kisa AdhAra se likhA hai ? kyoMki uparyuktabhavata pramANa se na to jhUTha hI likha sakate haiM aura na laukAzAha viSayaka Apake pAsa kucha pramANa hI haiM tathA yaha bhI saMbhava nahIM ki Apa apane atizaya jJAna pUrvaka ye saba bAteM likha dete ? phira samajha meM nahIM AtA hai ki ye bAteM Apako kaise mAlUma huI / kyA laukAzAha svayaM to janma le ke Apake aMdara nahIM A ghuse hoM ki jinhoMne apanA sArA kA sArA kissA atizayokti pUrvaka vyorevAra Apase likhavA diyA ? yadi Apane lauMkAzAha kA jIvana kalpita upanyAsa likhA hai to prabhukI sAkSI se kI huI zrApako pratijJA kA pAlana kyoM kara huzrA, aura saccA likhA hai to pUrva meM pramANoM ke abhAva kA ronA kyA Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 1 250 rahasya ke taura para batalAtA hai ? ataH svataH zrApakI noMdha kI satyatA meM saMdeha hojAtA hai| vastutaH laukAzAha kA jIvana kaisA thA, isakA tAtvika vivecana hamane "laukAzAha ke jIvana para aitihAsika prakAza" nAmaka pustaka meM lauMkAzAha ke samakAlika sAhitya ke AdhAra para bhinna 2 viSayoM para paJcosa prakaraNa likha kara, isI pustaka ke sAtha mudrita karavA diyA hai jinheM icchA ho vahA~ dekhleN| ___ udAharaNArtha, usa lekha kA sArAMza yaha hai:--"lokAzAha kA janma vi0 saM0 1482 meM lIbaDI nagara meM dazA zrImAlI DUMgarazAha kI cUDA bhAryA kI kukSi se huA thaa| jaba laukAzAha ATha varSa ke hue taba Apake pitA kA dehAnta hogyaa| laukAzAha kI bAlyA'vasthA meM ApakI bhutrA (phUphI) ke beTe lakhamasI ne ApakA jo thor3A bahuta dravya zeSa bacA thA use har3apa kara liyA bAda meM lauMkA kI 16 varSa kI vaya meM unakI mAtA bhI kAlakavalita hogii| laukAzAha eka dama se nirAdhAra hogae aura lIbar3I chor3a ahamadAbAda Aye / vahA~ kucha kAla taka naukarI kara apanI mithyA'bhimAnitA ke kAraNa use bIca meM hI chor3a kor3I TakoM kI thailo le nANAvaTI kA dhaMdhA karanA zurU kiyaa| usa samaya laukAzAha svayaM sadA devapUjA va sAmAyikAdi kriyA karate tathA yatiyoM ke yahA~ upAsaroM meM vyAkhyAnAdi sunane jAyA karate the / yatiyoM ke prAcArAdi ke viSaya meM laukAzAha aura yatiyoM ke Apasa meM takarAra hogii| laukAzAha kI prakRti ati upra aura abhimAna vAlI thii| ataH yatiyoM ne unakA apamAna kara upAsarA se bAhira kara diyaa| taba laukAzAha vahIM bAhira A ke baiTha Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 laukAzAha kA jIvana yatiyoM kI niMdA karane lgaa| usa samaya Apake mitra zaiyada ( musalamAna ) likhAre kA sahayoga milagayA to usa yavana ke saMsarga evaM upadeza se laukAzAha kI buddhi meM vikAra ho pAyA / yatiyoM kA nimitta le, mandira upAsaroM se virodha ke kAraNa laukAzAha ne jaina sAdhu, jainAgama, jaina maMdira sAmAyika, pausaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna dAna aura deva pUjA kA bahiSkAra karate hue, pApa-pApa, hiMsA-hiMsA Adi kI pukAra kara apanA eka nayA mata khar3A kara diyA, parantu ahamadAbAda koI choTA gA~va to thA nahIM jo jhaTa se lauMkAzAha kI vahA~ tUtI bola jAtI, pratyuta ahamadAbAda to tatsamaya meM jainoM kA pradhAna kendra thA, ataH vahA~ laukAzAha kI thothI AvAja ko kauna sunatA ? taba vahA~ se khinna aura tiraskRta ho laukAzAha apane janma sthAna lIbar3I gae aura vahA~ apane phUphI ke beTe bhAI lakhamasI jo vahA~ kA pradhAna rAja karmacArI thA usakI zaraNa jA saba hAla sunA kara apane mana ke dUSita vicAra prakaTa kara diye, taba lakhamasI ne kahA ki tuma lIMbaDI ke rAjya meM bedhar3aka ho apane vicAroM kA pracAra kro| parantu lauMkAzAha usa samaya ativRddha aura apaGga the ataH itane saMkucita samaya meM apane mata kA svayaM pracAra nahIM kara sake / phira bhI bhavitavyatA vaza unheM bhANa Adi tIna manuSya mila gae, aura lauMkAzAha ko samajhAyA ki zrApa jo sAmAyikAdi kriyAoM kA virodha karate ho yaha ThIka nahIM; kAraNa, inake binA na to zrAvakoM kA kAma calatA hai aura na ApakA hI mata cala sakegA ! usa samaya kAlAtikrama se laukAzAha kA krodha bhI kucha zAnta ho gayA thA, ataH bhANAdi kA kahanA ___ Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 252 unhoMne svIkAra kara liyA / tathA pUrva meM ajJatA vaza jo sAmAyikAdi kriyAoM kA bahiSkAra kara pApa saJcaya kiyA thA usake mArjanArtha pazcAtApa aura prAyazcita kara gozAlA kI bhA~ti apanI AtmA ko samajhAyA parantu pakar3I huI bAta ekadama chUTanI muzkila ho jAtI hai phira bhI jaina yatiyoM aura jaina mandira ke sAtha unakI jo manomAlinyatA thI vaha samayA'bhAva ke kAraNa dUra nahIM ho sakI kyoMki vi0 saM0 1532 meM to lauMkA-zAha kA dehAnta hI ho gayA para jo lauMkAzAha kI vidyamAnatA meM hI bhASAdi tInoM manuSyoM ne binA guru svayaM sAdhu veza pahina liyA thA, lauMkAzAha ke pazcAt lauMkAzAha ke nAma se hI apanA laukAmata phailAnA zuru kiyA, ityAdi saMkSepa meM lauMkAzAha kA saccA aura pramANika yahI jIvana iti hAsa hai, aura isa viSaya meM vi0saM0 1543 ke paM0 lAvaNya samaya ke vi0saM0 1544 ke upAdhyAya kamalasaMyama ke 1527 tathA munIvikA ke evaM vi0 saM0 1578 ke lauMkAgacchIya yati bhAnucanda tathA bAda yati kezavajI aura sthAna0 sAdhu jeThamala jI ke likhe graMtha, isase sahamata hai / kintu Adhunika vA0 mo0 zAha ke likhA huA lauMkAzAha ke jIvana caritra meM aura pUrvokta lekhakoM ke lekha - meM bar3A bhArI antara najara AtA hai ataH yaha svataH siddha hai ki zAha kA lekha sArA kA sArA unakI khuda kI kalpanA kA DhA~cA hai / zAha kI likhI samagra daloloM kA hamane apanI lauMkAzAha ke jIvana para aitihAsika prakAza nAma kI pustaka meM sapramANa nirAkaraNa kiyA hai, tadartha aba unakA punaH piSTapeSaNa karanA ucita nahIM, jina kinhIM ko AvazyakatA ho, use par3hakara apanA nirNaya kara leM / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUrtiyoM kI prAcInatA paramezvara kI sAkSI se pratijJA karane vAle zAha ne lauMkAzAha kI coTa mAtra le jaina tIrthaGkaroM ko pratimAoM kI jisa prakAra nindA kI hai use yahA~ batalAne kI aba kucha AvazyakatA zeSa nahIM raha jAtI / kyoMki zAha ke samaya meM aura sAMprata ke samaya meM nizAdina kA antara hai / jo loga dvAdaza varSIya duSkAla meM zithilAcAriyoM dvArA mUrtipUjA kA Arambha mAnate the ve hI Aja bhagavAn mahAvIra prabhu ke bAda kevala 84 varSoM meM hI suvihitAcAya dvArA pratiSThita mUrtipUjA kA astitva aGgIkAra karate haiM / isa hAlata meM usa asAmayika carcA ko yahA~ sthAna denA anupa yukta hai, parantu kevala khAsa sthAnakamArgI muni zrI maNilAlajI kA hI eka udAharaNa de ke yaha batalA denA cAhate haiM ki aba mUrtipUjA viSayaka khaNDana maNDana karane kI kiMcit bhI jarurata nahIM hai / ve kahate haiM : -- 253 suvihita AcAryoM e zrI jinezvara deva nI pratimA nuM avalambana batAvyaM ane tenuM je pariNAma melavavA AcAyoM e dhAryaM hatuM te pariNAma keTaleka aMze zravyaM paNa kharUM / arthAt jinezvara deva nI pratimAnI sthApanA ane tenI pravRti (pUjA) thI ghaNA jainoM jainetara thatA aTakyAne te karavAmAM AcAryoM e jaina samAja para mahAn upakAra kahavAmAM jarA e atizayokti nathI " karyo che prema 66 prabhuvIra paTAvalI pR0 131 mUrtipUjA aura zatruJjaya, giranAra Adi tIrthoM kI puSTI ke lie Apane kevala jaina dhArmika sAhitya kA hI nahIM, para kaI Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 254 eka jainetara dharmoM ke veda aura purANoM kA bhI parizIlana kara aneka pramANa dekara hajAroM lAkhoM varSa pUrva ke tIrtha aura mUrttiyoM kA honA siddha kara diyA hai, dekho ! khAmojI kRta prabhuvIra paTAvalI pRSTa 5 se 12 taka | svAbhIjI kI isa niSpakSa nyAya priyatA ke lie unheM dhanyavAda denA hamArA prathama karttavya hai / astu ! Aja jo mUrti viSayaka aitihAsika prAcIna pramANa - sthAnakavAsiyoM ko mile hai, ve yadi vA. mo. zAha ke hAtha bhI laga jAte to ukta mahAzaya aisI lIcara dalIleM dekara karma bandhana ke pAtra kadApi nahIM banate / ve pramANa Aja yatra tatra mudrita ho cuke haiM, itane para bhI saMtoSa na ho, ve merI likhI "mUrtipUjA kA prAcIna itihAsa" nAmaka pustaka dekha mUrttipUjA kI prAcInatA ke poSaka pramANoM ko par3haleM, aura apanA antima nirNaya kara jaina tIrthaGkaroM kI mUrtiyoM kI dravya bhAva se pUjA kara apane Atma-kalyANa saMpAdana meM saMlagna raheM / zrImAn zAha ne apanI aitihAsika noMdha ko pUrNatayA likha use samarpaNa karane ke samaya jisa niSpakSa manovRtti kA paricaya diyA hai usakI yahA~ pRthaka AlocanA karane kI koI AvazyakatA pratIta nahIM hotI, kAraNa, zAha kI yaha dUSita kalpanA svayaM sthAnakavAsI samAja ko bhI anucita evaM asAmayika pratIta huI hai, jisase unhoMne noMdha kA gujarAtI se hindI bhASAntara karate vakta usa viSaya ko pustaka meM se kataI nikAla diyA hai / yadyapi nyAyataH yaha ThIka thA, parantu isase zAha kI niMdya manovRtti kI to jarUra bhartsanA hI huI hai; phira bhI isase eka lAbha hai ki isa kalpanA ko lakSya kara anyAnya lekhaka zAha ke viSaya meM jo apane Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 tasakara vRtti kA namUnA vicAra prakaTa karate, usase bacane kA zAha ko jarUra prazreya mila gayA hai / isa buddhimAnI ke kArya se yaha bhI prakaTa bhASA'ntarakAra samayajJa tathA vyartha ke hAniprada karanA cAhate haiM / hotA hai ki jhameloM ko dUra isase Age calakara pAThaka zAha kI niSpakSa pAta vRtti kA namUnA phira dekheM ki unhoMne apanI nodha ke pRSTha 47 se bhagavAn mahAvIra ke bAda jo zrAcArya hue, unakA jIvana itihAsa likhane kI jo udAratA dikhAI hai, para vaha zAha ke mAne hue 32 sUtroM se siddha nahIM hotI, aura yadi yaha mAneM ki yaha itihAsa inhoMne 32 sUtroM se na le kara anya jainAcAryoM ke nirmita granthoM se liyA hai to, unake andara se kaI eka pradhAna ghaTanAoM ko nikAla denA yaha koI niSpakSa nyAya priyatA kA paricaya nahIM hai / yaha to mAtra ati niMdanIya corI prakriyA kA udAharaNa hai / yogyatA to yaha thI ki zAha ko yadi jainAcAryoM ko likhI ve satya ghaTanAe~ nApasanda thIM to unheM jyoM kI tyoM likha phira una para apanA svataMtra noTa lagAnA thA, parantu graMthakarttA kI mUla racanA ko hI har3apa karanA mAnoM eka satya sAhitya kA khUna karanA hai aura aisA karanA sarva sAdhArasA tathA vizeSa kara prabhu kI sAkSI se niSpakSa bhAva se likhane ko pratijJA karane vAle zAha ke lie to lajjA kA hI kAraNa hai / nIce jarA namUnA dekhaleM: - ( 1 ) AcArya zayyambhava sUri ke itihAsa meM yajJastambha ke nIce zrIzAntInAtha kI pratimA thI aura usake darzana se hI Apane pratibodha pAkara yajJa kA kArya chor3a jaina dharma kI dIkSA lI Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 256 thI, parantu zAha ne pratimA pUjana siddhi ke bhaya se isakA kahIM bhI ullekha nahIM kiyaa| (2) AcArya bhadrabAhu svAmI ne dasa sUtroM para niyuktie~ banAI thIM, aura una niyuktiyoM meM zatrukSaya, giranAra Adi tIrthoM kI yAtrA karane se samyaktva nirmala honA batalAyA hai / jise bhI zAha ne chor3a diyaa| (3) AcArya suhastI sUri ke itihAsa meM Apane samrATa samprati ko pratibodha kara jaina banAyA, aura prAcAryazrI ke upadeza se samrATa saMprati ne bhArata ke bAhira pAzcAtya pradezoM meM bhI jaina dharma kA pracAra kiyA, tathA bhAratameM savA lAkha naye mandira banAe / aura 60000 jIrNa mandiroM kA uddhAra karavAyA, ityAdi, jise bhI likhane se zAha ne AnAkAnI krdii| (4) prAcArya vanasvAmI ke itihAsa meM bodharAjA jaina mandiroM ke lie puSpa nahIM lAne dete the / AcArya vanasvAmI ne apanI labdhi ke prayoga se puSpa lAkara bodharAjA ko pratibodha kara jaina bnaayaa| isakA ullekha bhI zAha ne chor3a diyaa| (5) AcArya siddhasena sUri ke itihAsa meM unhoMne rAjA vikrama ko pratibodha de jaina banAyA aura avaMti pArzvanAtha kA tIrtha prakaTa kiyA, isakA nirdeza bhI zAha ne chor3a diyA, tathAsAtha meM hI samrATa vikrama ne zrI siddhAcalajI kA virAsaMgha nikAlA, use bhI nahIM likhaa| ___ ityAdi-jahA~ jahA~ mandira mUrtiyoM kA ullekha AtA hai, vahA~ vahA~ zAha ne apane pUrvajoM kI taskAra vRtti kA anukaraNa kara usa viSaya ko hI nikAla dUra pheMka diyA / hama pUchate haiM ki zAha ___ Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainAcAryoM ke grantha 257 kI isa anucita vRtti se usakI pUrva pratijJA kA kyA balidAna nahIM huA hai ? isase Age zAha ne apanI ai. no. pRSTa 30 meM kaI arvAcIna AcAyoM ke racita graMthoM ke udAharaNa dekara apanI anabhijJatA kA digadarzana karavAyA hai / kyoMki zAha ke mAnya mata kI TUTI phUTI TaTapU~jI dukAna se to milatA hI kyA hai ? jisakA ki zAha apanI pustaka meM svataMtra varNana karate / hA~, jainadharma jarUra vizAla dukAna rUpa hai jisameM acchA se acchA saba taraha kA mAla milatA hai jaise jainAgamoM meM bArahavA~ dRSTivAda nAmaka aGga hai jisameM dhArmika, rAjanaitika sAMsArika, vyApArika, vaidyaka, jyotiSa, zakuna, svarodaya, saMgrAma, maMtra, yaMtra Adi sAMsArika choTe se bar3A saba prakAra kA ullekha hai / aisA koI bhI vidhAna zeSa nahIM hai jo isa dRSTivAdAMga meM nahIM ho ! isa dRSTivAda ke racayitA bhI koI sAdhAraNa vyakti na hA kara svayaM tIrthaGkara gaNadhara haiM aura inakI paramparA meM anekoM dharma dhurandhara bar3e bar3e vidvAna AcArya hue haiM, jinhoMne anekoM viSayoM para anekAneka uttama graMtha race haiM / para zAha ko itanA jJAna ho kahA~ hai ki vastu-dharma kA pratipAdana karanA jJAna kA vikAsa hai aura Adeza upadeza denA tathA nahIM denA yaha cAritra dharma kA rakSaNa hai / jaba zAha kaI eka sAdhAraNa graMthoM ko dekhate haiM to unakA peTa phUla uThatA hai, aura jainAcAryoM kI mithyA niMdA karane ko utArU ho jAtA hai, para khAsa zAha ke mAne hue 32 sUtroM meM candraprajJApti aura sUrya prajJApti nAmaka sUtra hai unako dekhane para yaha mAluma hogA ki ina mUla sUtroM meM bhI kaise kaise vidhAna haiM jo nakSatroM ke adhikAra meM Ate haiN| 17 Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - aiti. nodha kI aitihAsikatA 258 kyA vastu dharma kA pratipAdana karanA, yaha janatA ko upadeza denA hai ? nhiiN| yadi nahIM hai to phira zAha ko samajhanA cAhiye 'ki una pranthakAroM ne vastu dharma kA pratipAdana karane meM kyA burA kiyA, unakI oTa meM jainadharma ke sthambha dhuraMdhara prAcAryo kI niMdA kI jAya phira bhI koI vyakti yadi jainadharma ke viruddha kucha likhe to usakI jimmevArI samasta jainasamAja para kadApi nahIM ho sktii| ___ zAha, svayaM kyA yaha mAnane ko taiyAra haiM ki yadi koI sthAnakavAsI apane samAja mAnyatA ke viruddha kucha likhe to usakA uttaradAyitva sarva sthAnakavAsI samAja para hogA ? / zAyada yaha saMbhava ho sakatA hai ki yadi zAhakI eka A~kha meM pecaka kA roga hogayA ho to unakA lakSya bindu jaina-dharma ke uttamottama granthoM kI ora nahIM jA sakA ho| jaise:-"anekA tajayapatAkA, anekAntavAda-praveza, syAdvAdaratnAkara, syAdvAda maJjarI, sammatitarka, pramANa naya tattvA'laMkAra, nyAyA''loka, nyAyA'vatAra, nyAyA'mRtataraGgiNI, nyAyapraveza, nayacakravAla, naya dravyapramANa, dravyAlaGkAra, karmagrantha, karmaprakRti, paMcAsaka, paMcapramANa, pramANamImAMsA, tatvapraveza, sarvajJasiddhiprakaraNa, adhyAtma kamala mArtaNDa, adhyAtmasAra, adhyAtmadIpikA, adhyAtma kalpadruma, dhyAnasAra, dhyAnadIpikA, yogapradIpa, yogakalpadrama, yogasAra, tattvArthasUtra, SaDdarzanasamuccaya Adi hajAroM lAkhoM prantha haiM jinakI ki paurvAtya aura pAzcAtya vidvAnoM ne mukta kaNTha se bhUri bhUri prazaMsA kI hai| parantu vA0 mo0 zAha ko isase kyA matalaba, unheM to "yena kena prakAreNa" jainAcAryoM ko ___ Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 jainAcAryoM ke prantha halakA dikhAnA tathA unakI niMdA karanA hai aura isake lie ve acche bure cAhe jisa kisI mArga kA avalaMbana karane ko taiyAra bhI haiM / zAstrakAroM ne Thoka ho kahA hai ki "kAga kuttA kumANasoM, sUara aura sA~DA ye acche padArthoM ko chor3a burI vastuoM para hI apanI jIbha lapa lapAyA karate haiM aura badalA meM viSaya ugalate haiN|" ___Age jainAcAryoM ke jJAna ke viSaya zAha ke ye udgAra una jainAcAryoM ke prati vyakta kiye haiM jo mandira mUrtiyoM ke mAnane vAle aura mu~ha para dinabhara mu~hapattI bA~dhane kA niSedha karane vAle haiN| kyoMki zAha svayaM to mandira mUrtiyoM kI pUjA chor3akara aura dinabhara mu~ha para mu~hapattI bA~dhane meM hI jainadharma ko unnati mAnatA hai, aura yaha jJAna (vastutaH ajJAna ) una pUrvavartI jainAcAryoM meM nahIM thA, aura na unhoMne aisA upadeza hI diyA, isase ye dhurandhara jainAcArya zAha ko phUTI A~kha bhI nahIM suhAte haiN| Age zAha ne jo zrAkSepa AcAryoM ke una alaukika camatkAroM para kiyA hai, yaha bhI zAha ko mAtra ajJatA hI hai / zAha ne zAyada ina camatkAroM ko baccoM kA khela hI samajha liyA hai, para yaha aisA nahIM hai / zAha yadi kinhIM jaina vidvAna kI kadamapoSI kara unase utpattika-satra sunane kA kaSTa karate to unakA yaha bhrama bhI dUra ho jAtA, aura yaha patA cala jAtA ki jaina dharma meM ina camatkAroM kA Asana kitanA U~cA hai aura ye kina ghora tapoM dvArA prApta hote haiM / jainazAstra jinheM landhi nAma se pukArate haiM vahI camatkAroM kA paryAyavAcI zabda hai / jaba eka samaya zAha ke pUrvaja tathA laukAzAha Adi ke pUrvaja jo ki mAMsa, madirA, vyabhicAra Adi kuvyasanoM kA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA sevana kara naraka ke adhikArI bana rahe the taba bhI to inhIM prAcAryoM ne apane Atmika camatkAra batA kara una narakAbhimukha manuSyoM ko jainadharma meM dIkSita kara unheM tathA unakI santAna ko mokSa yA svarga ke adhikArI banAyA thA, pratyupakAra meM zAha Aja unhIM prAcAryoM kA aise niMdya zabdoM se pratyupakAra kara rahA hai, kyA zAha kI yahI kRtajJatA dRSTi hai ? yadi hA~ ! to aise kRtajJoM ko eka bAra nahIM anekoM vAra sabhya saMsAra kI ora se dhanyavAda (!) hai / vastutaH jainAcAryoM ne apane jJAnopadeza aura Atmika camatkAroM se kevala jainasamAja kA hI nahIM apitu jainetara evaM sarva saMsAra kA hita sAdhana kiyA hai, parantu kataghna aura dRSTi rAga rogI vA0 mo0 zAha ko upakAra apakAra ke rUpa meM hI najara AtA hai / are zAha ! una AcAryoM meM jJAnopadeza kI zakti thI yA nahIM aura unhoMne koI unnati kI, yA nahIM ? isakI vAstavikatA ko to jaina aura jainetara sujJa samAja bhale prakAra se jAnatA hI hai, Apako unheM batAne kI koI jarUrata nhiiN| para hA~ ! Apa ke mAne hue una AcArya pravaroM ke jJAna aura upadeza kA namUnA to jarA Apa ko dikhAnA thA ki jinhoMne sivAya jainoM ke patana aura jainoM para kalaGka kAlimA potane ke aura bhI koI saMsAra meM Akara kArya kiyA thA ? zAha ne ai0 no0 pRSTa 18 para eka duSkAla kA varNana karate vakta jaina sAdhuoM ke hAtha meM daMDa rakhane kI prathA ko aura zrAvaka ke vandanA karane ke anantara AcAryazrI kI ora se diye jAne vAle 'dharmalAbha' nAmaka AzIrvacana ko upahAsa kA rUpa de usake Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAha kI dudhAra talavAra viSaya meM nitAnta ajJatA kA paricaya diyA hai| para zAha ko yaha mAlUma nahIM ki jaina sAdhuoM ko gamana samaya meM daMDA rakhanA zrI dazavaikAlika sUtra, praznavyAkaraNa sUtra, bhagavatIsUtra, vyavahArasUtra nizIthasUtra Adi dhArmika pranthoM meM parama Avazyaka batalAyA hai, aura ye saba sUtra,32 sUtroM ke antargata haiM tathA zAha svayaM inheM mAnate haiM / itanA ho kyoM sthA0 sAdhu amolakharSijI ne pUrvokta sUtroM ke hindI anuvAda meM sAdhuoM ke daMDA rakhane kA vidhAna acchI tarahase kiyaahai| pakSapAtakA casmA dUrakara zAha jainazAstra sunatA to mahApuruSoM ko nindA kara karma bandha karane kA samaya nahIM AtA / "dharmalAbha" ke viSaya meM to khAsa bhagavAn mahAvIra prabhu ne bhI sulasA caritra meM sulasA ko dharmalAbha kahalAyA thaa| nandIsena muni ne vezyA ke ghara jAkara jaba use 'dharmalAbha diyA, taba vezyA ne kahA, yahA~ to arthalAbha hai, isa upAkhyAna ko hamAre sAdhumArgI bhI mAnate haiN| tathA harakezI muni ne bhI yajJa maNDapa meM jAkara sarvaprathama tatrastha brAhmaNako dharmalAbha hI kahA thA / isI prakAra Age calakara bhagavAn mahAvIra prabhu ke 30 varSa bAda AcArya zrIsvayaMprabhasUri ne zrImAlanagara kI rAjasabhA meM praveza karate vakta jaba rAjA ne sAmane Akara AcAryazrI ko vandanA kI to AcArya zrIsvayaMprabhasUrI ne rAjA ko dharmalAbha diyA / zivapurANa nAmaka eka prAcIna prantha meM bhI isa bAta kA ullekha hai ki jainamuniyoM ko jaba koI Akara namaskAra karatA hai taba ve pratyuttara meM sarva prathama unheM dharmalAbha kahate haiN| para zAha kA dveSa * sthAnakavAsI sAdhu maNilAlajI apanI "prabhuvIra parAvalI" nAmaka pustaka ke pRSTa 8 1ra zivapurANa adhyAya 21 zloka 26 ko madata Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 moM0 kI aitihAsikatA 262 so sImA ko ulA~gha gayA hai ataH unheM vandanA ke AzIrvAda rUpa meM diyA jAnevAlA dharmalAbha zabdabhI khaTaka rahADe kintu yaha zAha kI mithyA bhrAnti hai / zAha ko pahile yaha to vicAranA thA ki jaba zAha ke dharmAcArya pahile "hA~jI" aura aba "dayApAlo " kahate haiM yaha kisa AdhAra se kahate haiM / vAstava meM dharmalAbha AzIrvAdA''tmaka hai. jaba dayA upadeza hai / jaba bhaktajana zrA ke sAdhuko namaskAra karate haiM taba sAdhu dvArA unheM upadeza ke sthAna meM AzIrvAda denA hI yuktiyukta evaM nyAya saGgata hai ataH vandanA'nantara jaina zrAvaka ke pati "dharmalAbha " arthAt samyak jJAna darzana va dAnA''dika dharma kI vRddhi ho aisA cAraNa karate haiM ! parantu zAha evaM zAha ke pUrvajoM ko itanA laukika jJAna bhI vahA~ ki vandanA karane vAloMko AzIrvAda denA cAhie yA upadeza, isakA nirNaya kara sakeM ? kaI zrajJa loga aisA bhI kaha uThate haiM ki sAdhuko gRhasthoM ke ghara meM cupacApa jAnA cAhiye ki jaisA ho vaisA nirvadya AhAra pAnI mila jAya, kyoMki dharmalAbhAdi koI saMketa karake jAne meM gRhastha doSa lagA dene kI zaMkA rahatI hai ? yaha kahanA nItizAstra ke anabhijJoMkA hai| kyoMki eka gRhastha dUsaroM ke nahIM para apane ghara meM jAtA hai usa vakta bhI kucha saMketa karake jAtA hai kyoMki gharameM striye snAna karatIho yA asAvadhAna lajjAtaja ke baiThI ho to kara dharmalAbha zabda ko 5000 varSa kA prAcIna batalAyA hai tadyathAH"dharmalAbha" parantatvaM, vadanta ste tathA svayam / mArjanIM dhAryamANAste, vastra khaNDa vinirmitAm // 26 // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 jaina sAdhuoM kA dharmalAbha ve sAvadhAna hojAya / taba sAdhu jaise mahAvivekI puruSa, cora ko taraha gupacupa kisI ke gharameM jAnA kaise pasanda karasakeM ? unako to dharmalAbhAdi saMketa avazya karanA hI cAhiye ! aba rahI AhAra pAnI kI bAta,so jo zrAvaka sAdhuoM kA prAcAra vyavahAra jAnatA hai vaha to kadApi sAvadya ko nirvadya kahegA nahIM kAraNa aisA karane se alpAyuSya kA bandha hotA hai aura jo sAdhuoM kA rAgI hI nahIM hai upe aisA karane kI jarUrata ho kyA ! dUsarA, sAdhu bar3e hI vivekI hote haiM / ve svayaM apanI prajJA se saba kucha jAna sakate haiM aura sAdhu jo doSa TAlate haiM vaha bhI vyavahArase kyoMki nizcaya to atizaya jJAna vAle hI jAnate haiM parantu lokavyavahAra na jAnane vAle sAbu kabhI coroM kI taraha gupa cupa gRhasthoM ke ghara meM praveza karane se dhokhA khAkara lajjita hote haiM isake liye eka Tuka zahara kA udAharaNa hai ki eka vivekahIna sthA0 sAdhu ne eka gRhastha ke ghara meM gupacupa cora kI taraha praveza kiyaa| usa samaya usa ghara meM strI puruSa ekAnta meM kAma krIr3A kara rahe the / sAdhu ne andara jAkara kahA, bAI sUjati hai ? usa puruSa ko itanA gussA pAyA ki sAdhu ke eka lappar3a jamAdI / usa samaya usako sahasA kahanA par3A ki jo saMvegI sAdhu saMketa pUrvaka gRhasthoM ke ghara meM jAte haiM yaha bahuta acchA hai samajhe n| ___Age calakara ai0 no0 pRSTa 19 para zAhane duSkAla meM mUrti ke sAmane jainasAdhuoM dvArA annAdi dravya bheMTa karavAne kI kalpanA kara DAlI ityAdi, para zAhako socanA cAhie thA ki maiM jisakA niSedha kara cukA hU~ punaH usakA ullekha kaise karU~ ? zAha eka jagaha to likhate haiM ki Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aiti0 noMdha kI aitihAsikatA 264 "x x x isa bhayaGkara samaya meM duniyA~ svayaM hI dayAjanaka sthiti meM pApar3I aura bhUkhoM marane lagI phira vicArI dAna kahA~ se karatI / " ityAdi aura Age calakara phira likhate haiM " x x bhagavAn kI mUrti ke sAmane annAdi rakhane se, dravya Adi bheMTa karane se, dharma hotA hai, aisA upadeza diya" ai0 no0 pRSTa 19 __ zAha ! eka kahAvata prasiddha hai ki pIliye ke rogI ko sArA saMsAra hI pIlApana lie najara AtA hai, tadvat vicAra zUnya buddhi vAle ko bhI, sArA saMsAra, vicAra zUnya, najara AtA hai parantu yaha kevala nAdAnI hai, pIliye ke lie saMsAra bhale hI pIlA ho parantu nirogoM ke lie vaha pIlA na hokara apane khAsa rUpa meM hI hai, vaise hI Apa vicAra zUnya haiM ataH paraspara virodhokti pUrNa bAteM Apako bhale hI rucikara jAna par3eM kiMtu jisane jarA mI vicAra buddhi sIkhI hai usake lie ApakI ye bhrAnti pUrNa pAteM thothI hI haiM / Apa thor3I dera ke liye bhI pakSapAta pravRti kA ghazmA utAra kara yadi apane khuda ke zabdoM para hI vicAra karate to yaha spaSTa hojAtA ki jaba duniyA~ duSkAla ke kAraNa bhUkhoM maratI huI sAdhuoM ko bhI dAna dene meM lAcAra thI taba, usa samaya meM mUrti ke sAmane annAdi bheTa karane kI yaha naI rIti nikAlane kA sAdhU upadeza dete to duniyA~ use kaise svIkAra kara sakatI thI yadi nahIM to phira zAha kA kathana zAha ke zabdoM se hI mithyA siddha hojAtA hai| vastutaH bhagavat mUrti kA aSTa dravya se pUjA karane kA vidhAna koI nayA nahIM kiMtu svayaM tIrthaGkaroM kA kahA ___ Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauMkA0 zrIpUjoM kA apamAna huA hai, ataH cAhe jaisA hI duSkAla kyoM na par3e para bhAvuka bhakta jana to jahA~ taka mila sakatA hai vahA~ taka prabhu pUjA karake hI bhojana karate haiM, aura isI kA hI nAma iSTa-dharma hai| kyoM samajhe na ? ___ xxx zAha ne isaprakAra saccI jhUThI. khabara kevala jainAcAryoM hI kI lI ho so nahIM kintu Apa to lauMkAgacchIya yati aura zrI pUjyoM se bhI nahIM cUke haiM, calatI rAha do chIMTe kIcar3a ke udhara bhI uchAla diye haiN| Apa apanI ai0 noMdha0 ke pRSTha 81 meM likhate haiM ki: isa samaya caturvidha saMgha kI jagaha paMca vidha saMgha huA, arthAt sAdhu sAdhvI, zrAvaka zrAvikA, aise saMgha ke cAra bhAgoM meM "yati" ardhasAdhu kA eka aMga aura bhI zAmila huAxx . tathA isake agAr3I zAha pRSTa 84 para laukAgacchIya yati aura zrIpUjyoM ke lie eka jhaMDelI proDara nikAlate hue likhate haiM ki: "zvetAmbarI. sthA0 sAdhuoM se yatiyoM ko akar3a kara nahIM calanA caahiye| kintu apane se unheM uccasthiti kA mAna kara vinaya pUrvaka unase vartanA cAhiai x x" aiti. no. pRSTha 84 laukAgacchIya zrIpUjyoM evaM yatiyoM ke prati zAha kA chipA huA yaha kitanA dveSa-bhAva hai ki caturvidha saMgha se unakA Asana taka nikAla diyA aura unake lie eka pA~caveM Adhe pAsana kI Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aiti0 nAMdha kI aitihAsikatA 266 nayI kalpanA kara DAlI jo Aja paryanta bhI sivAya zAha ke kisI tIthaGkara, gaNadhara yA jainAcArya ne nahIM kI thI / hama zAha se pUchate haiM ki kyA yaha lauMkAgacchIya zrIpUjyoM va yatiyoM aura unake upAsakoM kA apamAna nahIM hai ? jina dharmasiMha lavajI ko lauM kAgacchIya AcAryoM ne ayogya aura utsUtravAdI jAna kara saMgha gaccha ke bAhira kara diyA thA, kyoMki dharmasiMha ne tIrthaGkaroM aura lauMkA gaccha kI zrAjJA ko bhaMga kara ATha koTi kA nayA mata calAyA, aura lavajI ne DorA DAla dina bhara mu~ha para mu~hapattI bA~dhane kA nayA pantha nikAlA unako to zAha ne caturvidha saMgha ke aMdara Asana diyA / aura jo khAsa kara lauMkAzAha ke anuyAyI haiM unako saMgha ke bAhira bhI AdhA zrAsana dene kI kalpanA kii| itanA hI nahIM kintu una gaccha bahiSkRta ninhava utsUtra vAdiyoM ko lauMkAgacchoya zrIpUjya aura yatiyoM se ucca mAna kara ulTA unase vinaya bhAva se varttane kA Adeza diyA, kyA yaha zAha kA sarAsara anyAya nahIM hai ? pAThaka vRnda jaina dharma meM kriyA kI bajAya zraddhA kI adhika kImata hai / jamAlI ne bahuta kucha kriyA kI para zraddhA na hone se vaha ninhava utsUtra vAdiyoM kI paMkti meM hI samajhA gayA / aura pArzvanAtha prabhu kI sAdhviyoM meM zithilAcAritA hone para bhI zraddhA ke kAraNa unheM ekAvatArI batalAI hai / isakA artha koI yaha nahIM ki maiM zithilAcAra kI puSTi karatA hU~ kiMtu zraddhA ke sAmane kriyA kI koI kImata nahIM ise siddha karatA hU~ / binA zrAjJA ke to kriyA ulTA karma baMdhana kA hetu hotI hai yaha zAstroM se pratyakSa hai| khaira ! kucha bhI ho lauMkAgaccha ke yati va zrIpUjya zAha ke nirdeza Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267 sthA0 dharma se jainoM ko hAni - samaya laukAzAha kI AjJA kA nirabAdha pAlana kara rahe the para sthAnakavAsiyoM meM na to jainatva hai aura na laukAtva hai, yahI nahIM kintu unameM to koI sarvamAnya niyama bhI nahIM haiM, jinake dila meM jo pAyA ve use hI mAna apanA nayA mata nikAla baiThate haiN| pramANArtha yaha bAta khuda zAha hI ne apanI noMdha ke pRSTa 141 meM apane spaSTa zabdoM meM likhadI hai ki:__ x x itanA itihAsa likhane ke bAda aba maiM par3hane bAloM kA dhyAna eka bAta para khIMcatA hU~ ki sthAnakavAsIsAdhumArgI jainadharma kA jaba se punarjanma huzrA aura jaba se yaha dharma astitva meM AyA taba se Aja taka yaha jorazora para thA hI nhiiN| are ! isake kucha nimaya bhI nahIM the yatiyoM se alaga hue aura mUrti pUjA chor3I ki basa dU~DhiyA huA x x x x merI alpa buddhi ke anusAra isa tarakIba se jainadharma ko bar3A bhArI nukasAna pahuMcA aura ina tInoM ke 1300 teraha sau bheda hue| ai noM. pRSTha 141 isa hAlata meM yaha samajha meM nahIM AtA hai ki zAha phira aisA ArDara kyoM nikAlate haiN| zAyada isakA yaha kAraNa to nahIM hai ki laukAgacchIya yati va zrIpUjya loga mandira mUrti mAnate hue, DorA DAla dinabhara muMha para mu~hapattI nahIM bA~dhate haiM isI se to yaha dveSa pUrNa dabAva DAlA jArahA hai / para zAha ko smaraNa rahe ki aba laukAgacchIya zrIpUjya aura yati itane Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aiti0 noMdha kI aitihAsikatA 268 bhole nahIM haiM ki apane pUrvajoM ne jina vyaktiyoM ko gaccha se bahiSkRta kiyA zrAja unhIM kI santAna ko ve apane se uccasthiti kA mAna unase vinayatA kA bartAva kareM tathA zAstra sammata mUrtipUjA ko chor3a zAstra viruddha mu~hapattI ko dinabhara mu~ha para bA~dha eka nayI Apatti ko mola leM ? jaise zAha ne auroM kI khabara lI hai vaise hI zAha kI krUra dRSTi se ve brAhmaNa bhI nahIM bace haiM jinhoMne jainadharma kI dIkSA le zrAcAryapada ko suzobhita kiyA thA aura sAhitya sevA kara jaina sAhitya ke bhaNDAra ko bharA diyaathaa| unake viSaya meM zAha apanI ainoM ke pRSTa 33 para apanA roSa isa prakAra prakaTa karate haiM ki: X X x brAhmaNoM meM vaiyAkaraNI, naiyAyikAdi hajAroM mAre 2 phirate the, unako koI nahIM pUchatA thA / jaba unhoMne dekhA ki jainiyoM meM khUba calatI hai to unhoMne jainadharma kA pakSa kiyA, aura isa mata ke lie saikar3oM padyamaya vidhigrantha banA DAle / jaina unakI vidvattA ko pavitratA samajhane lage, aura kaI eka jAna bUjha kara bhUla meM pdd'e| kyoMki unhoMne jaise ho taise mata baDhAne kA irAdA rakkhA thA xxx yaha bAta ThIka hai / jainadharma meM khAsa kara bhagavAn mahAvIra ke zAsana samudAya meM brAhmaNoM ne vizeSa lAbha uThAyA / jisameM bhagavAn idrabhUti ( gautama svAmI ) Adi 4400 brAhmaNa, zayya bhavabhaTTa brAhmaNa, yazobhadra brAhmaNa, bhadrabAhu brAhmaNa, Arya suha svI brAhmaNa, siddhasenadivAkara brAhmaNa, haribhadrabrAhmaNa, zobha na "" 1 Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 mainAcArya brAhmaNa dhanapAla brAhmaNa,prAryarakSitasUri brAhmaNa jinezvarasUri buddhisAgarasuri brAhmaNa ityAdi bahuta se brAhmaNa, jainAcArya hue / jo bar3e 2 dig vijayI vidvAn the, tathA jinhoMne jainadharma kI dIkSA lekara nAnA viSayoM ke vividha prantha gadya-padya-maya bnaaddaale| jinameM dArzanika, tAtvika, adhyAtmika yoga dhyAna nyAya, vyAkaraNa, kAvya alaMkAra, chanda aura vidhi-vidhAna ke hajAroM graMtha banA ke unhoMne sAhitya kI saMgaThita sevA kI thii| aura unakA siddhAnta bhI yahI thA ki jaise bane taise jainadharma kA khUba joroM se pracAra karanA cAhiye / arthAt jaina dharma ko vizva vyApI banAne meM unhoMne atyanta pari zrama kiyA / tathA saMskRta sAhitya kI abhinava sRSTi raca kara saMsAra meM jainadharma ko eka vAragI khuba camakA diyA jisakI garjanA Aja bhI samagra saMsAra meM horahI hai / paurvAtya aura pAzcAtya jainetara vidvAn Aja usa sAhitya kI muktakaNTha se bhUri 2 prazaMsA kara rahe haiM aisI dazA meM kyA yaha ucita hai ki una mahopakArI jainAcArya brAhmaNoM kI udAratA aura vidvattA ko hama bhUla jAyeM ? / samajha meM nahIM AtA ki zAhane kyA jAna kara ina jainAcArya brAhmaNa vidvAnoM kI yaha niMdA kI hai ? tathA saMskRta sAhitya ke prati apanI dUSita abhiruci dikhAI hai ? saMbhava hai zAyada zAha aura zAha ke pUrvajoM ko pUrNatayA gujarAtI bhASA kA bhI jJAna nahIM thA tathA sAhitya sevA ke nAma para zAha ke pUrvajoM ne ekAdha TUTI phUTI tuka bandI bhI nahIM banAI, isIse ruSTa ho yadi zAha ne yaha dhRSTatA kI ho to ho sakatA hai| kyoMki nIti meM kahA hai ki "sAdhavaH para saMpattI khalAH para vipattiSuH" arthAt sAdhupuruSa dUsaroM ko sampatti sampanna dekha, khuza hote haiM kintu khala (duSTa) Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aiti. noMdha kI aitihAsikatA to dUsaroM ko vipatti meM dekha kara hI khuza hote haiM arthAt dUsaroM kI sampannA'vasthA duSToM se nahIM dekhI jaatii| jaise hAthI kI vizAlatA ko dekha zvAna kevala use nahIM saha sakane ke kAraNa usake pIche bhauMkatA raha jAtA hai, tadvat saMkucita-vicAra vRtti vAlA zAha ne samRddha jainadharma ko dekha yena kena prakAreNa usake pRSTa poSakoM ko ghurA bhalA kahane hI meM apane jIvana kI sArthakatA samajho hai / zAha ke mAne hue 32 sUtroM meM jaba zrAvaka ke sAmAyika, posaha pratikramaNa, prAtyAkhyAna, dAna aura sAdhu dIkSAdika dhArmika kriyAoM kA vistRta vidhi-vidhAna nahIM hai taba jainadharma ke lie una brAhmaNoM ne prAcIna zAstroM ke AdhAra para dhArmika kriyAe~ to kyA para gRhasthoM ke solaha saMskAroM taka ke vidhAna raca DAle ki jainiyoM ko kisI bhI vidhAna ke liya jainetaroM kA mu~ha nahIM tAkanA par3e / basa ! isI dada ke kAraNa zAha ke peTa meM yaha dveSa kA vAyu golA uTha khar3A huA hai aura apanI nauMdha meM uTapaTA~ga bAteM likha nAhaka kAgaja kAle kiye haiN| parantu yadi vicAra se dekhA jAya, taba to yaha zAha kI nirI ajJatAhI siddha hoto hai / Aja saMsAra bhara meM bhI zAyada hI koI aisA mata yA paMtha ho ? jo saMskRta sAhityakA virodha karatA ho, parantu kevala zAha isa kalpanA ke lie apavAda rUpa khar3e haiN| saca dekhA jAya to dugdha pAka aura miSTAnna kisa ko rucikara aura pathyakara nahIM hotA hai ? para saMgrahaNI vAle ko to pratyakSa viSa kA kAma detA hai / yahI hAlata hamAre zrImAn zAha mahAzaya kI hai| punaH zAha apanI ai0 noM0 ke pRSTa 10 para likhate ___ Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271 haiM ki meghajI sthavira 500 se lauMkA gaccha ko chor3a meM mila gae / pUjya meghajI svAmi kI punaH dIkSA sAdhuoM ke sAtha kisI kAraNa AcArya harivijayajI ke gaccha para zAha ko pUchA jAya, ki eka do sAdhu to eka sAtha gaccha se bAhira yoM hI ( jabaradasta kAraNa binA ) nikala sakate haiM para mAtra 1100 sAdhuoM meM se eka hI sAtha 500 sAdhuoM kA pUrva mata ko tyAga kara dUsare mata meM jA milanA binA jabardasta kAraNa ke saMbhava ho nahIM sakatA, ataH apanI noMdha meM yaha likhanA jarUrI thA ki amuka kAraNa se 500 sAdhu gaccha se alaga hue / hamArI samajha meM unheM lauMkAzAha kA mata koI kRtrima yA jhUThA to nahIM jAnapar3A thA ? jisase inhoMne zIghra hI isa mata se apanA piNDa chuDA liyA / vastutaH dekhA jAya to yaha bAta Thoka bhI hai ki prAcArya zrI vijayaharisUrI bar3e bhArI vidvAn aura zAstroM ke marmajJa the| jinhoMne apanI vidvattA aura upadeza se bAdazAha akabara jaise yavana samrAT ke dila ko pighalA diyA, to bicArA luMpaka to kisa ginatI meM the jo inakI prakhara pratibhA ke sAmane Tika sakate / AcAryazrI aura pUjya meghajI kA jaba sarva prathama samAgama huA taba meghajI ne jijJAsu bhAva se mUrti ke viSaya meM AcAryazrI ko sUtroM ke pATha pUche / AcAryazrI ne bar3I yogyatA se unakA samAdhAna kiyA jaba unake dila meM yaha satya bAta jama gaI taba inhoMne "sarpakuMcakIvimoka" kI taraha mithyA mata kA parityAga kara punaH prAcIna satya mata ko apane dala bala sAhita svIkAra kara liyA, aura svAmI maNilAlajI Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 202 ne bhI apanI 'prabhUvIra paTAvalI' pRSTa 181 meM pUjya meghajo svAmI kA AcArya vijayahIrasUri ke pAsa jAnA likhA hai, para 500 sAdhuoM ke sAtha, likhanemeM ApakI kalama ruka gaI thii| Apane kevala 27 sAdhuoM ke sAtha hI jAnA likhA hai / saMbhava hai ki usa samaya pUjya meghajI ke sAtha 27 sAdhu hI hoM ? zeSa kahIM Asa pAsa meM hoM, jinheM meghajI bAda meM bulAte gaye aura apane ziSya banAte gaye hoM aura phira ve saMkhyA meM 500 ho gaye hoM to Azcarya kI bAta nahIM haiM phira bhI zAhane samapra saMkhyA eka sAthahI likha dI yaha bhI acchA hI kiyaa| kyoMki isase sarva sAdhAraNa svayameva lauMkAmata kI satyatA evaM zithilatA ko samajha sakate haiN| ___ saMbhava hai zAha vADIlAla ne kaTusatya likha diyA ho parantu svAmi maNilAlajI sAdhu hone se apane mata kI halakI lagane ke kAraNa saMkucitarakha zAha vADolAlake satyako dabAnA cAhA ho parantu vAstava meM donoMkA Azraya eka hI hai / zrImaNilAlajI ne 27 sAdhu likhA hai taba Apako ora ora sAdhu oM ko alaga alaga likhane kI AvazyakatA rahI para vAr3IlAla ne alaga2 kA jhagar3A nahIM rakha eka sAtha meM 500 sAdhu likha diyA phira bhI Apane saMkIrNatA dhAraNa karalI kyoMki AcAryazrI Anandavimala sUri ke pAsa lauM kAmata ke kula 78 sAdhu aura prAcArya hemavimalasUrIke pAsa pUjyazrI pAlajI Adi 47 sAdhuoM ne loMkAmata kA tyAgakara jainadIkSA grahaNa kI thii| isaliye ho kahA jAtA hai ki yaha bhISaNa samaya lokAzAhake havAI kille ko tor3ane vAlA thA,ataH eka ora to bar3ebar3e pUjya lauMkAmatakA tyAga karanelage aura dUsarI Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lauMkoM ke derAsara ora avaziSTa lauM kAgacchAya pajyoM ne mUrtipUjA ko hI svIkAra karaliyA joki adyA'vadhi bhI laukAgaccha meM vidyamAna hai| ___ jahA~ 2 laukAgaccha ke upAzraya haiM vahA~2 zrIvItarAga kI mUrtiyoM kI sthApanA avazya hai / aura kaI eka prAmoM meM jahA~ laukAgaccha ke yatiyoM kA abhAva hai vahA~ ke upAzrayoM ko mUttie~ tatratya mandiroM meM pratiSThita karadI gaI haiN| parantu jahA~ jahA~ laukAgaccha yati haiM vahA~ to Aja bhI mUrtie~ haiN| jaise udAharaNArtha prAmo evaM nagaroM ke nAma yahA~ diye jAte haiM:___ "bIkAnera, phalodI, jodhapura, pAlI, sAdar3I, dezanoka, majala, bar3odA, bhAvanagara, lIbar3I, paTiyAlA, phirojapura, aMbAlA, bhUma, pharIdakoTa, ludhiyAnA, pugavAr3A, rAhU, TAr3A, ahIyApurA, jIrA padI, gurukAjaDiyAlA, jAlaMdhara, murzidAbAda, bAlucara, malArakoTalA, sarasA, husiyArapura, sAmaranA Adi" ___ upayukta ina prAmoM meM tathA aura bhI aneka prAmoM nagaroM meM lokAgacchIya upAsaroM meM jainamUrtiyeM jarUra vidyamAna haiM, aura ina jainamUrtiyoM ke kAraNa hI Aja saMsArameM laukAgaccha kA astitva TikA huA hai| anyathA DhUMDhiyA loga kabhI ke lokAzAha ke nAmonizAna ko uThA dete ? x pRSTa 90 para zAha likhate haiM ki: "jIvAjI kI dIkSA meM eka lAkha rupaye kharca huA" zAha ko koI pUchanevAlA nahIM milA ki dayAdharma pAlane vAloM ne dIkSA mahotsava meM eka lAkha ru. kharca kara kyA kAma kiyA thA ? agara kaho ki maNDapa banAyA, phUloM se sajAvaTa x 18 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 274 kI aura dhAma dhUma se mahotsava kiyA; to kahanA hogA ki laukAzAha ke dayAdharma ko usa samaya laukAzAha ke anuyAyI bhUla gae the ? athavA zAha ne kevala apane mata kI samRddhi dikhAne ko hI yaha besira paira kI aghaTita ghaTanA ghasITa mArI hai| yadi yaha bAta saca hai to phira jainiyoM meM aura laukAgaccha meM vizeSa bheda nahIM thA, yaha siddha hotA hai / Age cala kara ai0 noM0 pRSTa 95 para zAha phira eka bilakula sapheda gappa kA pradarzana karAte haiM / x x x "svAmI zivajI ahamadAbAda Ae, usa samaya ahamadAbAda meM, eka navalakhA upAzraya thA, jisameM 7000 gharoM vAle baiThate the aura inake alAvA 19 upAzraya aura bhI the| x x x ____svAmI zivajI kA samaya vi. saM. 1670 se 1725 taka kA hai aura tatkAlIna ahamadAbAda kA itihAsa sarvAGga rUpa se mila sakatA hai / parantu zAha kI lekhanI kaccI aura kamajora thI, yadi zAha 7000 kI jagaha 900000 ghara hI likha detA to ThIka thA, kyoMki isase upAzraya kA nAma navalakhA sArthaka ho jAtA ! kyoMki zAha ko kalama calAne meM na to 7000 gharoM ke lekha ke vAste pramANoM kI jarUrata thI aura na navalAkha ke lie hI rahatI, phira samajha meM nahIM AtA ki zAha ne yaha saMkocavRtti nAhaka kyoM kI ? nIti meM to likhA hai ki:-"vacane kiM daridratA" arthAt jahA~ pratyakSa meM lene dene ko kucha nahIM cAhie Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275 navalakhA upAzraya to vANI bolane meM daridratA kyoM dikhAveM vahA~ to mu~ha jabAnI lAkhoM karor3oM kyoM na khdeN| ____ isase Age pRSTa 127 meM svAmI prAgajI kI noMdha meM zAha likhate haiM: x x x "svAmI prAgajI ke samaya isa dharma ke sAdhu ahamadAbAda meM kadAcit hI Ate the kyoMki caityavAsiyoM kA jora jyAdA thA aura isase bahuta parisaha sahana karane par3ate the| yahA~ taka ki koI zrAvaka dayAdharma ko pAlana karatA huA jAna paDatA to jAti bAhira kara diyA jAtA thaa| isa sthiti kA sudhAra karane ke lie hI prAgajI RSi ahamadAbAda Ae, aura sAraMgapura taliyA kI pola meM gulAbacaMda hIrAcaMda ke makAna meM Thahare / " x x x: pAThakoM ! svAmI prAgajI kA samaya vi0 saM0 1830 kA hai aura zivajI kA vi0 saM0 1725 kA isa prakAra ina donoM sAdhuoM ke bIca meM prAyaH eka zatAbdI kA antara hai| sattarahavIM zatAbdI meM jaina kuTumba kI vizAlatA hone se prati ghara 5 manuSya hamezA nahIM to payuSaNoM ke dinoM meM to avazya upAsare meM Ate hoMge, taba 7000 gharoM ke 35000 manuSya baiThe utanA vizAla to eka navalakhA upAzraya, tathA dUsare unnIsa usase kucha choTe jinameM sAta hajAra pratyeka meM nahIM to kama se kama sAta sau ghara vAle to baiTha sakeM, itane to avazya hoMge, isa prakAra kula milA kara, 20 to upAzraya aura unameM baiThane vAle 7000 zrAvakoM ke ghara navalakhA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 276 upAzraya ke, aura sAta sau sAta sau,pratyeka choTe unnIsa upAzraya ke milAkara 13000 ghara ye kula 20 hajAra gharoMke ekalAkha manuSya ahamadAbAda meM lauMkoM ke nahIM para kevala hU~DhiyA mata ke zivajI ke samaya meM honA zAha ke anumAna se siddha hotA hai, taba saMbhava hai itane vizAla zahara meM usa samaya kucha na kucha ghara to laukAmata ke aura jaina mUrtipUjakoM ke bhI jarUra hI hoMge, kyoMki usa samaya kA itihAsa Dake kI coTa yaha batA rahA hai, ki vi0 saM0 1694 meM vahA~ke zrImAn nagaraseTha ne nau lAkha ru0vyaya kara vahA~ eka vizAla jaina mandira banAyA thA / khaira ! mUrtipUjakoM ke ghara hoM vA na ho, isase apane ko koI prayojana nahIM, apane ko to marti nahIM mAnane vAloM kA hI itihAsa abhI dekhanA hai| isalie prastuta prakaraNa meM usI kA khulAsA karanA hai ki zivajI ke samaya vi0 saM0 1725 taka ekanagara meM jisa kisI samudAya ke 7000 yA 20000 ghara hoM aura 20 upAbhaya hoM aura prAgajI ke samaya vi0 saM0 1830 meM arthAt kevala 100 varSoM bAda usa zahara meM khAsa prAgajI ko rahane ko na to eka upAzraya hI mile aura na unake matAvalaMbI sau pacAsa bhAvaka hI mile / aura unheM eka sAdhAraNa gRhastha ke yahA~ ThaharanA par3e, kyA yaha kama Azcarya kI bAta hai ? sujJa pAThaka, zAha kI isa kalpanA kI satyatA para svayaM vicAra kara sakate hai ki itane vizAla upAzraya kA itane kSINa samaya meM hI maSTa ho jAnA tathA itanI vizAla jana saMkhyA kA usa samaya apane dharma ko mAnane para bhI alpa saMkhyaka mUrtipUjakoM dvArA jAti bahiSkRta kiyA jAnA, va eka zatAbdI meM alopa ___ Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 burAnapura kA hAla ho jAnA kevala zAha hI apanI pustaka meM likha sakate haiN| acchA hotA, yadi zAha isa bIca ke 100 varSoM meM ekAdha bhayaMkara bhUkampa hone kI bhI kalpanA kara lete, jaisA ki hAla hI meM vihAra aura kveTA meM ghaTita huA thaa| parantu duHkha hai ki isa viSaya meM zAha kI kalpanA buddhi ne kucha dera ke liye Apa se rihAI le lI, anyathA zAha kI korI kalpanA svayameva satya ho jAtI, aura kahane ko yaha sthAna mila jAtA ki zivajI ke samaya ke 20 upAzraya aura hajAroM zrAvakoM ke ghara bhUkampa meM bhUmisAt hogae / nahIM to dUsarA to kyA ho sakatA hai ? yadi yaha kahA jAya ki ve saba loga aura upAzraya mUttipUjakoM kA zaraNa liyA to Apa kA bacAva ho sakatA hai| - aisI hI eka aghaTita ghaTanA ai0 noM0 ke pR0 137 para zAha ne burAnapura ke nAma para phira gaDhalI hai / zAha vahAM likhate haiM ki "svAmI lavajI ke samaya burAnapura meM 10000 ghara jainoM ke the jinameM kevala 25 ghara lavajI ke anuyAyI the| unheM bhI jAti se bahiSkRta kara diyA thaa| itanA hI nahIM para unheM kuoM para pAnI bhI nahIM bharane diyA jAtA thA, aura nAI dhobI Adi koI bhI loga una 25 gharavAloM ke yahA~ jAkara kAma nahIM kara sakate the|" 1-kyA zAha ne aitihAsika pramANoM se siddha isa navalAkha kI lAgata ke maMdira kA lakSya karake hI to navalakhe upAzraya kI kalpanA nahIM kI hai| Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 278 zAha eka ora to likhatA hai ki"dayAdharma bhArata ke pUrva se pazcima aura uttara se dakSiNa taka phailA diyA gayA thA" aura dUsarI ora vIrAnapura ke nAmadhArI dayAdharmiyoM kA yaha hAla hai ki dasahajAra gharoM meM mAtra unake 25 ghara haiM aura ve bhI jAti bahiSkRta tathA kutroM para pAnI nahIM bhara sakane vAle ityAdi / . zAha kI ina kalpita kathAoM meM satyatA kA kucha bhI aMza hai yA nahIM inakA nirNaya hama niSpakSapAtI zAha matA'valaMbiyoM para hI chor3a dete haiN| zAha ke pUrva 450 varSoM meM to aisI aghaTita bAteM kisI ne nahIM likhI phira zAha ko hI kyA jJAna huA ki binA kisI pramANa ke aisI jhUThI gappeM mAra zAnta samAja meM azAnti phailAne kA udyoga kiyaa| saMbhava hai zAha kA yaha vicAra ho ki sthAnakavAsI samAja ko isa prakAra uttejita kara unheM zAnta samAja meM cheza karane ke lie kamara kasa ke taiyAra kiyA jAya ki tumhAre pUrvajoM ko mUrtipUjaka yatiyoM ne isa prakAra nAnA kaSTa diye, aba una kA badalA tumheM lenA cAhiye / para aba jamAnA badala gayA hai aura sthAnakavAsI samAja Aja itanA bholA aura ajJAnI nahIM hai ki zAha kI likhI jhUThI gappoM para vizvAsa kara apanA ahita karane ko taiyAra ho jAyeM / vAstava meM na to ahamadAbAda meM DhUMDhiyoM kA navalakhA upAsarA hI thA aura na kisI jamAne meM ahamadAbAda meM 7000 ghara hu~DhiyoM ke the / tathA na, ahamadAbAda aura burAnapura ke nAmadhArI dayAdharmiyoM ko kabhI jAti bahiSkRta kiyA thaa| parantu saca pUchA jAya to usa samaya ke jainiyoM ne yaha bar3I bhArI bhUla kI, yadi usI samaya utsUtra prarUpaka ina ninhavoM ko jAti se alaga ___ Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 ye sudhAraka the yA bigAr3aka kara diyA hotA to Aja jainazAsana ko jo burA anubhava karanA par3A hai, usakA svapna bhI nahIM AtA / jaise ki digambarI samAja ke alaga hote hI unakA jAti vyavahAra alaga kara diyA to itanA kleza kadAgraha nahIM rhaa| donoM samudAya apanI 2 jAti meM svatantra haiM / para hamArI hI yaha kamanasIbI hai ki dharma meM bheda hote hue bhI hamane inake sAtha jAti sambandha zAmila rakkhA, jisase Aja hamako itanI bar3I bhArI hAni uThAnI par3I tathA aba bhI uThA rahe haiM / ApasI phUTa aura kusampa bar3hane ke sAtha zrAja AcAra patitatA aura anya devI devatAoM kI pUjA kI pracuratA bar3hI hai / yadi hama ina nAstikoM ko prathama hI se jAti bahiSkRta yA apane se alaga kara dete to jaina samAja meM ye jhUThe bakher3e paidA nahIM hote / ye hAnie~ kevala mUrtipUjakoM ke hI pahale par3I hoM so nahIM, kintu laukAgacchIyoM ko bhI isa virodha se paryApta hAnie~ huI haiN| lavajI dharmasiMhajI ne apanI alaga dukAna jamA kara lauMkoM kI sattA kamajora kara dI, isI prakAra sthAnakavAsiyoM meM bhIkhamajI Adi ne apanA pAkhaNDa svatantra phailAkara lavajI kI lAIna ko bhI lather3a diyA / parantu ina saba matadhAriyoM kA yadi mUla dekhA jAya to saba ne jainAcAryoM ke saMgaThita zrAvika samudAya ko apano viSokta mata vAdinI churI se Tukar3e Tukar3e kara apanA apanA upAsaka banAyA hai| kisI bhI matadhArI ne eka bhI jainetara ko apanA zrAvaka banAyA ho yaha kisI bhI pramANa se puSTa nahIM hotA / ina naye naye matadhAriyoM ne jainoM kA saMgaThana chinna bhinna Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 280 karake jainadharma meM kusampa aura virodha phailAkara jainoM se apanA khAsa iSTa chur3Akara jainoM kA zrAcAra vyavahAra dUSita banA kara jainadharma ko janatA kI dRSTi se girAne ke sivAya aura kucha bhI jaina jagat kA hita nahIM kiyA hai, zAha yadi isa para bhI phUlA nahIM samAtA hai to isase bar3hakara zAha kI ajJAnatA hI kyA ho sakatI hai ! priya pAThaka vRnda ! jarA Age cala kara aba Apa zAha ke tIna sudhArakoM kI ora bhI eka nigAha DAlie / zAha ke lekhA'nusAra pUjya zivajI bar3e hI prabhAvika aura lauMkAzAha kI kIrti tathA dharma ko cAroM ora phailAne vAle hue, to phira samajha meM nahIM AtA ki zivajI ke sudRr3ha zAsana samaya meM sudhArakoM kI kyoM AvazyakatA huI ki inheM apanA sudhAra karane ko Der3ha cAMvala kI khicar3I alaga pakAnI pdd'ii| aura vaha bhI tInoM sudhAraka eka hI samaya meM tInoM ke nAma se alaga 2 tIna mata nikAle / jaise(1) dharmasiha kA mata-jisameM zrAvaka ke sAmAyika pAThakoTi kA mAnanA jo kinhIM tIrthakkara gaNadhara jainAcAryoM ne yA laukAzAha aura lauMkAzAha ke anuyAyiyoM ne aba taka nahIM mAnA hai| (2) lavajI kA mata-jinhoMne mu~hapattI meM DorADAla dina bhara muMha para bA~dhane kI rIti calAI, yaha bhI tIrthakkara gaNadhara jainAcArya aura laukAzAha kI mAnyatA se viruddha thii| (3) dharmadAsajI kA mata-ye jaina yA laukAgaccha ke to kyA Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 ye sudhAraka the yA bigAr3aka para apane guru dharmasiMha lavajI zrAdi sAdhuoM ko bhI sAdhu na samajha kara svayaM binA guru sAdhu kA bAnA pahina kara sAdhu pnge| aba ina tInoM sudhArakoM ko pArasparika aikyatA bhI jarA dekha lIjiye ki zAha ke matA'nusAra to dharmasiMha aura lavajI, ahamadAbAda meM ikaTThe hue, tathA svAmImaNilAlajI ke mantavyA'nusAra sUrata meM ikaTThe hue, donoM ke matA'nusAra ve alaga 2 makAnoM meM Thahare, una donoM ke Apasa meM chaH koTi aura ATha koTo saMbandhI vAda vivAda huaa| aba vicAranA yaha hai ki jahA~ isa prakAra eka dUsarA apane Apako zreSTha samama vipakSI ko utsUtra vAdI samajhe vahAM vidhArI ekatA kA nirvAha kisa kadara ho sakatA hai ? kyoMki chaH koTi vAlA pATha koTi vAle ko mithyAtvo samajhatA hai to pATha koTi vAlA chaH koTo vAle ko utsUtravAdI jAnatA hai, aura zAha isa bhISaNa saMgharSa ko ekatA kA cogA pahinAte haiN| kahiye isakA kyA rahasya hai ? prakRta meM zAha ke ye tInoM nAyaka jaina samAja ke lie sudhAraka nahIM kintu pakke bigAr3aka hI the / dharmasiMhajI ke lie to yaha prasiddha hai ki dharmasiMhajI ko zivajI ne gaccha bAhira kara diyA thaa| chaH koTi vAle isakA kAraNa kucha aura hI batAte haiN| ve kahate haiM ki jaba AcAryoM dvArA anya sAdhuoM ko anekA'neka padavie~ milI, taba padavI ke pyAse dharmasiMhajI ko apanI ekAnta ayogyatA ke kAraNa padavI se korA rahanA par3A aura isase khinna ho jaba unhoMne zAsana meM virodha DAla utpAta macAnA zurU kiyA taba zivajI ne gaccha se bAhira pheMka diyA, isa viSaya kA eka prAcIna paTAvali Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 ko aitihAsikatA 282 meM ullekha bhI milatA hai jo pAThakoM ke paThanArtha nIce diyA jAtA hai| "saMvat sola pacAsie, ahamadAbAda ma~jhAra / zivajI guru ko chor3a ke, dharmasiMha huA gaccha vahAra // yaha hAla to zAha ke mAnya sarvaprathama sudhAraka dharmasiMhajI kA hai / aba cArA lavajI kA hAla bhI suna lIjiye: "lavajI-sUrata ke vIrajI boharo kI vidhavA putrI phUlAMbAI ke dattaka putra the / laukAgacchIya yati bajaraMgajI ke pAsa lavajI ne yati dIkSA lii| bAda meM lavajI kI ayogyatA se (ATha koTi vAle to kucha aura hI AkSepa karate haiM ) inheM gaccha ke bAhira kara diyA / lavajI ne svayaM mAnasika kalpanA dvArA mu~hapattImeM DorADAla dinabhara muhapara muMhapattI bA~dhane kI eka nayI rIti soca nikAlI, kaI aise bhI pramANa milate haiM ki zurU meM to lavajI vyAkhyAnAdi vizeSa samaya hI muMhapatto bA~dhate the jaise kaI yati loga vyAkhyAna samaya bA~dhate the para itanA vizeSa ki yati loga mu~hapattI ko tIkhuNI kara donoM kAnoM ke chedoM meM muMhapattI ke kone aTakA dete taba lavajI ne inako eka prakAra kA kaSTa samajha mu~hapatI meM DorADAla mu~hapara bAndhanI zaru kI bAda to isa kuprathA ne itanA jora pakar3A ki cAhe bolo cAhe mauna rakho para mu~hapattI to dina bhara kheMca ke muMhapara bA~dhanI hI cAhiye / isa kuliMga arthAt bhayaMkara rUpa ko dekha ke hI loga inako DhUDhiye zabdase pukArane lage khaira lavajI apane gurukI vizeSa rUpa meM nindA karane lage, kyoMki guru nindA karane kI paddhati to lavajI kI pUrva paramparA se hI calI AtI thii| ___ Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 vIrajI boharA kA nabAba para kAgada khaira ! lavajI eka vAra khaMbhAta gae aura vahA~ apane guru kI nindA karane lge| yaha bAta lavajIke nAnA vIrajI boharA ko sUrata meM mAlUma huI, unhoMne khaMbhAta ke navAba para eka patra likhA, jisakI nakala svAmI maNilAlajI ne apanI prabhuvIra paTAvalI ke pRSTa 205 meM dI hai usameM se kucha vAkya yahA~ bhI uddhata kiye jAte haiN| "zu yativayaM no apamAna ? zu gurule prApelA jJAna no ajIraNa ? je guru tene jJAna prApI bhaNAvyo teno upakAra na mAnatAM tenA thIviruddha vartI navo mata kahAr3avA lavI taiyAra thayA x x x guru ne utArI par3avA khoTo upadeza Apecha mATe tyAM Ave to lavajI yati ne grAma thI kahAr3I muMkajo x x x prabhuvIra paTAvalI pR0 205. zAha aura svAmIjI ne apanI apanI pustakoM meM lavajI dharmasiMhajI ko guru kI AjJA se kriyA uddhAra karane kI eka managaDhanta kalpanA kI hai| para Upara ke vAkyoM se spaSTa siddha hotA hai ki ina donoM vyaktiyoM ko ayogya samajha kara hI inake gurutroM ne inheM gaccha bAhira kiyA thA, tabhI to apane pUjya guruoM ko ye nindA karate the, aura isIse lavajI ke nAnA ne navAba ke nAma patra likhA thA / aura yahA~ taka likhA diyA ki yadi lavajI grAma meM zrAve to bhI unheM bAhira nikAla denA, aba unake pracAra kI to bAta hI kyA rahI ? aura isase adhika yati rUpadhArI lavajI ke virUddha ve kyA likha sakate the| . ___ Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 284 aba rahI tIsare sudhAraka dharmadAsajI - pAThaka jarA inakA vivecana bhI par3haleM - "ye sarakhaja ke chIMpA ( bhAvasAra ) the / ye pahile eka pAtariye zrAvaka se mile| bAda meM dharmasiMha lavajI se bhulAkAta kI, parantu Apako ina donoM yatiyoM se bhI santoSa nahIM huA / santoSa nahIM hone ke kAraNa Aja taka bhI kisI ne nahIM batAyA ki ina donoM pUrva dharma guruoM meM aisI kyA truTiyeM thI jinase dharmadAsajI ko saMtoSa nahIM huA / hAM, zrImAna ne isa viSaya meM itanA jarUra likhA hai ki:"pahile donoM muniyoM meM yA to pUrNa zuddhatA mAlUma nahIM huI hogI, yA apanA alaga hI samudAya kAyama kara jyAdA nAma hAsila karane kI icchA huI hogii| ina donoM meM se koI bhI kAraNa kyoM na ho para isase hameM zarma AtI hai / " zAha -- ai0 no0 pR0 141 vAke hI yaha zarma kI bAta hai 'ki sudhArakoM kI yaha mano-dazA, yaha abhimAna vRtti aisI mahattvAkA~kSA, isase adhika phira zarma kI bAta hI kyA ho sakatI hai ki jina donoM sudhArakoM ko apanI alaga dukAna jamAe kucha arsA bhI nahIM huA, aura ve dharmadAsajI ko ayogya lagane laga gae, arthAt unakI mAnyatA se dharmadAsajI ko saMtoSa nahIM huA yahI to durbhAgya kI bAta hai / zAyada, dharmasiMhajI kI ATha koTi kI mAnyatA aura lavajI kI ucchRMkhalatA Adi kAraNoM se ina donoM ko * yaha kaDuA mata ke saMbarI dhAvaka the / Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 mUrtipUjA kI DhU~Dhiye hue gaccha bAhira kara denA hI dharmadAsajI kA asaMtoSa ho to bAta bana sakatI hai / dharmadAsajI ke samaya jaina samAja vizAlasaMkhyA meM thA / laukAgaccha ke yati zrIpUjyajI bhI bahuta the| dharmasiMhajI lavajI Adi naye sudhAraka bhI vidyamAna the| itane para bhI phira dharmadAsajI ne binA guru ke sAdhu veza pahina liyA to isakA kAraNa kyA ho sakatA hai, yaha samajha meM nahIM zratA / ina logoM ke lie sAdhuveza pahina kara sAdhu bana jAnA to ekabaccoM kA khela sA ho gayA hai / isI lie to zrImAn zAhane jalate hRdaya yaha pukAra nikAlI hai dekhiyeH ---- " sthAnakavAsI, sAdhumArgI jaina dharma kA jaba se punarjanma huA, jaba se yaha dharma astitva meM AyA, taba se Ajataka bhI yaha jora-zora meM thA hI nahIM / are ! isake kucha niyama bhI nahIM the / yatiyoM se alaga hue aura mUrti pUjA chor3I ki 1 dharmadAsajI kI mRtyu ke lie svAmI maNilAlajI apanI "prabhuvIra paTAvalI" nAmaka pustaka ke pRSTa 219 para likhate haiM ki eka. sAdhune ratalAma meM saMthArA kiyAthA bAda meM vaha kSudhAkA sahana nahIM kara sakA, Akhira usane spaSTa zabdoM meM kaha diyA ki hama ko roTI khilAo anyathA maiM rAtri meM bhAga jAU~gA, yaha khabara dharmadAsa jI ko milI / dharmadAsa jI ne sAdhu ' ke badale apanA akAla balidAna kiyA / yaha saMdhArA karane vAle karavAne vAle aura bIca meM par3a kara Apa balidAna hone vAloM kI bar3I bhArI ajJAnatA hai / jaina dharma meM binA atizaya jJAna ke saMdhArA karane karavAne kI sakhta manAI hai / parantu jaina haiM kauna ? jainAjJA viruddha AcaraNa karane vAloM kI to yahI dazA hotI hai / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 286 DhUMDhiye hue x x x mere alpa buddhi anusAra isa tarakIba se jaina dharma ko bar3A bhArI nukasAna hazrA / ina tInoM (dharmasiMha lavajI dharmadAsajI) ke teraha sau (1300 ) bheda hue (isakA ullekha isameM pahile bhI huA hai)|" ai0 noM0 pRSTha 141 pAThaka varga! zAha ke ina zabdoM ko dhyAna meM lekara vicAra kareM ki ina sudhArakoM ne jaina dharma ko kaisA nukasAna pahu~cAyA aura abhI bhI pahu~cA rahe haiM / laukAzAha ne jainayatiyoM kI niMdA kara, nayI prarUpaNA kara, nayA mata nikAla jainoM ke saMgaThana ke Tukar3e kiye, aura jainadharma ko sAMghAtika coTa pahu~cAI, vaise hI dharmasiMhajI lavajI aura dharmadAsajI ne bhI laukAgaccha ke yati va zrIpUjyoM kI niMdA kara nayI 2 kalpanAe~ gar3ha, laukAgaccha ko nukasAna pahu~cAyA hai| yadi aisoM ko sudhAraka kahA jAya taba to bhIkhamajI ko bhI -sudhAraka kyoM na kahA jAya ? kyoMki unhoMne bhI sthAnaka vAsiyoM kI niMdA kara apanI nayI kalpanAe~ gar3ha dayA dAna meM bhI pApa batAyA hai| bhIkhamajI ke anuyAyI to yahA~ taka kahate haiM ki: "nahIM hutA bhIkhama svAmae, pAkhAriDa baiThatA ghara maaNdde|" yadi teraha panthiyoM kA yaha kathana satya hai to usa samaya yadi bhIkhamajI nahIM hote to DhUMDhiyA, sAdhumArgI, bAvIsa TolA, evaM sthAnakavAsI Adi pAkhaNDI ghara mAMDa 2 ke baiTha jAte ! Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mandira meM yA prema meM phaMsanA - - - sudhAraka kahe jAne vAloM kI yaha bhinna 2 nimna dazA dekha kisa sahRdaya ko AghAta nahIM pahu~catA hai tathA ina sudhAraka pracalita mata se ghRNA nahIM hotI hai ! ___ pAThakoM ! kriyA uddhAra karanA kucha aura hI bAta hai / zAha Adi kriyA uddhAra karane kA jo anargala AlApa karate haiM vastutaH yaha kriyoddhAra nahIM hai / yaha to kriyoddhAra kI oTa meM susaMgaThita jaina samAja kI mAtra zikAra khelIgaI hai| vAstavika kriyoddhAra to panyAsa zrIsatyavijayajI gaNI ne tathA laukAgacchIya yati jIvA jI ne kiyA thaa| ina donoM mahApuruSoM ne apane apane guru kI paraMparA kA pAlana kara, zAsana meM kisI bhI prakAra se nyUnAsdhika prarUpaNA na kara kevala zithilAcAra ko hI dUra kara upa vihAra dvArA jaina jagat para atyuttama prabhAva DAlA thA / ataH ina asalI kriyoddhArakoM ke bAre meM Aja paryaMta kisI ne kisI prakAra kA kucha bhI AkSepa nahIM kiyA hai balki zithalAcArI bhI inakA upakAra mAnakara prazaMsA kI haiN| priya pAThaka varga! kriyoddhAra karanA usakA nAma hai jisase jainadharma, jainajagat, aura jainazAstroM ko lAbha pahuMcane kI saMbhAvanA ho| aba isa viSaya ko jyAdA na bar3hA, punaH zAha kA nijI. khajAne kI ora pAThakoM kA dhyAna AkarSita karate haiM / zAha ne ai0 noMdha ke pRSTa 135 para apane pAsa kI eka paTAvalI kA havAlA dete hue yaha likhA hai ki: " x x ye cAroM muni lavajI, bhANAjI, sukhAjI somajI Adi jaba sthaMDila bhUmi se pIche lauTa rahe the, taba Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 288 inameM se eka muni pachei raha gae, unheM kucha yati mile, ve yati rAstA batAne ke bahAne muni ko apane mandira meM le gae aura talavAra se mArakara muni ke zava ko vahIM gADa diyA x x" - + x x + ___ zAha kI nijI paTAvalI kA to yaha ullekha hai jo Upara likha cuke haiM aura aba zAha ke pratipakSI isake viSaya meM kyA likhate haiM isakA ullekha nIce karate haiM, pAThaka jarA dhyAna se par3heM "jaba lavajI kA vaha eka sAdhu eka musalamAna ke ghara meM gayA aura usa musalamAna kI aurata ke sAtha prema meM phaMsa gayA bhavitavyatA aisI banI ki usI samaya musalamAna ghara para AyA aura apanI aurata kI beijjatI dekhate hI usako gussA AyA aura vaha krodha se lAla babulA ho gayA tathA myAna se. talavAra nikAla kara usa vyabhicArI sAdhU ke Tukar3e 2 kara diye|" eka hasta likhita prati kA utArA ina donoM ghaTanAoM meM kauna satya hai ? yaha to sarvajJa bhagavAn hI jAna sakate haiN| parantu itanA anumAna avazya kiyA jA sakatA hai ki usa samaya ke jaina yati, yA laukAgaccha ke yati, na to koI pAsa meM talavAreM rakhate the, aura na koI jaina mandiroM meM yA laukAgaccha ke derAsaroM meM hI talavAroM ke dera rahate the ki jisase ve jhaTa lavajI ke sAdhu ko andara bulAkara mAra DAlate / vizeSa Azcarya to yaha hai ki pRthvI, pAnI aura vanaspati kA sparza ke Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 sthA0 sAdhukA jainamandira meM pApa se Darane vAle, evaM rajoharaNa se kIr3I makor3I kI "yatnA" karane vAle loga akAraNa eka DhU~Dhiye sAdhu ko mandira meM le jAkara talavAra se kATa, use vahIM samAdhistha karadeM aura usakI bU taka bAhira na phaile yaha nitAnta asaMbhava pratIta hotI hai / kintu dUsarI ghaTanA jisameM musalamAna ne apanI aurata kI beijjatI hotI dekhI ho, aura usane apanI janmajAta suratA ke kAraNa sAdhu ko mAra DAlA ho ? to saMbhava ho sakatI hai / kyoMki eka to musmila kauma nirdaya, dusarA usake khuda ke ghara meM usI kI aurata kI DhU~Dhiye sAdhu dvArA beijjatI, tIsarA tatkAlIna musalamAnoM kI sArvabhauma paizAcika prabhutA, cauthA DhU~Dhiye sAdhutroM se svAbhAvika ghRNA ityAdi kAraNoM ke ekatrita ho jAne se isa ghaTanA kA ukta rUpa meM ghaTita honA vizeSa asambhava nahIM ja~catA / kAraNa karmagati vicitra hai / jIva ko svakRtA'kRta bhogane hI par3ate haiM yaha prakRti kA khAsa niyama hai aura bAda meM isI kAraNa se zAyada lavajI ne dayA pAlI ho tathA zAnti rakkhI ho to zracarya nahIM / svAmI maNilAlajI ne apanI "prabhuvIra paTAvalI" nAmaka pustaka meM svAmI lavajI kA jIvana likhA hai, parantu sAdhu ke mAre jAne kI ghaTanA kA kahIM saMketa taka bhI nahIM kiyA hai| aisI dazA meM vA0 mo0 zAha kA pUrvokta lekha hama kaise satya mAna sakate haiM / hA~, yadi svAmIjI ko donoM paTAvalIkAroM ke uddharaNa kA patA par3a gayA ho, aura DhU~Dhiye mAdhu samAja kI badanAmI ke bhaya se isa prasaMga ko kataI ur3A diyA ho to bAta dUsarI hai / athavA zAha ko ukta nijI paTAvalI svAmIjI ko kalpita ja~cI 19 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA ho ?-ho na ho kisI kaTu kAraNa se hI svAmIjI ne isa ghaTanA ke likhane se kannI kATI hai / samajha meM nahIM AtA ki vA0 mo0 zAha apane sAdhuoM kA kalaMka yativarga para DAla kara hU~Dhiye sAdhuoM kI kyA unnati karanA cAhate haiM ? / aba jarA saMkSepa meM yaha bhI dekhaleM ki zAhane yatiyoM para yaha vyartha hI AkSepa kiyA aura yaha tanika bhI vicAra nahIM kiyA ki ve yati kisa samudAya ke the ? kyoMki usa samaya jainayatiyoM ke aura DhUMDhiyA sAdhuoM ke to Apasa meM itanA baDhA huA vaimanasya thA hI nahIM; jo ve akAraNa kisI sAdhu ke prANa haraNa kara lete / jarUra loMkAgacchoya yati, aura unakI niMdA kara nayA mata calAne vAle DhUMDhiyoM meM usa samaya bhISaNa saMgharSa cala rahA thA; aura isI kAraNa se lavajI ke nAnA ne khaMbhAta ke navAba ke nAma patra likhA thA ki "lavajI apane guru kI niMdA kara rahA hai usako gA~va se nikAla denA" ataeva sAdhu ko mAra DAlane kA yaha mithyA kalaMka yadi laukAgaccha ke yatiyoM para lagAyA ho to saMbhava ho sakatA hai| kyoMki khuda zAha kA dveSa bhI vizeSa rUpeNa laukAgaccha ke sAtha hI pragaTa hotA hai jo unako caturvidha zrIsaMgha se alaga nikAla kara unake lie svataMtra Adhe Asana kI nindAmayI kalpanA kI hai| parantu jhUTha mUTha aisA karanA bhI sarAsara anyAya hI hai| kyoMki yadi sAdhu ke mArane kA yaha kalaMka pradhAna jainayatiyoM se haTA kara lauMkAgaccha ke yatiyoM para DAlA jAtA hai to bhI jainadharma kA to isa meM burA hI hai kAraNa ve bhI jaina aura dU~DhiyoM ke guru ( bApa) hI haiN| yadi koI anyadharmI Akara pUche ki Apane noMdha meM jo jainoM Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 tasakara vRtti kA namUnA kyA dvArA talavAra rakhane kA tathA katle Ama karane kA likhA hai, yahI ApakA ahiMsAdharma hai ? to zAha ko zarma ke mAre zira nIcA karanA par3egA jaisA ki Aja aisI rahI pustakoM kI zrAvRttie~ chapavAne vAloM ko karanA par3atA hai / maiMne bhI isa pustaka ko samAlocanA ke lie hAtha meM liyA hai kintu isa pustaka sparza rUpI doSa ke nivAraNa ke lie prAyazcitta karanA cAhatA hU~ / x x khaira ! isase Age calakara zAha apanI ai0 noM0 ke pRSTha 139 para likhate haiM X X X pATa somajI baiThe / ve eka vAra burAnapura ke raGgareja ne kisI yati kI khaTapaTa se laDDU beharA die aura unake prANa "ki lavajI ke pAsa ge| vahAM eka unheM jahara mile hue haraNa kie / " raMgareja to prAyaH musalamAna hI hote haiM, aura lavajI ke sAdhu zAyada musalamAnoM ke yahA~ kA AhAra pAnI bhI lete hoMge tabhI to raMgareja ne somajI RSi ko laDDU veharAyA, aura unhoM ne ve laDDU khAkara akAla hI meM karAla kAla kI zaraNa lI / parantu prazna to yaha hotA hai ki DhUMDhiyoM ke to musalamAnoM ke sAtha aura bhI aneka prakAra ke sambandha hai, phira unako jahara kyoM diyA yaha itanA dveSa kisa kAraNa thA ? kucha samajha nahIM par3atA / zAyada musalamAna kI aurata ke sAtha lavajI ke sAdhu kA anAcAra karane kA kissA bahuta najadIka kA thA isI se raMgareja ne jAtigata apamAna ke kAraNa somajI ko jahara mile laDDU de diye hoM to koI Azcarya nahIM / para hamAre zAhako to yathA tathA laukAgacchIya Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 ai0 no0 kI aitihAsikatA yatiyoM kI nindA kara unako halakA dikhAnA hI hai, para samajha meM nahIM AtA ki DhUMDhiye sAdhu isa prakAra kA SaDyaMtra raca kara apanI ijata ko kahA~ taka bar3hAnA cAhate haiN| aura aise niMdya kRtyoM se apanI kaisI unnati karanA cAhate haiN| svAmI maNilAlajI ne to apanI "prabhuvIra paTAvAlI" meM zrImAn laukAzAha kI mRtyu bhI jahara ke prayoga se honI likhI hai| ai0 noM0 pRSTa 128 para zAha ne ahamadAbAda meM mUrtipUjaka aura sthAnakamArgI sAdhuoM ke bIca hue zAstrArtha kA ullekha karate hue likhA hai ki: "Akhira saMvat 1878 meM donoM ora kA mukaddamA korTa meM phuNcaa| sarakAra ne donoM meM kauna saccA aura kauna jhUThA ? isakA insApha karane ke lie donoM ora ke sAdhuoM ko bulAyA sthA0 ora se pUjya rUpacandajI ke ziSya jeThamalajI Adi 28 sAdhU usa sabhA meM rahane ko cune gaye aura sAmanevAle pakSa kI ora se vIravijaya Adi muni aura zAstrI hAjira huthe / mujhe jo yAda milI hai usase mAlUma hotA hai ki mUrtipUjakoM kA parAjaya huA aura mUrti virodhiyoM kA jaya huA / zAstrArtha se vAkiba hone ke lie jeThamalajI kRta samakitasAra par3hanA cAhiye x x x phaisalA 1878 pauSa sudi 13 ke dina mukaddamA kA jajamenTa ( phaisalA) milaa|" ai0 noM0 pU0 126 / Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahamadAbAda kA phaisalA yaha to huI zAha ko milI hakIkata kI bAta, aba zAha khuda isa viSaya meM kyA kahatA hai jarA use bhI suna lIjiye: " donoM pakSa apanI jIta aura dUsare kI hAra prakaTa karate haiM parantu kisI prakAra ke likhita pramANa ke abhAva meM maiM kisI taraha kI TIkA karane ko prasanna nahIM hUM |" ai0 na0 pR0 130 / 293 isa prakAra pUrvokta zAstrArtha ke bAre meM zrIyuta zAha kA "phaisalA " eka ajaba DhaMga hI dikhAtA hai / kyoMki zAha khuda likhate haiM ki "isa viSaya meM likhita pramANa kA nitAnta abhAva hai" to phira Upara likhI hakIkata kyA zAha ke " gappa purANa" kA hI eka adhyAya hai ? Age usa phaisale se pUrNatayA paricita hone ko zAha phira jeThamalajI ke "samakitasAra nAmaka" prantha ko par3hane kI salAha dete haiM parantu Azcarya aura duHkha isa bAta kA hai ki samakita sAra to jeThamalajI ne vi0 saM0 1865 meM banAyA thA aura zAstrArtha kA phaisalA huA hai vi0 saM 1878 kI pauSa sudi 13 ko / kahiye kyA khUba rahI ! 13 varSa bhaviSya kI bAta jeThamalajI * apane grantha meM kyoM kara likha gae, kyA jeThamalajI ko bhI zAha ke sadRza bhaviSya kA vibhaMga jJAna thA ? athavA ApakI lekhana zailI kI satyatA, prabhu sAkSI se ko huI pratijJA kI prAmANikatA aura noMdha sarIkhe aitihAsika grantha kI aitihAsikatA kyA yahIM to samApta nahIM ho jAtI hai ? vAha re ? satya-dayApAlakoM ! isI bUte para, aisI nirargala jhUThI bAteM likha * saM0 1878 pahile hI svAmi jeThamalajI kA dehAnta ho gayA thA / Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 294 tuma jagat meM saccI jainajAti ko kalaMkita karane cala par3e ho / mukhya meM to paM0 zrI vIravijayajI aura jeThamalajI ke jo saM0 1878 . meM nahIM para saM 1865 meM zAstrArtha huA isI kAraNa jeThamalajI ne samakita sAra kI racanA bhI kI" yaha Apasa hI meM zAstrArtha huA thA / sarakAra meM jAne kI bAta zAha ne apanI ora se nayI gaDhI hai / aura isa zAstrArtha meM jeThamalajI parAjita hokara pichalI rAta meM usa nagara se bhAga gae the aisI dazA meM zAstrArtha kA mukaimA sarakAra taka kaise jA sakatA thA ? aura isIse to zAha ke pAsa koI saccA pramANa bhInahIM hai jisakA ki ve yahA~ havAlA karate / kintu isakA aMtima aura vAstavika nirNaya karanA ho to zrAja bhI AsAnI se ho sakatA hai| kyoMki zrI0 paM0 vIravijayajI tathA jeThamala jI khuda kI avidyamAnatA meM bhI una svargIya AtmAoM ke racita prantha hamAre sAmane haiM-- kevala AvazyakatA hai eka mAtra niSpakSa aura nirlepa vidvAna kI jo ki ina donoM mahAzayoM ke svIyakRta sAhitya ko dekha isa bAta kI ghoSaNA kara sakeM ki amuka jita aura amuka parAjita haiM / kintu hamArA yaha saccA aura pUrNa hRr3ha vizvAsa hai ki aisA nIra-kSIra nyAya yadi ho to zrImAna paM0 vIravijayajI kI usa apratima pratibhA ke sAmane bicAre jeThamala jI kI kiMkartavyavimUr3ha buddhi kabhI nahIM Tika sktii| kyoMki jeThamalajI ne mUrttike khaMDana viSaya meM apane samakitasAra meM jo lIcara aura kamajora dalIleM peza kI hai unheM khuda sthAnakavAsI bhI Aja nagaNya evaM upahAsa yogya mAnate haiM / jaise svAmI zaMkarAcArya ne apane graMthoM meM jainoM kI saptabhaMgI yAne syAdvAda siddhAnta kA khaMDana kiyA hai aura Aja unhIM ke anuyAyI kahate Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 paMjAba kI paTarAvali haiM ki "bhagavAn zaMkarAcArya ne jainoM ke myAdvAda kA sarvato bhAvenaH samIkSaNa nahIM kiyA kintu ekAGga kA hI avalokana kara apanA nirNaya de diyA" usI prakAra jeThamala jI ne bhI mUrti ke mArmika mahattva ko na jAna kara kevala apanI kuyukti pradarzanI hA kAyama kI hai| kyoMki jeThamalajIne zAzvatI jinapratimAoM ko kAmadeva kI pratimA batalAI hai aura sthAnakavAsI vidvAna usI pratimAoM ko tIrthaGkaroM kI pratimAe~ mAnate haiM / yaha to mAtra eka udAharaNa haiN| anyathA aisI 2 aneka bAteM haiM jinakA jeThamalajI ko tAtvika jJAna thA hI nhiiN| sacce siddhAnta ke samarthana meM kyA svapakSA aura kyA pratipakSI donoM Akhira ekamata ho hI jAte haiM tabhI to kisI ne kahA hai ki: "sacAI chipa nahIM sakatI banAvaTa ke usUloM se / ki khuzabU A nahIM sakatI kabhI kAgaja ke phUloM se // " 1 x x x x . ai0 noM0 pRSTa 165 meM zrImAn zAha ne apanI jummevArI kA bacAva karate hue eka paMjAba kI paTAvalI kA ullekha kiyA hai| vaha bhI khAsa vicAraNIya hai kyoMki isa karatabI mata meM kaise 2 karatabI jAla race jAte haiM ? isakA pAThakoM ko samyag jJAna ho jAya / paMjAba kI paTAvalIkAroM ne apanI paTAvalI TheTha bhagavAna mahAvIra prabhu se milAdI hai| isI prakAra koTA samudAya vAloM ne bhI apanI paTAvalI prabhumahAvIra se jAkara milA dI hai / yadyapi isakA ullekha zAha ne to nahIM kiyA hai kintu vaha paTAvalI mere pAsa vartamAna meM maujUda hai| Aja sthAnakavAsiyoM ke jitane samudAya, Tole aura siMghAr3e ___ Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 296 haiM ve saba ke saba apane Adi puruSa dharmasiMhajI lavajI aura dharmadAsajI ko mAnate haiN| aura dharmasiMhajI lavajI aura dharmadAsanI apanA mUla utpAdaka zrImAn lauMkAzAha ko batAte haiM tathA lokAzAha ke pUrva jainazvetAmbarasamudAya meM mUrtti nahIM mAnane vAloM kA kahIM astitva bhI dRSTigocara nahIM hotA hai / svAmI maNilAlajI ne "prabhuvIra paTAvalI" likhI hai usameM bhI kAmata va sthAnakavAsI samudAya kA mUla utpAdaka zrImAn kAzAha ko hI likhA hai tathA isa viSaya meM zrImAn zAha aura zrIsantabAlajI bhI sahamata haiM / kintu aba jarA paMjAba kI paTAvalI kI ora dRSTipAta kara dekhiye ki unhoMne bhagavAn mahAvIraprabhu se 27 veM pATa para zrAgama pustikArUDha karanevAle nandIsUtra ke racayitA zrIdevadvigaNi kSamAzramaNajI ko mAnA hai / sthAnakavAsI samudAya 32 sUtroM meM nandIsUtra ko bhI eka mAnanIyasUtra mAnate haiM aura nandIsUtra kI sthavirAvalI meM bhagavAn mahAvIra se 27 veM pATa para devarddhigaNi kSamA zravaNa kA nAma hai| paMjAba kI paTAvalI Adhunika logoM ne kalpita taiyAra kI hai para ve paTAvalI kI pRthak kalpanA karate hue apane mAnya zrInandIsUtra ko sarvAza meM hI bhUla gae / ataH zrInandIsUtra ke 27 pATa paJjAbakI paTAvali se nahIM milate haiM aura paMjAba kI paTAvali meM jo jainapaTAvali se liye huye nAmoM ko alaga karadeM to eka bhI nAma zrInandIsUtra kI therAvali se nahIM milate haiM phira bhI turrA yaha ki paMjAbavAlI paTAvali se koTAvAlI paTAvali nahIM milatI hai paMjAba aura koTAvAlI paTAvaliyoM se svAmizrI maNilAlajI kI prabhuvIra Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 297 paMjAba kI paTAvali paTAvali meM mudrita huI paTAvali nahIM milatI haiM jisakA namUnA yahAM batalA denA anucita na hogaa| nimralikhita koSTaka meM pahalA nambara sthAnaka0 sAdhU amolakharSijI kRta zrInandIsUtra kA hindIanuvAda ke 27 pAToM ke prAcAryoM kA nAma hai| dUsare naMbara meM paMjAba paTAvali ke, tIsare naMbara meM koTAvAloM kI paTAvali ke, cauthA naMbara meM svAmI maNilAlajIvAlI paTAvalI ke 27 paTTagharoM kI nAmAvalI haiN| sthA0 sA0 amola. ke paMjAba kI pATA- koTAvAli paTA- svA0 maNilAlajI mandhI sUtra ke 27 pATa vali ke 20 pATa valI ke 27 pATa ke 27 pATa -saudharmAcArya / saudharmAcArya | saudharmAcArya / saudharmAcArya 2-jambusvAmi jambusvAmi | jambusvAmi jambusvAmi 3-prabhavasvAmi prabhava , prabhava , prabhava , 4-zayayambhava zayambhava ,, vAyambhava, zAyambhava, 5-yazobhadra yazobhadra, yasobhadra , yazobhadra, 6-saMbhutivijaya / saMbhativijaya / saMbhutivijaya saMbhuti vijaya -bhadra bAhusvAmi bhadrabAhasvAmi | bhadrabAhu svAmi | bhadrabAhusvAmi 8-sthulIbhadra sthulibhadra sthulibhadra sthulibhadra 9-mahAgiri bhArya mahAgiri bhArya mahAgiri / bhArya mahAgiri ""bAhula svAmi balIsiMha balisiMha Arga suhastI 11-sAdraNa svAmi bhuvanasvAmi sIvana svAmi | supratibuddha 12-yAmAcArya / vIrasvAmi indra dina 15-saMDilAcArya / saMchaDIla ,, chaDila, Arya dina 15-samudrAcArya jItadhara .. baja svAmi 15-Arya mAMgu bhArya samudra | bhArga samudra | dhajasena 16-dharmAcArya | nandila svAmi J nandijI, bhadragupta vIra , jItadhara , Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 298 17-bhadraguptAcArya | nAga hasti , | nAga hastI, | vaja (phalgunI) 14-vajasvAmi DilAcArya revaMta, ArNa rakSita 19-AyarakSita hemavaMtAcArya / siMha gaNi,, nandila 20-Arya nandila | nAgajItAcArya thaMDila , nAga hastI 21-Arya nAgasti govindasvAmi hemavaMta, revatI 22-revaMtAcArya nAgajIta hemavaMtAcArtha siMhAcArya 23--siMhAcArya govindAcArya nAgajI svAmi khaMdilAcArya 24-khaMdilAcArya bhanadinAcArya govindajI ,, | nAgajItAcArya 25-nAgArjuna / chohAgaNi bhatAdina , govindAcArya 26-hemavaMtAcArya dusggii| bhUtAdinAcArya 27-govindAcArya | devarddhigaNi | devaDagaNi / devahugiNa uparokta tAlikA se pAThaka svayaM samajha sakate haiM ki ina kalpita mata meM kisa prakAra kalpita paTAvaliyoM kI racanA kIgaI hai ina 27 pATadharoM meM 9 nAma jo jainapaTAvaliyoM se liye gaye ve to sabake lie samAna haiM aura zeSa nAma na to zrInaMdIsUtra se milate haiM aura na tInoM kalpanAyeM karane vAloM ke Apasa meM hI milate haiM jaba naMdIsUtra 'jo sthAnakavAsiyoM ke mAnA huA,' ke nAmoM se hI ina logoM meM kisI kA bhI nAma nahIM milatA hai to 27 pATa se Age jJAnajI yati ( jJAnasAgarasUri ) aura lauMkAzAha taka ke pATa nAmAvalI ke lie to kahanA hI kyA hai parantu jahAM kalpanA hI ke kille bA~dhe jAte haiM vahAM satyatA kA to aMza hI kyoM ho, yadi ina kalpita kille banAne vAloM meM thor3A bhI buddhi kA aMza hotA to kama se kama 27 pATa to nandIsUtra Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 paMjAba kI paTAvali ke anusAra hI rakhane ki ina 27 nAmoM meM to kisI ko na to bolane ko sthAna milatA aura na sthAnakavAsiyoM ko mu~ha chipA ke lAjabAba hI honA par3atA paraMtu itanI budvi lAve kahA~ se jo jisake dila meM AyA vahI ghasITa mArA kyA kisI sthAnakavAsI bhAiyoM meM yaha tAkata hai ki paMjAba yA koTA kI pAvaliyoM meM likhe hue daza pATa ke alAvA kisI prAcAryoM ke eka bhI vizvAsanIya pramANa janatA ke sAmane rakha sake ? aba Age cala kara yati jJAnajI kI ora jarA dRSTi DAla kara dekhiye / paMjAba kI paTAvalIkAra yati jJAnajI ko apane pUrvaja hone kA ullekha kiyA hai zrIsaMtapAlajI aura vA. mo0 zAha 45 dIkSA ke ummedavAroM ko yatijJAnajI ke pAsa dIkSA digvAI hai aura paMjAba ko paTAvalI yatijJAnajI ke pUrva unake guru paramparAbhI dI unako hama Age cala kara btlaaveNge| vAstava meM yatijJAnajo sthAnakavAsiyoM ne hI likhA hai para zrApakA nAma AcArya jJAnasAgarasUri haiM aura Apa vRddhaposAla ke zrAdi AcArya vijayacandra sUri kI paramparA meM haiM / vijayacandra sUri prasiddha tapAgaccha AcArya jagaJcandrasUri 'ki jinhoM ko mevAr3a ke mahArANA ne tapAvirUda arpaNa kiyA thA' guru bhAI the| aba hama yatijJAnajI ke pUrvajoM kI nAmAvalI tathA svAmi maNilAlajI dvArA prabhuvIra paTAvali kI paTAvali, aura paMjAba kI paTAvali uddhRta kara pAThakoM kA dhyAna nirNayakI ora AkarSita karate haiN| Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA - - laghuposAliyA vijaya paMjAba ke sthAnakavAsiyoM sthA0 sAdhu maNilAlajI candrasUri kI paTAvali kI paTAvali kI paTAvali 45-vijayacandrasari 46-harisena 34-varddhanAcArya 45-kSamAkIrtisUri 47-kuzaladasa / 35-bharAcArya 47-hemakalaza sUri 48-jIvanarSi 36-sudanAcArya 58-yazobhadra sUri / 46-jayasena 37-suhastI 49-ratnAkara sUri 50-vijayarSi | 38-paradanAcArya 50 rana prabhasUri 51-devarSi 39-subuddhi 51-muni zekhara sUri 52-sUrasenajI 40--zivadattAcArya 52-dharmadevasUri 53-mahAsenajI 41-varadatAcArya 53-jJAnacandra sUri / 54-jayarAjajI 42-jayadattAcArya 54-abhayasiMha sUri 55-gajasenajI 43-jayadevAcArya 44-jayaghoSAcArya 55-hemacandra sUri 56-mizrasenajI 45-vIracakradhara 56.-jayatilakasUri 57-vijayasiMhajI140 16-svatisenAcArya 57 -ramasiMha sUri 58 zivarAjajI 1427, 7-zrIbaMtAcArya 58-udayacala suri 59-lAlajImala 1471 48-samatimAcArya 59 -jJAnasAgara sari 60 jJAnajI yati1501 (laukAzAha ke guru) (jJAnajI yati) ai0 no* pRSTha 163 / prabhu vI0 pR0 156 buddhimAn ! svayaM samajha sakate haiM ki yatijJAnajI kI paramparA milAne ke lie paMjAba kI paTAvali kisa prakAra kI OM zrAkalpa bhASya TIkA ke kartA+vi. saM. 1371 zrI samarAzAha ne zatrunjaya kA pandrahavA uddhAra ke samaya Apa vahA~ pratiSThA meM zAmila the| aura ApakI kRtiyoM meM rakhAkara pacIsI bahuta prasiddha hai * jina tilaka sUri ke paTadhara mANakya sUri hue Apake viSaya muni sundarasUrI racita gurAvalI ke zloka 140 se 144 meM varNana hai| ___ Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 paMjAba kI paTAvaki kalpanA kA DhAMcA taiyAra kiyA hai phira bhI maje kI bAta to yaha hai ki ( 57 ) kA pATa vi0 saM 1401 (58) pATa 1427 (59) pATa 1471 (60) pATa 1501 kA samaya batalAyA gayA hai ki aMdha paramparA vAlA koI zaMkA bhI na kara pAve / para sAtha meM hamAre sthAnakavAsI bhAI itanI kRpA karate ki ina 100 varSoM meM cAra zrAcAryoMne amuka amuka granthoM kI racanA kI yA dUsarA koI bhI kArya kiyA tAki janatA ko isa kathana para kucha vizvAsa rahatA jaise ki AcAryavijayacandrasUri se AcArya jJAnasAgarasUri (yatijJAnajI) taka ke samaya meM jo zrAcArya hue aura unhoMne prantha racanA kI ke ullekha milate haiM, itanA hI kyoM ina tIna zatAbdI meM jainAcAryoM ke nirmANa kiye hue saikar3oM graMtha zilAlekha Aja bhI upalabdha haiM para paMjAbapaTAvalI karAke cAra AcAryoM ke samaya (vi.saM 1401 se 1501 ) taka ke bhI jainAcAryoM ke aneka prantha va zilAlekha mila sakate hoM to phira ina sthAnaka - vAsiyoM ke mAne hue 1000 varSoM ke zrAcAryoM (devaddhi se jJAnajI kA itihAsa kSetra meM patA taka bhI nahIM mile yaha kitane duHkha aura Azcarya kI bAta hai ! Age calakara hama paMjAba kI paTAvali aura svAmI maNilAlajI kI paTAvali ke nAmoM ko tulanAtmaka dRSTi se dekhate haiN| to usameM bhI eka do nAma taka bhI nahIM milate haiM ataeva yaha binA saMkoca aura nizaMkatayA kahanA cAhiye ki lauMkAzAha pUrva kI jo paTAvali paMjAba va koTA samudAya tathA svAmI maNilAlajI ne chapavAI hai vaha bilakula kalpita aura bicAre bhole bhAle sthAnakamArgiyoM ko dhokhA dene ke liye hI banAI hai isase na to Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 302 sthAnakavAsiyoM ke sira para gRhastha guru hone kA kalaMka dhupa sakatA hai aura na arvAcIna ke prAcIna hI siddha hotA hai para isake khilApha jo thor3A bahuta logoM ko vizvAsa thA vaha bhI aba zAyada hI rhegaa| Age calakara paMjAba kI paTAvalIkAra ne devaddhigaNi kSamA zraNajI ke 34 veM pATa arthAt bhagavAna mahAvIra ke 61 veM pATa para yatijJAnajI ko kAyama kiyA hai jinakA asalI nAma jJAna sAgara sUri thA aura zrIdevaddhigaNi tathA yatijJAnajI ke bIca meM jitane AcAryoM ke nAma likhe haiM ve saba ke saba kalpita haiN| kisI eka ke astitva kA jarA bhI pramANa nahIM milatA hai / kyoMki mile bhI kaise ? jaba jJAnajI yati ke pUrva koI bhI manuSya mUrti virodhI thA hI nahIM to aisA honA sarvathA ucita bhI hai| phira Age cala kara jJAnajIyati se kramazaH pUjyasohanalAlajI kA nAma likhA hai, kintu isa viSaya meM hama yahA~ kucha bhI kahanA nahIM cAhate haiM / kAraNa ! jJAnajIyati ke samaya laukAzAha hue haiM aura lokAzAha ke bAda se Aja taka inakA astitva jisa kisI rUpa meM vidyamAna hI hai| sthAnakavAsI samAja ke sAhitya meM aneka samudAya hue aura Aja bhI vidyamAna haiM kintu sivAya paMjAba va koTA samudAya ke saba apanI 2 paTAvaliye laukAzAha se milA kara khatama kara lete haiM, kintu paMjAba kI paTAvalI ne laukAzAha kA to ullekha taka bhI nahIM kiyA aura unhoMne apane ko sIdhA mahAvIra prabhu se milA diyA hai| aisA karane meM zAyada do kAraNa ho sakate haiN| ___ Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba kI paTAvali (1) lauMkAzAha ko ve gRhastha mAnate haiM aura gRhastha ko apanA dharma saMsthApaka guru mAnanA ve pasanda nahIM karate hoN| (2) yadi laukAzAha ko dUsaroM kI taraha ye bhI apanA guru mAna leM to eka jabardasta Apatti A khar3I hotI hai| kyoMki yA to laukAzAha ke pUrva jo zrAcArya hue haiM una saba ko apanA dharmAcArya mAnanA par3e ki jinhoMne anekoM mandira mUrtiyoM kI pratiSThAe~ kraaii| yA 2000 varSoM taka bhagavAna ke zAsana kA viccheda mAnanA par3e ina ApadAoM ko apane para se TAlane ke liye hI ina logoM ne yaha kalpita nAmAvalI taiyAra kara apanI paTAvalI sIdhI mahAvIra se milAdI hai / vidvAn ise mAne yA na mAne parantu pajAbI sthAnakavAsiyoM kA to isa paTAvalI se lauMkAzAha gRhastha ko dharma guru mAnane kA apayaza Tala gayA aura na lauMkAzAha ke pUrvavartI mUrti pUjaka AcAryoM ko apanA upadeSTA mAnanA par3A, tathA zeSa meM 2000 varSoM taka zAsana viccheda kA bhaya bhI jAtA rahA / / kintu sthAnakavAsI sAdhu maNilAlajI to isameM bhI aneka jhaMjhaTeM dekhate haiM, kyoMki paJjAba kI paTAvalI ke 27 pATa aura zrInandIsUtra ke 27 pATa milate nahIM haiN| nandIsUtra ke 27 pAToM meM jo nAma haiM unameM se kaI nAma paMjAba kI paTAvalI meM nahIM haiM aura jo pajAba kI paTAvalI meM 27 pATa haiM ve kaI nandIsUtra meM nahIM haiN| dUsarA devarddhigaNi kSamAzramaNa aura jJAnajIyati ke bIcameM jitane AcArya paMjAba vAloM ne batAye haiM unake astitva kA pramANa bhI inase upalabdha nahIM hotaa| aisI dazA meM yaha Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai* noM0 kI aitihAsikatA 304 kaba saMbhava hai ki inakA saphedajhUTha aba satya mAna liyA jAya ? / kyoMki Ajakala vaha jamAnA nahIM hai ki bholI bhAlI auratoM yA bhadrika logoM ke sAmane kaha diyA jAya ki hamAre bhAcArya svalpa saMkhyA meM the, aura ve dUra 2 pradezoM meM rahate the| aura ise Aja kala ke loga pramANA'bhAva se hI satya mAna leM ? yaha eka vAragI hI asaMbhava hai| Ajakala to itihAsa kI itanI zodha khoja ho rahI hai ki pratyeka prAnta ke kone 2 kA itihAsa prakAza meM A rahA hai| parantu kahIM bhI isa bAta kA patA nahIM calA ki lauMkAzAha ke pUrva bhI kisI prAnta, jaMgala pahAr3a, nagara, gA~va, guphA yA cUhe ke bila meM bhI aisA eka manuSya ho, jo jaina kahalA karake bhI jaina mandira mUrtiyoM kA virodhI ho aura jainA''gama tathA jainAcAryoM ko mAnane se inkAra karatA ho ? kyA hajAra varSoM kA arsA meM eka dharma akhila bhAratIya jainoM kA virodha karane vAlA eka prakAra gupta raha sakatA hai ? kadApi nhiiN| tathA mUrti pUjaka samudAya meM aisA koI ullekha nahIM milatA hai ki ina 2000 varSoM meM kisI ne aise mata ke lie do zabda bhI likhe hoM "jainoM meM eka aisA samudAya hai jo mUrtipUjA nahIM mAnatA hai" evaM jainadharma meM bhagavAn mahAvIra ke bAda 2000 varSoM meM pUrvadhara zrutakevalI aura bar3e hI dharma dhurandhara vidvAn hue jinhoMne vividha viSayoM para nAnA nibandha likha jainoM kA sAhitya koza sahasra sahasra razmiyoM ke sadRza camakA diyA, parantu vaha sArA kA sArA sAhitya mUrtipUjaka samudAya kI ora se hI likhA mAlUma hotA hai / yadi usa samaya mUrti virIdhI samudAya Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305 paMjAba kI paTAvali kA janma mAtra bhI huA hotA to usake samaya kA ekAdha pustaka Aja mUrti virodha meM likhI huI bhI jarUra milatI, parantu isakA sarvathA abhAva hI hai / mAna leM ki mUrtipUjaka samudAya ke adhika AcArya pUrvadhara the isameM unhoMne sAhitya saMsAra meM apanI pratibhA ko pUrNatayA camatkRta kara diyA, kintu yadi mUrti virodhI varga usa samaya ho to usake sabake saba AcArya to mUrkha hoMge hI nahIM jo usa samaya cora sI cupakI lagA baiTha ge| vastutaH uparyukta ina kAraNoM se hI niSkarSa nikalatA hai ki laukAzAha ke pUrva jaina jagat meM aisI eka bhI vyakti nahIM thI jo mUrtipUjA mAnane se virodha karatI ho, kyoMki yaha pramANAbhAva se svataH parimphuTa ho jAtI hai, aisI hAlata meM paMjAba kI paTAvalI jaisI kalpita paTAvaliye banAne se ve sivAya sabhya samudAya ko haMsAne ke dusarA kyA svArtha siddha kara sakate haiM, kucha samajha meM nahIM AtA / yadi kucha kAla ke lie antaHsAra vihIna hRdaya vAle manuSya aura aurateM aisI niHsAra bAtoM ko mAna bhI leM to kyA huA para anta to gatvA pramANA'bhAva se ye bAta cira samaya ke lie to nahIM Tika sktii| ___ yadyapi ina saba praznoM ko hala karane ke lie sthA0 svAmI maNilAlajI ne apanI prabhuvIra paTAvali meM laukAzAha ko yati sumati vijaya ke pAsa dIkSA dilavAdI hai aura isase gRhastha guru ko mAnane ke AkSepa kA nirAkaraNa kara diyaa| aba na laukAzAha ke pUrva kinhIM bhI prAcAryoM ke aitihAsika pramANoM kI AvazyakatA rahI aura na dharma sthApaka gRhastha guru kA AkSepa ho rahA hai kintu zrI. saMtabAlajI isa bAta ko kataI svIkAra nahIM karate Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 haiM yaha Apatti jarUra zeSa raha jAtI hai / dekheM svAmIjI isakA kyA prativAda karate haiM ? ai noM0 kI aitihAsikatA 3 zrImAn saMta bAlajI kA yaha dRr3ha nizcaya hai ki lauMkAzAha ne apanI jindagI meM kabhI kisI prakAra kI dIkSA nahIM lI, apitu gRhastha dazA meM hI kAla kiyA, aura yaha mata kevala muni zrI saMta bAlajI kA ho nahIM kintu aneka aitihAsika pramANa, lauMkAgaccha ke zrIpUjyoM aura yatiyoM ko paTAvalie~ Adi isa mAnyatA se pUrNa sahamata haiM / aura hAla hI meM sthAnakavAsiyoM kI jo kAnphrensa ahamadAbAda meM huI thI usameM bhI svAmI maNilAlajo ko ukta pustaka "prabhuvIrapaTAvalI" ko avalokana kara use sarva sammati se aprAmANika ghoSita kiyA hai / vAmI maNilAlajI vi0 saM0 1636 meM tapAgacchIya yati kAnti vijaya dvArA likhita do patroM para pUrNa vizvAsa rakhate haiM cAhe ve patra kalpita hI kyoM na ho aura svayaM zrImAn santabAlajI bhI unheM banAvaTI kyoM na mAne, parantu munizrI maNilAlajI kI zraddhA una para se tanika bhI nahIM TalatI hai / aba hama nimna likhita paireprAphoM meM paMjAba aura koTA ko kalpita paTAvaliyoM para thor3A bahuta vicAra vimarza karate haiM pAThaka ise dhyAna se paDheM ki ina paTAvaliyoM meM satyatA kA sahArA kahA~ taka liyA gayA hai / (1) mUrtipUjA kI dRSTi se dekhA jAya to sthAnaka - vAsiyoM kI mAnyatA'nusAra bhI prabhu mahAvIra kI dUsarI zatAbdI meM suvihitta zrAcAryoM dvArA mUrtipUjA pracalita huI aura isa pravRtti Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 307 paMjAba kI paTAvali se jainAcAryoM ne jainasamAja para mahAna upakAra kiyA', aura yaha pravRtti lokAzAha ke samaya taka to avicchinna dhArA pravAha calI AI thI / ina 2000 varSoM meM kisI ne bhI isa pravRtti kA virodha nahIM kiyA | isa hAlata meM isa uparyukta mAnyatA se viruddha vicAra rakhene vAlI ye donoM kalpita paTAvaliyeM kucha bhI mahatva zeSa nahIM rakha sakatI haiM ? ( 2 ) aitihAsika dRSTi se ye paTAvaliyeM cilakula kati siddha hotI haiM / kAraNa ina paTovaliyoM meM jo nAma haiM unameM se yadi jaina paTAvaliyoM se lie gae nAmoM ko alaga rakha zeSa nAmoM ke lie itihAsa TaTolAjAya, to unake lie itihAsa meM kahIM gaMdha taka bhI nahIM milatI / aura na svayaM paTAvallI kAra Aja taka ina nAmoM ke lie koI pramANa de sake haiM / isa dazA meM inakI satyatA para svayaM sandeha ho jAtA hai / ( 3 ) khaNDana maNDana kI dRSTi se yadi ina para vicAra kiyA jAya to prabhu mahAvIra ke bAda 2000 varSoM ke sAhitya meM mUrttimAnane aura na mAnane kA vAdAvivAda kahIM bhI dRSTigocara nahIM hotA hai / kevala jaina zvetAmbara aura digambaroM ke, jaina aura vedAntiyoM ke, jaina aura bauddhoM ke tathA aneka gaccha gacchAntara evaM mata matAntaroM ke ApasI vAdavivAda kA hI varNana yatra tatra najara AtA hai / kintu ina paMjAba Adi kI paTAvaliyoM meM yaha 1 dekho prabhuvIra paTAvalI pRSTha 131 / svAmI santabAlajI to vIrAt 84 varSo meM hI mUrtipUjA ke astitva kA DiNDima ghoSa karate haiM phira ye paTAvaliyeM kisa marja kI davA hai ? kucha samajha nahIM par3atI hai / Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 noM0 kI aitihAsikatA 308 saba na ho kara ina se viruddha arvAcIna samaya meM mUrti viruddha Andolana kI carcA hI vizeSa hai / tathA 2000 varSoM ke sAhitya meM, ina kalpita paTAvaliyoM meM likhe kalpita AcAryoM ke nAma kA kahIM nirdeza bhI nahIM hai / phira hama kyoM na mAneM ki ye bilakula banAvaTI vAgajAla mAtra haiM / ( 4 ) sAhitya kI dRSTi se yadi ina ko dekhA jAya to 2000 varSoM meM jina pUrvavRtti jainAcAryoM ne hajAroM pranthoM kA nirmANa kiyA thA, unake nAmoM ke viruddha ina paTAvaliyoM meM diye gae kalpita nAmoM ke AcAyoM ne koI bhI graMtha nirmANa kiyA ho aisA Aja taka bhI kahIM se sunane meM nahIM AyA, isa dazA meM lAcAra ho mAnanA par3atA hai ki ye paTAvaliyeM solahoM AneM kalpita evaM jhUThI hai / ( 5 ) vAstu nirmANa vidhi se ina para vicAra vinimaya kareM to zvetAmbara aura digambara samudAya ke mandira, mUrttie~, guphAe~, upAzraya aura dharmazAlAe~ jahA~ Aja bhArata ke kone 2 meM milatI haiM so hI nahIM kintu sudUra yUropa Adi videzoM meM bhI unakA astitva akSuNNatayA upalabdha hotA hai / vahA~ ina paMjAba Adi kI paTAvaliyoM meM prAcIna samaya kA kisI jhoMpar3e kA bhI pramANa nahIM prApta hai / taba bAdhya ho mAnanA par3atA hai ki ye kevala mithyAvAdiyoM kA hI kSaNika vAga vimoha hai / - ( 6 ) sAdhu sAdhviyoM ke lihAja se yadi inakI samIkSA kI jAya to bhagavAn mahAvIra ke bAda 2000 varSoM meM jaina zve0 digaMbaroM ke hajAroM sAdhu sAdhviyoM kA honA itihAsa saM siddha hai, para paMjAba kI paTAvalI ke AcAryoM kI nAmAvalI meM kA Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjAba kI paTAbali tathA unake koI bhI sAdhu kisI bhI itihAsa meM Aja taka najara nahIM aayaa| (7) zrAvakoM kI haisiyata se yadi inakI paryA locanA kI jAya taba, bhI jaina zve. di0 samudAya ke upAsakoM, tathA zrAvakoM kI saMkhyA karor3oM taka thI, aura bahuta se zrAvakoM ne jaina zAsana kI sevAe~ kI, unakA itihAsa Aja vistRta rUpa se hameM prApta hai, para paMjAba kI paTAvalI meM jo nUtana AcAryoM kI nAmAvalI hai, usameM ke AcAryoM kA na to kahIM astitva pAyA jAtA hai aura na, unake upAsaka-zrAvakoM kA honA kahIM sAbita hotA hai, taba niHsaMkocatayA yaha bAta kyoM na mAnalI jAya ki ye paTAvalie~ sthAnakavAsI donoM samudAyoM ne bilakula kalpita arthAt jAlI taiyAra kI hai| itane para bhI yadi pajAba aura koTA kI samudAya vAle ina paTAvaliyoM para vizvAsa rakhate hoM so unako cAhie ki inakI prAmANikatA batAne ko janatA ke sAmane kucha vizvasanIya pramANa peza kre|| astu ! ukta prakAra se ina saba paTAvaliyoM kI prasaMgopAtta kucha samAlocanA kara aba hama pAThakoM ko yaha batalA denA cAhate haiM ki zrImAn zAha ne apanI noMdha meM, mere isa nibandha meM batAI gaI aneka truTiyoM ke alAvA bhI choTI bar3I kaI aisI gappeM mArI haiM, jina para sabhya saMsAra ko bajAya tasallI Ane ke yakAyaka ha~sI AjAtI hai aura noMdha kI satyatA meM svataHsandeha ho jAtA hai| para hama nibandha bar3ha jAne ke bhaya se unheM yoMhI vyartha samajha chor3e dete haiN| kAraNa, jaba namUne ke taura para hamane prakRti nibaMdha meM kaI eka bAtoM kI samAlocanA kara bhalI ___ Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ai0 no0 kI aitihAsikatA 310 prakAra yaha batA diyA hai ki zrImAn vA0 mo0 zAha ko na to koI itihAsa kA jJAna thA aura na sAmAjika jJAna bhI thaa| kevala apanI haThadharmI tathA mithyAmatavAditA ke moha meM pha~sa, AThakoTi ke upAsaka ho ne se ATha koTi samudAya kA jarUra pakSa kiyA hai, aura mandira mUrtiyoM tathA jainAcAryoM ke prati apane janma janmAntaroM kI cira saJcita pakSapAta pUrNa manovRtti kA paricaya dene ko kAle kaleje se bhayaMkara jaharIlA viSa vamana kara apane dahajate dila ko isa noMdha dvArA cirazAMti karAI hai| kintu duHkha hai ki sAMprata kA jamAnA kevala mithyA haThavAditA kA na ho kara satyA'nveSaNa kA hai ata:aisI nikammI aura akiMcana pustakoM kI sabhya samAja meM to koI kImata hI nahIM ho sakatI / hA~! jo zAha ke sadRza kSudra vicAra vAle jIva haiM ve ise jarUra kaleje se lagA sakate haiN| zeSa meM maiM mere itihAsa lekhaka sajjanoM kI sevA meM yaha nivedana karatA huA ki "Apa lekha likhane ke pUrva usa lekha kI sahAyaka sAmagrI ko pUrNatayA apane pAsa juTA kara koI lekha likheM to vizvAsa hai vidvadvarga meM vaha vizeSa AdaraNIya ho sakatA hai" basa maiM mere isa lekha ko yahA~ ho samApta karatA huuN| OM zAntiH 3 Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa jaise kaDuAAzAha, bIjAzAha, aura gulAbazAhAdi ke mata gRhasthoM ke calAe hue haiM vaise hI lauMkAmata bhI lauMkA zAha nAmaka gRhastha kA calAyA huA hai| lauMkAzAda ke mata meM nAmadhArI sAdhu hue parantu unakA guru koI nahIM thA aura na unhoMne kisI sad guru ke pAsa jAkara kabhI dIkSA lI thii| zAstrakAroM kA spaSTa Adeza hai ki dopasthApanIya cAritra, binA guru ke ho hI nahIM sakatA hai / para lauMkAzAha ke mata meM jitane paMtha cale ve saba ke saba binA guru veza dhAraNa karake hI gRhasthoM ke calAye hue haiN| bataura namUnA ke kucha dekhiye ! : --- ( 1 ) lokAzAha kI maujUdagI meM lauMkA zAha vRddha aura apaMga hone ke kAraNa svayaM to dIkSA le nahIM sakA, kintu bhANAdi tIna manuSyoM ko binA guru sAdhu veza pahinA kara sAdhu banA diyA, jinakI pravRtti Aja taka cAlU hai / (2) vi0 saM0 1566 meM rUpajIRSi, usa samaya lauMkAmata ke yati hote hue bhI binA guru sAdhu kA veza pahina kara sAdhu bana gae | dekho ! pra0 pa0 pR0 181 ( 3 ) jIvarAjajI svAmI vi0 saM0 1608 meM lauMkAgacchoya yatiyoM se nikala kara binA kisI guru ke pAsa, dIkSA lie hI Apa svayaM hI sAdhu bana gae the / prabhu0 vI0 pa0 pR0 181 ( 4 ) dharmasiMhajI ne vi0 saM0 1685 meM apane guru zivajI Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 312 ) ko chor3akara, binA guru svayaM sAdhu bana, anantatIrthaGkaroM aura khAsa laukAmata kI prarUpaNA ko parityAga, apanI manokalpanA se hI zrAvaka ke lie pAThakoTi ke sAmAyika kI bilakula nayI zAstra viruddha prarUpaNA kii| (5) svAmI lavajI ne vi0 saM0 1708 meM apane guru bajaraMgajI ko zithilAcArI bhraSTAcArI Adi kaha kara Apa binA guru ke hI sAdhu bana tIrthaGkara, gaNadhara aura, khAsa lauMkAmata kI AjJA kA ullaMghana kara DorADAla dina bhara mu~hapara mu~hapattI bA~dhane vAlA eka nayA mata pracalita kiyaa| (6) dharmadAsajI vi0 saM0 1736 meM gRhastha hote hue bhI usa samaya jainayati, lauMkAyati, dharmasiMha yati, aura lavajIyati zrAdi saba ko dhatA batAkara svayaM binA guru svatantra sAdhu bana gae / (7) svAmI haradAsajI bhI apane guru ko chor3a svayaM sAdhu bana ge| (8) yati giradharajI bhI isI bhAMti binA guru ke sAdhu bana gaye the| (9) tathA yaha kupravRti Aja paryanta bhI ina logoM meM vidyamAna hai / jaise anyA'nya yatiyoM meM jisa kisI gRhastha kA kucha apamAna huA yaha pujAne kI bhAvanA ke vazIbhUta hone para binA guru hI sAdhu veza ke vastra dhAraNa kara sAdhu bana jAtA hai, isa prakAra khAsa jainadharma meM sAdhu nahIM ho pAtA hai, pradhAna jainadharma meM to guru se vidhi vidhAna hone para hI dIkSA dI jAtI hai kiMtu naukAmata aura sthAnakavAsiyoM meM to pUrvokta prakAra se jisake mana AI vaha svayaM veza pahina sAdhU bana jAtA hai / udAharaNArthaH-Upara Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 313 ) kaI pramANa de Aye haiM aura adhunA hamAre pUjya hukamIcaMdajI mahArAja pUjya zrIlAlajI mahArAja jAvadavAle zobhAlAlajI tathA anya bhI aise bahuta se udAharaNa haiM ki ve binA guru dIkSita bana jAte haiM kiMtu pradhAna jainiyoM meM to bar3e se bar3A gRhastha vidvAna yA ucca se ucca brAhmaNa aura sAdhu vezadhArI sthAnakavAsI terahapanthI bhI kyoM na ho para vaha guru mahArAja kI anumati se hI dIkSA le sakatA hai svataMtra rUpa se nahIM ora aisA hone para ho vaha sAdhU mAnA jAtA hai / dekhiye zAstroM meM: "zivarAja RSi, pogala saMnyAsI, khaMdakasaMnyAsI, aMbaDaparivrAjaka Adi yadyapi anyAnya matoM ke mahAn netA the tathA mahAtmAgautama Adi brAhmaNa the kiMtu inheM bhI yathAvidhi guru se hI dIkSA lenI par3I tho" / (1) laukAgaccha ke pUjyameghajI 500 sAdhUoM ke sAtha lauMkAmata ko tyAga, jainAcArya vijayahIrasUrijI ke pAsa Ae, kintu inheM bhI puna: jaina dIkSA lekara hI jaina sAdhuoM meM zAmila honA pdd'aa| (2) lauMkAgaccha ke pUjya zrIpAlajI 47 ziSyoM ke sAtha jainAcArya hemavimalamUrijI ke pAsa Ae to unako punaH dIkSA dIgaI thii| (3) lauMkAgacchIya pUjyapAnaMdajI Adi 78 sAdhU AcArya 'prAnandavimalasUri ke pAsa Akara punaH dIkSita hue the| (4) svAmI buTerAyajI sthAnakavAsI samudAya ko tyAga kara saMvegapakSI samudAya meM Aye to gaNi zrImaNivijayajI mahArAja ne unheM punaH dIkSA dii| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 314 ) (5) svAmI mUlacandrajI sthA0 mata tyAga kara Ae to unako bhI gaNi zrImaNi vijayajI ne puna: dIkSita kiyaa| isI prakAra svAmI vRddhicaMdrajI aura nItivijayajI Adi ko bhI punaH dIkSA dogaI thii| (6) svAmI AtmArAmajI apane 20 ziSyoM ke sAtha sthAnakavAsI mata kA parityAga kara saMvegIpakSa meM pAe to pUjya gaNivara buddhivijayajI mahArAja ne una sabako punaH dIkSA dii| (7) svAmI ratnacaMdajI sthA0 samudAya ko tyAga kara sanAtana jaina dharma meM Aye to unheM jainAcArya vijayadharma sUrijI ne puna: dIkSA dI thii| (8) svAmI ajIta Adi 6 sAdhU jaba sthA0 mata ko tilAJjali de punaH sa. jainadharma meM Ae taba unheM AcArya buddhi. sAgarasUri ne sabake sAtha dIkSita kiyaa| (9) yadi sthAnakavAsI mata kA parityAga kara puna: jainadharma kI dIkSA lene vAle sAdhuoM kI nAmAvalI mAtra bhI likhI jAya taba to eka khAsA prantha bana sakatA hai| sthAnakavAsI mata se vApisa saMvegapakSa meM dIkSita hue sAdhu parivAra kI saMkhyA isa samaya bhI prabhu kRpA se 500 ke karIba hai|| (10) isa prantha kA lekhaka bhI pUrva meM sthAnakavAsI mata kA sAdhu hI thA, para jaba usa mata kA tyAga kara AyA aura paramayogirAja pUjya munizrI ratnavijayajI mahArAja ke pAsa punaH dIkSita huA / kyoMki yaha khAsa bhagavAna mahAvIra prabhu kA zAsana hai aura mahAvIra zAsana kI maryAdA kA pAlana karanA mahAvIrakI saMtAna kA parama kartavya hai| jo bhagavAn mahAvIra ke zAsana kI ___ Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 315 ) maryAdA kA yatheSTa pAlana karate haiM ve hI mahAvIra kI 'tAna kahalAne ke yogya haiM / X X X X yoM to isa mata ke loga mu~ha se dayA dayA kI pukAra kiyA hI karate haiM / parantu vAstava meM ina logoM ke hRdaya bar3e ho kaThora hote haiM / inakA mukhya kAraNa isa mata para anArya muslima saMskRti kA zika prabhAva par3anA hai / jarA bataura namUnA ke dekhiye : (1) zrImAn laukAzAha ne eka jainakulameM janma liyA aura trikAla sAmAyika tathA paramezvara kI pUjA karane vAle the inake pUrvajoM ko jainAcAryoM ne mAMsa madirA aura durAcAra vyabhicAra Adi durvyasanoM se chur3avA kara jaina banAyA thA / kyA isa prakAra jainoM ke AbhAra se ladA huA nirmalA'nta : ( ) karaNa lokAzAha sahasA binA kisI anArya saMskRti ke prabhAva ke par3e kyA jainA'' gama, jaina sAdhu, sAmAyika, pausaha pratikramaNa pratyAkhyAna, dAna aura devapUjA ke viruddha ho sakatA hai ? kadApi nahIM / vIra vaMzAvalI se pAyA jAtA hai ki eka ora to yatiyoM dvArA lauMkAzAha kA apamAna aura dUsarI ora Apake mitra lekhaka saiyada kA saMyoga milanA, ityAdi kAraNoM se Aveza meM AyA huA manuSya kyA nahIM kara sakatA hai kyoMki usa samaya use karttavyA'karttavya kA kucha bhI jJAna zeSa nahIM rahatA / jaise ki svAmI bhIkhamajI ne apamAna ke kAraNa kitanA anartha kara DAlA / yaha bAta to sAdhAraNa hai ki binA kisI anArya saMskRti kA prabhAva par3e aisA kRtaghnI aura kaThora hRdaya kaise ho sakatA hai ? jisa prakAra lauMkAzAha aura Apake anuyAyiyoM koyavanoM kA saMsarga huA usakI saMkSipta tAlikA nimna likhita hai / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 316 ) (2) dharmasiMha para dariyAkhAna pIra ko prabhAva par3A thaa| tabhI to ve zivajI jaise prabhAvika guru kI niMdA kara unase alaga hue the| (3) lavajI kA jIvana caritra par3hane se yaha spaSTa pratIta hotA hai ki ve muslima raGgareja ke yahA~ se laDDU le khAyA karate the, aura isI kAraNa somajIRSi kI akAla mRtyu huI thI, binA anArya saMskRti ke prabhAva ke kyA koI yavana ke ghara kA laDDU le sakatA hai ? nhiiN| (4) lavajI ke anuyAyI burAnapura ke zrAvaka jaba, dillI gae; aura unheM dillI meM se bAhira nikAla diyA, to ve apano adhamatA ke kAraNa jana yA hindU gharoM meM sthAna nahIM pAsake, taba ve sveccha jA kara musalamAnoM ke kabristAna meM tthhre| yaha bhI unakA pracchanna yavana saMsarga kA hI dyotaka hai| (5) Aja kala bho isa mata ke anuyAyI loga musalamAnoM ke 'tAjiyA' ke nIce se apane bAla baccoM ko nikAlate haiM aura aisA kara unakI dIrghAyu kAmanA karate haiM tathA yavanoM ke banAe tAbIja Adi bhI apane pAsa rakhate yA galoM meM bA~dhate haiN| uparokta varNana ke bAda aba hama zAha ne jina jainAcAryoM ke camatkAroM kI ha~sI ur3AI hai, unhIM camatkAroM ko apane mAne hue mahAtmAoM ke sAtha jor3a unakI vizeSatA batAI hai / use batAte haiM udAharaNArtha dekhiye: (1) jainAcArya jinacandrasUri ko maNidhara jinacaMdrasUri kA ullekha dekha zAha ne apanI aitihAsika noMdha pR. 97 meM Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 317 ) siMdharAjajI ko bhI likha diyA ki Apake mastaka meM maNi thii| jaba dehAnta hone para unakA dAha karma huA taba mastaka se uchala kara maNi jamunA meM gira gii| parantu yaha bAta svAmI maNilAlajI ko zAyada anucita jAna par3I ho| isase unhoMne apanI prabhuvIra paTAvalI meM ise sthAna nahIM diyA hai| sAtha hI maNilAlajI ko paTAvalI par3hane se yaha bhI jJAta hotA hai ki hamArI taraha svAmojI ko bhI isako pramANikatA meM sandeha hai kyoMki unakA bhI vizvAsa hai ki zAha kI noMdha aisI bAtoM meM sivAya "gappa" ke vizeSa tathya ho hI kyA sakatA hai / zAha pramANoM se to utane hI dUra bhAge haiM jaise kor3A dekha ghor3A bhAgA karatA hai| (2)zAha ne noMdha ke 93 pRSTapara likhA hai ki "eka tIjAbAI zrAvikA ke koI putra nahIM hotA thA ataH vaha eka bAra lupakAcArya ratnapiMhajI kI vandanA karane ko AI, aura una AcArya ke kahane mAtra se tIjAMbAI ke pA~ca putra hue| parantu teraha paMthiyoM se yadi pUchA jAya ki ve pAMca putra bhaviSya meM prArambha sAraMbha kareMge aura viSaya vAsanA bhogeMge usakA pApa kise lagegA ? zAyada isa nimitta bhASaNa samaya mu~ha bandhA huA hogaa| (3) burAnapura ke lavajI ke zrAvaka dillI gae, vahA~ kAjI ke putra ko sarpa kATA, use kabristAna meM laaai| vahA~ burAnapura ke zAvaka Thahare hue the, unhoMne 'navakAra mantra' se kAjI ke putra kA jahara utAra diyA, aura kAjI ne una zrAvakoM ko bhojana khilAyA tathA unakA saba duHkha dUra kara diyaa| phira bhI ve zrAvaka sromajIrSi kA jahara kyoM nahIM utArA yaha samajha meM nahIM AtA hai| Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 318) (4) sirohI kI rAja sabhA meM ziva dharmiyoM aura yatiyoM ke zrApasa meM zAstrArtha huA unameM jaina yati hAra gae, taba lupaka ku~vara jI pAe aura unhoMne zaivoM ko parAsta kiyA, para kRtaghnI logoM ne usa samaya ke itihAsa meM isa viSaya ke do zabda bhI kahIM nahIM likhe / . (5) zAha ne jina vyAkaraNa, kAvya, nyAya chanda aura alaMkArAdi zAstroM kI nindA kI hai unhoM zAstroM ke vizeSaNoM ke sAtha dharmasihajI Adi apane netAoM kI vidvatA jAhira kI hai| para dharmasiMhajI Adi kI vidvattA para saccA prakAza DAlane vAlA koI bhI sAdhana zAha ko prApta nahIM hai| hA~, dharmasiMhajI ne zrIpArzvacaMdrasUrikRta TabbA meM mUtti viSayaka artha kA phera phAra kara apane nAma se TabbA jarUra banAyA hai| aura vaha dariyApurI TabbA ke nAma se pahicAnA jAtA hai| para yaha corI kA kAma to apaThita zrArajiyA~ ( sAdhviyoM) bhI kara sakatI haiN| isa meM dharmasiMhajI kI kyA vidvatA huii| dUsarA kArya dharmasiMhajI ne kaI sUtroM ke TabboM kI sUcI (hunDI) aura kaI koSThaka ( yantra) bhI banAe haiM jo ki Ajakala kA eka sAdhAraNa chAtra bhI banA sakatA hai| kintu zAha isa para bhI phUle nahIM samAte haiM / zAha yadi aisoM hI ko vidvAna samajhate haiM to ye vidvAn zAha ko ho. mubArika hoN| (6) jaise bAdazAha ke pAsa jaina zrAvaka thAnamala aura karmacanda bachAvata Adi rahate the, isI prakAra zAi ne eka saravA nAmaka zrAvaka kI ghaTanA ghaDaDAlI hai, kintu itihAsa meM saravA kI gaMdha taka bhI nahIM milatI hai| Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 319) (7 ) jaise jainAcAryoM ko bAdazAha kI ora se paTe, para bAne, pAlakhI, chatra cAmara Adi mile haiM usakI to zAha ne nindA kI hai kintu apanI ora svAmI zivajI ke lie pUrvokta bahumAna milane kA bar3e Adara se ullekha kiyA hai| ityAdi kaI eka aisI bAte haiM jinheM zAha ne eka pakSavAloM ke lie to nindA''tmaka aura apane pakSa ke liye prazaMsA''tmaka likhA hai| parantu aise pakSapAtI, dRSTi rAgi, aura mana gaDhanta ghaTanAe~ ghar3ane vAle zAha para sujJa samAja ko kaisI zraddhA raha sakatI hai ise vidvadvarga svayaM soca sakate haiN| hA~, yaha jarUra hai jinhoMne apanI buddhi kA divAlA nikAla karttavyA'karttavya viveka zUnya ddhi kA Adara kiyA hai, ve kSaNa bhara ke lie (ai0 noM0 jaisI pustakoM) bhale hI Adara deda kintu jaba asaliyata kA patA ho jAyagA taba to unako svayaM hI chor3anA par3egA / vA0 mo0 zAha ne yaha pustaka likha apane samaya, zakti, buddhi aura dhana kA hamArI samajha meM to durupayoga hI kiyA hai| paraspara meM lar3Ane bhir3Ane vAlI mithyA bAtoM ke prakAzana se Aja taka bhI jagat meM koI yaza kA pAtra na to huA hai aura na hone kI sabhAvanA hai khaira ! isa lekha ko aba hama vizeSa na bar3hA saba kI kalyANa kAmanA karate hue zAsanadeva se yahI prArthanA karate haiM ki sabako sadbuddhi pradAna kre| zroM zAntiH zAntiH !! zAntiH !!! // iti // aitihAsika noMdha kI aitihAsikatA ___ Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ OES E mureeniwaraaee kaDuA mata kI paTTAvali kA sAra w ater me=mMasaur0 Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - prastAvanA krima kI solahavIM zatAbdI saMsAra aura vizeSataH jaina samAja ke lie bhISaNa utpAda kA duHkhada samaya thaa| kyoMki jisa mahAn duHkha kA anubhava bAraha varSIya duSkAla evaM caityavAsiyoM ke sAmrAjya meM nahIM karanA par3A, usI kA anubhava solahavIM zatAbdI meM karanA par3A / isakA mukhya kAraNa yaha thA ki jaise dIpaka bujhate samaya apane prakAza ko caturguNa phailA kara tatkSaNa hI sadA ke lie buma jAtA hai vaise hI bhagavAna kI rAzi para baiThe hue bhasmagraha ne apanI sthiti ke antima samaya meM jaina samAja ko apanI krUratA kI eka phaTakAra dikhalAI, usI samaya mahAvikarAla evaM kalahakArI dhUmraketu nAma kA apara graha zrIsaMgha kI rAzi para savAra huA jisakA ki svabhAva utpAta macAne kA hI hai / idhara "asaMyati pUjA nAmaka accherA" kA bhI zrIsaMgha para asara huaa| basa, ina tInoM azubha kAraNoM ke ekatra mila jAne se jaina samAja meM bheda DAlakara asaMyamI gRhasthoM ne apane svayaM ko pujavAne kI pukAra utthaaii| isameM eka ora to laukAzAha gRhastha thA; aura dUsarI aura thA kaDuaAzAha / ina donoM vyaktiyoM ne jainadharma meM aisA utpAta macAyA ki taba kA bikharA huA jaina samAja Aja taka bhI samyak rUpeNa ekatrita nahIM ho skaa| jaina dharma ko jo hAni ina donoM gRhasthoM ne pahu~cAI hai vaha pUrva meM kisI ne nahIM pahu~cAI thii| ataH ina donoM gRhasthoM kA pUrva meM kucha saMkSipta paricaya karA denA ati Avazyaka Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahuAdhAha .322 hai ki kalikAla ke kAle prabhAva se jainazAsana ko unmUlana karanevAle kaise 2 ajJa loga ho gujare haiM-yaha sarva sAdhAraNa jAna jaay| . lokAzAha dazAzrImAlI baniyA thA; ApakA janma vi0 saM0 1482 se lIMvar3I (kAThiyAvAr3a) zahara meM huA thaa| idhara kaDuAzAha osavAla thA / inakA janma nADolAI (mAravAr3a) gA~va meM vi0 saM0 1495 ko huaathaa| ye donoM mahApuruSa (1) jaba kisI kAraNavaza ahamadAbAda ko gaye, aura vahA~ jaina yatiyoM dvArA inakA kucha apamAna huA to inhoMne apane nAma se nayA mata nikAlA / laukAzAha ne apanI 27 varSa kI vaya arthAt saM0 1508 meM, taba kaDuAzAha ne apanI 29 varSa kI vaya arthAt saM0 1524 meM yaha ghoSaNA kI ki isa samaya jainoM meM koI saccA sAdhu hai hI nahIM, aura na koI aisA sAdhu zarIra ho hai jo jainAgamoM meM pratipAdita sAdhu AcAra ko pAla sakeM / ityAdiH- usa samaya sAta karor3a jaina evaM hajAroM sAdhu tathA saikar3oM vidvAn AcArya vidyamAna the / yadi ye donoM vyakti kisI jaina vidvAn ke pAsa jAkara zrI bhagavatIsUtra 20 vA zataka sunakara samajha lete to yaha duHsAhasa kadApi nahIM karate / kyoMki bhagavAna mahAvIra ne svayaM zrImukhase yaha pharamAyA hai ki caturvidha saMgha rUpI merA zAsana paMcama pArA meM 21000 varSoM taka avicchinnarupa se calatA rahegA / phira do hajAra 2000 varSoM meM hI hajAroM sAdhu evaM saikar3oM AcAryoM ke hote hue bhI sAdhu saMsthA kI nAsti batalAnA ajJAnatA ke sivAya aura kyA hai ? . : .. yadi koI sajana yaha prazna kareM ki kaDuvAzAha ke samaya ___ Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 323 prastAvanA jaina-sAdhuoM meM prAcAra zaithilya adhika AgayA hogA, isase laukAzAha Adi ko naye mata nikAlane par3e / isake pratyuttara meM yahI kahanA paryApta hogA ki caityavAsiyoM ke sAmrAjya meM jo AcAra zithilatA jainasAdhunoM meM vyApaka thI, vaha zithilatA to solahavIM zatAbdI meM hAjira nahIM thii| aura caityavAsiyoM ke sAmrAjya meM bhI zAsana rakSaka haribhadrasUri jaise dhuraMdhara vidvAn vidyamAna the, unhoMne caityavAsiyoM ke virodha meM khar3e hokara arthAt dharmarakSA ke nimitta pukAra uThAI, aura apane kArya meM saphalatA bhI prApta kI parantu nayA mata nikAlane kI usa samaya kisIne bhI dhaSTatA nahIM kI jaise ki laukAzAha Adi ne apane samaya meM kI thii| zAstra aura itihAsa kI dRSTi se dekhA jAya to yaha patA par3atA hai ki sadA sarvadA sAdhuoM kA AcAra vyavahAra eka sA nahIM rahatA hai| khAsa bhagavAn mahAvIra ke vidyamAnatva meM bhI, eka sAdhu ke saMyamaparyava, dUsare sAdhu ke saMyamaparyava meM ananta guNA hAni vRddhi thI / isI se to zrIbhagavatI sUtra 25 veM zataka meM pAMcaprakAra ke saMyati aura chaH prakAra ke nigrantha batalAe haiM, aura inake paryava meM ananta guNa hAni vRddhi batalAI hai| para ina bAtoM kA samyagjJAna una gRhasthoM ko kahA~ thA ? yadi thor3I dera ke lie yaha bhI mAna leM ki usa samaya ke jainayatiyoM meM AcAra zaithilya adhika hogo to isakA artha yaha to nahIM hotA hai ki aisI dazA meM gRhastha loga kadAprahakara jainAgamoM se viruddha nayA dharma nikAla zAsana meM virodha bar3hAveM / AvazyakatA to yaha thI ki yadi bhAcAra zithilatA thI to use hI sudhAra kara ThIka karanA thaa| ___ Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaDuAzAha paTAvali 324 'jaba kaDuA zAha ne sAdhusaMsthA kA nAstitva batA, caturvidha saMgha kA dvividha saMgha kara DAlA, taba lauMkAzAha ko bhASAdi tIna manuSya mile / unhoMne binA guru sAdhu kA veza pahina kara svayaM ko sAdhu ghoSita kiyA / para laukAzAha ne jisa zrAcArazithilatA ke kAraNa nayA mata nikAla zAsana meM bheda khar3A kiyA thA; usa zithilatA ne unake bAda 50-60 varSoM meM usake mata ko bhI dhara dabAyA aura dharmasiMha lavajI ko jainoM kA veza badala phira nayA mata nikAlanA par3A, aura jaba lavajI ke sAdhuoM meM bhI zithilatA kA jora bar3hA, taba teraha panthI bhIkhamajI ko veza badala kara phira se mata nikAlanA pdd'aa| isa taraha asaMyamI ina gRhasthoM ke aneka vAra veza badalane aura naye naye mata nikAlane se jaina samAja ko asahya hAni uThAnI par3I hai, tathApi vIra zAsana meM jaina sAdhuoM kA astitva adyAvadhi vidyamAna hai aura bhaviSya meM pA~caveM ora ke antataka sthAyI rahegA / lokAzAha ko to bahuta loga jAnate haiM ki lauMkAzAha eka sAdhAraNa lahIyA thA aura isakA apamAna hone se isane eka nayA mata nikAlA | parantu kaDutrAzAha kauna thA ? aura isane kisa lie nayA mata nikAlA, tathA isake mata kA mUla siddhAnta kyA thA, yaha bahuta kama loga jAnate haiM / vikrama kI 17vIM zatAbdI meM zrIdharmasAgaropAdhyAya nAma ke prakhara vidvAn hue haiM / unhoMne "utsUtra kaMda kuddAla" nAmaka eka prantha likhA hai aura usameM jaise lauMkAzAha ko utsUtra prarUpaka batalAyA hai vaise hI kaDuAzAha ko bhI utsUtra vAdI likhA hai / phira bhI kaDu AzAha ne paMcAMgI saMyukta jainAgama evaM mandira, mUrti tathA jainoM kA Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA - AcAra vyavahAra mAnya rakkhA hai ataH usakA utanA tiraskAra nahIM huA jitanA ki laukAzAha kA / kaDuaAzAha svayaM lauMkAzAha ko ghRNA kI dRSTi se dekhatA thaa| yahA~ taka ki kaDuaAzAha ne apane naye mata ke liye jo niyama banAe, unameM eka yaha bhI niyama banAyA hai ki laukAmata bAloM ke vahA~ se anna-jala nahIM lenA caahie| isa niSedha kA kAraNa zAyada yaha ho sakatA hai ki laukAzAha jainadharma ke mukhyastaMbha rUpa jainazAstra aura jainamandira mUrti ko nahIM mAnatA thaa| itanA hI nahIM para vaha to sAmayika, pauSaha, pratikramaNa, pratyAkhyAna, dAna, aura devapUjA ko bhI nahIM mAnatA thA, isI kAraNa aise adhamamata kA annajala grahaNa karanA kaDuAzAha ne acchA nahIM samamA hogaa| kaDuaAzAha ke mata kI eka saMkSipta paTAvalI zrImAn bAbU pUrNacandrajI nAhara kalakattA vAloM ke jJAna bhaNDAra meM vidyamAna hai| usakI nakala "jaina sAhitya saMzodhika" traimAsika patrikA varSa 3 aMka 3 ke pRSTa 49 meM mudrita ho cukI hai, usIkA sArAMza likha Ana maiM pAThakoM ke avalokanArtha sevA meM upasthita karatA huuN| AzA hai ki isako AdyopAnta dhyAna se par3hakara usa samaya kI paristhiti aura aise asaMyamI gRhasthoM ke mata nikAlane ke kAraNa ko ThIka samajha kara ina utsatravAdiyoM ke mata ke pApa se apane bhApa ko bcaaveNge| upakezagacchIya muni jJAnasundara . pAlI (mAravAr3a) 1-5-36 IsvI Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI ratnaprabhAkara jJAnapuSpamAlA pu0 naM0 169 zrI siddhasUrIzvara sadgurubhyo namaH kaDuA-mata paTAvalI kA sAra kaDumAzAha eka aosavAla, A~calagaccha kA zrAvaka thaa| - inakA janma nADolAI ( mAravAr3a ) gA~va ke zAha kahanajI kI bhAryA kanakAde kI kukSa se vi0 saM0 1495 meM huA thaa| A~calagaccha ke yatiyoM ke pAsa abhyAsa karane para kaDuAzAha ko vairAgya utpanna huA, para jaba mAtA pitA se AjJA na milI to eka dina ghara se cupacApa nikala vi0 saM0 1524 ko ahamadAbAda calA gyaa| vahA~ rUpapurA meM zrAgamagacchIya paM0 hIrakIrcijI se samAgama huA, aura kaDuAzAha ne kucha dina taka unake pAsa raha kara jJAnA'bhyAsa kiyaa| taba loMkAzAha kI bhA~ti inakI buddhi meM bhI kucha vikAra paidA huA, aura janatA ke samakSa yaha ghoSaNA kI ki, isa samaya koI saccA sAdhu hai hI nahIM, aura na isa kalikAla meM zAstra pratipAdita kaThina sAdhu AcAra-vyavahAroM kA pAlana hI ho sakatA hai, ataH dIkSA kI bhAvanA rakhate hue "saMvarI zrAvakapanA" pAlano hI acchA hai / tathA isI bAta para svayaM kaDuAzAha ne bhI bAlabrahmacarya, akAzcanatva evaM zramamatva ko dhAraNa kara gA~va gA~va meM paribhramaNa karanA zurU kiyA aura nimna likhita boloM kI maryAdA sthira kii| jaise:1-mandira meM pagar3I utAra kara deva-vandana karanA hai| (r) yaha niyama usane 'saMbarI zrAvaka' ke lie banAyA hogA ki sAdhAraNa zrAvaka se saMbarI zrAvaka kI itanI vishesstaaho| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 kaDuAmata niyamAvalI 2-zrAvaka kI pratiSThA'-vandanIka samamanA / 3-pUrNimA kI pakkhI aura caturthI kA paryuSaNa krnaa| 4-mu~hapattI caravalA hAtha meM rakhanA - 5-bahudhA (bahuta vAra) sAmAyika bhI karanA / 6-parva sivAya bhI pauSadha karanA / 7-vidvala' TAlanA (kaccA dahI, chAsa meM caNA mATha, mUgAdi kA banA padArtha kaccA yA pakkA DAlane se asaMkhya jIvo. tpatti hotI hai)| 8-mAlA aropaNa nahIM maannaa| ...1 kaDuAzAha ne kaI eka pratiSThAe bhI karAI thI, isalie yaha niyama banAnA par3A ho ki zrAvaka kI karAI pratiSThA bhI vandanIya samajhI jAnI cAhie! 2 zAstrIya vidhAnA'nusAra pUrNimA kI pakkhI taba AcAryoM ko mAna dene ko caturthI kA paryuSaNa bhI svIkAra kiyaa| isase jJAta hotA hai ki kaDabhAzAha ko gaccha kA Agraha nahIM thaa| . 3 kaDubhAzAha jo A~calagaccha kA zrAvaka hone para bhI A~calagaccha kI mAnyatA jo zAvaka ko caravalA muMhapatti nahIM rakhanI cAhiye yaha ThIka na samajhA kara yaha niyama banAyA mAlUma hotA hai / 4 zAyada laukAzAha ne sAmAyika ko bhI asvIkAra kiyA thA, isI lie kaDaAzAha ko yaha niyama banAnA par3A ho| 15 laukAgAha pauSadha ko bhI nahIM mAnatA thA, isIlie kaDuAzAha ne parva ke sivAya bhI kisI dina pauSadha vrata karane kA yaha niyama banAyA ho| . ....: 6 lauMkAmata vAle vidvala nahIM TAlate the, ataH kaDuAzAha ko yaha niyama bhI banAnA par3A ho| ___ Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 - sthApanA pramANa ( sAmAyikAdi kriyA sthApanAjI ke sAmane honI jarUra hai ) ' / kaDuAmata paTAvali 10 - tIna stuti kahanA | 2 11 - vAsI kaTola kA tyAga rakhanA / 12 - pauSaha tivihAra cau vihAra ho sakatA hai / 13- paMcAMgI zAstranusAra mAnya rakhanA / 14 - sAmAyika lekara iryAvahi karanA / 15 - vIra prabhu ke paMca kalyANaka mAnya rakhanA " / 16 - dUsarA vandana baiThA raha kara denA / 17 - sAdhu kRtya vicAra | 18 - adhika zrAvaNa ho to dUsare zrAvaNa paryuSaNa aura adhika kAttika ho to dUsare kArttika meM caumAsI / 19 - khiyeM bhI prabhu kI pUjA kara sakeM / 1 - laukAmata ke anuyAyI sthApanA bhI nahIM mAnate the; tadartha yaha niyama banAyA ho / -lauMkAzAha ke mata vAle loga vAsI lekara khA rahe the, isaliye yaha niyama bhI banAyA ho / -lokAzAha paMcAMgI mAnane se inkAra thA, vAste kahubhAzAha ne yaha niyama banAyA ho / 4 - yaha kriyA kharataragaccha se milatI hai / -yaha mAnyatA kharataragaccha se viruddha aura zeSa gacchoM se milatI hai isase pAyA jAtA hai ki yadyapi kahuAzAha ko gacchoM kA pakSapAta nahIM para manamAnI kriyA karatA thA / 6 - yaha kharataragaccha se viruddha hai kyoMki isa gaccha ke Adi puruSa AcArya jinadattasUri ne strIpUjA kA niSedha kiyA thA / Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 kaDuAmata niyamAvalI saMprati dazavoM accherA calatA hai| ityAdi bahuta se bola nizcita kiye tathA zAstrAkSara mujaba sAmAyika pratikramaNa karanA aura saMbarI gRhastha ke lie bhI 101 boloM kI prarUpaNA kI aura yaha niyama nirdhArita kiyA ki saMyamArthI saMbarI gRhastha ke veza meM raha kara dIkSA kA pariNAma rakkheM aura nimna likhita niyamoM kA pAlana karate rahaiM / 1-calate samaya dRSTi nIcI rkhnaa| 2-rAtri meM binA pUMje nahIM clnaa| 3- Dila ke sivAya rAtri ko kahIM bAhira nahIM jAnA / 4-mArga meM calate samaya bolanA nahIM / 5-saJcita bhojana nahIM karanA / 6-zeSa do ghar3I dina rahe taba cauvihAra karanA / 7-ati mAtrA meM AhAra na kare, DThA na DAle, aura bhojana karate samaya na bole / 8-vidvala ttaalnaa| 9-hAtha se kisI vastu ko pheMka nahIM denA / 10-kisI cIja ko khIMcanA nhiiN| * 11-thaMDilA kI zuddhi karanA / .. .isase saba sAdhuoM ko asaMyati samajhA hai, yA bhApa svayaM tathA lokAzAha jaise asaMyati pujAe jAne vAle ko 'asaMyati pUjA' nAmaka accherA samajhA hai| : . 2 phira dubArA zAstrAkSarA'nukUla sAmAyika pratikramaNa kA ullekha sApha 2 jAhira karatA hai ki usa samaya koI aisA bhI vyakti thA ki sAmAyika, pratikramaNa kA bhI niSedha karatA ho| aura vaha thA Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaDuAmata paTAvalI 12- laghuzaGkA TAla ke zuddhi karanA' / 13- mUtra bhAjana bhara kara nahIM rakhanA / 14 - pUMjI paramArji mAtrAdI paraThanA / 15 - kisI ko kaThora bacana na kahanA | C 16 - pUMjiyoM ke binA khAja nahIM khinanA / 17- pAMca sthAvara jIvoM kI jayaNA karanA / 18 - nivANa talAba Adi se svayaM jala na lAnA / 19- vinA chAne hue jala se vastra nahIM dhonA / 20 - svayaM AraMbha na karanA / 21 - vIjA (paMkhe) se havA - pavana na lenA / 22 - vanaspatiyoM ko apane hAtha se na kATanA | 23 -- trasa jIva ko takalIpha na denA / 24 - trasa jIva ko jAna bUjha ke nahIM mAranA / 25 - sarvathA mRSAbAda (jhUTha bacana ) na bolanA / 26 -- binA diye kisI kI koI bhI cIja na lenA / 27 - manuSyaNI yA tIryaMcaNI kA saMghaTa nahIM karanA / 28 - svayaM parigraha (paisA) nahIM rakhanA / kAzAha | isake viSaya meM vi0 saM0 1543 meM paNDita lAvaNya samaya likhate haiM ki lauMkAzAha sAmAyika, pauSaha, pratikramaNa, pratyA* khyAna aura dAna tathA devapUjA nahIM mAnatA thA / isalie kaDaAzAha ko yaha sakhta niyama banAnA par3A ho / 1 naMbara 11-12 ye donoM niyama bhI laukAzAha kI azaucatA ke kAraNa hI banAe hoN| isake viSaya meM paM0 lAvaNya samayajI bhI pukAra karate haiM / 330 ; Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 331 kaDubhAmata niyamAvalI 29-cAra ghar3I rAtrI zeSa rahe taba uThajAnA / 30-ughAr3e muMha na bolanA (jayaNA karanA) / 31-rAtri ke prathama prahara meM nahIM sonA / 32-binA kAraNa dina meM bhI nahIM sonA / 33-nitya ekAzanA-vrata karanA / 34-nitya, gaMTUsahI, pratyAkhyAna, karanA / 35-sAyaM prAtaH donoM samaya devavandana, pratikramaNa, pratilekhana, krnaa| 36-nitya pAMca tathA sAta vAra caityavandana krnaa| 37-kama se kama nitya eka gAthA kaMThastha karanA / 38-nitya 500 gAthAoM kI svAdhyAya karanA / 39-kudarzanI ke paricaya kA tyAga krnaa| 40-nitya bana sake to eka se jyAdA sAmAyika karanA / 41-nitya eka vigaI se jyAdA nahIM lenA / 42-yadi kabhI ghI khAnA ho to pAvasera se jyAdA nahIM khaanaa| 43-eka pakSa (15 dina) meM do upavAsa karanA / 44-daza tathA pandraha logassa kA kAusagga nitya karanA / 45-eka varSa se jyAdA eka hI gAMva meM nahIM rahanA 46-apane lie hATa ghara nahIM bnaanaa| 47-pAMca vastroM se apane pAsa adhika vastra na rkhnaa| 48-gAdI takiyA zrozISA nahIM rakhanA / 49-palaMga, khATa yA mAce para nahIM sonA / 50-dUsaroM ke cakale yA gAdI para nahIM baitthnaa| 51-eka kalasiyA aura eka kaTorAse jyAdA baratana nahIM rkhnaa| Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kabuAmata paTAvali 52-darda ho jAya to tIna dina taka davA nahIM karanA bAda acchA na ho to ucita upAya kareM / 53-triyoM ke sAtha ekAnta meM bAteM na krnaa| 54-nauvAr3a brahmacaryavrata pAlana karanA / 55-mAsa paryanta eka dizA rkhnaa| 56-khI kA ekAnta saMgaThA varajanA / 57-keza kaSAya kI udIraNA na kraanaa| 58-kaSAya utpanna hove taba vigaI kA tyAga karanA / 59-kisI para abhyAkhyAna na denA / 60-kisI kI nindA na karanA / 61-taila Adi sugandha padoM kA vilepana na karanA / 62-nitya teraha dravya se jyAdA na lagAnA / 63-pAna supArI mukhavAsa na karanA / 64-bahumUlya vakha na lenA aura na bhogavanA / 65-rezamI vastra na lenA aura na pahananA / '66-taila Adi kI mAliza kara snAna na karanA / 67-svayaM rasavatI ( rasoI) na pakAnA / 68-harikAya (apaka) na khAnA / 69-caumAsA meM khajUra Adi na lenaa| 70-triyoM ko sunAte hue rAga tAla na krnaa| 71-zarIra para jevara nahIM phnnaa| 72-do puruSa sAtha eka zayyA meM na sonA / 73-akelI triyoM ko na par3hAnA / 74-jahAM strI sove vahA~ nahIM sonA / Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 kaDuAmata niyamAvaliH 75-lauMkAmata vAloM ke ghara kA anna pAnI prahaNa na karanA / ' 76-jisake yahAM deva dravya bAkI ho usake ghara na jImanA / re 77-maMdira kI bhUmi meM na sonA / 78-sambandhI se kisI taraha kI yAcanA nahIM karanA / 79-dUsaroM kA dravya unakI maMjUrI ke binA dharma kArya meM bhI nahIM lgaanaa| 80-do dina se jyAdA eka ghara meM nahIM jiimnaa| 81-mithyAtvI jo saMbarI hove to usake ghara tIna dina se jyAdA nahIM jImanA / 82-ghevara Adi utkaTa AhAra na karanA / 83-siMghor3A sUkhe tathA hare bhI na khAnA / 84-DagalA kurtA pahinane kI jayaNA / 85-dUsaroM ke lar3akoM ko lAr3a na lar3AnA / 86-svajana sivAya (bar3A prArambhAdi ) vahAM jAkara nahIM jiimnaa| 87-halavAI kI miThAI kI jayaNA / 88-rAtri ko rAMdhA huA bhojana nahIM khAnA / 89-gRhastha ke ghara meM baiTha bAteM nahIM karanA / 90-jUtA nahIM pahinanA / 91-vAhana para savArI nahIM karanA / 92-mAsa meM eka bAra nakha utAranA / 1auMkAmata jo zAsana kA uccheda karanevAlAhone se usake ghara kA aba jala lene meM kaDuAzAha mahApApa samajhatA hoyaa| 2 kaDumAzAha deva dravya kA bhI bar3A hI himAyatIdAra thaa| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAmata paTAvali 93-kulera pakAna Adi bAsI na rkhnaa| 94-mArga meM strI ke sAtha bAteM na krnaa| 95-pAMcaraMgI vastra na pahinanA / 96-striyoM ke muNDa meM nahIM jaanaa| 97-gAna tAna gAnA sunAnA nahIM / 98-lokaviruddha AcaraNa nahIM krnaa| 99- kisI ke ghara jAnA ho to pahile khUkhAra Adi saMketa karake jAnA / 100-ityAdi dUsare bola bhI bahuta jAnanA / 101-tathA zIla pAlane saMbandhI puruSoM ke 104 bola tathA striyoM ke zIla pAlane ke viSaya meM 103 bola haiM ve saba anyatra granthoM se jAnanA / kaDuaAzAha ne bahuta logoM ko saMbarI banAyA jaise ki:zAha khImA, tejA, karamasI, rAMNA, karamaNa, saMbasI, puMjA, dhIMgA vIrA, depAla, bhIrapAla, dhIru, tAMbA siMdhara, kava sabagaNa, luNA, mAMgA, jasavaMta, DAhyA, velA, jIvA, paTela, hAsAM, pasAyA, rAmA, karaNabadhA ityAdi, tathA pATaNa, rAjanagara, tharAda, rAdhanapura, khaMbhAta, jUnAgaDha pramukha zaharoM meM bahuta se saMbarI hue / isakA atizaya vistAra bar3I paTAvalI se dekhanA / * sthA sAdhu maNilAlajI ne apanI prabhuvIra paTAvalI nAmaka pustaka ke pRSTha 215 para kaDuA mata kA samaya vi0 saM0 1562 kA likhA hai yaha galata hai aura isa mata kI Adi meM sAdhu honA likhA yaha bhI bhUla hai kAraNa saMvarI zrAvaka kalyANajI ko mApane bar3e bhArI vidvAna mAnA hai dharmasiMhajI ne inake pAsa jJAnAbhyAsa kiyA hai usI kalyANajI kI Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaDuAmata niyamAvali .. kaDuaAzAha ke mata kI niyamAvalI par3ha kara yaha to kahA jA sakatA hai ki lokAzAha kI apekSA kaDAzAha kA mata bahuta utkRSTa thA, yadi kaDuaAzAha sAdhu saMkhyA kA inakAra nahIM karatA to zrAvaka dharma ke lie kaDuaAzAha ke niyama bar3I ucca koTi ke haiN| kaDuAzAha ne vi0 saM0 1524 meM apanA mata sthApita kiyA aura 40 varSa taka bhramaNa kara apane mata ko khUba bar3hAyA usa samaya kaDuaAzAha ke mata ne janatA para jitanA prabhAva DAlA thA utanA laukAzAha ke mata ne nhiiN| kAraNa kaDubhAzAha ke mata meM eka sAdhuoM ke sivAya saba kucha mAnya thA parantu lauMkAzAha to, deva guru dharma maMdira, marti, sAmAyika, pauSadha, pratikramaNa, pratyAkhyAna, dAna aura sUtra siddhAnta kucha bhI nahIM mAnatA thA, kevala pApa pApa, hiMsA-hiMsA, dayA-dayA yahI karatA thaa| isI se to kaDuAzAha ke bajAya lauMkAzAha kA adhika tiraskAra huA aura jaina samAja use ghRNA kI dRSTi se dekhane lgaa| kaDuaAzAha ne vi. saM. 1564 meM antima caumAsA pATaNa zahara meM kiyA aura apane pIche pATa para zAha khemA ko likhI huI yaha kaDuAmata kI paTAvalI hai aura isameM spaSTa likhA hai ki kadubhAzAha ne vi0 saM0 1524 meM apanA mata sthApana kiyA aura ve sarUAta se hI 'saMvarI zrAvaka' noma kA mata sthApana kiyA hai para hamAre sthA0 sAdhuoM ko apane lekha kI satyatA ke liye pramANa kI to paravAha hI nahIM hai jisake dika meM AI vaha hI kalpanA kara likha mAratA hai phira sabhya samAja unakI prazaMsA kare yA maz2Aka ur3Ave, yaha vicAra ina logoM ko hotA hI nahIM hai| Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaDuAmata paTAvali sthApana kara svayaM samAdhi pUrvaka kAla kiyA / aMta meM paTAvalI. kAra ne yaha likhA hai ki bhasmagraha ke utarane para kaDuAzAha ne dharma ko diipaayaa| kaDAzAha ke pATa khemAzAha huaa| khemAzAha ke pATa vIrAzAha, vIrAzAha ke pATa zAhajIvarAja, zAha jIvarAja ke pATa tejapAla, tejapAla ke pATa zAharatnapAla, ratnapAla ke pATa jinadAsa aura jinadAsa ke pATa punaH zAha tejapAla (dvitIya) hue / inakA samaya vi. saM. 1684 kA hai| "iti kaDAmata laghu paTAvalI zAha kalyAle na kRtA / saMvat veda vasu kalA 6 arthAt 1684 vi0 saM0 meM paTadhara tejapAla ke vijaya rAjya meM likhI gaI hai|" vi0 saM0 1684 ke bAda kaDuAmata meM kauna 2 "saMbarI zrAvaka" hue isakA abhI taka patA nahIM hai / para rAdhanapura, tharAda, ahamadAbAda, paMcamahala prAnta Adi grAmoM meM isa samaya bhI kaDAmata ke zrAvaka vidyamAna haiN| yadi bar3I paTAvalI prayatna karane para hastagata huI to, kaDuaAmata para phira vizeSa prakAza DAlA jAyagA / oM zAntiH ! oM zAntiH !! oM zAntiH !!! Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUjyapAda munizrI jJAnasundarajI mahArAja sAhiba ke pUrNa parizrama aura sadupadeza dvArA zrIratnaprabhAkara jJAna puSpamAlAphalodI ( mAravAr3a ) se Aja paryanta mudrita huI pustakoM kA - saMkSipta sUcIpatra vibhAga pahilA tAtvika viSaya kI pustakeM 1 zIghrabodha bhAga 1lA 2 zIghrabodha bhAga 2rA 3 zIghrabodha bhAga 3rA 4 zIghrabodha bhAga, zyA 5 zIghrabodha bhAga 5vAM 6 zIghrabodha bhAga 6va 7 zIghrabodha bhAga 7vAM 8 zIghrabodha bhAga 8vAM 9 zIghrabodha bhAga 9vAM 10 zIghrabodha bhAga 10vAM 11 zIghrabodha bhAga 11vAM 12 zIghrabodha bhAga 12vAM 13 zIghrabodha bhAga 13vAM 14 zIghrabodha bhAga 14va 15 zIghrabodha bhAga 15va 16 zIghrabodha bhAga 16vAM 17 zIghrabodha bhAga 17vAM 18 zIghrabodha bhAga 18vAM 19 zIghrabodha bhAga 19vAM 20. zIghrabodha bhAga 203 21 zIghrabodha bhAga 21vAM 22 zIghrabodha bhAga 2reMyAM 1 // ) - 11) - 1) Hi 23 zIghrabodha bhAga 23 vAM 24 zIghrabodha bhAga 24 vAM 25 zIghrabodha bhAga 25 vAM 26 sukhavipAka sUtra - mUla 27 dazavaikAlika sUtra - mUla =) 28 nandI sUtra - mUla pATha 1 29 samavasaraNa prakaraNa 30 dravvAnuyoga prathama pra0 31 dravyAnuyoga dvitIya pra0 32 tatvasAra saMgraha prathama bhAga 33 tattvasAra saMgraha dUsarA bhAga 34 karma grantha hindI anubAda '35 nayacakrasAra hindI bha0 36 tatvArtha sUtra hindI a0 37 vyavahArasamakita ke 67 bola-) n) 38 tasvArtha sUtra - mUla bheTa 39 kakkAbatIsI - sArtha 40 dazavekAlika - sUtra 4 bha0 41 paiMtIsa bola kA thokar3A 42- Anandadhana caubIsI 43 mAnandavana padamuktAvahi -44 jar3a caitanya kA saMbAda u1) bheTa =) ) =) 1) =) 1) bheTa =) bheTa =) Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ d s h m h sUcIpatra vibhAga dUsarA-aitihAsika viSaya kI pustakeM / 1 upakezagaccha laghu paTTAvali ) | 19 , , 2 dAnavIra jagaDUzAha ) 20 , . . 7 3 jainajAti nirNaya prathamAMka 21 , , . . 4 jainajAti nirNaya dvitIyAMka " 5jainajAtiyoM kA sacitra i0 / ) 22 janajAti mahodaya prakaraNa 1lA 6 bhosavAla jAti samaya nirNaya =) * upakezavaMza kA iti0 .) 8 bAlA ke mandira kA iti0 bheTa 9 kAparar3AtIrtha kA iti0 / ) 26 " 1. dharmavIra samarasiMha iti0 ) " jaisalamera kA virATa saMgha bheTa 28 mUrti pUjA kA prA0 iti0] 12 ratnaprabhasUri kI jayanti , 29 mUrtipUjA viSaya praznottara | 13 osavAlotpatti zaMkA samA0, 30 kyA jai.tI. muM.muM. bA~dhate the. 14 prAcIna jaina i0 saMgraha bhAga : 31 zrImAn laukAzAha ke i0" 15 , , , 2 / 32 aitihAsikanoMdha kI aiti0 / 16 , , , 3 33 kaDuAmata kI paTTAvali 17 , , 4 34 goDavAr3a ke jainoM aura sAdar3I ke lauMkA0 i0 ) vibhAga tIsarA bhakti aura aupadezika pustkeN| 1 stavana saMgraha bhAga 1 =) / 7 jainmNdirkiicauraasiiaashaatnaa)| 2 . . . 2 ) 8 caityavaMdanAdi 3 , , , 3 .) 9 jaina stati 4 dAdA sAhiba kI pUjA bheTa 10 subodha niyamAvalI 5 devaguru vandanamAlA -) | 11 prabhu pUjA vidhi jaina niyamAvalI || 12vyAkhyAvilAsa prathamabhAga .) Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sUcIpatra 13 vyAkhyAvilAsa dUsarA bhAga =) | 37 jinaguNa bhakti bahAra bhA. 1 bheTa 14 , , sIsarA bhAga) 38 , , , ,2, 15 , cauthA bhAga 3) 39 kAyApura paTTana kA patra ) 16 oziyA~ jJAnabhaMDAra kI liSTa bheTa 40 zAntidhArA pATha bheTa 17 tIrtha yAtrA stavana bheTa 41 kAparaDA tIrtha stavanAvalI) 16 svAdhyAyasaMgraha gahu~lIsaMgraha , 42 zrI naMdIzvaradvIpakA mahotsava bheTa 43 zrI vIrapArzva nizAnI ) 19 rAidevasI pratikramaNa ) 20 varNamAlA ) 44 nityasmaraNa pAThamAlA / ) 21 stavana saMgraha bhAga 4 45 ugatA rASTra 22 mahAsatI surasuMdarI kathA ) 46 laghu pAThamAlA -) 23 paMca pratikramaNa sUtra 47 bhASaNa saMgraha bhAga 1 ) / ) 48 , 24 muninAma mAlA , , 2 -) 25 zubhamuhUrta zakunAvalI 3) 49 navapadajI kI anupUrvI .) 50 muni jJAnasuMdara(jIvana) bheTa 26 paMca pratikramaNa vidhi sahita bheTa 51 arddha bhArata kI samIkSA :) 27 prAcIna chaMda guNAvalIbhA. 2) 52 pAlI nagara meM dharma kA prabhAva bheTa 28 , , , 2 . 53 guNAnurAga kUlaka 29 , , , , 3 . 54 zubhagIta bhAga. 55 , , 2 // 31 , , , 5, 56 , , 3 // 32 , , , ,6, 57 rAIdevasI pratikramaNa vidhisa bheTa 33 dharmavIra zeTha jinadatta ) 58 Adarza zikSA bheTa 34 do vidyArthiyoM kA saMvAda -) 59 zrI saMgha kA silokA 35jainasamAjakI vartamAna dazA) | 60 jinendra pUjA saMgraha 36 stavana saMgraha bhAga 5 ) / 61 mahAdeva stotra - - Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sucIpatra vibhAga cauthA carcA viSayaka pustakeM / 1 zrI pratimA chattIsI ) | 16 vinaMti zataka -) 2 zrI gayavara vilAsa ) tIna caturmAsa kA digdarzana bheTa 3 dAna chazIsI ) 18 hita zikSA praznottara // ) 4 anukaMpA chattIsI 19 vyavahAra kI samAlocanA) 5praznamAlA stavana 20 mukhavatrikA ni0nirIkSaNa-) 6 carcA kA pablika noTisa ) 21 nirAkAra nirIkSaNa bheTa * liMga nirNaya bahuttarI -) 22 prasiddhavaktA kI taskaravRtti-) siddha pratimA muktAvalI // ) 23 dharta paMcoMkI krAMtikArI pUjAbheTa 9 battIsa sUtra darpaNa 24 vAlI saMgha kA phaisalA bheTa 10 DaMkA para coTa 25 samIkSA kI parIkSA 11 Agama nirNaya pra. aGka .) 26 lekhasaMgraha bhAga 1 lA ) 27 , 2rA ) / 12 jaina dIkSA 28 , , 3 rA ) // 13 kAgada, huMDI, paiTha, parapaiTha, 29 jaina mandiroM ke pujArI :) aura mejharanAmA // ) 30 zrI vIra stavana bheTa 14 tIna nirnAmA lekhoM kA uttara bheTa | 31 hA~! mUrti pUjA zAstrokta hai|) 15 bhame sAdhu zA mATe thayA , 32 nAbhA zAstrArtha kA phaisalA ) - Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..... - -- WWWWWWWWWWWW