Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન શંકરાચાર્ય વિરચિત
જીવટ ત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ
ભિક્ષુ અખંડાનંદની પ્રસાદી dશાહિતવર્ધક કાર્યાલય. ઠે.ભદે પાસે, અમદાવાદ અને પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટ, મુંબઈ-૨
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
• સ; સાહિત્ય' એટલે શરામાં શુ માહિત્ય
- ભગવાન શંકરાચાર્ય વિરચિત સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
ગુજરાતી સરલ અર્થ સહિત
અનુવાદક: જ સાચી ગિરજાશકર મયાશકર
. ભિક્ષુ અખંડદની પ્રસાદ શરdશાફિવર્ધક કાર્યાલય
હે.પાસે, અમદાવાદે અને પ્રિન્સેસ રીટ, મુંબઈ-૦
પચીસ રૂપિયા
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
સંવત ૨૦૫૫
૧૫૦૦-૧-'૯૯
આવૃત્તિ ૩જી
આવૃત્તિ
૧ લી
૨ જી
૩ )
સને
૧૯૪૬
૧૯૭૮
૧૯૯૯
© સસ્તું સાહિત્ય મુદ્રણાલય ટ્રસ્ટ
પ્રકાશક : આનંદભાઈ ન. અમીન મુક : જિતેન્દ્ર ઠા. દેસાઈ
નવજીવન મુદ્રણાલય, અમદાવાદ-૧૪
ઈ. સ. ૧૯૯૯
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિવેદન
પૂરાં એકવીસ વરસ પછી આ ગ્રંથની ત્રીજી આવૃત્તિ પ્રગટ કરતાં સસ્તું સાહિત્ય આનંદે અનુભવે છે.
અંહીં શ્રીમદ્ શંકરાચાર્યે ગુરુ તથા શિષ્યના સંવાથી વિવેક, વૈરાગ્ય, સંપત્તિ, ક્રમ, તિતિક્ષા, ઉપરતિ તથા આત્મા-અનાત્મા ઇત્યાદિ અનેક વિષયો ૧૦૦૬ શ્લોકોમાં સમજાવ્યા છે. સજ્જનોના હૃદયની અજ્ઞાનરૂપ ગ્રંથિઓના છેદન માટે આ ગ્રંથની રચના થઈ છે એવું એમણે પોતે જ અહીં કહ્યું પણ છે.
આધ શંકરાચાર્ય એક યુગપુરુષ, ધર્મશાસક અને કર્મયોગી હતા. બત્રીસ જ વરસની ટૂંકી જિંદગીમાં સમગ્ર ભારતમાં સનાતન વૈદિક ધર્મની પુનઃ પ્રતિષ્ઠાનું એમનું ભગીરથ કાર્ય લક્ષમાં લેતાં એમને ભગવાનની વિભૂતિ લેખે કે અંશાવતારરૂપે જોવાનું વલણ સમજી શકાય છે.
શ્રીમદ્ શંકરાચાર્યે વેદવ્યાસનાં બ્રહ્મસૂત્રો ઉપર, ઉપનિષદો ઉપર અને ભગવદ્ગીતા ઉપર અદ્વૈત સિદ્ધાન્તનું પ્રતિપાદન કરનારાં ભાષ્યો કર્યાં છે, भे પ્રસ્થાનત્રયી કહેવાય છે. તેમનાં આ ભાષ્યો જગતના તત્ત્વચિંતકોમાં આજે પણ એમને એક અપ્રતિમ પ્રતિભારૂપે ઊપસાવી આવતો વિશ્વવારસો બની રહ્યાં છે. પ્રસ્તુત ગ્રંથ તેમની આ નિરૂપણાને પદ્યાત્મક શ્લોકોમાં સરળ ને સુંદર રીતે મૂકી આપે છે.
પ્રસ્થાનત્રયીનાં ભાષ્યો ઉપરાંત શ્રીમદ્ શંકરાચાર્યે આત્મવિદ્યાના પ્રમાણભૂત એવા અનેક ગ્રંથો રચ્યા છે. તે પૈકી 'વિવેકચૂડામણિ', ‘મણિરત્નમાળા’, ‘શત શ્લોકી’, ‘ઉપદેશસાહસ્રી’, ‘સ્તોત્રસંગ્રહ’ તથા તેમનાં ભાષ્ય સાથેનાં ઈશ, કેન, કઠ, પ્રશ્ન વગેરે પ્રમુખ અગિયાર ઉપનિષદો મૂળ સાથે આ સંસ્થા તરફથી પ્રસિદ્ધ થયેલા છે.
પ્રસ્તુત પુસ્તક તેમ જ ‘આત્મા-અનાત્માવિવેક' માટે ગંગાસ્વરૂપ ભાનુમતીબહેન મનસુખલાલ દવે (ભાવનગર) તરફથી મળેલ રૂપિયા પંદર હજારની વિકાસ-સહાય બદલ સંસ્થા કૃતજ્ઞ છે.
મકરસંક્રાન્તિ ૨૦૫૫ (તા. ૧૪-૧-૧૯૯૯)
આનંદ ન. અમીન પ્રમુખ, સસ્તું સાહિત્ય મુદ્રણાલય ટ્રસ્ટ
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગ્રંથના મુખ્ય વિષયક્રમ
વિષય
404
મંગલાચરણુ ગ્રંથપ્રતિના ચાર અનુબંધા—અધિકારી ઇત્યાદિ ચાર સાધના–વિવૈક, વૈરાગ્ય ઇત્યાદિ શમાદિ ષટ્-સંપત્તિ ગુરુનું શરણ, વક્ષણ પ્રત્યાદિ
...
અાન
...
...
8.0
..
004
900
સમષ્ટિ અજ્ઞાન: માયા... માયાયુક્ત ઈશ્વર કારણ શરીર... વ્યષ્ટિ અજ્ઞાન એ જ અવિદ્યા ૪૦
...
ઈશ્વર અને પ્રાશ એક જ માથુ શુદ્ધ ચૈતન્ય
...
...
800
...
...
...
...
:
...
...
...
..
..
...
...
...
...
ઈશ્વર જ સૃષ્ટિનું કારણ અને તેમની સષ્ટિ ઇત્યાદિ
લિંગ શરી
...
9.0
...
....
: :
...
...
...
આત્માનું સ્વરૂપ જગતની ઉત્પત્તિના પ્રકાર ચાર પ્રકારનાં પ્રાણીઓ અને તેનું અન્ન... લ શરીર એ જ અન્નમય ફ્રાશ
...
...
: :
...
...
008
વિજ્ઞાનમય કાશ મનામય કાશ
પાંચ ક્રમે દ્રિયા તથા પાંચ વાયુ અને તેની ઉત્પત્તિ માણુમાં કાશ
સમષ્ટિ લિંગ શરીર, હિરણ્યગર્ભ, સૂત્રાત્મા અથવા પ્રાણ
વ્યષ્ટિ લિંગ શરીર અને તૈજસ
...
...
0.0
...
...
...
...
સ્થૂલ પ્રપ′ચ... પચીકરણ અને સ્થૂલ ભૂતા જ્ઞાને ક્રિયા તથા ક્રમે દ્રિયાનું કામ અને તેમના દૈવા...
...
...
100
...
...
...
...
...
...
???
ક્લાકાંક
૧-૩
જ
૫૧૨
૧૩–૯૩
૪-૨૫૦
૨૫૧૨૯૮
૨૨૯ ૩૦૦
૩૦૮,૩૦૯
૩૧૦=૩૧૨
૩૧૩-૩૧૫
૩૧૬-૩૨૨
૩૨૩-૩૨૭
322-330
૩૩૧-૩૩૮
૩૩૩-૩૪૯
૩૫૦-૩૫૪
૩૫૫-૩૭૪
૩૫-૩૮૦
૩૮૧૩૮૪
૩૮૫-૩૮૯
૩૯૦-૩૯૫ ૩૯૬,૩૯૭
૩૮-૪૧૦
૪૧૧-૪૨૧
૪૨૨-૪૨૯
૪૩૦,૪૩૧
૪૩૨ ૪૪ર ૪૪૭-૪૫૦
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
વિશ્વ અને વૈશ્વાનર એક જ છે આત્મા ને અનાત્માને વિવેક
w
...
900
અખાસ પ્રકરણ અધ્યાસનું કારણ—અવિદ્યાની બે શક્તિ જીવની પેઠે પરમાત્માને બંધન કેમ નથી ? ત્યાદિ
...
જ્ઞાનથી જ અજ્ઞાન દૂર થાય છે આત્મા ને અનાત્મા સબંધે વિવાદ
જીવન્મુક્ત ક્રાણુ ? વિદેહમુક્તિ ક્યારે ત્યાદિ
...
આત્માનું લક્ષણ તથા આત્મા સર્વ કરતાં વધારે પ્રિય ૪૦ નિત્યાનંદ માટે વિષય—સુખ ઈચ્છવું ન જોઈએ બિંબરૂપ આનંદ એ જ આત્મા
...
...
સત્, ચિત્ત ને આનંદ પરમાત્માનું સ્વરૂપ જ છે વિવત અને અપવાદ ... ‘તત્ સ્વમૂ’પાર્થ શું? વગેરે ઉપાધિ દૂર થતાં ઉપાધિને વિરાધ છે જ નહિ
...
બ્રહ્મમાં ત્રણે કાળે ભેદ નથી એક જ અદ્વિતીય બ્રહ્મ ઇત્યાદિ મુખ્ય તે ગૌણુ—એ અધિકારી વસ્તુના જ્ઞાન માટે શ્રવણાદિની જરૂર શ્રવણુ—મનન—ધ્યાનનું સ્વરૂપ ઇત્યાદિ સમાધિના બે પ્રકાર–તેનું સ્વરૂપ ઇત્યાદ્િ આત્મામાં દૃશ્યના લય કરવાની રીત મુકિત છું અને ક્યારે ? ..
કલેશા કયા?... જ્ઞાનનિષ્ઠાની જરૂર ઇત્યાદિ
...
નિર્વિકલ્પ સમાધિ ક્યારે થાય ઇત્યાદિ શિષ્યના સ્વાનુભવ ઇત્યાદિ જ્ઞાનની સાત ભૂમિકાએ ઇત્યાદિ
...
...
...
...
...
800
...
...
...
...
...
...
...
**
૪૫૧–૪૫૫ ૪૬-૪′5
૪૬૩૪૫૬
૪૮૭૫૦૧
૫૦૨-૫૦૯
૫૧૦-૫૧૯
૫૨૦-૬૨૨
}R૩-૬૪૮
૪૯-૬૫૪
૬૫૫–૬૭૨
૬૭૩-}૭
૬૭-૬૯
}}0~600
૭૬૧-૭૬૭
૭૬૮,9{& ૭૭૦-૭૮૪
૯૫-૮૦
૮૦૭=૮૧૦
૮૧૧૮૧૮
૧૨-૮૩૪
૮૩૫-૮૪૩
૮૪૪-૪૫
૮૪૯,૮૫૦
૮૫૧-૮૭૨
૮૭૩-૨૫
૯૨૬-૯૩૭
૯૩૮૯૬૪
૯૬૫-૯૭૮
૯-૨૦૦૬
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
ભગવાન શંકરાચાર્ય વિરચિત સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંતસારસંગ્રહ
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત સારસંગ્રહ
મંગલાચરણ मखंडानंदसंबोधो वंदनाघस्य जायते । . गोविंदं तमहं वदे चिदानंदतनुं गुरुम् ॥ १ ॥
જેમને વંદન કરવાથી અખંડ આનંદનું ઉત્તમ જ્ઞાન થાય છે, તે સચ્ચિદાનંદરૂપ શરીરવાળા શ્રીગેવિંદ ગુરુને હું વંદન કરું છું. ૧
मखंड सच्चिदानंदमवास्मनसगोचरम् । मात्मानमखिलाघारमाश्रयेऽभीष्टसिद्धये ॥२॥
અખંડ, સત્-ચિત્ આનંદમય, વાણી અને મનના અવિષય અને સર્વના આધાર આત્મસ્વરૂપનું ઈષ્ટસિદ્ધિ માટે હું શરણ લઉં છું. ૨ . यदालंयो दर हन्ति सतां प्रत्यूहसंभवम् ।
तदालंये दयालंबं लंबोदरपदाधुजम् ॥ ३॥
જેમનું શરણ સજજનેને વિદથી થનાર ભયનો નાશ કરે છે, તે દયાના આધાર શ્રી ગણપતિના ચરણકમળનું હું શરણ લઉં છું. ૩
ગ્રંથપ્રતિજ્ઞા वेदान्तशालसिद्धान्तसारसंग्रह उच्यते ।
प्रेक्षावतां मुमुक्षूणां सुखबोधापपत्तये ॥ ४॥ . વિચારશીલ મુમુક્ષુઓને અનાયાસે જ્ઞાનસિદ્ધિ થાય તે માટે વેદાંતશાસાના સિદ્ધાંતને સારરૂપ સંગ્રહ હું કહું છું. ૪
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
ચાર અનુબંધ अस्य शास्त्रानुसारित्वादनुबंधचतुष्टयम् । यदेव मूलं शास्त्रस्य निर्दिष्टं तदिहोच्यते ॥ ५ ॥
આ સારસંગ્રહ વેદાંતશાસ્ત્રને અનુસરે છે, તેથી વેદાંતશાસ્ત્રના મૂળરૂપ ચાર અનુબંધ જે બતાવ્યા છે, તે જ અહીં (પ્રથમ) કહેવાય છે. ૫
અધિકારી જ વિવાર ધંધા ઘણાગના शास्त्रारंभफलं प्राहुरनुबंधचतुष्टयम् ॥ ६॥
વિદ્વાને કહે છે, કે અધિકારી,વિષય, સંબંધ અને પ્રયોજન-આ ચાર અનુબંધ (હરકોઈ) શાસ્ત્રને આરંભનું ફળ છે. ૬
અધિકારી चतुर्भिः साधनः सम्यक्संपन्नो युक्तिदक्षिणः। मेधावी पुरुषो विद्वानधिकार्यत्र संमतः ॥७॥
જે પુરુષ (નીચે દર્શાવેલાં) ચાર સાઘનેથી સારી રીતે યુક્ત હોય, યુક્તિ કરવા સમર્થ, બુદ્ધિશાળી અને વિદ્વાન હોય, તેને આ વેદાંતશાસ્ત્રમાં અધિકારી માન્ય છે. ૭
વિષય
विषयः शुखचैतन्य जीवब्रह्मैक्यलक्षणम् । यत्रैव दृश्यते सर्ववेदान्तानां समन्वयः ॥८॥
જીવ અને બ્રહ્મની એકતા જેને લીધે જણાય છે, તે શુદ્ધ ચૈતન્ય વેદાંતશાસ્ત્રનો વિષય છે; અને એમાં જ સર્વ વેદાંતેને સમન્વય જોવામાં આવે છે. ૮
સંબંધ एतदैक्यप्रमेयस्य प्रमाणस्यापि च श्रुतेः ।। संबंधः कथ्यते सद्भिर्योध्यबोधकलक्षणः ॥९॥ જીવ-બ્રહ્મની એકતા એ (અનુભવજ્ઞાનથી જાણવા યોગ્ય)
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવાત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ પ્રમેય છે અને શ્રુતિ (ઉપનિષદ)પ્રમાણ છે (એ એકતાને જણાવનાર છે) એ બન્નેના સંબંધને સન્દુરુષો બેધ્ય–બોધક (સંબંધ) કહે છે. ૯
પ્રોજન ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानं सन्तः प्राहुः प्रयोजनम् । येन निःशेषसंसारबंधात्सद्यः प्रमुच्यते ॥१०॥
બ્રહ્મ અને જીવાત્માની એકતાના અનુભવ-જ્ઞાનને સજજને (વેદાંતશાસ્ત્રનું) પ્રજન કહે છે, જેના વડે સંસારનાં સમગ્ર બંધનથી તરત જ છૂટી જવાય છે. ૧૦
प्रयोजन संप्रवृत्तेः कारणं फललक्षणम्। प्रयोजनमनुद्दिश्य म मंदोऽपि प्रवर्तते ॥११॥
આ પ્રયોજન જ હરકેઈ ઉત્તમ પ્રવૃત્તિનું કારણ છે અને તેને જ ફળ કહે છે. પ્રોજન વિના મૂર્ખ માણસ પણ કોઈ કાર્ય કરવા તૈયાર થતું નથી. ૧૧
खाधनचतुष्टयसंपत्तिर्यस्यास्ति धीमतः पुखः । तस्यैवैतत्फलसिद्धिर्नान्यस्य किंचिदूनस्य ॥ १२॥
જે મનુષ્ય બુદ્ધિમાન હોય અને જેનામાં ચાર સાધનરૂપી સંપત્તિ હોય તેને જ આ વેદાંતશાસ્ત્રના જ્ઞાનરૂપ ફળની સિદ્ધિ થાય છે, પરંતુ બીજા એ સાધનસંપત્તિની લેશ પણ ન્યૂનતાવાળાને એ ફળસિદ્ધિ થતી નથી. ૧૨
ચાર સાધને चत्वारि साधनान्यत्र वदन्ति परमर्षयः। मुक्तियेषां नु सद्भावे नाभावे सिध्यति ध्रुवम् ॥ १३॥
આ વેદાંતના જ્ઞાનમાં મહર્ષિઓ ચાર સાધને કહે છે, એ સાધને હોય તે જ યુક્તિ થાય છે નહિ તે ચેકકસ મુક્તિ થતી નથી. ૧૩
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત સારસપ્રહ भाचं नित्यानित्यवस्तुविवेकः साधनं मतम् । इहामुत्रार्थफलभोगविरागो द्वितीयकम् ॥ १४॥ शमादिषट्कसंपत्तिस्तृतीयं साधन मतम् । तुरीयं तु मुमुक्षुत्वं साधनं शास्त्रसंमतम् ॥ १५॥ નિત્ય તથા અનિત્ય વસ્તુને વિવેક એ પહેલું સાધન છે; આ લોક તથા પરલકના વિષયાગ ઉપર વૈરાગ્ય એ બીજું સાધન છે; શમ આદિ છની સંપત્તિ એ ત્રીજું સાધન છે અને મુમુક્ષતા એ ચોથું સાધન છે. આ સાધનેને વેદાંતશાસ્ત્રમાં અતિશય માન્ય ગણ્યાં છે. ૧૪,૧૫
વિવેક ' ब्रह्मैव नित्यमन्यत्तु यनित्यमिति वेदनम् । सोऽयं नित्यानित्यवस्तुविवेक इति कथ्यते ॥१६॥
તેમાં “બ્રહ્મ જ નિત્ય છે, બીજું અનિત્ય છે” એમ સમજવું એ નિત્ય-અનિત્ય વસ્તુને “વિવેક' કહેવાય છે. ૧૬
मृदादिकारणं नित्यं त्रिषु कालेषु दर्शनात् । घटायनित्यं तत्कायें यतस्तत्राश ईक्यते ॥ १७ ॥ तयैवैतजगत्सर्वमनित्यं ब्रह्मकार्यतः। . तत्कारणं परं ब्रह्म भवेनित्यं मृदादिवत् ॥ १८ ॥
માટી વગેરે કારણ ત્રણે કાળમાં દેખાય છેતેથી નિત્ય છે; અને એ માટીનાં કાર્ય–ઘડા વગેરે અનિત્ય છે, કારણ કે તેને નાશ જેવામાં આવે છે. તે જ પ્રમાણે આ સર્વ જગત અનિત્ય છે, કારણ કે તે બ્રહ્મનું કાર્ય છે; પરંતુ બ્રહ્મજગતનું કારણ છે, તેથી માટી વગેરેની પેઠે નિત્ય છે. ૧૭,૧૮ ,
सर्ग वक्त्यस्य तस्माद्वा एतस्मादित्यपि अतिः।। सकाशाब्रह्मणस्तस्मादनित्यत्वे न संशयः ॥ १९॥ શ્રુતિ પણ “મા પરિમાવામન શામર મૂત”-“તે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ આ આત્માથી આકાશ ઉત્પન્ન થયું” ઈત્યાદિ વા વડે બ્રહ્મથી જગતની ઉત્પત્તિ કહે છે; (એ ઉપરથી જગત બ્રહ્મનું કાર્ય કરે છે અને તેથી તેના અનિત્યપણામાં સંશય નથી. ૧૯
सर्वस्यानित्यत्वे सावयवत्वेन सर्वतःसिद्धे । वैकुंठादिषु नित्यत्वमतिभ्रम एव मूढबुद्धीनाम् ॥ २०॥
જે વસ્તુ અવયવવાળી હોય, તે અનિત્ય હાય” એમ સર્વ પ્રકારે સર્વ કાર્ય અનિત્ય કરે છે; છતાં વૈકુંક આદિ લેકને નિત્ય માનવા, એ મૂઢ બુદ્ધિવાળાઓને ભ્રમ જ છે. ૨૦
अनित्यत्वं च नित्यत्वमेवं यच्छतियुक्तिभिः । विवेचनं नित्यानित्यविवेक इति कथ्यते ॥ २१ ॥
એ રીતે કૃતિઓ તથા યુક્તિઓના આધારે અનિત્યપણું તથા નિત્યપણું બરાબર અલગ અલગ સમજવું, તેને નિત્યાનિત્યવિવેક' કહે છે. ૨૧
વૈરાગ્ય ऐहिकामुष्मिकार्थेषु ह्यनित्यत्वेन निश्चयात् । नैःस्पृहां तुच्छबुद्धया यत्तद्वैराग्यमितीर्यते ॥ २२॥
આ લોકના તથા પરલોકના વિષયો અનિત્ય છે એ નિશ્ચય થવાથી તેના પર તુચ્છ બુદ્ધિ થાય અને તેથી તેમના ઉપરની સ્પૃહા નીકળી જાય, તેને “વૈરાગ્ય’ કહે છે. ૨૨
नित्यानित्यपदार्थविवेकात्पुरुषस्य जायते सद्यः ।
स्रक्चंदनवनितादौ सर्वत्रानित्यवस्तुनि विरक्तिः ॥२३॥ નિત્ય તથા અનિત્ય પદાર્થના વિવેકથી પુરુષને તરત જ પુષ્પમાળા, ચંદન, સ્ત્રી આદિ બધી અનિત્ય વસ્તુ ઉપર વૈરાગ્ય થાય છે. ૨૩ काकस्य विष्ठावदसाघुखिोग्येषु सा तीव्रविरक्तिरिष्यते । प्रदृश्यते वस्तुनि यत्र दोषो न तत्र पुंसोऽस्ति पुनः प्रवृत्तिः ॥२४॥
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
ભાગવવાના સર્વ પદાર્થા કાગડાની વિષ્ઠા જેવા અસહ્ય છે એમ સમજાય, એ ‘તીવ્ર વૈરાગ્ય ’ કહેવાય છે; અને જ્યાં વસ્તુમાં સારી રીતે દોષ દેખાય, ત્યાં તે માટે પુરુષની ફરી પ્રવૃત્તિ હોતી નથી. विरक्तितीव्रत्वनिदानमाहुर्भाग्येषु दोषेक्षणमेव सन्तः । अन्तर्महारोगवर्ती विजानन्को नाम वैश्यामपि रूपिणीं व्रजेत् ॥ २५ ॥
૧૪
સજ્જના કહે છે, કે ભાગ્ય પદાર્થમાં દાષા જોવા એ જ . તીવ્ર વૈરાગ્યનું પ્રથમ કારણ છે. વેશ્યા રૂપાળી હોય પણ (તેને) અદરના ભાગમાં મોટા રાગવાળી હોવાનું જાણનાર કયા પુરુષ તેની પાસે જશે ? ૨૫
अत्रापि चान्यत्र च विद्यमानपदार्थ संमर्शनमेव कार्यम् । यथाप्रकारार्थगुणाभिमर्शन संदर्शयत्येव तदीयदोषम् ॥ २६ ॥
આ લાકમાં અને પરલેાકમાં જે જે પદાર્થા છે, તેમનેા વિચાર કરવા જ જોઈએ. પઢાર્થાના ગુણાના વિચાર જે પ્રકારે તેમના ગુણાને સારી રીતે દર્શાવે છે, તે જ પ્રમાણે તેમના દે!ષને વિચાર દોષાને બતાવે છે. ૨૬ कुक्षौ स्वमातुर्मलमूत्रमध्ये स्थिति तदा विकिमिदंशनं च । aatantraदाहं विचार्य को वा विरति न याति ॥ २७ ॥
( ગર્ભવાસમાં ) પેાતાની માતાના પેટમાં મળ-મૂત્રની વચ્ચે રહેવું પડે તે વખતે વિષ્ઠાના કીડા કરડે તેમ જ ત્યાંના જઠરાગ્નિથી દાહ થાય છે; તેને વિચાર કર્યા પછી કયા મનુષ્ય વૈરાગ્ય ન પામે स्वकीय विण्मूत्रविसर्जनं तच्चोत्तानगत्या शयनं तदा यत् । बालग्रहाद्याहतिभाक्च शैशवं विचार्य को वा विति न याति ॥ २८ ॥
( જન્મ્યા પછી ખાળપણમાં) પેાતાનાં વિષ્ઠા-મૂત્રમાં પડી રહેવાનું હાય, ચત્તા સૂઈ રહેવું પડે તેમજ આગ્રહા વગેરેની પીડા ભાગવવી પડે છે; આવા બાળપણને વિચાર કરી ક મનુષ્ય વૈરાગ્ય ન પામે ? ૨૮
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસહ . स्वीयैः परैस्ताडनमशभावमत्यंतचापल्यमसकियां च। कुमारभावे प्रतिषिवृत्ति विचार्य को वा विरतिं न याति ॥ २९ ॥ * પછી કુમારાવસ્થામાં પોતાનાં ને પારકાં લોકો માર મારે, અજ્ઞાનીપણું હોય, અત્યંત ચપળતા હોય તેમ જ અનાદર તથા અપમાનનો અનુભવ થાય છે; આવાં અનિષ્ટ વર્તનનો વિચાર કરી કયે મનુષ્ય વૈરાગ્ય ન પામે? ૨૯ मदोहति मान्यतिरस्वति च कामातुरत्वं समयातिलंघनम् । तो सां युवत्योदित दृष्टचे विचार्य को वा विरतिं न याति ॥ ३० ॥
પછી યુવાવસ્થામાં મદને લીધે ઉદ્ધતાઈ, માન્ય પુરુષનાં તિરસ્કાર, કામાતુર પણું વગેરે સ્થિતિમાં ઘણે સમય વિતાવવો પડે અને તે દરમિયાન જુવાન સ્ત્રીઓએ જણાવેલી દુઇ ચેષ્ટાઓ સહન કરવી પડે; એને વિચાર કરી કો મનુષ્ય વેરાગ્ય ન પામે ? ૩૦ વિજ્ઞાન નાયજ્ઞ સર્વત્ર રિલgq वृद्धत्वसंभावितदुर्दशा तो विचार्य को वा विरतिं न याति ॥ ३१ ॥
(ઘડણમાં) બેડોળ દેખાવ, સર્વે લેકનાં અપમાન, બધે દીનતા અને પિતાની બુદ્ધિમાં ઊણપ વગેરે વૃદ્ધ અવસ્થાની દુર્દશા વિચારીને કર્યો મનુષ્ય વૈરાગ્ય ન પામે ? ૩૧ पित्तज्वराशक्षियगुल्मलालेष्मादिगोदिततीव्रदुःखम् । दुर्गधमस्वास्थ्यमनूनचितां विचार्य को वा विरतिं न याति ॥३२॥
( ઉપરાંત) પિત્તના તાવ, હરસ, ક્ષય, ગોળ, શૂળ, સખમ વગેરે રોગોથી થયેલાં તીવ્ર દુઃખને, દુધ, અસ્વસ્થ સ્થિતિનો તથા ઘણી જાતની ચિંતાઓનો વિચાર કરી કે મનુષ્ય વિરાગ્ય ન પામે? ૩૨ यमावलोकोदितभीतिकंपमर्मव्यथोच्वासगतीश्च वेदनाम् । प्राणप्रयाणे परिदृश्यमानां विचार्य को वा विरतिं न याति ॥ ३३॥
પછી પ્રાણ જતી વેળા યમરાજનાં દર્શન, તેથી ઉત્પન્ન થતાં
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
સવ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસ ગ્રહ
ભય, ક‘પારી, મમસ્થાનામાં પીડા અને શ્વાસ થઈ જવા વગેરે દેખાતી ચાતરફ વેદનાના વિચાર કરી કા મનુષ્ય વૈરાગ્યન પામે ? अंगारनद्यां तपने च कुंभीपाकेऽपि वीच्यामसिपत्रकानने । दूतैर्यमस्य क्रियमाणबाधां विचार्य को वा विरतिं न याति ॥ ३४ ॥
(મર્યા પછી નરકમાં) અ’ગારા જેવી (ચૈતરણી) નદીમાં, અગ્નિમાં, કાઠીએમાં રંધાતી વેળા, વીચિ નામના નરકમાં અને તરવાર જેવાં પાંદડાંવાળાં–અસિપત્ર વનમાં યમરાજના દૂતા દુઃખ ઢે છે, તેના વિચાર કરી કર્યા મનુષ્ય વૈરાગ્ય ન પામે ? ૩૪ पुण्यक्षये पुण्यकृतो नभः स्थैर्निपात्यमानाशिथिलीकृतांगान् । नक्षत्ररूपेण दिवश्च्युतांस्तान्विचार्य को वा विरनिं न याति ॥ ३५ ॥
( મર્યા પછી સ્વર્ગ માં જાય તેા પણ ) પુણ્ય કરનારનાં પુણ્ય ખૂટી જાય ત્યારે સ્વર્ગના દેવા નીચે ધકેલી મૂકે છે, અગાને ઢીલાં કરી નાખે છે તેમ જ તે વેળા નક્ષત્રરૂપે સ્વર્ગ માંથી તેઓ ખરી પડે છે; તેના વિચાર કરીને કચેા મનુષ્ય વૈરાગ્ય ન પામે ? ૩૫ घाय्वर्कवींद्र मुखान्सुरेंद्रानीशोप्रभीत्या ग्रथितांतरंगान् । विपक्षलोकः परिद्रयमानान्विचार्य को वा विरतिं न याति ॥ ३६ ॥
વાયુ, સૂર્ય, અગ્નિ કે ઇંદ્ર વગેરે દેવાના રાજાએ છે, તેઓનાં હૃદય પણ ઈશ્વરના ઉગ્ર ભયથી ગૂંથાયેલાં જ રહે છે અને તેઓ પશુ શત્રુપક્ષથી દુઃખને પામ્યા જ કરે છે, તેના વિચાર કરી કચે। મનુષ્ય વૈરાગ્ય ન પામે ? ૩૬
त्या निरुतं सुखतारतम्यं ब्रह्मांतमारभ्य महीमहेशम् । औपाधिकं तत्तु न वास्तवं चेदालोच्य को वा विरतिं न याति ॥ ३७ ॥ બ્રહ્માથી માંડી પૃથ્વીના રાજા સુધીનાં સુખા ઓછાં-વધતાં કેવળ ઉપાધિયુક્ત જ છે અને તે પણ વાસ્તવિક નથી; આમ વેદ કહે છે; તેા તેના વિચાર કરી કચેા મનુષ્ય વૈરાગ્ય ન પામે ? ૩૭
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ खालोक्यसामीप्यसरूपतादिभेदस्तु सत्कर्मविशेषसिद्धः। न कर्मसिखस्य तु नित्यतेति विचार्य को वा विरतिं न याति ॥ ३८ ॥
સાલય, સામીપ્ય અને સારૂપ્ય આદિને મુક્તિના ભેદે કહેવામાં આવે છે, પણ તે બધા અમુક અમુક સત્કર્મોથી સિદ્ધ થાય છે, અને જે વસ્તુ કોઈ કર્મથી સિદ્ધ થઈ હોય તે નિત્ય હતી જ નથી એ વિચાર કરી જે મનુષ્ય વૈરાગ્ય ન પામે? ૩૮ यत्रास्ति लोके गतितारतम्यं उच्चावचत्वान्वितमत्र तत्कृतम् । यथेह तद्वत्खलु दुःखमस्तीत्यालोच्य को वा विरतिं न याति ॥ ३९ ॥
લોકમાં જ્યાં ઉત્તમ-અધમ ગતિ છે; ત્યાં તેને લીધે જેમ ઊંચ-નીચપણું હોય છે, તેમ જ દુઃખ પણ હોય જ છે; આવે વિચાર કરીને કયો મનુષ્ય વૈરાગ્ય ન પામે? ૩૯ को नाम लोके पुरुषा विवेकी विनश्वरे तुच्छसुखे गृहादौ । कुर्यादति नित्यमवेक्षमाणो वृथैव मोहान्त्रियमाणजंतून ॥४०॥
ઘર વગેરેનાં તુચ્છ સુખ અવશ્ય નાશવંત છે, એમ સમજનારો કયે વિવેકી પુરુષ તેના પર પ્રેમ કરે? વળી વ્યર્થ મોહથી મરણ પામતાં પ્રાણીઓને પિતે નિત્ય જોઈ રહ્યો છે તેથી તેને તેના પર પ્રેમ થાય જ કેમ? ૪૦ सुखं किमस्त्यत्र विचार्यमाणे गृहेऽपि वा योषिति वा पदार्थ । मायातमोऽधीकृतचक्षुषो ये त एव मुह्यन्ति विवेकशून्याः ॥४१॥
જો વિચારવામાં આવે તો ઘરમાં, સ્ત્રીમાં કે બીજા કઈ પદાર્થમાં શું સુખ છે? જેઓની દષ્ટિ માયારૂપ અંધકારથી અંધ બની હોય અને જેઓ વિવેકશૂન્ય હોય, તેઓ જ મોહ પામે છે. ૪૧ मविचारितरमणीयं सर्वमुदुंबरफलोपमं भोग्यम् । मज्ञानामुपभोग्यं न तु तज्ज्ञानां योषिति वा पदार्थे ॥४२॥
સર્વ ભાગ્ય પદાર્થો ઉંબરાના ફળ જેવા છે તે સંબંધી
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ વિચાર કર્યો ન હોય ત્યાંસુધી જ રમણીય લાગે છે જે મનુષ્યો સ્ત્રી કે બીજા પદાર્થ વિષે સાચું સ્વરૂપ સમજતા નથી, તેમને જ તે પદાર્થો ભેગવવા લાયક લાગે છે, પરંતુ તેમના સ્વરૂપને સમજનારાએને તો તે તે પદાર્થો ભોગવવા જેવા જણાતા જ નથી. ૪૨ गतेऽपि तोये सुषिरं कुलीरो हातुं ह्यशक्तो म्रियते विमोहात् । यथा तथा गेहसुखानुषक्तो विनाशमायाति नरो भ्रमेण ॥४३॥
કઈ પાણું ભરેલું પોલાણ હોય તેમાંથી પાણી સુકાઈ ગયું હોય છતાં તેના ઉપરના અતિશય મેહને લીધે કરચલ (નામે જળજીવ) તેને છોડી દેવા અશક્ત બની (છેવટે) જેમ મરણ પામે છે, તેમ શ્રમને લીધે ઘરના સુખમાં વળગી રહેલ મનુષ્ય છેવટે નાશ પામે છે. ૪૩ कोशक्रिमिस्तंतुभिरात्मदेहमावेष्टय चावेष्टय च गुप्तिमिच्छन् । खयं विनिर्गन्तुमशक्त एव संस्ततस्तदंते म्रियते च लग्नः॥४४॥ यथा तथा पुत्रकलत्रमित्रस्नेहानुबंधैर्ग्रथितो गृहस्थः॥ कदापि वा तान्परिमुच्य गेहाद्दगन्तुं न शक्को म्रियते मुधैव ॥४५॥
જેમ રેશમન કીડે પોતાની લાળના તાંતણાથી પિતાને વીંટી વીંટીને પિતાનું રક્ષણ ઇરછે છે, પરંતુ છેવટે તે એ તાંતણુઓમાંથી બહાર નીકળી શકતો જ નથી અને તેમાં વળગી રહી મરણ પામે છે; તેમ પુત્ર, સ્ત્રી, મિત્ર વગેરેના નેહપાશથી બંધાયેલ ગૃહસ્થ કેઈ કાળે તેમાંથી છૂટી શકતો નથી અને છેવટે ઘરમાંથી નીકળી જવા અશક્ત બની વ્યર્થ તેમાં જ મરણ પામે છે ૪૪,૪૫ कारागृहस्यास्य च का विशेषः प्ररश्यते साधु विचार्यमाणे। मुक्तः प्रतीपत्वमिहापि पुंसः कांतासुखाभ्युत्थितमोहपाशैः ॥ ४६॥ गृहस्पृहा पादनिबद्धटंखला कांतासुताशा पटुकंठपाशः। शीर्षे पतद्भूयशनिर्हि साक्षात्प्राणान्तहेतुः प्रवला धनाशा ॥४७॥ माशापाशशतेन पाशितपदो नोत्थातुमेव क्षमः । कामक्रोधमदादिभिः प्रतिभटैः संरक्ष्यमाणोऽनिशम्।
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ संमोहावरणेन गोपनवतः संसारकारागृहा निर्गन्तुं त्रिविधेषणापरवशः कः शक्नुयाद्रागिषु ॥४८॥
* જો સારી પેઠે વિચારવામાં આવે, તો કેદખાના અને સંસાર વચ્ચે કોઇ ફેરફાર દેખાય છે?(કેઈપણ નહિ.)જેમ કેદખાનામાંથી છૂટવા માટે વિરોધી વસ્તુઓ હયાત હોય છે, તેમ આ સંસારમાંથી છૂટવા માટે પણ સ્ત્રી–સુખમાંથી જન્મેલા મેહપાશે વિરોધી વસ્તુઓ રૂપે હાજર જ હોય છે. જેમ કેદખાનાના કેદીના પગે બેડીઓ હોય છે, તેમ સંસારીને પણ ઘર ઉપરની ઝંખના પગે બાંધેલી બેડીઓ જ છે, કેદીના ગાળામાં જેમ ફસે હોય છે, તેમ સંસારીને પણ પુત્ર, સ્ત્રી આદિની આશા ગળે બંધાયેલો મજબૂત ફસે છે અને ધન વિષેની પ્રબળ આશા માથા ઉપર તૂટી પડતી સાક્ષાત્ વીજળી જેવી પ્રાણના નાશનું કારણ છે. વળી, સંસારી મનુષ્ય (કેદીની પેઠે) સેંકડો આશાઓ રૂપી પાશથી પગે બંધાયેલો જ હોય છે તેથી ઊભો થવા અશક્ત છે. જેમ કેદખાનાની ચારે બાજુ સિપાઈએ ચેકી કરતા હોય છે, તેમ આ સંસારમાં પણ કામ, ક્રોધ, મદ વગેરે ચોકિયાતે નિરંતર ચોકી કર્યા જ કરે છે; વળી જેમ કેદખાનાની ચારે બાજુ મજબૂત દીવાલ વીંટાઈને રક્ષણ કરે છે, તેમ સંસારની ચારે બાજુ મોટા મેહરૂપી દીવાલનું રક્ષણ રહેલું જ છે; એટલે તેના ઉપર રાગવાળા મનુષ્યોમાં ત્રણ જાતની એષણ( ઈચ્છા)ઓને પરવશ થયેલો કે મનુષ્ય આ સંસારરૂપ કેદખાનામાંથી બહાર નીકળવા સમર્થ થાય ? ૪૬-૪૮ कामांधकारेण निरुद्धरष्टिमात्यसत्यप्यबलास्वरूपे।। न ह्यधदृष्टेरसतः सतो वा सुखत्वदुःखत्वविचारणास्ति ॥४९॥ . કામરૂપી અંધકારથી ઘેરાયેલી દષ્ટિવાળો મનુષ્ય સ્ત્રીના જૂઠા સ્વરૂપમાં મોહ પામે છે, અને તેથી આંધળી દષ્ટિવાળા તે દુર્જનને કે સજજનને સુખ અથવા દુઃખનો વિચાર જ હેતું નથી. ૪૯
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦
સર્વ વેદ્યાંત-સિદ્ધાંત-સાસ ગ્રહ
श्लेष्मोद्वारि मुखं स्त्रवन्मलवती नासाधुमल्लोचनं स्वेदाष महाभिपूर्णमभितो दुर्गधदुष्टं वपुः । मन्यद्वक्तुमशक्यमेव मनसा मन्तुं क्वचिन्नार्हति त्ररूपं कथमीदृशं सुमनसां पात्रीभवेन्नेत्रयोः ॥ ५० ॥
જેનું માઢું. કને કાઢવા કરે છે, નાકમાંથી લીટ વહ્યા કરે છે, આંખમાંથી આંસુ ઝર્યા કરે છે અને દુગ ધથી ગંધાતું શરીર પરસેવાથી વ્યાસ હાઈ ચારે બાજુ મેલથી ભરપૂર હેાય છે; વળી સ્ત્રીનું તા કહેવાને પણુ અશકય છે—મનથી વિચારવાને પણ કદી ચેાગ્ય નથી એવું સ્ત્રીનું રૂપ ઉત્તમ મનવાળા પુરુષાનાં નેત્રાનું વિષય કેમ થાય ? અર્થાત્ સત્પુરુષાએ સ્ત્રીના એ રૂપને આંખથી જોવું પશુ ઠીક નથી. ૫૦
दूरादवेक्ष्याग्निशिखां पतंगो रम्यत्वबुद्धया विनिपत्य नश्यति । यथा तथा नष्टगेष सूक्ष्मं कथं निरीक्षेत विमुक्तिमार्गम् ॥ ५१ ॥ જેમ પતગિયુ* અગ્નિની જ્વાળાને દૂરથી જોઈ સુંદરતાની બુદ્ધિથી તેમાં પડીને નાશ પામે છે, તેમ સ્ત્રીના રૂપને જોઈને નાશ પામેલી દૃષ્ટિવાળા પુરુષ પણ નાશ જ પામે છે એટલે સૂક્ષ્મ માક્ષમાર્ગને કેવી રીતે જોઈ શકે ? ૫૧ कामेन कान्तां परिगृह्य तद्वज्जनोऽप्ययं नश्यति नष्टदृष्टिः । मांसास्थिमज्जा मलमूत्रपात्रं स्त्रियं स्वयं रम्यतयैव पश्यति ॥ ५२ ॥
કામને લીધે ના સ્વીકાર કરીને પુરુષ પતંગિયાની પેઠે જ આંધળા થઈ નાથ નામે છે; કારણ કે માંસ, હાડકાં, ચરખી, વિઠ્ઠા અને મૂત્રથી ભરેલી સ્ત્રીને પાતાની મેળે જ એ સુંદર સ્વરૂપે જુએ છે! પર
काम एव यमः साक्षात्कान्ता वैतरणी नदी । विवेकिनां मुमुक्षूणां निलयस्तु यमालयः ॥ ५३ ॥
વિવેકી મુમુક્ષુઓ માટે કામ એ જ સાક્ષાંત્ યમરાજ છે,
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવિદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ સ્ત્રી વૈતરણું નદી છે અને ઘર યમરાજને રહેવાનું જ સ્થાન છે. પ૩ यमालये वापि गृहेऽपि नो नृणां तापत्रयक्लेशनिवृत्तिरस्ति। किंचित्समालोक्य तु तद्विरामं सुखात्मना पश्यति मूढलोकः॥५४॥
યમને ઘેર અથવા મનુષ્યને ઘેર ત્રણે તાપ અને કલેશો કદી અટતા જ નથી; તેમાં કોઈ કાળે કંઈક અંશે વિરામ જોઈ મૂઢ લોક તેને સુખરૂપે માની બેસે છે. ૫૪ यमस्य कामस्य च तारतम्यं विचार्यमाणे महदस्ति लोके। हितं करोत्यस्य यमोऽप्रियः सन्कामस्त्वनर्थ कुरुते प्रियः सन् ॥५५॥
જે વિચારવામાં આવે તે યમરાજ અને કામદેવમાં મોટું અંતર છે. યમરાજ તે અપ્રિય થઈને પણ મનુષ્યનું હિત જ કરે છે, પરંતુ કામદેવ તે પ્રિય થઈને ઊલટે અનર્થ કરે છે. પપ यमोऽसतामेव करोत्यनर्थ सतां तु सौख्यं कुरुते हितः सन्।। कामः सतामेव गति निरुधन्करोत्यनर्थ हासतां नु का कथा ॥५६॥
યમરાજ દુનને જ અનર્થ કરે છે, સજજનોને તે હિતકારી થઈ સુખ જ કરે છે; પણ કામદેવ તે સજજનોની જ સદગતિને અટકાવી દઈ અનર્થ કરે છે, તો દુર્જનની તો વાત જ શી? ( અર્થાત્ દુષ્ટોને તો તે અતિશય અનર્થકારી થાય છે.) પદ विश्वस्य वृद्धि स्वयमेव कांक्षन्प्रवर्तकं कामिजनं ससर्ज। तेनैव लोकः परिमुह्यमानः प्रवर्धते चन्द्रमसेव चाब्धिः॥५७ ॥
કામદેવે પોતે જ જગતની વૃદ્ધિ ઈચ્છીને પ્રવૃત્તિપરાયણ કામી લોકોને સરજ્યા છે; કારણ કે જેમ ચંદ્રથી સમુદ્ર વધે છે, તેમ એ કામદેવને લીધે જ અત્યંત મોહ પામીને લેક વધે છે. પ૦ कामो नाम महाञ्जगद्भमयिता स्थित्वातरंगे स्वयं
स्त्रीपुंसावितरेतरांगकगुणैसिश्च भावैः स्फुटम् । अन्योन्यं परिमोह्य नैजतमसा प्रेमानुबंधेन तो
षवा भ्रामयति प्रपंचरचनां संवर्धयन्ब्रह्महा ॥ ५८॥
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ ખરેખર ! કામદેવ માટે બ્રહ્મહત્યારે છે. એ પોતે જ પ્રાણીમાત્રના અંતઃકરણમાં રહી જગતને ભમાવે છે. એકબીજાના શરીરના ગુણે, હાસ્ય તથા ભાવથી પરસ્પર અત્યંત મોહ પમાડી સ્ત્રીને તથા પુરુષને પોતાના અજ્ઞાનરૂપ પ્રેમપાશથી ખુલ્લી રીતે એ બાંધે છે અને પછી ભમાવે છે. આ રીતે પ્રપંચની રચનાને તે સારી રીતે વધારી રહ્યો છે. ૫૮
मतोऽतरंगस्थितकामवेगाझोग्ये प्रवृत्तिः स्वत एव सिद्धा।
सर्वस्य जंतोधुवमन्यथा चेदबोधितार्थेषु कथं प्रवृत्तिः॥५९॥ - અંતઃકરણમાં રહેલા આ કામદેવના વેગથી જ ખરેખર સર્વ પ્રાણીને ભાગ્ય પદાર્થોમાં પિતાની મેળે જ પ્રવૃત્તિ સિદ્ધ થાય છે, જે એમ ન હોય, તે અજાણ્યા વિષયોમાં એમ ને એમ પ્રવૃત્તિ થાય જ કેમ ? ૫૯ .
तेनैव सर्वजंतूनां कामना बलवत्तरा। जीर्यत्यपि च देहेऽस्मिन्कामना नैष जीर्यते ॥६॥
એ કામદેવને લીધે જ સર્વ પ્રાણુઓને અતિશય બળવાન કામના રહ્યા કરે છે અને શરીર ઘરડું થાય છે તે પણ કામના ઘરડી થતી નથી! ૬૦
अवेक्ष्य विषये दोषं बुद्धियुक्तो विचक्षणः।। कामपाशेन यो मुक्तः स मुक्तेः पथि गोचरः॥ ६१॥
જે પુરુષ બુદ્ધિમાન અને ચતુર હય, તે જ વિષયભાગમાં દેષ જોઈને કામ પાશથી છૂટે છે અને મોક્ષમાર્ગે જઈ શકે છે.૬૧
कामस्य विजयोपायं सूक्ष्मं वक्ष्याम्यहं सताम् । खंकल्पस्य परित्याग उपायः सुलभो मतः ॥ ६२॥...
કામદેવને જીતવાને સૂક્ષ્મ ઉપાય સજ્જનોને હું બતાવું છું. (તે સાંભળોઃ ) ચારે બાજુથી સંકલ્પને ત્યાગ કરે, એ જ કામદેવને જીતવાને સહેલો ઉપાય માન્ય છે. ૬૨
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ श्रुते दृष्टेऽपि वा भोग्ये यस्मिन्कस्मिश्च वस्तुनि । समीचीनत्वधीत्यागात्कामो नोदेति कहिचित ॥१३॥
સાંભળેલા કે જોયેલા હરકોઈ ભાગ્ય પદાર્થમાં “આ પદાર્થ સારે છે” એવી બુદ્ધિ ત્યજી દેવાથી કામદેવ કદી ઉદય જ પામતો નથી. ૬૩
कामस्य बीजं संकल्पः संकल्पादेव जायते । बीजे नष्टेऽकुर इव तस्मिन्नष्टे विनश्यति ॥६४॥
કામનું બીજ સંક૯પ છે; સંકલ્પથી જ કામ જન્મે છે. બી નાશ પામ્યું હોય તો જેમ અંકુરો ઊગતા નથી, તેમ સંકલ્પ નાશ પામતાં કામ પણ નાશ પામે છે. ૬૪ न कोऽपि सम्यक्त्वधिया विनैव भोग्यं नरः कामयितुं समर्थः। यतस्ततः कामजयेच्छरेतां सम्यक्त्वबुद्धि विषये निहन्यात् ॥ ३५॥
“આ પદાથે સારો છે' એવી બુદ્ધિ થયા વિના કોઈ પણ મનુષ્ય જોગવવાના પદાર્થની કામના કરવાને સમર્થ થતું નથી; માટે કામને જીતવા ઈચ્છનારે હરકોઈ વિષય ઉપરની “આ વિષય સારે છે એ બુદ્ધિનો જ નાશ કર. ૬પ भोग्ये नरः कामजयेच्छुरेतां सुखत्वबुद्धिं विषये निहन्यात् । यावत्सुखत्वभ्रमधीः पदार्थ तावन्न जेतुं प्रभवेद्धि कामम् ॥६॥
વળી કામને જીતવા ઈચ્છનારે હરકોઈ વિષયમાં સુખબુદ્ધિનો પણ નાશ કરે; કારણ કે જ્યાં સુધી પદાર્થ ઉપર સુખના જમવાની બુદ્ધિ હોય છે, ત્યાં સુધી કામને જીતવા સમર્થ થવાતું જ નથી. ૬૬
संकल्पानुदये हेतुर्यथा भूतार्थदर्शनम् । मनर्थचिंतनं चाभ्यां नावकाशोऽस्य विद्यते ॥ ६७॥
જે પદાર્થ જેવા રૂપમાં હોય, તેને તેવા જ રૂપે જે અને “તે પદાર્થથી અનર્થને વિચાર કરે” આ બે વસ્તુ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
સર્વાંત-સિદ્ધાંત–સારસ મહ
સંકલ્પ નહિ થવા દેવામાં કારણ છે; અને આ એથી જ કામને અવકાશ રહેતા નથી. ૬૭
रत्ने यदि शिलाबुद्धिर्जायते वा भयं ततः । समीचीनत्वधीत नोपादेयत्वधीरपि ॥ ६८ ॥
રત્ન ઉપર જો પથ્થરની બુદ્ધિ થાય અને તેનાથી જ ભય થાય છે એમ જો સમજાઈ જાય તા આ રત્ન સારું છે ’ એવી બુદ્ધિ અને તેને ગ્રહણુ કરવાની બુદ્ધિ કદી થાય જ નહિ. ૬૮ यथार्थदर्शनं वस्तुम्यनर्थस्यापि चिंतनम् ।
संकल्पस्यापि कामस्य तद्वधोपाय इष्यते ॥ ६९ ॥
દરેક વસ્તુમાં તેના ખરા સ્વરૂપને જોવું અને તેથી થતા અન ના વિચાર કરવા, એ જ સ`કલ્પના તથા કામના નાશ કરવાના ઉપાય છે. ૬૯
धनं भयनिबंधनं सतत दुःखसंवर्धनं । प्रचंडतरकर्दनं स्फुटितबंधुसंवर्धनम् । विशिष्टगुणबाधनं कृपणधीसमाराधनं ।
न मुक्तिगतिसाधनं भवति नापि हृच्छोधनम् । ७० ॥ એ જ પ્રમાણે ધન ભયનું કારણ છે, નિરંતર દુઃખને વધારનારું છે, મહાપ્રચ’ડ વિનાશને કરનાર છે, ફૂટેલાં કુટુબીઓને વધારનાર છે, ઉત્તમ ગુણાને અટકાવનાર છે અને કૃપણુ બુદ્ધિને સારી રીતે ઉપજાવનારું છે; માટે તે માક્ષ મેળવવાનુ` સાધન નથી અને હૃદયને શુદ્ધ કરનાર પશુ નથી. ૭૦
राशो भयं चोरभयं प्रमादाद्भयं तथा शातिभयं च वस्तुतः | धनं भयग्रस्तमनर्थमूलं यतः सतां नैव सुखाय कल्पते ॥ ७१ ॥
(ધનવાનને ) રાજાથી ભય, ચારથી ભય, ગફલતથી ભય અને સગાંસ`અ`ધીએથી પણ ભય રહે છે. આમ ખરું જોતાં ધન કેવળ ભયથી જ ઘેરાયેલું હાઈ અનર્થાનુ મૂળ છે અને તેથી જ સજ્જનાને સુખ આપવા સમર્થ નથી. ૭૧
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેકાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ मर्जने रक्षणे दाने ध्यये वापि च वस्तुतः। दुःखमेव सदा नृणां न धनं सुखसाधनम् ॥ ७२॥ - ધન કમાવામાં, સાચવવામાં, આપવામાં અને ખર્ચવામાં દુ:ખ જ થાય છે; એટલે ખરી રીતે ધન એ દુઃખ જ છે-સુખનું સાધન છે જ નહિ. ૭૨
सतामपि पदार्थस्य लाभाल्लोभः प्रवर्धते। विवेको लुप्यते लोभात्तस्मिल्लुप्ते विनश्यति ॥७३॥
સજજનોને પણ કઈ પદાર્થને લાભ થવાથી લોભ વધે છે, લભ વધવાથી વિવેક (કર્તવ્ય-અકર્તવ્યનું જ્ઞાન) નાશ પામે છે અને તે નાશ પામતાં મનુષ્ય પોતે જ નાશ પામે છે. ૭૩
दहत्यलामे निःस्वत्वं लामे लोभो दहत्यमुम् ।। तस्मात्संतापकं वित्तं कस्य सौख्यं प्रयच्छति ॥ ७४॥ - ધન મળે નહિ તે મનુષ્યને નિર્ધનતા બાળે છે; અને મળે તે લોભ બાળે છે. માટે ધન સંતાપ ઉપજાવનારું જ છે; તે કેને સુખ આપે છે? (કેઈને નહિ.) ૭૪
भोगेन मत्तता जंतोनेन पुनरुद्भवः। वृथैवोभयथा वित्तं नास्त्येव गतिरन्यथा ॥ ७५ ॥
ધન ભેગવવાથી મનુષ્ય મદેન્મત્ત બને છે અને દાન કરવાથી ફરી સંસારમાં (સારા કુળમાં પણ) જન્મ લેવો પડે છે; એમ દાન અથવા ભોગ-બને પ્રકારે ધન નકામું જ છે અને બીજી કઈ તે ગતિ જ નથી. ૭૫
धनेन मदवृद्धिः स्यान्मदेन स्मृतिनाशनम्।। स्मृतिनाशावुद्धिनाशो धुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥ ७६ ॥
ધનથી અભિમાન વધે, અભિમાન વધવાથી (“હું કેણ છું ? અને શા માટે જન્મે છું ?” એનું) સ્મરણ નાશ પામે તેને નાશ થતાં બુદ્ધિ નાશ પામે; અને બુદ્ધિને નાશ થવાથી મનુષ્ય
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વસંત-સિદ્ધાત-સારસ ગ્રહ પિતે જ નાશ પામે છે. (સંસારના માર્ગે જ ઘસડાઈ જાય છે.)
सुखयति धनमेवेत्यंतराशापिशाच्या । दृढतरमुपगूढो मूढलोको जडात्मा। निवसति तदुपान्ते संततं प्रेक्षमाणो । वजति तदपि पश्चात्प्राणमेतस्य हृत्वा ॥७७॥
જડ સ્વભાવના મૂઢ લોકોને “ધન જ સુખ આપે છે” એવી અંતરની આશારૂપી ડાકણ મજબૂત રીતે વળગી પડી છે; તેથી તેવા લોકે નિરંતર ધનને જ જોતા તેની પાસે જ રહે છે; પરંતુ પાછળથી એ ધન પણ તેના પ્રાણ હરી લઈને જતું રહે છે. ૭૭
संपन्नोंऽधवदेव किंचिदपरं नो वीक्षते चक्षुषा । सद्भिर्वजितमार्ग एव चरति प्रोत्सारितो बालिशः। तस्मिन्नेव मुहुः स्खलन्प्रतिपदं गत्वान्धकूपे पत. त्यस्यांधत्वनिवर्तकौषधमिदं दारिद्र्यमेाजनम् ।। ७८ ॥
ધનવાન માણસ આંધળા જે છે-આંખથી બીજું કંઈ દેખતે જ નથી. સજજનો તો એના માર્ગને જ ત્યજી દે છે, પણ મૂર્ખાઓ તેને દેરનારા હોય છે તેથી એ માર્ગે તે જાય છે, પગલે પગલે વારંવાર તેમાં ઠેકરો ખાય છે અને છેવટે આંધળા કુવામાં (નરકમાં) જઈ પડે છે. આવા ધનવાન માણસને અંધાપે દૂર કરનાર એક દારિદ્ર એ જ ઔષધરૂપ અંજન છે. (માટે એને જ એણે ઉપયોગ કરે.)
लोभः क्रोध दंभश्च मदो मत्सर एव च । वर्धते वित्तसंप्राप्त्या कथं तञ्चित्तशोधनम् ॥ ७९॥
ધન આવવાથી લોભ, ક્રોધ, દંભ, ગર્વ અને અદેખાઈ જ વધે છે; તે પછી તે ચિત્તને શુદ્ધ કેવી રીતે કરે ? ૭૯
मलाभाद्विगुणं दुःखं वित्तस्य व्ययसंभवे ।। ततोऽपि त्रिगुणं दुःखं दुर्यये विदुषामपि ॥ ८ ॥
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ ધન મળે નહિ તે તેથી બે ગણું દુઃખ થાય છે—(મળ્યું હેય તે) તેને ખર્ચ થતાં તેથી ત્રણ ગણું દુઃખ થાય છે અને છેટી રીતે ખર્ચાય તો વિદ્વાનોને પણ ઘણું જ દુઃખ થાય છે. ૮૦
नित्याहितेन वित्तेन भयचितानपायिना। वित्तस्वास्थ्यं कुतो जंतोहस्थेनाहिना यथा ॥ ८१॥
સાપ ઘરમાં રહેતો હોય તો માણસના ચિત્તને જેમ શાંતિ રહેતી નથી, તેમ ધન ઘરમાં રાખી મૂક્યું હોય અને ખર્ચાતું ન હોય છતાં ભય અને ચિંતા રહ્યા જ કરે છે; એટલે ધનને લીધે મનુષ્યના ચિત્તને શાંતિ ક્યાંથી હોય? ૮૧
कांतारे विजने वने जनपदे सेतो निरीतौ च वा। चोरैर्वापि तथेतरैर्नरवरयुक्तो वियुक्तोऽपि वा ॥ निःस्वः स्वस्थतया सुखेन वसति ह्याद्रीयमाणो जनः । क्लिनात्येव धनी सदाकुलमतिर्भातश्च पुत्रादपि ॥ ८२॥
નિર્ધન મનુષ્ય જગલમાં, વેરાનમાં, વનમાં, દેશમાં, ઉપદ્રવાળા સ્થળમાં કે-ઉપદ્રવરહિત સ્થાનમાં, ચાર સાથે, શાહુકારે સાથે, રાજાઓ સાથે કે એકલો હોય તે પણ સ્વસ્થ અને સુખપૂર્વક રહી શકે છે. પરંતુ ધનવાન માણસ લોકથી આદર પામતે હોય તે પણ સદા દુખી જ રહે છે, તેની બુદ્ધિ વ્યાકુળ રહે છે અને પુત્રથી પણ તે ભયભીત રહે છે. ૮૨
तस्मादनर्थस्य निदानमर्थः पुमर्थसिद्धिर्न भवत्यनेन । ततो वनान्ते निवसन्ति सन्तः संन्यस्य सर्वे प्रतिकूलमर्थम् ॥
માટે અનર્થનું મૂળ કારણું ધન છે અને તેનાથી કંઈ પુરુષાર્થની સિદ્ધિ થતી નથી, તેથી જ પુરુષ એ પ્રતિકૂળ ધનને સંપૂર્ણ ત્યાગ કરીને વનમાં (નિરાંતે) રહે છે. ૮૩
श्रद्धाभक्तिमती सती गुणवतीं पुत्रान्श्रुतान्समतामक्षय्यं वसुधानुभोगविभवैः श्रीसुंदरं मंदिरम् ।
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८
સર્વ વેદાંત સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
सर्व नभ्वरमित्यवेत्य कवयः श्रुत्युक्तिभिर्युक्तिभिः संन्यस्यन्त्यपरे तु तत्सुखमिति भ्राम्यन्ति दुःखार्णये ॥ ८४ ॥
શ્રદ્ધા, ભક્તિ અને ગુણાવાળી સતી સ્ત્રી, પ્રખ્યાત અને માન્ય પુત્રો તેમ જ પૃથ્વીના અખૂટ ભાગ –વૈભવોથી શૈાભાયમાન સુંદર ઘર–એ બધું નાશવંત છે, એમ વેદોક્ત યુક્તિઓથી જાણીને વિદ્વાના એ બધાંના ત્યાગ કરી સન્યાસ લે છે; પણ ખીજા— અજ્ઞાનીએ આ બધું સુખ છે' એમ માની દુઃખના સમુદ્રમાં ભમ્યા કરે છે. ૮૪
6
सुखमिति मलराशौ ये रमन्तेऽत्र गेहे क्रिमय इव कलत्र क्षेत्रपुत्रानुपंक्त्या । सुरपद इव तेषां नैव मोक्षप्रसंग
स्वपि तु निरयगर्भावासदुःखप्रवाहः ॥ ८५ ॥
'
આ ઘરમાં સુખ છે,' એમ માની સ્ત્રી, ખેતરા અને પુત્રાના સમુદાય સાથે જે કીડાની પેઠે મેલાના એ ઢગલામાં રમે છે, તેમને દેવાના સ્થાન(સ્વ)ની મેાક્ષના પ્રસંગ જ મળતા નથી; પરંતુ નરક અને ગર્ભવાસની પેઠે દુઃખોનો પ્રવાહ જ પ્રાપ્ત થાય છે. ૮૫
येषामाशा निराशा स्याहारापत्यधनादिषु ।
तेषां सिध्यति नान्येषां मोक्षाशाभिमुखी गतिः ॥ ८६ ॥ જેમની સ્ત્રી, સ`તાન, ધન વગેરેની આશા નિરાશારૂપ અની જાય છે, તેમને જ માક્ષની આશા તરફ્ જવાનું સિદ્ધ થાય છે, બીજાઓને નહિ. ૮૬
सत्कर्मक्षयपाप्मनां धतिमतां सिद्धात्मतां धीमतां नित्यानित्यपदार्थशोधनमिदं युक्त्या मुहुः कुर्वताम् । तस्मादुत्थमहाविरक्त्यखिमतां मोक्षैककांक्षावतां धन्यानां सुलभं स्त्रियादिविषयेष्वाशालताच्छेदनम् ॥ ८७ ॥
. સા.
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
| સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ જેઓ શાસ્ત્રોના અભ્યાસ કરતા હોય, જેમનાં પાપ સત્કર્મોથી નાશ પામ્યાં હોય, જેમનો આત્મા સિદ્ધ થયે હેય, જેઓ બુદ્ધિમાન હોય અને યુક્તિથી નિત્ય-અનિત્ય પદાર્થની શોધ વારંવાર કર્યા કરતા હોય, તેમને જ તે દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલ વૈરાગ્યરૂપી તલવાર પ્રાપ્ત થાય છે, અને પછી મેક્ષની આકાંક્ષાવાળા એ ધન્ય પુરુષ સ્ત્રી આદિ વિષયે સંબંધી આશારૂપ વેલડીને સહેલાઈથી કાપી નાખે છે. ૮૭ संसारमृत्योर्षलिनः प्रवेष्टं द्वाराणि तु त्रीणि महान्ति लोके । कान्ता च जिह्वा कनकं च तानि रुणद्धि यस्तस्य भयं न मृत्योः ॥
સંસાર એ બળવાન મૃત્યુ છે; તેને આ લોકમાં પ્રવેશ કરવાના-સ્ત્રી, જીભ અને સેનું-એ ત્રણ મોટા દરવાજા છે. આ ત્રણ ઉપર જે કાબૂ મેળવે છે, તેને મૃત્યુનો ભય રહેતું નથી. ૮૮
मुक्तिश्रीनगरस्य दुर्जयतरं द्वारं यदस्यादिमं तस्य द्वे अररे धनं च युवती ताभ्यां पिनद्धं दृढम् । कामाख्यागेलदारुणा बलवता द्वारं तदेतत्त्रयं धीरो यस्तु भिनत्ति सोऽहति सुखं भोक्तुं विमुक्तिश्रियः॥८९॥
મુક્તિરૂપી શોભાયમાન નગરને જે પ્રથમ દરવાજે છે, તેને જીત ઘણે જ મુશ્કેલી છે; કારણ કે ધન અને સ્ત્રી-એ બે તેનાં કમાડ હેઈ એના વડે એ મજબૂત રીતે બંધ કરેલો છે; અને તેમાં કામદેવ નામને મજબૂત ને ભયંકર આગળિયો પણ છે. જે ધીર પુરુષ એ ત્રણેને તેડે છે, તે જ એ દરવાજાને ખુલ્લો કરી શકે છે અને મોક્ષરૂપી લક્ષ્મીનું સુખ ભોગવવા લાયક બને છે.
आरूढस्य विवेकावं तीववैराग्यखगिनः । तितिक्षावर्मयुक्तस्य प्रतियोगी न रश्यते ॥ ९ ॥
જે પુરુષ વિવેકરૂપી ઘોડા પર સવાર થયો હોય જેણે તીવ્ર વિરાગ્યરૂપી તલવાર લીધી હોય અને ક્ષમારૂપી બખતર પહેર્યું
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦.
સવ વેદાત–સિદ્ધાત–સારસંગ્રહ હેય, તેની સામે યુદ્ધમાં ઊતરનાર કોઈ દેખાતું જ નથી. ૯૦
विवेकजा तीवविरक्तिमेन, मुक्तेनिदान निगदन्ति सन्तः। तस्माद्विवेकी विरतिं मुमुक्षुः संपादयेत्ता प्रथमं प्रयत्नात् ।।९।।
સપુરુષે કહે છે, કે વિવેકથી થનાર તીવ્ર વૈરાગ્ય જ મોક્ષનું પ્રથમ કારણ છે માટે મુમુક્ષુએ વિવેકી બની કાળજીથી પ્રથમ વૈરાગ્ય મેળવવો. ૯૧
पुमानजातनिवेदो देहबंधं जिहासितम्। न हि शक्नोति निर्वेदो बंधमेदो महानसौ ॥ ९२॥
જેને વૈરાગ્ય ન થયો હોય, તે દેહરૂપ બંધનને તોડવા સમર્થ થતો નથી; કારણ કે એ વૈરાગ્ય જ બંધનને તોડવાનું મોટું સાધન છે. ૯૨
वैराग्यरहिता एव यमालय इवालये। क्लिनन्ति विविधैस्तापर्मोहिता अपि पंडिताः ॥१३॥
ભલે પંડિત હેય, પણ જે વૈરાગ્યથી રહિત હોય તે યમરાજના ઘર જેવા ઘરની અંદર માહિત થાય છે અને ત્રણે પ્રકારના તાપથી પિડાય છે. ૯૩
સમાદિ ષ-સંપત્તિ शमो दमस्तितिक्षोंपरतिः श्रद्धा ततः परम् । समाधानमिति प्रोक्तं षडेवते क्षमादयः ॥ ९४ ॥
શમ, દમ, તિતિક્ષા, ઉપરતિ, શ્રદ્ધા અને સમાધાન–આ છે સમાદિ ષટુ સંપત્તિ કહેવાય છે. ૯૪
एकवृत्त्यैव मनसः स्वलक्ष्ये नियतस्थितिः। शम इत्युच्यते सद्भिः शमलक्षणवेदिभिः ॥ ९५ ॥
જેમાં મન, એકધારી વૃત્તિથી પોતાના લક્ષમાં નિયમિત સ્થિતિ કરે, તેને શમનું લક્ષણ જાણનારા સજજને “શમ” કહે છે.
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત સારસંગ્રહ उत्तमो मध्यमश्चैव जघन्य इति च त्रिधा। निरूपितो विपश्चिद्भिः तत्तल्लक्षणवेदिभिः ॥९६ ॥
* એ શમ ઉત્તમ, મધ્યમ અને જઘન્ય એમ ત્રણ પ્રકારને છે, એમ તેનું લક્ષણ જાણનારા વિદ્વાને કહે છે. ૯૬
स्वविकारं परित्यज्यं वस्तुमात्रतया स्थितिः। मनसः सोत्तमा शांतिब्रह्मनिर्वाणलक्षणा ॥ ९७ ॥
તેમાં પોતાના વિકારે ત્યજીને મન, માત્ર (આત્મારૂપ) વસ્તુસ્વરૂપે જ સ્થિતિ કરે, એ મનની ઉત્તમ શાંતિ છે; અને તેને જ “બ્રહ્મનિર્વાણ” કહે છે. ૯૭
प्रत्यक्प्रत्ययसंतानप्रवाह करणं धियः । यदेवा मध्यमा शान्तिः शुद्धसत्वैकलक्षणा ॥९८॥
બુદ્ધિ, કેવળ આત્માના અનુભવની પરંપરાના પ્રવાહ કરે, એ મધ્યમ શાંતિ છે; અને તેને જ “શુદ્ધ સત્ત્વ” કહે છે. ૯૮ विषयध्यापूर्ति त्यक्त्वा श्रवणैकमनःस्थितिः। मनसचेतरा शान्तिर्मिश्रसत्वैकलक्षणा ॥ ९९ ॥
વિષયના વ્યાપાર ત્યજી દઈને મન કેવળ (વેદાંતનું) શ્રવણ કરવામાં જ સ્થિર થાય, એ મનની જઘન્ય શાંતિ છે; અને તેને મિથસત્ત્વ” કહે છે. ૯ '
प्राच्योदीच्यांगसद्भावे शमः सिध्यति नान्यथा । तीवा विरक्तिः प्राच्यांगमुदीच्यांगं दमादयः ॥१०॥
પૂર્વનાં તથા ઉત્તરનાં અંગે હોય, તો જ આ “શમ” સિદ્ધ થાય છે. બીજી રીતે સિદ્ધ થતો નથી, તેમાં તીવ્ર વૈરાગ્ય એ પૂર્વનું અંગ છે અને દમ વગેરે ઉત્તરનાં અંગ છે. ૧૦૦ 'कामः कोद्धश्च लोभश्च मदो मोहच मत्सरः। न जिताः षडिमे येन तस्य शान्तिर्न सिध्यति ॥ १०१॥ કામ, ક્રોધ, લોભ, મદ, મેહ અને મત્સર-આ છને જે
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવરાત-સિદ્ધાંત-સારસગ્રહ છત્યાં નથી, તેને શાંતિ સિદ્ધ થતી નથી. ૧૦૧
शब्दादिविषयेभ्यो यो विषवन निवर्तते। तीव्रमोक्षेच्छया भिक्षोस्तस्य शान्तिनं सिध्यति ॥ १०२॥
મોક્ષની તીવ્ર ઈચ્છા કરીને જે સંન્યાસી શબ્દાદિ વિષયોને ઝેર જેવા માની તેનાથી અટકતો નથી, તેને શાંતિ સિદ્ધ થતી નથી.
येन नाराधितो देवो यस्य नो गुर्वनुग्रहः। न वश्यं हृदयं यस्य तस्य शान्तिन सिध्यति ॥ १०३।।
જેણે દેવ(પરમાત્મા)ને આરાધ્યા નથી, જેના પર ગુરુની કૃપા નથી અને જેનું હૃદય વશ નથી, તેને શાંતિ સિદ્ધ થતી નથી. ૧૦૩ -
मनः प्रसादसियर्थ साधनं श्रूयतां बुधैः। मनःप्रसादो यत्सत्वे यदभावे न सिध्यति ॥ १०४॥
જે સાધનથી મન નિર્મળ થાય છે, એવું સાધન છે સમજુ મનુષ્યો ! સાંભળે. તે સાધન હોય તો મન નિર્મળ થાય છે અને ન હોય તે નિર્મળ થતું નથી. ૧૦૪
ब्रह्मचर्यमहिसा च दया भूतेष्ववक्रता। विषयेष्वतिवैतृष्ण्यं शौचं दंभविवर्जनम् ॥ १०५॥ सत्यं निर्ममता स्थैर्यमभिमानविसर्जनम् । ईश्वरध्यानपरता ब्रह्मविद्भिः सहस्थितिः ॥१०६ ॥ शानशास्त्रकपरता समता सुखदुःखयोः। मानानासक्तिरेकांतशीलता च मुमुक्षुता ॥१०॥ यस्यैतद्विद्यते सर्व तस्य चित्तं प्रसीदति । न त्वेतद्धमशून्यस्य प्रकारांतरकोटिभिः ॥ १०८॥
બ્રહાચર્ય, અહિંસા, પ્રાણીઓ પર દયા, સરળતા, વિષયોમાં અતિશય તૃષ્ણારહિતપણું, બહારની ને અંદરની શુદ્ધિ, દંભને ત્યાગ, સત્ય, મમતારહિતપણું, સ્થિરતા, અભિમાનનો ત્યાગ,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
૩૩
ઈશ્વરના ધ્યાનમાં તત્પરતા, બ્રહ્મજ્ઞાનીએ સાથે સહેવાસ, જ્ઞાન ભરેલાં શાસ્ત્રોમાં પરાયણતા, સુખ-દુઃખમાં સમાનતા, માન ઉપર અનાસક્તિ, એકાંતે રહેવાના સ્વભાવ અને મેાક્ષની ઇચ્છા-એ જેનામાં હેાય તેનું ચિત્ત નિર્મળ થાય છે; પણ આ ધર્મોથી જે રહિત હાય તેનું મન ખીજા કરાયા પ્રકારાથી નિર્મળ થતું નથી. ૧૦૫-૧૦૮
स्मरणं दर्शनं स्त्रीणां गुणकर्मानुकीर्तनम् ।
समस्तासु प्रीतिः संभाषणं मिथः ॥ १०९ ॥ सहवासा संसर्गेऽष्टधा मैथुनं विदुः । एतद्विलक्षणं ब्रह्मचर्ये चित्तप्रसादकम् ॥ ११० ॥
સ્ત્રીઓનું સ્મરણ, દર્શન, તેઓના ગુણા તથા કર્મીનું વણુન, તેના વિષેની સારાપણાની બુદ્ધિ, તેએ ઉપર પ્રીત, એકાંતમાં વાતચીત, તેઓના સહવાસ અને સબધ—આ આઠ પ્રકારનું મૈથુન છે; તેના ત્યાગ એ ‘ બ્રહ્મચય ’ છે અને ચિત્તની શુદ્ધિનું તે સાધન છે. ૧૦૯,૧૧૦
अहिंसा वाङ्मनःकायैः प्राणिमात्राप्रपीडनम् । स्वात्मवत्सर्वभूतेषु कायेन મનઘાત્તિ ૫૬૨૨ ॥
વાણી, મન અને શરીરથી કાઈપણ પ્રાણીને પીડા ન ઉપજાવવી અને મન વચન, કાયાથી સર્વ પ્રાણીઓ પર પેાતાના જેવી જ બુદ્ધિ કરવી તે ‘ અહિંસા’ છે. ૧૧૧
अनुकंपा दया सैव प्रोक्ता वेदान्तवेदिभिः । करणत्रित येष्वेकरूपतावक्रता मता ॥ ११२ ॥
સર્વ પ્રાણીઓ પર અનુકપા ( કાઈને દુઃખી જોઈ હૃદય ક’પી જાય) એ જ દયા છે, એમ વેદાંત જાણનારા કહે છે; અને મન, વચન, કાયા–એ ત્રણેમાં કુટિલતા ન હેાવી તેને ‘ સરળતા ' કહી છે. ૧૧૨
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४
સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु वैराग्यं विषयेप्वनु ।. . यथैव काकविष्ठायो वैराग्यं तद्धि निर्मलम् ॥ ११३॥ ..
જેમ કાગડાની વિઝા તરફ (માણસને)અણગમો હોય છે, તે જ પ્રમાણે બ્રહ્માથી માંડી સ્થાવર સુધીના વિષયે તરફ અણગમો થ, એ જ નિર્મળ વૈરાગ્ય (અતિશય તૃષ્ણારહિતપણું) છે. ૧૧૩
बाह्यमाभ्यंतरं चेति द्विविधं शौचमुच्यते ।। मृजलाभ्यां कृतं शौचं बाह्य शारीरकं स्मृतम् ॥ ११४॥ मशानदूरीकरणं मानसं शौचमातरम् । अंतःशौचे स्थिते सम्यग्बाह्यं नावश्यकं नृणाम् ॥ ११५॥
શૌચ બે પ્રકારનું કહેવાય છે–બહારનું ને અંદરનું. તેમાં માટી અને જળથી ઉપરની શુદ્ધિ કરવી તે બહારનું “શારીરિક શૌચ” કહેવાય છે, અને અજ્ઞાન દૂર કરવું તે અંદરનું “માનસશૌચ” છે. આ અંદરનું શૌચ જે બરાબર હોય, તે મનુષ્યને બહારના શૌચની જરૂર નથી. ૧૧૪,૧૧૫
ध्यानपूजादिकं लोके द्रष्टयैव करोति यः। पारमार्थिकधीहीनः स दंभाचार उच्यते ॥ ११६ ॥ पुंसस्तथानाचरणमदंभित्वं विदुर्बुधाः यत्स्वेन रष्टं सम्यक्च श्रुतं तस्यैव भाषणम् ॥ ११७ ॥ सत्यमित्युच्यते ब्रह्म सत्यमित्यभिभाषणम् । देहादिषु स्वकीयत्वदृढबुद्धिविसर्जनम् ॥ ११८॥ निर्ममत्वं स्मृतं येन कैवल्यं लभते बुधः । गुरुवेदान्तवचनैनिश्चितार्थे दृढस्थितिः ॥ ११९ ॥ तदेकवृत्या तत्स्थैर्य नैश्चल्यं न तु वर्मणः । विद्यैश्वर्यतपोरूपकुलवर्णाश्रमादिभिः ॥ १२०॥ संजाताहंकृतित्यागस्त्वभिमानविसर्जनम् । त्रिभिध करणैः सम्यगधित्वा वैषयिकी कियाम् ॥ १२१॥
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ स्वात्मकचिंतनं यत्तदीश्वरध्यानमीरितम् । जायेव सर्वदा वासो ब्रह्मविद्भिः सहस्थितिः ॥ १२२॥
લેકે દેખતા હોય ત્યારે ધ્યાન-પૂજા વગેરે કરે પણ ખરી રીતે તે કરવાની બુદ્ધિ હોય જ નહિ, તે દંભાચાર' કહેવાય છે. આ દંભાચાર ન કરે તેને વિદ્વાનો દંભરહિતપણું કહે છે; તેમ જ પોતે જેવું જોયું હોય કે સાંભળ્યું હોય, તે જ બરાબર કહેવું તેને જ સત્ય કહે છે. “બ્રહ્મ સત્ય છે” એમ કહેવું તે “સત્ય” છે. દેહ આદિ ઉપર “આ મારું પિતાનું છે” એવી જે દઢબુદ્ધિ હોય તેનો ત્યાગ કરે, તેને “નિમમતા” (મમતારહિતપણું ) કહે છે; આથી સમજુ માણસ મોક્ષને પામે છે. ગુરુ અને વેદાંતનાં વચનાથી જે અર્થનો નિશ્ચય થયે હોય, તેને એકધારી વૃત્તિથી મજબૂત રીતે વળગી રહેવું, તે “સ્થિરતા” કહેવાય છે, પણ શરીરને સ્થિર કરવું, તે સ્થિરતા નથી. વિદ્યા, એશ્વર્ય, તપ, રૂપ, કુળ. વર્ણ તથા આશ્રમ વગેરેથી ઉત્પન્ન થયેલા અહંકારનો ત્યાગ કરે, તે જ અભિમાનનો ત્યાગ છે; તેમ જ મન, વચન અને કાયાથી વિષયની ક્રિયાને સારી પેઠે ત્યા કરી કેવળ પિતાના આત્માનું જ ચિંતન કરવું. તેને “ઈશ્વરધ્યાન કહે છે; અને દેહની છાયાની પેઠે સદા બ્રહ્મજ્ઞાનીઓની સાથે રહેવું તેને બ્રહ્મજ્ઞાનીઓ સાથેનો સહવાસ કહે છે. ૧૧૬-૧૨૨
जयदुक्त ज्ञानशास्त्रे श्रवणादिकमेषु यः।। निरतः कर्मधीहीनः ज्ञाननिष्ठः स एव हि ॥ १२३॥
જ્ઞાનથી ભરેલાં એ સ્ત્રોમાં જે જે શ્રવણાદિ કહ્યા છે તેમાં જ આસક્ત રહે, અને કર્મો કરવાની બુદ્ધિનો ત્યાગ કરે, એ જ જ્ઞાનનિષ્ઠ' , ' અર્થાત્ જ્ઞાનયુક્ત શાસ્ત્રોમાં પરાયણ છે.) ૧૨૩
सकताज्वरादीनां प्राप्तकाले सुखादिभिः। विकारहीनतेव स्यात्सुख दुःखसमानता ॥१२४ ॥
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
- ના
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ધન, સ્ત્રી, તાવ (શારીરિક પીડા) વગેરે જે જે વખતે આવે, તે તે વેળા સુખ-દુઃખ થવાથી વિકાર ન થાય—એને અર્થ જ સુખદુઃખમાં “સમાનતા” એ થાય છે. ૧૨૪
श्रेष्ठं पूज्यं विदित्वा मां मानयन्तु जना भुवि । इत्यासक्त्या विहीनत्वं मानानासक्तिरुच्यते ॥१२५॥
મને શ્રેષ્ઠ અને પૂજ્ય ગણી લોકો પૃથ્વી પર માન આપે” એવી આસક્તિને ત્યાગ તે માન વિષેની અનાસક્તિ કહેવાય છે. ૧૨૫
सच्चिन्तनस्य संबाधो विनोऽयं निर्जने ततः। स्थेयमित्येक एवास्ति चेत्सवैकान्तशीलता ॥ १२६ ॥
સત્ વસ્તુ–પરમાત્માના ચિંતનમાં હરક્ત થાય, માટે નિર્જન પ્રદેશમાં પોતે એકલા રહેવું, તે જ “એકાંતે રહેવાને સ્વભાવ છે.
संसारबंधनिर्मुक्तिः कदा झटिति में भवेत् । इति या सुदृढा बुद्धिरीरिता सा मुमुक्षुता ॥ १२७ ॥
“સંસારરૂપ બંધનમાંથી મારો ઝટ છુટકારો કયારે થાય?” આવી અતિ દઢબુદ્ધિ કરવી, તે “મુમુક્ષુતા”(મોક્ષની ઈરછા) કહેવાય છે. ૧૨૭
દમ ब्रह्मचर्यादिभिर्धर्बुद्धेर्दोषनिवृत्तये । दण्डनं दम इत्याहुमशब्दार्थकोविदाः ॥ १२८॥ तत्तवृत्तिनिरोधेन बाह्येन्द्रियविनिग्रहः। योगिनो दम इत्याहुर्मनसः शांतिसाधनम् ॥ १२९ ॥
ઉપર જણાવેલા બ્રહ્મચર્ય આદિ ધર્મો દ્વારા બુદ્ધિના દેષ દૂર કરવા માટે જે દંડ લેવો (શિક્ષા સહન કરવી), તેને “દમ” શબ્દનો અર્થ જાણનારા “દમ” કહે છે. ૧૨૮
તે તે વૃત્તિઓને રોકીને બહારની ઇન્દ્રિયોને વશ કરવી, તેને ગીઓ “દમ” કહે છે. આ પણ મનની શાંતિનું સાધન છે. ૧૨૯
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ इन्द्रियेष्विन्द्रियार्थेषु प्रवृत्तेषु यदृच्छया । ગુધવતિ તવ મનોવાસુમિયાને | | न्द्रियेषु निरुद्धेषु त्यक्त्वा वेगं मनः स्वयम् । स्वभावमुपादत्ते प्रसादस्तेन जायते। જરૂર ક્ષત્તિ જિતેશ્વ, મુરિા શિષ્યતિ નાથા | શરૂ I
જ્યારે ઇન્દ્રિયો પોતાના વિષયો તરફ વળે, ત્યારે મન (પણ) વાયુ પાછળ અગ્નિની પેઠે સ્વેચ્છાએ તેની પાછળ જ દોડી જાય છે; માટે જે ક્રિયાને કી હોય, તે મન પોતાની મેળે જ વેગ ત્યજીને સવગુણના સ્વભાવને પામે છે અને તેથી નિર્મળ બને છેઃ એ રી મન નિર્મળ થાય છે, ત્યારે જ આ જીવાત્માની મુક્તિ થાય છે. બીજા કેઈ પ્રકારે થતી નથી. ૧૩૦,૧૩૧
मन प्रसादस्य निदानमेव निरोधनं यत्सकलेन्द्रियाणाम् । हाहांन्द्रये साधु निरुध्यमाने बाह्यार्थभोगो मनसो वियुज्यते ॥१३२॥
બધી ક્રિયાને વશ કરવી, એ જ મનની શુદ્ધિનું પ્રથમ કારણ છે; કારણ કે જ્યારે બહારની ઇંદ્રિયોને સારી પેઠે વશ કરવામાં આવે છે, ત્યારે બહારના વિષયોનો ઉપભોગ (આપઆપ ૪ ) મનથી છૂટો પડી જાય છે. ૧૩૨
तेग स्वदौष्ट्र, परिमुच्य चित्तं शनैः शनैः शान्तिमुपाददाति । चित्तस्य बाह्यार्थविमोक्षमेव मोक्षं विदुर्मोक्षणलक्षणशाः ॥ १३३॥
અને તેથી ચિત્ત, પિતાની દુષ્ટતા છોડી દઈને ધીમે ધીમે શાંતિને સ્વીકારે છે, (આ જ અભિપ્રાયથી) મોક્ષનું લક્ષણ જાણુનારાઓ કહે છે, કે ચિત્તને બહારના વિષયથી છૂટું પાડવું એ જ મોક્ષ છે. ૧૩૩ दमं विना साधु मनःप्रसादहेतु न विद्मः सुकरं मुमक्षोः। दमेन चितं निजदोषजातं विसृज्य शान्ति समुपैति शीघ्रम् ॥१३४॥
ઉત્તમ પ્રકારના દમ વિના મુમુક્ષુના મનની શુદ્ધિ માટેનું
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ સહેલું સાધન અમારા જાણવામાં નથી; કારણ કે દમથી ચિત્ત પોતાના સર્વ દોષોને છોડી દઈ જલદી શાંતિ પામે છે. ૧૩૪ प्राणायामाद्भवति मनसो निश्चलत्वं प्रसादो...
यस्याप्यस्य प्रतिलियतदिग्देशकालाधवेक्ष्य । सम्यग्रष्ट्या कचिदपि तया नो दो हन्यते तत्..
कुर्याद्धीमान्दममनलसश्चित्तशान्त्यै प्रयत्नात् ॥१३५॥
પ્રાણાયામથી પણ જેના મનની સ્થિરતા અને શુદ્ધિ થતી હોય તેણે પણ નિયમપૂર્વક નદિશા, દેશ અને કાળ વગેરે તરફ ચોક્કસ દષ્ટિ રાખી જ હોય છે, કારણ કે એવી ઉત્તમ દષ્ટિથી કેઈ કાળે દમને નાશ થતો નથી. માટે બુદ્ધિમાન મનુષ્ય આળસુ નહિ બની ચિત્તની શાંતિ માટે કાળજીથી (બહારની ઇકિયેને વશ કરવારૂપ) દમ કરે જોઈએ. ૧૩૫
सर्वेन्द्रियाणां गतिनिग्रहेण भोग्येषु दोषाधवमर्शनेन । ईशप्रसादाच गुरोः.प्रसादाच्छान्ति समायात्यतिरेण चित्तम् ॥
ભાગ્યપદાર્થો વિષેના દોષ વગેરેને વિચાર કરીને સર્વ ઇંદ્રિયોની ગતિને રોકવાથી થોડા જ સમયમાં ઈશ્વર અને ગુરુની કૃપાથી ચિત્ત શાંતિને પામે છે. ૧૩૬
તિતિક્ષા માયરિમારિ યા પ્રાપ્ત થતા मचिन्तया तत्वहनं तितिक्षेति निगद्यते ॥ १३७ ॥
પ્રારબ્ધના વેગથી આધ્યાત્મિક આદિ જે દુઃખ પ્રાપ્ત થયું હોય, તેને વિચાર કર્યા વિના તેને સહન કરવું, તેને “તિતિક્ષા કહે છે. ૧૩૭ रक्षा तितिक्षासदृशी मुमुक्षोर्न विद्यतेऽसौ पविना न भिद्यते । यामेव धीराः कवचीव विघ्नान्सास्तृणीकृत्य जयन्ति मायाम ॥१३८
તિતિક્ષા જેવું મુમુક્ષુનું કઈ રક્ષણ નથી; કારણ કે એ
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંતસારસંગ્રહ વજથી પણ તૂટતી નથી. જેમ બખતરધારી પુરુષ સર્વ પ્રહારોને રોકી શકે છે, તેમ આ તિતિક્ષાનો આશ્રય કરીને જ ધીર પુરુષ માયાને તણખલાં જેવી ગણું જીતી શકે છે. ૧૩૮ क्षमावतामेव हि योगसिद्धिः स्वाराज्यलक्ष्मीसुखभोगसिद्धिः । क्षमाविहीना निपतन्ति विघ्नैर्वातहताः पर्णचया इव द्रुमात् ॥१३९॥
તિતિક્ષાવાળાઓને જ યોગસિદ્ધિ અથવા ચકવતની રાજ્યલક્ષ્મીનાં સુખભોગની સિદ્ધિ પ્રાપ્ત થાય છે; પરંતુ તિતિક્ષા વિનાના પુરુષે જેમ પાંદડાં વાયુ સાથે અથડાઈને ઝાડ ઉપરથી ખરી પડે છે તેમ વિઘોને લીધે પડે છે (યોગભ્રષ્ટ થાય છે). ૧૩૯
तितिक्षया तपो दानं यशस्तीर्थ व्रतं श्रुतम् । भूतिः स्वर्गोऽपवर्गश्च प्राप्यते तत्तदर्थिमिः ॥ १४० ॥
તપ, દાન, યજ્ઞ, તીર્થ, વ્રત, શાસ્ત્ર, ઐશ્વર્ય, સ્વર્ગ અને મક્ષ વગેરે જે જે ઈચ્છતા હોય, તે તે તિતિક્ષાથી મેળવાય છે.
ब्रह्मचर्यमहिंसा च साधूनामप्यगर्हणम् । पराक्षेपादिसहनं तितिक्षोरेव सिध्यति ॥ १४१ ॥
બ્રહ્મચર્ય, અહિંસા, સજજનોની અનિંદા અને બીજાઓના તિરસ્કાર વગેરે સહન કરવા–એ બધું તિતિક્ષાવાળો જ કરી શકે છે.
साधनेष्वपि सर्वेषु तितिक्षोत्तमसाधनम् । થક વિરાટ સ્ટારે વિવા1 કવિ મૌનિ ! ૪૨ .
સર્વ સાધનોમાં પણ તિતિક્ષા ઉત્તમ સાધન છે જેમાં દેવ તરફનાં કે બીજાં પ્રાણીઓ તરફનાં વિદને નાસી જાય છે. ૧૪૨
तितिक्षोरेव विघ्नेभ्यस्त्वनिवर्तितचेतसः। सिध्यन्ति सिद्धयः सर्वा अणिमाधाः समृडयः ॥ १४३॥
તિતિક્ષાવાળાનું જ ચિત્ત વિદથી ડગી જતું નથી અને તેને જ અણિમા આદિ એશ્વર્યો અને (બીજ) સિદ્ધિઓ સિદ્ધ થાય છે. ૧૪૩
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ तस्मान्मुमुक्षोरधिका तितिक्षा संपादनीयेप्सितकार्यसिद्धयै । .. तीवा मुमुक्षा च महत्युपेक्षा चोमे तितिक्षासहकारि कारणम् ॥१४४
માટે મોક્ષની ઈચ્છાવાળાએ ઈચ્છિત કાર્યની સિદ્ધિ માટે તિતિક્ષા અધિક મેળવવી; અને મોક્ષની તીવ્ર ઈચ્છા તેમ જ વિષયે તરફની મોટી ઉપેક્ષા (બેદરકારી)–આ બંને સાથે રહી તિતિક્ષાનાં કારણ બને છે (એ પણ ધ્યાનમાં રાખવું). ૧૪૪ तत्तत्कालसमागतामयततेः शान्त्यै प्रवृत्तो यदि
स्यात्तत्तत्परिहारकौषधरतस्तच्चिन्तने तत्परः। तद्भिक्षुः श्रवणादिधर्मरहितो भूत्वा मृतश्चेत्ततः
किं सिद्धं फलमाप्नुयादुभयथा भ्रष्टो भवेत्स्वार्थतः ॥१४५॥
જેમ કેઈ કાળે ઉપરાઉપરી રોગો આવી પડતાં તેની શાંતિ માટે જે લાગ્યો રહે, તે જ તે તે રોગોને દૂર કરનારાં ઔષધ સેવવામાં તત્પર બને અને તેની શાંતિના જ વિચારો કર્યા કરે; તેમ સંન્યાસી તિતિક્ષામાં તત્પર હોય પરંતુ શ્રવણાદિ ધર્મોથી રહિત હોય અને એ જ સ્થિતિમાં જે મરણ પામે, તો તેને કયું ફળ સિદ્ધ થાય છે? (કઈ પણ નહિ. ) એ તે બંને પ્રકારના સ્વાર્થથી ભ્રષ્ટ થાય છે. ૧૪૫
योगमभ्यस्यतो भिक्षोर्योगाच्चलितचेतसः। प्राप्य पुण्यकृताल्लोकानित्यादि प्राह केशवः ॥ १४ ॥
સંન્યાસી અને અભ્યાસ કરતા હોય તે સમય દરમિયાન જે યોગથી ચલિત (બ્રણ) ચિત્તવાળો થાય, તે પુણ્ય કરનારાઓના લોકને પામી પાછો પવિત્ર શ્રીમંતને ઘેર જમે છે” એમ શ્રીકૃષ્ણ ભગવાન ગીતાજીમાં કહે છે. ૧૪૬
न तु कृत्वैव संन्यासं तूष्णीमेव मृतस्य हि । पुण्यलोकगति ब्रते भगवान्यासमात्रतः ॥ १४७॥ न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति। . પ્રત્યયવંત્યાદિથમવમુવાર ૪ ૨૪૮
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ૪૧ એ ઉપરથી ભગવાન કૃષ્ણ, “કેવળ સંન્યાસ લઈને ચુપચાપ મરણ પામેલાને માત્ર સંન્યાસથી જ પુણ્યકની ગતિ પ્રાપ્ત થાય છે એમ કહેતા નથી, પરંતુ કેવળ સંન્યાસથી સિદ્ધિ મળતી જ નથી એમ કહે છે; અને જણાવે છે, કે સંન્યાસીનાં કર્તવ્ય શ્રવણદિને ત્યાગ કરવાથી સિદ્ધિ થતી જ નથી. ૧૪૭, ૧૪૮
Twiત્તિતિક્ષા લેવા તત્તડુagvજાતY कुर्याच्छक्त्यनुरूपेण श्रवणादि शनैः शनै ॥१४९ ॥
માટે આવેલાં છે તે દુઃખ તિતિક્ષાથી સહન કરીને પણ શક્તિ અનુસાર ધીમે ધીમે શ્રવણાદિ અવશ્ય કરવાં જ જોઈએ. प्रयोजनं तितिक्षायाः साधितायाः प्रयत्नतः । प्राप्तदुःखासहिष्णुत्वे न किञ्चिदपि दृश्यते ॥ १५०॥
કાળજીથી સિદ્ધ કરેલી તિતિક્ષાનું પ્રજન, આવેલાં દુઃખોસહન કરવા સિવાય બીજું કંઈ દેખાતું જ નથી, (એટલે તિતિક્ષાની સાથે શ્રવણાદિ પણ હોવાં જ જોઈએ.) ૧૫૦
ઉપરાતિ साधनत्वेन रटानां सर्वेषामपि कर्मणाम् । विधिना यः परित्यागः स संन्यासः सतां मतः ॥ १५१॥ उपरमयति कर्माणीत्युपरतिशब्देन कथ्यते न्यासः। म्यासेन हि सर्वेषां श्रुत्या प्रोक्तो विकर्मणां त्यागः ॥ १५२ ॥
સાધનરૂપે દેખાતાં સર્વ (નિત્ય નૈમિત્તિકાદિ) કર્મોને વિધિપૂર્વક સંપૂર્ણ ત્યાગ કરે, તેને સજજનેએ સંન્યાસ માન્યો છે; આ સંન્યાસ જ “જળ (મત રૂતિ ' કર્મોને બંધ કરાવે છે, માટે “ઉપરતિ” કહેવાય છે. વેદ પણ કહે છે, કે “સર્વ વિરુદ્ધ કર્મોને ત્યાગ તે જ સંન્યાસ છે. ” ૧૫૧,૧૫૨
कर्मणा साध्यमानस्यानित्यत्वं श्रूयते यतः । कर्मणानेन किं नित्यफलेप्सोः परमार्थिनः ॥ १५३ ॥ વેદમાં કહેવાય છે, કે કર્મથી સિદ્ધ થતા સર્વ પદાર્થ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવાત-સિદ્ધાંત-સારસગ્રહ અનિત્ય છે તે નિત્ય ફળને ઈચ્છતા અને પરમાર્થ સાથે જ સંબંધવાળા પુરુષને એવાં કર્મની શી જરૂર છે? ૧૫૩
उत्पाद्यमाप्यं संस्कार्य विकार्य परिगण्यते। चतुर्विधं कर्मसाध्यं फलं नान्यदितः परम् ॥ १५४॥
ઉત્પાદ્ય, આપ્ય, સંસ્કાર્ય અને વિકાર્યક–એમ ચાર પ્રકારનાં કર્મ વડે સિદ્ધ થતાં ફળ ગણાય છે તે સિવાય બીજું કોઈ કર્મનું ફળ છે જ નહિ. ૧૫૪
વૈતરત રહ્યા હતા. અવિનુમતિ स्वतःसिद्धं सर्वदाप्तं शुद्धं निर्मलमक्रियम् ॥ १५५॥
બ્રહ્મા તે સ્વતઃ સિદ્ધ, સર્વકાળે પ્રાપ્ત થયેલ, શુદ્ધ, નિર્મળ અને નિષ્ક્રિય છે; તેથી ઉપર દર્શાવેલાં ચાર કર્મફળ માંહેના એકે રૂપ હેવા તે યોગ્ય નથી. ૧૫૫
न चास्य कधिजनितेत्यागमेन निषिध्यते । कारणं ब्रह्म तत्तस्माद्ब्रह्म नोत्पाद्यमिष्यते ॥ १५६॥
કાર્ય ક્રશ્ચિકવિતા-આ બ્રહ્મને ઉત્પન્ન કરનાર કોઈ નથી, એમ વેદ ના પાડે છે તેથી બ્રહ્મ સર્વનું કારણ કરે છે; માટે ઉપર દર્શાવેલા “ઉત્પાદ્ય” કર્મફળરૂપ એ નથી. ૧૫૬
माप्त्राप्ययोस्तु मेदश्चेदात्रा चाप्यमवाप्यते। આવૃક્વપમેવૈતપ્રહ્મ નાથે કરાર | ૨૧૭ |
મેળવનાર અને મેળવવા ગ્ય-એ ભેદ હોય તો જ મેળવનાર મેળવવા યોગ્ય વસ્તુને મેળવે છે પણ બ્રહ્મ તો મેળવનાર સ્વરૂપ જ છે, તેથી એ મેળવવા ગ્ય–આણ્ય ફળરૂપે કદી હોઈ શકે નહિ. ૧૫૭
૧ ઉત્પન્ન થનાર-ઉત્પત્તિને યોગ્ય–તે ઉત્પાદફળ ૨ પ્રાપ્ત થનાર-પામવા ગ્ય–મેળવવા લાયક-આપ્યફળ ૩ સંસ્કાર પામનાર-સંસકારને યોગ્ય–સંસ્કાર્યફળ ૪ વિકાર પામનાર-વિકારને મેગ્ય–તે વિકાર્યફળ
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ मलिनस्यैव संस्कारो दर्पणादेरिहेष्यते । ध्योमवन्नित्यशुद्धस्य ब्रह्मणो नैव संस्क्रिया ॥१५८ ।। केन दुऐन युज्येत वस्तु निर्मलमक्रियम् । सद्योगादागतं दोषं संस्कारो विनिवर्तयेत् ॥१५९ ॥ निर्गुणम्य गुणाधानमपि नैवोपपद्यते । केवलो निर्गणश्चेति नैर्गुण्यं श्रूयते यतः ॥१६॥
દર્પણ વગેરે મેલી વસ્તુ હોય તેને જ સંસ્કાર (સફાઈ વગેરે) કરવો પડે છે; પરંતુ બ્રહ્મ તે આકાશની પેઠે નિત્ય શુદ્ધ જ છે, તેથી તેને સંરકાર હોય જ નહિ. જે વસ્તુ નિર્મળ અને નિષ્કિય છે, તે કઈ દુષ્ટ વસ્તુ સાથે સંબંધ પામે, કે જેના સંબંધથી પ્રાપ્ત થયેલા દેષને સંસ્કાર દૂર કરે ? (દુષ્ટ વસ્તુના સંબંધથી લાગેલા દેશ દુર કરવા માટે જ સંસ્કારની જરૂર રહે છે; બ્રહ્માને તે કઈ વસ્તુને સબંધ જ નથી. તેથી તેને વળી સંસ્કાર કેવો? વળી જે વસ્તુ નિર્ગુણ છે, તેમાં ગુણોનું સ્થાપન પણ ધટતું નથી; કારણ કે શ્રતિ કહે છે, કે “જેવો નિયમ પરમાત્મા એક જ અને નિર્ગુણ છે” એમ બ્રહ્મને નિર્ગુણ કહેલ છે. (આ કારણથી બ્રહ્મ સરકાર્ય કર્મફળરૂપ હોઈ શકે નહિ.) ૧૫૮–૧૬૦
सावरवस्य क्षीरादेवस्तुनः परिणामिनः । येन केन विकारित्वं स्यानो निष्कर्मवस्तुनः ॥ १६ ॥ निष्कलं निष्क्रिय शान्तं निरवद्यं निरंजनम् । इत्येव वस्तुनस्तत्वं श्रुतियुक्तिव्यवस्थितम् ॥ १६२ !!
તેમ જ દૂધ વગેરે જે વસ્તુ અવયવાળી અને પરિણામ ધર્મવાળી છે, તે જ બીજી કઈ વસ્તુથી વિકાર પામનારી થઈ શકે; પણ બ્રહ્મ તે નિષ્કર્મ વસ્તુ-ક્રિયાશૂન્ય છે, તેથી તેનામાં વિકારીપણું હેઈ શકે નહિ. વેદ પણ કહે છે–નિ નિક્રિ શનાવદ્ય નિરંગનમૂ-બ્રહ્મ અવયવે રહિત, ક્રિયાશૂન્ય, શાંત,
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ હુ
નિર્દોષ અને નિલે પ છે. ’(તેથી એ વિકાર્ય કર્મ ફળરૂપ પણ ન જ હાય.) આ રીતે બ્રહ્મરૂપ વસ્તુનુ યથાર્થ સ્વરૂપ શ્રુતિ અને યુક્તિથી ચાક્કસ થયેલુ છે. ૧૬૧,૧૬૨
तस्मान कर्मसाध्यत्वं ब्रह्मणोऽस्ति कुतश्चन । कर्मसाध्यं त्वनित्यं हि ब्रह्म नित्यं सनातनम् ॥ १६३ ॥ માટે બ્રહ્મ કાઈ પણ રીતે ક સાધ્ય(ફળ)રૂપ નથી; વળી જે ક્રમસાધ્ય હાય, તે તા અનિત્ય હાય છે, અને બ્રહ્મ તા નિત્ય અને સનાતન છે. ૧૬૩
देहादिः क्षीयते लोको यथैवं कर्मणा चितः । तथैवामुष्मिको लोको संचितः पुण्यकर्मणा ॥ १६४ ॥ कृतकत्वमनित्यत्वे हेतुर्जागर्ति सर्वदा । तस्मादनित्ये स्वर्गा पंडितः को नु मुह्यति ॥ १६५ ॥
વળી કર્મથી મેળવેલા આ દેહાદિ લાક જેમ નાશ પામે છે, તેમ પુણ્યક થી મેળવેલા સ્વર્ગાઢિ પરલેાક પણ નાશ જ પામે છે, વળી અનિત્યપણામાં સર્વકાળે કૃત્રિમતા કારણરૂપ હોય છે; તેથી સ્વર્ગાદિ અનિત્ય કર્મ કુળમાં કયા બુદ્ધિમાન પુરુષ માહ પામે ? ૧૬૪,૧૬૫
जगद्धेतोस्तु नित्यत्वं सर्वेषामपि संगतम् । जगद्धेतुत्वमस्यैव वावदीति श्रुतिर्मुहुः ॥ १६६ ॥
જગતનું કારણ (બ્રહ્મ) તા નિત્ય છે, એમ સ મતવાદીઆએ માન્યુ છે; અને જગતનું કારણુ કેવળ બ્રહ્મ જ છે, એમ વારવાર શ્રુતિ કહે છે. ૧૬૬
ऐतदात्म्यमिदं सर्वे तत्वत्यमिति च श्रुतिः । अस्यैव नित्यतां ब्रूते जगद्धेतोः सतः स्फुटम् ॥ १६७ ॥ 'ऐतदात्म्यम् इदं सर्वम्- -આ સર્વ જગત બ્રહ્મરૂપ છે. ’ ‘તત્ સત્યમ્ એ બ્રહ્મ સત્ય છે ’-એમ શ્રુતિ બ્રહ્મને જ નિત્ય, જગતનું કારણ અને સત્ય સ્પષ્ટ કહે છે. ૧૬૭
સ. સા.
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
૫
में कर्मणा न प्रजया धनेनेति स्वयं श्रुतिः। पर्मणो मोक्षहेतुत्वं साक्षादेव निषेधति ॥ १६८॥
વળી “Áujન પ્રકથા –કર્મથી, પ્રજાથી કે ધનથી મિક્ષ મળતું નથી” એમ વેદ પોતે કર્મને મેક્ષના કારણ તરીકે સાફ ના પાડે છે. ૧૬૮ gamહ્મવત્તાપૂર્વમુમળો તાજોધrfજા
कैवल्यं पुरुषस्य सिध्यति परब्रह्मात्मतालक्षणम् । में स्नानरपि कीर्तनैरपि जपनों कृच्छ्रचांद्रायणै।
नों वाप्यध्वरयक्षदाननिगमैनों मंत्रतंत्रैरपि ॥ १६९ ॥
જીવ અને બ્રહ્મના વિચારપૂર્વક એ બન્નેની એકતાનું જ્ઞાન થયા વિના પુરુષને મોક્ષ થતો જ નથી; કેમ કે મોક્ષનું લક્ષણ જ એ છે, કે કેવળ પરબ્રહ્મ સ્વરૂપ જ મા છે, એમ સમજવું. આવે મોક્ષ આન, કીર્તન, જપકૃષ્કૃ–ચાંદ્રાયણ આદિ વ્રત વાવ-કૂવો બંધાવવા, યજ્ઞ-યાગ કરવા, દાન દેવાં, શાસ્ત્ર ભણવા કે મંત્ર તંત્ર સાધવા વગેરેથી કદી પણ થતું નથી, ૧૯૯૯
शानादेव तु कैवल्यमिति श्रुत्या निगद्यते । शानस्य मुक्तिहेतुत्वमन्ययावृत्तिपूर्वकम् ।। १७० ॥
વેદ પણ “નવ તુ પૈ૩૦-~-જ્ઞાનથી જ મિક્ષ ૧૩ છે” એમ જ્ઞાનને જ મુક્તિનું કારણ કહે છે, અને તે સિવાયના બીજા સાધનાની ના પાડે છે. ૧૭૦ विकिनो विरक्तस्य ब्रह्मनित्यत्ववेदिनः । तन्द्रावेच्छोरनित्थार्थे तत्सामन्ये कुतोऽरतिः ॥१७१ ॥
પ્રધાને નિત્ય જાણનારો વિવેકી, વૈરાગ્યવાન અને બ્રહ્મભાવને જ જે ઇર બ્લો હોય તેવો પુરુ, (સ્વર્ગાદિ અનદ્ય પદાર્થમાં અને તેની સામગ્રીઓમાં કેમ આનંદ પામે ? (ન જ પામે. ૧૭૧
તમાનિત્ય દ્વાર ધરલેન રોહિત | नित्यं नैमित्तिकं वापि सर्वे कर्म ससाधनम् ॥ १७२ ।।
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ मुमुक्षुणा परित्याज्यं ब्रह्मभावमभीप्सुना । मुमुक्षोरपि कर्मास्तु श्रवणं चापि साधनम् ॥ १७३॥ हस्तववयमेतस्य स्वकार्य साधयिष्यति । यथा विज़ुभते दीपो ऋजूकरणकर्मणा ॥ १७४ ॥ तथा श्रवणजो बोधः पुंसो विहितकर्मणा। अतः सापेक्षितं ज्ञानमथवापि समुश्चयम् ॥ १७५॥ मोक्षस्य साधनमिति वदन्ति ब्रह्मवादिनः। मुमुक्षोयुज्यते त्यागः कथं विहितकर्मणः ॥ १७६ ॥ इति शंका न कर्तव्या मूढवत्पण्डितोत्तमैः । कर्मणः फलमन्यत्तु श्रवणस्य फलं पृथक् ॥ १७७ ॥ बैलक्षण्यं च सामग्योश्चोभयत्राधिकारिणोः । कामी कर्मण्यधिकृतो निष्कामी श्रवणे .मतः ॥ १७८ ॥
માટે મોક્ષ અને બ્રહ્મભાવને ઈચ્છતા પુરુષે સ્વર્ગાદિ અનિત્ય પદાર્થોનાં સાધનરૂપે કહેલાં નિત્યનૈમિત્તિક આદિ સર્વ કર્મોને તેઓનાં સાધન સાથે ત્યાગ જ કરે. માત્ર શ્રવણરૂપ કર્મ અને તેનું સાધન મુમુક્ષુને ઉપયોગી છે, માટે તે ભલે રહે; કારણ કે બે હાથની પેઠે તે મુમુક્ષુને પોતાનું કાર્ય સિદ્ધ કરી આપશે. જેમ દી (તેને) સીધે કરવારૂપ કર્મથી વધારે પ્રકાશે છે. તેમ શ્રવણથી ઉત્પન્ન થતું પુરુષનું જ્ઞાન, (શ્રવણરૂપ) વેદોક્ત કમથી વધારે પ્રકાશે છે. આ કારણથી જ બ્રહ્મવાદીઓ કહે છે, કે જ્ઞાન એ સાપેક્ષિત છે; (એટલે શ્રવણાદિ કર્મોની જરૂર રાખે જ છે) અથવા જ્ઞાન અને શ્રવણાદિ કર્મ–એ બન્નેને સમુચ્ચય (સાથે હોવું) મોક્ષનું સાધન છે. અહીં ઉત્તમ પંડિતેઓ મૂઢ લોકોની પેઠે આવી શંકા ન કરવી, કે વેદોક્ત નિત્ય-નૈમિત્તિકાદિ કર્મોને મુમુક્ષુએ ત્યાગ કર કેમ ઘટે ? (આ શંકાનું સમાધાન આ પ્રમાણે છે, કે) નિત્યનૈમિત્તિકાદિ કર્મોનું ફળ જુદુ છે અને શ્રવણનું ફળ જુદું છે. એ બન્નેની સામગ્રી જુદી છે અને અધિ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ કારી પણ જુદા છે. કામનાવાળો પુરુષ-નિત્ય નૈમિત્તિકાદિ કર્મોને અધિકારી છે અને નિષ્કામ પુરુષ શ્રવણદિને અધિકારી છે. ૧૭૨–૧૭૮
अर्थी समर्थ इत्यादि लक्षणं कर्मिणो मतम् । परीक्ष्य लोकानित्यादि लक्षणं मोक्षकारिक्षणः ॥ १७९ ॥
અથ સર્ય –નિત્ય-નૈમિત્તિકાદિ કામ્ય કર્મોને અધિકારી, તે તે કર્મોની ઈરછાવાળો અને સમર્થ હે જઈએ” એમ વેદમાં સકામ કર્મનિષનું લક્ષણ કહ્યું છે; અને “પી હોવાનું – લેકેની પરીક્ષા કરીને શ્રવણદિ કરનારે” એમ મેક્ષને ઈચ્છનાર નિષ્કામનું લક્ષણ કહ્યું છે. ૧૭૯
मोक्षाधिकारी संन्यासी गृहस्थः किल कर्मणि । कर्मणः साधन भार्यात्रुक्नुवादिपरिग्रहः ॥१८० ॥ नैवान्यसाधनापेक्षा शुश्रूषोस्तु गुरुं विना। उपर्युपर्यहंकारो वर्धते कर्मणा भृशम् ॥ १८१॥ महंकारस्य विच्छित्तिः श्रवणेन प्रतिक्षणम् । प्रवर्तक कर्मशास्त्रं हानशास्त्रं निवर्तकम् ॥ १८२॥
વળી મોક્ષને અધિકારી સંન્યાસી છે અને કર્મને અધિકારી ગૃહસ્થ જ છે; તેમ જ કર્મનું સાઘન સ્ત્રી, સુ, સર્ચ વગેરે જરૂરી છે; પરંતુ શ્રવણ કરવા ઇરછતા મુમુક્ષુને તે ગુરુ વિના બીજા કોઈ સાધનની જરૂર નથી; કર્મથી તે અહંકાર ઉપરાઉપરી ઘણે જ વધ્યે જાય છે અને શ્રવણથી તે પ્રતિક્ષણ અહંકારને નાશ થતો જાય છે; કર્મ દર્શાવનારું શાસ્ત્ર પ્રવૃત્તિ માર્ગે લઈ જાય છે અને જ્ઞાનશાસ્ત્ર તે નિવૃત્તિમાર્ગે દોરે છે. ૧૮૦-૧૮૨
इत्यादिवपरीत्यं तत्वाधने चाधिकारिणोः । - દાવો: grugવેક્ષા વિષયને તારા II ૨૮રૂ II खामग्रयोश्चोंभयोस्तदुभयत्राधिकारिणोः। अब नयति विज्ञानमधः प्राययति क्रिया ॥ १८४॥
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ कथमन्योन्यसापेक्षा कथं वापि समुच्चयः। यथाग्नेस्तृणकूटस्य तेजसस्तिमिरस्य च ॥१८५॥.. सहयोगो न घटते तथैव शानकर्मणोः । किमुपकुर्याज्ञानस्य कर्म स्वप्रतियोगिनः ॥ यस्य संनिधिमात्रेण स्वयं न स्फूर्तिमृच्छति ॥ १८ ॥
કર્મનાં સાધનામાં તથા જ્ઞાનનાં સાધનોમાં તેમ જ કર્મના અધિકારીમાં તથા જ્ઞાનના અધિકારીમાં વિપરીતતા રહેલી છે; અને એ બન્નેની સામગ્રીને તથા અધિકારીઓને કેઈ કાળે એકબીજાની જરૂર પડતી નથી; વળી ઉત્તમ પ્રકારનું જ્ઞાન સર્વોત્કૃષ્ટ બ્રાને પમાડે છે અને કર્મ એનાથી નીચેની ગતિઓમાં લઈ જાય છે, તેથી એ બનેને એકબીજાની જરૂર કેવી રીતે હોય? અથવા જેમ અગ્નિ અને ઘાસની ગંજી સાથે રહી શકે નહિ અને તેજ તથા અંધકારને સહગ કદી હોય જ નહિ, તેમ જ્ઞાન અને કર્મને પણ સહયોગ અથવા એકઠા રહેવું કદી હેય જ નહિ. કર્મ જ્ઞાનનું વિરોધી છે, તેથી એ કર્મ, જ્ઞાનને ઉપકાર શું કરે ? (ન જ કરે,) જે કર્મના માત્ર સમીપપણાથી પણ પતે જ્ઞાન વિકાસ પામતું નથી. ૧૮૩-૧૮૬ कोटींधनाद्रिज्वलितोऽपि वह्निरर्कस्य नारीत्युपकर्तुमीषत् । यथा तथा कर्मसहस्रकोटिनिस्य किं नु स्वयमेव लीयते ॥१८७॥
કરોડે લાકડાના મોટા ઢગલાથી અગ્નિ સળગાવ્યો હોય, તેપણ એ સૂર્યને ઉપકાર કરવા લગારે યોગ્ય નથી; તે જ પ્રમાણે હજાર કે કરેડે પ્રકારનું કર્મ, જ્ઞાનને ઉપકાર કરવા લગાર પણ યોગ્ય નથી; ઊલટું જ્ઞાનની આગળ કર્મ પતે જ નાશ પામે છે. ૧૮૭
एककश्रियौ हस्तौ कर्मण्यधिकृतावुभौ । सहयोगस्तयोर्युक्तो न तथा ज्ञानकर्मणोः ॥१८८ ।। બે હાથ એક જ કર્તાના આશ્રયવાળા છે, છતાં જેમ જુદાં
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવતાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ જુદાં કર્મના અધિકારી છે, તે જ પ્રમાણે જ્ઞાન અને કર્મને સહરોગ કદી યોગ્ય નથી. ૧૮૮
का कर्तुमकर्तुं वाप्यन्यथा कर्म शक्यत । न तथा वस्तुनो ज्ञानं कर्तृतंत्रं कदाचन ॥ १८९॥
કમને તે તેને કરનારે કરવાને, નહિ કરવાને કે વિપરીત કરવાને સમર્થ છે; પરંતુ એ પ્રમાણે કઈ વસ્તુનું જ્ઞાન કર્તાને અધીન કદી હેતું નથી. (અર્થાત કર્મ કર્તાને અધીન છે, ત્યારે જ્ઞાન કર્તાને અધીન નથી.) ૧૮૯
यथा वस्तु तथा सानं प्रमाणेन विजायते। नापेक्षते च यत्किंचित्कर्म वा युक्तिकौशलम् ॥ १९० ॥
જે વસ્તુ જેવા સ્વરૂપમાં છે તેવા સ્વરૂપમાં તેનું જ્ઞાન, (વેદરૂપ) પ્રમાણ દ્વારા થઈ શકે છે, એટલે જ્ઞાનને કઈ કર્મની કે યુક્તિની કુશળતાની લેશમાત્ર જરૂર નથી. ૧૯૦
शानस्य वस्तुतंत्रत्वे संशयाधुदयः कथम् । मतो न वास्तवं शानमिति नो शंक्यतां बुधैः ॥ १९१ ॥ प्रमाणासोष्ठववृतं संशयादि न वास्तवम् । श्रुतिप्रमाणसुष्ठुत्के शानं भवति वास्तवम् ॥ १९२॥
જ્ઞાન જે વસ્તુને જ અધીન હોય, તે (એ વસ્તુના સંબંધમાં જ્ઞાન કરનાર કર્તાને) સંશય વગેરે કેમ થાય છે? માટે જ્ઞાન વસ્તુને અધીન નથી. (પણ કર્મની પેઠે કર્તાને જ અધીન છે.)” આવી શંકા વિદ્વાનેએ ન કરવી. કારણ કે પ્રમાણની ઉત્તમતા ન હોય તો જ તેને લીધે સંશય વગેરે થાય છે; એટલે સંશય વગેરેને તથા વસ્તુને કંઈ સંબંધ જ નથી. વેદરૂપી ઉત્તમ પ્રમાણ જે હયાત છે, તે વસ્તુનું જ્ઞાન થાય જ છે. (માટે જ્ઞાન વસ્તુને અધીન છે, કર્તાને અધીન નથી.) ૧૯૧, ૧૯૯૨
वस्तु तावत्परं ब्रह्म नित्यं सत्ये ध्रुवं विभु। श्रुतिप्रमाणे तज्ज्ञानं स्यादेव निरपेक्षकम् ।। १९३ ॥
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ વસ્તુ પણ (બીજી કઈ સમજવાની નથી, પરંતુ) નિત્ય, સત્ય, અવિકારી, અવિનાશી અને વ્યાપક પરબ્રહ્મ જ સમજવી; અને વેદરૂપ પ્રમાણ હયાત જ છે, તેથી કોઈની પણ જરૂર વિના તેનું જ્ઞાન થઈ શકે છે. ૧૯૩
रूपज्ञानं यथा सम्यग्दृष्टौ सत्यां भवेत्तथा । · श्रुतिप्रमाणे सत्येव शानं भवति वास्तवम् ।। १९४॥
જેમ આંખ સારી હોય તે જ રૂપનું જ્ઞાન થઈ શકે છે, તેમ વેદરૂપ (ઉત્તમ) પ્રમાણ હોય તે જ (બ્રહ્મરૂપ) વસ્તુનું જ્ઞાન થઈ શકે છે. ૧૯૪
न कर्म यत्किाचदपेक्षते हि रूपोपलंग्यौ पुरुषस्य चक्षुः। शानं तथैव श्रवणादिजन्य वस्तुप्रकाशे निरपेक्षमेव ॥१९५ ॥
જેમ મનુષ્યની આંખને રૂપ જાણવામાં (ખાસ કંઈ કર્મ કે ક્રિયાની જરૂર રહેતી નથી, તેમ શ્રવણાદિથી ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાનને બ્રહ્મરૂપ વરતુના પ્રકાશમાં કોઈ પણ કમની જરૂર છે જ નહિ.
कर्तृतंत्रं भवेत्कर्म कर्मतंत्रं शुभाशुभम्। प्रमाणतंत्र विज्ञानं मायातंत्रमिदं जगत् ॥ १९६॥
કમ કર્તાને અધીન છે, શુભ-અશુભ ફળ કર્મને અધીન છે, ઉત્તમ અનુભવજ્ઞાન (વેદરૂ૫) પ્રમાણને અધીન છે અને આ જગત માયાને અધીન છે. ૧૯૬
विद्यां चाविद्यां चेति सहोक्तिरियमुपकृता सद्भिः। सत्कर्मोपासनयोर्न त्वात्मज्ञानकर्मणोः कापि ।। १९७ ॥
“વિઘાં જાવિયાં ર” (એ ઈશોપનિષદના આધારે) સત્ - પુરુષ વિદ્યા તથા અવિદ્યાને એકીસાથે ઉપાસવાનું કહી પરસ્પર ઉપકારક અથવા સહાયક જણાવે છે; પરંતુ ત્યાં “અવિદ્યા” શબ્દથી સત્કર્મ અને “વિદ્યા” શબ્દથી ઉપાસના સમજવાની છે, પણ “વિવા” એટલે આત્મજ્ઞાન અને “અવિદ્યા” એટલે કર્મ એમ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
R
સર્વવિદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ સમજી આત્મજ્ઞાન તથા કર્મને પરસ્પર ઉપકારક અથવા સહાયક કદી માનવામાં નથી. ૧૯૭
नित्यानित्यपदार्थबोधरहितो यचोभयत्र नगाधर्थानामनुभूतिलमहदयो निविण्णधुद्धिर्जनः।। तस्यैवास्य जडस्य कर्म विहितं श्रुत्या विरज्याभितो मोक्षेच्छोर्न विधीयते तु परमानंदार्थिनो धीमतः ॥ १९८ ॥
જે મનુષ્યની બુદ્ધિ આત્મજ્ઞાનથી કંટાળી હોય, જેને નિત્ય કે અનિત્ય પદાર્થનું જ્ઞાન ન હોય અને આ લેક તથા પરલોક બંનેના પુષ્પમાળા આદિ લેગ્ય પદાર્થોને અનુભવ કરવા જેનું હદય લાગ્યું રહેતું હોય, તેવા જડ( અજ્ઞાની. )ને માટે જ વેદે (યજ્ઞયાગાદિ અને નિત્યનમિત્તિકાદિ) કર્મો કરવાની આજ્ઞા કરેલી છે; પરંતુ જે પુરુષ ચારે બાજુથી વૈરાગ્ય પામી કેવળ મોક્ષને જ ઈચ્છતા હોય અને પરમાનંદને જ અથી હેય, તેવા બુદ્ધિમાન પુરુષ માટે વેદે કર્મો કરવાની આજ્ઞા કરી નથી. ૧૯૮
मोमेच्छया यदहरेव विरज्यतेऽसौ न्याखस्तदैव विहितो विदुषो मुमुक्षोः॥ श्रुत्या तयैव परया च ततः सुधीभिः प्रामाणिकोऽयमिति चेतसि निधितव्यः॥१९९॥
વિદ્વાન મુમુક્ષુ, મેક્ષની ઈરછાથી જે દિવસે વૈરાગ્ય પામે, તે જ દિવસે તેણે સંન્યાસ લઈ લેવો, એમ વેદ આજ્ઞા કરે છે; અને એ જ ઉત્તમ વેદવચનના આધારે મહાબુદ્ધિમાન પુરુષો આ સંન્યાસને જ પ્રામાણિક તરીકે મનમાં ચોકકસ માન.
खापरोक्षस्य वेदादेः साधनत्वं निषेधति । .नाहं वेदैर्न तपसेत्यादिना भगवानपि ॥२००
: ‘યવાવ વિના તવ ઘનત-જે દિવ> દિવસે સંન્યાસ લે” આ વેદવાકય ઉપર અહીં
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત–સાસ ગ્રહ
ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે પણ ( ભગવદ્ગીતામાં ) ‘ નાદું વેટર્ન સપના હું વેદો કે તપ વગેરેથી પ્રાપ્ત થતા નથી' એમ કહીને આત્માના અપરાક્ષ અનુભવમાં વેદ આદિને સાધન તરીકે ગણવાની ના પાડે છે. ( અર્થાત્ આત્માના પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરવાને જ્ઞાન જ સાધન છે, વેઢાક્ત કર્મ વગેરે સાધન નથી.) ૨૦૦ प्रवृत्तिका निवृत्तिश्च द्वे एते श्रुतिगोचरे ।
प्रवृत्त्या बध्यते जंतुर्निवृत्त्या तु विमुच्यते ॥ २०१ ॥ વેદમાં એ માર્ગ છે: (૧) પ્રવૃત્તિ અને(૨)નિવૃત્તિ. તેમાં પ્રવૃત્તિથી મનુષ્ય અધાય છે અને નિવૃત્તિથી મુક્તિ પામે છે. ૨૦૧ यत्र स्वबंधोऽभिमतो मूढस्यापि कचित्ततः । નિવૃત્તિ ર્મસંન્યાસઃ પોો મોક્ષજાિિમઃ ॥ ૨૦૨ ॥
મૂઢ હોય તેને પણ પાતે ક્યાંય બંધાય, એ ગમતું નથી; માટે માક્ષની ઈચ્છા રાખનારે કમના ત્યાગ કરવારૂપ નિવૃત્તિ જ સ્વીકારવી જોઈએ. ૨૦૨
न शामकर्मणोर्यस्मात्सहयोगस्तु युज्यते ।
तस्मात्त्याज्यं प्रयत्नेन कर्म ज्ञानेच्छुना ध्रुवम् ॥ २०३ ॥
જ્ઞાન અને ક્રમના સહયાગ ઘટતા જ નથી, માટે જ્ઞાનની ઈચ્છા રાખનારે પ્રયત્નપૂર્વક કમના અવશ્ય ત્યાગ કરવા. ૨૦૩
इष्टसाधनताबुद्धया गृहीतस्थापि वस्तुनः ।
विज्ञाय फल्गुतां पश्चात्कः पुनस्तत्प्रतीक्षते ॥ २०४ ॥
ઢાઈ વસ્તુને પેાતાનું ઇચ્છિત સાધવા સાધન તરીકે સ્વીકારી પરંતુ પાછળથી એ વસ્તુ સાર વિનાની જણાય, તા એની ં કરે ? ( એટલે જ્ઞાન માટે ક્રમ ઉપયેાગી નથી, એમ `ડવું જોઈએ.)૨૦૪
*
परमणं पूर्वदृष्टवृत्तिभ्यः ।
प्रेति च वृत्त्या द्विरूपतां धत्ते ॥ २०५ ॥
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ ઉપરતિ” શબ્દનો અર્થ એ છે, કે પૂર્વ અનુભવેલી વિષયાકાર વૃત્તિઓથી અટકવું–પાછા ફરવું. આ અર્થ એ વૃત્તિને લીધે જ મુખ્ય અને ગૌણુ–એવા બે પ્રકાર છે. ૨૦૫
वृत्तेदृश्यपरित्यागो मुख्यार्थ इति कथ्यते। गौणार्थः कर्मसंन्यासः श्रुतेरंगतया मतः ॥२०६॥
માનસિક વૃત્તિ દશ્ય પદાર્થોને ત્યાગ કરી દે, એ “ઉપરતિને મુખ્ય અર્થ છે; અને કર્મોનો ત્યાગ કરી દે, તે ગૌણ અર્થ છે. આ કર્મત્યાગમાં શ્રવણને તેના અંગ તરીકે માન્યું છે. (અર્થાત બધાં કર્મો ત્યજવા લાયક છે, પરંતુ શ્રવણરૂપ કર્મ કદી તજવા ગ્ય નથી. ૨૦૬ पुंसः प्रधानसिद्ध्यर्थमंगस्याश्रयणं ध्रुवम् । कर्तव्यमंगहीनं चेत्प्रधानं नैव सिध्यति ॥२०७॥
હરકોઈ પુરુષે, મુખ્ય વસ્તુ સિદ્ધ કરવા માટે તેના અંગને આશ્રય તે કરવો જ જોઈએ; અંગ વિના મુખ્ય સાધ્ય સિદ્ધ થતું જ નથી. ૨૦૭
संन्यसेत्सुविरक्तः ‘सन्निधामुत्रार्थतः सुखात् । अविरक्तस्य संन्यासो निष्फलोऽयाज्ययागवत् ॥२०८॥
સારી રીતે વૈરાગ્ય પામેલાં પુરુષે, આ લોક ને પરલોકના વિષયનું સુખ ત્યજી દેવું. (આનું નામ જ સાચે સંન્યાસ છે.) પરંતુ જેને વૈરાગ્ય થ ન હોય અને(ઉપલક) સંન્યાસ લીધે હેય તે તે (કેવળ) નિષ્ફળ છે-જેમ યજ્ઞના અધિકારી પાસે યજ્ઞ કરાવ્યું હોય તે તે નિષ્ફળ જ છે. ૨૦૮
संन्यख्य तु यतिः कुर्यान पूर्वविषयस्मृतिम् । तो तां तत्समरणे तस्य जुगुप्सा जायते यतः॥२०९॥
સંન્યાસ લીધા પછી સંન્યાસીએ પૂર્વના તે તે (અનુભવેલ) વિષયાનું સ્મરણ (પણ) કરવું ન જોઈએ; કેમ કે એનું જે મરણ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત સારસ બ્રહ
કરે, તા (સન્યાસથી ભ્રષ્ટ થાય છે અને લેાકામાં) તેની પણ નિદા થાય છે. ૨૦૯
શ્રદ્ધા
गुरुवेदान्तवाक्येषु बुद्धिर्या निश्चय । त्मिका । सत्यमित्येव सा श्रद्धा निदानं मुक्तिसिद्धये ॥ २१० ॥ ગુરુ અને વેદાંતનાં વામ્યા ઉપર આ સત્ય જ છે’ આવી નિશ્ચયવાળી બુદ્ધિ, એ શ્રદ્ધા કહેવાય છે. આ શ્રદ્ધા મુક્તિની સિદ્ધિમાં પ્રથમ કારણ છે. ૨૧૦
श्रद्धावतामेव सतां पुमर्थः समीरितः सिध्यति नेतरेषाम् । उक्तं सुसूक्ष्मं परमार्थतत्त्वं श्रद्धत्स्व सोम्येति च वक्ति वेदः ॥ २११ ॥ શ્રદ્ધાવાળા સત્પુરુષાના જ હરકેાઈ પુરુષાર્થ સિદ્ધ થાય છે, એમ કહેવાય છે; ખીજા(શ્રદ્ધા રહિત )ના કોઈ પુરુષાર્થ સિદ્ધ થતા નથી. આ અભિપ્રાયથી વેદ પણ કહે છે, કે ' હું સૌમ્ય ! તને ઉપદેશેલા અતિ સૂક્ષ્મ પરમાતત્ત્વ ઉપર તું શ્રદ્ધા રાખ. ” ૨૧૧
(
श्रद्धाविहीनस्य तु न प्रवृत्तिः प्रवृत्तिशून्यस्य न साध्यसिद्धिः । अश्रद्धयैवाभिहताश्च सर्वे मज्जन्ति સંતા મહાલમુદ્રે ॥ ૨૨૨ ॥ શ્રદ્ધા વિનાના માણસ પ્રવૃત્તિ કરતા નથી અને પ્રવૃત્તિ નહિ કરનારનાં કાઈ સાધ્યની સિદ્ધિ થતી નથી; અશ્રદ્ધાને લીધે જ બધા નાશ પામે છે અને સ`સારરૂપ માટા સમુદ્રમાં ડૂબે છે. ૨૧૨ देवे च वेदे च गुरौ च मंत्रे तीर्थे महात्मन्यपि भेषजे च । श्रद्धा भवत्यस्य यथा यथान्तस्तथा तथा सिद्धिरुदेति पुंसाम् ॥ २९३ ॥
દેવ, વેદ, ગુરુ, મંત્ર, તી, કેાઈ મહાત્મા અને દવા ઉપર મનમાં જેવી જેની શ્રદ્ધા હૈાય છે, તે પ્રમાણે જ મનુષ્યોને ફળસિદ્ધિ પ્રકટે છે. (અર્થાત્ જેવી શ્રદ્ધા તેવા જ લાભ.) ૨૧૩ मस्तीत्येवोपलब्धव्यं वस्तुसद्भावनिश्चयात् ।
सद्भावनिश्वयस्तत्र श्रद्धया शास्त्रसिद्धया ॥ २१४ ॥
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ (પરમાત્મારૂપ) વસ્તુ છે જ, આ સદભાવયુક્ત નિશ્ચય જે હોય છે, તો જ એ વસ્તુ મળી શકે છે અને શાસ્ત્રો દ્વારા સિદ્ધ થયેલી શ્રદ્ધાને લીધે જ એ સભાવયુક્ત નિશ્ચય થાય છે. ૨૧૪
तस्माच्छ्रद्धा सुसंपाद्या गुरुवेदान्तवाक्ययोः! मुमुक्षोः श्रधानस्य फलं सिध्यति नान्यथा ॥२१५॥
માટે ગુરુ અને વેદાંતનાં વાકય ઉપર સારી રીતે શ્રદ્ધા મેળવવી જોઈએ; કેમ કે મુમુક્ષુ જે શ્રદ્ધાળુ હોય છે, તે જ ફળ સિદ્ધ થાય છે; નહિ તે ફળ સિદ્ધ થતું નથી. ૨૧૫
यथार्थवादिता पुंसां श्रद्धाजननकारणम् । वेदस्येश्वरवाश्यत्वाद्यथार्थत्वे न संशयः॥२१६॥
જેવું હોય તેવું સત્ય બોલવું, એ મનુષ્યને શ્રદ્ધા થવામાં કારણ બને છે. વેદ ઈશ્વરનાં વચન છે, તેથી એ સત્ય હોય એમાં સંશય નથી. ૨૧૬
मुक्तस्येश्वररूपत्वाद्गुरोर्वागपि तादृशी। तस्मात्तद्वाक्ययोः श्रद्धा सतां सिध्यति धीमताम् ॥ २१७॥
મુક્ત પુરુષ ઈશ્વરસ્વરૂપ છે, તેથી એવા ગુરુની વાણી પણ એવી જ સત્ય હોય છે; આથી બુદ્ધિમાન સજજનેને વેદ અને ગુરુનાં વચન ઉપર શ્રદ્ધા થાય છે. ૨૧૭
સમાધાન श्रुत्युक्तार्थावगाहाय विदुषा ज्ञेयवस्तुनि । चित्तस्य सम्यगाधानं समाधानमितीर्यते ॥२१८॥
વેદમાં કહેલા અર્થને જાણવા માટે વિદ્વાન પુરુષ શેય વરતુમાં ચિત્ત સારી પેઠે સ્થાપે, એ “સમાધાન” કહેવાય છે. ૨૧૮ चित्तस्य खाध्यकपरत्वमेव पुमर्थसिद्धेनियमेन कारणम् । नैवान्यथा सिध्यति साध्यमीषन्मनाप्रमादे विफलः प्रयत्नः ॥२१९॥
ચિત્ત કેવળ સાધ્યમાં જ તત્પર બને, એ જ હરકોઈ પુરુષાર્થ
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ સિદ્ધ થવામાં એક્કસ કારણ છે; બીજા પ્રકારે સાધ્ય સિદ્ધ થતું. નથી; એટલે મનને જે જરા પણ પ્રમાદ થાય, તે પ્રયત્ન નિષ્ફળ થાય છે. ૨૧૯ चित्तं च दृष्टिं करणं तथान्यदेकत्र बभ्राति हि लक्ष्यमेत्ता । किचित्प्रमादे सति लक्ष्यमेत्तुर्बाणप्रयोगो विफलो यथा तथा ॥२२०॥
सिद्धेश्चित्तसमाधानमसाधारणकारणम् । यतस्ततो मुमुक्षणां भवितव्यं सदामुना ॥२२१॥
નિશાન ભેદનારો પુરુષ ચિત્ત, દષ્ટિ, ઇદ્રિય અને તેના વ્યાપારને જે એક જ નિશાનમાં એકાગ્ર કરે, તે જ નિશાન ભેદી શકે છે; પરંતુ એ નિશાનબાજને થડે પણ પ્રમાદ થઈ જાય તે તેના બાણને પ્રયોગ જેમ નિષ્ફળ થાય છે, તે જ પ્રમાણે ચિત્તનું સમાધાન (એકાગ્રપણું) સાધ્યની સિદ્ધિમાં અસાધારણ (મુખ્ય) કારણ છે. માટે મુમુક્ષુઓમાં આ “સમાધાન સદાકાળ હેવું જોઈએ. ૨૨૦,૨૨૧
मत्यंततीववैराग्यं फललिप्सा महत्तरा। तदेतदुभयं विद्यात्समाधानस्य कारणम् ॥ २२२ ॥
અત્યંત તીવ્ર વૈરાગ્ય અને ફળ મેળવવાની મોટામાં મોટી ઈચ્છા-આ બન્નેને (પણ) સમાધાનનાં કારણ જાણવાં. ૨૨૨
बहिरंगं श्रुतिः प्राह ब्रह्मचर्यादिमुक्तये ।
માષિમેરવંતા વિધાર મા રરરૂ अंतरंगं हि बलवद्वहिरंगाधतस्ततः। शमादिषटकं जिज्ञासोरवश्यं भाव्यमांतरम् ॥ २२४॥
શ્રતિ કહે છે, કે મુક્તિ માટે બ્રહ્મચર્ય વગેરે બહારનાં અંગે છે અને (ઉપર કહેલા) શમ આદિ છ અંદરનાં અંગો છે. પંડિત પણ કહે છે, કે બહિરંગ (બહારનાં અંગે) કરતાં અંતરંગ (અંદરનાં અંગે) જ વધારે બળવાન છે, માટે જિજ્ઞાસુમાં શમ
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ આદિ છ અંદરનાં અંગે અવશ્ય હોવાં જોઈએ. ૨૨૩,૨૨૪
अंतरंगविहीनस्य कृतश्रवणकोटयः। न फलन्ति यथा योद्धरधीरस्यास्त्रसंपदः॥२२५॥
યુદ્ધ કરનાર લડવૈયે જે ધીરજવિનાને હેય, તે તેની પાસે હથિયારે ઘણાં હોવા છતાં નકામાં જ છે; તેમ મુમુક્ષુ, કરોડો પ્રકારનાં શ્રવણાદિ કર્યા કરે; પરંતુ તેનામાં ઉપર જણાવેલાં અંદરનાં અંગે ન હોય, તે એ શ્રવણાદિ સફળ થતાં નથી. ૨૨૫
મુમુક્ષુતા ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानाधद्विद्वान्मोक्तुमिच्छति । संसारपाशबंधं तन्मुमुक्षुत्वं निगद्यते ॥ २२६ ॥
વિદ્વાન પુરુષ “બ્રહ્મ અને આત્મા એક છે” એવા અનુભવજ્ઞાનથી સંસારરૂપ પાશનું બંધન છોડી નાખવા ઈછે, એ મુમુક્ષુત્વ” કહેવાય છે. ૨૨૬
साधनानां तु सर्वेषां मुमुक्षा मूलकारणम् । अनिच्छोरप्रवृत्तस्य क श्रुतिः क नु तत्फलम् ॥२२७॥
આ મુમુક્ષા સર્વ, સાધનાનું મૂળ કારણ છે; કારણ કે મોક્ષ માટે જેને ઈચ્છા જ ન હોય અને તે દ્વારા જે પ્રવૃત્તિ જ ન કરે, તેને માટે શ્રુતિ-શ્રવણ કયાં છે? અને તેનું ફળ પણ ક્યાં છે? ૨૨૭ तीवमध्यममंदातिमंदमेदाश्चतुर्विधा। मुमुक्षा तत्प्रकारोऽपि कीर्त्यते श्रूयतां बुधैः ॥ २२८ ॥
તીવ્ર, મધ્યમ, મંદ અને અતિમંદ–આમ ચાર પ્રકારની મુમુક્ષા છે, એ પ્રકારે પણ કહીએ છીએ; વિદ્વાને! સાંભળજે ૨૨૮
तापैसिभिनित्यमनेकरूपैः, संतप्यमानः क्षुभितांतरात्मा। परिग्रहं सर्वमनर्थबुद्धया, जहाति सा तीव्रतरा मुमुक्षा ॥ २२९ ॥ અનેક સ્વરૂપવાળા ત્રણ તાપથી નિત્ય સંતાપ પામતે અને
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત-
સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ તેથી જેનો અંતરાત્મા ગભરાઈ ગયો હોય એ મનુષ્ય, સર્વ પરિગ્રહને અનર્થબુદ્ધિથી ત્યાગ કરી દે, એ તેની અતિ તીવ્ર મુમુક્ષા છે. ૨૨૯ तापत्रयं तीव्रमवेक्ष्य वस्तु दृष्ट्वा कलत्रं तनयान्विहातुम् । मध्ये दुयोर्डोलनमात्मनो यत्सैषा मता माध्यमिकी मुमुक्षा ॥ २३०॥
* ત્રણ તાપને તીવ્ર જોઈને સ્ત્રી, પુત્ર આદિ વસ્તુ ત્યજી દેવા માટે એ બન્નેની વચ્ચે આત્માએ જે ડોલ્યા કરવું, તે મધ્યમ મુમુક્ષા માની છે. ૨૩૦ * मोक्षस्य कालोऽस्ति किमद्य मे त्वरा भुक्त्वैव भोगान्कृतसर्वकार्यः। मुक्त्यै यतिष्येऽहमथेति बुद्धिरेषैव मंदा कथिता मुमुक्षा ॥ २३१ ॥
મોક્ષ માટે હજી વાર છે; હમણાં મારે ઉતાવળ શી છે? ભાગ ભોગવી બધાં કાર્યો કર્યા પછી મુક્તિ માટે હું યત્ન કરીશ” એવી જે બુદ્ધિ તે મંદ મુમુક્ષા કહેવાય છે. ૨૩૧ मार्गे प्रयातुर्मणिलाभवन्मे लमेत मोक्षो यदि तहि धन्यः। इत्याशया मूढधियां मतिर्या सैषातिमन्दाभिमता मुमुक्षा ॥ २३२॥
માગે જનારને જેમ મણિ મળી આવે, તેમ મને મોક્ષ મળે તે કેવું સારું!” એવી આશામાં મૂઢમતિ લોકોની બુદ્ધિ જે ભમ્યા કરતી હોય, તે “અતિમંદ મુમુક્ષા’ ગણાય છે. ૨૩૨
जन्मानेकसहस्रेषु तपसाऽऽराधितेश्वरः । तेन निःशेषनिख़्तहृदयस्थितकल्मषः ॥२३३॥ शास्त्रविद्वणदोषको भोग्यमाने विनिःस्पृहः। नित्यानित्यपदार्थको मुक्तिकामो दृढव्रतः॥२३४॥ . निष्टतमग्निना पात्रमुद्वास्य त्वरया यथा । जहाति गेहं तद्वच्च तीव्रमोक्षेच्छया द्विज ॥२३५॥
અનેક હજારે જમોમાં તપ કરીને જેણે ઈશ્વરને આરાધ્યા હાય, તે દ્વારા હૃદયમાં રહેલાં બધાં પાપે જેનાં બેવાઈ ગયાં
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સવવેદાંત-સિદ્ધાંતસારસંગ્રહ હાય, શાસ્ત્ર જાણતો હોય, ગુણદેષ સમજતે હોય, દરેક ભોગ્ય પદાર્થો પર જેને સ્પૃહા રહી ન હોય, નિત્ય-અનિત્ય પદાર્થ સમજતો હય, મુક્તિ ઈચ્છતા હોય, અને ત્રતામાં દઢ હાય એ બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય કે વૈશ્ય અગ્નિથી અત્યંત તપેલા વાસણને જેટલી ઝડપથી ત્યજી દે, એટલી જ તીવ્ર મુમુક્ષુતાથી ઘરને છોડી દે છે. ૨૩૩-૨૩૫
स एव सधस्तरति संसृतिं गुर्वनुग्रहात् । यस्तु तीवमुमुक्षुः स्यात्स जीवन्नेव मुच्यते ॥ २३६ ॥ जन्मान्तरे मध्यमस्तु तदन्यस्तु युगान्तरे। चतुर्थः कल्पकोट्यां वा नैव बंधाद्विमुच्यते ॥ २३७ ॥
એ પુરુષ જ ગુરુની કૃપાથી તત્કાળ સંસાર તરે છે; અને જે એ તીવ્ર મુમુક્ષુ હોય છે, તે જીવતાં જ મુક્ત થાય છે; પરંતુ મધ્યમ મુમુક્ષાવાળો કઈ બીજા જન્મમાં અને મંદ મુમુક્ષાવાળા બીજા કોઈ યુગમાં મુક્ત થાય છે; પણ ચોથો અતિમંદ મુમુક્ષાવાળે તે કરોડો કમાં ય સંસારરૂ૫ બંધનથી છૂટતો નથી. ૨૩૬,૨૩૭ नृजन्म जंतोरतिदुर्लभं विदुस्ततोऽपि पुंस्त्वं च ततो विवेकः । लम्वा तदेतत्त्रितयं महात्मा यतेत मुक्त्यै सहसा विरक्तः ॥२३८ ॥
વિદ્વાને કહે છે કે, “મનુષ્ય જન્મ અતિ દુર્લભ છે, તેમાં પણ પુરુષ થવું દુર્લભ છે, અને તેમાં પણ વિવેક થવો અતિશય દુર્લભ છે. જેણે આ ત્રણે વસ્તુ મેળવી હોય તે મહાન આત્મા છે; અને તેણે તરત જ વૈરાગ્ય પામી મુક્તિ માટે પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. ૨૩૮
મિત્રવિપુર્ણ શનિ કરિા मर्त्यत्वं पुरुषत्वं च विवेकश्व न लभ्यते ॥ २३९ ॥
પુત્ર, મિત્ર, સ્ત્રી, આદિનું સુખ તે દરેક જન્મમાં મળે છે; પરંતુ મનુષ્યપણું, પુરુષપણું અને વિવેક (મનુષ્યજન્મ સિવાય
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવિદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ બીજા કેઈ જન્મમાં) મળતાં નથી. ૨૩૯
लब्ध्वा सुदुर्लभतरं नरजन्म जंतु- ..
ત્તત્રા કામ કરવાન્ા संप्राप्य चैहिकसुखाभिरतो यदि स्याद्
धिक्तस्य जन्म कुमतेः पुरुषाधमस्य ॥२४०॥ અતિ દુર્લભ કરતાં પણ અતિશય દુર્લભ મનુષ્ય જન્મ મળ્યો હોય, તેમાં પણ વળી પુરુષપણું પ્રાપ્ત થયું હોય, અને તેમાં પણ સારા-નરસાપણાને વિવેક મળ્યો હોય, છતાં આ લોકનાં જ સુખમાં જે રચ્યોપચ્યો રહે છે, તે કુમતિ અધમ પુરુષના જન્મને ધિક્કાર હે ! ૨૪૦
खादते मोदते नित्यं शुनकः सूकरः खरः। तेषामेषां विशेषः को वृत्तिर्येषां तु तेः समा ॥२४१॥
કૂતરાં, ભૂંડ અને ગધેડાં પણ હમેશાં ખાય છે અને આનંt પામે છે, માટે જેમની વૃત્તિ તેમના જેવી હોય, તેમનામાં અને મનુષ્યમાં ફરક શું? ૨૪૧
यावन्नाश्रयते रोगो यावन्नाक्रमते जरा। यावन्न धीविपर्येति यावन्मृत्युं न पश्यति ॥ २४२ ॥ तावदेव नरः स्वस्थः सारग्रहणतत्परः। . विवेकी प्रयतेताशु भवबंधविमुक्तये ॥ २४३॥
જ્યાં સુધી કઈ રોગ ન થાય, ઘડપણ દબાવી ન દે, બુદ્ધિ બગડે નહિ અને મૃત્યુને જુએ નહિ, ત્યાં સુધી જ મનુષ્ય સ્વસ્થ અને સાર ગ્રહણ કરવામાં તત્પર રહે છે. માટે વિવેકીએ તરત જ સંસારબંધનથી છૂટી જવા પ્રયત્ન કર. ૨૪૨,૨૪૩
देवर्षिपितृमर्त्यर्णबंधमुक्तास्तु कोटिशः। .. भवबंधविमुक्तस्तु यः कश्चिद्रह्मवित्तमः ॥ २४४॥ દેવ, ઋષિઓ, પિતૃઓ અને મનુષ્યનાં ઋણ(કરજ)રૂપી
સી,
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ બંધનથી મુક્ત થયેલા તો કરોડો મળે છે, પરંતુ સંસારરૂપ બંધનથી મુક્ત થયેલો તો કઈક જ ઉત્તમ બ્રહ્મવેત્તા પુરુષ ભાગ્ય મળે છે. ૨૪૪
ચંતન જવા ફ્રિ વર્ષિય तदंतवैधमुक्त्यर्थे क्रियतां कृतिभिः कृतिः ॥२४॥
મનુષ્ય (કામ-ક્રોધાદિ) અંદરનાં બંધનથી બંધાયેલો છે; તેનાં બહારનાં બંધને (કદાચ) છૂટી જાય, તે તેથી શું ફળ છે? (કંઈ જ નહિ.) માટે વિદ્વાનોએ અંદરનાં બંધનેથી છૂટી જવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. ૨૪૫
कृतिपर्यवसानैव मता तीव्रमुमुक्षुता। अन्या तु रंजनामात्रा पत्र नो दृश्यते कृतिः ।। २४६ ।।
તીવ્ર મુમુક્ષુતા, ક્રિયામાં પરિણમેલી જ માની છે. (સક્રિય અને આચરણમાં ઊતરેલી જ હોવી જોઈએ.) બાકીની તે કેવળ (પિતાને અથવા બીજાઓને) ખુશી કરવા પૂરતી જ હોય છે, જેમાં ક્રિયા એટલે કે તેને અનુસરતું આચરણ દેખાતું નથી. ૨૪૬
गेहादिसर्वमपहाय लघुत्वबुद्धया
सौख्येच्छया स्वपतिनानलमाविविक्षोः । कान्ताजनस्य नियता सुरढा त्वरा या
सैषा फलान्तगमने करणं मुमुक्षोः ॥ २४७ ॥ ઘર વગેરે સર્વ પદાર્થો (પિતાના પતિ વિનાના) તુચ્છ છે, આવી બુદ્ધિથી પિતાના (મરેલા) પતિની સાથે, સુખની ઈચ્છાથી અગ્નિમાં પ્રવેશ કરવા ઈચ્છતો (સતી) સ્ત્રીની જેવી સુદઢ અને ચોક્કસાઈવાળી તાલાવેલી અને ક્રિયા, મુમુક્ષુને (મેક્ષરૂપ) ફળની પ્રાપ્તિ સુધી પહોંચી જવા માટે સાધન છે. ૨૪૭
नित्यानित्यविवेकश्च देहक्षणिकतामतिः । - मृत्यो विश्च तापाप मुमुक्षावृद्धिकारणम् ।।२४८ ॥
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્વાંતસારસ ગ્રહ નિત્ય અને અનિત્ય પદાર્થોને વિવેક, દેહ ક્ષણિક છે એવી બુદ્ધિ, મૃત્યુને ભય અને (સંસારનો તાપ–આ બધાં મુમુક્ષતા વધવાનાં કારણે છે. ૨૪૮
शिरो विवेकस्त्वत्यंतं वैराग्यं वपुरुच्यते। शमादयः षडंगानि मोक्षेच्छा प्राण इष्यते ॥२४९।। ईरशांगसमायुको जिज्ञासुर्युक्तिकोविदः । शूरो मृत्यु निहन्त्येव सम्यग्ज्ञानासिना ध्रुवम् ॥ २५० ॥
(ઉપર કહેલાં ચાર સાધનો પૈકી) “નિત્યાનિત્યવિવેક નામનું પહેલું સાધન (મુમુક્ષુનું) મસ્તક ગણાય છે; વૈરાગ્ય શરીર કહેવાય છે; સમાદિ (ષટ્સપતિ) છ અંગો છે, અને મોક્ષની ઈચ્છારૂપ મુમુક્ષુતા પ્રાણ કહેવાય છે. આવાં અંગોવાળે જિજ્ઞાસુ (મુમુક્ષુ), જે યુક્તિકુશળ અને શૂરે હોય, તે ઉત્તમ જ્ઞાનરૂપી તરવારથી ચોક્કસ મૃત્યુને નાશ કરે જ છે. (એટલે મોક્ષને પામે જ છે). ૨૪૯,૨૫૦
ગુરુનું શરણ उक्तसाधनसंपन्ना जिज्ञासुर्यतिरात्मनः । जिज्ञासायै गुरुं गच्छेत्समित्पाणिनयोज्ज्वलः ॥ २५१॥
ઉપર કહેલાં સાધવાળા જિજ્ઞાસુએ, નિયમનિષ્ઠ બની આત્મતત્તવની જિજ્ઞાસા માટે નીતિથી ઉજજવળ બનવું અને પછી હાથમાં સમિધ લઈ ગુરુને શરણે જવું. ૨૫૧
ગુરુનાં લક્ષણે જોરિ ઇનિણો થા guત્ત રમવા निर्ममो निरहंकारो निद्वो निष्परिग्रहः ॥ २५२॥ . मनपेक्षः शुचिर्दक्षः करुणामृतसागरः। एवंलक्षणसंपन्नः स गुरुग्रामवित्तमः। उपासाचा प्रयत्नेन जिज्ञासोः स्वार्थसिद्धये ॥२५३ ।।
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ જે શ્રોત્રિય, બ્રહ્મનિષ્ઠ, અતિશય શાંત, સમદષ્ટિવાળા, મમતા રહિત, અહંકાર વિનાના, સુખ-દુઃખ, રાગ-દ્વેષ વગેરે જેડકાં વિનાના; પરિગ્રહરહિત, કેઈની દરકાર વિનાના, પવિત્ર, ચતુર અને દયારૂપ અમૃતના સાગર હોય, તે જ ગુરુ તરીકે યોગ્ય છે. માટે એવાં લક્ષણવાળા અને બ્રહ્મવેત્તાઓમાં શ્રેષ્ઠ ગુરુનું જિજ્ઞાસુએ સ્વાર્થની સિદ્ધિ માટે કાળજીથી શરણ લેવું.૨૫૨,૨૫૩
जन्मानेकशतैः सदाऽऽदरयुजा भक्त्या समाराधितो भक्तवैदिकलक्षणेन विधिना संतुष्ट ईशः खयम् । साक्षाच्छ्रीगुरुरूपमेत्य कृपया दृग्गोचरः सन्प्रभुः तत्वं साधु विबोध्य तारयति तान्संसारदुःखार्णवात् ।। २५४॥
વેદમાં કહેલાં લક્ષણવાળી અને સદા આદરયુક્ત ભક્તિથી, ભક્તોએ અનેક સેંકડો જન્મથી ઈશ્વરને બરાબર આરાધ્યા હોય, તે એ પોતે જ સંતુષ્ટ થઈ શ્રીગુરુના સ્વરૂપે સાક્ષાત્ પધારી કૃપાથી પ્રત્યક્ષ દર્શન દે છે; અને પછી એ પ્રભુ સારી રીતે તરવવસ્તુ સમજાવી સંસારનાં દુઃખરૂપ સમુદ્રથી ભક્તોને તારે છે.૨૫૪
भविद्याहृदयग्रंथिविमोशोऽपि भवेद्यतः। तमेव गुरुरित्याहुर्गुरुशब्दार्थवेदिनः ॥ २५५॥
“ગુણ” શબ્દના અર્થને જાણનારા વિદ્વાને, એને જ “ગુરુ” કહે છે, કે જેનાથી અવિદ્યારૂપ હદયની ગાંઠ છૂટી જાય. ૨૫૫
शिव एव गुरुः साक्षात् गुरुरेव शिवः स्वयम् । उभयोरंतरं किंचिन्न द्रष्टव्यं मुमुक्षुभिः ॥ २५६ ॥
શિવ જ ગુરુ છે અથવા ગુરુ પોતે જ સાક્ષાત્ શિવ છે. મુમુક્ષુઓએ શિવ અને ગુરુ-એ બંનેમાં જરા પણ ભેદ ન જે.
पंधमुक्तं ब्रह्मनिष्ठं कृतकृत्यं भजेद्गरुम्। यस्य प्रसादात्संसारसागरो गोष्पदायते ॥ २५७ ॥ પિતે બંધનથી છૂટ્યા હોય અને બ્રહ્મનિષ્ઠ હોય એવા
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
सर्वांत-सिद्धांत -सारस अ
કુતા ગુરુની સેવા કરવી, કે જેમની કૃપાથી સ ંસારસાગર ગાયનાં પગલાં જેવા ( તરવા સહેલા) મને છે. ૨૫૭
शुश्रूषया सदा भक्त्या प्रणामैर्विनयोक्तिभिः । प्रसन्नं गुरुमाश्वाद्य प्रपुव्यं ज्ञेयमात्मनः ॥ २५८ ॥ નિત્યની સેવા, ભક્તિ, પ્રણામે અને વિનયયુક્ત વચનાર્થી ( પ્રથમ તા) ગુરુને પ્રસન્ન કરવા; અને પછી તેમને શરણે જઈ પેાતાને જે જાણવું હોય, તે આ પ્રમાણે પૃથ્વ` :- ૨૫૮
भगवन्करुणासिंधो भवसिंधोर्भवांस्तरिः 1
यमाश्रित्याश्रमेणैव परं पारं गता बुधाः ॥ २५९ ॥ जन्मांतर कृतानंत पुण्य कर्मफलोदयः ।
अद्य संनिहितो यस्मात्त्वत्कृपापात्रमस्म्यहम् ॥ २६० ॥ संप्रीतिमक्ष्णोर्वदनप्रसादमानंदमंतःकरणस्य स्द्यः । विलोकनं ब्रह्मविदं तनोति छिनत्ति मोहं सुगतिं व्यनक्ति ॥ २६९ ॥ हुताशनानां शशिनामिनानामप्यर्बुदं वापि न यन्निहंतुम् । शक्नोति तदुद्ध्वान्तमनंतर्मातरं हन्त्यात्मवेत्ता सकृदीक्षणेन ॥ २६२ ॥ दुष्पारे भवसागरे जनिमृतिध्याध्यादिदुःखोत्कटे घोरे पुत्रकलत्रमित्रबहुलग्राहाकरे भीकरे । कमोंत्तुंगतरंगभंगनिकरैराकृष्यमाणो मुहुः
यातायातगतिभ्रमेण शरणं किंचिन्न पश्याम्यहम् ॥ २६३ ॥
केन वा पुण्यशेषेण तव पादांबुजद्वयम् । दृष्टवानस्मि मामार्त मृत्योस्त्राहि दयादृशा ॥ २६४ ॥ હે ભગવન્ ! હે કલ્યાણસાગર ! આપ સ`સારસમુદ્રમાં નૌકા સમાન છે, આપના આશ્રય કરી વિદ્વાને, અનાયાસે ( ससारसमुद्रना ) स!भे पार पडथी गया छे. में जीन भाમાં અનંત પુણ્યકમેમાં કર્યો હશે; તેના ફળના ઉદય આજે સારી રીતે પ્રકટ્યો છે, જેથી હું આપની કૃપાનું પાત્ર બન્યો છું. આપ જેવા બ્રહ્મજ્ઞાનીનું દર્શન અને નેત્રોને અત્યંત પ્રીતિ ઉપજાવે છે, મુખને
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ પ્રસન્ન કરે છે, અંતઃકરણને તરત જ આનંદી બનાવે છે, મોહને નાશ કરે છે અને સદગતિ પ્રકટ કરે છે. અબજો અગ્નિ, ચંદ્રો કે સૂર્યો જેને નાશ કરવા સમર્થ નથી, તે (અમારા) અંતરના અનંત (અજ્ઞાનરૂ૫) અંધકારને આપ જેવા આત્મવેત્તા પુરુષ માત્ર એક જ વારનાં દર્શનથી નાશ કરે છે. આ સંસારરૂપ સમુદ્રને પાર પામ મુશ્કેલ છે, કારણ કે જન્મ, મરણ, રેગ વગેરેનાં દુઃખોથી તે ઉગ્ર અને ભયંકર છે તેમાં પુત્રો, સ્ત્રી, મિત્રો વગેરે અનેક ઝૂડે ભરચક ભર્યા છે, તેથી એ ભય ઉપજાવે છે. વળી કર્મોરૂપી ઊંચા તરંગો તેમાં ઉપરાઉપરી ઊછળી રહ્યા છે, તેથી હું વારંવાર ખેંચાઈ જાઉં છું અને આમ તેમ અવર-જવર કરી અનેક ગતિઓમાં ભટકયા કરું છું, એમાંથી બચવા માટે હું કઈ પણ શરણ જેતે ન હતું, પરંતુ કેઈ પુણ્ય કર્મ બાકી રહ્યું હશે તેથી આપનાં બન્ને ચરણકમળનાં મને દર્શન થયાં છે. હું મૃત્યુથી પીડાઉ છું. આપ દયાદષ્ટિ કરી મારી રક્ષા કરે. ૨૫૯-૨૬૪
- શ્રી ગુરુનાં અભયવચન वदन्तमेवं तं शिष्यं दृष्टयैव दयया गुरुः।
दद्यादभयमेतस्मै मा भैष्टेति मुहुर्मुहुः ॥ २६५ ॥ विद्वामृत्युभयं जहीहि भवतो नास्त्येव मृत्युः क्वचि
नित्यस्य द्वयवर्जितस्य परमानंदात्मनो ब्रह्मणः । भ्रांत्या किंचिदवेक्ष्य भीतमनसा मिथ्या त्वया कथ्यते ।
मां त्राहीति हि सुप्तवत्प्रलपनं शून्यात्मकं ते मृषा ॥ २६६ ।। निद्रागाढतमोवृतः किल जनः स्वप्ने भुजंगादिना ।
प्रस्तं स्वं समवेक्ष्य यत्प्रलपति त्रासाचतोऽस्मात्यलम् । माप्तेन प्रतिबोधितः करतलेनाताड्य पृष्टः स्वयं । किंचिन्नेति पदत्यमुष्य वचनं स्यात्तकिमर्थ वद् ॥२६७ ॥
रजोस्तु तत्त्वमनवेष गृहीतसर्पमावा पुमानयमहिर्वसतीति मोहात् ।
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
સવદત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ माक्रोशति प्रतिविमेति च कंपते तन
નિશ્ચય તાત્ર મુજmોતિ વિદ્યાર્થમાળે રદટા , तस्वयाप्यात्मन उक्तमेतजन्माप्ययध्याधिजरादि दुःखम् । मृषैव सर्व भ्रमकल्पितं ते सम्यग्विचार्यात्मनि मुंच भीतिम् ॥ २६९॥
भवाननात्मनो धर्मानात्मन्यारोप्य शोचति।। तदज्ञानकृतं सर्व भयं त्वक्त्वा सुखी भव ॥ २७० ॥
શિષ્ય એમ કહે છે ત્યારે તેના ઉપર દયાદષ્ટિ કરી ગુરુ, તેને આ પ્રમાણે વારંવાર અભય દાન દે છે: “તું ડર મા; હે. વિદ્વાન ! મૃત્યુને ભય તે ત્યજી દે; તારું મરણ કદી છે જ નહિ. તુ તે નિત્ય, તિરહિત, પરમ આનંદમય આત્મારૂપ બ્રહ્મ છે. તારું મન ભ્રમણને લીધે ભય પામ્યું છે, તેથી તું કંઈક જુએ છે અને આવાં મિથ્યા વચન બોલે છે, કે “તમે મારી રક્ષા કરે.” આ તારે બેટો બકવાદ છે અને તે ઊંઘતા માણસના જે શુન્ય અને જૂઠે છે. કેઈ માણસ ગાઢ નિદ્રારૂપ અંધકારથી ઘેરાય હાય, ત્યારે તેને કોઈ સ્વપ્ન આવે; તેમાં પોતાને સર્ષ વગેરેથી ગળાયેલા જોઈ ત્રાસથી એકદમ બકી ઊઠે, કે “હાય ! હું મરી ગયો ! તે વખતે તેની પાસે રહેલ તેને કઈ હિતેચ્છ મનુષ્ય હથેળી પછાડી તેને જગાડે અને પૂછે, ત્યારે એ પોતે જ કહે છે, કે “કંઈ નથી.” તે સ્વમમાં એણે ત્રાસથી બનેલું પેલું વચન કંઈ અર્થવાળું છે? કહે ! (એ જ પ્રમાણે આ તારાં વચને અર્થ વગરનાં છે)-જેમ અંધારામાં) દેરડીને દેરી તરીકે ન તો કોઈ માણસ સાપ માની લે અને અજ્ઞાનથી ચીસ પાડે કે “અહી સાપ પડ્યો છે, વળી ઘણે ભય પામે અને પૂજવા લાગે છે તે કેવળ જૂઠું જ છે; (કારણ કે વિચારવામાં આવે તે ત્યાં સાપ હેતે જ નથી.) તે જ પ્રમાણે, તે આત્માને જન્મ, મૃત્યુ, રોગ, ઘડપણ વગેરેનું દુખ જે કહ્યું છે તે બધું ખોટું જ છે—માત્ર ભ્રમણાથી જ તે એ કલ્પી લીધું છે. તું તારા મનમાં
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત–સાસંગ્રહ
A ૬૭ આ બધું વિચારીને ભયનો ત્યાગ કર. તું આત્મા છે. છતાં જડ શરીરમાં ધર્મોને આત્મામાં આરોપી (વ્યર્થ) શોક કરે છે; માટે અજ્ઞાનથી થયેલ બધે ભય છેડી દઈ સુખી થા. ૨૬૫-૨૭૦
શિષ્ય – श्रीमद्विरुक्तं सकलं मृषेति दृष्टान्त एव ह्युपपद्यते तत् । दार्शतिके नैव भवादिदुःखं प्रत्यक्षतः सर्वजनप्रसिद्धम् ।। २७१॥
તે સાંભળી શિષ્ય કહે છેઃ “આપે કહ્યું, કે બધું હું છે, પરંતુ એ દષ્ટાંતમાં જ ઘટે છે, જેના ઉપર દષ્ટાંત આપા છો તેમાં ઘટતું જ નથી; કારણ કે સંસાર વગેરેનાં દુખે સર્વ લેકમાં પ્રસિદ્ધ છે.” ૨૭૧
प्रत्यक्षेणानुभूतार्थः कथं मिथ्यात्वमर्हति । चक्षुषो विषयं कुंभं कथं मिथ्या करोम्यहम् ॥ २७२॥
જે વસ્તુ પ્રત્યક્ષ અનુભવાતી હોય તે ખોટી છે, એમ કેમ કહેવાય? હું મારી નજરે ઘડો જેઉં છું, તેને બેટે કેવી રીતે કહું? ૨૭૨
विद्यमानस्य मिथ्यात्वं कथं नु घटते प्रभो। प्रत्यक्षं खलु सर्वेषां प्रमाणं प्रस्फुटार्थकम् ।। २७३ ॥
હે પ્રભુ! જે વસ્તુ હયાત હોય તેનું મિથ્યાપણું કેમ ઘટે? પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ અતિશય ફુટ અર્થવાળું છે, એમ બધા માને છે. ૨૭૩
मर्त्यस्य मम जन्मादिदुःखभाजोऽल्पजीविनः । ब्रह्मत्वमपि नित्यत्वं परमानंदता कथम् ॥ २७४॥
હું મર્ય-મરણધમ છું, જન્મ વગેરેનાં દુઃખ પામી રહ્યો છું અને અલ્પ જીવનવાળો છું; તે મારું બ્રહ્માપણું, નિત્યપણું અને પરમાનંદપણું કેવી રીતે હેઈ શકે ? ૨૭૪
क आत्मा कस्त्वनात्मा च किमु लक्षणमेतयोः। मात्मन्यनात्मधर्माणामारोपः क्रियते कथम् ॥ २७५ ॥
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસ ગ્રહ
આત્મા કાણુ છે? અને અનાત્મા કાણુ છે? એ એનુ લક્ષણ શું છે? આત્મામાં અનાત્માના ધર્માંના આરાપ કેવી રીતે કરાય છે? ૨૭૫
किमज्ञानं तदुत्पन्नभयत्यागोऽपि वा कथम् । જિમ્મુ જ્ઞાનં તહુપત્રનુમાનિય યા થમ્ ॥ ૨૭૬ II અજ્ઞાન શું છે? અને એ અજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયેલા ભયના ત્યાગ પણુ કેવી રીતે થાય ? જ્ઞાન શું છે? અને એ જ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થતા સુખની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થાય છે? ૨૭૬
de
सर्वमेतद्यथापूर्व करामलकवत्स्फुटम् ।
प्रतिपादय मे स्वामिन् श्रीगुरो करुणानिधे ॥ २७७ ॥ હૈ સ્વામિન્ ! હે દયાના ભંડાર શ્રી ગુરુદેવ! એ બધુ જે પ્રમાણે પ્રથમથી હાંય, તે જ પ્રમાણે સ્પષ્ટ હથેળીમાં રહેલાં આંખળાં જેવું મને સમજાવા. ૨૭૭
શ્રીગુરઃ—
૨૦૮
धन्यः कृतार्थस्त्वमहो विवेकः शिवप्रसादस्तव विद्यते महान् । विसृज्य तु प्राकृतलोकमार्ग ब्रह्मावगन्तुं यतसे यतस्त्वम् ॥ २७८ ॥ અહા! તુ ધન્ય છે, ધૃતા છે; તારા વિવેક અદ્ભુત છે. ખરેખર! તારા પર શંકરની માટી કૃપા થઈ છે; કારણ કે પ્રાકૃત લાકમાના ત્યાગ કરી તું બ્રહ્મ જાણવાના યત્ન કરે છે. शिवप्रसादेन विना न सिद्धि: शिवप्रसादेन विना न बुद्धिः । शिवप्रसादेन विना न युक्तिः शिवप्रसादेन विना न मुक्तिः ॥ २७९ ॥ શંકરની કૃપા વિના સિદ્ધિ નથી; શ‘કરની કૃપા વિના બુદ્ધિ (કે જ્ઞાન થતાં ) નથી; શંકરની કૃપા વિના યુક્તિ ( સૂઝતી) નથી અને શ ંકરની કૃપા વિના મુક્તિ ( પણ મળતી ) નથી. ૨૭૯ यस्य प्रसादेन विमुक्तखङ्गाः शुकादयः संसृतिबंधमुक्ताः । तस्य प्रसादो बहुजन्मलभ्यो भक्त्यैकगम्यो भवमुक्तिहेतुः ॥ २८० ॥ જેમની કૃપાથી શુકદેવજી આદિ (મુનિએ) સંગ રહિત થયા
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ અને સંસારરૂપ બંધનથી છૂટી ગયા, તે(શ્રી શંકર)ની કૃપા અનેક જમે મળે છે. કેવળ ભક્તિથી જ એ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે અને સંસારથી છૂટવામાં એ જ કારણ છે. ૨૮૦ विवेको जंतूनां प्रभवति जनिष्वेव बहुषु ।
प्रसादादेशाद्वहुसुकृतपाकोदयवशात् । यतस्तस्मादेव त्वमपि परमार्थावगमने । - कृतारंभः पुंसामिदमिह विवेकस्य तु फलम् ॥२८१ ॥
અનેક પુણ્યનો પરિપાક ઉદય પામે છે, તે જ તેને લીધે પરમેશ્વરની કૃપા થાય છે અને તે દ્વારા પ્રાણીઓને અનેક જમે વિવેક (કર્તવ્ય-અકર્તવ્યનું ભાન) પ્રકટે છે; કારણ કે એ પ્રભુકૃપાથી જ તું પણ (આજે) પરમાર્થ જાણવા તૈયાર થયો છે; અને આ લેકમાં પુરુષોના વિવેકનું ફળ આ જ હેવું જોઈએ. ૨૮૧ मयत्वसिद्धरपि पंस्त्वसिद्धेविप्रत्वसिद्धेश्च विवेकसिद्धेः।। वदन्ति मुख्यं फलमेव मोक्षं व्यर्थ समस्तं यदि चेन्न मोक्षः ॥ २८२॥
વિદ્વાનો કહે છે, કે મનુષ્યપણું મળ્યું હોય, તેમાં પણ પુરુષપણું પ્રાપ્ત થયું હોય, તેમાં પણ બ્રાહ્મણપણું અને વિવેકની પ્રાપ્તિ જે થઈ હોય તો તેનું મુખ્ય ફળ મોક્ષ જ છે; એ બધું મળવા છતાં જે મોક્ષ ન સધાય, તો એ સમગ્ર વ્યર્થ છે. ૨૮૨ प्रश्नः समीचीनतरस्तवायं यदात्मतत्वावगमे प्रवृत्तिः। ततस्तवैत्सकलं समूलं निवेदयिष्यामि मुदा शृणुष्व ॥ २८३॥
આ તારે પ્રશ્ન અતિશય ઉત્તમ છે; કારણ કે આત્મતત્તવ જાણવા, માટે તેની પ્રવૃત્તિ છે, માટે એ બધું મૂલ સાથે હું તને સમજાવું છું, આનંદથી તું સાંભળ. ૨૮૩ मयत्वं त्वयि कल्पितं भ्रमवशात्तेनैव जन्मादयः
तत्संभावितमेव दुःखमपि ते नो वस्तुतस्तन्मृषा। निद्रामोहवशादुपागतसुख दुःखं च किं नु त्वया
सत्यत्वेन विलोकितं क्वचिदपि ब्रूहि प्रबोधागमे ॥२८॥
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
૨૮૪
તે બ્રાંતિને વશ થઈને જ પેાતામાં મરધર્મી પશુ કલ્પી લીધુ′ છે અને તેથી જ જન્મ વગેરે તથા તેનાં દુઃખા પણ તે કેવળ માની જ લીધાં છે. ખરી રીતે તને એમાંનું કંઈ પણ નથી. એ વસ્તુ જ ખાટી છે. નિદ્રારૂપ મેાહને લીધે તને સુખ અને દુઃખ પાસ થાય છે; તેને જાગ્યા પછી તું કદી સાચાં જુએ છે?તે કહે. नाशेषलोकैरनुभूयमानः प्रत्यक्षतोऽयं सकलप्रपंचः । कथं मृषा स्यादिति शंकनीयं विचारशून्येन विमुह्यता त्वया ॥ २८५ ॥ આ પ્રત્યક્ષ દેખાતા બધા પ્રપંચ (સંસાર ) બધા લેાકા અનુભવી રહ્યા છે; તે જૂઠા કેમ હાય !' એમ વિચારશૂન્ય થઈ તું માહ પામે છે; પણ તારે એ શંકા કરવા જેવી નથી. ૨૮૫ दिवधरष्टस्तु दिवांधकारः प्रत्यक्ष सिद्धोऽपि स किं यथार्थः । तद्वद्धमेणावगतः पदार्थो भ्रान्तस्य सत्यः सुमतेमृषैव ॥ २८६ ॥
<
190
દિવસે આંધળાં ઘુવડ વગેરેને દિવસે પ્રત્યક્ષ અ‘ધારું' જણાય છે, છતાં તે શુ' સાચું છે ખરું? (નથી જ.) તે જ પ્રમાણે, ભ્રાંતિથી જણાતા ( આ બધા ) પદાર્થ, ભ્રાંતિ પામેલાને સાચા લાગે છે, ઉત્તમ બુદ્ધિવાળાની દૃષ્ટિએ તે તે જૂઠા જ છે. ૨૮૬ घटोsयमित्यत्र घटाभिधानः प्रत्यक्षतः कश्चिदुदेति दृष्टेः । विचार्यमाणे स तु नास्ति तत्र मृदस्ति तद्भावविलक्षणा सा ॥२८७॥ ‘આ ઘડી છે’ એમ કહેતાં ‘ઘડા' એવા નામવાળા કાઈ પદ્મા ષ્ટિ આગળ પ્રત્યક્ષ પ્રકટે છે; પરંતુ વિચાર કરવામાં આવે તા એ ઘડા છે જ નહિ; એ તા ઘડાના રૂપે જુદી જણાતી માટી જ છે. ૨૮૭
प्रादेशमात्रः परिदृश्यतेऽर्कः शास्त्रेण संदर्शितलक्षयोजनः । मानांतरेण कचिदेति बाघां प्रत्यक्षमप्यत्र हि न व्यवस्था ||२८८ || સૂર્ય અગૂઠા જેવડા દેખાય છે; પરંતુ શાસ્ત્ર તા એને એક લાખ ચેાજનના પ્રમાણના બતાવે છે; એટલે પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુ ક્રાઈ ફેંકાણે ખીજા પ્રમાણથી બાધિત થાય છે, તેથી એ પ્રત્યક્ષમાં
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત–સારસ મહ
K
પણ ચાક્કસ વ્યવસ્થા નથી. (કાઈ ખાખતમાં પ્રત્યક્ષ પણ ખાટુ પડે છે. ) ૨૮૮
तस्मात्त्वयीदं भ्रमतः प्रतीतं मृषैव नो सत्यमवेहि साक्षात् । ब्रह्म त्वमेवासि सुखस्वरूपं त्वत्तो न भिन्नं विचिनुष्व बुद्धौ ॥ २८९ ॥ માટે તારામાં આ બધુ' (જન્મમરણ વગેરે) કેવળ ભ્રમથી જ જણાયું છે; ખરી રીતે એ ખાટ્ટુ જ છે. તેને તું સાચું ન માન, તું સાક્ષાત્ બ્રહ્મ જ છે તારાથી જુદું તારી બુદ્ધિમાં શેાધીશ મા. ૨૮૯
लोकान्तरे वात्र गुहान्तरे वा तीर्थान्तरे कर्मपरंपरान्तरे । शास्त्रान्तरे नास्त्यनुपश्यतामिह स्वयं परं ब्रह्म विचार्यमाणे ॥ २९० ॥
બીજા લેાકમાં કે બીજી (હૃદયરૂપ) ગુફામાં, ખીજા' તીથ માં કે બીજી કમ્યૂની પરંપરામાં અથવા બીજાં કેાઈ શાસ્ત્રમાં જે તપાસ કરી રહ્યા છે, તેઓને એમાં કઈ દેખાતું નથી; એટલે જો વિચારવામાં આવે તા પાતે જ પરબ્રહ્મ છે. ૨૯૦
રહેલા
तत्त्वमात्मस्थमज्ञात्वा मूढः शास्त्रेषु पश्यति । गोपः कक्षगतं छागं यथा कूपेषु दुर्मतिः ॥ २९१ ॥ જેમ મૂઢબુદ્ધિ ગાવાળિયા પાતાની મગલમાં જ બકરાને કૂવાઓમાં શેાધવા નીકળે છે, તેમ મૂઢ મનુષ્ય પેાતાના આત્મામાં જ રહેલું તત્ત્વ નહિ સમજી શાસ્ત્રોમાં જોયા કરે છે ! ૨૯૧ स्वमात्मानं परं मत्वा परमात्मानमन्यथा । विमृग्यते पुनः स्वात्मा बहिः कोशेषु पंडितैः ॥ २९२ ॥
વળી ( કેટલાક ) પ ંડિતો પેાતાના આત્માને (પરમાત્માથી) જુદા માની બીજા પરમાત્માને શેાધ્યા કરે છે અને પેાતાના આત્માને બહાર ( અન્નમય આદિ) કેશામાં શેાધે છે! ( એ પણ આશ્ચર્ય છે!) ૨૯૨
विस्मृत्य वस्तुनस्तत्त्वमध्यारोप्य च वस्तुनि । अवस्तुतां च तद्धर्मान्मुधा शोचति नान्यथा ॥ २९३ ॥
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ વસ્તુનું તત્ત્વ ભૂલી જઈ વસ્તુમાં અવસ્તુને તથા તેના ધર્મોને આરેપ કરવામાં આવે છે, અને પછી મનુષ્ય વ્યર્થ શોક કરે છેબીજું કંઈ જ નથી. ર૯૩
मात्मानात्मविवेकं ते वक्ष्यामि शृणु सादरम् । यस्य श्रवणमात्रेण मुच्यतेऽनात्मबंधनात् ॥ २९४॥
આત્મા અને અનાત્માને વિવેક (જુદું જુદું જ્ઞાન) હું તને સમજાવું છું, ધ્યાનથી સાંભળ. ને માત્ર સાંભળવાથી અનાત્મારૂપ બંધનથી છૂટી જવાય છે. ૨૯૪
इत्युक्त्वाभिमुखीकृत्य शिष्यं करुणया गुरुः। अध्यारोपापवादाभ्यां निष्प्रपंचं प्रपंचयन् ॥२९५॥ सम्यक्प्राबोधयत्तत्वं शास्त्रदृष्टेन वर्मना । सर्वेषामुपकाराय तत्प्रकारोऽत्र दर्श्यते ॥ २९६ ॥ वस्तुन्यवस्त्वारोपो यः सोऽध्यारोप इतीर्यते । असर्पभूते रज्ज्वादौ सर्पत्वारोपणं 'यथा ॥२९७॥
એમ કહી ગુરુએ દયાને લીધે શિષ્યને તત્ત્વ સમજવા તત્પર બનાવે; અને પછી પ્રપંચ વિના તવવસ્તુને “અધ્યાપ તથા “અપવાદથી વિસ્તારપૂર્વક શાસ્ત્રમાં કહેલા માર્ગે સારી રીતે સમજાવી. એ જ રીતે અહીં સર્વના ઉપકાર માટે કહેવામાં આવે છે. વસ્તુમાં અવસ્તુને આરોપ કરે, તેને “અધ્યાપ” કહેવાય છે જેમ દેરડી સાપ નથી, છતાં તેમાં (બ્રાંતિથી) સાપને આરોપ (અંધારામાં કેઈ વેળા) કરાય છે. ૨૫-૨૯૭
वस्तु तावत्परं ब्रह्म सत्यज्ञानादिलक्षणम् । इदमारोपितं यत्र भाति खे निलतादिवत् ॥ २९८॥
સત્ય, જ્ઞાન આદિ લક્ષણવાળું પરબ્રહ્મ એ જ વસ્તુ છે તેમાં જેમ આકાશમાં વાદળી રંગને આરેપ કરાય છે, તેમ આ જગત આરોપ કરેલું હેઈ જણાય છે. ૨૯૮
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
અજ્ઞાન
સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ 5
- અસાન तत्कारणं यदशानं सकार्य सद्विलक्षणम् । भवस्त्वित्युच्यते सद्भिर्यस्य बाधा प्रदृश्यते ॥ २९९॥
તેનું કારણ અજ્ઞાન અને તેનું કાર્ય છે તે જ, સત્ વસ્તુ(બ્રહ્મ)થી વિલક્ષણ અવસ્તુ કહેવાય છે. આ અવસ્તુને સજજને, બાધ (એટલે નાશ) જેઈ શકે છે. ૨૯૯
अवस्तु तत्प्रमाणैर्यद्वाभ्यते शुक्तिरौप्यवत् । न बाध्यते यत्तद्वस्तु त्रिषु कालेषु शुक्तिवत् ॥३०॥
છીપમાં (ભ્રમણાથી) જણાતા રૂપાની પેઠે જેને પ્રમાણે દ્વારા બાધ થઈ શકે તે અવસ્તુ છે; પરંતુ જેમ કેઈ પણ કાળે છીપને બાધ થઈ શકતો નથી, તેથી એ વસ્તુ છે, તે જ પ્રમાણે જેને ત્રણે કાળે બાધ થઈ શકતું નથી તે (પરબ્રહ્મ) વસ્તુ છે.
शुक्तेर्बाधा न खल्वस्ति. रजतस्य यथा तथा । अवस्तुसंशितं यत्तजगदध्यासकारणम् ॥३०१॥ सदसन्यामनिर्वाच्यमज्ञानं त्रिगुणात्मकम् । वस्तुतत्त्वावबोधैकबाध्यं तद्भावलक्षणम् ॥३०२॥ मिथ्यासंबंधतस्तत्र ब्रह्मण्याश्रित्य तिष्ठति । मणौ शक्तिर्यथा तद्वन्नतदाश्रयदृषकम् ।।३०३॥ सद्भावे लिंगमेतस्य कार्यमेतञ्चराचरम् । मानं श्रुतिः स्मृतिश्चाशोऽहमित्यनुभवोऽपि च ॥३०४॥
ભ્રાંતિથી જણાતા રૂપાને (બ્રાંતિ દૂર થતાં) જેવી રીતે બાધ થાય છે, તેવી રીતે છીપને બાધ થતો જ નથી; એ જ રીતે અજ્ઞાનથી જણાતાં જગતને જેવી રીતે બાધ થાય છે, તેવી રીતે બ્રહાને બાધ થતો નથી; માટે જગત એ જ અવસ્તુ છે એમ સમજવું. બ્રહ્મમાં જગતને આરેપ થાય છે, તેનું કારણ અજ્ઞાન છે, તેને સત કે અસતરૂપે કહી શકાતું નથી; તે ત્રણ ગુણમય છે; કેવળ વસ્તુ(બ્રા)નું યથાર્થ જ્ઞાન થતાં એ અજ્ઞાન દૂર થઈ શકે છે,
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવાત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ એ જ ( અજ્ઞાન બ્રહ્મમાં) પદાર્થોને જણાવનારું છે અને કેવળ મિથ્યા સંબંધથી બ્રહ્મ વિષે તેમને આશ્રય કરીને રહે છે; જેમ (સ્પશ) કાંતામણિમાં શક્તિ રહે છે તેમ; છતાં પોતાના આશ્રયરૂપ બ્રાને તે દૂષણ લગાડી શકતું નથી. આ સ્થાવર-જંગમ જગત એ અજ્ઞાનનું કાર્ય છે અને એ જ તેની હયાતીમાં ચિહનરૂપ છે; વળી કૃતિ અને સ્મૃતિ પણ તેના હવામાં પ્રમાણ છે અને “હું અજ્ઞાની છું' એવો અનુભવ પણ અજ્ઞાનનો પુરાવો છે. ૩૦૧-૩૦
मज्ञानं प्रकृतिः शक्तिरविद्येति निगद्यते । तदेतत्सन्न भवति नासद्वा शुकिरौप्यवत् ॥ ३०५॥
એ અજ્ઞાન જ પ્રકૃતિ, શક્તિ અથવા અવિદ્યા કહેવાય છે. છીપમાં જણાતા રૂપાની પેઠે તે સત્ નથી અથવા અસત્ પણ નથી. ૩૦૫
सतो भिन्नमभिन्नं वा न दीपस्य प्रभा यथा। न खावयवमन्यद्वा बीजस्थांकुरवत्वचित् ॥३०॥
જેમ દીવાની કાંતિ દીવાથી ભિન્ન-જુદી અથવા અભિન્નનહિ જુદી નથી, તેમ એ અજ્ઞાન બ્રહ્મથી ભિન્ન-જુદું અથવા અભિન્ન–નહિ જુદું નથી, બીજના અંકુરની પેઠે તે અવયવવાળું અથવા અવયવરહિત ક્યાં જે નથી. ૩૦૬.
मत एतदनिर्वाच्यमित्येव कवयो विदुः। समष्टिव्यष्टिरूपेण द्विघाशानं निगद्यते ॥३०७॥
માટે જ એ અજ્ઞાનને વિદ્વાને અનિર્વાચ્ય (અમુક સ્વરૂપે કહેવું અશક્ય) કહે છે. તે અજ્ઞાન સમષ્ટિરૂપે અને વ્યષ્ટિરૂપે બે પ્રકારનું કહેવાય છે. ૩૦૭
સમષ્ટિ અજ્ઞાન : માયા नानात्वेन प्रतीतानामज्ञानानाममेदतः। एकत्वेन समष्टिः स्याद्भरहाणां वनं यथा ॥ ३०८॥ જેમ જુદાં જુદાં વૃક્ષોનું અભેદ દષ્ટિએ એકપણું ગણવાથી
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ વેદાંતસિદ્ધાંત સારસ ગ્રહ
૭૫
‘ વન ’ કહેવાય છે, તેમ જુદાં જુદાં જણાતાં અજ્ઞાનાનુ અભેદ ષ્ટિએ એક પશુ ગણાતાં ‘સમષ્ટિ અજ્ઞાન ’ કહેવાય છે. ૩૦૮ इत्यं समष्टिरुत्कृष्टा खत्वशोत्कर्षतः पुरा । मायेति कथ्यते तज्ज्ञः शुद्धसत्त्वैकलक्षणा ॥ ३०९ ॥
આ સમષ્ટિ અજ્ઞાન ઉત્કૃષ્ટ છે; એટલે માટામાં માઢ છે. તેમાં પ્રથમ સત્ત્વગુણુના અંશેા વધારેમાં વધારે હાય છે, તેથી તેનું સ્વરૂપ જાણુનારા તેને · માયા’ કહે છે, શુદ્ધ સત્ત્વગુણુ એ જ તેનું લક્ષણ છે. ૩૦૯
માયાયુકત ઈશ્વર मायोपहितचैतन्यं खाभासं सत्वहितम् । सर्वशत्वादिगुणकं सृष्टिस्थित्यंतकारणम् ॥ ३१० ॥ अव्याकृतं तदव्यकमीश इत्यपि गीयते । सर्वशक्तिगुणोपेतः સર્વજ્ઞાનાવમાલજઃ ॥ રૂ૧૨ ॥ स्वतंत्रः सत्यसंकल्पः सत्यकामः स ईश्वरः । तस्यैतस्य महाविष्णोर्महाशक्तेर्महीयसः ॥ ३१२ ॥
આ માયારૂપ ઉપાધિવાળુ ચૈતન્ય બ્રહ્મના આભાસવાળુ, સત્ત્વગુણુની અધિકતાવાળું અને સત્તત્વ આદિ ગુણેાવાળું હાઈ જગતની ઉત્પત્તિ, સ્થિતિ અને નાશનુ કારણ છે. એ જ અવ્યાકૃત, અવ્યક્ત અને ઈશ્વર પણ કહેવાય છે. એ સવ શક્તિએ અને ગુણાથી યુક્ત, સર્વ જ્ઞાનના પ્રકાશક, સ્વતંત્ર, સત્ય સકલ્પાવાળા, સત્ય કામનાવાળા અને ઈશ્વર ( સર્વના નિયતા) છે. વળી આ મહાવિષ્ણુ મહાશક્તિમાન અને અતિશય માટા છે. ૩૧૦-૩૧૨
કારણ શરીર सर्वशत्वेश्वरत्वादिकारणत्वान्मनीषिणः । कारणं वपुरित्याहुः समष्टि सत्त्ववृंहितम् ॥ ३९३ ॥ તેમ જ સર્વજ્ઞપણું તથા ઈશ્વરપણું આદિ ધર્મોનું કારણ છે,
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ તેથી મહાબુદ્ધિમાન આ ઈશ્વરના શરીરને કારણે શરીર કહે છે, જે સત્વગુણથી વૃદ્ધિ પામેલું સમષ્ટિ અજ્ઞાન જ છે. ૩૧૩
मानंदप्रचुरत्वेन साधकत्वेन कोशवत् । सैषानंदमयः कोश इतीशस्य निगद्यते ॥३१४॥ सर्वोपरमहेतुस्वात्सुषुप्तिस्थानमिष्यते । प्राकृतः प्रलयो यत्र श्राध्यते श्रुतिभिर्मुहुः ॥ ३१५ ॥
આમાં આનંદ પુષ્કળ છે અને કેશ(ખજાના)ની પેઠે તે આનંદને સિદ્ધ કરનાર છે, તેથી તેને ઈશ્વરને “આનંદમય કાશ” પણ કહે છે. વળી, તે સર્વ જીના ઉપરામનું કારણ છે તેથી તેને સર્વનું સુષુપ્તિસ્થાન કહે છે, જેમાં પ્રાકૃત પ્રલય થાય છે, એમ શ્રુતિઓ વારંવાર સંભળાવે છે. ૩૧૪,૩૧૫
વ્યષ્ટિ અરાન એ જ અવિદ્યા અને તેથી યુક્ત એ જ જીવાત્મા અથવા પ્રાસ महानं व्यष्टयभिप्रायादनेकत्वेन भिद्यते । मज्ञानवृत्तयो नाना तत्सद्गुणविलक्षणाः ॥३१६ ॥ वनस्य व्यष्टयभिप्रायाभृरहा इत्यनेकता। यथा तथैवाशानस्य व्यष्टितः स्यादनेकता ॥३१७॥ ध्यष्टिर्मलिनसत्वैषा रजसा तमसा युता। ततो निकृष्टा भवति योपाधिः प्रत्यगात्मनः ॥ ३१८ ॥ चैतन्यं व्यष्टयवच्छिन्नं प्रत्यगात्मेति गीयते । खाभासं व्यष्ट्युपहितं सत्तादात्म्येन तद्गुणैः ॥ ३१९ ॥ अभिभूतः स एवात्मा जीव इत्यभिधीयते । किंचिशत्वानीश्वरत्वसंसारित्वादिधर्मवान् ॥ ३२०॥ . अस्य यष्टिरहंकारकारणत्वेन कारणम्! पपुस्तशभिमान्यात्मा प्राक्ष इत्युच्यते बुधैः ॥३२१॥
વ્યષ્ટિના અભિપ્રાયથી અજ્ઞાન અનેકરૂપે ભેદ પામે છે. અને તે તે ગુણથી વિલક્ષણ અનેક જાતની અજ્ઞાનની વૃત્તિઓ
स.सा.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવદત-શિકાત-સારસંગ્રહ તે વ્યષ્ટિ અજ્ઞાન છે. જેમ જુદાં જુદાં વૃક્ષે, વનની વ્યષ્ટિના અભિપ્રાયથી અનેક છે અને એ રીતે તેઓનું અનેકપણું ગણાય છે, તેમ વ્યષ્ટિના અભિપ્રાયથી અજ્ઞાનનું અનેકપણું મનાય છે. આ વ્યષ્ટિ–અજ્ઞાન રજોગુણ તથા તમોગુણથી (વધારે)મિશ્ર છે, તેમાં સત્ત્વગુણના અંશ મલિન (તથા એાછા) હોય છે, તેથી એ નિકુટ એટલે હલકામાં હલકું અથવા ઘણું જ અધમ છે; અને પ્રત્યંગાત્માને ઉપાધિરૂપ છે. આ વ્યષ્ટિ-અજ્ઞાનથી યુક્ત ચિતન્ય પ્રત્યંગાત્મા કહેવાય છે. એ બ્રહાના આભાસવાળું અને વ્યષ્ટિ અજ્ઞાનથી ઢંકાયેલું હોય છે; વળી અજ્ઞાનના ગુણે સાથે એકતા પાપીને પરાભવ પામે છે, તેથી “જીવાત્મા કહેવાય છે. અલપપણું, અનીશ્વરપણું અને સંસારીપણું આદિ એના ધર્મો છે; વ્યષ્ટિ-અજ્ઞાન તેના અહંકારનું કારણ છે, તેથી તે જ તેનું શરીર છે, તેમાં અભિમાનવાળા એ આત્માને વિદ્વાને “પ્રાજ્ઞ” પણ કહે છે. ૩૧૬-૩૨૧
प्राशत्वमस्यैकाशानभासकत्वेन संमतम् । व्यष्टेनिकृष्टत्वेनास्य नानेकाशानभासकम् ॥ ३२२॥
આ કેવળ અજ્ઞાનને જ પ્રકાશક છે, તેથી આને “પ્રાજ્ઞ? માન્ય છે; વ્યષ્ટિની ન્યૂનતા હોવાથી આ અનેક અજ્ઞાનને પ્રકાશક નથી. ૩૨૨
ઈશ્વર અને પ્રાસ એક જ स्वरूपाच्छादकत्वेनाप्यानंदप्रचुरत्वतः।
વજુનિવમા જોu ફર્યો આનું કારણ શરીર “આનંદમય કેશ” કહેવાય છે. જોકે તે સ્વરૂપને ઢાંકી દેનાર છે, તે પણ તેનામાં આનંદ પુષ્કળ છે. (તેથી જ તે આનંદમય છે.) ૩૨૩
मस्यावस्था सुषुप्तिः स्याद्यत्रानंदः प्रकृष्यते । एषोऽहं सुखमस्वाप्स न तु किंचिद्रवेविषम् ॥ ३२४ ॥
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત સારસંગ્રહ इत्यानंदसमुत्कर्षः प्रबुखेषु प्ररश्यते । હમારે થ યોર્વનર રર૧, , ममेद एव नो मेदो जात्येकत्वेन वस्तुतः।। ममेद एव ज्ञातव्यस्तथेशप्राज्ञयोरपि ॥३२६ ।।
આની અવસ્થા સુષુપ્તિ છે, જેમાં ઘણો જ આનંદ હોય છે. “હું સુખે સૂતે હતે, મેં કંઈ જોયું નથી” આમ સૂઈને ઊઠેલાં મનુષ્યોમાં એ આનંદથી અધિકતા દેખાય છે.
જેમ વન અને વૃક્ષ સમષ્ટિરૂપે તથા વ્યષ્ટિરૂપે જુદાં છે, પરંતુ તેઓની જાત એક જ હોવાથી ખરી રીતે તે એક જ છે. તે જ પ્રમાણે ઈશ્વર અને પ્રાજ્ઞને પણ અભેદ જ સમજ; તેઓમાં ખરી રીતે ભેદ જ નથી. ૩૨૪-૩૨૬
खत्युपाध्योरभिन्नत्वे व मेदस्तद्विशिष्टयोः। एकीभावे तरंगायोः को मेदः प्रतिबिंवयोः ॥३२७॥
એ બની ઉપાધિ પણ એક જ છે, તેથી તેઓ બન્ને ઉપાધિથી યુક્ત છતાં તેમાં ભેદ કયાંથી હોય? જેમ તરંગ અને સમુદ્ર એ બન્ને એક જ છે, તે તેઓમાં જુદાં જુદાં દેખાતાં પ્રતિબિંબમાં ભેદ કેવી રીતે હોય? ૩૨૭
ચોથું શુદ્ધ ચૈતન્ય महानतदवच्छिन्नाभासयोरुभयोरपि । माधारं शुद्धचैतन्यं यत्तत्तुर्यमितीर्यते ॥ ३२८॥
અજ્ઞાન અને તેથી યુક્ત ચિદાભાસ-એ બનું પણ આધાર જે શુદ્ધ ચૈતન્ય છે, તે તુરીય (ાથું) કહેવાય છે. ૩૨૮
पतदेवाविविक्त सदुपाधिभ्यां च तद्गुणैः । महावाक्यस्य वाच्यार्थो विविक्तं लक्ष्य इष्यते॥ ३२९ ॥ .
આ જ શુદ્ધ ચૈતન્ય ઉપાધિ–માયા અને અજ્ઞાનથી તેમ જ તેના ગુણાથી અલગ ન હોય, ત્યારે તે “તત્વમસિ” એ મહાવાક્યને વાગ્યાથે (ઈશ્વર અને જીવ) કહેવાય છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવતાંત-સિદ્ધાંત-સારસંપ્રહ પણ એ જ બન્ને ઉપાધિઓથી જ્યારે અલગ થાય છે, ત્યારે મહાવાક્યને લક્ષ્યાર્થ (શુદ્ધ ચિતન્ય) કહેવાય છે. ૩૨૯
मनंतशकिसपनो मायोपाधिक ईश्वरः। ईक्षामात्रण सृजति विश्वमेतश्चराचरम् ॥ ३३०॥
માયારૂપ ઉપાધિવાળા ઈશ્વર અનંત શક્તિઓથી યુક્ત છે. તે કેવળ જેવા માત્રથી જ આ સ્થાવર-જંગમ જગતને ઉત્પન્ન કરે છે, ૩૩૦
ઈશ્વર જ સૃષ્ટિનું કારણ मद्वितीयस्वमात्रोऽसौ निरुपादान ईश्वरः । स्वयमेव कथं सर्वे सृजतीति न शक्यताम् ॥ ३३१॥ निमित्तमप्यपादानं स्वयमेव भवप्रभुः। घराचरात्मकं विश्व सृजत्यवति लुपति ॥ ३३२॥
એ ઈશ્વર કેવળ અદ્વિતીય આત્મસ્વરૂપ જ છે. તેમનું કોઈ ઉપાદાન કારણ નથી અથવા જગત રચનામાં તેમની પાસે કઈ ઉપાદાન કારણ નથી, છતાં તે પિતે જ સર્વ જગતને કેવી રીતે સરજે છે? એવી શંકા કરવી નહિ; કેમ કે એ પ્રભુ પોતે જ નિમિત્ત કારણ અને ઉકાદાને કારણે થઈ સ્થાવર-જંગમ જગતને સરજે છે, રક્ષે છે અને સંહારે છે. ૩૩૧,૩૩૨
स्वप्राधान्येन जगतो निमित्तमपि कारणम् । उपादान तथोपाधिप्राधान्येन भवत्ययम् ॥ ३३३ ॥ यथा लता निमित्तं च स्वप्रधानतया भवेत् । સ્થતપ્રધાનના સથેશ્વ: || રૂરૂછો
પિતાની મુખ્યતાએ ઈશ્વર જગતનું નિમિત્ત કારણ છે અને ઉપાધિની મુખ્યતાએ ઉપાદાને કારણ પણ છે. જેમ કરોળિયે પિતાની મુખ્યતાએ જાળાંનું નિમિત્ત કારણ છે અને પિતાના શરીરની મુખ્યતાએ ઉપાદાન કારણ પણ છે, તેમ ઈશ્વર (જર્વોક્ત રીતિએ જગતનું) નિમિત્ત તથા ઉપાદાન કારણ છે. ૩૩૩,૩૩૪
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વાંત-સિદ્ધાંત–સારસ મહ ઈશ્વરની સૃષ્ટિ-સૂક્ષ્મપ્રચ तमः प्रधानप्रकृतिविशिष्टात्परमात्मनः । अभूत्सकाशादाकाशमाकाशाद्वायुरुच्यते ॥ ३३५ ॥ वायोरग्निस्तथैवाग्नेरापोऽद्भयः पृथिवी क्रमात् । शक्तेस्तमःप्रधानत्वं तत्कार्ये जाड्यदर्शनात् ॥ ३३६ ॥ मारंभन्ते कार्यगुणान्ये कारणगुणा हि ते । एतानि सूक्ष्मभूतानि भूतमात्रा अपि क्रमात् ॥ ३३७ ॥ તમેાગુણની મુખ્યતાવાળી પ્રકૃતિથી યુક્ત થયેલા પરમાત્મા(ઈશ્વર)થી આકાશ થયું, આકાશથી વાયુ થયેલેા કહેવાય છે અને વાયુથી અગ્નિ, અગ્નિથી જળ અને જળથી પૃથ્વી એ ક્રમે (ભૂતાની) ઉત્પત્તિ થઈ છે. આનું કારણ (ઈશ્વરની) શક્તિ (પ્રકૃતિ), તમાગુણની મુખ્યતાવાળી છે; કારણ કે તેના કાર્યમાં જડતા દેખાય છે. (આવા ન્યાય છે, કે) જેઓ કાર્યના ગુણા આર લે છે, તે કારણના જ ગુણેા હોય છે. (ઉપર દર્શાવેલાં) આ ભૂતા અનુક્રમે સૂક્ષ્મ ભૂત અથવા ભૂતાની તન્માત્રાએ પણ કહેવાય છે. ૩૩૫-૩૩૭
एतेभ्यः सूक्ष्मभूतेभ्यः सूक्ष्मदेहा भवन्त्यपि । स्थूलान्यपि च भूतानि चान्योन्यांशविमेलनात् ॥ ३३८ ॥
આ સૂક્ષ્મ ભૂતાથી સૂક્ષ્મ દેહેા ઉત્પન્ન થાય છે; તેમ જ એ સૂક્ષ્મભૂતાના જ અશા એકબીજા સાથે મળવાથી સ્થૂલ ભૂતા ( અને સ્થૂલ શરીરા ) પણ ઉત્પન્ન થાય છે. ૩૩૮
લિંગશરીર
चीकृत भूतेभ्यो जात सप्तदशांगकम् ।
संखारकारणं लिंगमात्मनो भोगसाधनम् ॥ ३३९ ॥ એક બીજા સાથે નહિ મળેલાં-અપ ચીકૃત ભૂતાથી સત્તર અંગા વાળુ લિ'ગશરીર ઉત્પન્ન થાય છે. એ સંસારનું કારણ અને આત્માને ભાગા લાગવવાનુ સાધન છે. ૩૩૯
श्रोत्रादिपंचकं चैव वागादीनां च पंचकम् । प्रणादिपंचकं बुद्धिमनसी लिंगमुच्यते ॥ ३४० ॥
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
શ્રોત્ર આદિ પાંચ (જ્ઞાનેંદ્રિ), વાણુ વગેરે પાંચ કર્મે. ન્દ્રિય), પ્રાણ આદિ પાંચ વાયુઓ અને બુદ્ધિ તથા મન-આ (સત્તરને સમુદાય) લિંગશરીર કહેવાય છે. ૩૪૦
श्रोत्रत्वक्व जिहाघ्राणानि पंच जातानि । आकाशादीनां सत्त्वांशेभ्यो धींद्रियाण्यनुक्रमतः ॥ ३४१॥
શ્રોત્ર, ત્વચા, ચક્ષુ, જિહુવા, ઘાણ -(કાન, ચામડી, આંખ, જીભ અને નાક)- આ પાંચ અનુક્રમે આકાશ વગેરે ભૂતના સાત્વિક અંશમાંથી ઉત્પન્ન થયાં છે અને તે જ્ઞાનેન્દ્રિય કહેવાય છે. ૩૪૧
આ પવિતા: ઘારિયair: grum. मिलित्वैवान्त करणमभवत्सर्वकारणम् ॥ ३४२ ॥
આકાશ વગેરેમાં રહેલા પાંચ સાત્વિક અંશે એકબીજા સાથે જ્યારે મળે છે, ત્યારે તેમાંથી અંતઃકરણ થાય છે. તે સર્વનું કારણ છે. ૩૪૨
प्रकाशकत्वादेतेषां सात्त्विकांशत्वमिष्यते । प्रकाशकत्वं सत्त्वस्य स्वच्छत्वेन यतस्ततः ॥३४३ ॥
જે અંશમાંથી અંતઃકરણ થયું છે, તે અંશે પ્રકાશક છે, તેથી તેઓને સાત્વિક અંશે કહે છે, કારણ કે સત્વગુણ પ્રકાશક અને સ્વચ્છ છે. ૩૪૩ ,
तदंतःकरणं वृत्तिभेदेन स्याश्चतुर्विधम् ।। मनोधिरहंकारचित्तं चेति तदुच्यते ॥३४४॥
એ અંતઃકરણ જુદી જુદી વૃત્તિઓને લીધે ચાર પ્રકારનું છે, મન, બુદ્ધિ, અહંકાર અને ચિત્ત–એ નામે તે કહેવાય છે. ૩૪૪
संकल्पान्मन इत्याहुषुद्धिरर्थस्य निश्चयात् । अभिमानादहंकारधित्तमर्थस्य चितनात् ॥३४५॥
સંકલ્પ કરે છે તેથી “મન”, પદાર્થનો નિશ્ચય કરે છે તેથી બુદ્ધિ, અભિમાન કરે છે તેથી અહંકાર,” અને પદાર્થને વિચાર કરે છે તેથી “ચિત્ત” કહેવાય છે. ૩૪૫
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત–સિદ્ધાંત-સારણ ગ્રહ
मनस्थपि च बुद्धौ च वित्ताहंकारयोः क्रमात् । अंतर्भावist बोद्धव्यो लिंगलक्षणसिद्धये ॥ ३४६ ॥ (ઉપર સત્તરના સમુદાયરૂપ) લિ‘ગશરીરનું લક્ષણ કહ્યું છે, તેને સમજવા માટે અહી મન અને બુદ્ધિમાં અનુક્રમે ચિત્તના તથા અહંકારના સમાવેશ સમજવા. ૩૪૬
૧
चितनं च मनोधर्मः संकल्पादिर्यथा तथा । अंतर्भाव मनस्यैव सम्यचित्तस्य सिध्यति ॥ ३४७ ॥
વિચારવું એ મનના ધમ છે; તે જ પ્રમાણે સકલ્પ વિકલ્પ કરવા—એ પણ મનના જ ધમ છે, માટે ચિત્તના મનમાં જ સમાવેશ સારી રીતે થઈ શકે છે. ૩૪૭
देहादावहमित्येव भावो दृढतरो घियः । दृश्यतेऽहं कृतेस्तस्मादंतर्भावोऽत्र युज्यते ३४८ ॥
બુદ્ધિના જ દેહ આદિ ઉપર દેઢ અહુ ભાવ દેખાય છે, તેથી બુદ્ધિમાં અહંકારના સમાવેશ કરવા એ ચેાગ્ય જ છે. ૩૪૮ तस्मादेव तु बुद्धेः कर्तृत्वं तदितरस्य करणत्वम् । सिध्यत्यात्मन उभयाद्विद्यात्संसारकारणं मोहात् ॥ ३४९ ॥
આ કારણે જ બુદ્ધિ કર્તા છે અને બીજા કરણ છે, એમ સિદ્ધ થાય છે; વળી આ બંને જ આત્માને માહનુ' કારણ થઈ સ'સારનુ' કારણે થાય છે એમ સમજવું. ૩૪૯ વિજ્ઞાનમય કાશ
विज्ञानमयकोशः स्यादबुद्धिर्ज्ञानेन्द्रियैः सह । विज्ञानप्रचुरत्वेनाप्याच्छादकतयात्मनः ॥ ३५० ॥ विज्ञानमय कोशोऽयमिति विद्वद्भिरुच्यते ।
એ બુદ્ધિ, જ્ઞાને ક્રિયાની સાથે મળી વિજ્ઞાનમય કોશ અને છે. એમાં વિજ્ઞાન પુષ્કળ છે તેથી તેને વિદ્વાના ‘વિજ્ઞાનમય’ કહે છે; અને આત્માને તે ઢાંકી દે છે તેથી તેને · કાશ ’ કહે છે.
૩૫૦
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંહ अयं महानहंकारवृत्तिमाकर्तृलक्षणः। सर्वसंसारनिर्वोढा विज्ञानमयशब्दभाक् ॥ ३५१॥
વિજ્ઞાનમય’ શબ્દથી કહેવાતો આ કેશ મહાન છે. અહંકારની વૃત્તિવાળો છે, કર્તારૂપ લક્ષણવાળો છે અને સઘળા સંસારને ચલાવી રહ્યો છે. ૩૫૧ महं ममेत्येव सदाभिमानं देहेन्द्रियादौ कुरुते गृहादौ । जीवाभिमानः पुरुषोऽयमेव कर्ता च भोक्ता च सुखी च दुःखी ॥३५२॥
| (ચૈતન્યના પ્રતિબિંબવાળો) આ જ (વિજ્ઞાનમય કોશ) છવપણાના અભિમાનવાળો પુરુષ બધી દેહ-ઈદ્રિયો વગેરે ઉપર અને ઘર વગેરે ઉપર “હું–મારું” એવું સદા અભિમાન કરે છે અને એ જ કર્તા, ભક્તા, સુખી અને દુઃખી થાય છે. ૩૫ર स्ववासनाप्रेरित एव नित्यं करोति कर्मोभयलक्षणं च। भुंक्ते तदुत्पत्रफलं विशिष्टं सुखं च दुःख च परत्र चोत्र ॥३३॥
પિતાની વાસનાથી પ્રેરાયેલે આ જ નિત્ય સારાં-નરસાં– બંને જાતનાં કર્મો કરે છે અને તેથી ઊપજેલાં બંને જાતનાં ફળરૂપ–સુખ-દુઃખને આ લોકમાં ને પરલોકમાં ભોગવે છે. ૩૫૩
नाना योनिसहस्रेषु जायमानो मुहुर्मुहुः । म्रियमाणो भ्रमत्येष जीवः संसारमंडले ॥ ३५४॥
આ જીવ અનેક હજારો નિમાં વારંવાર જમે છે, મરે છે ને સંસારચકમાં ભમે છે. ૩૫૪
મનમય કેશ मनो मनामयः कोशो भवेज्ज्ञानेन्द्रियैः सह । प्राचुर्य मनसो यत्र दृश्यतेऽसौ मनोमयः ॥ ३५५॥
મન, જ્ઞાનેન્દ્રિયો સાથે મળી મનમય કોશ” બને છે. એમાં મનની મુખ્યતા દેખાય છે તેથી એ મનોમય છે. ૩૫૫
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંહ चिंताविषादहर्षाद्याः कामाद्या अस्य वृत्तयः। . मनुते मनसैवैष फलं कामयते बहिः। થતી સુ તમને રાજી રૂપા
ચિંતા, ખેદ, હર્ષ વગેરે અને ઈચ્છા-કામના વગેરે આ મનમયની વૃત્તિઓ છે. આ મન વડે જ વિચાર કરે છે અથવા સંકલ્પ-વિક૯પ કરે છે; અને પછી બહાર (તેનું) ફળ ઈરછે છે. આમ મન જ યત્ન કરે છે, કર્મ કરે છે અને તેનાં ફળ ભેગવે છે, તેથી સર્વનું કારણ એ જ છે. ૩૫૬. मनो ह्यमुष्य प्रणवस्य हेतुरंतर्बहिश्वार्थमनेन वेत्ति । प्रणोति जिघ्रत्यमुनैव चेक्षते वक्ति स्पृशत्यत्तिं करोति सर्वम् ॥ ३५७ ॥ - મન જ આ જીવને અંદર ને બહાર દેરી જાય છે અને મન વડે જ સર્વ પદાર્થોને તે જાણે છે. વળી આ મનથી જ જીવ સાંભળે છે, સૂંઘે છે, જુએ છે, બેલે છે, અડકે છે, ખાય છે અને બધું કરે છે. ૩૫૭ पंधव मोक्षो मनसैव पुंसामर्थोऽप्यनर्थोऽप्यमुनैव सिध्यति । शुखेन मोक्षो मलिनेन बंधो विवेकतोऽथाऽप्यविवेकतोऽन्यः ॥ ३५८॥
મનને લીધે જ મનુષ્યોને બંધન અને મોક્ષ થાય છે, તેમ જ એ મનથી જ અર્થ અને અનર્થ પ્રાપ્ત થાય છે, શુદ્ધ મનથી વિવેક થતાં મોક્ષ થાય છે અને મલિન મનથી અવિવેક થતાં બંધન થાય છે. ૩૫૮ रजस्तमोभ्यां मलिनं त्वशुद्धमज्ञानजं सत्वगुणेन रिक्तम् । मनस्तमोदोषसमन्वितत्वाजडन्वमोहालसताप्रमादः। तिरस्कृतं सन्न तु वेत्ति वास्तवं पदार्थतत्वं छुपलभ्यमानम् ॥ ३५९॥
रजोदोषैर्युक्तं यदि भवति विक्षेपकगुणैः प्रतीपैः कामाचैरनिशमभिभूतं व्यथयति। .. कथंचित्सूक्ष्मार्थावगतिमदपि भ्राम्यति भृशं મોવીને યદકિમતા વર્તમરિમા / રૂ .
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ આ મન સત્ત્વગુણથી રહિત થઈ કેવળ રજોગુણ અને તમે ગુણથી યુક્ત બને છે, ત્યારે મલિન અને અશુદ્ધ થઈ કેવળ અજ્ઞાનથી જ-મેલું જ બની જાય છે. વળી, તમોગુણના દેથી ચક્ત થવાને લીધે મન જડતા, મેહ, આળસ અને પ્રમાદયો તિરસ્કાર પામી સત્ વસ્તુને જાણતું નથી અને પદારનું વાસ્તવિક તત્ત્વ મળતું હોય છતાં સમજતું નથી. એ રીતે ફિવળ રજોગુણના દોષોથી યુક્ત થાય છે, તે (સન્માર્ગથી) વિરુદ્ધ અને આડા-અવળા ખેંચી જતા -વિક્ષેપક ગુણે-કામ વગેરે પરાભવ પામીને મન જીવને હેરાન કરે છે. એ વેળા તે મનરૂપ દવે સૂમ પદાર્થોનું જ્ઞાન કરાવનારે છે છતાં અતિશય મવા લાગે છે અને કઈ પ્રકારે તેનો મહિમા નાશ પામે છે; જેમ પ્રબળ વાયુથી દી ડોલવા લાગે છે અને તેનો મહિ નાશ પામે છે, ૩૫૯-૩૬૦ तसो मुमुक्षुर्भउबंधमुक्त्यै रजस्तमोभ्यां च तदीयकार्यः । वियोज्य चित्तं परिशुद्धत्वं प्रियं प्रयत्नेन सदैव कुर्यात् ।। ३६१॥
માટે મુમુક્ષુએ સંસારરૂપ બંધનથી છૂટી જવા સારુ મનને રજોગુણ, તમોગુણ અને તે બંનેનાં કાર્યોથી સદાકાળ હું ખડી કાળજીપૂર્વક શુદ્ધ તે સત્વગુણમય અને ઉપર જ પ્રીતિ શું કરવું જોઈએ. ૩૬૧
गर्भावासजनिप्रणाशनजराध्याध्यादिषु प्राणिनां एवं परिदृश्यते च नरके तश्चितयित्वा मुहुः । दोषानेव विलोक्य सर्वविषयेप्वाशां विमुच्याभितબિપિવિમોરનાથ હુમતઃ કરવું મારું તામ્ રૂદર .
સારી બુદ્ધિવાળા મનુષ્ય ગર્ભાવાસ, જન્મ, મૃત્યુ, ઘડ૫ણું, રોગ વગેરેનો અને નરકમાં પ્રાણીઓને જે દુઃખ દેખાય છે, તેને વારંવાર વિચાર કરો; સર્વ વિષય તરફ દેશે જ જોવા; અને સર્વ પ્રકારની આશાને સંપૂર્ણ ત્યાગ કરે. આટલું કર્યા પછી
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ ચિત્તરૂપી ગાંઠને છેાડી નાખવા સત્ત્વગુણને આશ્રય લેવા.૩૬૨ यमेषु निरतो यस्तु नियमेषु च यत्नतः ।
विवेकिनस्तस्य चित्तं प्रसादमधिगच्छति ॥ ३६३ ॥
જે વિવેકી યમા તથા નિયમામાં કાળજીથી તત્પર રહે છે, તેનુ ચિત્ત પ્રસન્નતા( એટલે નિર્મળતા)ને પામે છે. ૩૬૩ आसुरीं संपदं त्यक्त्वा भजेद्यो दैवसंपदम् । मोक्षेककांक्षया नित्यं तस्य चित्तं प्रसीदति ॥ ३६४ ॥
જે મનુષ્ય આસુરી સ`પત્તિના ત્યાગ કરી કેવળ માક્ષની ઈચ્છાથી દૈવી સ`પત્તિને સેવે છે, તેનું ચિત્ત નિત્ય પ્રસન્ન (નિર્મળ) રહે છે. ૩૬૪
परद्रव्यपरद्रोहपरनिंदापरस्त्रियः ।
नालंबते मनो यस्य तस्य वित्तं प्रसीदति ॥ ३६५ ॥ પારકું દ્રવ્ય, પારકા દ્રોહું, પારકી નિંદા અને પારકી સ્ત્રીઓ તરફ જેનું મન જતું નથી, તેનુ” ચિત્ત નિળ થાય છે. आत्मवत्सर्वभूतेषु यः समत्वेन पश्यति ।
सुखं दुःखं विवेकेन तस्य चित्तं प्रसीदति ॥ ३६६ ॥
6
જે મનુષ્ય પાતાની પેઠે જ સર્વ પ્રાણીઓને સુખ-દુઃખ સરખાં થાય છે’ એમ વિવેકથી જુએ છે, તેનુ ચિત્ત નિમળ થાય છે. ૩૬૬
मत्यंत श्रद्धा भक्त्या गुरुमीश्वरमात्मनि ।
यो भजत्यनिशं क्षांतस्तस्य चित्तं प्रसीदति ॥ ३६७ ॥ જે મનુષ્ય અત્યંત શ્રદ્ધા અને ભક્તિથી ગુરુનું તથા ઈશ્વરનુ... આત્મસ્વરૂપે, નિર'તર ભજન કરે છે અને નિત્ય ક્ષમાગુણવાળા હાય છે, તેનુ ચિત્ત નિમળ થાય છે. ૩૬૭ शिष्टान्नमीशानमार्यसेवां तीर्थाटनं स्वाश्रमधर्मनिष्ठाम् । यमानुषकि नियमानुवृत्तिं चित्तप्रसादाय वदन्ति तज्जाः ॥ ३६८ ॥ સજ્જન લેાકેાનુ' અન્ન, ઈશ્વરનું પૂજન, આય ( શ્રેષ્ઠ )
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ પુરુષની સેવા, તીર્થાટન, પિતાના આશ્રમધર્મમાં નિકા, યમમાં આસક્તિ અને નિયમનું અનુસરણ–આટલાં ચિત્તને નિર્મળ કરનારું છે, એમ તેના અનુભવી-વિદ્વાને કહે છે. ૩૬૮
कट्वाललवणात्युष्णतीक्ष्णरुनविदाहिनाम् । पूतिपर्युषितादीनां त्यागः सत्त्वाय कल्पते ॥ ३६९ ॥
કડવા, ખાટા, ખારા, અતિ ગરમ, તીખા, લૂખા, અત્યંત દાહ કરનારા, દુર્ગધી અને વાસી પદાર્થોને ત્યાગ સવગુણને ઉત્પન્ન કરવા સમર્થ થાય છે. ૩૬૯
भत्या सत्त्वपुराणानो सेवया सत्त्ववस्तुनः। मनुवृत्या च साधूनां सत्ववृत्तिः प्रजायते ॥ ३७० ॥
સાત્વિક પુરાણે સાંભળવાથી, સાત્ત્વિક વસ્તુ સેવવાથી અને સજજનેને અનુસરવાથી, સત્વગુણવાળી વૃત્તિ ઊપજે છે. ૩૭૦
यस्य चित्तं निर्विषयं हृदयं यस्य शीतलम् ।। तस्य मित्रं जगत्सर्वे तस्य मुक्तिः करस्थिता ॥ ३७१ ॥
જેનું ચિત્ત વિષયેરહિત હોય અને જેનું હૃદય શીતલશાંત હય, તેનું સર્વ જગત મિત્ર બને છે; અને મુક્તિ તેની હથેળીમાં જ રહે છે. ૩૭૧
हितपरिमितभोजी नित्यमेकान्तसेवी सकदुचितहितोकः स्वल्पनिद्राविहारः। मनुनियमनशीलो यो भजत्युक्तकाले ૩ મત ( શીવ્ર સાપુ શિરપાવ ( રૂ૭૨
જે મનુષ્ય હિતકારક પ્રમાણસર ભેજન કરે, નિત્ય એકાંત સેવે, એક જ વાર એગ્ય હિત વચન બોલે, અતિ અલ્પ નિદ્રા અને વિહાર કરે, દરેક નિયમો બરાબર પાળે અને જે કાળે જે કરવાનું કહ્યું છે તે બરાબર કરે, તે આ લોકમાં જલદી ઉત્તમ
૧–૨ યમના તથા નિયમના સ્વરૂપ માટે “અપરોક્ષાનુભૂતિ થના ૧૦૪ અને ૧૦૫ મા બ્લેકમાં જેવું.
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ પ્રકારની ચિત્તની નિર્મળતાને પામે છે. ૩૭૨ वित्तप्रसादेन विनावगन्तुं बंधं न शक्नोति परात्मतत्त्वम् । .. तत्वावगत्या तु विना विमुक्तिर्न सिष्यति ब्रह्मसहस्रकोटिषु ॥ ३७३ ॥
ચિત્તની નિર્મળતા વિના બંધનને કે પરમાત્મારૂપ તત્ત્વને મનુષ્ય જાણી શકતું નથી, અને એ તત્ત્વના જ્ઞાન વિના બ્રાહણ તરીકેના હજારે કે કરડે જમે પણ મુક્તિ મળતી નથી. मनःप्रसादः पुरुषस्य बंधो मनःप्रसादो भवबन्धमुक्तिः।। मनःप्रसादाधिगमाय तस्मान्मनोनिरासं विदधीत विद्वान् ॥ ३७४ ॥
મનની પ્રસન્નતા (એટલે વિષયો ઉપરની પ્રીતિ) એ મનુષ્યને બંધનરૂપ છે; અને મનની પ્રસન્નતા (એટલે વિષય ઉપરના વૈરાગ્યવાળી નિર્ગુણ સ્થિતિ) એ સંસારરૂપ બંધનથી છોડાવનાર-મુક્તિ છે, માટે એવી માનસિક પ્રસન્નતા મેળવવાને વિદ્વાન મનુષ્ય (વિષયવાસનાથી યુક્ત) મનનો ત્યાગ કરવો જોઈએ. ૩૭૪
પાંચ કર્મેન્દ્રિયે અને તેની ઉત્પત્તિ पंचानामेव भूनानां रजोंशेभ्योऽभवन्क्रमात् । वाक्पाणिपादपायपस्थानि कर्मेन्द्रियाण्यनु ॥३७५॥
પાંચ ભૂતેના જ રજોગુણના અંશોથી અનુક્રમે વાણી, હાથ, પગ, ગુદા અને ઉપસ્થ–ગુૉક્રિય–આ પાંચ કર્મેન્દ્રિ ઉત્પન્ન થઈ છે. ૩૭૫
પાંચ—વાયુ અને તેની ઉત્પત્તિ समस्तेभ्यो रजोशेभ्यो व्योमादीनां क्रियात्मकाः। प्राणादयः समुत्पनाः पंचाप्यांतरवायवः ॥ ३७६ ॥
આકાશ વગેરે ભૂતના સમસ્ત રજોગુણના અંશોથી કિયાસ્વરૂપ પ્રાણ વગેરે (વાયુઓ) ઉત્પન્ન થયા છે. એ પાંચે (શરીરની) અંદરના વાયુઓ છે. ૩૭૬ .
प्राणः प्राग्गमनेन स्यादपानोऽवाग्गमनेन च । ध्यानरतु विश्वग्गमनादुत्क्रान्त्योदान इष्यते ॥३॥
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ मशितानरसादीनां समीकरणधर्मतः। રમાર મિત વાઘુર્યકરોડુ ઉત્તમ છે રૂ૭૮ . . (શરીરમાં) પૂર્વ તરફ જાય છે, તે પ્રાણ છે, દક્ષિણ તરફ જાય છે, અપાન છે; ચારે બાજુ જાય છે, તે વ્યાન છે; ઊંચે જાય છે, તે ઉદાન છે અને ખાધેલા અન્નના રસ વગેરેને એકસરખા કરનારે છે, તેને સમાન વાયુ કહ્યો છે, આ તે વાયુઓમાં પાંચમો છે. ૩૭૭,૩૭૮
क्रियैव दिश्यते प्रायः प्राणकर्मेन्द्रियेवलम् ।। ततस्तेषां रजोंशेभ्यो जनिरंगीकृता बुधैः ॥ ३७९ ॥
આ પ્રાણાદિ વાયુઓમાં તથા કર્મેન્દ્રિયામાં વધારે પ્રમાણમાં લગભગ ક્રિયા જ દેખાય છે, વિદ્વાનોએ તેઓની ઉત્પત્તિ રજોગુણના અંશથી સ્વીકારી છે. ૩૭૯
राजा तु क्रियाशक्तिं तमःशक्तिं जडात्मिकाम् । प्रकाशरूपिणीं सत्त्वशक्तिं प्राहुमहर्षयः ।। ३८०॥
મહર્ષિઓ કહે છે, કે ક્રિયાશક્તિ રજોગુણ હોય છે, તમોગુણની શક્તિ જડરૂપ હોય છે અને સવગુણની શક્તિ પ્રકાશરૂપ હોય છે. ૩૮૦
પ્રાણમય કેશ एते प्राणादयः पंच पंचकर्मेन्द्रियैः सह । भवेत्प्राणमयः कोशः स्थूलो येनैव चेष्टते ॥ ३८१ ॥
આ પ્રાણ વગેરે પાંચ, પાંચ કર્મેન્દ્રિો સાથે મળી પ્રાણુ મય કોશ બને છે. એ સ્થૂલ છે, જેને લીધે જ પ્રાણી ચેષ્ટા કરે છે. ૩૮૧
यद्यनिष्पाद्यते कर्म पुण्यं वा पापमेव वा। થામા વપુષા સલામથકમ્ / રૂ૮૨ .
વાણ વગેરેથી અને શરીરથી જે જે પુણ્ય કે પાપકર્મ કરવામાં આવે છે, તેમાં “પ્રાણમય કેશ” કર્તા છે. ૩૮૨
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ वायुनोचालितो वृक्षो नानारूपेण चेष्टते। . तस्मिन्विनिधले सोऽपि निश्चलः स्याधथा तथा ॥ ३८३ ।। प्राणकर्मेन्द्रियैर्देहः प्रेर्यमाणः प्रवर्तते। .. नानाक्रियासु सर्वत्र विहिताविहितादिषु ॥ ३८४ ॥
જેમ વાયુએ ડોલાવેલું ઝાડ અનેક બાજુ ડેલે છે, પણ એ વાય જે સ્થિર હોય છે તે ઝાડ પણ સ્થિર જ હોય છે, તેમ પ્રાણ અને કમેંદ્રિય પ્રેરણું કરે ત્યારે જ શરીર, શાસ્ત્ર કહેલી અને નહિ કહેલી અનેક જાતની સર્વ ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. ૩૮૩,૩૮૪
સમષ્ટિ લિંગશરીર હિરણ્યગર્ભ, સૂત્રાત્મા અથવા પ્રાણ कोशत्रयं मिलित्वैतवपुः स्यात्सूक्ष्ममात्मनः । मतिसूक्ष्मतया लीनस्थात्मनो गमकत्वतः ॥ ३८५॥ लिंगमित्युच्यते स्थूलापेक्षया सूक्ष्ममिष्यते। सर्व लिंगवपुतिमेकधीविषयत्वतः ।। ३८६ ॥ समष्टिः स्यात्तरुगणः सामान्येन वनं यथा। एतत्समष्टयुपहितं चैतन्यं सफलं जगुः ॥ ३८७ ।। हिरण्यगर्भः सूत्रात्मा प्राण इत्यपि पण्डिताः। મિ વિમે શand cuથવા રૂ૮. हिरण्यगर्भ इत्यस्य व्यपदेशस्ततो मतः। समस्तलिंगदेहेषु सूत्रवन्मणिपंक्तिषु । व्याप्य स्थितत्वात्सूत्रात्मा प्राणनात्प्राण उच्यते ॥ ३८९॥
(ઉપર જણાવેલા) ત્રણ કોશ મળીને સૂકમ શરીર બને છે તે અતિસૂક્ષમરૂપે રહેલા આત્માને જણાવનાર છે તેથી “બલિંગ” શરીર પણ કહેવાય છે, અને સ્કૂલશરીર કરતાં સૂમ ગણાય છે. જેમ સર્વ વૃક્ષોને સમુદાય સામાન્ય રૂપે “વન” કહેવાય છે, તેમ સર્વ લિંગશરીરને સમુદાય સામાન્યરૂપે એક જ જ્ઞાનને
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ વિષય થતાં “સમષ્ટિ લિંગશરીર” કહેવાય છે; એ સમષ્ટિ લિંગશરીરરૂપ ઉપાધિવાળું જે ચૈતન્ય છે, તેને “સફલ” કહે છે અને એને જ પડિતે “હિરણ્યગર્ભ, સૂત્રાત્મા તથા પ્રાણ પણ કહે છે. પ્રકાશમય બુદ્ધિના મધ્ય ભાગમાં હિરણ્ય(સુવર્ણ)ની પેઠે એ પ્રકાશે છે, માટે એને “હિરણ્યગર્ભ” કહે છે તેમ જ મણકાની પંક્તિમાં (સૂત્ર) દેરાની પેઠે સમસ્ત લિંગશરીરમાં વ્યાપીને તે રહેલ છે, તેથી એને “સૂત્રાત્મા ” કહે છે અને સર્વને જીવાડે છે તેથી એ “પ્રાણ” કહેવાય છે. ૩૮૫-૩૮૯
વ્યષ્ટિ લિંગશરીર અને તેજસ नैकधीविषयत्वेन लिंग व्यष्टिर्भवत्यथं । यदेतद्वयष्टयुगहितं चिदाभाससमन्वितम् ॥ ३९० ॥ चैतन्य तैजस इति निगदन्ति मनीषिणः । तेजोमयान्तःकरणोपाधित्वेनैष तैजसः ॥ ३९१॥
છૂટાં છૂટાં અનેક જ્ઞાનનું વિષય થતાં એ જ લિંગશરીર વ્યષ્ટિ રૂપે થાય છે. એ “વ્યષ્ટિ” લિંગશરીરરૂપ ઉપાધિવાળાં અને ચૈતન્યના આભાસથી યુક્ત ચિતન્યને વિદ્વાને “તેજસ એ નામે કહે છે. એ તેજોમય-અલંકરણરૂપ ઉપાધિથી યુક્ત છે, તેથી જ એને “તેજસ” કહે છે, ૩૯૦,૩૯૧
स्थूलात्सूक्ष्मतया व्यष्टिरस्य सूक्ष्भवपुमतम् । भस्य जागरसंस्कारमयत्वाद्वपुरुच्यते ॥ ३९२ ॥
આ તેજસતું શરીર સ્કૂલ શરીર કરતાં અત્યંત સૂક્ષમ હોય છે; એના એ શરીરને જ “વ્યષ્ટિ” સૂકમ શરીર માન્યું છે, અને તેજસ, જાગ્રત અવસ્થાના સંસ્કારમય હોય છે તેથી જ એનું એ શરીર કહેવાય છે. ૩૯૨
स्वप्ने जागरकालीनवासनापरिकल्पितान् । सैजसो विषयान् के सूक्ष्मार्थान्सूक्ष्मवृत्तिभिः ॥ ३९३ ॥ વળી એ તેજસ, સ્વમમાં જાગ્રત અવસ્થાની વાસનાઓને
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવહાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ કલ્પી કાટેલા સૂક્ષમ પદાર્થોપી વિષને ( અંતઃકરણની) સૂક્ષમ વૃત્તિઓ દ્વારા ભેગવે છે. ૩૯૩
खमष्टेरपि च व्यष्टेः सामान्येनैव पूर्ववत् । अमेद एव ज्ञातव्यो जात्यैकत्वे कुतो भिदा ॥ ३९४ ॥
(ઉપર દર્શાવેલાં) સમષ્ટિ તથા વ્યષ્ટિ લિંગશરીરો સમાન જ છે, તેથી પૂર્વની પેઠે તેઓને અભેદ જ સમજે; કારણ કે જેની જાત એક જ હોય તેમાં ભેદ ક્યાંથી હોય? ૩૪
प्रयोरुपाध्योरेकत्वे तयोरप्यभिमानिनोः । सूत्रात्मनस्तजसस्याप्यमेदः पूर्ववन्मतः ॥३९५॥
એમ એ સમષ્ટિ તથા વ્યષ્ટિ-લિંગશરીરરૂપ બન્ને ઉપાધિ એક જ છે, તેથી એ બનિા અભિમાની સૂત્રાત્મા તથા તેજસને પણ પૂર્વની પેઠે એક જ માન્યા છે. ૩૯૫
સ્થૂલ પ્રપંચ एवं सूक्ष्मप्रपंचस्य प्रकारः शास्त्रसंमतः । मथ स्थूलप्रपंचस्य प्रकारः कथ्यते शृणु ॥३९॥
એ રીતે શાસ્ત્રોથી સંમત સૂક્ષ્મપ્રપંચને પ્રકાર કહો; હવે સ્થૂલ પ્રપંચને પ્રકાર કહેવાય છે, તે સાંભળ. ૩૯૬
ताग्येव सूक्ष्मभूनानि व्योमादीनि परस्परम् । पंचीकृतानि स्थूलानि भवन्ति शृणु तत्क्रमम् ॥ ३९७ ॥
એ જ આકાશાદિ સૂમ ભૂતે પરસ્પર (મળી) પચીત સ્કૂલ ભૂત બને છે, તેને ક્રમ તું સાંભળ. ૩૯૭
પંચીકરણ અને સ્થૂલભૂત खादीनां भूतमेकैकं सममेव द्विधा विधा। विभज्य भागं तत्राधं त्यक्त्वा भाग द्वितीयकम् ॥ ३९८ ॥ चतुर्धा सुविभज्याथ तमेकैकं विनिक्षिपेत् । चतुर्णा प्रथमे भागे क्रमेण स्वार्धमंतरा ॥ ३९९ ॥ ततो व्योमादिभूतानां भागाः पंच भवन्ति ते। स्वस्वार्धभागेनान्येभ्यः प्राप्तं भागचतुष्टयम् ॥ ४०० ॥
સ,
સી,
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ संयोज्य स्थूलतां यान्ति व्योमादीनि यथाक्रमम् । ममुख्य पंचीकरणस्याप्रामाण्यं न शंक्यताम् ॥ ४०१॥ उपलक्षणमस्यापि तत्त्रिवृत्करणश्रुतिः।
આકાશ વગેરે ભૂતેમાંના પ્રત્યેક ભૂતને સરખા બે બે ભાગે કરવું; પછી તેના પ્રથમ અર્ધ ભાગને છોડી દઈ બીજા અર્ધભાગના ચાર ચાર ભાગ કરવા; તે ચાર ચાર ભાગમાંથી એક એક ભાગને પોતપોતાના અર્ધા ભાગ સિવાયના પ્રથમ જુદા રાખી મૂકેલા એક એક અર્ધા ભાગમાં અનુક્રમે ઉમેરવા. આમ કરવાથી આકાશાદિ પાંચે ભૂતના તે પાંચ પાંચ ભાગે બને છે; અને પિતપોતાના અર્ધા ભાગ સિવાયના બીજા (ચાર ભૂતના) ચાર ભાગે પિતાને જે મળ્યા હોય છે, તેઓ સાથે જોડાઈને અનુક્રમે તે આકાશાદિ ભૂત શૂલપણાને પામે છે (આનું નામ પંચીકરણ કહેવાય છે.) આ પંચીકરણ પ્રામાણિક નથી એમ શંકા ન કરવી; કારણ કે ત્રિવૃત્કરણની પ્રસિદ્ધ શ્રુતિ આ પંચીકરણને જ જણાવે છે. ૩૯૮-૪૦૧
पंचानामपि भूतानां श्रूयतेऽन्यत्र संभवः ॥ ४०२॥ ततः प्रामाणिकं पंचीकरणं मन्यतां धुधैः । प्रत्यक्षादिविरोधः स्यादन्यथा क्रियते यदि ॥ ४०३॥
વળી (આ રીતે પંચીકૃત બનેલાં) પાંચે ભૂતની ઉત્પત્તિ બીજી ક્ષતિઓમાં પણ સંભળાય છે, તેથી વિદ્વાનેએ આ પંચીકરણને પ્રામાણિક જ માનવું; અને આ જે બીજી રીતે કરવામાં આવે, તે પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણ સાથે પણ વિરોધ આવે, ૪૦૨,૪૦૩
माकाशवाय्वोधर्मस्तु वह्नयादावुपलभ्यते । થઇ તથા વાચાર્મ ફિરે છ છા તડકામાગિતિ રદિરિલ લિંચતા खांशष्याप्तिक्ष खव्याप्तिर्विद्यते पावकादिषु ॥४०५॥
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત સિદ્ધાંત–સાસ ગ્રહ
तेनोपलभ्यते शब्दः कारणस्यास्तिरेकतः । तथा नभस्वतो धर्मोऽप्यग्न्यादावुपलभ्यते ॥ ४०६ ॥ न तथा विद्यते व्याप्तिर्वहून्यादेः खनभस्वतोः । सूक्ष्मत्वादंशकव्याप्तेरतद्धर्मो नोपलभ्यते ॥ ४०७ ॥
કારણ કે આકાશ અને વાયુના ધમ અગ્નિ વગેરેમાં જેવા જણાય છે, તેવા આકાશમાં ને વાયુમાં અગ્નિ વગેરેના ધમ દેખાતા નથી; માટે આ પંચીકરણ અપ્રામાણિક છે’ એમ લગારે વિચાર કરવા નહિ. વળી અગ્નિ, વગેરેમાં આકાશના અÀાનુ વ્યાપવું છે, તેથી જ તેએમાં આકાશ( પેાલાણુ )નુ વ્યાપવું જણાય છે; તેમ જ કારણ(આકાશ)ની અધિકતા હેાવાથી તેઓમાં શબ્દ પણ જણાય છે. એ જ પ્રમાણે વાયુના ધર્માં પશુ અગ્નિ વગેરેમાં જણાય છે; પરંતુ આકાશ અને વાયુમાં અગ્નિ વગેરેનુ વ્યાપવું તેટલા પ્રમાણમાં જણાતું નથી; તે પણ સૂક્ષ્મરૂપે અંશેાની व्याधि होवाथी तेन। धर्म नथी तो मे भय नथी. ४०४-४०७ कारणस्यानुरूपेण कार्ये सर्वत्र दृश्यते ।
तस्मात्प्रामाण्यमेष्टव्यं बुधैः पंचीकृतेरपि ॥ ४०८ ॥
૪
વળી અધે ઠેકાણે કારણને અનુસરીને કાય જોવામાં આવે છે; માટે વિદ્વાનાએ પંચીકરણને પણ પ્રમાણુ જ માનવું. ૪૦૮ मनोभूतगुणकं भूतं वक्ष्येऽवधारय ।
शब्देकगुणमाकाशं शब्दस्पर्शगुणोऽनिलः ॥ ४०९ ॥ तेजः शब्दस्पर्शरूपैर्गुणवत्कारणं क्रमात् । आपश्चतुर्गुणः शब्दस्पर्शरूपरसैः क्रमात् ॥ ४१० ॥ एतैश्चतुभिगंधेन सह पंचगुणा मही । आकाशांशतया श्रोत्रं शब्दं गृह्णाति तद्गुणम् ॥ ४११ ॥ त्वमारुतांशकतया स्पर्शे गृह्णाति तद्गुणम् ।
तेजशकतया चक्षू रूपं गृह्णाति तद्गुणम् ॥ ४१२ ॥ अबंधकतया जिवा रखं गृह्णाति तद्गुणम् । भूम्यंशकतया प्राणं गंधं गृह्णाति तद्गुणम् ॥ ४१३ ॥
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત--સારસ ગ્રહ
૯૫
આ પંચીકરણને અનુસરીને જ દરેક ભૂતામાં ગુણા ઉત્પન્ન થયા છે તે હું કહું છું, સાંભળ. આકાશમાં એકલેા શબ્દ ગુણુ છે; વાયુમાં શબ્દ ને સ્પર્શ એ ગુણુ છે; તેમાં શબ્દ, સ્પ અને રૂપ ત્રણ ગુણા છે; એ ગુણેાવાળુ કારણ અનુક્રમે તેમાં છે; જળમાં શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ અને રસ એ ચાર ગુણા અનુક્રમે (તે તે કારણેાના ) રહેલા છે અને પૃથ્વીમાં શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગંધ -એ પાંચે ગુણેા છે.
જ્ઞાને ક્રિયા અને તેઓનું કામ
શ્રોત્રઇંદ્રિય આકાશના અંશ છે તેથી તેના ગુણુ શબ્દને ગ્રહણ કરે છે; ત્વચાઇંદ્રિય વાયુના અંશ છે તેથી તેના ગુણ સ્પર્શને ગ્રહણ કરે છે; ચક્ષુઇંદ્રિય તેજનેા અંશ છે તેથી તેના ગુણુ રૂપને ગ્રહણ કરે છે; જિહવાઇદ્રિય જળના અંશ છે તેથી તેના ગુણ રસને ગ્રહણ કરે છે અને પ્રાણઇંદ્રિય પૃથ્વીના અંશ છે તેથી તેના ગુણ ગંધને ગ્રહણ કરે છે. ૪૦૯-૪૧૩ કમે દ્રિયા અને તેનું કામ
करोति खांशकतया वाक्शब्दोच्चारणक्रियाम् । वाकतया पादौ गमनादि क्रियापरौ ॥ ४१४ ॥ तेजोशकतया पाणी वनयावनतत्परौ । जलशकितयोपस्थो वा मूत्रविसर्गकृत् ॥ ४१५ ॥ भूम्यशकतया पायुः कठिनं मलमुत्सृजेत् । श्रोत्रस्य दैवतं दिवस्यात्त्वचो वायुर्दृशो रविः ॥ ४१६ ॥ जिह्वाया वरुणो देवं घ्राणस्य त्वश्विनाभौ । वाचोऽग्निर्हस्तयोरिंद्रः पादयोस्तु त्रिविक्रमः ॥ ४१७ ॥ पायोर्मृत्युरुपस्थस्य त्वधिदैवं प्रजापतिः । मनसो वैवत चंद्रो दैवं बृहस्पतिः ॥ ४१८ ॥ रुद्रस्त्वहं कृते देवं क्षेत्रशश्चित्तदैवतम् । दिगाद्या देवताः सर्वाः खादिसत्वांशसंभवाः ॥ ४१९ ॥
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ એ જ પ્રમાણે વાણી આકાશને અંશ છે તેથી શબ્દના ઉચારરૂપ ક્રિયાને કરે છે; બન્ને પગ વાયુના અંશ છે તેથી જવું-આવવું-ક્રિયા કરે છે, બન્ને હાથ તેજના અંશ છે તેથી અગ્નિ વગેરેની પૂજામાં તત્પર બને છે; ગુહ્ય ઇંદ્રિય જળને અંશ છે તેથી વીર્ય અને મૂત્રને બહાર કાઢે છે; અને ગુદા પૃથ્વીને અંશ છે તેથી કઠણ મળને બહાર કાઢે છે.
ઈદ્રિના દેવ શ્રોત્રેદ્રિયનો દેવ દિશા છે; ત્વચાઈદ્રિયને દેવ વાયુ છે ચક્ષુઈદ્રિયને દેવ સૂર્ય છે; જિહવાઈદ્રિયને દેવ વરુણ છે; પ્રાદ્રિયના દેવ બે અશ્વિનીકુમારો છે; વાણીનો દેવ અગ્નિ છે; હાથને દેવ ઇંદ્ર છે; પગના દેવ વિષ્ણુ છે; ગુદાને દેવ મૃત્યુ છે; ગુહ્યાદ્રિયના દેવ પ્રજાપતિ છે; મનને દેવ ચંદ્ર છે; બુદ્ધિને દેવ બૃહસ્પતિ છે; અહંકારને દેવ રુદ્ર છે અને ચિત્તને દેવ ક્ષેત્રજ્ઞ (જીવ) છે; આ બધા દિશા વગેરે દેવો આકાશ વગેરેના સત્વગુણના અંશમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. ૪૧૪–૪૧૯
संमिता इंद्रियस्थानेश्विन्विन्द्रियाणां समततः । निगृहन्यनुगृहन्ति प्राणिकर्मानुरूपतः ॥४२०॥
આ ઈદ્રિના દેવ ઈદ્રિયોનાં સ્થાનોમાં તે તે ઇન્દ્રિયની સાથે રહે છે અને પ્રાણીઓનાં કર્મો પ્રમાણે ઇન્દ્રિયનો નિયત કરે છે અને અનુગ્રહ કરે છે. (અર્થાત્ વિષયોમાંથી પ્રક્રિયાને વાળે છે અને તે તરફ પ્રેરે છે.) ૪૨૦
for mન્સિલ पंचते हेतवः प्रोका निष्पत्तौ सर्वकर्मणाम् ॥ ४२१ ॥
શરીર, ઇંદ્રિય, વિષ, પ્રાણયુક્ત અહંકાર અને તેઓના -આ પાંચને સર્વ કર્મોની સિદ્ધિમાં કારણ કહ્યાં છે. ૪૨૧
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંહ
- આત્માનું સ્વરૂપ कर्मानुरूपेण गुणोदयो भवेद्गुणानुरूपेण मनःप्रवृत्तिः। - मनोनुवृतैरुभयात्मकेन्द्रियैनिवर्यते पुण्यमपुण्यमत्र ॥ ४२२॥
કર્મોને અનુસરીને ગુણેને ઉદય થાય છે, ગુણોને અનુસરીને મનની પ્રવૃત્તિ થાય છે; અને મનને અનુસરીને બંને પ્રકારની ઇન્દ્રિયો આ લેકમાં પુણ્ય તથા પાપ કરે છે. ૪૨૨
करोति विज्ञानमयोऽभिमानं
कर्ताहमेवेति तदात्मना स्थितः । मात्मा तु साक्षी न करोति किंचि
= થયેલ તથcવા છે જરરૂ II વિજ્ઞાનમય કોશ “હું કર્તા છું” એવું અભિમાન કરે છે અને તે રૂપે રહ્યો છે. આત્મા તો સાક્ષી જ છે. એ કંઈ કરતો નથી અને કરાવતે પણ નથી. એ તે સદા તટસ્થ જે છે. ૪૨૩
द्रष्टा श्रोता धक्ता कर्मा भोका भवत्यहंकारः। स्वयमेतद्विकृतीनां साक्षी निर्लेप एवात्मा ॥ ४२४ ॥
જેનાર, સાંભળનાર, બોલનાર, કરનાર અને ભગવનાર અહંકાર જ છે. આત્મા પોતે તો આ વિકારેને સાક્ષી અને નિલેપ જ છે. ૪૨૪
मात्मनः साक्षिमात्रत्वं न कर्तृत्व न भोक्ता। रविवत्प्राणिमिलोंके क्रियमाणेषु कर्मसु ॥४२५ ॥ न हर्कः कुरुते कर्म न कारयति जंतवः ।।
રામાવાનુdઘેન અને સ્વસ્થ વાકુ ા ઇરા
આત્મા માત્ર સાક્ષી જ છે; તે કર્તા નથી કે ભોક્તા પણ નથી; જેમ લોકમાં પ્રાણીઓ કર્મો કરે છે, તેમાં સૂર્ય કેવળ સાક્ષી જ છે; તે કંઈ કરતો નથી અને ભગવતે પણ નથી. પિતપોતાના સ્વભાવને અનુસરીને પ્રાણીઓ પિતપોતાનાં કર્મોમાં લાગ્યા કરે છે; તેમાં સૂર્ય કંઈ કરતું નથી કે કરાવતો પણ નથી. ૪૨૫,૪ર૬
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ तथैव प्रत्यगात्मापि रविवनिष्क्रियात्मना । उदासीनतयैवास्ते देहादीनां प्रवृत्तिषु ॥ ४२७ ॥
એ જ રીતે પ્રત્યગામા પણ દેહ આદિની પ્રવૃત્તિમાં સૂર્યની પેઠે નિષ્ક્રિય સ્વરૂપે અને ઉદાસીન ભાવે જ રહે છે. ૪૨૭
अज्ञात्वैवं परं तत्त्वं मायामोहितचेतसः।। स्वात्मन्यारोपयन्त्येतत्कर्तृत्वाधन्यगोचरम् ॥ ४२८॥
આમ પરમ તત્તવને ન સમજીને માયાથી હિત મનવાળા લોકો, પિતાના આત્મામાં જ આ કર્તાપણું વગેરે માની બેસે છે. ખરી રીતે એ (દેહ આદિ) બીજામાં જ રહેલું છે. मात्मस्वरूपमविचार्य विमूढबुद्धिरारोपयत्यखिलमेतदनात्मकार्यम्। स्वात्मन्यसंगचितिनिष्क्रिय एव चद्रे दूरस्थमेघकृतधावनवद्भमेण ॥
જેમ ચંદ્રથી દૂર રહેલાં વાદળાં જ (પવનને લીધે) કે છે, છતાં મૂઢબુદ્ધિ મનુષ્ય, બ્રાંતિને લીધે વાદળાંનું દેવું ચંદ્ર વિષે માની બેસે છે ( ચંદ્ર જ દડે છે એમ માની લે છે), તેમ પિતાને આત્મા સંગરહિત, ચેતનરૂપ અને ક્રિચારહિત જ છે છતાં એ આત્મસ્વરૂપનો વિચાર નહિ કરીને મૂઢબુદ્ધિ મનુષ્ય એ આત્મામાં અનાત્મા–દેહાદિનાં આ બધાં કાર્ય માની બેસે છે. (આત્મા જ બધું કરે છે, એમ મિથ્યા માની લે છે.) ૪૨૯
જગતની ઉત્પત્તિને પ્રકાર आत्मानात्मविवेक स्फुटतरमने निवेदयिष्यामः। इममाकर्णय विद्वज्जगदुत्पत्तिप्रकारमावृत्त्या ॥ ४३०॥
હે વિદ્વાન ! આત્મા અને અનાત્માને વિવેક આગળ જતાં અતિ સ્પષ્ટ જણાવવામાં આવશે; પણ હજી આ જગતની ઉત્પત્તિને પ્રકાર તું ફરી સાંભળ. ૪૩૦
पंचीकृतेभ्यः खादिभ्यो भूतेभ्यस्त्वीक्षयेशितुः। समुत्पन्नमिदं स्थूलं ब्रह्मांडं सचराचरम् ॥४३१ ॥ ઈશ્વરના જેવાથી (હું સૃષ્ટિ રચું એવા વિચારથી) આણા
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ વેાંત-સિદ્ધાંત-સારસ’ગ્રહ
૯૯
શાદિ (સૂક્ષ્મ) ભૂતે (ઉત્પન્ન થઈ પૂર્વોક્ત રીતિએ અન્યોન્ય સાથે મળીને ) પચીકૃત ખન્યાં છે; તેઓમાંથી સ્થાવર-જંગમ સહિત આ સ્થૂલ બ્રહ્માંડ ઉત્પન્ન થયું છે. ૪૩૧
ચાર પ્રકારનાં માણીએ અને તેનું અન્ન श्राद्योषधयः सर्वा वायुनेषु भूमयः । सर्वेषामप्यभूदन्नं चतुर्विधशरीरिणाम् ॥ ४३२ ॥ ડાંગર વગેરે સર્વ ઔષધિ વાયુ, તેજ, પાણી અને પૃથ્વીરૂપજ છે. તે ચાર પ્રકારનાં સર્વ પ્રાણીઓનુ અન્ન છે. ૪૩૨ केचिन्मारुतभोजनाः खलु परे चंद्रार्क तेजोशनाः केचित्तोयकणाशिनोऽपरिमिताः केचित्तु मृद्भक्षकाः । बित्पर्णशिलातृणादनपराः केचित्तु मांसाशिनः । केचिद्रीहियवान्न भोजनपरा जीवन्त्यमी जंतवः ॥ ४३३ ॥
કેટલાંક પ્રાણીએ વર્ઘાયુના આહાર કરી જીવે છે; બીજા કેટલાંક ચંદ્ર તથા સૂર્યના તેજના આહાર કરી જીવે છે; કેટલાંક પાણીના કણા ખાઈ જીવે છે; કેટલાંક અસ`ખ્ય પ્રાણીઓ તે માટી બઈ ને જ જીવે છે; કેટલાંક પાંદડાં, પથ્થર અને ઘાસ ખાવામાં તત્પર રહી જીવે છે; કેટલાંક તા માંસ ખાઈ જીવે છે; અને કેટલાંક ડાંગર, જવ આદિ અન્ન ખાવામાં તત્પર રહી જીવી રહ્યાં છે, ૪૩૩
जरायुजांडजस्वेदजोद्भिज्जाद्याश्चतुर्विधाः ।
स्वस्वकर्मानुरूपेण जातास्तिष्ठन्ति अंतघः ॥ ४३४ ॥ જરાયુજ, અંડજ, સ્વેદજ અને ઉદ્ભિજ—એમ ચાર પ્રકારનાં પ્રાણીઓ છે. તેઓ પાતપેાતાનાં કર્મોને અનુસરીને જન્મી રહ્યાં છે. ૪૩૪
यत्र जाता जरायुभ्यस्ते नराद्या जरायुजाः । अण्डजास्ते हयुरण्डेभ्यो जाता ये विहगादयः ॥ ४३५ ॥ स्वेदाजाताः स्वेदजास्ते यूका लूक्षादयोऽपि च । भूमिमुद्रिय ये जाता उद्भिजास्ते द्रुमादयः || ४३६ ॥
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાત-સિદ્ધાંત–સારસંગ્રહ તેમાં જેઓ જરાયુ(ઓળ)થી જમે છે, તે મનુષ્ય વગેરે જરાયુજ' છે, જેઓ ઈંડાંમાંથી જમ્યાં છે, તે પક્ષીઓ વગેરે “અંડજ છે; જેઓ પરસેવામાંથી જન્મે છે, તે જ, તીખ વગેરે
દજ” છે; અને જેઓ જમીન ફાડીને જમે છે, તે વૃક્ષો વગેરે “ઉદ્દસિજજ” છે. ૪૩૫૪૩૬
इदं स्थूलवपुर्जातं भौतिकं च चतुर्विधम् । सामान्येन समष्टिः स्यादेकधी विषयत्वतः ॥४३७ ॥
ભૂતેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ આ ચારે પ્રકારનાં સ્થલ શરીર સામાન્ય રીતે એક જ છે. આમ એકપણુના જ્ઞાનનો વિષય થવાથી “સમષ્ટિ” કહેવાય છે. ૪૩૭
एतत्समध्यवच्छिन्नं चैतन्यं फलसंयतम । प्रादुर्वैश्वानर इति विराडिति च वैदिकाः ॥ ४३८॥
આ સમષ્ટિ શરીરરૂપ ઉપાધિવાળું ચિતન્ય ફળવાળું છે; એને વેદ જાણનારાઓ “વૈશ્વાનર અથવા ‘વિરાટ’ કહે છે.
वैश्वानरो विश्वनरेष्वात्मत्वेनाभिमानतः। विराष्ट्रस्याद्विविधत्वेन स्वयमेव विराजनात् ॥ ४३९ ॥
સમગ્ર પ્રાણીઓમાં “આત્માપણાનું એ અભિમાન કરે છે તેથી “વૈશ્વાનર” કહેવાય છે, અને એ પોતે જ વિવિધ સ્વરૂપે વિરાજે છે, તેથી “વિરાટ ” કહેવાય છે. ૪૩૯
चतुर्विघं भूतजातं तत्तजातिविशेषतः। नैकधीविषयत्वेन पूर्ववद्वयष्टिरिष्यते ॥ ४४०॥
ઉપર કહેલાં ચારે પ્રકારનાં પ્રાણીઓ તે તે જુદી જુદી જાતિરૂપે અનેક છે, આમ અનેક પ્રકારનાં જ્ઞાનને વિષય થવાથી પૂર્વની પેઠે (એ પ્રત્યેકના હિસાબે) “વ્યષ્ટિ' કહેવાય છે. ૪૪૦
साभासं व्यङ्युपहितं तत्तादात्म्यमुपागतम्। चैतन्यं विश्व इत्याहुर्वेदान्तनयकोविदाः ॥४१॥
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ विश्वोऽस्मिन्स्थूलदेहेऽत्र स्वाभिमानेन तिष्ठति । यतस्ततो विश्व इति नाना सार्थों भवत्ययम् ॥४४२ ॥
આ વ્યષ્ટિ” શરીરરૂપ ઉપાધિવાળું અને કેવળ (ચતન્યના) આભાસવાળું જે ચિતન્ય છે, તે એ વ્યષ્ટિશરીર સાથે તદ્રુપ બની ગયું છે, અને તેને જ વેદાંતશાસ્ત્ર જાણનારા “વિશ્વ” એમ કહે છે. આ પૂલદેહમાં એ વિશ્વાત્મા પિતાના તરીકેનું અભિમાન કરીને રહ્યો છે તેથી જ “વિશ્વ' એવા સાર્થક નામવાળે છે. ૪૪૧, ૪૪૨
સ્થૂલ શરીર એ જ અન્નમય કોશ व्यष्टिरेषास्य विश्वस्य भवति स्थूलविग्रहः। उच्यतेऽन्नविकारित्वात्कोशोऽनमय इत्ययम् ॥४४३॥
સ્કૂલ શરીર એ જ આ વિશ્વાત્માની વ્યષ્ટિ છે અને એ અન્નને વિકાર હેવાથી “અન્નમય કેશ” કહેવાય છે. ૪૪૩
देहोऽयं पितृभुक्तानविकाराच्छुकशोणितात् । जातः प्रवर्धतेऽनेन तदभावे विनश्यति ॥ ४४४ ॥
પિતાએ તથા માતાએ ખાધેલા અને વિકાર વીર્ય તથા રુધિર (સ્ત્રીરજ) બને છે અને તેમાંથી જ આ સ્થૂલ શરીર જન્મ છે. પછી તે અન્ન વડે જ વધે છે, પણ તેને જે અન્ન ન મળે, તો નાશ પામે છે. ૪૪૪
तस्मादन्नविकारित्वेनायमनमयो मतः । माच्छादकत्वादेतस्याप्यसेः कोशवदात्मनः ॥ ४४५॥
માટે જ તે અન્નને વિકાર હાઈ “અન્નમય”મનાય છે; અને જેમ તરવારને મ્યાન ઢાંકે છે. તેમ આત્માને તે ઢાંકી દે છે તેથી “કોશ” (મ્યાન જેવ) કહેવાય છે. ૪૪૫
मात्मनः स्थूलभोगानामेतदायतनं विदुः। शब्दादिविषयान्भुंक्त स्थूलान्स्थूलात्मनि स्थितः ॥ ४४६ ॥
રમા તતઃ શૂટમોજાવેતરરા इन्द्रियैरुपनीतानां शब्दादीनामयं स्वयम् । देहेन्द्रियमनोयुक्तो भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः ॥ ४४७॥
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત–સાસ ગ્રહ
વિદ્વાના કહે છે, કે આ સ્થૂલ શરીર, આત્માને સ્થૂલ ભાગે ભાગવવાનુ સ્થાન છે. આમાં રહીને આત્મા, શબ્દ આદિ બહારના સ્થૂલ વિષયે ભાગવે છે તેથી જ સ્થૂલ ભેગા ભેાગવવાનું તે સ્થાન કહેવાય છે. વળી, આ આત્મા ( જીવ ) દેહ, ઇંદ્રિયા તથા મન સાથે જોડાઈને ઇંદ્રિયાએ લાવી આપેલા શબ્દાદિ વિષયેાને ભાગવે છે. માટે જ તેને વિદ્વાના (ભેાક્તા ) કહે
૧૦૨
•
૪૪૬,૪૪૭ एकादशद्वारवतीह देहे सौधे महाराज इवाक्षवगैः । संसेव्यमानो विषयोपभोगानुपाधिसंस्थो बुभुजेऽयमात्मा ॥ ४४८ ॥ જેમ કોઈ મહારાજા અગિયાર દરવાજાવાળા મહેલમાં રહે તેમ આ જીવાત્મા અગિયાર દ્વારવાળા દેહમાં રહે છે. ત્યાં ઇંદ્રિયાનેા સમુદાય તેની સેવામાં હાજર રહે છે, અને એ દેહરૂપ ઉપાધિમાં રહીને તે વિષયલેાગાને ભાગવે છે. ૪૪૮ शानेंद्रियाणि निजदेवत चोदितानि
कर्मेंद्रियाण्यपि तथा मनआदिकानि ।
स्वस्वप्रयोजनविधौ नियतानि सन्ति
यन्तेन किंकरजना इव तं भजन्ते ॥ ४४९ ॥ પાતપાતાના દેવાએ પ્રેરણા કરેલી મન આદિ જ્ઞાનેન્દ્રિયા તથા ક્રમે દ્રિયા પાતપેાતાનું કામ કરવામાં નિયમિત રહે છે; અને જેમ નાકરી પેાતાના સ્વામીને સેવે તેમ આ જીવાત્માને કાળજીથી સેવે છે. ૪૪૯
यत्रोपभुक्ते विषयान्स्थूलानेष महामतिः ।
अहं ममेति सैषास्यावस्था जाग्रदितीर्यते ॥ ४५० ॥ મહાબુદ્ધિમાન આ જીવાત્મા જેમાં રહીને સ્થૂલ વિષયાને
ભાગવે છે અને ‘હું–મારું' એવું અભિમાન કરે છે, તે એની 'જાગૃત' અવસ્થા કહેવાય છે. ૪૫૦
6
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ~ ~
વિશ્વ ને વિશ્વાનર એક જ છે एतत्समष्टिव्यष्टयोधोभयोरप्यभिमानिनोः। तद्विश्ववैश्वानरयोरमेदः पूर्ववन्मतः ॥४५१ ॥
સમષ્ટિને અભિમાની વૈશ્વાનર, અને વ્યષ્ટિને અભિમાની વિશ્વ–એ બન્નેને પૂર્વની પેઠે એક જ માન્યા છે. ૪૫૧
स्थूलसूक्ष्मकारणाख्याः प्रपंचा ये निरूपिताः। ते सर्वेऽपि मिलित्वैकः प्रपंचोऽति महान्भवेत् ॥ ४५२ ।। महाप्रपंचावच्छिन्नं विश्वप्राशादिलक्षणम्। विराडादीशपर्यते चैतन्यं चैकमेव तत् ॥४५३ ।
સ્કૂલ, સૂક્ષમ અને કારણ નામના પ્રપંચે જે પ્રથમ કહ્યા છે, તે બધા મળીને એક મેટ (સમષ્ટિ) પ્રપંચ થાય છે, એ મહાપ્રપંચથી યુક્ત જે ચિતન્ય છે, તેમ જ વિશ્વ-પ્રાજ્ઞ આદિ લક્ષણોવાળાં વિરાટથી ઈશ્વર સુધીનાં જે જે ચત (જુદાં જુદાં નામે કહ્યાં) છે, તે બધાં ખરી રીતે એક જ છે. ૪૫૨,૪૫૩
यदनाद्यंतमध्यक्तं चैतन्यमजमशरम् ।। महाप्रपंचेन सहाविविक्तं सदयोऽग्निवत् ॥ ४५४॥ तत्सर्व खल्विदं ब्रह्मेत्यस्य वाक्यस्य पंडितः। वाच्यार्थ इति निर्णीत विविक्तं लक्ष्य इत्यपि ।। ४५५ ॥
એટલે એકંદર આદિ-અંતરહિત, અવ્યક્ત, અજન્મા અને અવિનાશી જે (એક જ) ચિતન્ય છે, તે જ લોઢાની સાથે મળેલા અગ્નિની પેઠે મહાપ્રપંચની સાથે જ્યારે મળેલું હોય છે, ત્યારે વિદ્વાને તેને “સર્વ રિવહું કહું આ બધું બ્રહ્મ છે” એ વાકયને વાચ્યાર્થી કહે છે, અને એ ચિતન્ય મહાપ્રપંચ સાથે મળેલું હેતું નથી, ત્યારે એને પૂર્વ વાક્યને જ લદ્યાર્થી કહે છે. ૪૫૪,૪૫૫
આત્મા ને અનાત્માને વિવેક स्थूलाधवानपर्यंत कार्यकारणलक्षणम् । इश्यं सर्वमनात्मेति विजानीहि विचक्षण ॥ ४५६ ॥
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૪.
સવવેકાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ હે વિદ્વાન્ ! સ્કૂલ શરીરથી માંડી અજ્ઞાન સુધીના કાર્ય તથા કારણરૂપ લક્ષણવાળું આ સર્વ દશ્ય જગત “અનાત્મા” છે એમ તારે જાણવું. ૪૫૬
अंतःकरणतवृत्तिष्ट्र नित्यमविक्रियम् । चैतन्यं यत्सदात्मेति बुद्धया बुध्यस्व सूक्ष्मया ॥४५७ ॥
અને અંતઃકરણ તથા તેની વૃત્તિઓને (કેવળ સાક્ષીરૂપે) જેનાર, નિત્ય તથા વિકાર વિનાનું જે (શુદ્ધ) ચેતન્ય છે, તે જ “આત્મા” છે એમ સૂમ બુદ્ધિથી તું સમજી લે. ૪૫૭ एष प्रत्यक्स्वप्रकाशो निरंशोऽसंगः शुखः सर्वदैकस्वभावः। निस्याखडानंदरूपो निरीहः साक्षी चेता केवलो निर्गुणध ॥ ४५८ ॥
આ પ્રત્યગાત્મા સ્વયંપ્રકાશ, અવયવરહિત, સંગરહિત, શુદ્ધ, સર્વદા એક સ્વભાવને, નિત્ય, અખંડ, આનંદરૂપ, ચેષ્ટારહિત, સાક્ષી, ચેતન, કેવળ અને નિર્ગુણ છે. ૪૫૮ नैव प्रत्यग्जायते वधते नो किचिन्नापक्षीयंते नैव नाशम। મા નિત્યઃ શાશ્વતોડવં તાળો ના ઉmોમિut | ક૨I
વળી આ પ્રત્યગાત્મા જન્મતે નથી, વધતું નથી, ઘટતો નથી અને નાશને પણ પામતો જ નથી. એ તે નિત્ય, સનાતન અને પુરાણે-જૂનામાં જૂન-અનાદિકાળને છે. શરીર નાશ પામે છે પણ એને નાશ થતો નથી. ૪૫ जन्मास्तित्वविवृद्धयः परिणतिचापक्षति शन ।
दृश्यस्यैव भवन्ति षड़िव कृतयो नानाविधा व्याधयः। स्थूलत्वादि च नीलताधपि मितिर्वर्णाश्रमादिप्रथा
रश्यन्ते वपुषो न चात्मन इमे तबिक्रियासाक्षिणः॥ જન્મવું, હેવું, વધવું, પરિણામ પામવું, ઘટવું એને નાશ પામવું–આ છ વિકારે દશ્ય જગતના જ થાય છે તેમ જ અનેક જાતના રોગે, સ્થૂલતા-કૃશતા વગેરે, કાળાશ–ધોળાશ વગેરે, પરિમાણમાપ અને વર્ણ તથા આશ્રમ આદિની પ્રસિદ્ધિ-એ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ ૧૦૫ બધું આ પૂલ શરીરમાં જ દેખાય છે; આત્મા તો તે તે વિકારોનો કેવળ સાક્ષી જ છે, તેથી તેને તેમાંનું કંઈ પણ નથી. ૪૬૦
अस्मिन्नात्मन्यनात्मत्वमनात्मन्यात्मतः पुनः । विपरीततयाध्यस्य संसरन्ति विमोहताः ॥ ४६१ ॥
આ આત્મામાં અનાત્માપણું અને અનાત્મા(દેહાદિ)માં આ માપણું અતિ મહને લીધે વિપરીત ભાવે માની લઈને જ મનુષ્યો સંસાર પામ્યા કરે છે. ૪૬૧ भ्रांत्या मनुष्योऽहमहं द्विजोऽहं
तज्ज्ञोऽहमशोऽहमतीव पापी। भ्रष्टोऽस्मि शिष्टोऽस्मि सुखी च दुःखी
त्येवं विमुह्यात्मनि कल्पयान्त ॥४६२ ॥ તેમ જ “હું મનુષ્ય છું, હું બ્રાહ્મણ-ક્ષત્રિય કે વૈશ્ય છું, હું તે જાણનારો છું, હું અજ્ઞાની છું, હું અત્યંત પાપી છું, હું ભ્રષ્ટ છું, હું સજજન છું, હું સુખી છું અને હું દુખી છું”આમ બ્રાંતિથી અતિશય મોહ પામીને લોકો આત્મામાં કલ્પી લે છે. ૪૬૨
અધ્યાસ પ્રકરણ मनात्मनो जन्मजरामृतिक्षुधातृष्णासुखक्लेशभयादिधर्मान् । विपर्ययेण ह्यतथाविधेऽस्मिन्नारोपयन्त्यात्मनि बुद्धिदोषात् ॥४६३ ॥
જન્મ, ઘડપણ, મરણ, ભૂખ, તરસ, સુખ, દુઃખ અને ભય આદિ ધર્મો અનાત્મા–દેહાદિન છે; આત્મા તે એ ધીમેથી રહિત જ છે છતાં લોકો બુદ્ધિના દોષથી ઊલટું સમજીને આ આત્મામાં તે તે ધર્મોનો આરોપ કરે છે. ૪૬૩
भ्रांत्या यत्र यदध्यासस्तत्कृतेन गुणेन वा। दोषणाप्यणुमात्रेण स न संबध्यते क्वचित् ॥ ४६४॥
જે (કઈ મૂળ) વસ્તુમાં બ્રાંતિને લીધે જે(કેઈ કલ્પિત વસ્તુ)ને આરોપ થાય છે, તેમાં તે આરોપિત વસ્તુએ કરેલો ગુણ કે દેવ લેશમાત્ર પણ કોઈ કાળે સંબંધ પામતું નથી. ૪૬૪
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ किं मसन्मृगतृष्णांबुपूरेणाईत्वमृच्छति । रष्टिसंस्थितपीतेन शंखः पीतायते किमु ॥ ४६५॥ . .
વાયુ ઝાંઝવાના જળથી શું ભીને થાય છે? આંખમાં (કમળાના રેગથી) રહેલી પીળાશથી શું શંખ પીળો બને છે?
શિષ્યને પ્રશ્ન प्रत्यगात्मन्यविषयेऽनात्माभ्यासः कथं प्रभो ॥ ४६६ ॥ पुरो दृष्टे हि विषयेऽध्यस्यन्ति विषयान्तरम् ॥ तदृष्टं शुक्तिरज्यादौ सादृश्याद्यनुबंधतः ।। ४६७ ॥ परत्र पूर्वदृष्टस्यावभासः स्मृतिलक्षणः। मध्यासः स कथं स्वामिन् भवेदात्मन्यगोबरे ॥४॥८॥
હે પ્રભુ! પ્રત્યગાત્મા તે (ઇકિયાદિને) વિષય છે જ ! નહિ છતાં તેમાં (બ્રાંતિથી) અનાત્મા-દેહાદિને આરોપ કેવી રીતે થાય છે? જે વસ્તુ નજર આગળ દેખાયેલી હોય છે, તેમાં જ (બ્રાંતિથી) કેઈ બીજી વસ્તુને લોકે આ૫ કરે છે. છીપ-દેરડી વગેરેમાં આપણે જોઈએ છીએ, કે તેમાં રૂપુંસાપ વગેરેની સમાનતા રહેલી છે તેના કારણે પ્રથમ જોયેલું રૂપું કે સાપ તેને જોતાં યાદ આવે છે તેથી એ છીપમાં કે દેરડીમાં રૂપાને કે સાપને આભાસ થઈ જાય છે. આ અધ્યાસ (આરેપ અથવા બ્રમણા), હે સ્વામિન્, ઇંદ્રિયાદિને અવિષય (એટલે પૂર્વે કદી નહિ જોયેલા કે અનુભવેલા) આત્મામાં કેવી રીતે થાય છે? ૪૬૬-૪૬૮
नानुभूतः कदाप्यात्माननुभूतस्य वस्तुनः। सादृश्यं सिध्यति कथमनात्मनि विलक्षणे ॥ १९॥ .
આત્માને કેઈએ કદી પણ અનુભવ્યો નથી, તે એનહિ અનુભવેલી વસ્તુની સમાનતા એનાથી વિલક્ષણ અનાત્મા(દેહાદિ)માં કેવી રીતે સિદ્ધ થાય? ૪૬૯
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ૧૦૭ જાન્યરમતાસ્થાવર જઇ Hir! निवृत्तिः कथमेतस्य केनोपायेन सिध्यति ॥७॥
છતાં અનાત્મામાં આત્માયણને આ અધ્યાસ કેવી રીતે આવ્યું છે? અને એની નિવૃત્તિ કયા ઉપાયથી થઈ શકે છે ? ૪૭૦
उपाधियोग उभयोः सम एवेशजीवयो। जीवस्यैव कथं बंधो नेश्वरस्यास्ति तत्कथम् ॥ ४७१।।
વળી, ઈશ્વર અને જીવ–અને ઉપાધિન સંબંધ તે એક સરખે જ છે; છતાં જીવને જ બંધન કેમ થાય છે અને ઈશ્વરને બંધ કેમ નથી ? ૪૭૧
पतत्सर्व दयारष्टया करामलणवत्स्फुटम् ।। प्रतिपादय सर्वज्ञ श्रीगुरो करूणानिधे ॥ ४७२ ॥
હે દયાના ભંડાર ! હે સર્વજ્ઞ શ્રી ગુરુદેવ! આ બધું આપ દયાદષ્ટિથી હાથમાં રહેલાં આમળાંની પેઠે સ્પષ્ટ સમજાવો. ૪૭૨
શ્રી ગુરુનો ઉત્તર सावयव एकस्य नात्मा विषय इष्यते। अस्यास्मत्प्रत्ययात्वादपरोक्षाच सर्वशः ॥ ४७३ ॥ प्रसिद्धिरात्मनोऽस्त्रोध न कस्यापि च दृश्यते ॥ प्रत्ययो नामस्मीति न हस्ति प्रत्यगात्मान ॥ ४७४।।
આત્મા અવયવવાળા નથી અને કેઈને (ઇક્રિયાદિને ) વિષય પણ નથી; છતાં એ આત્મા “હું” એવા જ્ઞાનનો વિષય છે અને પક્ષ નથી, પણ પ્રત્યક્ષ જ છે, તેથી સર્વમાં અને સર્વ સ્થળે એની સિદ્ધિ તે અવશ્ય છે જ; પરંતુ તે કોઈના જોવામાં આવતો નથી. “હું છું” એવું પ્રત્યગાત્મા વિષેનું જ્ઞાન નથી એમ તો નથી જ (પરંતુ છે જ). ૪૭૩, ૪૭૪
कस्यापि स्वसदावे प्रमाणमभिकाध्यते। प्रमाणानां च प्रामाण्यं यन्मूलं किं तु बोधयेत् ॥ ४७५॥ કોઈ પણ મનુષ્ય પોતાની હયાતીમાં પ્રમાણ ઇછતે જ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવતાંત-સિદ્ધાંત-સારગ્રહ નથી, ઊલટું પ્રત્યક્ષાદિ પ્રમાણેનું પ્રમાણ એ આત્માને લીધે જ છે (અર્થાત્ આત્મા જ સર્વ પ્રમાણેની હયાતીમાં પ્રમાણભૂત છે); પરંતુ એ સમજાવવું જોઈએ. ૪૭૫
मायाकार्यस्तिरोभूतो नैष आत्मानुभूयते । मेघवृंदैर्यथा भानुस्तथायमहमादिभिः ॥ ४७६ ॥
જેમ સૂર્ય મેઘમંડળથી ઢંકાઈ જાય છે ત્યારે અનુભવાતે નથી, તેમ આ આત્મા માયાનાં કાર્યરૂપ અહંકાર વગેરેથી ઢંકાઈ ગયે છે તેથી અનુભવાતો નથી. ૪૭૬
पुरस्थ एव विषये वस्तुंन्यध्यस्यतामिति । नियमो न कृतः सद्भिर्धान्तिरेवात्र कारणम् ॥ ४७७॥
જે વસ્તુ સન્મુખ-પ્રત્યક્ષ વિષયરૂપે હોય, તેમાં જ (કોઈ બીજી વસ્તુનો) અધ્યાસ (આપ) થઈ શકે છે એ સપુરુષોએ કંઈ નિયમ કર્યો નથી; અબ્બાસ થવામાં તે કેવળ બ્રાંતિ જ કારણ છે. ૪૭૭ -
rogવારે રિ નીતિ યથrgar मध्यस्यन्ति तथैवास्मिनात्मन्यपि मतिभ्रमात् ॥ ४॥
જેમ કે દષ્ટિ વગેરેને વિષય આકાશ નથી છતાં તેમાં અજ્ઞાનીઓ વાદળી રંગ વગેરેને અધ્યાસ (આર૫) કરે જ છે એ જ રીતે આ આત્મા પણ દષ્ટિ આદિનો વિષય નથી, તોપણ તેને વિષે બુદ્ધિના શ્રમથી અજ્ઞાનીઓ (દેહાદિનો) અધ્યાસ કરે છે.
मनात्मन्यात्मताध्यासे न खारश्यमपेक्षते। पीतोऽयं शंख इत्यादौ सादृश्यं किमपेक्षितम् ॥ ४७९ ॥
અનાત્મ વસ્તુમાં આત્માપણાને અધ્યાત થવામાં કોઈની સમાનતાની જરૂર રહેતી નથી. (શંખ ધોળો જ હોય છે છતાં)
આ શંખ પીળે છે” ઈત્યાદિ અધ્યાસ થવામાં (આંખના રોગ વિના) કઈ સમાનતાની જરૂર રહે છે? (કેઈની પણ નહિ.) ૪૭૯
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ'ગ્રહ
निरुपाधिभ्रमेष्वस्मिनैवापेक्षा पदृश्यते । सोपाधिष्वेव तद्दृष्टं रज्जुसर्पभ्रमादिषु ॥ ४८० ॥ આવાં ઉપાધિરતિ ભ્રમ થવામાં કોઈ પણ સમાનતાની જરૂર દેખાતી જ નથી; દેરડીમાં સાપને ભ્રમ વગેરે ઉપાધિયુક્ત ભ્રમમાં જ સમાનતાની જરૂર દેખાય છે. ૪૮૦
तथापि किंचिद्रक्ष्यामि सादृश्यं शृणु तत्परः । अत्यंतनिर्मलः सूक्ष्म आत्मायमतिभास्वरः ॥ ४८१ ॥ बुद्धिस्तथैव सत्त्वात्मा साभासा भास्वराऽमला । सांनिध्यादात्मवद्भाति सूर्यवत्स्फटिको यथा ॥ ४८२ ॥
(જોકે એમ જ છે, તેાપણુ અનાત્મામાં આત્માના અધ્યાસ થવામાં) કંઈક સમાનતા હું કહું છું, તે ખરાખર સાવધાન થઈ ને સાંભળ. આ આત્મા જેવા અત્યંત નિર્મળ, સૂક્ષ્મ અને અતિશય પ્રકાશમાન છે, તેવી જ બુદ્ધિ પણ સત્ત્વગુણુમય, આભાસવાળી, પ્રકાશમાન અને નિ*ળ છે; તેને લીધે જ (એ સમાનતા ઢાવાથી જ ) જેમ સૂર્યના સમીપપણાથી સ્ફટિકમણિ સૂર્ય જેવા દેખાય છે, તેમ આત્માના સમીપપણાથી બુદ્ધિ પણ આત્મા જેવી દેખાય છે. ૪૮૧,૪૮૨
૧૦૯
आत्माभासं ततो बुद्धिर्बुद्धयाभासं ततो मनः । अक्षाणि मनमाभासान्यक्षाभासमिदं वपुः ॥ ४८३ ॥
( એ રીતે બુદ્ધિ અનાત્મા છે છતાં તેમાં આત્માના અધ્યાસ થાય છે તેથી) બુદ્ધિ આત્માના આભાસવાળી જણાય છે અને તેથી જ મન બુદ્ધિના આભાસવાળું જણાય છે; ઇંદ્રિયા મનના આભાસવાળી જણાય છે અને આ શરીર ઇંદ્રિયાના આભાસવાળું જાય છે. ૪૮૩
अत एवात्मबुद्धिहाक्षादावनात्मनि ।
मूढानां प्रतिबिंबादौ बालानामिव दृश्यते ।
સાતત્ત્વ વિદ્યતે યુવાવાત્મનો ધ્વારઢાળમ્ ॥ ૨૮૪ ॥
'
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧e
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંતસારસંગ્રહ આ કારણથી જ દેહ-ઇંદ્રિય આદિ અનાત્માઓમાં અજ્ઞાનીએને આત્માની બુદ્ધિ થાય છે–જેમ મૂર્ખાઓને પોતાના પ્રતિબિંબ વગેરેમાં પોતાપણાની બુદ્ધિ જોવામાં આવે છે. આમ બુદ્ધિમાં આત્માને અધ્યાસ થવાનું કારણ (તેમાં જણાતી સહેજ) સમાનતા છે. ૪૮૪
मनात्मन्यहमित्येव योऽयमध्यास ईरितः। स्यादुत्तरोत्तराध्यासे पूर्वपूर्वस्तु कारणम् ॥ ४८५ ॥ सुप्तिमूर्चीस्थितेष्वेव दृष्टः संसारलक्षणः । અનાગિવિદ્યાતા રેડ = તારા અ૮૧ |
એ રીતે અનાત્મામાં “હું” એ જે અધ્યાસ થાય છે, તે કો; અને એ જ પૂર્વ પૂર્વ અધ્યાસ પછી પછીના અધ્યાસનું કારણ બને છે-જેમ સૂઈને ઊઠે છે ત્યારે પાછો આ સંસાર જણાય છે, અને મૂછમાંથી ઊઠે છે ત્યારે પણ પાછો આ સંસાર જણાય છે. આ અવિદ્યા અનાદિકાળની છે, તેથી તેને સંસ્કાર પણ તે જ અનાદિકાળનો છે. ૪૮૫૪૮૬
અધ્યાસનું કારણ–અવિદ્યાની બે શક્તિ नयासबाधागमनस्य कारणं शृणु प्रवक्ष्यामि समाहितात्मा। यस्मादिदं प्राप्तमनर्थजातं जन्माप्ययध्याघिजरादिदुःखम् ॥४८७॥
જેને લીધે આ બધા અનર્થો અને જન્મ, નાશ, રોગ તથા ઘડપણ વગેરે દુઃખ પ્રાપ્ત થાય છે, તે અધ્યાસરૂપ બાધા શાથી આવે છે એનું કારણ હું કહું છું; મનને એકાગ્ર કરીને તે તું સાંભળ.
मात्मोपाघेरविद्याया अस्ति शक्तिद्वयं महत। વિશે માહિતિ મ્યો સંસાર મા II ઇ૮૮ 1
અવિદ્યા જ આત્માને ઉપાધિરૂપ છે; એ અવિદ્યાની બે મોટી શક્તિઓ છે –(૧) વિક્ષેપ” અને (૨) આવરણ”. આ બે શક્તિએને લીધે આત્માને સંસાર લાગુ થયા છે. ૪૮૮
मावृतिस्तमसः शक्तिस्तद्धयावरणकारणम् । मूलाविधेति वा प्रोका यया संमोहितं जगत् ॥४८९ ॥
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત–સારસ ગ્રહ
૧૧૧
‘ આવરણ ’એ તમાગુણની શક્તિ છે; એ જ આવરણનું ( એટલે આત્માને ઢાંકી દેવાનું ) કારણ છે. એને જ મૂળ અવિદ્યા કહી છે, જેને લીધે જગત અત્યંત માહિત બન્યુ છે. ૪૮૯ विवेकवानप्यतियौक्तिकोऽपि श्रुतात्मतत्त्रोऽपि च पंडितोऽपि । शक्त्या यथा संवृतबोधदृष्टिरात्मानमात्मस्थमिमं न वेद || ४९० ॥
મનુષ્ય વિવેકવાળા હાય, અત્યત યુક્તિકુશળ હેાય, આત્મતત્ત્વને સાંભળી ચૂકયા હાય અને પંડિત હાય, તાપણ આ ‘ આવરણુ ’શક્તિથી તેની જ્ઞાનદૃષ્ટિ એવી 'કાઈ જાય છે, કે જેથી પેાતાના હૃદયમાં જ રહેલા આત્માને તે જાણી શકતા નથી, ૪૯૦ विक्षेपनाम्नी रजसस्तु शक्तिः प्रवृत्तिहेतुः पुरुषस्य नित्यम् । स्थूलादिलिंगान्तमशेषमेतद्यया सदात्मन्यसदेव सूयते ॥ ४९१ ॥
‘વિક્ષેપ ’એ રજોગુણની શક્તિ છે, એ જ પુરુષને નિત્ય પ્રવૃત્તિ કરવામાં કારણરૂપ અને છે. આ ‘વિક્ષેપ’ શક્તિ જ સ્થૂલશરીરથી માંડીને લિંગશરીર સુધીના કેવળ ખાટા સ પદાર્થાને સત્યસ્વરૂપમાં આત્મામાં ઉત્પન્ન કરે છે. ૪૯૧ निद्रा यथा पुरुषमप्रमत्तं समावृणोतीयमपि प्रतीचम् । तथा वृणोत्यावृतिशक्तिरंतक्षेपशर्विक्ति परिजृंभयन्ती ॥ ४९२ ॥ જેમ પ્રમાદ વિનાના પુરુષનેં નિદ્રા ઢાંકી (દખાવી) દે છે, તેમ આ શક્તિ પણ પ્રત્યગાત્માને ઢાંકી દે છે; તેમ જ ‘આવરણુ” શક્તિ જ્યારે અંદર ફેલાય છે, તે ‘વિક્ષેપ' શક્તિને ઢાંકી દે છે. शक्त्या महत्यावरणाभिधानया समावृते सत्यमलस्वरूपे । पुमाननात्मन्यहमेष एवेत्यात्मत्वबुद्धिं विदधाति मोहात् ॥ ४९३ ॥ આવરણ' નામની એ માટી શક્તિ છે; તેને લીધે મનુષ્ય નિર્મળ સ્વરૂપ ઢંકાઈ જાય છે, એટલે માહને લીધે પુરુષ અનાત્મ -બુદ્ધિ આદિ પદાર્થા પર ‘ આ જ હું છું' એવી આત્મબુદ્ધિ કરે છે. ૪૯૩
6
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૨ સવવેદાંત-સિદ્ધાંતસારસંગ્રહ यथा प्रसुप्तिप्रतिभासदेहे स्वात्मत्वधीरेष तथा घनात्मनः । जन्माप्ययक्षुद्भयतृछ्रमादीनारोपयत्यात्मनि तस्य धर्मान् ॥ ४९४॥
જેમ સ્વમમાં દેખાતા શરીરમાં “આ હું છું” એમ પોતાના આત્માપણાની બુદ્ધિ કરે છે, તેમ આ મનુષ્ય (જાગ્રત અવસ્થામાં પણ) જન્મ, નાશ, ભૂખ, તરસ, ભય, શ્રમ વગેરે અનાત્માના ધર્મોને આત્મામાં આરોપે છે. ૪૯૪ विक्षेपशक्त्या परिचोधमानः करोति कर्माण्युभयात्मकानि। भुंजान एतत्फलमप्युपात्तं परिभ्रमत्येव भवाधुराशौ ॥४९५॥..
મનુષ્ય “વિક્ષેપ” શક્તિથી પ્રેરણા પામે છે, ત્યારે શુભ-અશુભ અને પ્રકારનાં કર્મો કરે છે અને તે દ્વારા ગ્રહણ કરેલાં તેનાં ફળને ભગવ્યા કરે છે. એમ સંસારસમુદ્રમાં ભટકયા જ કરે છે. ૪૫
मध्यासदोषात्समुपागतोऽयं संसारबंधः प्रवल प्रतीचः। यद्योगतः क्लिश्यति गर्भवासजन्माप्ययक्लेशमयैरजनम् ॥ ४९६॥
આ અધ્યાસના દેષથી જ પ્રત્યગાત્માને આ સંસારરૂપ પ્રબળ બંધન આવ્યું છે, જેને લીધે ગર્ભવાસ, જન્મ, મરણ વગેરે કલેશના ભયથી એ નિરંતર પિડાય છે. ૪૯૬
मध्यासो नाम खल्वेष वस्तुनो योऽन्यथाप्रहः । स्वाभाविकभ्रान्तिमूलं संसृतेरादिकारणम् ॥ ४९७ ॥
અધ્યાસ” એટલે જે વસ્તુ જે સ્વરૂપમાં હોય તેને તેથી જુદા (વિપરીત) સ્વરૂપે ગ્રહણ કરવી. આ અધ્યાસ સ્વાભાવિક ભ્રાંતિનું મૂળ છે અને સંસારનું પ્રથમ કારણ છે. ૪૭
सर्वानर्थस्य तद्वीजं योऽन्यथाग्रह आत्मनः । ततः संसारसंपात्तः संततक्लेशलक्षणः ॥ ४९८॥
આત્મારૂપ (સત્ય) વસ્તુને તેથી જુદા (અસત્ ) સ્વરૂપે ગ્રહણ કરવી એ અધ્યાસ તો સર્વ અનર્થોનું બીજ છે તેથી જ કલેશોની પરંપરારૂપલક્ષણવાળા આ સંસારમાં પડવાનું થાય છે.૪૯૮
मध्याखादेव संसारो नष्टेऽभ्यासे न दृश्यते।। तदेतदुभयं स्पष्टं पक्ष्य त्वं पवमुक्तयोः ॥ ४९९ ॥
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ૧૧૩ અધ્યાસથી જ સંસાર દેખાય છે; પણ અધ્યાસ નાશ પામતાં તે દેખાતું જ નથી. આ બન્ને વાતને સંસારમાં બંધાયેલા પુરુષમાં અને સંસારથી છૂટેલા પુરુષોમાં તે સ્પષ્ટ જોઈ શકશે. ૪૯
बद्धं प्रवृत्तितो विद्धि मुक्तं विद्धि निवृत्तितः। प्रवृत्तिरेव संसारो निवृत्तिर्मुक्तिरिष्यते ॥५०० ॥
પુરુષને પ્રવૃત્તિથી (સંસારમાં) બંધાયેલ તારે સમજી લે અને નિવૃત્તિથી મુક્ત સમજો. પ્રવૃત્તિ એ જ સંસાર છે અને નિવૃત્તિ એ જ મોક્ષ છે. ૫૦૦
मात्मनः सोऽयमध्यासो मिथ्याज्ञानपुरःसरः। असत्कल्पोऽपि संसारं तनुते रज्जुसर्पवत् ॥ ५०१ ॥
આત્માને આ અધ્યાસ મિથ્યા અજ્ઞાનને જ આગળ કરીને થયેલ હોય છે. તે લગભગ જૂઠો છે, તે પણ દોરડીમાં દેખાતા સર્પની પેઠે સંસારને વિસ્તારે છે. ૫૦૧
જીવની પેઠે પરમાત્માને બંધન કેમ નથી ? उपाधियोगसाम्येऽपि जीववत्परमात्मनः । उपाधिमेदानो बंधस्तत्कार्यमपि किंचन ॥ ५०२ ॥
જીવની પેઠે પરમાત્માને ઉપાધિને સંબંધ તે સરખે જ છે, તેપણું એ બન્નેની ઉપાધિમાંથી પરમાત્માની ઉપાધિમાં ઘણો જ તફાવત છે; તેથી જ પરમાત્માને બંધન નથી અને તેનું કાંઈ કાર્ય પણ નથી. ૫૦૨ मस्योपाधिः शुद्धसत्त्वप्रधाना माया यत्र त्वस्य नास्त्यल्पभावः । सत्त्वस्यैवोत्कृष्टता तेन बंधो नो विक्षेपस्तत्कृतो लेशमात्रः॥५०३॥
શુદ્ધ સવગુણ જેમાં મુખ્ય છે એવી માયા આ પરમાત્માની ઉપાધિ છે; જેમાં એમને અલ્પતા દેતી નથી; સત્ત્વગુણની જ ઉત્કૃષ્ટતા રહે છે તેથી બંધન નથી અને એ માયાએ કરેલો લેશ માત્ર પણ વિક્ષેપ (આકર્ષણ) નથી. ૫૦૩
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસગ્રહ. सर्वज्ञोऽप्रतिबद्धबोधविभवस्तेनैव देवः स्वयं ।
मायां स्वामवलब्य निश्चलन ग स्वच्छंदवृत्तिः प्रभुः। सृष्टिस्थित्पदनप्रवेशयमनध्यापारमात्रछया. कुर्वन्क्रीडति तदजस्तम उमे संस्तभ्य शक्त्या स्वया । ५०४॥
દેવ–પરમાત્મા સર્વજ્ઞ છે અને તેમનો જ્ઞાનવૈભવ ક્યાં ય અટકેલો નથી; તેથી જ એ પ્રભુ પિતે (પોતાના સ્વભાવથી) નિશ્ચળ રહી, પિતાની માયાને આશ્રય કરીને સ્વતંત્ર વૃત્તિએ પિતાની ઈચ્છાથી જગતની ઉત્પત્તિ, પાલન, સંહાર, હરકોઈમાં પ્રવેશ અને સર્વને વશ રાખવાં વગેરે હરકેઈ વ્યાપાર કરે છે; અને પિતાની શક્તિથી રજોગુણ તથા તમોગુણ-બનેને (પિતામાં પ્રવેશતા) અટકાવીને જ કીડા કરે છે. ૫૦૪
तस्मादावृतिविक्षेपौ किंचित्कर्तुं न शक्नुतः । स्वयमेव स्वतंत्रोऽसौ तत्प्रवृत्तिनिरोधयोः ॥ ५०५॥
તેથી એ રજોગુણ અને તમે ગુણ એ પરમેશ્વરને આવરણ કે વિક્ષેપ કરી શકતા નથી; (ઊલટા) એ પરમાત્મા જ તે (રજેગુણ તથા તમે ગુણ)ની પ્રવૃત્તિમાં અને નિવૃત્તિમાં સ્વતંત્ર રહે છે. (પોતાની ઈચ્છાનુસાર એ ગુણોને બવે જોડે છે ને રોકે છે. ૫૦૫
तमेव सा घीकर्मेति श्रुतिर्वक्ति महेशितुः।। निग्रहानुग्रहे शक्तिरावृतिक्षेपयोर्यतः ॥५०६॥ .
એને જ કૃતિ “ધી કમ” એમ કહે છે (અર્થાત્ રજોગુણને તથા તમે ગુણને પિતાની ઈચ્છાનુસાર જોડવા અથવા શેકવા એ પરમેશ્વરનું જ્ઞાનપૂર્વકનું કર્મ છે, એમ વેદ કહે છે ); કારણ કે કેઈને નિગ્રહ (શિક્ષા) કે અનુગ્રહ(કૃપા) કરે છે અથવા જેગુણથી કેઈનું આવરણ કરવું તે અને તમગુણથી વિક્ષેપ કરે તે પરમેશ્વરની શક્તિ છે. ૫૦૬
જીવને બંધનનું કારણ અજ્ઞાન रजसस्तमसश्चैव प्राबल्यं सत्त्वहानतः । जीवोपाधौ तथा जीवे तत्कार्य बलवत्तरम् ॥५०७ ॥
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ
૧૧૫ હરકોઈ મનુષ્યમાં સવગુણ ઓછો થવાથી રજોગુણની તથા તમે ગુણની પ્રબળતા થાય છે. જીવની ઉપાધિમાં તથા જીવમાં એ રજોગુણનું તથા તમોગુણનું કાર્ય વધારે બળવાન હોય છે. ૫૦૭
तेन बंधोऽस्य जीवस्य संसारोऽपि च तत्कृतः। संप्राप्तः सर्वदा यत्र दुःखं भूयः स ईक्षते ॥ ५०८॥
એને લીધે જ આ જીવને બંધન છે અને આ સંસાર પણ તેણે જ કરેલા પ્રાપ્ત થયા છે, જેમાં એ જીવ હમેશાં વારંવાર દુઃખને જુએ છે. ૫૦૮
एतस्य संसृतेर्हेतुरध्यासोऽर्थविपर्ययः। અથાણમૂઢમતિમાકુનાવૃતિફળમ / ૧૦૨ II
આ સંસારનું કારણ અધ્યાસ છે; (બ્રહ્મરૂપ) વસ્તુમાં વિપરીતતા જેવી એ અધ્યાસનું સ્વરૂપ છે; અને આવરણરૂપ લક્ષણવાળા અજ્ઞાનને એ અધ્યાસનું મૂળ કહે છે. ૫૦૯
જ્ઞાનથી જ અજ્ઞાન દૂર થાય છે. मज्ञानस्य निवृत्तिस्तु शानेनैव न कर्मणा । अविरोधितया कर्म नैवाज्ञानस्य बाधकम् ॥ ५१० ॥
જ્ઞાનથી જ અજ્ઞાન દૂર થાય છે, કર્મથી દૂર થતું નથી; કેમ કે કર્મ અજ્ઞાનનું વિરોધી નહિ હેવાથી અજ્ઞાનને દૂર કરી શકે નહિ. ૫૧૦
कर्मणा जायते जंतुः कर्मणैव प्रलीयते । कर्मणः कार्यमेवैषा जन्ममृत्युपरंपरा ॥ ५११॥
કર્મથી પ્રાણી જન્મે છે અને કર્મથી જ નાશ પામે છે. આ જન્મ-મૃત્યુની પરંપરા એ કર્મનું જ કાર્ય છે. ૫૧૧
तस्मात्कर्मणः कार्यमन्यदस्ति विलक्षणम् ।। अज्ञानकार्ये तत्कर्म यतोऽझानेन वर्धते ॥ ५१२॥
આથી જુદું અને જુદા લક્ષણવાળું કર્મનું કોઈ કાર્ય જ . નથી. કર્મ અજ્ઞાનનું કાર્ય છે; કારણ કે અજ્ઞાનથી તે વધે છે.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ વેદાંતસિદ્ધાંત–સાસ ગ્રહ
यद्येन वर्धते तेन नाशस्तस्य न सिध्यति । येन यस्य सहावस्था निरोधाय न कल्पते ॥ ५१३ ॥
જે વસ્તુ જેનાથી વધતી હાય, તેનાથી તેના નાશ થઈ શકે નહિ; અને જેની સાથે જે રહેતુ. હાય, તે તેને અટકાવવા સમર્થ થાય નહિ. ( અજ્ઞાનથી કર્યાં વધે છે અને તે મને સદા સાથે જ રહે છે; તેથી કર્મ અજ્ઞાનને દૂર કરી શકે નહિ. ) नाशकत्वं तदुभयोः को नु कल्पयितुं क्षमः । सर्वे कर्माविरोध्येव सदाऽज्ञानस्य सर्वदा ॥ ५१४ ॥
એ બંનેમાં કાણુ કાના નાશ કરવા સમર્થ થાય ? કેમ કે હરકેાઈ ક સ કાળે અજ્ઞાનનુ વિાષી હાતુ જ નથી. ૫૧૪ ततोऽज्ञानस्य विच्छित्तिः कर्मणा नैव सिध्यति । यस्य प्रध्वस्तजनको यत्संयोगोऽस्ति तत्क्षणे ॥ ५१५ ॥ तयोरेव विरोधित्वं युक्तं भिन्नस्वभावयोः । तमःप्रकाशयोर्यद्वत्परस्परविरोधिता ॥ ५१६ ॥ मज्ञानज्ञानयोस्तद्वदुभयोरेव दृश्यते ।
न ज्ञानेन विना नाशस्तस्य केनापि सिध्यति ॥ ५१७ ॥ એથી કમ વડે અજ્ઞાનના નાશ થઈ શકતા જ નથી; પર તુ જેના સચાગ જે ક્ષણે જેના નાશ કરનાર થાય છે, તે જ વસ્તુ તે ક્ષણે હાવી જોઈએ; અને જે એ વસ્તુ એકબીજાથી જુદા સ્વભાવવાળી હાય છે, તેએનું જ પરસ્પર વિરાધીપણું ઘટે છે. જેમ અંધારુ' ને પ્રકાશ એકમીનથી જુદા સ્વભાવવાળાં છે તેથી એ બંને એકબીજાનાં વરાધી છે, તે જ પ્રમાણે અજ્ઞાન અને જ્ઞાન એ બંનેનું જ વિરાધીપણું દેખાય છે; ( કેમ કે એ બંનેના સ્વભાવ એકબીજાથી જુદા છે) તેથી જ્ઞાન વિના અજ્ઞાનના નાશ બીજા કાઈથી પણ સિદ્ધ થતા નથી. ૫૧૫–૫૧૭ तस्मादशानविच्छिस्यै ज्ञानं संपादयेत्सुधीः ।
मात्मानात्मविवेकेन ज्ञानं सिध्यति नान्यथा ॥ ५९८ ॥
૧૧૬
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
૧૧૭ માટે ઉત્તમ બુદ્ધિવાળા મનુષ્ય અજ્ઞાનને નાશ કરવા સારુ જ્ઞાન મેળવવું જોઈએ. એ જ્ઞાન આત્માને તથા અનાત્માને જુદા જુદા સમજ્યા વિના બીજા કોઈ પ્રકારે સિદ્ધ થતું નથી. પ૧૮
युस्त्याऽऽत्मा नात्मनोस्तस्मात्करणीय विवेचनम् ।। अनात्मन्यात्मताबुद्धिग्रंथिर्यन विदीर्यते : २१९ ॥
આથી યુક્તિવડે આત્માનું તથા અનાત્માનું પૃથક્કરણ કરવું જોઈએ, જેથી અનાત્મામાં થયેલી આમાપણાની બુદ્ધિરૂપી ગાંઠ છૂટી જાય છે. ૧૯
આત્માને અનાત્મા સંબંધે વિવાદ आत्मानामविधेकार्थ विवादोऽयं निरूप्यते। येनात्यानात्मनोस्तत्त्वं विविक्तं प्रस्फुटायते ॥ ५२० ॥
૩ આત્મા તથા અનાત્મા માટેનો આ વિવાદ જણાવવામાં આવે છે, જેથી આત્મા તથા અનાત્માનું તત્વ જુદું જુદું અતિ સ્પષ્ટ થાય છે. પરંતુ मूढा अश्रुतवेदान्ताः स्वयं पंडितमानिनः।
શારદ્ધિતા સમુદોઘર્મુિલા / કરી II विदन्ति प्रकारं तं शृंणु वक्ष्यामि सादरम्।
જેઓએ વેદાંત સાંભળ્યું નથી, અને જેઓ પિતે પિતાને પંડિત માની બેઠા છે એવા મૂઢ લોકે ઈશ્વરની કૃપા વિનાના અને સહુથી પણ વિમુખ હોય છે. તેઓ જે પ્રકારે વિવાદ ચલાવે છે, તે હું આદરપૂર્વક કહું છું તે તું સાંભળ. પર૧
કાઈ કહે છે, કે “પુત્ર આમા છે ” अत्यंतपामरः कश्चित्पुत्र आत्मेति मन्यते ॥ ५२२ ॥ आत्मनीव स्वपुत्रेऽपि प्रबलप्रीतिदर्शनात् । पुत्रे तु पुष्टे पुष्टोऽहं नष्टे नष्टोऽहमित्यतः ॥ ५२३ ॥ अनुभूतिषलाच्चापि युक्तितोऽपि श्रुतेरपि । आत्मा वै पुत्रनामासीत्येवं च वदाते श्रुतिः ॥ ५२४ ॥
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ સીદી થા તપઃ ૪ઃ ! पितुर्गुणानां तनये बीजांकुरवदीक्षणात् ॥ ५२५ ॥ असोऽयं पुत्र आत्मेति मन्यते भ्रांतिमत्तमः। . તમતં દૂષણસ્થા : અને માં સ્થિતિ : ૨૬ .
કેઈ અત્યંત પામર–વાદી “પુત્ર આત્મા છે” એમ માને છે; કારણ કે આત્માની પેઠે પિતાના પુત્ર ઉપર પણ પ્રબળ પ્રીતિ દેખાય છે. વળી, “પુત્ર પુષ્ટ થવાથી હું પુષ્ટ થયો” અને “પુત્ર નાશ પામવાથી હું નાશ પામ્યો’ એ અનુભવના બળથી, યુક્તિથી અને શ્રતિના આધારે પુષ્ટ તે પુત્રને આત્મા કહે છે; કારણ કે “આત્મા હૈ પુત્રનામસિ-પુત્રના નામે તું આત્મા જ છે” એમ શ્રતિ કહે છે. વળી, જેમ એક દીવામાંથી બીજે દીવે પ્રકટે છે, તેમ પિતાથી પુત્ર ઉત્પન્ન થાય છે, અને બીજમાંથી થયેલા અંકુરની પેઠે પિતાથી થયેલા, પુત્રમાં પણ પિતાના જેવા જ ગુણે દેખાય છે, તેથી પણ અતિશય ભ્રાંતિ પામેલો એ “પુત્ર આત્મા છે એમ માને છે. તેના એ મતને બીજે વાદી (ચાર્વાક) આ પ્રમાણે ફષિત કરાવે છે: “પુત્ર આત્મા કેમ હોઈ શકે?” પરર–પર૬.
પુત્ર નહિ, પણ “દેહ આત્મા છે' प्रीतिमात्रात्कथं पुत्र आत्मा भवितुमर्हति अन्यत्रापीक्ष्यते प्रीतिः क्षेत्रपात्रधनादिषु ॥ ५२७ ॥ पुत्राद्विशिष्टा देहेऽस्मिन्प्राणिनां प्रीतिरिष्यते। प्रदीप्ते भवने पुत्रं त्यक्त्वा जंतुः पलायते ॥ ५२८॥ तं विक्रीणाति देहाथ प्रतिकूलं निहन्ति च । तस्मादात्मा तु तनयो न भवेच्च कदाचन ॥५२९ ॥
માત્ર પ્રીતિ ઉપરથી પુત્ર આત્મા હોય તે યોગ્ય નથી. પ્રીતિ તો ખેતર, વાસણે, ધન વગેરે બીજા પદાર્થો ઉપર પણ દેખાય છે તેથી એ બધાં આત્મા હોઈ શકે નહિ). પ્રાણીમાત્રને
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત સારસંગ્રહ
૧૧૯ પુત્ર કરતાં તો શરીર ઉપર પ્રીતિ વધારે હોય છે; જ્યારે ઘર સળગ્યું હોય છે. ત્યારે પુત્રને ત્યજીને પણ પ્રાણ નાસી જાય છે, પિતાના દેહ માટે કઈ વેળા પુત્રને વેચી નાખે છે અને પુત્ર જે પ્રતિકૂળ હોય તો તેને મારી પણ નાખે છે, તેથી પુત્ર આત્મા કદી હેય જ નહિ. પર૭–પર
गुणरूपादिसादृश्य दीपवन सुते पितुः । अपंगाजायते ध्यंगः सगुणादपि दुर्गुणः ॥ ५३० ॥ રામાપણાત્રા 11: aa ગુજsqજા સા पुत्रम् पितृवदगेहे सर्वकार्येषु वस्तुषु ॥ ५३१॥ aratતરાઇમબ્રાંaajપરથને ! श्र-या तु मुख्यया वृत्त्या पुत्र आत्मेति नोच्यते ॥ ५३२॥ औपचारिकमात्मत्वं पुत्रे तस्मान मुख्यतः। अहं पदप्रत्ययार्थी देह पर न चेतरः ॥ ५३३ ।। प्रत्यक्षः सर्वजंतूनां देहोऽहमिति निश्चयः ।। ga qવશ્વાસમા જ ર છાતઃ | ૨૪ पुरुषत्वं वदत्यस्य स्वात्मा हि पुरुषस्ततः। मात्मायं देह एवेति चार्वाकेण विनिश्चितम् ।। ५३५ ॥
વળી, દીવાની પેઠે પિતાના ગુણ-૩૫ વગેરેની સમાનતા પુત્રમાં હોતી નથી પિતા ખોડ-ખાંપણ વિનાને હેય છે, છતાં એ પિતાથી ખડ-ખાંપણવાળે પુત્ર (કેઈ વેળા જન્મે છે; અને પિતા ગુણવાન હોય છે, છતાં પુત્ર દુર્ગણી જન્મે છે; માટે “પુત્ર આમા છે એમ માનવામાં જે યુક્તિઓ અને વચનો ઉપર પ્રમાણરૂપ કહ્યાં છે, તે બધાં માત્ર આભાસરૂપ જ છે; (ખરી રીતે એ યુક્તિઓ અને વચનો સાચાં નથી;) તેમ જ “પુત્ર નામે તે આત્મા જ છે” એમ વેદમાં જે કહ્યું છે, તે તે ઘરનાં બધાં કાર્યોમાં તથા વસ્તુઓ પર પિતાની પેઠે પુત્રની માલિકી હોય છે, એમ જણાવવા માટે એ પુત્ર ઉપર આત્માપણાનો આરોપ જ કર્યો છે. મુખ્ય
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦ સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ વૃત્તિએ “પુત્ર આત્મા છે” એમ વેદ કહેતો જ નથીમાટે પુત્ર ઉપરનું આત્માપણું કેવળ આરેપિત જ છે, મુખ્ય નથી. (તેથી પુત્ર નહિ પણ દેહ આત્મા છે; કારણ કે “હું” એ પદના જ્ઞાનનો વિષય દેહ જ છે, બીજો નથી; કેમ કે સર્વ પ્રાણીઓને દેહ એજ હું છું” એ પ્રત્યક્ષ નિશ્ચય થાય છે; વળી શ્રુતિ પણ “gu પુરુષોડ ઝરમર-આ પુરુષ અન્નના રસમય છે” એમ કહીને પોતાનો દેહ એ જ આત્મા છે” એમ દેહને આત્મારૂપે જણાવે છે; માટે આ દેહ જ આત્મા છે આ ચાર્વાકે નિશ્ચય કર્યો છે. પ૩૦-૫૩૫ तन्मतं दूषयत्यन्योऽसहमानः पृथग्जनः । देह आत्मा कथं नु स्यात्परतंत्रो ह्यचेतनः ॥ ५३६ ॥ इन्द्रियैश्चाल्यमानोऽयं चेष्टते न स्वतः क्वचित् । आश्रयश्चक्षुरादीनां गृहवद्गृहमेधिनाम् ॥ ५३७ ॥ વાચનાતાવરથવાળુજરાત રમવા अतः कदापि देहस्य नामित्वमुपपद्यते ॥ ५३८ ॥
પણ એના એ મતને બીજા સામાન્ય લોકો સહન કરતા નથી અને તેને આવી રીતે દૂષિત ઠરાવે છે. દેહ આત્મા કેમ હેય? એ તો પરતંત્ર અને અચેતન જ છે, ઇંદ્રિયે તેને ચલાવે છે, ત્યારે તો એ ચાલે છે; પિતાની મેળે એ કઈ વખતે પણ ચેષ્ટા કરી શકતું નથી. એ તે જેમ ઘર ગૃહસ્થને આશ્રયરૂપ છે, તેમ ચક્ષુ આદિ ઇંદ્રિાને રહેવા માટે માત્ર) આશ્રયરૂપ જ છે. વળી, બાળપણ વગેરે અનેક જાતની તેની અવસ્થાઓ છે અને વીર્ય તથા લેહમાંથી તેને ઉત્પત્તિ થાય છે, તેથી દેહનું આત્માપણું કદી પણ ઘટતું નથી. પ૩૬-૫૩૮
ઇકિયે આત્મા છે बधिरोऽहं च काणोऽहं मूक इत्यनुभूतितः। इन्द्रियाणि भवन्त्यात्मा येषामस्त्यर्थवेदनम् ।। ५३९ ॥
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસપ્રહ
રા इन्द्रियाणां चेतनत्वं देहे प्राणाः प्रजापतिम् । एतमेत्येत्यूचुरिति अत्यैव प्रतिपाद्यते ॥ ५४०॥ यतस्तस्मादिन्द्रियाणां युक्तमात्मत्वमित्यमुम्। निश्चयं दूषयत्यन्योऽसहमानः पृथग्जनः ॥५४१॥
(પરંતુ) “બહેરે છું, કાણું છું, મૂંગો છું” આવા અનુભવથી “ઇદ્રિ આત્મા છે.” વળી તેઓને વિષયનું જ્ઞાન છે અને ચેતાપણું છે, એમ આ શ્રુતિએ પણ જણાવ્યું છે “રે પણ પ્રજ્ઞાત ઘવમેન્ટેટૂ દેહમાં રહેલી ઇન્દ્રિયોએાએ પ્રજાપતિ પાસે જઈને એમ કહ્યું. આ ઉપરથી પણ ઇંદ્રિયોને આત્માપણું માનવું એ એગ્ય છે. તેમના આવા નિશ્ચયને બીજા સામાન્ય લેકે સહન કરતા નથી. તેઓ એ મતને આ રીતે દૂષિત કરાવે છે. પ૩૯-૫૪૧
પ્રાણ આત્મા છે इन्द्रियाणि कथं त्वात्मा करणानि कुठारवत् । करणस्य कुठारावश्चेतनत्वं न हीचश्ते ।। ५४२ ॥ श्रुत्याधिदेवतामेव इन्द्रियेषूपचर्यते। न तु साक्षादिन्द्रियाणां चेतनत्वमुदीर्यते ।। ५४३ ॥ अचेतनस्य दीपादेरर्थाभासकता' यथा । तथैव चक्षुरादीनां जडानामपि सिध्यति ॥ ५४४ ॥
ઇદ્રિ આત્મા કેમ હોય? એ તો કુહાડા જેવાં માત્ર સાધને જ છે. કુહાડે વગેરે સાધનોમાં ચેતનપણું દેખાતું જ નથી. (ઉપરની) શ્રુતિએ પણ ઇદ્રિ પર તેઓને દેવનો જ આરોપ કર્યો છે, પરંતુ ઇંદ્રિયોને સાક્ષાત્ ચેતન કહી જ નથી. જેમ દી વગેરે અચેતન છે છતાં પદાર્થોના પ્રકાશક થઈ શકે છે, તેમ ચક્ષુ આદિ ઇંદ્રિયો પણ જડ છે છતાં પદાર્થોની પ્રકાશક થઈ શકે છે. માટે ઇન્દ્રિય નહિ પણ પ્રાણ આત્મા છે.)
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ इन्द्रियाणां चेष्टयिता प्राणोऽयं पंचवृत्तिकः । सर्वावस्थास्ववस्थावान्सोऽयमात्मत्वमर्हति ! .. महं क्षुधावस्तृिष्णावानित्याद्यनुभवादपि ॥५४५॥ श्रुत्यान्योंऽतर मात्मा प्राणमय इतीर्यते यस्मात् । तस्मात्प्राणस्यात्मत्वं युक्तं नो कर गसंज्ञानां क्वापि ॥ ५४६ ॥
ઇંદ્રિયોને ચેષ્ટા આપનારો આ પ્રાણ જ છે. તે જ (પ્રાણ અપાન સમાન વ્યાન ઉદાન-એવી) પાંચ વૃત્તિએ વાળો હોઈ સર્વ અવસ્થાઓમાં (એક જ)સ્થિતિવાળો રહે છે, માટે તે આત્મ डावाने योग्य छे.. वणी, ई भूज्येो छु, त२त्यो छु' मार अनुम थाय छ भने ६ ५५ अन्योऽनर आत्मा प्राणमयः । આ પ્રાણમય અંતરાત્મા (બધાથી) જુદો છે. આમ કહી પ્રાણને જ આત્મા કહે છે; માટે પ્રાણને આત્મા માનવ તે જ યોગ્ય छ, ५ 'करण'-साधन' नामने धा२६५ ४२नारी द्रिये। ४४ આત્મા હોઈ શકે નહિ. ૫૪૫,૫૪૬
'प्राय नलि, ५९५ मन मात्मा छे. इति निश्चयमेतस्य दूषयत्यपरो जडः । भवत्यात्मा कथं प्राणो वायुरेवैष आंतरः ॥५४७ ॥ बहिर्यात्यन्तरायाति भस्त्रिकावायुवः मुहुः । न हितं वाहितं वा स्वमन्यद्वा वेद किंचन ।। ५४८ ।। जडस्वभावश्वपलः कर्मयुक्तश्च सर्वदा । प्राणस्य भानं मनसि स्थिते सुते न रश्यते ॥ ५४९॥ मनस्तु सर्व जानाति सर्ववेदनकारणम् । यत्तस्मान्मन एवात्मा प्राणस्तु न कदाचन ॥ ५५० ॥ संकल्पवानहं चिंतावानहं च विकल्पवान् । इत्याधनुभवादन्योऽन्तर आत्मा मनोमयः ५५१॥ इत्यादिश्रुतिसद्भावाद्युक्ता मनस आत्मना । इति निश्चयमेतस्य दूषयत्यपरो जडः ॥ ५५२ ।।
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ વેદાંત-સિદ્ધત-સારસ ગ્રહ ૧૨૩ એવો એ મતવાદીનો નિશ્ચય બીજે જડમતવાદી દૂષિત ઠરાવે છે, કે “આ પ્રાણ આત્મા કેમ હોય? એ તો અંદરને વાયુ જ છે. ધમણના વાયુની પેઠે વારંવાર એ બહાર જાય છે, ને અંદર આવે છે; વળી તે હિત કે અહિતને અથવા પિતાને કે બીજાને –એવું કંઈ જાણતા નથી, જડ સ્વભાવને છે; ચપળ અને સર્વદા કર્મથી યુક્ત છે; આ પ્રાણનું ભાન જે મન હોય છે તે જ દેખાય છે મન સૂઈ ગયું હોય છે ત્યારે દેખાતું નથી; મન તે સર્વ જાણે છે અને બધા અનુભવમાં તે જ કારણ છે; માટે મન જ આમા છે, પ્રાણ કદી આત્મા હોય જ નહિ. વળી, “હું સંકલ્પવાળો છું, વિચારવાળો છું, વિકલ્પવાળો છું આ અનુભવ થાય છે; અને “બન્યોત્તર બારમા મનોમયઃ | અંતરાત્મા બધાથી જુદે જ હોઈ મનોમય છે.” ઈત્યાદિ શ્રુતિઓ પણ મનને આત્મા માનવામાં પ્રમાણ છે, માટે મનને જ આત્મા માન યોગ્ય છે. આવા આ મતને બીજે જડમતવાદી આ રીતે દૂષિત ઠરાવે છેઃ ૫૪૭–પેપર
“મન નહિ પણ બુદ્ધિ આત્મા છે' कथं मनस आत्मत्वं करणस्य गादिवत् । कर्तृप्रयोज्यं करणं न स्वयं तु प्रवर्तते ॥ ५५३ ॥ करणप्रयोक्ता यः कर्ता तस्यैवात्मत्वमहति । मात्मा स्वतंत्रः पुरुषो न प्रयोज्यः कदाचन ॥५५४॥ अहं कतास्म्यहं भोक्ता सुखीत्यनुभवादपि ।। बुद्धिरात्मा भवत्येव बुद्धिधर्मो हाहंकृतिः ॥ ५५५॥ अन्योऽतर आत्मा विज्ञानमय इति वदति निगमः। मनसोऽपि च भिन्नं विज्ञानमयं कर्तृरूपमात्मानम् ॥ ५५६ ॥ विज्ञानं यज्ञं तनुते कर्माणि तनुतेऽपि च । इत्यस्थ कतता श्रुत्या मुखतः प्रतिपाद्यते । तस्माधुकात्मता बुद्धरिति बौद्धन निधितम् ॥२५७॥
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ प्राभाकरस्तार्किकश्च तावुभावप्यमर्षया । तन्निधयं दूषयतो बुद्धिरात्मा कथं विति ।।५५८॥
“મન આત્મા કેમ હોય ? એ તો ચક્ષુ આદિની પેઠે કરણ (એક જાતની ઈદ્રિય) જ છે. જે કરણ હોય તે તે બીજા કેઈ કર્તા વડે જ પ્રેરણા પામનારું હોય છે. તે પોતે પિતાની મેળે પ્રવૃત્તિ કરી શકતું નથી; માટે કરણને પ્રેરણા આપનારે જે કર્તા હોય તે જ આત્મા હવાને ચગ્ય છે. આત્મા એ સ્વતંત્ર પુરુષ હોય; બીજાઓ દ્વારા એ પ્રેરણા પામવાને યોગ્ય કદી ન હોય. વળી “હું કર્તા છું, ભોક્તા છું, સુખી છું” આ અનુભવ પણ થાય છે, માટે બુદ્ધિ જ આતમા છે; કેમ કે “હું” આ જે અહંકાર કરે એ બુદ્ધિનો ધર્મ છે. વેદ પણ “માંડતર મારા વિજ્ઞાનમઃ | અંતરાત્મા બધાથી જુદા હોઈ વિજ્ઞાનમય (બુદ્ધિરૂ૫) છે” એમ બુદ્ધિને આત્મા કહે છે. આ વિજ્ઞાનમય આત્મા મનથી જુદો અને કર્તારૂપ છે તેથી “વિજ્ઞાનં ચહ્ન તનુ નિ તનુડીપરા વિજ્ઞાન (બુદ્ધિ) યજ્ઞ કરે છે અને કર્મો પણ તે જ કરે છે.” એમ આ કૃતિ પણ સ્વમુખે આ બુદ્ધિનું કર્તાપણું સિદ્ધ કરે છે. માટે બુદ્ધિને આત્મા માનો એ જ એગ્ય છે, આ બૌદ્ધ મતે નિશ્ચય કર્યો છે. પણ તેમના એ નિશ્ચયને પ્રભાકર અને તર્કશાસ્ત્રકાર-બંને સહન કરતા નથી. તેઓ “બુદ્ધિ આત્મા કેમ હોય?” એમ કહીને એ મતને દૂષિત ઠરાવે છે. ૫૫૩ -૫૫૮
“બુદ્ધિ નહિ, પણ અજ્ઞાન આત્મા છે' યુદ્ધશાનાર્થવાદનાશિવપ્રતિક્રમ્ बुद्धयादीनां च सर्वेषामझाने लयदर्शनात् ॥५५९ ॥ अशोऽहमित्यनुभवादास्त्रीबालादिगोचरात् । भवत्यज्ञानमेवात्मा न तु बुद्धिः कदाचन ॥ ५६० ॥ विज्ञानमयादन्यं त्वानंदमयं परं तथात्मानम् । मन्योंऽतर आत्माऽऽनंदमय इति वदति वेदोऽपि ॥५६१ ॥
સ. સા.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ-વેદાંતસિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ
दुःखप्रत्ययशून्यत्वादानंदमयता मता। अज्ञाने सकलं सुप्तौ बुद्धयादि प्रविलीयते ॥५६२॥ दुःखिनोऽपि सुषुप्तौ त्वानंदमयता ततः । सुप्तौ किचिन्न जानामीत्यनुभूतिश्च दृश्यते ॥५६३ ॥ यत एवमतो युक्ता ह्यज्ञानस्यात्मता ध्रुवम् । इति तनिश्चयं भट्टां दूषयन्ति स्वयुक्तिभिः ॥ ५६४॥
બુદ્ધિ તો અજ્ઞાનનું કાર્ય છે, ક્ષણે ક્ષણે નાશ પામનારી છે; અને બુદ્ધિ આદિ સર્વને અજ્ઞાનમાં લય થતે દેખાય છે. વળી “હું અજ્ઞાની છું” આ અનુભવ સ્ત્રી–બાળક વગેરેને પણ થાય છે, માટે અજ્ઞાન જ આત્મા છે, પણ બુદ્ધિ કદી આત્મા નથી; વેદ પણ “માંતર આત્મા નામઃ | બધાંથી જુદો અંતરાત્મા આનંદમય છે” આમ બુદ્ધિથી જુદે આનંદમય પરમાત્મા કહે છે. આ આત્માને દુ:ખને અનુભવ છે જ નહિ; તેથી તેને આનંદમય માન્યો છે; સુષુપ્તિ અવસ્થામાં બુદ્ધિ આદિ બધું અજ્ઞાનમાં લય પામી જાય છે; દુઃખી હોય તેને પણ એ સુષુપ્તિમાં આનંદમયપણું જણાય છે અને તેને લીધે જ “ઊંઘમાં મને કંઈ ખબર રહી નહિ” આવો અનુભવ દેખાય છે, માટે અજ્ઞાનને જ આત્માપણું યોગ્ય છે.” આવા તેઓના મતને કુમારિલ ભટ્ટના અનુયાયીઓ પિતાની યુક્તિઓથી દૂષિત આમ કરાવે છે ૫૫-૫૬૪ એકલું અજ્ઞાન નહિ, પણ જ્ઞાન–અજ્ઞાન–બંને મળી આત્મા છે.” कथमज्ञानमेवात्मा शानं चाप्युपलभ्यते। शानाभावे कथं विद्युरोऽहमिति चाशताम् । अस्वाप्सं सुखमेवाहं न जानाम्यत्र किंचन ॥५६५ ॥ इत्यशानमपि शानं प्रबुद्धेषु प्रदृश्यते । प्रज्ञानघन एवानंदमय इत्यपि श्रुतिः॥५६६ । प्रब्रवीत्युभयात्मत्वमात्मनः स्वयमेव सा। मात्मातधिजडतनुः खद्योत इव संमतः॥५६७ ॥
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ર જેવા જ્ઞાનો ધટારિયન| इति निश्चयमेतेषां दूषयत्यपरो जडः ॥५॥८॥
“કેવળ અજ્ઞાન જ આત્મા કેમ હોય! જ્ઞાન પણ અનુભવાય છે. જ્ઞાન ન હોય તે “હું અજ્ઞાની છું” એમ પિતાના અજ્ઞાનીપણાને લેકે કેવી રીતે જાણે ? ઊંઘીને જાગેલા લોકોમાં “હું સુખપૂર્વક જ સૂઈ ગયો હતો. એ વેળા હું કંઈ જાણતું ન હત” આવું અજ્ઞાનપૂર્વકનું જ્ઞાન પણ જોવામાં આવે છે. વળી “પ્રજ્ઞાનપર વાયઃ | આનંદમય અને પુષ્કળ જ્ઞાનમય જ આત્મા છે” એમ શ્રુતિ પોતે પણ આત્માને જ્ઞાન –અજ્ઞાન અને સ્વરૂપ જ કહે છે. માટે પતંગિયાની પેઠે જ્ઞાન-અજ્ઞાન અને સ્વરૂપવાળા જ આત્મા (અમે) માન્ય છે –કેવળ અજ્ઞાનમય જ નહિ. કેવળ અજ્ઞાનમય આત્મા હોય, તે ઘડો–ભીત વગેરેની પેઠે કેવળ જડ જ હોય.” આ એ લોકોને નિશ્ચય છે, તેને બીજે જડ મતવાદી દૂષિત ઠરાવે છે. પ૬૫–૧૬૮
“જ્ઞાનઅજ્ઞાનમય નહિ, પણ શૂન્ય આત્મા છે.” शानाज्ञानमयस्त्वात्मा कथं भवितुमर्हति। परस्परविरुद्धत्वात्तेजस्तिमिरवत्तयोः ॥५६९ ।। સામાનધાર્થ વા સંયોજો વા નાથ ! तमःप्रकाशवज्ञानाज्ञानयोन हि सिध्यति । ५७०॥ अज्ञानमपि विज्ञानं बुद्धिर्वापि च तद्गुणाः । सुषुप्तौ नोपलभ्यन्ते यत्किंचिदपि वापरम् ॥५७१॥ मात्रादिलक्षणं कि नु शून्यमेवोपलभ्यते ।। सुषुप्तौ नान्यदस्त्येव नाहमप्यासमित्यनु ॥ ५७२ ॥ सुप्तोत्थितजनेः सर्वैः शून्यमेवानुस्मयते ।। यत्ततः शून्यमेवात्मा न ज्ञानाशानलक्षणः ॥५७३ ।।
देनाप्यसदेवेदमग्र आसीदिति स्फुटम् । निरुच्यते यतस्तस्माच्छन्यस्यैवात्मता मता ॥ ५७४ ॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ૧૨૭ असन्नेव घटः पूर्व जायमानः प्रदृश्यते । न हि कुंभः पुरैवांतः स्थित्वोदेति बहिर्मुखः ॥५७५॥ यत्तस्मादसतः सर्व सदिदं समजायत । ततः सर्वात्मना शून्यस्यैवात्मत्वं समहति ॥५७६ ॥
આત્મા જ્ઞાન-અજ્ઞાનમય કેમ હોઈ શકે? એ તો પ્રકાશ અને અંધકારની પેઠે પરસ્પર વિરુદ્ધ છે; અને તેથી જ એ જ્ઞાન તથા અજ્ઞાનનું પ્રકાશ અને અંધકારની પેઠે એક જ સ્થળે રહેવું, અથવા એકબીજા સાથે જોડાવું, અથવા એકબીજાને એકબીજાને આશ્રય સિદ્ધ થતા જ નથી. વળી, અજ્ઞાન, વિજ્ઞાન, બુદ્ધિ અને તેના ગુણ અથવા બીજું જે કંઈ અનુભવનાર વગેરે છે તે પણ સુષુપ્તિમાં જણાતું જ નથી, પરંતુ કેવળ શૂન્ય જ જણાય છે. એ સુષુપ્તિમાં બીજું કંઈ પણ હોતું જ નથી; અને ઊંધીને ઊઠેલા બધા લોકો “હું ઊંઘી ગયો ત્યારે હું પણ હતું નહિ” એમ શૂન્યને જ પાછળથી યાદ કરે છે-અનુભવે છે, માટે શુન્ય જ આત્મા છે, જ્ઞાન-અજ્ઞાનરૂપ લક્ષણવાળે આત્મા છે જ નહિ. વળી, વેદ પણ અરમ ગાવીત ! આ જગત પહેલાં અસત્ (શૂન્ય) જ હતું” એમ સ્પષ્ટ કહે છે, તેથી શૂન્યને જ (અમે) આત્મા માન્ય છે. વળી ઘડે (ઉત્પત્તિ) પહેલાં અસત્ (શૂન્યરૂપ) જ હોય છે અને પછીથી તે ઉત્પન્ન થતાં દેખાય છે; એ ઘડો પ્રથમ પોતામાં હતો, ને પછીથી બહાર પ્રકટ થાય છે, એવું તે કંઈ છે જ નહિ; માટે (માનવું પડે છે, કે) સર્વ કંઈ આ સત્વરૂપે જે જણાય છે, તે બધું અસત(શૂન્ય)માંથી જ ઉત્પન્ન થયું છે; આમ સર્વ રીતે શૂન્યને જ આત્માપણું ઘટે છે.” ૫૬૯-૫૭૬ સિદ્ધાંત-પુત્રથી માંડી શુન્ય સુધીનું કંઈ પણ આત્મા નથી. इत्येवं पंडितंमन्यैः परस्परविरोधिभिः।। तत्तन्मतानुरूपाल्पश्रुतियुक्त्यनुभूतिभिः ॥ ५७७ ॥
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ निर्णीतमतजातानि खडितान्येव पंडितैः । भृतिभिश्चाप्यनुभवैर्वाधकैः प्रतिवादिनाम् ।। ५७८ ॥ તરત સ્માર પુત્રા શારત વિરોત सुसाधितमनात्मत्वं श्रतियुक्यनुभूतिभिः ॥ ५७९ ॥
એમ પોતાને પંડિત માનતા તે તે મતવાદીઓએ એકબીજાને વિરોધ કરીને તે તે પિતપોતાના મતને અનુકૂળ નાની નાની થેડી શ્રુતિઓ, યુક્તિએ તથા અનુભવે જણાવીને પોતપિતાના મતના નિર્ણય કર્યા છે, પરંતુ એ સર્વ પ્રતિવાદીઓએ
સ્વીકારેલી કૃતિ, યુક્તિ તથા અનુભવને બાધ કરનારી બીજી અનેક કૃતિઓ, યુક્તિઓ તથા અનુભવોનો આશ્રય કરીને પંડિતેએ તે સર્વ મતાનું ખંડન કર્યું છે, તેમ જ અનેક ઐતિઓ, યુક્તિઓ અને અનુભવો વડે પુત્રથી માંડી શૂન્ય સુધીનું એ કંઈ પણ આત્મા નથી એમ સારી રીતે સિદ્ધ કરેલ છે. પ૭૭–૧૭૯
न हि प्रमाणांतरबाधितस्य याथार्थ्य मंगीकियते महद्भिः । पुत्रादिशून्यान्तमनात्मतत्त्वपित्येव विस्पष्टमतः सुजातम् ॥ ५८० ॥
જે વસ્તુનું બીજા પ્રમાણથી ખંડન થયું હોય, તેને મહાપુરુષે સાચાં તરીકે સ્વીકારતા નથી; આ ઉપરથી પુત્રથી માંડી શૂન્ય સુધીનું કેવળ અનામ તવ જ છે એમ સારી રીતે સ્પષ્ટ થયું છે. ૫૮૦
શિષ્યની શંકા सुषुप्तिकाले सकले विलीने शून्य विना नान्यदिहोपलभ्यते । शुन्यं त्वना न ततः परः कोऽप्यात्माभिधानस्त्वनुभूयतेऽर्थः॥५८१॥ यद्यस्ति चात्मा किमु नोपलभ्यते सुप्तौ यथा तिष्ठति किं प्रमाणम् । किलक्षणोऽसौ स कथं न बाध्यते प्रवाध्यमानेष्वहमादिषु स्वयम् ॥
एतत्संशयजातं मे हृदयग्रंथिलक्षणम् ! . छिद्धि युक्तिमहाखड्गधारया कृपया गुरो॥ ५८३ ॥ સુષુપ્તિના સમયે બધું વિલય પામી જાય છે, ત્યારે શૂન્ય
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ વિના બીજું કંઈ આ જગતમાં જણાતું નથી; અને શુન્ય તે આત્મા હાય જ નહિ; તો પછી એનાથી જુદે આત્મા નામને ક પદાર્થ અનુભવાય છે? જે આત્મા છે, તો કેમ જણાતો નથી? સુષુપ્તિમાં પણ એ આત્મા રહે છે, એમાં પ્રમાણ શું છે? એનું લક્ષણ શું છે? અહંકાર વગેરે સર્વ પદાર્થોને (સુષુપ્તિમાં ) બાધ અથવા લય થઈ જાય છે; છતાં એ આમા પોતે કેમ બાધ (લય) પામતે નથી? હે ગુરુદેવ! મારા આ સંશોનો સમુદાય હૃદયમાં એક જાતની ગાંઠ જેવા જ લક્ષણવાળે છે; તેને આપ યુક્તિરૂપી માટી તરવારની ધારાથી કૃપા કરીને કાપી નાખે. પ૮૧-૫૮૩
શ્રી ગુરુનું સમાધાન अतिसूक्ष्मतरः प्रश्नस्तवायं सदृशो मतः । सूक्ष्मार्थदर्शनं सूक्ष्मंषुद्धिष्वेव प्रदृश्यते ॥ ५८४ ॥
આ તારો પ્રશ્ન અતિશય સૂક્ષ્મ કરતાં પણ સૂક્ષ્મ છે અને તેને હું યોગ્ય માનું છું; કારણ કે સૂથમ પદાર્થોનું દર્શન સૂમ બુદ્ધિવાળાઓમાં જ દેખાય છે. ૫૮૪
शृणु वक्ष्याभि सकलं यद्यपृष्ट त्वयाधुना। रहस्यं परमं सूक्ष्मं ज्ञातव्यं च मुमुक्षुभिः ॥५८५ ॥
તેં જે જે પૂછયું, તે બધું હવે હું કહું છું, તું સાંભળ. આ પરમ સૂક્ષ્મ રહસ્ય છે અને મુમુક્ષુઓએ તે જાણવા જેવું છે. ૫૮૫
જગત અન્યરૂપ થતું જ નથી घुयादि सकलं सुप्तावनुलीनं स्वकारणे।
अध्यक्के वटवदबीजे तिष्ठत्यविकृतात्मना ॥ ५८६ ।। સિવ હવે જો તુ રાવતે कचिदंकुररूपेण कचि दबीजात्मना वटः। कार्यकारणरूपेण यथा तिष्ठत्यदस्तथा ॥ ५८७ ॥ अध्याकृतात्मनावस्थां जगतो वदति श्रुतिः। सुषुप्त्यादिषु तद्भेदं तयध्याकृतमित्यसौ ॥ ५८८ ॥
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦ સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
इममर्थमविज्ञाय निर्णीतं श्रुतियुक्तिभिः । जगतो दर्शनं शून्यमिति प्राहुरतद्विदः ॥ ५८९॥ .
બુદ્ધિ આદિ બધા પદાર્થો સુષુપ્ત સમયે પોતાના કારણ અવ્યક્ત(માયા)માં જે કે લય પામી જાય છે, તો પણ જેમ વડના બીમાં અવિકૃત (અસ્પષ્ટ) સ્વરૂપે આ વડ રહેલો હોય છે તેમ એ બુદ્ધિ આદિ તો (એ માયામાં) અવિકૃત (અસ્પષ્ટ) સ્વરૂપે રહેલાં જ હોય છે. એમ એવા સ્વરૂપે આ જગત રહેલું જ હોય છે, પણ શૂન્ય જેવું થતું નથી. જેમ વડ કોઈ વેળા અંકુરરૂપે રહ્યો હોય છે અને કઈ વખતે બીરૂપે રહેલો હોય છે, તેમ આ જગત કાર્ય–કારણરૂપે રહે જ છે (તેને સમૂળગો વિલય થતો જ નથી) અને તેને જ શ્રુતિ જગતની અવ્યાકૃત-અવિકૃત-અસ્પષ્ટ અવસ્થા કહે છે. સુષુપ્તિ આદિ અવસ્થાઓમાં આ જગત એ અવ્યાકૃત રૂપે જુદા સ્વરૂપે રહ્યું હોય છે, છતાં કૃતિઓ અને યુક્તિઓથી નિર્ણય કરેલા એ અર્થને સમજ્યા વિના જગતના એ અદર્શનને એ રહસ્ય નહિ જાણનારાઓ “શૂન્ય” એમ કહે છે. ૫૮૬-૫૮૯
શૂન્યમાંથી કંઈ ઉદ્દભવે જ નહિ नासतः सत उत्पत्तिः श्रूयते न च रश्यते। . उदेति नरभंगारिक खपुष्पातिक भविष्यति ॥ ५९० ॥
અસત્ (શૂન્ય)માંથી સત્ (પ્રત્યક્ષ દેખાતી કઈ વસ્તુ)ની ઉત્પત્તિ સંભળાતી નથી કે દેખાતી નથી. માણસના શીંગડામાંથી શું ઉત્પન્ન થાય છે? આકાશના પુપમાંથી શું થશે? ( અર્થાત્ મનુષ્યનું શીંગડું અને આકાશનું પુષ્પ મૂળમાંથી છે જ નહિઅસત્ છે, તે તેમાંથી શું થવાનું છે?) ૫૯૦ प्रभवति न हि कुंभोऽविद्यमानो मृदश्चे
त्प्रभवतु सिकताया वाथवा वारिणो वा। न हि भवति च ताभ्यो सर्वथा क्वापि तस्मा
धत उदयति योऽर्थोऽस्त्यत्र तस्य स्वभाव ॥५९१ ॥
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
૧૩૧ જે માટી ન હોય તો ઘડો ઉત્પન્ન થતો જ નથી, એકલી રેતી કે એકલા પાણીમાંથી અથવા તે બંને ભેગાં મળવાથી પણ (માટી વિના) કેઈ પણ રીતે ઘડે કદી થતે જ નથી; માટે જે વસ્તુ જેમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે, તેમાં એ વસ્તુને જ સ્વભાવ હોય છે. ૫૯૧
अन्यथा विपरीतं स्यात्कार्यकारणलक्षणम् । नियतं सर्वशास्त्रेषु सर्वलोकेषु सर्वतः ॥५९२ ॥
જો એમ ન હોય, તે સર્વ શાસ્ત્રોમાં અને સર્વ લોકોમાં કાર્ય તથા કારણનું લક્ષણ ચક્કસ વિપરીત જ થાય. ૫૨
कथमसतः सजायेतेति श्रुत्या निषिध्यते तस्मात् । असतः सजननं नो घटते मिथ्यैव शून्यशब्दार्थः ॥५९३॥
એટલે અસત્ માંથી સત્ કેવી રીતે ઉત્પન્ન થાય? (ન જ થાય.) આવા અભિપ્રાયથી જ શ્રતિ (વેદ) પણ એ વસ્તુને નિષેધ કરે છે, કે અસત્ માંથી સત્ની ઉત્પત્તિ ઘટતી જ નથી, કેમ કે શૂન્ય” શબ્દનો અર્થ “મિથ્યા” જ છે (અર્થાત્ જે બેટું અથવા હયાત જ ન હોય તે શૂન્ય કહેવાય છે). ૫૩
સુષુપ્તિમાં શૂન્યને અનુભવે છે એ જ આત્મા છે. अव्यक्तशब्दिते प्राज्ञे सत्यात्मन्यत्र जाग्रति । વાઘ લિતિ જોઉં તજી ત્રાતિજ્ઞોળે પ૨૪ सुषुप्तौ शून्यमेवेति केन पुंसा तवेरितम् । हेतुनानुमितं केन कथं ज्ञातं त्वयोच्यताम् ॥ ५९५ ॥ इति पृष्टो मूढतमो वदिष्यति किमुत्तरम्। नैवानुरूपकं लिंगं वक्ता वा नास्ति कश्चन । सुषुप्तिस्थितशून्यस्य बोद्धा को न्वात्मनः परः ॥ ५९६ ॥
આ જગતમાં “અવ્યક્ત (અસ્પષ્ટ) ” શબ્દથી કહેવાતે છતાં પ્રાણ (ન+મા+જ્ઞ -સારી રીતે ચોતરફ જાણનારે) આત્મા હયાત છે; છતાં હે ભ્રમિતના શિરોમણિ! એ આત્માનું શુન્યપણું
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ મહ
'
6
કેવી રીતે સિદ્ધ થાય છે ? વળી સુષુપ્તિમાં શૂન્ય જ હોય છે એમ તને કયા પુરુષે કહ્યું છે ? કયા હેતુથી તેં એનુ અનુમાન કર્યું છે? અને એ શૂન્યને તેં જાણ્યું શાથી ?’ આમ પૂછવામાં આવશે ત્યારે એ શૂન્યવાદી શે! ઉત્તર આપશે ? · સુષુપ્તિમાં શૂન્ય જ હાય છે' એ વાતની સિદ્ધિને અનુસરતા કેાઈ હેતુ નથી અને એમ કહેનારા પણ કાઈ હાતા નથી, તેા પછી સુષુપ્તિમાં રહેલા એ શૂન્યને જાણનારા આત્મા વિના ખીજે કાણુ હાઈ શકે? ૫૯૪-૫૯૬
स्वेनानुभूतं स्वयमेव वक्ति स्वसुप्तिकाले स्थितशून्यभावम् । तत्र स्वत्ता मनवेक्ष्य मूढः स्वस्यापि शून्यत्वमयं ब्रवीति ॥ ५२७ ॥ સુષુપ્તિના સમયે જે શૂન્યપણું રહેલું હેાય છે, તેને પાતે જ અનુભવે છે અને પાતે જ કહે છે, છતાં એ મૂઢ (શૂન્યવાદી), તે સુષુપ્તિમાં પેાતાની હયાતીને ન જોઈને પેાતાનું પણ શૂન્યપણું કહે છે ! ! ૫૯૭
भवेद्यमानः स्वयमन्यलोकैः सौपुप्तिकं धर्ममवैति खाशात् । बुद्धयाद्यभावस्य च योऽत्र बोद्धा स एष आत्मा खलु निर्विकारः ॥
પોતે બીજા લેાકેાથી નહિ જણાઈને સુષુપ્તિના ધને સાક્ષાત્ (પ્રત્યક્ષ ) જાણે છે. એમ એ સુષુપ્તિમાં બુદ્ધિ વગેરેના અભાવને જે જાણે છે, તે જ આ નિર્વિકાર આત્મા છે. ૫૯૮
यस्येदं सकलं विभाति महसा तस्य स्वयंज्योतिषः सूर्यस्येव किमस्ति भासकमिह प्रज्ञादि सर्वे जडम् | नार्कस्य विभासकं क्षितितले दृएं तथैवात्मनो नान्यः कोऽप्यनुभाकोऽनुभविता नातः परः कश्चनः ॥ ५९९ ॥ જેના પ્રકાશથી આ બધુ' પ્રકાશે છે, તે સ્વયં યાતિ સૂર્ય જેવા આત્માને પ્રકાશિત કરનાર શું છે ? ( કંઈ જ નથી. ) આ શરીરમાં બુદ્ધિ વગેરે બધુ' જડ છે. જેમ સૂર્યને પ્રકાશિત કરનારું પૃથ્વી પર કંઈ પણુ દેખાતું નથી, તે જ પ્રમાણે આત્માને પ્રકાશિત
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
૧૩૩
કરનારું કાઈ પણ નથી; અને આત્મા સિવાય બીજે કાઈ અનુભવ કરનાર કે જાણનાર પણ નથી. ૫૯૯ चेनानुभूयते सर्व जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु ।
विज्ञातारमिमं को नु कथं वेदितुमर्हति ॥ ६०० ॥ જાગ્રત, સ્વમ અને સુષુપ્તિમાં જેને લીધે બધુ... અનુભવાય છે, તે આ સંપૂર્ણ જાણનારા અાત્માને કાણુ કેવી રીતે જાણવાને ચેાગ્ય છે ? ૬૦૦
सर्वस्य दाहको वह्निर्वर्नान्योऽस्ति दाहकः ।
यथा तथात्मनो शातुर्शाता कोऽपि न दृश्यते ॥ ६०१ ॥ જેમ અગ્નિ બધાંને ખાળનારા છે, પણ એ અગ્નિને ખાળ નારા બીજો કેાઈ નથી; તે જ પ્રમાણે આત્મા બધાંને જાણનારા છે, પણ તેને પેાતાને જાણનારા કાઈ પણુ દેખાતા નથી. ૬૦૧ उपलभ्येत केनायं ह्यपलब्धा स्वयं ततः । उपलब्ध्यंतराभावान्नायमात्मोपलभ्यते ॥ ६०२ ॥
આ આત્મા પોતે જ બધું મેળવનાર–જાણનાર અથવા અનુભવનાર છે, તેથી એ પેાતે કાના વડે મેળવાય, જણાય કે અનુભવાય ? ૬૦૨
बुद्धयादिवेद्यविलयादयमेक एव
सुप्तौ न पश्यति शृणोति न वेत्ति किंचित् । aौतिकस्य तमसः स्वयमेव साक्षी
भूत्वा तिष्ठति सुखेन च निर्विकल्पः ॥ ६०३ ॥ સુષુપ્તિમાં બુદ્ધિ વગેરે જાણવાલાયક સવ પદાર્થોના વિલય થઈ જાય છે, તેથી આ આત્મા એકલે જ રહે છે અને તેથી જ ક'ઈ' જોતા નથી, સાંભળતા નથી અને જાણુતા નથી; કેવળ સુષુપ્તિના અંધકારના માત્ર પાતે જ સાક્ષી થઈ ને નિર્વિકલ્પ (સ‘કલ્પ–વિકલ્પ વિનાની ) સ્થિતિવાળા તે સુખેથી રહે છે. ૬૦૩
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્ર
सुषुमावात्मसद्भावे प्रमाणं पंडितोत्तमाः । विदुः स्वप्रत्यभिज्ञानमा बालवृद्धसंमतम् || ६०४ ॥ प्रत्यभिज्ञायमानत्वाल्लिंगमात्रानुमापकम् । स्मर्यमाणस्य सद्भावः सुखमस्वाप्यमित्ययम् ॥ ६०५ ॥ पुरानुभूतो नो चेत् स्मृतेरनुदयो भवेत् । इत्यादितर्कयुक्तिश्च सद्भावे मानमात्मनः ।। ६०६ ॥ સુષુપ્તિમાં આત્મા હોય છે તે વિષે ઉત્તમ પડિતા ‘હું સુખેથી સૂતા હતા' આવા ‘પેાતાના અનુભવજ્ઞાનને જ પ્રમાણુ તરીકે જાણે છે; અને ખાળકથી માંડી વૃદ્ધ સુધીના સર્વને તે સંમત છે; કેમ કે તેના સકાઈને અનુભવ થાય છે અને સ્મરણુ કરાતી વસ્તુનું હેાવુ, એ જ એમાં માત્ર હેતુ રૂપે ાઈને તેનું અનુમાન પણ કરાવે છે. વળી જેને પૂર્વ અનુભવી ન હોય તે વસ્તુનુ સ્મરણ કદી થતું જ નથી, ઇત્યાદિ તર્કની યુક્તિ પણ આત્માની (સુષુપ્તિમાં) હયાતી વિષે પ્રમાણભૂત છે. ૬૦૬ यत्रात्मनोऽकामयितृत्वबुद्धिः स्वप्नानपेक्षापि च तत्सुषुप्तम् । इत्यात्मसद्भाव उदीर्यतेऽत्र श्रुत्यापि तस्माच्छ्रतिस्त्र मानम् ॥ ६०७ ॥ જેમાં આત્માને કાઈ પણ વસ્તુની ઇચ્છા કરનાર તરીકેની બુદ્ધિ હાતી નથી અને કાઈ સ્વપ્તની પણ જરૂર હૈ,તી નથી, એ સુષુપ્તિ કહેવાય છે; આમ કહીને શ્રુતિ પણુ આત્માની હયાતી જણાવે છે; તેથી શ્રુતિ પણ આમાં પ્રમાણું છે. ૬૦૭ अकामयितृता स्वप्नादर्शन घटते कथम् ।
66
,,
૧૩૪
अविद्यमानस्य तत आत्मास्तित्वं प्रतीयते ॥ ६०८ ॥
6
માટે
જો આત્મા હોય જ નહિ, તા નહિ ઇચ્છનારપણુ’ અને સ્વમથી દર્શન તેને કેમ ઘટે? ( સુષુપ્તિમાં પણ ) આત્માનુ અસ્તિત્વ જણાય છે. ૬૦૮ एतैः प्रमाणरस्तीति ज्ञातः साक्षितया बुधैः । आत्मायें केवलः शुद्धः सच्चिदानंद लक्षणः ॥ ६०९ ॥
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ મહે
૧૩૫
આ પ્રમાણેા ઉપરથી વિદ્વાનેાએ ‘સુષુપ્તિમાં પણ આત્મા સાક્ષીરૂપે રહ્યો હોય છે' એમ જાણેલ છે. આ આત્મા કેવળ શુદ્ધ અને સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ લક્ષણવાળા છે. ૬૦૯ सचिवानंदतादिलक्षणं प्रत्यगात्मनः ।
hreadsterध्यत्वं सत्यं नित्यस्वरूपतः ॥ ६१० ॥
પ્રત્યગાત્માનું સત્, ચિત્, આન ંદ આદિ સત્ય લક્ષણ ત્રણે કાળે અમાધિત રહે છે; કેમ કે તે નિત્ય સ્વરૂપ છે. ૬૧૦ शुद्धचैतन्यरूपत्वं चित्त्वं ज्ञानस्वरूपतः । अखंड सुखरूपत्वादानंदत्वमितीर्यते ॥ ६११ ॥ अनुस्यूतात्मनः सत्ता जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु । अहमस्मीत्यतो नित्यो भवत्यात्मायमत्र्ययः ॥ ६१२ ॥ सर्वदाभ्यामित्येवाभिन्नप्रत्यय ईक्ष्यते । कदापि नाखमित्यस्मादात्मनो नित्यता मता ॥ ६१३ ॥ मायातासु गतासु शैशवमुखावस्थासुं जाग्रन्मुखाः स्वन्यास्वप्यखिलासु वृत्तिषु धियो दुष्टास्वदुष्टास्वपि । गंगाभंगपरंपरासु जलवत्सत्तानुवृत्तात्मनस्तिष्ठत्येव सदा स्थिराहमहमित्येकात्मता साक्षिणः ॥ ६१४ ॥
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેથી શુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ ‘ ચિત ’ કહેવાય છે; અને અખંડ સુખરૂપ હાવાથી ‘ જ્ઞાનંવ ’ કહેવાય છે. જાગ્રત, સ્વસ અને સુષુપ્તિ-એ ત્રણે અવસ્થાએમાં આત્મા અનુસ્મૃત (પરાવાયેલા ) છે–તેની હયાતી હોય જ છે અને ‘ અશ્મિહું છું એમ અનુભવાય છે, તેથી એ નિત્ય અને નિર્વિકાર છે. સર્વજ્ઞવિ આસમ્-હું સકાળે હતા ' એમ હરકેાઈ સમયે પેાતાના આત્મસ્વરૂપનું અભેદજ્ઞાન દેખાય છે; પણ · કાઈ કાળે હું ન'હતા’ એમ જણાતું નથી, તેથી આત્માને નિત્ય માન્યા છે. જેમ ગંગાના તરંગાની પરપરામાં જળની સત્તા-હયાતીરૂપે અનુસરવું હાય છે, તેમ આવેલી ને ગયેલી ખાલ્ય વગેરે અવસ્થા
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ એમાં, જાગ્રત આદિ અવસ્થાઓમાં અને દુષ્ટ કે અદષ્ટ બધી બુદ્ધિની વૃત્તિઓમાં આત્માનું સત્તારૂપે અનુસરણ હોય જ છે; કેમ કે તે તે સર્વ સ્થિતિમાં “હું, હું” એવી અનુવૃત્તિ સદા સ્થિર હોય છે, તેથી સાક્ષીનું એક જ આત્મસ્વરૂપ છે. ૬૧૧-૧૪ प्रतिपदमहमादयो विभिन्नाः क्षणपरिणामितया विकारिणस्ते । न परिणतिरमुष्य निष्कलत्वादयमविकार्यत एव नित्य आत्मा ॥६१५॥
વળી અહંકાર વગેરે તો પગલે પગલે જુદા જુદા જણાય છે અને ક્ષણે ક્ષણે પરિણામ પામનારા છે, તેથી તેઓ વિકારી છે; પરંતુ આત્માનું કઈ પરિણામ થતું જ નથી; કેમ કે તે નિષ્કલ છે--અવયવ રહિત છે અને તેથી જ આ આત્મા અવિકારી અને નિત્ય જ છે. ૬૧૫ यः स्वप्नमद्राक्षमहं सुखं योऽस्वाप्सं स एवास्यथ जागरूकः । इत्येवमच्छिन्नतयानुभूयते सत्तात्मनो नास्ति हि संशयोऽत्र ॥ ६१६ ॥
જે હું સ્વમ જેતે હતો, તે હું જ છું; જે હું સુખેથી ઊંઘતે હતો તે હું જ છું અને જાણું છું તે પણ હું જ છું.” આમ અવિચિછન્નપણે--નિરંતર અનુભવાય છે, તેથી (સર્વકાળ) આત્માની સત્તા (હયાતી) છે, એમાં સંશય જ નથી. ૬૧૬
श्रुत्युक्ताः षोडशकलाश्चिदाभासस्य नात्मनः।। निष्कलत्वान्नास्य लयस्तस्मानित्यत्वमात्मनः ॥ ६१७ ॥
વેદમાં સેળ કળાઓ કહી છે, તે ચિદાભાસ (માત્ર ચૈતન્યના આભાસરૂપ જીવ)ની સમજવી, આત્માની નહિ; કેમ કે આત્મા તે નિષ્કલ છે–અવયવ રહિત છે, તેથી આત્માની નિત્યતા છે. ૬૧૭
નારાશક: સૂર્યઃ પરમૈય નો ગરુડ बुद्धयादिभासकस्तस्माश्चित्स्वरूपस्तथा मतः॥६१८॥ .
જડ વસ્તુઓને પ્રકાશક સૂર્ય પ્રકાશ સ્વરૂપ જ છે, જડ નથી; તે જ પ્રમાણે બુદ્ધિ આદિનો પ્રકાશક આત્મા ચિતન્યસ્વરૂપ જ છે, જડ નથી. ૬૧૮
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
૧૩૭ कुड्यादेस्तु जडस्य नैव घटते भानं स्वतः सर्वदा सूर्यादिप्रभया विना कचिदपि प्रत्यक्षमेतत्तथा । बुद्धद्यादेरपि न स्वतोऽस्त्यणुरपि स्फूर्तिर्विनेवात्मना છોડવું વરમગધ્રુતિમતો માળેથી : I દૂર છે
ભીત વગેરે જડ વસ્તુઓનું જ્ઞાન સૂર્ય વગેરેના પ્રકાશ વિના તેથી પિતાથી જ કેઈ કાળે ઘટતું નથી, આ વાત સ્પષ્ટ છે; તે જ પ્રમાણે આત્મા વિના બુદ્ધિ આદિ જડ પદાર્થોનું સ્કુરણ તેમનાથી પિતાથી લેશમાત્ર પણ ઘટતું નથી, માટે જેમ સૂર્ય કાંતિમય છે, તેમ આ આતમા કેવળ ચતન્ય છે એમ કૃતિઓએ માન્યું છે. ૬૧૯ માલને વાયપરાર્થમાણને નાર્ક પ્રશાંત स्वधोधने वाप्यहमादिधोधने तयैव चिद्वातुरयं परात्मा ॥ ६२० ॥
પતાને અથવા બીજા પદાર્થોને પ્રકાશિત કરવામાં સૂર્ય બીજા પ્રકાશને લેશ પણ ઈછતો નથી, તેમ ચેતન્યરૂપ ધાતુવાળા આ પરમાત્મા પિતાને કે બીજા અહંકાર વગેરેને જાણવામાં બીજા કેઈની જરૂર જરા પણ ઈરછત નથી. દર अन्यप्रकाशं न किमप्यपेक्ष्य यतोऽयमाभाति निजात्मनैव । ततः स्वयंज्योतिरयं चिदात्मा न ह्यात्मभाने परदीप्त्यपेक्षा ॥ ६२१॥
આ આત્મા બીજાના પ્રકાશની લગાર પણ દરકાર કર્યા વિના પિતાની મેળે જ ચારે બાજુ પ્રકાશે છે તેથી સ્વયંતિ અને ચૈતન્યસ્વરૂપ છે. આવા આત્માને પ્રકાશિત થવામાં બીજા પ્રકાશન ની જરૂર નથી. દર૧ यं न प्रकाशयति किंचिदिनोऽपि चंद्रः
नो विद्युतः किमुत वह्निरयं मिताभः । यं भान्तमेतमनुभाति जगत्समस्तं
सोऽयं स्वयं स्फुरति सर्वदशासु चात्मा ॥ ६२२ ॥ જેને સૂર્ય, ચંદ્ર અને વીજળીઓ પ્રકાશિત કરી શકતાં નથી,
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૮ સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંહ તે અમુક પ્રમાણની જ કાંતિવાળો અગ્નિ કેવી રીતે પ્રકાશિત કરી શકે? ન જ કરી શકે.) જે પ્રકાશે છે, તેની પાછળ આ સમગ્ર જગત પ્રકાશે છે, તે આ આત્મા સર્વ દિશાઓમાં પોતાની મેળે જ સ્કુરે છે. ૬૨૨
આત્માનું લક્ષણ मात्मनः सुखरूपत्वादानंदत्वं स्वलक्षणम् ।। परप्रेमास्पदत्वेन सुखरूपत्वमात्मनः ।। ६२३॥
આત્મા સુખરૂપ છે, તેથી આનંદ એ જ પિતાનું (આત્મા) લક્ષણ છે આ આત્મા બીજાના પ્રેમનું સ્થાન છે તેથી સુખ રૂપ છે. ૬૨૩
આત્મા સર્વ કરતાં વધારે પ્રિય છે सुखहेतुषु सर्वेषां प्रीतिः सावधिरीक्ष्यते । कदापि नावधिः प्रीतेः स्वात्मनि प्राणिनां क्वचित् ॥२४॥
સર્વ પ્રાણીઓને સુખનાં કારણે ઉપર જે પ્રેમ હોય છે, તે અમુક અવધિવાળા દેખાય છે; પરંતુ પોતાના આત્મા ઉપર જે પ્રેમ હોય છે, તેને તે કેઈ કાળે અવધિ જ હેતે નથી. ૬૨૪
क्षीणेंद्रियस्य जीर्णस्य संप्राप्तोत्क्रमणस्य वा। अस्ति जीवितुमेवाशा स्वात्मा प्रियतमो यतः ॥ ६२५ ॥
જેની ઇંદ્રિ ક્ષીણ થઈ હોય, જે ઘરડો થઈ ગયો હોય અથવા જેનું મરણ આવી પહોંચ્યું હોય, તેને પણ જીવવાની આશા હોય છે કારણ કે આત્મા સૌથી વધારે વહાલો છે. ૬૨૫
आत्मातः परमप्रेमास्पदः सर्वशरीरिणाम् ।। यस्य शेषतया सर्वमुपादेयत्वमृच्छति ॥ ६२६ ॥
આથી (જણાય છે, કે) સર્વ પ્રાણીઓને (પિતા) આત્મા જ પરમ પ્રેમનું સ્થાન છે; અને આત્મા સિવાય બધી વસ્તુઓ બાકી તરીકે (એટલે આત્મા પહેલે અને તે પછી બીજી બધી વસ્તુઓ) સ્વીકારવા યેગ્ય બને છે. ૬૨૬
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ एष एव प्रियतमः पुत्रादपि धनादपि । अन्यस्मादपि सर्वस्मादात्मायं परमान्तरः ॥ ६२७ ॥
આ આત્મા જ પુત્ર કરતાં અને ધન કરતાં પણ વધારે વહાલે છે. બીજી સર્વ વસ્તુઓથી પણ આ આત્મા જ અતિશય અંતર છે. ૬ર૭
प्रियत्वेन मतं यत्तु तत्सदा नाप्रियं नृणाम् । विपत्तावपि सपत्तो यथात्मा न तथापरः ॥ ६२८॥
વિપત્તિમાં કે સંપત્તિમાં મનુષ્યને જે આત્મા પ્રિય હોય છે, તે બીજે કઈ પણ પદાર્થ પ્રિય હેતે નથી; બીજી જે કોઈ વસ્તુ પ્રિય તરીકે મનાઈ હોય છે, તે પણ (આત્માની પેઠે) સદાકાળ પ્રિય રહેતી નથી. ૬ર૮ आत्मा खलु प्रियतमोऽसुभृतां यदर्था
भार्यात्मजाप्तगृहवित्तमुखाः पदार्थाः । वाणिज्यकर्षणगवावनराजसेवा
भैषज्यकप्रभृतयो विविधाः क्रियाश्च ॥ ६२९ ॥ પ્રાણીઓને આત્મા જ સૌ કરતાં વધારે પ્રિય હોય છે; અને સ્ત્રી, પુત્ર, મિત્રો, ઘર, ધન વગેરે પદાર્થો તેમ જ વેપાર, ખેતી, ગોપાલન, રાજસેવા અને વૈદું વગેરે જાતજાતની ક્રિયાઓ પણ આત્માને માટે જ ઉપયોગી છે. દર प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च यच्च यावश्च चेष्टितम् ।
માથેમેવ નાથે નાતર બિયતમઃ re | કરૂ છે
વળી પ્રવૃત્તિ, નિવૃત્તિ અને બીજી જેટલી ચેષ્ટાઓ કરવામાં આવે છે, તે પણ આત્માને માટે જ લોકો કરે છે, બીજાને માટે કોઈ કરતું નથી; આથી (જણાય છે, કે) આત્માથી બીજે કઈ પણ વધારે પ્રિય નથી. ૬૩૦ तस्मादात्मा केवलानंदरूपो यः सर्वस्माद्वस्तुनः प्रेष्ठ उक्तः। यो वा अस्मान्मन्यतेऽन्यं प्रियं य सोऽयं तस्मात्च्छोकमेवानुभुंक्त ॥
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
આ કારણથી જ આત્માને કેવળ આનદરૂપ અને સર્વ વસ્તુઓ કરતાં વધારે પ્રિય કહ્યો છે. જે મનુષ્ય આત્મા સિવાયની બીજી વસ્તુને પ્રિય માને છે, તે એ જ વસ્તુથી શેાક ભાગવે છે. ૬૩૧
૧૪૦
શિષ્યની શ કા
अपरः क्रियते प्रश्नो मयायं क्षम्यतां प्रभो । अशवागपराधाय कल्पते न महात्मनाम् ॥ ६३२ ॥ आत्मान्यः सुखमन्यश्च नात्मनः सुखरूपता । आत्मनः सुखमाशास्यं यतते सकलो जनः ॥ ६३३ ॥ आत्मनः सुखरूपत्वे प्रयत्नः किमु देहिनाम् । ષ મૈં સંદાયઃ મન્ જૈવ નિશ્ર્વતામ્ ॥ ૬૪ !!
હે પ્રભુ ! ક્ષમા કરજો; હું આ બીજો પ્રશ્ન કરું છું. મહાત્માએ અજ્ઞાનીની વાણીને અપરાધરૂપે ગણુતા નથી. ( મને લાગે છે, કે) આત્મા જુદા છે અને સુખ એનાથી નુઠ્ઠું છે; માટે આત્મા સુખરૂપ હોઈ શકે નહિ, આત્મા તેા સુખની આશા રાખે છે અને તેથી જ લેાકેા આત્માના સુખ માટે યત્ન કરે છે. જો આત્મા સુખરૂપ હાય, તા પ્રાણીએ (સુખ માટે) પ્રયત્ન શા સારું કરે ? આ મારા સંશય છે, તેને હે પ્રભુ! કૃપા કરી આપ દૂર કરી. ૬૩૨-૬૩૪
શ્રી ગુરુનું સમાધાન आनंदरूपमात्मानमज्ञात्वैव पृथग्जनः ।
बहिः सुखाय यतते न तु कश्विद्विदन्बुधः ॥ ६३५ ॥ સામાન્ય લાક। આત્માને આનંદરૂપ નહિ સમજીને જ આત્માની મહાર સુખ માટે યત્ન કરે છે; પણ આત્માને જ સુખરૂપ સમજતા કેાઈ વિદ્વાન આત્માની બહાર સુખ માટેયત્ન કરતા નથી.
अशात्वैव हि निक्षेपं भिक्षामटति दुर्मतिः ।
स्ववेश्मनि निधिं ज्ञात्वा को नु भिक्षामटेत्सुधीः । ६३६ ॥
મુ. સા.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ૧૪૧ -~ ~~-~-~
પોતાના ઘરમાં જ ખજાને નહિ જાણીને દુર્મતિ મનુષ્ય ભિક્ષાને માટે ભટકે છે, પરંતુ પિતાના ઘરમાં જ રહેલા ખજાનાને જાણ્યા પછી કયે સદબુદ્ધિવાળો મનુષ્ય ભિક્ષા માટે ભમે ? (કઈ જ નહિ.) ૬૩૬ स्थूलं च सूक्ष्मं च वपुः स्वभावतो
दुःखात्मकं स्वात्मतया गृहीत्वा । विस्मृत्य च स्वं सुखरूपमात्मनः
दुःखप्रदेभ्यः सुखमने इच्छति ।। ६३७ ॥ સ્કૂલ અને સૂક્ષ્મ શરીર સ્વભાવથી જ દુઃખરૂપ છે છતાં અજ્ઞાની મનુષ્ય તેને પિતાના આત્મા તરીકે સ્વીકારી લઈ આત્માનું સુખમય સ્વરૂપ ભૂલી જાય છે અને તેથી જ ઊલટું દુખ દેનાર શરીર વગેરે પદાર્થો દ્વારા સુખને ઇચ્છે છે. ૬૩૭
न हि दुःखप्रदं वस्तु सुखं दातुं समहति । किं विषं पिषतो जंतोरमृतत्वं प्रयच्छति ।। ६३८ ॥
જે વસ્તુ દુ:ખદાયી હોય, તે સુખ આપવાને સમર્થ થતી જ નથી; જે માણસ ઝેર પીએ, તેને એ ઝેર શું અમરપણું આપે છે? (નહિ જ.) ૬૩૮ .
आत्मान्यः सुखमन्यच्चेत्येवं निश्चित्य पामरः।। बहिःसुखाय यतते सत्यमेव न संशयः ॥ ६३९ ॥
આત્મા જુદે છે અને સુખ જુદું છે” આ નિશ્ચય કરીને જ પામર મનુષ્ય આત્માની બહાર સુખ માટે યત્ન કરે છે, આ વાત સત્ય જ છે એમાં સંશય નથી. ૬૩૯
इष्टस्य वस्तुनो ध्यानदर्शनाद्युपभुक्तिषु । प्रलीयते य आनंदः सर्वेषामिह देहिनाम् ॥ ६४०॥
स वस्तुधर्मा नो यस्मान्मनस्येवोपलभ्यते । . बस्तुधर्मस्य मनसि कथं स्यादुपलंभनम् ॥ ६४१ ॥
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ अन्यत्र त्वन्यधर्माणामुपालंभो न दृश्यते । તમાત્ર વસ્તુપડામારતુ રાવના દર છે ,
આ લોકમાં સર્વ પ્રાણીઓને કોઈ ઈષ્ટ વસ્તુનાં ધ્યાન, દર્શન કે ઉપભોગ કરતાં જે આનંદ જણાય છે, તે કંઈ વસ્તુને ધર્મ નથી; કેમ કે એ મનમાં જણાય છે. વસ્તુને ધર્મ મનમાં કેવી રીતે જણાય? વળી બીજામાં રહેલા ધર્મો કદી બીજામાં નથી દેખાતા. માટે આ આનંદ વસ્તુને ધર્મ કદી હોય જ નહિ. ૬૪૦-૬૪૨ -
नाप्येष घो मनसोऽसत्यर्थे तंददर्शनात। असति ध्यंजके व्यंग्य नोदेतीति न मन्यताम् ॥ ६४३ ॥ सत्यर्थेऽपि च नोदेतिं ह्यानंदस्तूक्तलक्षणः। सत्यपि व्यंजके व्यंग्यानुदयो नैव संमतः ॥ ६४४ ॥ दुरदृष्टादिकं नात्र प्रतिबंधः प्रकल्प्यताम् । प्रियस्य वस्तुनो लामे दुरदृष्टं न सिध्यति ॥६४५ ।। तस्मान्न मानसो धर्मों निर्गुणत्वान्न चात्मनः । किं तु पुण्यस्य सांनिध्यादिष्टस्यापि च वस्तुनः॥१४६ ॥ सत्त्वप्रधाने चित्तेऽस्मिरत्वात्मैव प्रतिबिंबति। मानंदलक्षणः स्वच्छे पयसीव सुधाकरः ॥६४७ ॥
તેમ જ એ આનંદ મનનો પણ ધર્મ નથી; કેમ કે પદાર્થ હેતે નથી તો આનંદ દેખાતો નથી. કેઈ કદાચ એમ કહે, કે આનંદને પ્રકટ કરનાર પદાર્થ જ્યારે હાય નહિ ત્યારે પ્રકટ થનારે આનંદ ઉત્પન્ન થતો નથી. એમ માને તે એ સામે કહેવાનું, કે કઈ વેળા પદાર્થ હોય છે તે પણ આનંદ ઉત્પન્ન થતો નથી તેનું કેમ? અને પ્રકટ કરનાર પદાર્થ હોય છતાં તેમાંથી પ્રકટ થનારું ઉત્પન્ન થાય નહિ, એ તો કેઈને પણ માન્ય જ નથી. કોઈ કદાચ કહે, કે આનંદને પ્રકટ કરનાર વસ્તુ હોય છતાં તેમાંથી પ્રકટ થનારો આનંદ જ ન જણાય, તે તેને અટકાવનાર દુષ્ટ દેવ વગેરે કઈ કારણ હશે; એમ માની લઈએ તે
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
૧૪૩ તેના ઉત્તરમાં કહેવાનું, કે જે પ્રિય વસ્તુનો જ લાભ થયો હોય છે તે દુષ્ટ દેવ સિદ્ધ થતું જ નથી (અર્થાત્ આનંદને અટકાવનાર દુષ્ટ દેવ જ કારણ હોય, તો એ પ્રિય વસ્તુની પ્રાપ્તિમાં જ પ્રથમથી કારણ થવું જોઈએ). માટે આનંદ એ મનને ધર્મ નથી તેમ જ આત્મા નિર્ગુણ છે તેથી આત્માને ધમ પણ હોઈ શકે નહિ; પરંતુ પુણ્યના સાંનિધ્યથી અને તે દ્વારા ઈષ્ટ વસ્તુ પણ સમીપમાં પ્રાપ્ત થવાથી સત્ત્વગુણ જેમાં મુખ્ય હેય છે એવા ચિત્તમાં, જેમાં સ્વચ્છ પાણીમાં ચંદ્રનું પ્રતિબિંબ પડે છે, તેમ આનંદરૂપ લક્ષણવાળો આમા જ પ્રતિબિંબરૂપે પડે છે. ૬૪૩-૬૪૭
सोऽयमाभास आनंदश्चित्ते यः प्रतिबिंबितः।। पुण्योत्कर्षापकर्षाभ्यां भवत्युच्चावचः स्वयम् ॥६४८ ॥
ચિત્તમાં જે પ્રતિબિંબરૂપે પડેલો હોય છે, એ તે આનંદ આભાસરૂપે જ હોય છે. કેમ કે પુણ્યની વધઘટ થવાથી આનંદ પિતે પણ વધે છે ને ઘટે છે. ૬૪૮
- નિત્યાનંદ માટે વિષયસુખ ઇચ્છવું ન જોઈએ सार्वभौमादिब्रह्मान्तं श्रुत्या यः प्रतिपादितः। स क्षयिष्णुः सातिशयः प्रक्षीणे कारणे लयम् ॥ ६४९ ॥ यात्येष विषयानंदो यस्तु पुष्यैकसाधनः। ये तु वैषयिकानंदं भुंजते पुण्यकारिणः ॥ ६५० ॥ दुखं च भोगकालेऽपि तेषामंते महत्तरम् । सुखं विषयसपकं विषसंपृक्तभक्तवत् ॥ ६५१॥ भोगकालेऽपि भोगान्ते दुःखमेव प्रयच्छति । सुखमुशावचत्वेन क्षयिष्णुत्वभयेन च ॥ ५२ ॥ भोगकाले भवेतृणां ब्रह्मादिपदभाजिनाम् । . राजस्थानप्रविष्टानां तारतम्यं मतं यथा ॥ ६५३ ॥ तथैव दुःखं जंतूनां ब्रह्मादिपदभाजिनाम् । न कांक्षणीयं विदुषा तस्माद्वैषयिकं सुखम् ॥ ६५४ ॥
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ચક્રવતીથી માંડી બ્રહ્મા સુધીના જીવને જે આનંદ હોય છે, તેને શ્રુતિએ નાશવંત જણવ્યો છે, કેમ કે તે ઉત્તરોત્તર ચઢિયાતે હેાય છે તે પણ પિતાના કારણને નાશ થતાં નાશને પામે છે. એ બધા વિષયોને આનંદ છે. તેમાં સાધનરૂપે કેવળ પુણ્ય જ હોય છે. જે પુણ્ય કરનારાઓ વિષયોનો આનંદ ભગવે છે, તેઓને એ આનંદના ભાગકાળે પણ (કઈ વેળા) દુઃખ જોગવવું પડે છે અને પુણ્યનો નાશ થયા પછી તો છેવટે ઘણું જ મેટું દુઃખ ભોગવવું પડે છે, માટે વિયેના સંબંધવાળું સુખ તે વિષના સંબંધવાળા અન્ન જેવું છે. એ સુખ ભોગના સમયે અને ભેગના અંતે દુ:ખ જ આપે છે, કેમ કે બ્રહ્મા વગેરે પદને પામેલા જીવોને વધારે ને એ સુખ હોય છે; અને એ નાશવંત હોય છે તેથી ભેગસમયે પણ ભવિષ્યમાં થનારા નાશને ભય રહે છે (તેમ જ બીજાનું સુખ વધારે જોઈ દુઃખ થાય છે). જેમ આ લોકમાં રાજાના સ્થાન સુધી પહોંચેલા છને વધતુંએાછું સુખ મનાય છે, તે જ પ્રમાણે બ્રહ્મા આદિના પદને પામેલા છાને પણ વધતું-ઓછું સુખ માનેલું છે. (દરેકને સમાન સુખ હતું જ નથી. સ્થાન પ્રમાણે વધ–ઘટ હોય જ છે. એટલે બીજાનું સુખ વધારે જોઈ દુઃખ થાય છે અને ભવિષ્યના નાશને પણ ભય રહે છે). માટે વિદ્વાન પુરુષે વિષયોનું સુખ ઈચ્છવાયોગ્ય નથી. ૬૪૯-૬૫૪
બિંબરૂપ આનંદ એ જ આત્મા यो बिलभूत मानंदः स आत्मानंदलक्षणः । શાશ્વનો નિર્ણય પૂળ નિહ ો િનિમવા એ પથ -
જે આનંદ બિંબરૂપ છે, તે જ આનંદરૂપ લક્ષણવાળે આત્મા છે. એ શાશ્વત, અદ્વિત, પૂર્ણ અને નિત્ય છે. તે એક જ છે તેપણ નિર્ભય છે. ૬૫૫
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત–સારસ ગ્રહ
लक्ष्यसे प्रतिबिंबेनामा सानंदेन बिंबवत् । प्रतिबिंब बिलो विना बिंबं न सिध्यति ॥ ६५६ ॥ એ બિખરૂપ આનદ, તેના પ્રતિષિ’ખરૂપ અને આભાસરૂપ આનંદ ઉપરથી જાણી શકાય છે. જે પ્રતિષિખ હોય છે, તેનું મૂળ બિ ́બ જ હાય છે. ખિંખ વિના પ્રતિષિ ́ખ કદી હાતું નથી.૬૫૬ यतो विष मानंद: प्रतिबिंबेन लक्ष्यते । युक्त्यैव पंडितजनैर्न कदाप्यनुभूयते ॥ ६५७ ॥
એ રીતે જે ખિ'ખરૂપ આનંદ છે, તે એના પ્રતિષિ'બરૂપ આનંદ ઉપરથી જણાય છે; અને એ જ યુક્તિથી પડિત લેાકા એ ખિંબાન ંદને જાણે છે, સિવાય (પ્રત્યક્ષ ) કદી પણ અનુભવતા નથી. अविद्याकार्यकरणसंघातेषु पुरोदितः ।
आत्मा जाग्रत्यपि स्वप्ने न भवत्येष गोचरः ॥ ६५८ ॥ स्थूलस्यापि च सूक्ष्मस्य दुःखरूपस्य वर्ष्मणः ।
लये सुषुप्तौ स्फुरति प्रत्यगानंदलक्षणः ॥ ६५९ ॥
આવા પૂર્વોક્ત લક્ષણવાળા આત્મા અવિદ્યાનાં કાર્ય, શરીર, ઇંદ્રિય આદિ સમુદાયમાં જાગ્રત તથા સ્વપ્રમાં પણ હાય જ છે છતાં એ પ્રત્યક્ષ જણાતા નથી; પરંતુ દુઃખરૂપ સ્થૂલ તથા સૂક્ષ્મ શરીર જ્યારે લય પામે છે ત્યારે સુષુપ્તિમાં અંદરના આનદરૂપ લક્ષણવાળા એ આત્મા પ્રકાશે છે. ૬૫૮,૬૫૯
૧૪૫
नत्र विषयः कश्चिन्नापि बुद्धयादि किंचन । आत्मैव केवलानंदमात्र स्तिष्ठति निर्द्वयः ॥ ६६० ॥
એ સુષુપ્તિમાં કાઈ વિષય હાતા નથી તેમ જ બુદ્ધિ વગેરે પશુ ક'ઈ હાતું નથી; માત્ર કેવળ આનદસ્વરૂપ અને એકલા આત્મા જ રહેલા હાય છે. ૬૬૦
प्रत्यभिज्ञायते सर्वैरेष सुप्तोत्थितैर्जनैः ।
सुखमात्रतया नात्र संशयं कर्तुमर्हसि ॥ ६६१ ॥
ઊંધીને ઊઠેલા સર્વ લેાકેા આ આત્માને માત્ર સુખરૂપે
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬ સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ (હું સુખેથી સૂતે હતો એવા અનુભવરૂપે) જણાવે જ છે; માટે એમાં સંશય કરવાને તું યોગ્ય નથી. ૬૬૧ स्वयापि प्रत्यभिज्ञातं सुखमात्रत्वमात्मनः । सुषुप्तादुत्थितवता सुखमस्वाप्समित्यनु ॥ ६६२॥
ઊંઘીને ઊઠેલા તે પોતે પણ “હું સુખે ઊંઘતો હત” એમ જાગ્યા પછી આત્માને માત્ર સુખસ્વરૂપે અનુભવ્યે જ છે (એમ સર્વને આત્મા પ્રત્યક્ષ થાય છે). ૬૬૨
दुःखाभावः सुखमिति यदुक्तं पूर्ववादिना। मनाघ्रातोपनिषदा तंदसारं मृषा वचः ॥ ६६३॥
પૂર્વકાળના કોઈ વાદીએ “દુઃખનો અભાવ એ જ સુખ છે” (એટલે સુખરૂપે આત્મા ન હોય) એમ જે કહ્યું છે, તે વચન ખોટું અને અસાર છે. તેણે ઉપનિષદની ગંધ પણ લીધી નથી (ઉપનિષદોનો અભ્યાસ જ કર્યો નથી, નહિ તો તે એમ ન કહે).૬૬૩
दुःखाभावस्तु लोष्ठादौ विद्यते नानुभूयते । सुखलेशोऽपि सर्वेषां प्रत्यक्षं तदिदं खलु ॥६६४ ॥
દુઃખને અભાવ તે માટીનું ઢેકું વગેરેમાં પણ છે છતાં તેમાં સુખને લેશ પણ અનુભવાત નથી; આ વાત સર્વ કેને પ્રત્યક્ષ જ છે. ૬૬૪
सदयं ह्येष एवेति प्रस्तुत्य वदति श्रुतिः । सधनोऽयं चिद्घनोऽयमानंदधन इत्यपि ॥ ६६५॥ मानंदघनतामस्य स्वरूपं प्रत्यगात्मनः ।
કૃતિ પણ “સ શુષ આ આત્મા સત્ય સ્વરૂપ જ છે આમ આરંભ કરીને “સઘનોડવમ્ રિપોર્ આનંદપરા આ આત્મા સત્યરૂપે અસ્તિત્વમય છે અને કેવળ ચિતન્યમય તથા આનંદસ્વરૂપ જ છે,” એમ આ પ્રત્યગાત્માના કેવળ આનંદમય સ્વરૂપને પણ કહે છે. ૬૨
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ
૧૭ धन्यै महात्मभिर्धारै ब्रह्मविद्भिः सदुत्तमः ॥ ६६६ ॥ अपरोक्षतयैवात्मा समाधावनुभूयते। केवलानंदमात्रत्वेनैवमत्र न संशयः ॥६६७ ।।
વળી, સજજનેમાં ઉત્તમ, બ્રહ્મને જાણનારા અને ધન્યવાદને પાત્ર એવા ધીર મહાત્માઓ પણ સમાધિમાં આત્માને કેવળ આનંદ સ્વરૂપે અપરોક્ષપણે (પ્રત્યક્ષ અનુભવે છે; એમ આ આમા વિષે સંશય જ નથી. ૬૬૬,૬૬૭ स्वस्वोपाध्यनुरूपेण ब्रह्माधाः सर्वजंतवः ।
બૈર જાત્રામાનંફri[ દ૬૮ !! બ્રહૃાાથી માંડીને સર્વ પ્રાણીઓ, પોતપોતાની ઉપાધિ પ્રમાણે ર આમાના જ આનંદરૂપ એક અંશને અનુભવ કરી રહ્યા છે ? અને જે કંઈ આનંદને અનુભવ થાય છે, તે આત્માને જ છે તેમ સમજવું). ૬૬૮
आस्वाद्यते यो भक्ष्येषु सुखकृन्मधुरो रसः। स गुडस्यैव नो तेषां माधुर्य विद्यते क्वचित् ॥ ६६९ ।। तद्विषयसांनिध्यादानंदो यः प्रतीयते । વાનરોmવિસtવાહી નામનામ્ II હ૭૦ |
ખાવાના પદાર્થોમાં સુખકારક જે મધુર રસને સ્વાદ જણાય છે, તે ગોળને જ રસ છે–બીજા કેંઈ પણ પદાર્થની એ મીઠાશ નથી તે જ પ્રમાણે, વિષયોના સામીપ્યથી જે કંઈ આનંદ જણાય છે, તે બિંબરૂપ આનંદ(આત્મા)ના અંશનું જ પ્રતિબિંબ અથવા પ્રકાશ છે-જડ એવા વિષયેનો એ આનંદ નથી; ૬૬૯, ૬૭૦
यस्य कस्यापि योगेन यत्र कुत्रापि दृश्यते।। मानंदः स परस्यैव ब्रह्मणः स्फूर्तिलक्षणः ॥ ६७१ ॥
એટલું જ નહિ, પણ જે કઈ પદાર્થના સંબંધથી જે કઈ સ્થળે આનંદ દેખાય છે, તે પરબ્રહ્મની જ સ્કૂર્તિ એટલે પ્રતિબિંબ અથવા પ્રકાશ છે. ૬૭૧
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
१४८
સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ यथा कुवलयोल्लासचंद्रस्यैव प्रसादतः। . तथानंदोदयोऽप्येषां स्फुरणादेव वस्तुनः ॥६७२॥
જેમ ચંદ્રવિકાસી કમળનું ખીલવું ચંદ્રના નિર્મળ પ્રકાશથી જ થાય છે, તેમ આ સર્વ પ્રાણીઓને જે આનંદ પ્રકટે છે તે પરબ્રહ્મરૂપ વસ્તુના પ્રકાશથી જ પ્રકટે છે. ૬૭૨
સત, ચિત ને આનંદ પરમાત્માનું સ્વરૂપ જ છે सत्त्वं चित्वं तथानंदस्वरूपं परमात्मनः। निर्गुणस्य गुणायोगाद्गुणास्तु न भवन्ति ते ॥६७३ ॥ विशेषणं तु व्यावृत्त्यै भयेद्रव्यांतरे सति । परमात्माद्वितीयोऽयं प्रपंचस्य मृषात्वतः ॥ ६७४॥ वस्त्वंतरस्याभावेन न व्यावृत्त्यः कदाचन । જેવો નિખાસિ નિત્યં નિદ્ર ૬૭૫ . “ श्रुत्यैव न ततस्तेषां गुणत्वमुपपद्यते । उष्णत्वं च प्रकाशच यथा वस्तथात्मनः ॥ ६७६॥ सत्त्वचित्त्वानंदतादि स्वरूपमिति निश्चितम् । अत एव सजातीयविजातीयादिलक्षणः।६७७॥ भेदो न विद्यते वस्तुन्यद्वितीये परात्मनि । प्रपंचस्यापवादेन विजातीयकृता भिदा ॥६७८॥ नेष्यते तत्प्रकारं ते वक्ष्यामि शृणु सादरम्।
સત, ચિત્ અને આનંદ-એ પરમાત્માનું સ્વરૂપ છે, પરંતુ એ તેમના ગુણો નથી, કેમ કે પરમાત્મા નિર્ગુણ છે, તેથી તેમને ગુણોને તે સંબંધ જ ન હોય. વળી, એ સત્, ચિત્ અને આનંદ પરમાત્માનાં વિશેષણ પણ નથી; કેમ કે બીજું દ્રવ્ય હોય છે, તે જ તેથી અલગ પાડવા માટે વિશેષણ અપાય છે. પરમાત્મા તો અદ્વિતીય-એક એક જ છે; અને આ પ્રપંચ તો મિથ્યા જ છે એટલે પરમાત્મા સિવાયની બીજી કોઈ વસ્તુ જ નહિ હેવાથી તેમને વિશેષ દ્વારા કદી અલગ કરવાના છે જ નહિ. શ્રુતિ પણ
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સા સગ્રહું
૧૪૯
k
જેવો નિર્દુળસ્ત્ર --પરમાત્મા એક જ અને નિર્ગુણુ છે’ એમ તેમને નિજી કહે છે; તેથી એ સત્, ચિત્ ને આનંદ પરમાત્માના ગુણા હોય એમ ઘટતું જ નથી, માટે જેમ ઉષ્ણુતા અને પ્રકાશ, એ આનું જ સ્વરૂપ છે, તેમ સત્, ચિત્ અને આનંદ વગેરે પરઞાપાનું જ સ્વરૂપ છે, એમ ( વેદાએ ) નિશ્ચય કર્યાં છે. આ જ કારણથી પરમાત્મારૂપ અદ્વિતીય વસ્તુમાં સજાતીય કે વિજાતીય વગેરે લક્ષણવાળા કઈ ભેદ નથી, પ્રપ ́ચરૂપ આ સંસારના તા અવક જ કરેલો છે, તેથી વિજાતીય ભેદ્ય મનાતા નથી. એ દૈવી રીતે ? તે તેના પ્રકાર હું કહું છું તે આદરપૂર્વક સાંભળ. ૬૭૩-૦૮ વિત્ત અને મકવાદ
विवर्तस्य गुणमात्रस्य वस्तुतः ॥ ६७९ ॥ feederer जगतः सन्मात्रत्वेन दर्शनम् । avart tत प्रारद्वैत ब्रह्मदर्शिनः ॥ ६८० ॥
દારી તે સાપ નથી છતાં ભ્રાંતિથી તે સાપ દેખાય, એ રાીમાં સાપના વિશ્વત (ભ્રમ ) છે; ખરી રીતે એ સાપ નથી, માત્ર દેરી જ છે (આમ સમજવું તે અપવાદ છે ). તે જ પ્રમાણે વિવર્ત(ભ્રમ )રૂપ આ જગતને માત્ર સત્(બ્રહ્મ )સ્વરૂપે જોવુ, તેને પશુ અદ્વૈત બ્રહ્મવેત્તાએ ‘અપવાદ કહે છે. ૬૭૯, ૬૮૦ erकमेण तदुत्पत्तेर्द्रष्टव्यं सूक्ष्मबुद्धिभिः । प्रतीतस्यास्य जगतः सन्मात्रत्वं सुयुक्तिभिः ॥ ६८१ ॥ સૂક્ષ્મ બુદ્ધિવાળા પુરુષાએ, ( ભ્રાંતિથી ) જણાયલા ( વિવત - રૂપ ) આ જગતને તેની ઉત્પત્તિના ઊલટા ક્રમથી તપાસવું અને ઉત્તમ પ્રકારની યુક્તિએથી માત્ર સત્( બ્રહ્મ ) સ્વરૂપે જ જોવું. ૬૮૧ चतुर्विधं स्थूलशरीरजातं तद्भोज्यमन्नादि तदाश्रयादि । ब्रह्मांडमेतत्सकलं स्थविष्ठमीक्षेत पंचीकृतभूतमात्रम् ॥ ६८२ ॥ यत्कार्यरूपेण यदीक्ष्यते तत्तन्मात्रमेवात्र विचार्यमाणे ।
कार्यभूतं कलशादि सम्यग्विचारितं सन्न मृदो विभिद्यते ॥ ६८३
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦ સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
(જરાયુજ, અંડજ, વેદજ અને ઉભિ જજ એમ) ચાર પ્રકારનાં સર્વે સ્કૂલ શરીરે, તેના ખેરાકરૂપ અન્ન વગેરે, તેને આશ્રય વગેરે અને આખું ચે આ બ્રહ્માં. અતિશય સ્થૂલ છે અને પંચીકરણ પામેલાં પાંચ મહાભૂતે જ માત્ર છે, એમ જેવું. જે વિચારવામાં આવે તે આ જગતમાં જે જે વસ્તુ કાર્યરૂપે દેખાય છે, તે તે બધી માત્ર કારણરૂપ જ હોય છે. જે સારી પેઠે વિચાર્યું હોય, તે ઘડો વગેરે પદાર્થો માટીના કાર્યરૂપે અલગ દેખાય છે છતાં માટીથી જુદા નથી જ. ૬૮૨, ૬૮૩ अंतर्बहिवापि मृदेव दृश्यते मृदो न भिन्नं कलशादि किंचन ॥ प्रीवादिमघत्कलशं तदित्थं न वाच्यमेतश्च मृदेव नान्यत् ॥ ६८४॥
ઘડો વગેરે જે કંઈ દેખાય છે તે અંદર ને બહાર માટી જ છે, માટીથી જુદું છે જ નહિ. માટે “કાંઠલા વગેરે આકારવાળો ઘડે છે” એમ કહેવું જ ન જોઈએ, પણ “આ માટી જ છે, બીજું કંઈ નથી” એમ કહેવું જોઈએ. ૬૮૪ स्वरूपतस्तत्कलशादिनाम्ना मृदेव मूढेरभिधीयते ततः। नानो हि मेदो न तु वस्तुमेदः प्रदृश्यते तत्र विचार्यमाणे॥ ६८५ ॥
ઘડ” વગેરે પદાર્થો સ્વરૂપદષ્ટિએ કેવળ માટી જ છે, છતાં મૂઢ લોકો તેને “ઘડો” વગેરે નામથી કહે છે. તે વિષે વિચારવામાં આવે, તે નામનો જ ભેદ દેખાય છે–વસ્તુને ભેદ દેખાતો નથી. ૬૮૫ तस्मादि कार्य न कदापि भिन्न स्वकारणादस्ति यतस्ततोऽग । यद्रौतिकं सर्वमिदं तथैव तद्भूतमात्रं न ततोऽपि भित्रम् ।।६८६ ॥
કેમ કે હે ભાઈ! હરકોઈ કાર્ય પિતાના કારણથી જુદું કદી હોતું જ નથી; તેથી આ જગતમાં જે જે ભૌતિક પદાર્થો છે, તે બધા યે માત્ર ભૂતે જ છે–તેઓથી જુદા નથી. ૬૮૬ तश्चापि पंचीकृतभूतजातं शब्दादिभिः स्वस्यगुणश्च सार्धम् । वपूंषि सुक्ष्माणि च सर्वमेतद्भवत्यपंचीकृतभूतमात्रम् ॥ ६८७ :
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
પ
એ જ પ્રમાણે પંચીકરણ પામેલાં સર્વ ભૂતા, તેમના પોતપોતાના શબ્દાદિ ગુણે અને સૂક્ષ્મ શરીરે-આ મધુ` માત્ર પંચીકöણુ નહિ પામેલા પાંચ મહાભૂતા જ છે. ૬૮૭ तदप्यपंजीकृतभूतजातं रजस्तमःसत्वगुणैश्च सार्धम् । atraमात्र भवति स्वरूपतः खाभासमध्य कमिदं स्वयं च ॥ ६८८ ॥ એ જ પ્રમાણે તે અપંચીકૃત મહાભૂત પણ રોગુણુ, તમાકુણું અને સત્ત્વગુણની સાથે માત્ર અવ્યક્ત ( પ્રધાન-પ્રકૃતિ ) જ છે; અને તે અવ્યક્ત પોતે તથા આ જગત પણ સ્વરૂપષ્ટિએ કુંવળ આભાસ જ છે. ૬૮૮
आधारभूतं यदखंडमाद्यं शुद्धं परं ब्रह्म सदैकरूपम् | सन्मात्रमेवास्त्यथ नो विकल्पः सतः परं केवलमेव वस्तु ॥ ६८९ ॥
ખરી રીતે શુદ્ધ પરબ્રહ્મ જ સર્વેના આધારરૂપ છે, જે સર્વના આદિ, સત્યસ્વરૂપ અને એકરૂપ જ છે, તે જ માત્ર સત્ વસ્તુ છે. એ સત્થી જુદા આ વિકલ્પ ( ભેદ ) છે જ નહિ. સ થી પર કેવળ એ જ વસ્તુ છે. ૬૮૯ एकत्रः सद्वितीयो यथा स्याहऐर्दोषादेव पुंसस्तथैकम् । ब्रह्मास्त्येतद्बुद्धिदोषेण नाना दोष न भाति वस्वेकमेव ॥ ६९० ॥ જેમ ચદ્ર એક જ છે છતાં, મનુષ્યની દૃષ્ટિના દોષથી જ એ રૂપે દેખાય છે, તેમ બ્રહ્મ એક જ વસ્તુ છે છતાં બુદ્ધિના દેષથી તે અનેકરૂપે દેખાય છે; પર`તુ એ દેષ નાશ પામતાં એક જ વસ્તુ( બ્રહ્મ ) પ્રકાશે છે. ૬૯૦
रज्जोः स्वरूपाधिगमे न सर्पधी रज्ज्वां विलीना तु यथा तथैव । ब्रह्मावगत्या तु जगत्प्रतीतिस्तत्रैव लीना तु सह भ्रमेण ॥ ६९९ ॥
જેમ દારડીના સ્વરૂપનું જ્ઞાન થતાં એ દારડીમાં (ભ્રાંતિથી થયેલી સર્પની બુદ્ધિ વિલીન થાય છે, તે જ પ્રમાણે બ્રહ્મનું જ્ઞાન થતાં જ ( અજ્ઞાનથી જણાયલી) જગતની પ્રતીતિ ભ્રમણાની સાથે નાશ પામે છે. ૬૯૧
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ બ્રહ
श्रत्योदित द्वैतमतिप्रशांत्या सदैकमेवास्ति सदाऽद्वितीयम् । ततो विजातीयकृतोऽत्र मेदो न विद्यते ब्रह्मणि निर्विकल्पे ॥ ६९२ ॥ જગતરૂપ દ્વૈતબુદ્ધિ ભ્રાંતિથી જન્મી છે, પણ જયારે ( જ્ઞાનથી ) તે ભ્રાંતિ સારી રીતે શમી જાય છે, ત્યારે સદા એક જ અને અદ્વિતીય સત(બ્રહ્મ)રૂપ જ વસ્તુ રહે છે. આ જ કારણથી નિવિકલ્પ બ્રહ્મામાં વિજાતીય( જગત )ને લીધે થયેલા ભેદ રહેતા નથી. ૬૯૨ यदास्त्युपाधिस्तदभिन आत्मा तदा सजातीय इवावभाति । स्वप्रार्थतस्तस्य मृषात्मकत्वात्तदंप्रतीतौ स्वयमेष आत्मा ।
क्यतामेति पृथङ् न भाति ततः सजातीयकृतो न भेदः ॥१६९३॥
તે જ પ્રમાણે જો ઉપાધિ હોય, તા જ એ ઉપાધિ સાથે એકરૂપ થયેલા આત્મા ભાસે છે; અને તેથી તે સજાતીય ભેદવાળા હાય એવા જાય છે. પરંતુ સ્વમમાં જોયેલા પદાર્થની પેઠે એ ઉપાધિ મિથ્યા જ છે તેથી તે જ્યારે જણાતી નથી, ત્યારે આ આત્મા પાતે જ બ્રહ્મ સાથે એકતાને પામે છે અને જુદ જણાતા જ નથી; તેથી બ્રહ્મ અને આત્મા’ એવા સજાતીય ભેદ પણ ( બ્રહ્મ વિષે) રહેતા નથી. ૬૯૩
'
घटाभावे घटाकाशो महाकाशो यथा तथा । उपाध्यभावे स्वात्मैष स्वयं ब्रह्मैव केवलम् ॥ ६९४ ॥ पूर्ण एव सदाकाशो घटे सत्यप्यसत्यपि । नित्यपूर्णस्य नभसो विच्छेदः केन सिध्यति ॥ ६९५ ॥ अच्छिन्नश्छिन्नबद्भाति पामराणां घटादिना । ग्रामक्षेत्राद्यवधिभिर्भिन्नेव वसुधा यथा ।। ६९६ ॥ तथैव परमं ब्रह्म महतां च महत्तमम् । परिच्छिन्नमिवाभाति भ्रांत्या कल्पितवस्तुना ॥ ६९७ ॥
જેમ ઘડાના નાશ થતાં તેની અંદરનું આકાશ બહારના મહાઆકાશ સાથે મળી જઈ એકરૂપે થઈ જાય છે, તે જ પ્રમાણે
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંતસારસ રહે
પૂર
વગેરે
ઉપાધિને નાશ થતાં મ આત્મા પોતે જ કેવળ બ્રા ખની રહે છે. પડે હોય છે કે નથી હોતો, ત્યારે પણ કા તા સા પૂર્ણ છે; નિત્યપૂર્ણ આકાશને કઈ વસ્તુથી વિચ્છેદ ( વિનાશ કે વિભાગ ) થઈ શકે તેમ છે ? ( નથી જ ધતા. છતાં ઘડે પદાર્થમાં રહેલું આકાશ, ખરી રીતે છે કે વિભાગને પામેલુ ડાતું જ નથી તેપણું જાણે તે વિભાગ પામ્યું હોય એમ પામર અજ્ઞાનીઓને જણાય છે! વળી જેમ જમીન બધી એક જ છે છતાં ગાન, ખેતર વગેરે અધિચ્ચેાથી તે વિભાગ પામી હાય અથવા જુદી જુદી થઈ હાય તેમ લાગે છે. તે જ પ્રમાણે માટી વસ્તુઓ કરતાં પણ અતિશય માંટા પરબ્રહ્મ ભ્રાંતિથી કલ્પી કાઢેલી વસ્તુએને લીધે જાણે પરિચ્છેદ વિભાગ અથવા જુદાં ખુદાં સ્વરૂપ)ને પામ્યા હાય તેવા જણાય છે ( ખરી રીતે પૃ પરબ્રહ્મ તે એક જ છે ). ૬૯૪-૨૯૭
तस्माद्रह्मात्मनोर्भेदः कल्पितो न तु वास्तवः । ગત પત્ર પુરુ; ધ્રુવä પ્રતિપાળ્યો !! ૬૨૮ ! मोस्तवममीत्ययत्वोपपत्तये ।
प्रत्यक्षादिविरोधेन वाच्ययोर्नोपयुज्यते । aavaratri atययोरेव सिध्यति ॥ ६९९ ॥
માટે બ્રહ્મ અને આત્માના ભેદ કલ્પિત જ છે, વાસ્તવિક નથી. આવા અભિપ્રાયથી જ શ્રુતિ ‘તત્ત્વમસિ' ઇત્યાદિ વાક્યાથી વારવાર ગ્રુહ્મ તથા આત્માની એકતા પ્રતિપાદન કરે છે. આ બ્રહ્મ તથા આત્માની એકતાને સિદ્ધ કરવા માટે
'
તમ સ ’ એ વાક્યનાં ‘ તત્ ’ અને ‘લમ્ ’ મે ૫દેશના વાચ્યા ઉપયોગી નથી; કેમ કે તેમાં પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણના વિરોધ આવે છે. પરંતુ એ અન્ને પદોના લક્ષ્યાર્થ જ ઉપયેગી છે અને એમ લક્ષ્યાર્થ રૂપે જ જીવ તથા બ્રહ્મની એકતા સિદ્ધ થાય છે. ૬૯૮,૬૯૯
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪ સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
રિષ્યને પ્રશ્ન તત્વ રામ' પદાર્થ શું? स्यात्तत्त्वंपदयोः स्वामिन्नर्थः कतिविधो मतः । पदयोः को नु वाच्यार्थो लक्ष्यार्थ उभयोश्च कः ।। ७०० ।। वाध्यैकत्वविवक्षायां विरोधः कः प्रतीयते । लक्ष्यार्थयोरभिन्नत्वे व कथं विनिवर्तते ॥७०१॥ एकत्वकथने का वा लक्षणात्रोररीकृता । एतत्सर्वे करुणया सम्यक्त्वं प्रतिपादय ॥७०२।।
હે પ્રભુ ! “તા” અને “સ્વ” એ પદોનો અર્થ કેટલા પ્રકાર માન્યો છે? એ બને પદનો વાચ્યાર્થ કર્યો? અને લક્ષ્યાર્થ કર્યો? વાચ્યાર્થીને એક ગણતાં કર્યો વિરોધ આવે છે? લયાર્થ એક માનતાં એ વિરોધ કેવી રીતે દૂર થાય છે? લક્ષયાર્થીની એકતા કહેવામાં કઈ લક્ષણ સ્વીકારી છે? આ બધું કૃપા કરીને સારી રીતે સમજાવે. ૭૦૦-૭૦૨
શ્રી ગુરુને પ્રત્યુત્તર–“તત” “વ' પદાર્થનિરૂપણ शृणुष्वावहितो विद्वन् अद्य ते फलितं तपः। वाक्यार्थश्रुतिमात्रेण सम्यग्ज्ञानं भविष्यति ॥७०३॥
હે સુજ્ઞ શિષ્ય ! તું સાવધાન થઈ સાંભળ. આજે તારું તપ ફળ્યું છે. એ વાક્યને અર્થ માત્ર સાંભળવાથી જ તને ઉત્તમ પ્રકારનું જ્ઞાન થશે. ૭૦૩
यावन्न तत्वपदयोरर्थः सम्यग्विचार्यते । तावदेव नृणां बंधो मृत्युसंसारलक्षणः ॥७०४॥
“તન” અને “ઢ” અને પદોને અર્થ જ્યાં સુધી સારી રીતે વિચારતો નથી, ત્યાં સુધી જ મનુષ્યોને મૃત્યુરૂપ સંસાર જેનું લક્ષણ છે એવું બંધન રહે છે. ૭૦૪
अवस्था सचिदानंदाखंडैकरसरूपिणी। મોમ થિતિ વાજતેશાનતા થતા II
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
સદાત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
૧૫૫ सतू, यितू , मान सने अ५ मे४२स नुस्१३५ छ, मेवी अवस्था त भेाक्ष छ; अने, 'तत्त्वमसि' से वायना અર્થનું અપરોક્ષ જ્ઞાન થવાથી સજજનોને મોક્ષ પ્રાપ્ત થાય છે.
वाक्यार्थ एव शातव्यो मुमुक्षोर्भवमुक्तये ।। तस्मादवहितो भूत्वा शृणु वक्ष्ये समासतः ॥ ७०६॥
મુમુક્ષુએ સંસારથી છૂટવા સારુ એ વાક્યનો અર્થ જ જાણ જોઈએ; માટે તું એકાગ્ર થઈને સાંભળ, હું તને समiत छु. ७०६
अर्था बहुविधाः प्रोक्ता वाक्यानां पण्डितोत्तमैः । वाच्यलक्ष्यादिमेदेन प्रस्तुतं श्रूयतां त्वया ॥७०७॥
ઉત્તમ પંડિતોએ વાચ્ય, લક્ષ્ય આદિ ભેદેથી રાજ્યના અનેક જાતના અર્થો કહ્યા છે, તેમાંથી પ્રસંગ પૂરતું તું સાંભળ. ૭૦૭
वाक्ये तत्त्वमसीत्यत्र विद्यते यत्पदत्रयम् । तत्रादौ विद्यमानस्य तत्पदस्य निगद्यते ॥ ७०८॥
'तत्त्वमसि' से उयमा तत् ', ' त्वम् ' ' 'असि' मेम त्रण पहे। छे. तमा प्रथम २७। 'तत्' ५४ अर्थ वाय छे.
शास्त्रार्थकोविदैरों वाच्यो लक्ष्य इति विधा। वाच्यार्थ ते प्रवक्ष्यामि पण्डितैय उदीरितः ॥७०९ ॥
शासन। अर्थ ना२। परिवाये । 'तत् ' पहना में अ ४ा छ :-(१) पा२५ अने (२) सक्ष्य. तेभान। १२यार्थ प्रथम ई छु. ७०८
'तत् ' मने “त्वम् ' पहन पाया समष्टिरूपमशानं साभासं सत्त्वहितम् । बियदादिविराडतं स्वकार्येण समन्वितम् ॥७१०॥ चैतन्यं तदवच्छिन्नं सत्यज्ञानादिलक्षणम् । सर्वशत्धेश्वरत्वांतर्यामित्वादि गुणैर्युतम् ॥७११ ॥
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંતસારસંગ્રહ जगत्स्नष्ठत्वपातृत्वसंहर्तृत्वादिधर्मकम् । . सर्वात्मना भासमानं यदमेयं गुणश्च तत् ॥ ७१२ ॥ । अव्यक्तमपरं ब्रह्म वाच्यार्थ इति कथ्यते।
સમષ્ટિરૂપ અજ્ઞાન આભાસ સહિત અને સર્વગુણની અધિકતાવાળું હોય છે, ત્યારે આકાશથી માંડી વિરાર સુધી પોતાના કાર્યથી યુક્ત બને છે. એ સમષ્ટિ અજ્ઞાનથી સુક્ત જે ચિતન્ય છે, તે સત્ય, જ્ઞાન આદિ લક્ષણવાળું છે; સર્વપણું -ઈશ્વરપણું-અંતર્યામીપણું આદિ ગુણોથી યુક્ત છે, અને જગતનું અષ્ટાપણું, રક્ષકપણું તથા સંહારકપણું વગેરે તેના ધર્મો છે. વળી, તે ચૈતન્ય સર્વસ્વરૂપે ભાસે છે, ગુણેથી અમાપ છે. अव्यात (मप्र) छ भने ५२ प्रह' उपाय. मा यैतन्य 'तत्' ५४ना ' यार्थ' ४वाय . ७१०.-१३१
नीलमुत्पलमित्यत्र यथा वाक्यार्थसंगतिः ॥ ७१३॥ तथा तत्त्वमसीत्यत्र नास्ति वाक्यार्थसंगतिः । पटाद्वयावर्तते नील उत्पलेन विशेषितः ॥१४॥ शौकल्याव्यावर्तते नीलेनोत्पलं तु विशेषितम् । इत्थमन्योन्यमेदस्य यावर्तकतया तयोः ॥७१५ ॥ विशेषणावशेष्यत्वसंखगेस्येतरस्य वा। वाक्यार्थत्वं प्रमाणांतरविरोधो न विद्यते ॥७१६ ॥ अतः संगच्छते सम्यग्वाक्यार्थी बाधवर्जितः। एवं तत्त्वमसीत्यत्र वाक्यार्थो न समंजसः ॥७१७ ॥ तदर्थस्य परोक्षत्वादिविशिष्टचितेरपि ! त्वमर्थस्यापरोक्षत्वादिविशिष्टाचितेरपि ॥ ७१८ ।। तथैवान्योन्यमेदस्य ध्यावर्तकतया सयोः। विशेषणविशेष्यस्य संसर्गस्येतरस्य वा ॥ ७१९ ॥ वाक्यार्थत्वे विरोधोऽस्ति प्रत्यक्षादिकृतस्ततः। संगच्छते न वाक्यार्थस्तद्विरोधं च वच्मि ते ॥ ७२० पर तुरभ नीलम उत्पलम् ॥ ४॥' मे ११३५८i
al.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ‘ગ્રહ
'
જુદા
આખા વાક્યના અર્થ જેવા ખ ધબેસતા થાય છે, તેવા ‘ તત્ત્વમસિ એ વાક્યમાં ધબેસતા થતા નથી; કેમ કે નીજ' શબ્દને ઉત્પ' શબ્દ સાથે વિશેષણુરૂપે જોડવાથી ‘કાળું કમલ ’ એમ ‘કમળ ' કાળા કપડાથી જુદુ પડે છે; અને ‘૩૫૪' શબ્દને ‘નહ’ શબ્દ સાથે વિશેષ્યરૂપે જોડવાથી કમળ કાળુ –àાળું નહિ એમ ‘કાળા કમળ' રૂપે ધેાળા કમળથી જુદુ પડે છે; એમ એ બન્ને વિશેષણ -વિશેષ્ય એક ખીજાથી જુદા પટ્ટાને પાડીને વિશેષણ -વિશેષ્ય સ'અ'ધથી અથવા ખીજા (અભેદ) સંબધથી પરસ્પર જોડાઈને વાક્યના અર્થ ખંધબેસતા કરે છે; અને તેમાં ખીજા' કાઈ પ્રમાણુના વિરાધ નથી. આથી આખા વાક્યના અથ કાઈ જાતની હરકત વિના સારી રીતે ઘટાવી શકાય છે; એ રીતે ‘તત્ત્વમસિ’ એ વાક્યમાં આખા વાક્યના અર્થ ખરાખર ઘટતા નથી; કેમ કે ‘સત્' પદને મુખ્ય વાચ્યા, ‘પરાક્ષપણું આદિ ધર્મવાળું’ ચૈતન્ય એવા થાય છે; અને ‘વર્’પદ્મના વાચ્યા ‘અપરાક્ષપણું આદિ ધર્મવાળું ચૈતન્ય ’ એવા થાય છે. આ બન્નેના વિશેષણ –વિશેષ્ય સબ'ધ અથવા બીજો (અભેદ ) સંબંધ લઈને આખા વાક્યના અર્થ કરવામાં પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણેાના વિરાધ આવે છે, તેથી વાક્યના અર્થ ઘટતા નથી. એ વિરાધ કેવી રીતે છે, તે હું તને કહું છું. ૭૧૩-૭૨૦
सर्वेशत्व स्वतंत्रत्व सर्वशत्वादिभिर्गुणैः ।
सर्वोत्तमः सत्यकामः सत्यसंकल्प ईश्वरः ॥ ७२१ ॥ तत्पदार्थस्त्वमर्थस्तु किंचिज्शो दुःखजीवनः । संसार्ययं तद्वतिको जीवः प्राकृतलक्षणः ॥ ७२२ ॥ कथमेकत्वमनयोर्घटते विपरीतयोः 'प्रत्यक्षेण विरोधोऽयमुभयोरुपलभ्यते ॥ ७२३ ॥ विरुधर्माकांतत्वात्परस्पर विलक्षणौ । जीवेशौ वह्नितुहिनाविव शब्दार्थतोऽपि च ॥ ७२४ ॥
૧૫૭
"
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ प्रत्यक्षादिविरोधः स्यादित्यैक्य तयोः परित्यक्ते। श्रुतिवचनविरोधो भवति महास्मृतिवचनविरोधश्च ॥ ७२५ ॥
સર્વેશ્વરપણું, સ્વતંત્રપણું સર્વજ્ઞાપણું આદિ ગુણોથી સર્વ કરતાં ઉત્તમ, સત્ય કામનાવાળા અને સત્ય સંકલ્પવાળા જે ઈશ્વર છે, તે “ત' પદનો વાચ્યાર્થ છે; અને અ૯પજ્ઞાનવાળે, દુ:ખી જીવનવાળો, પ્રાકૃત-લક્ષણવાળો તથા સંસારમાં ગતિવાળો જે આ સંસારી જીવ છે, તે “a” પદને વાચ્યાર્થ છે. આ બંનેને પરસ્પર વિપરીત ગુણવાળા છે છતાં તેમની એકતા કેવી રીતે ઘટે છે? એ બનેમાં આ વિરોધ પ્રત્યક્ષ જણાય છે. જેમ અગ્નિ અને હિમ એક બીજાથી વિરુદ્ધ ધર્મવાળા તેમ જ પરસ્પર વિરુદ્ધ લક્ષણવાળા હોઈ શબ્દ તથા અર્થથી પણ જુદા જુદા છે, તેમ જીવ અને ઈશ્વર પણ એક બીજાથી વિરુદ્ધ ધર્મવાળા હોઈ શબ્દ તથા અર્થથી પણ પરસ્પર વિલક્ષણ છે, તેથી એ બન્નેને એક માનવામાં પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણોનો વિરોધ જ આવે છે; અને તે બનેની એકતા જે ત્યજી દેવાય, તો શુતિવચન તથા મેટી સ્મૃતિઓનાં વચન સાથે પણ વિરોધ આવે છે. ૭૨૧-૭ર
श्रुत्याप्येकत्वमनयोस्तात्पर्येण निगद्यते । મુહુરસ્વતીચરમાર્થ પુર્વેa || ૭ર૬ .
એ બન્નેની એકતા છે, એ તાત્પર્યથી ‘તરવમસિ” એ વાક્યને શ્રુતિ વારંવાર ઉચ્ચારે છે; તેથી એ શ્રુતિવચન સ્વીકારવું જ જોઈએ. ૭૨૬
वाक्यार्थत्वे विशिष्टस्य संसर्गस्य च वा पुनः । अयथार्थतया सोऽयं वाक्यार्थी न मतः श्रुतेः ॥ ७२७ ॥ .
આખા વાક્યના અર્થમાં વિશેષણ-વિશેષ્ય સંબંધ અથવા અભેદ સંબંધ બરાબર બંધબેસત થતો નથી, માટે તે આ વાયાથે શ્રુતિને માન્ય નથી. ૭૨૭
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ ૧૫૯ अखंडेकरसत्वेन वाक्यार्थः श्रुतिसंमतः। स्थूलसूक्ष्मप्रपंचस्य सन्मात्रत्वं पुनः पुनः ॥ ७२८ ॥ दर्शयित्वा सुषुप्तौ तद्ब्रह्माभिन्नत्वमात्मनः। उपपाद्य सदैकत्वं प्रदर्शयितुमीच्छया ॥ ७२९ ॥ ऐतदात्म्यमिदं सर्वमित्युक्त्यैव सदात्मनोः। प्रवीति श्रुतिरेकत्वं ब्रह्मणोऽद्वैतसिद्धये ॥ ७३०॥
પરંતુ અખંડ એકસપણે આખે ય વાક્યર્થ કૃતિને માન્ય છે, અને તે માટે જ શ્રુતિ સ્થૂલ પ્રપંચ અને સૂક્ષમ પ્રપંચને વારંવાર માત્ર સત્(બ્રહ્મ)સ્વરૂપે દર્શાવે છે; સુષુપ્તિમાં જીવ તથા બ્રહ્મની એકતા સિદ્ધ કરી બતાવે છે અને કેવળ એક સત્ વસ્તુ જ છે, એમ બતાવવાની ઈચ્છાથી “ઇતાભ્યમિત્રં સર્વેના આ સર્વ જગત કેવળ આ આત્મારૂપ જ છે” એમ કહીને બ્રહ્માની અદ્વૈત સિદ્ધિ માટે જીવાત્મા તથા પરમાત્માની એકતાને કહે છે.૭૨૮-૭૩૦
सति प्रपंचे जीवे वा द्वैतत्वं ब्रह्मणः कुतः। अतस्तयोरखडत्वमेकत्वं श्रतिसंमतम् ॥७३१॥
પ્રપંચ-સંસાર અથવા જીવ જે હોય, તે બ્રહ્મનું અતિપણું ક્યાંથી સિદ્ધ થાય? માટે જીવ તથા બ્રહ્મનું એકપણું જ કૃતિને માન્ય છે. ૭૩૧
તતુ' અને “મ' પદનો લક્ષ્યાર્થ विरुद्धांशपरित्यागात्प्रत्यक्षादिन बाधते।। अविरूद्धांशग्रहणान्न श्रुत्यापि विरुध्यते ॥ ७३२ ॥ लक्षणा ह्यपगंतव्या ततो वाक्यार्थसिद्धये। वाच्यार्थानुपपत्यैव लक्षणाभ्युपगम्यते । ७३३ ॥ संबंधानुपपत्या च लक्षणेति जगुर्बुधाः !
“તઅને “વ” પદના વાગ્યાથ માં છે વિરુદ્ધ અંશ છે, તેને ત્યાગ કરવાથી પ્રત્યક્ષ આદિ પ્રમાણ સાથે વિરોધ આવે નહિ અને અવિરુદ્ધ અંશ ગ્રહણ કરવાથી શુતિ સાથે પણ વિરોધ
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦ સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસાગ્રહ थाय नलित भाटे 'तत्त्वमसि' में वायना पनी सिद्धि સારુ લક્ષણ સ્વીકારવી જોઈએ. જ્યારે કઈ પદને કે વાક્યને વાચ્યાર્થ ઘટતો ન હોય, ત્યારે લક્ષણાને સ્વીકાર કરાય છે; તેમ જ પદને સંબંધ પણ ઘટતે ન હોય, ત્યારે લક્ષણા સ્વીકારવી એમ પંડિત કહે છે. ૭૩૨,૭૩૩
गंगायां घोष इत्यादौ या जहल्लक्षणा मता ॥७३४॥ न सा तत्त्वमसीत्यत्र वाक्य एषा प्रवर्तते। गंगाया अपि घोषस्याघोराधेयत्वलक्षणम् ॥७३५॥ सर्वो विरुद्धवाक्यार्थस्तंत्र प्रत्यक्षतस्ततः। गंगा संबंधवत्तीरे लक्षणा संप्रवर्तते ॥ ७३६ ॥ तथा तस्वमसीत्यत्र चैतन्यैकत्वलक्षणे। . विवक्षिते तु वाक्याथै ऽपरोक्षत्वादिलक्षणः ॥ ७३७ ॥ विरुध्यते भागमात्रो न तु सर्वो विरुध्यते । तस्माजहल्लक्षणायाः प्रवृत्तित्रि युज्यते ।। ७३८ ॥ वाच्यार्थस्य तु सर्वस्य त्यागे न फलमीक्ष्यते । नालिकेरफलस्येव कठिनत्वधिया नृणाम् ॥ ७३९ ॥ गंगापदं यथा स्वार्थ त्यक्त्वा लक्षयते तटम् । तत्पदं त्वंपदं वापि त्यक्त्वा स्वार्थ यथाखिलम् ॥ ७४०॥ तदर्थ वा त्वमर्थ वा यदि लक्षयति स्वयम् । तदा जहल्लक्षणायाः प्रवृत्तिरुपपद्यत ॥७४१॥
म 'गंगायां घोषः। गामा घोष' (भामा २मारीना नेस) पाउयमा सक्ष! मानी छ, तम मा 'तत्त्वमसि' વાક્યમાં (લક્ષણ સ્વીકારવી પડે છે, પરંતુ) એ જહલ્લક્ષણા અહીં ઘટતી નથી. ઉપરના દષ્ટાંતમાં ગંગા એ શેષનેસ)નો माधार छ भने 'ष' माधेय (माधा२ ५२ २९ना२) छ; એટલે એ બન્ને પદને આધાર-આધેય સંબંધ છે; પરંતુ ગંગા પદના મૂળ વાચ્યાર્થ-જળપ્રવાહમાં એ સંબંધ ઘટતે
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ નથી તેથી આખે ય વાક્યર્થ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી વિરુદ્ધ ઠરે છે, (કેમ કે પાણીના પ્રવાહમાં નેસડે કદી હોઈ શકે જ નહિ) તેથી એ વાચ્યાર્થને સંપૂર્ણ ત્યાગ કરીને ગંગાના સંબંધવાળા કાંઠારૂપ અર્થમાં જાહલક્ષણા સારી રીતે ઘટી શકે છે (અને તેથી “ગંગાના કાંઠા પર રબારીને નેસ” એ સંપૂર્ણ વાયાર્થ બંધબેસત થાય છે). એ રીતે “તત્વમસિ” વાક્યમાં ચેતન્યની એકતારૂપ અર્થ જણાવો ઈષ્ટ છે અને “તત્ તથા તવ' પદના વાચ્યાર્થમાં પરોક્ષપણું અને અપરોક્ષપણું વગેરે અમુક ભાગ જ વિરુદ્ધ જણાય છે, સંપૂર્ણ વાચ્યાર્થી વિરુદ્ધ નથી; માટે જહલક્ષણા સ્વીકારીને વાચ્યાર્થીનો સંપૂર્ણ ત્યાગ કરે ઘટતો નથી; અને તે સંપૂર્ણ વાગ્યાથે ત્યજી દેવામાં કંઈ ફળ પણ દેખાતું નથી. નાળીએરનું ફળ કઠણ હોય છે તેમ છતાં લોકે તેને સંપૂર્ણ ત્યાગ કરતા નથી (પણ તેના કઠણ ભાગને જ ત્યજી દે છે). ઉપરના દષ્ટાંતમાં રહેલું “ગંગા”પદ પોતાના સંપૂર્ણ વાચ્યાર્થ ત્યાગ કરીને જહલક્ષણાથી જેમ “કિનારે” અર્થ જણાવે છે તેમ “તત” પદ અને “તમ્” પણ પોતાના મૂળ વાગ્યાથને સંપૂર્ણ ત્યજી દઈને બીજા લક્ષ્યાર્થીને જણાવે, તે જ એ જહલક્ષણાની પ્રવૃત્તિ થઈ એમ કહેવાય. (પણું સંપૂર્ણ વાચ્યાર્થ ત્યજી દેવામાં અહીં કંઈ ફળ નથી; માટે જહલક્ષણા અહીં લેવાતી નથી.) ૭૩૪–૭૪૧
“તત વન્' ને લયાર્થમાં જહલ્લક્ષણું ન ઘટે न शंकनीयमित्यार्शातार्थं न हि लक्षणा । तत्पदं त्वंपदं वापि श्रूयते च प्रतीयते ॥७४२ ।। तदर्थे च कथं तत्र संप्रवर्तेत लक्षणा ।
અહીં સજજનેએ આવી શંકા ન કરવી, કે જાણીતા અર્થમાં લક્ષણ હોતી જ નથી. “તત્ત’ પદ અને “રામ” પદ શ્રુતિમાં સંભળાય છે અને જણાય પણ છે; તો તેના અર્થ માટે તેમાં લક્ષણા કેવી રીતે પ્રર્વતે છે? ૭૪૨
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
* સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
* અજહલક્ષણ પણ ઘટે નહિ अत्र शोणो धावतीति वाक्यवन प्रवर्तते ।। ७४३॥ . मजहल्लक्षणा वापि सा जहलक्षणा यथा । गुणस्य गमनं लोके विरुद्धं द्रध्यमंतरा'॥ ७४४ ॥ मतस्तमपरित्यज्य तद्गुणाश्रयलक्षणः।। लक्ष्यादिलक्ष्यते तत्र लक्षणासौ प्रवर्तते ।। ७४५ ॥ वाक्यं तत्त्वमसीत्यत्र ब्रह्मात्मैकत्वबोधके। परोक्षत्वापरोक्षत्वादि विशिष्टचितोर्द्वयोः ॥ ७४६ ।। एकत्यरूपवाक्यार्थो विरुद्धांशाविवर्जनात् ।
સ્થિતિ કરતમાત્રાગટ્યક્ષપદ મત [ ૭૪૭ | તેમ જ આ “તત્વમસિ” વાકયમાં “સોળો ધાતિ-લાલ ડે છે” એ વાક્યની પેઠે “અજહલક્ષણું” પણ ઘટતી નથી (કેમ કે એ લક્ષણ તે વાચ્યાર્થીનો ત્યાગ કર્યા વિના બી જે અર્થ જણાવે છે). જે ગુણ હોય તે દ્રવ્યને ત્યાગ કરીને દોડી જાય, એ તે લોકમાં વિરુદ્ધ જ છે તેથી ગુણ પિતાને ત્યાગ કર્યા વિના જ રહે અને દ્રવ્યને આશ્રય કરે; એમ ‘લાલ દોડે છે” એ વાગ્યાથે “લાલ ઘોડો દોડે છે એ લક્ષ્યાથે જ છે, તે અજહલક્ષણાથી જણાય છે પરંતુ આ “તવમસિ” વાકયા તો બ્રહ્મ અને જીવાત્માની એકતા જણાવનારું હોઈ પરોક્ષપણું અને અપરોક્ષપણું આદિ ગુણોવાળાં બે ચૈતન્યની એકવારૂપ અર્થને જ જણાવે છે અને તે વાગ્યાર્થીના વિરુદ્ધ ભાગને ત્યાગ કર્યા વિના ઘટે તેમ નથી, માટે એ અજહકલક્ષણ અહીં માની નથી.
ભાગાગલસણની આવશ્યકતા तत्पदं त्वंपदं चापि लकीयार्थविरोधिनम्। संशं सम्यकपरित्यज्य स्वाविरुद्धांशसंयुतम् ॥ ७४८॥ तदर्थ वा त्वमर्थ वा सम्यग्लशयतः स्वयम् । भागलक्षणया साध्यं किमस्तीति न शक्यताम् ॥७४९ ॥
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ अविरुवं पदार्थान्तरांशं स्वांशं च तत्कथम् । एकं पदं लक्षणया संलयितुमर्हति ॥ ७५० ॥ पदातरेण सिद्धायां पदार्थमिती स्वतः । तदर्थप्रत्ययापेक्षा पुनर्लनणया कुतः ॥७५१ ॥ तस्मात्तत्त्वमसीलपत्र लक्षणा मागलक्षणा । वाक्यासत्वाखंडेकरसतासिद्धये मता ॥ ७५२ ॥
તત” પદ અને “વમૂ” પદ પોતાના વાચ્યાર્થીનો વિરોધી ભાગ ત્યજી દઈ અવિરોધી ભાગ સાથે જ બીજા “સના અર્થને તથા “સ્વ” ના અર્થને અહી જણાવે છે (અને તે ભાગત્યાગલક્ષણાથી જ બની શકે છે). આ ભાગત્યાગલક્ષણથી કયું સાધ્ય સિદ્ધ થાય છે ? આવી શંકા ન કરવી; કેમ કે અવિરુદ્ધ બીજા પદાર્થનો અંશ અને પિતાનો અંશ-એ બન્નેને એક જ પદ (ઉપર દશ વેલી બ) લક્ષણાથી કેવી રીતે જણાવી શકે? એક પદના અર્થનું જ્ઞાન જયાં બીજા પદથી સિદ્ધ થતું હોય અને પોતાની મેળે જ એ બીજા અર્થનું જ્ઞાન જરૂરી હોય, ત્યાં એ (ઉપર દર્શાવેલી બે ય) લક્ષણાથી શું થઈ શકે? માટે જ આ “તત્વમસિ” વાક્યમાં આખા વાક્યર્થનું સત્પણું અને અખંડ એકરસપાસું જાણવા સારુ “ભાગત્યાગલક્ષણ” માનવામાં આવી છે. ૭૪૮-૭૫૨
ભાગત્યાગલક્ષણનું સ્વરૂપ भागं विरुद्धं संत्यज्याविरोधो लक्ष्यते यदा।। सा भागलझणेन्याहुर्लक्षणशा विवक्षणाः ॥ ७५३ ॥
જેને લીધે વિરુદ્ધ ભાગને ત્યાગ કરી અવિરોધ જણાય, તેને લક્ષણવેત્તા પંડિતો ભાગત્યાગલક્ષણ” કહે છે. ૭૫૩
सोऽध देवदत्त इति वाक्य वाक्यार्थ एव वा । देवदतैक्यरूपस्थवाक्यार्थानवक्षोधकम् ॥ ७५४ ॥
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંતસારસ ગ્રહ देशकालादिवैशिष्ट्ये विरुवांशं निरस्य च । . मविरुद्धं देवदत्तदेहमानं स्वलक्षणम् ॥ ७५५॥ भागलक्षणया सम्यग्लक्षयस्यनया यथा। तथा तस्वमसीत्यत्र वाक्यं वाक्यार्थ एव वा ॥५॥ परोक्षत्वापरोक्षत्वादिविशिष्टचितोईयोः । एकस्वरूपवाक्यार्थविरुधांशमुपस्थितम् ॥७५७॥ परोक्षत्वापरोक्षत्वसर्वशत्वादिलक्षणम् । पुण्यादिस्थूलपर्यंतमाविद्यकमनात्मकम् ॥७५८॥ परित्यज्य विरुद्धाशं शुद्धचैतन्यलक्षणम् । वस्तु केवलसन्मानं निर्विकल्पं निरंजनम् ॥ ७५९ ॥ लक्षयत्यनया सम्यग्भागलक्षणया ततः। सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं सच्चिदानंदमद्वयम् ॥ ७० ॥ निर्विशेषं निराभाखमतारशमनीरशम्। मनिर्देश्यमनाचंतमनंतं शांतमच्युतम् । मप्रतय॑मविज्ञेयं निर्गुणं ब्रह्म शिष्यते ॥७६१ ॥
જેમ સોડ્ય રેવત્તા તે આ દેવદત્ત” આ વાક્ય અથવા વાક્યને અર્થ દેવદત્ત નામે એક જ વ્યક્તિરૂપ પિતાના વાક્યર્થને (કેવળ પિતાના વાચ્યાર્થી દ્વારા) સમજાવી શકતું નથી માટે દેશ, કાળ આદિની વિશેષતારૂપવિરુદ્ધ અંશનો ત્યાગ કરીને, માત્ર દેવદત્તના શરીરરૂપ અવિરુદ્ધ અંશને આ લક્ષણ દ્વારા જ તે વાકય બરાબર જણાવી શકે છે. તે જ પ્રમાણે “સત્યમસિ” એ વાકય અથવા એ વાક્યનો અર્થ જ પક્ષપણું અને અપક્ષપણું આદિ ગુણવાળાં બે ચૈતન્યની એકતારૂપે વાયાર્થીને પણ આ લક્ષણાથી જ જણાવી શકે છે, કેમ કે વાક્યના મૂળ અર્થમાં રહેલું પરોક્ષપણું, અપરોક્ષપણું સર્વજ્ઞપણું આદિ પરસ્પર વિરુદ્ધ અંશને ત્યાગ કરીને, તેમ જ બુદ્ધિથી માંડી સ્કૂલ શરીર સુધીનાં અવિદ્યાનાં કાર્યરૂપ અનાત્મવસ્તુએરૂપ વિરુદ્ધ અંશને
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત સારસંગ્રહ ૧૬૫ ત્યાગ કરી શુદ્ધ ચિતન્ય વસ્તુને જણાવે છે; અને તે વસ્તુ કેવળ સત્ય માત્ર, નિર્વિકલ્પ અને નિરંજન છે, એમ પણ આ ભાવલક્ષણાથી બરાબર સમજાવે છે. તે પછી સર્વ ઉપાધિ રહિત, સચ્ચિદાનંદસ્વરૂપ, અતિ, વિશેષ રહિત, આભાસ વિનાનું, તેવું નહિ, આવું નહિ, અમુક સ્વરૂપે બતાવવું અશક્ય, આદિ–અંત રહિત, અનંત, શાંત, મરણધર્મ રહિત, તર્કમાં આવવું અશક્ય અને જાણવું મુશ્કેલ એવું નિર્ગુણ બ્રહ્મ જ બાકી રહે છે. ૭૫૪–૭૬૧
ઉપાધિ દૂર થતાં ઉપાધિને વિરોધ છે જ નહિ उपाधिवैशिष्टयकृतो विरोधो ब्रह्मात्मनोरेकतयाधिगत्या। उपाधिवैशिष्ट्य उदस्यमाने न कश्चिदप्यस्ति विरोध एतयोः ॥ ७६२ ॥ तयोरुपाधिश्च विशिष्टता च तद्धर्मभाक्त्वं च विलक्षणत्वम् । भ्रात्वा कृतं सर्वमिदं मृषैव स्वप्नार्थवजाग्रति नैव सत्यम् ।। ७६३ ॥ चिहासूतशरीरधर्मसुखदुःखादिप्रपंचोऽपि वा जीवेशादिभिदापि वा न च ऋतं कर्तुं क्वचिच्छक्यते । मायाकल्पितदेशकालजगदीशादिभ्रमस्तारशः को मेदोऽस्त्यनयोईयोस्तु कतमः सत्योऽन्यतः को भवेत् ॥ ७६४॥
અને જીવમાં જે વિરોધ જણાય છે, તે ઉપાધિની વિશેષતાને લીધે જ કરાયેલ છેપરંતુ તે બન્નેની એકતાનું જ્ઞાન થતાં ઉપાધિની વિશેષતા દૂર થાય છે, અને પછી એ બન્નેમાં કોઈ જાતનો વિરોધ રહેતું જ નથી. જીવ–અને બ્રહ્મ –એ બને ઉપાધિ, ઉપાધિથી યુક્તપણું, એ ઉપાધિના ધર્મો અને પરસ્પર વિલક્ષણતા એ બધું બ્રાંતિને લીધે કરાયું છે; ખરી રીતે સ્વપ્નામાં જોયેલા પદાર્થો જેમ જાગ્રત અવસ્થામાં સાચા નથી, તે જ પ્રમાણે જીવ-બ્રહ્મને તે ઉપાધિ વગેરેનો સંબંધ જૂઠ જ છે (અને તે બન્ને જુદા પણ નથી). જેમ નિદ્રામાં સ્વમ આવતાં તેની અંદર ઉત્પન્ન થયેલું શરીર–તેના ધર્મ, સુખ-દુઃખ વગેરે પ્રપંચ-એ બધું જૂઠું છે, તે જ પ્રમાણે જાગ્રત અવસ્થામાં
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ પણ તે તે બધું અને જીવ-ઈશ્વર વગેરે ભેદ પણ જૂઠે છે, તેને કોઈ કાળે સત્ય કરી શકાતો નથી. વળી માયાથી કપાયેલા દેશ, કાળ; જગત, ઈશ્વર વગેરેનો ભ્રમ પણ તે જ મિથ્યા છે. આ રીતે જીવ અને ઈશ્વર એ બન્નેમાં કયો ભેદ છે? અને તે બન્નેના ભેદ પિકી કયો ભેદ સાચો છે? અને તેઓ બનેમાંથી કો એક બીજાથી જુદે થઈ શકે તેમ છે? (કોઈ જ નહિ. એ બન્ને એક જ વસ્તુ છે) ૭૬૨–૭૬૪
સ્વમ ને જાગ્રત બન્ને મિથ્યા છે. न स्वप्नजागरणयोरुभयोविंशेषः ...
. संतश्यते क्वचिदपि भ्रमजैविकल्पैः। यद्रष्टदर्शनमुखैरत एवं मिथ्या
स्वनो यथा ननु तथैव हि जागरोऽपि । ७६५॥ દ્વષ્ટા, દશ્ય અને દર્શન વગેરે ભેદો કેવળ ભ્રમથી જ ઉત્પન્ન થયેલા છે અને તેને લીધે સ્વમ કે જાગ્રત એ બન્ને અવસ્થાએમાં કોઈ કાળે કઈ જાતની પણ વિશેષતા દેખાતી નથી; આથી જેમ સ્વમ મિથ્યા છે, તે જ પ્રમાણે જાગ્રત અવસ્થા પણ મિથ્યા જ છે. ૭૬૫
વિણા શાતતુ જ્ઞાવિ રમગાવૈ द्रष्ट्रदर्शनश्यादिकल्पनोभयतः समा ॥ ७६६॥
સ્વમ તથા જાગ્રત એ બને અવિદ્યાનાં કાર્ય છે અને તેથી બન્ને સમાન જ છે; કેમ કે દ્રષ્ટા, દશ્ય અને દર્શનની કલ્પના બજેમાં સરખી જ છે. ૭૬૬
मभाव उभयोः सुप्तौ सर्वेरप्यनुभूयते । न कश्चिदनयोर्भेदस्तस्मान्मिथ्यात्वमर्हतः ॥ ७६७ ॥
સુષુપ્તિમાં એ બન્ને અવસ્થાઓ હોતી નથી એમ બધા લોકો અનુભવે છે. માટે એ બન્નેમાં કેઈ જાતને તફાવત નથી અને તેથી જ તે બન્ને ખોટી છે. ૭૬૭
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ
• બ્રહ્મમાં ત્રણે કાળે ભેદ નથી भ्रांन्या ब्रह्मणि भेदोऽयं सजातीयादिलक्षणः। कालत्रयेऽपि हे विद्वन् वस्तुतो नैव कश्चन ॥ ७६८ ॥
હે વિદ્વાન શિષ્ય! સજાતીય આદિ લક્ષણવાળા ભેદ બ્રહ્મ વિષે ભ્રાંતિથી જ કરાય છે; ખરી રીતે, ત્રણે કાળે પણ બ્રહા કઈ જાતનો ભેદ નથી. ૭૬૮
यत्र नान्यत्पश्यतीति श्रुतिद्वैतं निषेधति। कल्पितस्य भ्रमाद्भनि मिथ्यात्वावगमाय तत् ॥ ७६९ ॥
શ્રુતિ પણે “યત્ર નાચન પતિ જ્ઞાની પુરુષ બ્રહ્મ વિષે બીજું કંઈ જ નથી” એમ કહી ત વસ્તુને નિષેધ જ કરે છે; અને તે એટલા જ માટે, કે પરબ્રહ્મમાં ભ્રમથી કપેલું બધું મિથ્યા જ છે, એમ સમજાવવું છે ૭૬૯
એક જ અદ્વિતીય બ્રહ્મ यतस्ततो ब्रह्म सदाऽद्वितीयं विकल्पशून्यं निरुपाधि निर्मलम् । निरंतरानंदधनं निरीहं निरास्दं केवलमेकमेव ।। ७७० ॥
બ્રહ્મ સદા અદ્વિતીય છે, તેથી જ વિકલ્પ કે ભેદથી રહિત, ઉપાધિ રહિત, નિર્મળ, નિરંતર, આનંદથી વ્યાસ, નિસ્પૃહ, ચેષ્ટા રહિત, કોઈ પણ સ્થાનથી રહિત અને કેવળ એક જ છે. ૭૭૦
नैवास्ति काचन भिदा न गुणप्रतीति
. नों वाक्प्रवृत्तिरपि वा न मन प्रवृत्तिः यत्केवलं परमशांतमनंतमाद्य
मानंदमात्रमवभाति सदद्वितीयम् ॥ ७७१ ॥ તેમાં કોઈ જાતનો ભેદ નથી. ગુણો જણાતા નથી, વાણીની પ્રવૃત્તિ નથી અથવા મનની પ્રવૃત્તિ નથી. જે કેવળ, પરમ શાંત, અનંત, આદિથી જ રહેલ, માત્ર આનંદસ્વરૂપ અને અદ્વિતીય હેઈ સત્ (હયાતી) સ્વરૂપે જ પ્રકાશે છે. ૭૭૧
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
એ જ તત્વ તું છે. ' यदिदं परमं सत्यं तत्त्वं सञ्चित्सुखात्मकम् । अजरामरणं नित्यं सत्यमेतद्वचो मम ॥७७२॥
જે આ સત્, ચિત્ અને સુખસ્વરૂપ છે, તે જ પરમ સત્ય તું છે. એ જરા, જન્મ અને મરણથી રહિત હાઈ નિત્ય છે. આ મારું વચન સત્ય છે. ૭૭૨ न हि त्वं देहोऽसावसुरपि च वाप्यक्षनिकरो
मनो वा बुद्धिर्वा क्वचिदपि तथाहंकृतिरपि । न चैषां संघातस्त्वमुं भवसि विछन् शृणु परं
यदेतेषां साक्षी म्फुरणममलं तत्त्वमसि हि ॥७७३ ॥
તું કોઈ કાળે આ દેહ નથી, પ્રાણ પણ નથી, ઇંદ્રિયોને સમુદાય પણ નથી; મન નથી, બુદ્ધિ નથી અથવા અહંકાર પણ નથી તેમ જ એ બધાંને સમુદાય પણ તું નથી. તે વિદ્વાન શિષ્ય! તું મારું શ્રેષ્ઠ વચન સાંભળ. એ દેહ વગેરેને જે સાક્ષી છે અને નિર્મળ તિરૂપ છે, “તત્વમસિ” તે જ તું છે.” ૭૭૩ यजायते वस्तु तदेव वर्धते तदेव मृत्युं समुपैति काले । जन्मैव ते नास्ति तथैव मृत्यु स्त्येव नित्यस्य विभोरजस्य ॥७७४॥
જે વસ્તુ જમે છે, તે જ વધે છે; અને તે જ સમય થતાં મૃત્યુને પામે છે. તું તે નિત્ય, વ્યાપક અને અજન્મા છે; તેથી તારો જન્મ નથી ને મૃત્યુ પણ નથી. ૭૭૪ य एष देहो जनितः स एव समेघते नश्यति कर्मयोगात्। त्वमेतदीयास्वखिलास्ववस्थास्ववस्थितः साक्ष्यसि बोधमात्रः ॥७७५॥
આ દેહ કર્મના વેગથી જન્મે છે; તેથી તે જ વધે છે અને નાશ પામે છે. તે તે એ શરીરની બધી અવસ્થાઓમાં સાક્ષી રૂપે અને માત્ર જ્ઞાનરૂપે રહેલ છે. ૭ષ્મ યાપનહિરામરમાણુપુરે .
रेकात्मनाहमहमित्यवभाति नित्यम् ।
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્ર
बुद्धेः समस्तविकृते रविकारि बोद्ध
यद्ब्रह्म तत्वमसि केवलबोधमात्रम् ॥ ७७६ ॥ જે સ્વયંપ્રકાશ, સર્વાંના આત્મારૂપ (અથવા સર્વસ્વરૂપ) અને સુષુપ્તિ અવસ્થા સુધી ‘હું હું' એમ એક જ આત્મારૂપે નિત્ય પ્રકાશે છે, વળી જે પોતે વિકારી નથી અને બુદ્ધિના સમગ્ર વિકારાને જાણે છે તેમ જ કેવળ જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, ‘તત્ત્વમસિ ત્રા । તે બ્રહ્મ તુ છે.’ ૭૭૬
स्वात्मन्यनस्तमय संविदि कल्पितस्य व्योमादिसर्वजगतः प्रददाति सत्ताम् । स्फूर्ति स्वकीयमहसा वितनोति साक्षा
૧૬૯
ब्रह्म तत्त्वमसि केवलबोधमात्रम् ॥ ७७७ ॥ જેનું જ્ઞાન કદી અસ્ત પામતું નથી એવા પેાતાના સ્વરૂપમાં આકાશ વગેરે જે આ સર્વ જગત કલ્પાયેલું છે, તેને જે પેાતાના પ્રકાશથી સત્તા આપે છે તેમાં સ્ફૂર્તિ વિસ્તારે છે અને પાતે કેવળ માત્ર એધરૂપ છે, ‘તત્ત્વમતિ સાક્ષાત્ દ્રા । તે સાક્ષાત્ બ્રહ્મ તુ છે. ’ ૭૭૭
सम्यक्समाधिनिरतैर्विमलांत रंगैः
साक्षाद वेक्ष्य निजतत्वमपारखौख्यम् । संतुष्यते परमहंसकुलैरजस्रं
यद्ब्रह्म तत्त्वमसि केवलबोधमात्रम् ॥ ७७८ ॥
ઉત્તમ પ્રકારની સમાધિમાં તત્પર રહેનારા અને નિર્મળ અંતઃકરણવાળા પરમહંસાના સમૂહા, અપાર સુખમય જે આત્મતત્ત્વને સાક્ષાત જોઈ ને નિર'તર સાષ પામે છે અને જે કેવળ માત્ર જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, ‘તત્ત્વમસિ ત્રા। તે બ્રહ્મ તુ છે, ’ ૭૭૮ अंतर्बहिः स्वयमखंडित मेकरूप
मारोपितार्थवदुदं चति मूढबुद्धेः ।
मृत्स्नादिवद्विगतविक्रियमात्मवेद्यं
या तत्त्वमसि केवलबोधमात्रम् ॥ ७७९ ॥
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
જે પોતે અંદર ને બહાર અખડિત એકરૂપ જ છે. છતાં મૂઢબુદ્ધિ–અજ્ઞાનીને આરાપિત પદાર્થ જેવું જણાય છે પણુ ખરી રીતે જે માટી વગેરે મૂળ પદાથેર્ડની પેઠે વિક્રિયા રહિત છેસ્વાનુભવથી જ જાણુવા ચેાગ્ય છે અને કેવળ માત્ર જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, ‘તત્ત્વમસિ મા । તે બ્રહ્મ તુ છે. ' ૭૭૯ श्रुत्युक्तमध्य यमनंतमनादिमध्यमध्यतमक्षरमनाश्रयमप्रमेयम् । आनंदसदूध नमनामयमद्वितीयं
?
deafe केवलबोधमात्रम् ॥ ७८० ॥ વેદમાં જેને નિવિકાર, અનંત, અવિનાશી, આદિ કે મધ્ય રહિત, અવ્યક્ત, અક્ષર, આશ્રય રહિત, અપ્રમેય, આનંદ તથા સત્યથી ભ્યાસ, રાગ કે દોષ રહિત અને અદ્વિતીય કહેલ છે તેમ જ કેવળ માત્ર જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, ‘તત્ત્વમસિ મા । તે બ્રહ્મ તુ છે,' ૭૮૦
शरीर तद्यो गतदीयधर्माद्यारोपणं भ्रान्तिवशास्त्रयीदम् ।
न वस्तुतः किंचिदतस्त्वजस्त्वं मृत्योर्भयं कासि तत्राखि पूर्णः ॥ ७८१ ॥ તારામાં આ શરીર, તેનેા સબધ અને તેના ધર્મો વગેરેના જે આરાપ થયા છે, તે ભ્રાંતિને લીધે જ છે. ખરી રીતે એ કંઈ છે જ નહિ. આથી તું અજન્મા છે; તને મૃત્યુના ભય ક્યાં છે? તું તેા પૂર્ણ છે. ૭૮૧
यद्यद्रष्टुं भ्रान्तिमत्या स्वदृष्टया
तत्तत्सम्यग्वस्तुदृष्ट्या त्वमेव । त्वत्तो नान्यस्तु किंचित्तु लोके
कस्माद्भीतिस्ते भवेदद्वयस्य ॥ ७८२ ॥
તે' પાતાની ભ્રમિત દૃષ્ટિથી જે જે જોયું છે, તે તે સારી રીતે વસ્તુદૃષ્ટિથી (જોતાં) તુ જ છે. લેાકમાં તારાથી જુદી કાઈ વસ્તુ જ નથી—તું અદ્ધેય ( ખીજા પદ્મા થી રહિત જ ) છે;
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૧
- સવવદાંત-સિદ્ધાંત-નવારસ ગ્રહ તેથી તેને તેનાથી ભય હાય? ૭૮૨
पश्यतस्त्वहमेवेदं सर्वमित्यात्मनाखिलम् । भयं स्याद्विदुषः कस्मात्त्वस्मान्न भयमिष्यते ॥७८३॥
“આ બધું હું જ છું” એમ સર્વને જે આત્મારૂપે જુએ અને જાણે, તેને ભય કેનાથી થાય? પિતાથી પિતાને ભય કદી હોય જ નહિ. ૭૮૩
तस्मात्वमभयं नित्यं केवलानंदलक्षणम् । निष्कलं निष्क्रियं शांतं ब्रह्मैवासि सदाऽद्वयम् ॥७८४॥
માટે તું નિર્ભય, નિત્ય, કેવળ આનંદરૂપ લક્ષણવાળો, અવયવરહિત, ક્રિયારહિત, શાંત અને સદા અદ્ભય બ્રા જ છે.
शादृशानशेयविहीनं ज्ञातुरभिन्नं शानमखंडम् । ज्ञेयाज्ञेयत्वादिविमुक्तं शुद्धं बुद्धं तत्वमसि त्वम् ॥ ७८५ ॥
જે જ્ઞાતા, જ્ઞાન અને ય—એ ભેદેથી રહિત છે, જે જ્ઞાતાથી જુદુ નથી, અખંડ જ્ઞાનરૂપ છે, ય-અયપણું આદિ ધર્મોથી રહિત છે, શુદ્ધ અને બુદ્ધ છે, તે જ તત્ત્વ તું છે. ૭૮૫
अंतःप्रशत्वादिविकल्पैरस्पृष्ट यत्तदृशिमात्रम् ।। सत्तामात्र समरसमेकं शुद्ध बुद्धं तत्त्वमसि त्वम् ॥ ७८६ ॥
જે અંતઃપ્રજ્ઞ આદિ ભેદેથી રહિત છે, માત્ર દર્શનરૂપ અને સત્તાસ્વરૂપ છે, સમાન–એક જ રસવાળું તથા એક જ છે, તે શુદ્ધ અને બુદ્ધ તત્વ તું છે. ૭૮૬ રકાર સમક્ષર્વ સર્વવિદિત सत्यं शाश्वतमेकमनंतं शुद्धं घुद्धं तत्त्वमसि त्वम् ॥ ७८७ ॥
જે સર્વ આકારરૂપ, સર્વ સ્વરૂપ, સર્વથી રહિત, સર્વ નિષેધના અવધિરૂપ, સત્ય, સનાતન, એક, અનંત, શુદ્ધ અને બુદ્ધ તત્ત્વ છે, તે તું છે. ૭૮૭
नित्यानंदाखंडैकरसं निष्कलमक्रियमस्तविकारम्। प्रत्यगभिन्नं परमभ्यतं शुद्धं घुद्धं तस्वमसि त्वम् ॥ ७८८ ॥
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સદ્ધાંત-સારસ‘ગ્રહ
નિત્ય આનદરૂપ, અખંડ, એકરસવાળું, અવયવરહિત, ક્રિયાશૂન્ય, નિર્વિકાર, પ્રત્યકરૂપે જુદું નહિ, સશ્રેષ્ઠ, અવ્યક્ત, શુદ્ધ અને બુદ્ધ એવું જે તત્ત્વ છે, તે તુ છે. ૭૮૮ त्वं प्रत्यस्ताशेषविशेषं व्योमेवांतर्बहिरपि पूर्णम् । ब्रह्मानंदं परमद्वैतं शुद्धं बुद्धं तत्त्वमसि त्वम् ॥ ७८९ ॥ સમગ્ર વિશેષ અથવા વિભાગે। જેમાં દૂર થયા છે અને જે આકાશની પેઠે અંદર ને બહાર પણ પૂર્ણુ છે, તે અદ્વૈત પરમ બ્રહ્મ તું છે; તું જ એં શુદ્ધ અને યુદ્ધ તત્ત્વ છે. ૭૮૯ ब्रह्मवामहं ब्रह्म निर्गुणं निर्विकल्पकम् ।
"
૧૭૨
इत्येवाखंडया वृत्त्या तिष्ठ ब्रह्मणि निष्क्रिये ॥ ७९० ॥
‘હું જ બ્રહ્મ છું; હું જ નિવિકલ્પ, એટલે ભેદરહિત તથા સત્ત્વાદિ ગુણેાથી રહિત બ્રહ્મ છું' એથી અખંડ વૃત્તિએ નિષ્ક્રિય બ્રહ્મમાં તું સ્થિતિ કર. ૭૯૦
मखंडातां, घटितपरमानंदलहरीं
"परिध्वस्तद्वैतप्रमिति ममलां वृत्तिमनिशम् ।
ममुचानः स्वात्मन्यनुपमसुखे ब्रह्मणि परे रमस्व प्रारब्धं क्षपय सुखवृत्त्या त्वमनया ॥ ७९१ ॥
આ જ અખંડ વૃત્તિ પરમાનંદની લહેર સાથે જોડનારી, દ્વૈત જ્ઞાનના વિનાશ કરનારી અને નિર્માળ છે. તેને છોડ્યા વિના અનુપમ સુખસ્વરૂપ અને પરબ્રહ્મ એવા પેાતાના આત્મામાં તું રમણુ કર; અને આ સુખમય વૃત્તિમાં રહી પ્રારબ્ધ કર્મને ખપાવી નાખ. ૭૯૧
ब्रह्मानंद रसास्वादतत्परेणैव चेतसा ।
•
समाधिनिष्ठितो भूत्वा तिष्ठ विद्वन्सदा मुने ॥ ७९२ ॥ હે મુનિ ! હું વિદ્વાન ! બ્રહ્માનંદના રસના સ્વાદ લેવામાં જ તત્પર એવા ચિત્તથી તું સદાકાળ સમાધિનિષ્ઠ રહે. ૭૯૨
સ સા.
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ શિષ્યના પ્રશ્ન
अखंडाख्या वृत्तिरेषा वाक्यार्थ श्रुतिमात्रतः । - श्रोतुः संजायते किं वा क्रियांतरमपेक्षते ॥ ७९३ ॥ समाधिः कः कतिविधस्तत्सिद्धेः किमु साधनम् । माघेरंतरायाः के सर्वमेतन्निरूप्यताम् ॥ ७९४ ॥
,
આ અખંડ વૃત્તિ તત્ત્વમત્તિ આદિ વાખ્યાના માત્ર અર્થ સાંભળવાથી જ થાય છે, કે તે સાંભળ્યા પછી સાંભળનારને ખીજી ક્રિયા કરવાની જરૂર રહે છે ? સમાધિ એ શું ? તે કેટલા પ્રકારની છે? તેને સિદ્ધ કરવાનું સાધન કયું ? અને એ સમાધિ સિદ્ધ થતાં કયાં વિધ્રો આવે છે? આ બધું મને સમજાવા. ૭૯૩,૭૯૪
૧૯૩
શ્રી ગુરુને પ્રત્યુત્તર : મુખ્ય તે ગૌણ—એ અધિકારી मुख्यगौणादिभेदेन विद्यन्तेऽत्राधिकारिणः ।
तेषां प्रशानुसारेणाखंडा वृत्तिरुदेष्यते ॥ ७९५ ॥
આ તત્ત્વજ્ઞાનના વિષયમાં મુખ્ય ને ગૌણુ એવા એ અધિકારી હૈાય છે. તેને પાતપાતાની બુદ્ધિના અનુસારે અખંડ બ્રહ્માકાર વૃત્તિ જન્મે છે. ૭૯૫
श्रद्धाभक्तिपुरःखरेण विहितेनैवेश्वरं कर्मणा संतोष्याजिततत्प्रसाद महिमा जन्मतरेष्वेव यः । नित्यानित्य विवेकतीव्र विरतिन्यासादिभिः साधनैर्युक्तः स श्रवणे सतामभिमतो मुख्याधिकारी द्विजः ॥ ७९६ ॥ જે પુરુષે જન્માંતરમાં જ શ્રદ્ધા અને ભક્તિપુરઃસર નિત્ય – નૈમિત્તિક કર્યાં કરીને ઈશ્વરને સંાખ્યા હોય, તેને તે દ્વારા તેમની કૃપાના મહિમા પ્રાપ્ત થયેા હેાય છે; અને તેથી તેને (આ જન્મમાં) નિય—અનિત્ય વસ્તુના વિવેક, તીવ્ર વૈરાગ્ય તથા સન્યાસ આદ્ધિ સાધનાના ચોગ થાય છે. આવા સાધનસ પન્ન
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
અવ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્ર
દ્વિજવષ્ણુના પુરુષને વેદાંતશ્રવણુમાં મુખ્ય અધિકારી તરીકે સજ્જનાએ માન્યા છે. ૭૯૬
मध्यारोपापवादक्रममनुसरता देशिकेनात्र वेत्त्रा वाक्यार्थे बोध्यमाने सति सपदि सतः शुद्धबुद्धेरमुष्य । नित्यानंदाद्वितीयं निरुपममलं यत्परं तत्वमेकं तद्ब्रह्मवाहमस्मीत्युदयति परमाखंडताकारवृत्तिः ॥ ७९७ ॥
એવા સજ્જન શુદ્ધ બુદ્ધિવાળા મનુષ્યને, આ લાકમાં કાઈ જ્ઞાની ગુરુ, અધ્યારોપ તથા અપવાદના ક્રમને અનુસરી (તત્ત્વમસિ આદિ) વાક્યના અથ સમજાવવા માંડે, કે તરત જ તે નિત્ય, ાન દસ્વરૂપ, અદ્વિતીય, ઉપમારહિત, નિળ અને સ શ્રેષ્ઠ જે એક જ તત્ત્વ છે. ‘તે જ હું બ્રહ્મ છું' આવી પરમ અખ’ડાકાર વૃત્તિ તે મનુષ્યમાં પ્રકટે છે. ૭૯૭
अखंडाकारवृत्तिः सा चिदाभाससमन्विता ।
आत्माभिनं परं ब्रह्म विषयीकृत्य केवलम् ॥ ७९८ ॥ बाघते तद्वताशानं यदावरणलक्षणम् । अखंडाकारया वृत्या त्वज्ञाने बाधिते सति ॥ ७९९ ॥ तत्कार्य सकलं तेन समं भवति बाधितम् ! gaaviहो यथा तथा ॥ ८०० ! तस्य कार्यतया जीववृत्तिर्भवति बाधिता । उपप्रभा यथा सूर्य प्रकाशयितुमक्षमा || ८०१ ॥ तद्वदेव चिदाभासचैतन्यं वृत्तिसंस्थितम् । स्वप्रकाशं परं ब्रह्म प्रकाशयितुमक्षमम ॥ ८०२ ॥
એ અખડાકાર વૃત્તિ ( પ્રથમ તેા ) ચિદાભાસથી યુક્ત હોય છે અને આત્માથી અભિન્ન કેવળ પરપ્રાને વિષયરૂપ કરીને જન્મઢી હાય છે. પછી ધીમે ધીમે એ વૃત્તિ આવરણરૂપ લજીવાળા અને તેમાં રહેલા અજ્ઞાનને દૂર કરે છે. પછી એ અખંડાકાર વૃત્તિથી અજ્ઞાન જ્યારે ફૂ થાય છે, ત્યારે તેની સાથે
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંતસાર ગ્રહ ૧૭પ તે અજ્ઞાનનું કાર્ય પણ દૂર થઈ જાય છે. પછી જેમ તાંતણા બળી જતાં તેનું કાર્ય–કપડું પણ બની જાય છે, તેમ એ અજ્ઞાનનો નાશ થતાં તેના કાર્યરૂપે રહેલી જીવવૃત્તિ પણ નાશ પામે છે. જેમ સૂર્યનું પ્રતિબિંબ સૂર્યને પિતાને પ્રકાશિત કરવા સમર્થ થતું નથી, તે જ પ્રમાણે ચિતન્યના આભાસરૂપ (જીવ) ચેતન્ય જ્યાં સુધી વૃત્તિરૂપે રહેલું હોય, ત્યાં સુધી તે સ્વયંપ્રકાશ પરબ્રહ્મને પ્રકાશિત કરવા સમર્થ થતું નથી. ૭૯૮-૮૦૨
प्रचंडातपमध्यस्थदीएवष्टदीधितिः। तत्तेजसाभिभूतं सल्लीनोपाधितया ततः ॥ ८०३ ॥ बिंदभूतपरब्रह्ममात्रं भवति केवलम् । यथापनीले त्वादशे प्रतिधिशमुख स्वयम् ॥ ८०४॥ मुखमात्रं भवेत्तद्वदेतश्योपाधिसक्षयात् । घटज्ञाने यथा बुत्या यातया बाधिते सति ॥ ८०५ ॥ િધિરાણજો વિરામાણઃ વસેલા !. न तथा स्वप्रमे ब्रह्मण्याभास उपयुज्यते ।। १०६॥
જેમ પ્રચંડ (સૂર્યના) તાપની વચ્ચે રહેલે દી તેના તેજથી ઝાંખો થઈ નાશ પામેલી કાંતવાળે થાય છે, તે જ પ્રમાણે ચિદાભાસ (જીવ) ચિતન્ય પરબ્રહ્મબિંબ)ના તેજથી નિસતેજ બની એ સર (બ્રહ્મરૂપ બિંબ )માં લીન બની જાય છે; અને એ રીતે ઉપાધિરહિત થવાથી કેવળ માત્ર બિંબરૂપ પરબ્રહમ જ તે થઈ રહે છે. જેમ દર્પણને ખસેડી લેતાં તેમાં પ્રતિબિંબરૂપે દેખાતું મહું પોતે ઉપાધનો નાશ થવાથી માત્ર મઢારૂપે જ બાકી રહે છે, તે જ પ્રમાણે પ્રતિબિંબ-જીવન્ય પણ ઉપાધિને નાશ થતાં બિંબ–પરબ્રહ્મરૂપ જ થઈ રહે છે. જેમ ઘડાનું રમજ્ઞાન તેમાં વ્યાપેલી અંતઃકરણની વૃત્તિથી જ્યારે દૂર થાય છે ત્યારે ચિદાભાસ-વતન્ય પિતાના તેજથી ઘડાને પ્રકાશિત કરે છે (એટલે એ રીતે ચિદામાસ બીજા પદાર્થોને પ્રકાશિત કરે છે), તેમ
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬ સર્વવિદાંત-સિદ્ધાત-સારસંગ્રહ સ્વયંપ્રકાશબાને પ્રકાશિત કરવામાં ઉપયોગી થતો નથી.૮૦૩-૮૦૬
વસ્તુના જ્ઞાન માટે શ્રવણદિની જરૂર . ' मत एव मतं वृत्तिव्याप्यत्वं वस्तुनः सताम् । म फलव्याप्यता तेन न विरोधः परस्परम् ॥ ८०७ ॥ श्रुत्योदितस्ततो ब्रह्म ज्ञेयं बुख्यैव सूक्ष्मया। प्रशामाधं भवेद्येषां तेषां न श्रुतिमात्रतः ॥ ८०८।। स्यादखंडाकारवृत्तिविना तु मननादिना । भवणान्मननाखयानात्तात्पर्येण निरंतरम् ॥८०९ ॥ बुद्धः सूक्ष्मत्वमायाति ततो वस्तूपलभ्यते।। मंदप्रक्षावतां तस्मात्करणीय पुनः पुनः ।। ८१० ।। भवणं मननं ध्यानं सम्यग्वस्तूपलब्धये।
આ કારણથી જ પુરુષોને આવો મત છે, કે દરેક વસ્તુ અંત:કરણની વૃત્તિની વ્યાપ્ય છે–એટલે દરેક વસ્તુઓ વૃત્તિમાં વ્યાપ્ત થવા યોગ્ય છે, પણ વસ્તુઓ ફલવ્યાપ્ય નથી તેથી શ્રતિમાં પરસ્પર વિરોધ જણાતું નથી, માટે બ્રહ્મ સૂક્ષમ બુદ્ધિથી જ જાણવા યોગ્ય છે, પરંતુ જેમની બુદ્ધિમાં મંદતા હોય છે, તેમને મનન વગેરે વિના માત્ર શ્રુતિના આશ્રયથી જ અખંડાકાર વૃત્તિ થતી નથી; એટલા માટે નિરંતર તત્પર થઈ (પ્રથમ તો) શ્રવણ, મનન અને ધ્યાન (નિદિધ્યાસન) કરવું જોઈએ, જેથી બુદ્ધિમાં સૂક્ષમપણું પ્રાપ્ત થાય છે અને પછી તેમાં વસ્તુ જણાય છે. માટે જેમની બુદ્ધિ મંદ હોય, તેમણે વસ્તુનું ઉત્તમ પ્રકારે જ્ઞાન કરવા સારુ વારંવાર શ્રવણ, મનન અને ધ્યાન કરવું જોઈએ. ૮૦૭-૮૧૦
શ્રવણ-મનન-ધ્યાનનું સ્વરૂપ सर्ववेदान्तवाक्यानां षभिलिंगैः सदद्धये ।। ८११ ॥ परे ब्रह्मणि तात्पर्यनिधय श्रवण विदुः। श्रुतस्यैवाद्वितीयस्य वस्तुनः प्रत्यगात्मनः ॥ ८१२॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવેડાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
वेदान्तवाक्यानुगुणयुक्तिभिस्त्वनुचिंतनम् । मननं तच्छ्रुतार्थस्य साक्षात्करणकारणम् ॥ ८१३ ॥ विजातीयशरीरादिप्रत्ययत्यागपूर्वकम् । खजातीयात्मवृत्तीनां प्रवाहकरणं यथा ॥ तैलधारावदच्छिन्नवृत्त्या तयानमिष्यते ॥ ८१४ ॥
વેદાંતનાં સર્વ વાગ્યે!નું છ હેતુઓ દ્વારા સત્ય અદ્વૈત પરબ્રહ્મમાં જ તાપ છે, આવા નિશ્ચય સાંભળવા, તેને ‘ શ્રવણુ ’ કહે છે. પછી સાંભળેલી તે અદ્વૈત વસ્તુ પ્રત્યગાત્માનું વેદાંતનાં વામ્યાને અનુસરતી યુક્તિઓ વડે ચિંતન કરવું, તેને ‘મનન’ કહે છે. આવું મનન, સાંભળેલા અના સાક્ષાત્કાર કરવામાં કારણ છે. પછી વિજાતીય શરીર આદિ પદાર્થાનું જે જ્ઞાન હાય, તેના ત્યાગપૂર્ણાંક સજાતીય આત્મવૃત્તિઓના તેલની ધાર જેવા અવિચ્છિન્ન (અખંડ) પ્રવાહ કરવા, તેને ‘ધ્યાન’કહે છે. ૮૧૧-૮૧૪ એ શ્રવણાદિ કયાં સુધી
तावत्कालं प्रयत्नेन कर्तव्यं श्रवणं सदा । प्रमाणसंशय यावत्स्वबुद्धेर्न निवर्तते ॥ ८१५ ॥ प्रमेयसंशयो यावत्तावत्तु श्रुतियुक्तिभिः । आत्मयाथार्थ्यनिश्वित्त्यै कर्तव्य मननं मुहुः ॥ ८१६ ॥ विपरीतात्मधीर्यावन विनश्यति चेतसि !
૧૭૭
तावनिरंतरं ध्यानं कर्तव्यं मोक्षमिच्छता ॥ ८१७ ॥ यावन तर्केण निराखितोऽपि दृश्यप्रपंचस्त्वपरोक्षबोधात् । विलीयते तावदमुष्य भिक्षोर्ध्यानादि सम्यक्करणीयमेव ॥ ८६८ ॥ પેાતાની બુદ્ધિમાં પ્રમાણા સ`ખધે જે સંશય હાય, તે જ્યાં સુધી દૂર ન થાય, ત્યાં સુધી સદા પ્રયત્નપૂર્વક શ્રવણુ કરવું જોઈએ; તે જ પ્રમાણે પ્રમાણેાથી જાણવા ચેાગ્ય –પ્રમેય—(બ્રહ્મ)– વસ્તુના સંબ’ધમાં જ્યાંસુધી સ’શય હાય, ત્યાંસુધી આત્મવસ્તુની સત્યતાના નિશ્ચય કરવા માટે શ્રુતિએ અને યુક્તિઓના સાધનથી
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ પ્રહ વારંવાર મનન કરવું જોઈએ અને તે જ પ્રમાણે મનમાં રહેલી વિપરીત આત્મબુદ્ધિ (એટલે ચિત્તમાં રહેલું વિજાતીય શરીરાદિનું જ્ઞાન) નાશ ન પામે, ત્યાં સુધી મોક્ષને ઈચ્છતા મનુષ્ય નિરંતર ધ્યાન કરવું જોઈએ. આ દશ્ય પ્રપંચ, તર્ક દ્વારા જેકે દૂર થઈ ગયો હોય, તે પણ અપરોક્ષ બ્રહ્મજ્ઞાન દ્વારા તેને જ્યાં સુધી વિલય ન થાય, ત્યાં સુધી આવા (મુમુક્ષ) ભિક્ષુએ ધ્યાન વગેરેને સારી રીતે અવશ્ય કરવાં જ જોઈએ. ૮૧૫-૮૧૮
સમાધિના બે પ્રકારે સવિકલ્પ-નિર્વિકલ્પઃ
તેમાંની સવિકલ્પ સમાધિનું સ્વરૂપ सविकल्पो निर्विकल्प इति द्वधा निगद्यते । समाधिः सविकल्पस्य लक्षणं वच्मि तच्छृणु ॥ ८१९ ॥ शानाधविलयेनैव ज्ञेये ब्रह्मणि केवले। तदाकाराकारितया चित्तवृत्तेरवस्थितिः ॥ ८२०॥ सद्भिः स एव विज्ञेयः समाधिः सविकल्पकः। मृद एवावभानेऽपि मृण्मयद्विपमानवत् ॥ ८२१ ॥ सन्मात्रवस्तुमानेऽपि त्रिपुटी भाति सन्मयी। समाधिरत एवायं सविकल्प इतीर्यते ॥ ८२२ ॥
સવિકલ્પ અને નિર્વિકલ્પ-એમ બે પ્રકારની સમાધિ કહેવાય છે. તેમાંથી સવિકલ્પ સમાધિનું લક્ષણ કહું છું, તે સાંભળ. જ્ઞાન આદિને નાશ થયા વિના જ ય અદ્વૈત બ્રામાં ચિત્તવૃત્તિ તદાકાર સ્વરૂપે જે રહે, તેને જ સત્પરુષો “સવિકલ્પ” સમાધિ કહે છે.
જેમ “માટીને હાથી માટી જ છે” એવું જ્ઞાન હોવા છતાં તે જ્ઞાન સાથે માટીને હાથી પણ જણાય, તેમ “જગતમાં દરેક પદાર્થો બ્રહ્મ જ છે” એવું જ્ઞાન થયા છતાં તે જ્ઞાન સાથે જ્ઞાતા, શેય અને જ્ઞાન-એ ત્રિપુટી પણ બ્રહ્મસ્વરૂપે તેમાં જણાય છે, (પણ એ ત્રિપુટીને બ્રહ્મસ્વરૂપે તદ્દન વિલય થઈ ગયો છે
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસ ગ્રહ
૧૯૯
નથી ) તેથી જ આવી સમાધિ ‘ સવિકલ્પ’ કહેવાય છે. ૮૧૯–૮૨૨ નિર્વિકલ્પ સમાધિનું સ્વરૂપ
शात्रादिभावमुत्सृज्य ज्ञेयमात्र स्थितिर्हढा | मनसा निर्विकल्पः स्यात्समाधिर्योगसंशितः ॥ ८२३ ॥ પરંતુ જેમાં જ્ઞાતા વગેરે ભાવ ખિલકુલ છૂટી જાય અને માત્ર જ્ઞેયસ્વરૂપે જ મનની દૃઢ સ્થિતિ થઈ જાય, તે ‘નિવિકલ્પ ’ સમાધિ કહેવાય છે. આને ‘ચેગ ’ પણ કહે છે. ૮૨૩
जले निक्षिप्तलवणं जलमात्रतया स्थितम् । પૃથક ન માત્ત ત્તિ હંમ મેવાયમારતે ॥ ૮૨૪ यथा तथैव सा वृत्तिर्ब्रह्ममात्रतया स्थिता । पृथक न भाति ब्रह्मवाद्वितीयमवभासते ।। ८२५ ॥
જેમ પાણીમાં નાખેલું મીઠું' માત્ર જળરૂપે જ રહેલું થાય છે, જીદુ' જણાતું નથી અને એકલું પાણી જ ભાસે છે, તે જ પ્રમાણે અંતઃકરણની વૃત્તિ માત્ર બ્રહ્મસ્વરૂપે જ રહે છે, જુદી જણાતી જ નથી; અને કેવળ અદ્વૈત બ્રહ્મ જ પ્રકાશે છે, ૮૨૪,૨૫ मात्रादिकल्पनाभावान्मतोऽयं निर्विकल्पकः
वृत्तेः सद्भावबाधाभ्यामुभयोर्भेद इष्यते || ८२६ ॥
આ સમાધિમાં જ્ઞાતા આદિની કલ્પના હેાતી નથી; તેથી આને નિર્વિકલ્પ માનેલી છે. આમ જેમાં અંતઃકરણની વૃત્તિ જ્ઞાતા આદિ સ્વરૂપે હાય છે, તે સવિકલ્પ; અને જેમાં તે વૃત્તિ જ્ઞાતા આદિ સ્વરૂપે રહેતી જ નથી, તે નિવિકલ્પ; આવા એ ખન્નેમાં ભેદ માન્યા છે. ૮૨૬
સમાધિ અને સુષુપ્તિમાં તફાવત समाधि सुप्त्योशानं चाज्ञानं सुप्यात्र नेष्यते । વિદો નિાવવઃ ક્ષમાધિ વિમો દૈવિ ॥ ૮૨૭ ॥ मुमुक्षोर्यत्नतः कार्यों विपरीतनिवृत्तये । હસે વિપરીતાવા આવનાયા નિવર્ણનમ્ ॥ ૮૮ ॥
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ शामस्याप्रतिवद्धत्वं सदानंदच सिध्यति । दृश्यानुविद्धः शब्दानुविद्वधेति द्विधा मतः॥ ८२९ ॥ सविकल्पस्तयोर्यत्तलक्षणं वच्मि तच्छृणु । कामादिप्रत्ययैदृश्यः संसों यत्र दृश्यते ॥ ८३०॥ सोऽयं दृश्यानुविधः त्यात्समाधिः सविकल्पकः । महंममेदमित्यादिकामक्रोधादिवृत्तयः॥८३१॥ दृश्यन्ते येन संरष्टा दृश्याः स्युरहमादयः। कामादिसर्षवृत्तीनां द्रष्टारमविकारिणम् ॥ ८३२ ॥ साक्षिणं स्वं विजानीयाधस्ताः पश्यति निष्क्रियः। कामादीनामहं साक्षी दृश्यन्ते ते मया ततः ॥ ८३३॥ इति खाक्षितयात्मानं जानात्यात्मनि साक्षिणम् । दृश्यं कामादि सकलं स्वात्मन्येव विलापयेत् ॥ ८३४ ॥
સમાધિ અને સુષુપ્તિમાં આવે તફાવત છે, કે સમાધિમાં ન હોય છે, જ્યારે સુષુપ્તિમાં જ્ઞાન હેતું નથી, પરંતુ અજ્ઞાન જ ય છે. (માટે જ સુષુપ્તિને સમાધિ કહી શકાય નહિ.) આ સવિકલ્પ અને નિર્વિકલ્પ બન્ને સમાધિ, હદયમાં રહેલી વિપરીત ભાવના દૂર કરવા માટે મુમુક્ષુએ યત્નપૂર્વક કરવી જોઈએ. આ સમાધિ કરવાથી દેહાદિ ઉપરની વિપરીત આત્મભાવના દૂર થાય છે, જ્ઞાન અખલિત થાય છે અને નિત્યને આનંદ સિદ્ધ થાય છે.
બે પ્રકારની સવિકલ્પ સમાધિ દેશ્ય પદાર્થોના સંબંધવાળી (દશ્યાનુવિદ્ધ) અને શબ્દના સંધિવાળી (શબ્દાનુવિદ્ધ) એમ બે પ્રકારની સવિકલ્પ સમાધિ માની છે. એ બન્નેનું લક્ષણ કહું છું, તેને સાંભળ. જેમાં કામ આ દશ્ય પદાર્થોના જ્ઞાનને સંબંધ દેખાય છે, તે “દક્ષાનુવિદ્ધ” સવિકલ્પ સમાધિ છે. “હું, મારું, આ ઈત્યાદિ કામ-ક્રોધ વગેરેની વૃત્તિઓ છે. આ અહંકાર વગેરે વૃત્તિઓ તેને લીધે (દ્રણા દ્વારા) દેખાય છે, તેથી એ અહંકાર વગેરે બધા દશ્ય
समाधि
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ૧૮૧ પદાર્થો છે; પણ આત્મા તે કામ આદિ સર્વ વૃત્તિઓને દ્રષ્ટા છે અને અવિકારી છે. આમ જે પિતાને સાક્ષીરૂપે જાણે છે, તે નિષ્ક્રિય જ રહીને એ વૃત્તિઓને (દશ્યરૂપે) જુએ છે. (જેમ કે) હું તે કામાદિને સાક્ષી છું (સાક્ષાત્ જેનારો-દ્રષ્ટા છું), તેથી મારે લીધે તે કામાદિ દેખાય છે (દશ્યરૂપે પ્રકટે છે), એમ પિતાને સાક્ષીરૂપે જાણે છે. પછી એ જ્ઞાની પુરુષ, એ સાક્ષીસ્વરૂપને તથા કામાદિ બધા દશ્યને પિતાના શુદ્ધ આત્મામાં જ લય પમાડી દે છે. ૮૨૭-૮૩૪
આત્મામાં દશ્યનો લય કરવાની રીત नाहं देहो नाप्यसुर्नाक्षवर्गों
नाहंकारो नो मनो नापि बुद्धिः । अंतस्तेषां चापि तद्विक्रियाणां .
साक्षी नित्यः प्रत्यगेवाहमस्मि ॥ ८३५ ॥ હું દેહ નથી, પ્રાણ પણ નથી, ઈદ્રિયોને સમુદાય નથી, અહંકાર નથી, મન નથી અને બુદ્ધિ પણ નથી, પરંતુ તેઓની તથા તેમના વિકારોની અંદર સાક્ષી તરીકે રહેનારો પ્રત્યેગાત્મા જ છું. ૮૩૫.
वाचः साक्षी प्राणवृत्तेश्च साक्षी।
चक्षुःश्रोत्रादान्द्रियाणां च साक्षी
साक्षी नित्यः प्रत्यगेवाहमस्मि ॥८३६॥ હું વાણીને સાક્ષી, પ્રાણની વૃત્તિને સાક્ષી, બુદ્ધિને સાક્ષી, બુદ્ધિની વૃત્તિને સાક્ષી અને ચક્ષુ આદિ ઇન્દ્રિયોને પણ સાક્ષી છું, નિત્ય છું, પ્રત્યગામા જ છું. ૮૩૬ नाहं स्थूलो नापि सूक्ष्मो न दी! ।
नाहं बालो नो युवा नापि वृद्धः। नाहं काणो नापि मुको न षंढः
साक्षी नित्यः प्रत्यगेवाहमस्मि ॥ ८३७॥
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ હું સ્કૂલ નથી, સૂક્ષમ નથી, લાંબો નથી, ટૂંકે નથી, બાળક નથી, યુવાન નથી અને વૃદ્ધ નથી; તેમ જે હું કાણે નથી, મૂ નથી કે નપુસક નથી. હું તે સાક્ષી, નિત્ય અને પ્રત્યગાત્મા જ છું. ૮૩૭ नास्म्यागंता नापि गंता न हंता
नाहं कर्ता न प्रयोक्ता न वक्ता। नाहं भोक्ता नो सुखी नैव दुःखी
- પાણી નિય: પ્રવારિક / ૮૨૮ !
હું આવનારે નથી, જનાર નથી, હણનાર નથી, કરનાર નથી, પ્રયોગ કરનાર અથવા જેડનાર નથી, બોલનાર નથી, ભોગવનાર નથી, સુખી નથી કે દુઃખી નથી. હું તો સાક્ષી, નિત્ય અને પ્રત્યગાત્મા જ છું. ૮૩૮ नाहं योगी नो वियोगी न रागी
नाहं क्रोधो नैव कामी न लोभी। नाहं बद्धो नापि युक्तो न मुक्तः
साक्षी नित्यः प्रत्यगेवाहमस्मि ॥ ८३९॥ હું યેગી નથી, વિયેગી નથી, રાગી નથી, ક્રોધી નથી, કામી નથી, લોભી નથી, બંધાયેલો નથી, કોઈ સાથે જોડાયેલ નથી કે કેઈથી છૂટે થયેલ નથી. હું તો સાક્ષી, નિત્ય અને પ્રત્યંગાત્મા જ છું. ૮૩૯ नांत-प्रशो नो बहिःप्रशको वा
नैव प्रशो नापि चाप्रज्ञ एषः। नाहं श्रोता नापि संता न बोद्धा
साक्षी नित्यः प्रत्यगेवाहमस्मि ॥ ८४०॥ હું અંદરના જ્ઞાનવાળો કે બહારના જ્ઞાનવાળો નથી; ઘણે જ જ્ઞાની કે ઘણે જ અજ્ઞાની પણ નથી, હું સાંભળનારો, મનન કરનારે કે બોધ પામનાર પણ નથી; હું તો સાક્ષી, નિત્ય અને પ્રત્યગાત્મા જ છું. ૮૪૦
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ न मेऽस्ति देहेंद्रियधुद्धियोगो
___ न पुण्यलेशोऽपि न पापलेशः। 'क्षुधापिपासादिषडूमिदूरः
सदा विमुक्तोऽस्मि चिदेव केवलः ॥ ८४१ ॥ મન દેહ, ઇંદ્રિયો કે બુદ્ધિ સાથે સંબંધ નથી; મારામાં પુણ્યને લેશ નથી કે પાપને પણ લેશ નથી. સુધા-તૃષા આદિ છ ઊર્મિઓથી હુ દૂર છું, સદા અતિશય મુક્ત છું અને કેવળ ચિતન્ય સ્વરૂપ જ છું. ૮૪૧ अपाणिपादोऽहमवागचक्षुषी
અgro વાક્યમાં ઘડિયા ध्योमेव पूर्णोऽस्मि विनिर्मलोऽस्मि
રોડમ રિવ લેવા . ૮૪ર II મને હાથ નથી, પગ નથી, વાણી નથી, ચક્ષુ નથી, પ્રાણ નથી, મન નથી અને બુદ્ધિ પણ નથી, હું તો આકાશ જેવો પૂર્ણ છું, અતિશય નિર્મળ છું, સદા એકરૂપ છું અને કેવળ ચિતન્ય સ્વરૂપ જ છું. ૮૪૨ इति स्वमात्मानमवेक्षमाणः ।
प्रतीतरश्यं प्रविलापयन्वदा। जहाति विद्वान्विपरीतभाव
स्वाभाविकं भ्रांतिवशात्प्रतीलम् ॥ ८४३ ॥ એમ પિતાના આત્માનાં દર્શન કરતો અને જણાતા સર્વ દશ્ય પદાર્થોને સદા લય પમાડ જ્ઞાની, (શરીરાદિને આત્મા માની લેવારૂપ) વિપરીત ભાવનાને ત્યાગ કરે છે; જે ભાવના સ્વાભાવિક ભ્રાંતિને લીધે જ જણાયેલી હોય છે. ૮૪૩
- મુકિત શું ? અને ક્યારે ? विपरीतात्मतास्फूतिरेव मुक्तिरितीर्यते । सदा समाहितस्यैव सैषा सिध्यति नान्यथा ॥ ८४४ ॥
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪ સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
(દેહાદિથી) વિપરીત આત્માના સ્વરૂપને જે પ્રકાશ કે એ જ મુક્તિ કહેવાય છે. આ મુક્તિ સદા સમાધિમાં રહેનાર મનુષ્યને જ સિદ્ધ થાય છે, બીજી રીતે સિદ્ધ થતી નથી. ૮૪૪ न वेषभाषाभिरमुष्य मुक्तिर्या केवलाखंडचिदात्मना स्थितिः। तसिखये स्वात्मनि सर्वदा स्थितो जह्यादहंतो ममतामुपाधौ ॥ ८४५॥
કેવળ અખંડ ચિદાત્મારૂપે જે સ્થિતિ, એ જ મુક્તિ છે આત્માની એ મુક્તિ જુદા જુદા વેષ અથવા ભાષાઓથી થતી નથી. એ મુક્તિની સિદ્ધિ માટે તે પોતાના આત્મસ્વરૂપમાં જ સદા સ્થિતિ કરવી જોઈએ; અને ઉપાધિ વિષેની અહંતાને તથા મમતાને ત્યાગ કરવો જોઈએ. ૮૪૫ ?
स्वात्मतत्त्वं समालंब्य कुर्यात्प्रकृतिनाशनम् । तेनैव मुक्तो भवति नान्यथा कर्मकोटिभिः ॥ ८४६ ॥
પિતાના આત્મતત્વને આશ્રય કરી પ્રકૃતિનો નાશ કરે; કેમ કે તેથી જ મનુષ્ય મુક્ત થઈ શકે છે; બીજી રીતે કરોડો કર્મો કરવાથી પણ મુક્ત થતા નથી. ૮૪૬ ज्ञात्वा देवं सर्वपाधापहानिः क्षीणैः क्लेशैर्जन्ममृत्युप्रहाणिः । इत्येवैषा वैदिकी वाग्ब्रवीति क्लेशक्षत्यां जन्ममृत्युप्राणिम् ॥८४७॥
આત્મારૂપ દેવને જાણ્યા પછી સર્વ બંધનરૂપ પાશે છૂટી જાય છે; અને કલેશોનો નાશ થયા પછી જન્મ તથા મરણથી પણ સંપૂર્ણ છુટકારો થાય છે. આમ આ વેદવાણું લેશન નાશ થતાં જન્મ તથા મૃત્યુથી સંપૂર્ણ છુટકારે કહે છે. ૮૪૭ भूयो जन्माधप्रसक्तिविमुक्तिः क्लेशक्षत्या भाति जन्माघभावः।।
शक्षत्या हेतुरात्मैकनिष्ठा तस्मात्कार्या ह्यात्मनिष्ठा मुमुक्षोः ॥ ८४८ ॥ ( જન્મ આદિને ફરી પ્રસંગ ન થવો, એ જ સંપૂર્ણ મુક્તિ છે; ક્લેશને નાશ થતાં ફરી જન્મ વગેરે થતાં જ નથી; અને કલેશોનો નાશ થવાનું કારણ કેવળ એક આત્મનિષ્ઠા જ છે; માટે મુમુક્ષુએ આત્મનિષ્ઠા જ કરવી જોઈએ. ૮૪૮
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ-વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
૧૮૫ - ~
. કલેશે કયા ? क्लेशाः स्युर्वासना एव जंतोर्जन्मादिकारणम् । ज्ञाननिष्ठाग्निना दाहे तासां नो जन्महेतुता ॥ ८४९ ॥ बीान्यग्निप्रदग्धानि न रोहन्ति यथा पुनः।। शानदग्धैस्तथा क्लेशै त्मा संपद्यते पुनः ॥ ८५० ॥
વાસનાઓ જ ફેશે છે; અને તેઓ જ પ્રાણીને જન્મનું કારણ બને છે; પણ જ્ઞાનનિષ્ણારૂપ અગ્નિથી એ વાસનાઓ બળી જાય છે, ત્યારે જન્મનું કઈ કારણ રહેતું જ નથી. જેમ અગ્નિથી બળી ગયેલાં બીજ ફરી ઊગતાં નથી, તેમ જ્ઞાન વડે કલેશ બળી જાય છે, ત્યારે આત્માને ફરી જન્મ લેવો પડતો નથી. ૮૪૮૫૦
- જ્ઞાનનિષ્ઠાની જરૂર तस्मान्मुमुक्षोः कर्तध्या ज्ञाननिष्ठा प्रयत्नतः । निःशेषवासनाक्षत्यै विपरीतनिवृत्तये ।। ८५१ ॥
માટે મુમુક્ષુએ, વાસનાઓને સંપૂર્ણ નાશ થાય તે માટે અને દેહાદિ ઉપરની વિપરીત આત્મભાવના દૂર કરવા સારુ પ્રયત્નથી જ્ઞાનનિષ્ઠા કરવી જોઈએ. ૮૫૧
झाननिष्ठातत्परस्य नैव कर्मोपयुज्यते । कर्मणो ज्ञाननिष्ठाया न सिध्यति सहस्थितिः॥ ८५२ ॥
જ્ઞાનનિષ્ઠામાં તત્પર થયેલાને કર્મ ઉપયોગી જ નથી; અને કર્મનું તથા જ્ઞાનનું સાથે રહેવું બની શકતું જ નથી. ૮૫ર
परस्परविरुद्धत्वात्तयोभिन्नस्वभावयोः। कर्तृत्वभावनापूर्व कर्म शानं विलक्षणम् ॥ ८५३॥
કેમ કે જ્ઞાન અને કર્મ બંને પરસ્પર વિરુદ્ધ છે; એ બંનેને સ્વભાવ જુદે છે; કર્મ, કર્તાપણાની ભાવનાપૂર્વક જ થાય છે; ત્યારે જ્ઞાન એથી વિલક્ષણ છે. (તેમાં તો કર્તાપણાની ભાવના ઊલટી ત્યજવાની હોય છે.) ૮૫૩
देहात्मबुद्धविच्छित्यै शानं कर्म विवृद्धये।। अज्ञानमूलकं कर्म शानं तूभयनाशकम् ॥ ८५४ ॥
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવદત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ વળી જ્ઞાન, દેહ ઉપરની આત્મબુદ્ધિનો નાશ કરવાને ઉપચગી છે, ત્યારે કર્મ તેને વધારે કરવાને ઉપયોગી છે. કમનું મૂળ અજ્ઞાન છે; અને જ્ઞાન તે અજ્ઞાનને તથા કમને-બંનેને નાશ કરનાર છે. ૮૫૪
ज्ञानेन कर्मणो योगः कथं सिध्यति वैरिणा। सहयोगो न घटते यथा तिमिरतेजसोः ॥ ८५५ ॥ निमेषोन्मेषयोऽपि तथैव शानकर्मणोः। प्रतीची पश्यतां पुखां कुतः प्राचीविलोकनम् । प्रत्यक्प्रवणचित्तस्य कुतः कर्मणि योग्यता ।। ८५६ ॥
જ્ઞાન અને કર્મ બંને એકબીજાનાં શત્રુ છે; તેથી જ્ઞાન સાથે કર્મને વેગ કઈ રીતે સિદ્ધ થાય ? (ન જ થાય.) જેમ અંધકાર અને પ્રકાશનું સાથે રહેવું ઘટે નહિ; અથવા આંખનું મીચાવું ને ઊઘડવું–બંને સાથે હોઈ શકે જ નહિ; તે જ પ્રમાણે જ્ઞાન તથા કર્મનું સાથે હોવું સંભવે જ નહિ; જે લોકો પશ્ચિમ દિશા તરફ જોઈ રહ્યા હોય, તેઓને પૂર્વ દિશા કક્યાંથી દેખાય? (ન જ દેખાય.) એ જ રીતે જેનું ચિત્ત પ્રત્યગાત્મામાં તત્પર બન્યું હોય, તેની કર્મમાં ગ્યતા કેવી રીતે થાય? (ન જ થાય. ) ૮૫૫,૮૫૬
જ્ઞાનનિષ્ટને કર્મની જરૂર જ નથી शानैकनिष्ठानिरतस्य भिक्षो वावकाशोऽस्ति हि कर्मतंत्रे। तदेव कर्मास्य तदेव संध्या तदेव सर्वे न ततोऽन्यदस्ति ॥ ८५७ ॥
કેવળ જ્ઞાનનિષ્ઠામાં જ તત્પર રહેતા ભિક્ષુ (અથવા મુમુક્ષુ) માટે કર્મનાં તંત્રને અવકાશ જ નથી. એના માટે તે એ જ્ઞાન જ કર્મ છે; એ જ સંધ્યા છે એ જ બધું ય છે. એનાથી બીજું એને કંઈ કરવાનું જ નથી. ૮૫૭
बुद्धिकल्पितमालिन्यक्षालन स्नानमात्मनः।। तेनैव शुद्धिरेतस्य न मृदा न जलेन च ॥८५८ ॥ .
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત–સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
૧૮૭
બુદ્ધિએ કલ્પી કાઢેલી મલિનતા ધાઈ નાખવી, એ જ આત્માનુ સ્તાન છે. એ દ્વારા જ આત્માની શુદ્ધિ થાય છે; સાટીથી કે જળથી આત્માની શુદ્ધિ થતી નથી. ૮૫૮ स्वस्वरूपे मनः स्थानमनुष्ठानं तदिष्यते ।
करणत्रयसाध्यं यत्तन्मृषा तदखत्यतः ॥ ८५९ ॥ આત્મસ્વરૂપમાં જ મન સ્થિતિ કરે, એ જ મુમુક્ષુનું અનુમાન એટલે કર્તવ્યકમ ) છે. બાકીનાં મન, વચન અને કાયાથી થતાં અંધાં કમ જૂઠાં હેાવાથી નકામાં છે. ૮૫૯ विनिषिध्याखिलं दृश्यं स्वस्वरूपेण या स्थितिः ।
खा संध्या तदनुष्ठानं तद्दानं तद्धि भोजनम् ॥ ८६० ॥ બધા દૃશ્ય પદાર્થાને સ ́પૂર્ણ નિષેધ કરી આત્મસ્વરૂપે સ્થિતિ કરવી, એ જ સંધ્યા છે, એ જ અનુષ્ઠાન છે, એ જ દાન છે મને એ જ ભાજન છે. ૮૬૦
विज्ञातपरमार्थानां शुद्धसत्त्वात्मनां खताम् ।
यतीनां किमनुष्ठानं स्वानुसंधि विना परम् ॥ ८६१ ॥ જેણે એ પરમાથ વસ્તુ જાણી હાય અને જેઓના અંતઃકરણુ ને આત્મા શુદ્ધ હાય, તેવા ઉત્તમ યતિએ માટે આત્માનુસંધાન વિના ખીજું કર્યુ. અનુષ્ઠાન છે ? હું કાંઈ જ નથી. તેઓ માટે કંઈ પણ કરવાનું રહેતું જ નથી.) ૮૬૧
तस्मात्कियान्तरं त्यक्त्वा ज्ञाननिष्ठापरो यतिः । સરાહ્મનિષ્ઠયા તિન્નિમ્બ્રજનIાળ ! ૮૬
માટે યતિએ બીજી ક્રિયાએ ત્યજીને જ્ઞાનનિષ્ઠામાં જ તત્પર થવું; ઉત્તમ આત્મનિામાં જ નિશ્ચળ રહેવું અને તેના જ પરમ આય કરવા. ૮૬૨
कर्तव्यं स्वचितं कर्म योगमारोदुमिच्छता ।
11
मारोहणं कुर्वतस्तु कर्म नारोहणं मतम् ॥ ८६३ ॥ જેને (તત્ત્વજ્ઞાનરૂપ) ચેાગ ઉપર આરૂઢ થવાની ઈચ્છા
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસપ્રહ હોય, તેણે પિતાને ગ્ય (શ્રવણ-મનનાદિ) કર્મ કરવાં જોઈએ; પણ એ યોગ ઉપર ચઢી રહ્યો હોય, તેને માટે યજ્ઞ-યાગાદિ કર્મો, એ વેગ ઉપર ચઢાવનારાં માન્યાં નથી. ૮૬૩ योगं समारोहति यो मुमुक्षुः क्रियान्तरं तस्य न युक्तमीषत् । क्रियान्तरासकमनाः पतत्यसौ तालद्रुमारोहणकर्तृवध्रुवम् ॥ ८६४।।
જે મુમુક્ષુ ગ ઉપર ચઢી રહ્યો હોય, તેણે બીજી કોઈ પણ ક્રિયા કરવી, તે લગારે યોગ્ય નથી, કેમ કે એ મનુષ્ય, બીજી ક્રિયાઓમાં આસક્ત મનવાળે થાય, એટલે તાડના ઝાડ ઉપર ચઢવા જનાર મનુષ્યની પેઠે અવશ્ય પડે જ છે. ૮૬૪
योगारूढस्य सिद्धस्य कृतकृत्यस्य धीमतः।। नास्त्येव हि बहिदृष्टिः का कथा तत्र कर्मणाम् । दृश्यानुविद्धः कथितः समाधिः सविकल्पकः ॥ ८६५ ॥
તે પછી જે બુદ્ધિમાન પુરુષ, ગારૂઢ બની સિદ્ધ અને કૃતકૃત્ય થઈ ચૂક્યો હોય અને જેની દષ્ટિ (આત્મા સિવાય) બહાર હોતી નથી, તેને માટે તો કર્મો કરવાની વાત જ ક્યાં રહે છે? એ રીતે દશ્યયુક્ત સવિકલ્પ સમાધિ કહી. ૮૬૫
શબ્દાનુવિદ્ધ સમાધિ शुद्धोऽहं बुद्धोऽहं प्रत्यग्रूपेण नित्यसिद्धोऽहम् । शांतोऽहमनंतोऽहं सततपरानंद सिंधुरेषाहम् ॥ ८६६॥
હું શુદ્ધ છું, હું બુદ્ધ છું, પ્રત્યગાત્મા સ્વરૂપે હું નિત્ય સિદ્ધ છું, હું શાંત છું, હું અનંત છું અને સારી રીતે વ્યાપેલા પરમાનંદને સમુદ્ર હું જ છું. ૮૬૬
नाद्योऽहमनाधोऽहं वाडानसा साध्यवस्तुमात्रोऽहम्।। निगमवचोवेद्योऽहमनवद्याखंडबोधरूपोऽहम् ॥ ८६७ ॥ विदिताविदितान्योऽहं मायावत्कार्यलेशशुन्योऽहम् । केवलगात्मकोऽहं संविन्मात्रः सद्विभातोऽहम् ॥ ८६८॥ હું આદિમાં હેનાર છું, અનાદિ કાળનો છું, હું વાણી
સ. સી.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ અને મનથી સધાતી હરકોઈ વસ્તુરૂપ છું, વેદનાં વચનથી જાણવાયેગ્ય હું છું અને નિર્દોષ અખંડ જ્ઞાનરૂપ હું છું. હું જાણેલું અને નહિ જાણેલું-એ બંનેથી જુદું છું; માયા અને તેના કાર્યોના લેશથી પણ હું રહિત છું, કેવળ દ્રષ્ટારૂપ છું, હું જ્ઞાનસ્વરૂપ છું અને હું કેવળ એક જ વાર પ્રકાશે છું. ૮૬૭,૮૬૮
अपरोऽहमनपरोऽहं बहिरंतश्चापि पूर्ण एवाहम् ।। अजरोऽहमक्षरोऽहं नित्यानंदोऽहमद्वितीयोऽहम् ॥ ८६९ ॥
હું અપર (સર્વથી દે) છું અને અનપર (સર્વથી જુદો નહિ એવી પણ છું; હું બહાર અને અંદર પૂર્ણ જ છું. હું અજર (ઘડપણ વિનાને) છું. હું અક્ષર (અવિનાશી) છું. હું નિત્ય આનંદરૂપ છું અને હું અદ્વિતીય-એક જ છું. ૮૬૯
प्रत्यगभिन्नमखंड सत्यज्ञानादिलक्षणं शुद्धम्। श्रत्यवगम्यं तथ्यं ब्रह्मैवाहं परं ज्योतिः ॥ ८७० ॥
જે પ્રત્યેક (દરેકમાં વ્યાપેલા)તત્વથી જુદું નથી, અખંડ છે, સત્ય-જ્ઞાન આદિ લક્ષણવાળું છે, શુદ્ધ છે, કૃતિ દ્વારા જાણુંશકાય છે અને સત્ય છે, તે પરમ તિ “બ્રહ્મ” હું જ છું. ૮૭૦
एवं सन्मात्रगाहिन्या वृत्या तन्मात्रगाहकैः ।। शब्दैः समर्पितं वस्तु भावयेनिश्चलो यतिः ॥ ८७१ ॥
એમ માત્ર સત્ વસ્તુમાં પ્રવેશેલી વૃત્તિ વડે માત્ર એ સત વસ્તુને શહણ કરાવનારા શબ્દો દ્વારા યતિએ ઉત્તમ પ્રકારે પ્રાપ્ત થયેલી વસ્તુનું નિશ્ચળ થઈને ધ્યાન કરવું. ૮૭૧ कामादिदृश्यप्रविलापपूर्वक शुद्धोऽहमित्यादिकशब्दमित्रः। દેવ નિg૭ ઇ gષ માવઃ શાનુવઢઃ ચિતઃ રાશિઃ ૮૭
કામાદિ દશ્ય ભાવોને લય કરવાપૂર્વક “હું શુદ્ધ છું” ઇત્યાદિ પૂર્વોક્ત શબ્દ સાથે દ્રષ્ટા –આત્મામાં જ સ્થિતિવાળા પુરુષનો એ ભાવ, તેને “શ્યાનુવિદ્ધ” સમાધિ કહેલ છે. ૮૭૨
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦ સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
નિર્વિકલ્પ સમાધિ ક્યારે થાય? उश्यस्यापि च साक्षित्वात्समुल्लेखनमात्मनि । . निवर्तकमनोवस्था निर्विकल्प इतीर्यते ॥ ८७३ ।।
આત્મા દશ્ય પદાર્થોને પણ સાક્ષી છે, એવા ભાવપૂર્વક એ દશ્યને આત્મામાં જ લય કરી દઈ તે તરફથી અટકાવનારી મનની જે અવસ્થા, તે નિર્વિકલ્પ સમાધિ કહેવાય છે. ૮૭૩
सविकल्पसमाधि यो दीर्घकालं निरंतरम्। . संस्कारपूर्वकं कुर्यानिर्विकल्पोऽस्य सिध्यति ।। ८७४॥
જે મનુષ્ય લાંબાકાળ સુધી સંસ્કારપૂર્વક નિરંતર સવિકલ્પ સમાધિને અભ્યાસ કરે છે, તેને નિર્વિકલ્પ સમાધિ સિદ્ધ થાય છે. ૮૭૪ निर्विकल्पकसमाधिनिष्ठया तिष्ठतो भवति नित्यता ध्रुवम् । उद्भवाद्यपगतिनिरर्गला नित्यनिश्चलनिरंतनिवृतिः ॥ ८७५ ॥
જે મનુષ્ય નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં નિષ્ઠાપૂર્વક રહે છે, તેની અવશ્ય નિત્યતા થાય છે, તેનાં જન્મ વગેરે જતાં રહે છે અને તેને અખલિત, નિત્ય, નિચળ તથા અનંત શાંતિ પ્રાપ્ત થાય છે. ૮૭૫
વિજ્ઞાનનિમિતિ વા િિાનવેરા स्वानंदामृतसिंधुनिमग्रस्तूष्णीमास्ते कश्चिदतन्यः ॥ ८७६ ॥
(એ સમાધિમાં આરૂઢ થયેલાને) “હું વિદ્વાન છું, અથવા આ જગતરૂપ છું” એ કંઈ પણ બહાર કે અંદરને અનુભવ રહેતો નથી. એ કઈક જ પુરુષ આત્માના આનંદરૂપ અમૃતના સાગરમાં મગ્ન થઈ અનન્ય (કેવળ આત્મસ્વરૂપે) શાત-મૂંગે બેસી રહે છે. ૮૭૬
निर्विकल्पं परं ब्रह्म यत्तस्मिन्नेव निष्ठिताः ।। एते धन्या एव मुक्ता जीवन्तोऽपि बहिर्दशाम् ।। ८७७ ॥
જેઓ નિર્વિકલ્પ પરબ્રામાં જ સ્થિતિવાળા હાઈ નિર્વિકલ્પ સમાધિમાં આરૂઢ થયા હોય છે, તેઓ ખરેખર ધન્યવાદને પ.
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
૧૯ી છે. તેઓ બાહ્યદષ્ટિવાળાઓની નજરે જીવતા હોય છે છતાં भुत । छे. ८७७
* આંતરસમાધિની પેઠે બાઘસમાધિની પણ જરૂર છે यथा समाधित्रितयं यत्नेन क्रियते हदि । तथैव बाह्यदेशेऽपि कार्य द्वैतनिवृत्तये ॥ ८७८ ॥
જેમ પૂર્વોક્ત ત્રણ સમાધિ યત્નપૂર્વક હદયમાં કરાય છે, તે જ પ્રકારે હદયથી બહારના પ્રદેશમાં પણ દ્વિતભાવ દૂર કરવા માટે સમાધિ કરવી જોઈએ. ૮૭૮
तत्प्रकारं प्रवक्ष्यामि निशामय समाखतः । अधिष्ठानं परं ब्रह्म सच्चिदानंदलक्षणम् ।। ८७९ ॥ तत्राध्यस्तमिदं भाति नामरूपात्मकं जगत् ।। सर विस्वं तथानंदरूपं यद्बह्मणत्रयम् ॥ ८८०॥ मध्यस्तजगतो रूपं नामरूपमिदं व्यम् । पतानि सच्चिदानंदनामरूपाणि पंच च ॥ ८८१॥ एकीकृस्योच्यते मूर्खरिदं विश्वमिति भ्रमात् । शैत्यं श्वेतं रसं द्राव्यं तरंग इति नाम च ॥८८२॥ एकीकृत्य तरंगोऽयमिति निर्दिश्यते यथा । मारोपिते नामरूपे उपेक्ष्य ब्रह्मणः सतः ॥ ८८३ ॥ स्वरूपमात्रग्रहणं समाधिर्वाह्य आदिमः। सच्चिदानंदरूपस्य सकाशादब्रह्मणो यतिः ॥ ८८४॥ नामरूपे पृथक्कृत्वा ब्रह्मण्येव विलापयन् । अधिष्ठानं परं ब्रह्म सच्चिदानंदमद्वयम् । यत्तदेवाहमित्येव निश्चितात्मा अवेध्रुवम् ॥ ८८५॥
હવે તેને પ્રકાર સંક્ષેપમાં કહું છું, તે સાંભળ. સચ્ચિદાનંદરૂપ લક્ષણવાળું પરબ્રહ્મ અધિકાન (સર્વને મૂળ આશ્રય) છે. તેમાં નામરૂપાત્મક આ જગત અધ્યાસ પામેલું (કેવળ અજ્ઞાન. थी ४ ५६पी ढj ४) मासे छे. सत्, यित् अने मान
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
સવક્રાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
એ ત્રણ બ્રહ્મનાં સ્વરૂપ છે; અને નામ તથા રૂપ-એ એ અધ્યાસ પામેલાં જગતનાં સ્વરૂપ છે. આ સત્ ચિત્, આનંદ, નામ અને રૂપ-પાંચેને ભ્રમથી એકરૂપ કરી મૂર્ખાએ; ‘આ જગત છે' એમ કહે છે. જેમ શીતળતા, ધેાળાશ, રસ, પ્રવાહીપણું અને તરંગ એવું નામ-એ પાંચને એક કરી ‘આ તરંગ છે’ એમ કહેવાય છે. ( ખરી રીતે તરંગ એ કઈ વસ્તુ જ નથી. મૂળ તેા જળ જ છે; તે જ પ્રમાણે જગત એ કેાઈ વસ્તુ જ નથી, મૂળ તા બ્રહ્મ જ છે..) બ્રહ્મ એ જ સત્ વસ્તુ છે; તેમાં જગત એ નામ તથા રૂપના કેવળ આરાપ જ કરાયા છે. તેને ત્યાગ કરી માત્ર સ્વરૂપ(બ્રહ્મ)નું જ ગ્રહણ કરવું–આ પહેલી બાહ્ય સમાધિ છે. યતિ (મુમુક્ષુ ) સત્, ચિત્, અને આનંદસ્વરૂપ બ્રહ્મમાંથી નામ તથા રૂપને અલગ કરીને તેઓના એ બ્રહ્મમાં જ લય કરી દે છે; અને પછી સચ્ચિદાનંદ્ન અને સના મૂળ અધિષ્ઠાન (આશ્રયસ્થાનરૂપ) જે અદ્વૈત પરબ્રહ્મ (બાકી રહે) છે, તે જ હું છું *’ એવા નિશ્ચિત સ્વરૂપવાળા થાય છે. (એટલે ‘હું જ બ્રહ્મ છું ’ એવા પોતે નિશ્ચય કરે છે). ૮૭૯-૮૮૫ इयं भूर्न खन्नापि तोयं न तेजो
6
न वायुर्न खं नापि तत्कार्यजातम् ।
यदेषामधिष्ठानभूतं विशुद्धं
ઇલેરું વાં સત્તાÇિII ૮૮૬ ॥
આ પૃથ્વી સત્ (બ્રહ્મ ) નથી, પાણી સત્ નથી, તેજ સત્ નથી, વાયુ સત્ નથી, આકાશ સત્ નથી અને એ પાંચે ભૂતાનાં અે કાર્યો છે, તે પણ સત્ નથી; પરંતુ એ સનું જે અધિષ્ઠાનદ્ભૂત અતિશય શુદ્ધ તત્ત્વ છે, તે જ એક સત્ અને સથી પર છે. એ જ સત્ હું છું. ૮૮૬
न शब्दो न रूपं न च स्पर्शको वा
तथा नो रखो नापि गंधो न चान्यः ।
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ यदेषामधिष्ठानभूतं विशुद्धं
खदेकं परं सत्तदेवाहमस्मि ॥ ८८७ ॥ શબ્દ સત્ નથી, રૂપ સત્ નથી, સ્પર્શ સત્ નથી, રસ સત્ નથી, ગંધ સંત નથી અને બીજે પણ કઈ પદાર્થ સત્ નથી; પણ એ સર્વનું જે અધિષ્ઠાનભૂત અતિ શુદ્ધ તત્વ છે, તે જ એક સત્ અને સર્વથી પર છે. એ જ સત્ હું છું. ૮૮૭ न सद्व्यजातं गुणा न क्रिया वा ।
न जातिविशेषो न चान्यः कदापि । यदेषामधिष्ठानभूतं विशुद्धं
a v સત્તવામિ ! ૮૮૮ | દ્રવ્યોને સમુદાય સત નથી, ગુણે સત નથી, ક્રિયાઓ સત નથી, જાતિ સત નથી, વિશેષ (ભેદ અથવા અવયવો પણ સત નથી અને તે સિવાય બીજે કઈ પણ પદાર્થ સત નથી; પરંતુ એ સર્વનું જે અધિકાનભૂત અતિ શુદ્ધ તત્વ છે, તે જ સત અને સર્વથી પર છે. એ જ સત હું છું. ૮૮૮ न देहो न चाक्षाणि न प्राणवायुर्मनो नापि बुद्धिर्न चित्तं ह्यहंधीः । यदेषामधिष्ठानभूतं विशुद्ध सदेकं परं सत्तदेवाहमस्मि ॥ ८८९ ॥
દેહ સત નથી, ઈદ્રિયો સત નથી, પ્રાણવાયુ સત નથી, મન સત નથી, બુદ્ધિ સત નથી, ચિત્ત સત નથી અને અહીંબુદ્ધિ પણ સત નથી, પરંતુ આ સર્વનું અધિકાનભૂત જે અતિ શુદ્ધ તત્વ છે, તે જ એક સત અને સર્વથી પર છે. એ જ સત હું છું. ૮૮૯ न देशो न कालोन दिग्वापि खत्स्यान्न वस्त्वंतरं स्थूलसूक्ष्मादिरूपम् । यदेषामधिष्ठानभूतं विशुद्धं सदेकं परं सत्तदेवाहमस्मि ॥ ८९० ।।
- દેશ સત નથી, કાળ સત નથી, દિશાઓ સત નથી અથવા બીજા કેઈ પણ સ્કૂલ કે સૂક્ષમ રૂપ પણ સત નથી, પરંતુ આ સર્વનું અધિષ્ઠાનભૂત જે અતિ શુદ્ધ તત્વ છે, તે જ એક સત
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ અને સર્વથી પર છે; અને એ જ સત્ હું છું. ૮૯૦ पतदृश्यं नामरूपात्मकं योऽधिष्ठान तद्ब्रह्म सत्य खदेति । पछस्तिष्ठम्या शयानोऽपि नित्यं कुर्याद्विद्वान्वायरश्यानुविधम् ॥
નામરૂપાત્મક આ દશ્ય જગત એ અધિકાન બ્રા છે અને એ જ સદા સત્ય છે; એમ જતાં, ઊભા રહેતાં અને સૂતાં પણ વિદ્વાન પુરુષે નિત્ય બાહ્ય “દશ્યાનુવિદ્ધ” નામની આ સમાધિ કર્યા કરવી. ૮૯૧
मध्यस्तनामरूपादिप्रविलापेन निर्मलम् । मद्वैतं परमानंद प्रीवास्मीति भावयेत् ॥ ८९२॥
તેમ જ આરોપિત નામ તથા રૂપ વગેરેને બ્રહ્મમાં લય કરી દઈ “હું જ નિમળ, અદ્વૈત અને પરમ આનંદરૂપ બ્રહ્મ છું” આમ વિચાર્યા કરવું. ૮૯૨ ,
निर्विकारं निराकारं निरंजनमनामयम्। माधंतरहितं पूर्ण ब्रह्मैवाहं न संशयः ॥ ८९३ ॥
વિકાર રહિત, આકાર વિનાનું, નિર્લેપ, નિર્દોષ અને આદિઅંત રહિત પૂર્ણ બ્રહ્મ હું જ છું, એમાં સંશય નથી. (એમ વિચાર્યા કરવું) ૮૩
निष्कलंक निरातंक त्रिविधच्छेदवजितम् । मानंदमक्षरं मुक्तं ब्रह्मैवास्मीति भावयेत् ॥ ८९४॥
કલંક રહિત, રોગ અને ભય રહિત, ત્રણે પ્રકારના છેદ વિનાનું, આનંદસ્વરૂપ, અવિનાશી અને મુક્ત બ્રહ્મ હું જ છું, એમ ચિંતવ્યા કરવું. ૮૯૪
निर्विशेष निराभासं नित्यमुक्तमविक्रियम् । प्रशानकरसं सत्यं ब्रह्मैवास्मीति भावयेत् ॥ ८९५॥
વિશેષ-અવય કે ભેદ વિનાનું, મિથ્યા આભાસ વિનાનું, નિત્યમુક્ત, વિકાર રહિત અને ઉત્કૃષ્ટ જ્ઞાનરૂપ એક રસવાળું સત્ય બ્રણ હું જ છું, એમ વિચાર્યા કરવું. ૮૯૫
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ મહ
शुद्धं बुद्धं तत्त्वसिद्धं परं प्रत्यगखंडितम् । स्वप्रकाशं पराकाशं ब्रह्मैवास्मीति भावयेत् ॥ ८९६ ॥ શુદ્ધ, બુદ્ધ, તત્ત્વરૂપે સિદ્ધ, સશ્રેષ્ઠ, દરેકમાં વ્યાપી રહેલ, અખડ, સ્વયંપ્રકાશ અને પરમાકાશ બ્રહ્મ હું જ છું, આમ ચિ'તવ્યા કરવું. ૮૯૬
૧૯૫
सुसूक्ष्ममस्तितामात्रं निर्विकल्पं महत्तमम् ।
केवलं परमाद्वैतं ब्रह्मैवास्मीति भावयेत् ॥ ८९७ ॥ અતિશય સૂક્ષ્મ, માત્ર અસ્તિત્વરૂપ, વિકલ્પા રહિત, અતિશય મહાન, કેવળ અને પરમ અદ્વૈત બ્રહ્મ હું જ છું, આવી ભાવના કર્યો કરવી. ૮૯૭
इत्येव निर्विकारादिशब्दमात्रसमर्पितम् ।
સ્થાવત એવ વસ્તુ હક્ષ્મ ચિત્ત પ્રતિષ્ઠતિ ॥ ૮૮ ॥ એમ નિવિકાર’આદિ શબ્દ માત્રથી સમર્પણ થયેલ કેવળ બ્રહ્મતત્ત્વનું ધ્યાન કરતા મનુષ્યનું ચિત્ત, (એ બ્રહ્મરૂપ જ) લક્ષ્યમાં સ્થિર થાય છે. ૮૯૮
ब्रह्मानंदरसावेशादेकीभूय तदात्मना ।
वृत्तेर्या निश्चलावस्था स समाधिरकल्पकः ॥ ८९९ ॥ એ રીતે બ્રહ્માનંદના રસના આવેશથી કેવળ બ્રહ્મસ્વરૂપે જ એક થઈ જઈ વૃત્તિની જે નિશ્ચળ અવસ્થા થાય છે, તેને ‘અકલ્પક' સમાધિ કહે છે (કેમ કે તેમાં કાઈ જાતના ભેદ કે સકલ્પ-વિકલ્પ હાતા જ નથી). ૮૯૯
उत्थाने वाप्यनुत्थानेऽप्यप्रमत्तो जितेंद्रियः । समाधिषट्कं कुर्वीत सर्वदा प्रयतो यतिः ॥ ९०० ॥
નિયમશીલ મુમુક્ષુએ સમાધિમાંથી ઊઠીને કે સમાધિમાં રહીને પણ પ્રમાદી નહિ ખની જિતેન્દ્રિય થવું; અને સ કાળે સાવધાન રહી ( ઉપર દર્શાવેલી ) છ ચે સમાધિએ કર્યાં કરવી, ૯૦૦
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ विपरीतार्थधीर्यावन निःशेष निवर्तते। . स्वरूपस्फुरणं यावन्न प्रसिध्यत्यनिर्गलम् । तावत्समाधिषट्केन नयेत्कालं निरंतरम् ॥९०१॥ न प्रमादोऽत्र कर्तव्यो विदुषा मोक्षमिच्छता। प्रमादे ज़ुभते माया सूर्यापाये तमो यथा ॥ ९०२ ॥
વિપરીત વસ્તુબુદ્ધિ, જ્યાં સુધી સંપૂર્ણ દૂર ન થાય અને અખલિત સ્વરૂપની સ્ફતિ અથવા આત્મસાક્ષાત્કાર બરાબર સિદ્ધ ન થાય, ત્યાં સુધી મોક્ષને ઈચ્છતા વિદ્વાન મનુષ્ય છ યે સમાધિમાં નિરંતર કાળ ગાળવો; એમાં પ્રમાદ ન કરે; કારણ કે જે પ્રમાદ કરાય છે તો સૂર્ય આથમતાં જેમ અંધારું પ્રકટ થાય છે, તેમ માયા પ્રકટી નીકળે છે. ૯૦૧,૯૦૨
स्वानुभूति परित्यज्य न तिष्ठन्ति क्षगं बुधाः। स्वानुभूतौ प्रमादो यः स मृत्युन यमः सताम् ॥ ९०३।।
માટે વિદ્વાને, સ્વાનુભવ (આમાનુસંધાન) વિના એક ક્ષણ પણ રહેતા નથી; કેમ કે સ્વાનુભવમાં જે પ્રમાદ છે, એ જ સપુરુષો માટે મૃત્યુરૂપ છે, બીજો કોઈ યમ નથી. ૯૦૩
સમાધિનું ફળ अस्मिन्समाधौ कुरुते प्रयास यस्तस्य नैवास्ति पुनर्विकल्पः । संर्वात्मभावोऽप्यमुनेव सिध्येत्सर्वात्मभावः खलु केवलत्वम् ॥ ९०४ ॥
જે મનુષ્ય આ સમાધિમાં પ્રયાસ કરે છે, તેને વિકલ્પ (એટલે કોઈ જાતના સંકલ્પ-વિકલ્પ કે ભેદદષ્ટિ) ફરી થાય જ નહિ; “આ સર્વ કેવળ આત્મા જ છે” એ સર્વાત્માભાવ પણ આ સમાધિથી જ સિદ્ધ થાય છે; અને સર્વાત્મભાવ એ જ કેવલપણું (એટલે કેવલ્યસ્થિતિ) છે. ૯૦૪
सर्वात्मपावो विदुषो ब्रह्मविद्याफलं विदुः। . जीवन्मुक्तस्य तस्यैव स्वानंदानुभवः फलम् । ९०५ ॥ સર્વાત્મભાવ એ જ જ્ઞાનીની બ્રહ્મવિદ્યાનું ફળ છે; અને
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
૧૯૭ આત્મસ્વરૂપના આનંદને અનુભવ એ જ તે જીવન્મુક્તનું ફળ છે, એમ અનુભવીઓ કહે છે. ૯૦૫ योऽहंममेत्याद्यसदारमगाहको ग्रंथिर्लय याति स वासनामयः। समाधिना नश्यति कर्मबंधो ब्रह्मात्मबोधोऽप्रतिबंध इष्यते ॥९०६॥
મિથ્યા વસ્તુઓ પર “હું અને મારું” ઈત્યાદિ આત્મભાવનાને જે ગ્રહણ કરાવે છે, એ જ વાસનામય ગ્રંથિ (ગાંઠ) છે; તે અને કર્મબંધ બંને સમાધિથી નાશ પામે છે; તેમ જ
બ્રા એ આત્મા છે અને આત્મા એ જ બ્રહ્મ છે” આવું અખલિત જ્ઞાન સમાધિથી જ થાય છે. ૯૦૬
एष निष्कंटकः पंथा मुक्तेब्रह्मात्मना स्थितेः। शुद्धात्मनां मुमुक्षूणां यत्सदेकत्वदर्शनम् ॥९०७॥
શુદ્ધ અંત:કરણવાળા મુમુક્ષુ મનુષ્યએ એક સત્ વસ્તુનું જ (બધે) દર્શન કરવું, એ જ મુક્તિનો તથા બ્રહ્મસ્વરૂપ સ્થિતિને નિષ્કટક માર્ગ છે. ૯૦૭ तस्मात्त्वं चाप्यप्रमत्तः समाधीकृत्वा ग्रंथि साधु निर्दह्य युक्तः। नित्यं ब्रह्मानंदपीयूषसिंधौ मजन्क्रीडन्मोदमानो रमस्व ॥ ९०८ ॥
માટે હે શિષ્ય! તું પણ અપ્રમાદી થઈ (ઉપર દર્શાવેલી) સમાધિઓ કર અને વાસનામય ગાંઠ બાળી નાખી બ્રહ્મસ્વરૂપમાં જોડાઈ જા. પછી બ્રહ્માનંદરૂપ અમૃતના સમુદ્રમાં મગ્ન થઈ નિત્ય ક્રીડા કરતો આનંદી થઈ રમ્યા કર. ૯૦૮
નિર્વિકલ્પ સમાધિ એ જ યોગ निर्विकल्पसमाधिर्यो वृत्तिनैश्वल्पलक्षणा । तमेव योग इत्याहुर्योगशास्त्राथकोविदाः ॥९०९॥
(આત્મસ્વરૂપમાં) નિશ્ચળતારૂપ લક્ષણવાળી જે વૃત્તિ, એ “નિર્વિકલ્પ” સમાધિ છે અને એને જ યોગશાસ્ત્રને અર્થ જાણનારા વિદ્વાનો “યોગ” કહે છે. ૯૦૯
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
१५८
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ मष्टावंगानि योगस्य यमो नियम मासनम् । . प्राणायामस्तथा प्रत्याहारश्चापि च धारणा ॥९१० ॥ ध्यानं समाधिरित्येव निगदन्ति मनीषिणः। सर्व ब्रह्मेति विज्ञानादिद्रियग्रामसंयमः ॥ ९११ ॥ यमोऽयमिति संप्रोक्तोऽभ्यसनीयो मुहुर्मुहुः । सजातीयप्रवाहश्य, विजातीयतिरस्कृतिः ॥९१२॥ नियमो हि परमानंदो नियमाक्रियते बुधैः । सुखनैव भवेद्यस्मिन्नजस्रं • ब्रह्मचिंतनम् ।। ९१३॥ माखनं तद्विजानीयादितरत्सुखनाशनम् । चित्तादिखर्वभावेषु ब्रह्मत्वेनैव भावनात् ॥९१४॥ निरोधः सर्ववृत्तिनां प्राणायामः स उच्यते । निषेधनं प्रपंचस्य रेचकाख्यः समीरणः ॥९१५ ॥ ब्रह्मेवास्मीति या वृत्तिः पूरको वायुरीरितः । ततस्तदत्तिनैश्चल्यं कुंभकः प्राणसंयमः ॥९१६ ॥ अयं चापि प्रबुद्धानामशानां प्राणपीडनम् । विषयेष्वात्मतां त्यक्त्वा मनसधिति मजनम् ॥९१७ ॥ प्रत्याहारः स विज्ञेयोऽभ्यसनीयो गुमुक्षुभिः । यत्र यत्र मनो याति ब्रह्मणस्तत्र दर्शनात् ॥ ९१८ ॥ मनसो धारणं चैव धारणा सा परा मता। ब्रह्मैवास्मीति सद्वृत्त्या निरालंबतया स्थितिः ॥ ९१९ ॥ ध्यानशब्देन विख्याता परमानंददायिनी । निर्विकारतया वृत्त्या ब्रह्माकारतया पुनः ॥९२०॥ वृत्तिविस्मरणं सम्यक्समाधिानसंक्षिकः । समाधौ क्रियमाणे तु विना ह्यायान्ति वै बलात् ॥ ९२१॥ मनुसंधानराहित्यमालस्यं भोगलालसम् । भयं तमध विक्षेपस्तेजःस्पंदध शून्यता ॥ ९२२ ॥
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવ વેદાંત-સિદ્ધાંત–સારસ ગ્રહ
एवं द्विबाहुल्यं त्याज्यं तद्ब्रह्मविज्जनैः । बिनानेतान्परित्यक्त्वा प्रमादरहितो वशी । समाधिनिष्ठया ब्रह्म साक्षाद्भवितुमर्हसि ॥ ९२३ ॥ યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ–ર –આ આઠને જ વિદ્વાનેા ચાગનાં અંગ કહે છે. તેમાં સર્વ શ્રા—ખધુ બ્રહ્મ છે' આવું જ્ઞાન થવાથી ઇંદ્રિયાનેા સંધમ થાય છે; એટલે એ જ ‘યમ’કહેવાય છે; માટે તેના વારવાર અભ્યાસ કરવા. સજાતીય(આત્મચિ’તન )ના પ્રવાહ ચાલુ રાખવા; અને વિજાતીય-દેહાદિના તિરસ્કાર કરવા (એટલે આત્મસ્વરૂપમાં લય કરી દેવા), આ જ પરમાન દરૂપ નિયમ છે. તેને પણ જ્ઞાનીઓએ અવશ્ય કરવા જોઈએ. તેમ જ જે સ્થિતિમાં નિરંતર સુખપૂર્વક બ્રહ્મચિંતન થઈ શકે, એને જ ‘ આસન’સમજવું. ખાકીનું તા સુખના નાશ કરનારું જ છે. ચિત્ત આદિ સર્વ પદાર્થÖમાં બ્રહ્મપણાની ભાવના કરવાથી સર્વ વૃત્તિએને નિરોધ ( કાબૂ ) થઈ જાય છે; એટલે એ જ ‘ પ્રાણાયામ ’ કહેવાય છે. તેમાં પ્રપંચના બ્રહાસ્વરૂપમાંથી નિષેધ કરવા, તે રેચક નામના પ્રાણાયામ છે;
6
હું બ્રહ્મ જ છું” આવી જે વૃત્તિ તે પૂરક પ્રાણાયામ મને એ વૃત્તિની નિશ્ચળતા થવી તે કુંભક પ્રાણાયામ છે; ખાકી વાસાવાસને પૂરવા, રોકવા ને કાઢવા-એ તેા અજ્ઞાનીઓના પ્રાણાયામ છે. વિષયેા ઉપરની આત્મભાવના ત્યજીને મનને ચૈતન્ય-આત્મસ્વરૂપમાં મગ્ન કરવુ, એને પ્રત્યાહાર' સમજવા. મુમુક્ષુઓએ આને પણ વારવાર અભ્યાસ કરવા જોઈએ. મન જ્યાં જ્યાં જતું રહે ત્યાં ત્યાં કેવળ બ્રહ્મનું જ દર્શન કરવાથી તેને વશ કરી શકાય છે; અને તે જ ઉત્તમ પ્રકારની ‘ધારણા’ છે. ‘મહાવાસ્ક્રિ! હું. બ્રહ્મ જ છું.” આવી સવૃત્તિથી નિરાલ ખ ( એટલે કેાઈ પણ વસ્તુના આશ્રય વિના) સ્થિતિ કરવી, તેને મન' કહેવામાં આવે છે; અને એ જ પરમાન’૪ આપનાર છે;
.
૧૯૨
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૦
વેદાંત સિદ્ધાંત સાફ્સ ગ્રહ
એમ નિર્વિકાર અને બ્રહ્માકાર વૃત્તિ થયા પછી એ વૃત્તિને પણ ભૂલી જવી, એ જ ઉત્તમ સમાધિ’ છે અને એને જ ધ્યાન’કહે છે. આ સમાધિ કરવામાં આવે છે, ત્યારે વિશ્નો પણ ખળથી જરૂર આવે જ છે-જેવાં કે ખરાખર એકાગ્રતા ન થાય, આળસ થાય, ભાગાની લાલસા થાય, ભય થાય; અજ્ઞાન અંધકાર કે તમેાગુણુ ફેલાય; વ્યગ્રતા અથવા વ્યાકુળતા થાય; મન આડુ અવળુ જતું રહે; તેજના ઝબકારા જણાય અને શૂન્ય જેવી સ્થિતિ પણ થાય. આવાં ઘણી જાતનાં વિશ્નો આવે, પણ બ્રહ્મને જાણુનારા મનુષ્યાએ તેઓને તજી દેવાં; અને એ વિજ્ઞોના સંપૂર્ણ ત્યાગ કરી પ્રમાદ રહિત થવું અને મનને વશ કરવું. એમ સમાધિનિષ્ઠ થઈ સાક્ષાત્ બ્રહ્મ થવાને તુ યાગ્ય છે. ૯૧૦-૯૨૩ इति गुरुवचनाच्छ्रतिप्रमाणा
स्परमवगम्य स्वतत्त्वमात्मयुक्त्या । प्रशमितकरणः समाहितात्मा વિદ્ધહાહતિામનિષ્ઠિતોપૂર્વે ॥ ૨૨૪ || बहुकालं समाधाय स्वस्वरूपे तु मानसम् । उत्थाय परमानंदाद्गुरुमेत्य पुनर्मुदा ॥ प्रणामपूर्वकं धीमान्स गद्गदमुवाच ह ॥ ९२५ ॥
એ પ્રમાણે ગુરુનાં વચનથી તથા શ્રુતિનાં પ્રમાણથી એ શિષ્યે પરમ આત્મતત્ત્વ જાણ્યું; અને પછી આત્મા સાથે જોડાઈને તેની ઇંદ્રિયા શાંત ખની, મન એકાગ્ર થયું અને કાઈ સ્થળે પર્યંત જેવા સ્થિર સ્થિતિએ આત્મનિષ્ઠ બની તે રહેવા લાગ્યા. ત્યાં ઘણુા કાળ સુધી તેણે આત્મસ્વરૂપમાં મનને એકાગ્ર કરી, સમાધિ કરી; અને પછી સમાધિદશામાંથી ઊઠી પરમ આનંદપૂર્ણાંક ફરી ગુરુ પાસે આવીને તે બુદ્ધિમાન્ શિષ્ય હર્ષથી ગળગળા થઈ પ્રણામપૂર્વક કહેવા લાગ્યા :—૯૨૪,૯૨૫
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ‘ગ્રહ
શિષ્યના સ્વાનુભવ
नमो नमस्ते गुरवे नित्यानंदस्वरूपिणे ।
मुक्त संगाय शांताय त्यक्ताहंताय ते नमः || ९२६॥ નિત્ય આનંદસ્વરૂપ આપ ગુરુદેવને મારા વારંવાર નમસ્કાર હા. સંગના ત્યાગ કરનાર, શાંત અને અહંભાવના ત્યાગી આપને મારાં વદન હા. ૯૨૬
दयाधाने नमो भूने महिम्नः पारमस्य ते । नैवास्ति यत्कटाक्षेण ब्रह्मैवाभवमद्वयम् ॥ ९२७ ॥
૨૦૧
દયાના ધામ અને સર્વાંથી શ્રેષ્ઠ આપને મારા પ્રણામ હા. ખરેખર, આપના આ મહિમાના પાર જ નથી; કેમ કે આપના કૃપાકટાક્ષથી હું અદ્વૈત-બ્રહ્મ જ થયા. છું. ૯૨૭
किं करोमि क गच्छामि किं गृह्णामि त्यजामि किम् । યમના પૂલિં વિશ્ચં માંથુના યથા।૨૮।।
હું શું કરું ? કયાં જાઉં ? શું લઉં ? અને શું ત્યનું ? કારણ કે જેમ પ્રલયકાળથી આખુ વિશ્વ જળથી ભરાઈ જાય છે, તેમ મારાથી જ સમગ્ર જગત ભરાઈ ગયું છે-હુ` જ બધે છું. ૯૨૮ मयि सुखबोधवयोधी महति ब्रह्मांडबुबुदसहस्रम् । मायामयेन मरुता भूत्वा भूत्वा पुनस्तिरोधत्ते ॥ ९२९ ॥ સુખ અને જ્ઞાનના મહાસાગર મારામાં હજારા બ્રહ્માંડારૂપી પરપાટા, માયામય પવનને લીધે ઉત્પન્ન થઈ થઈને ક્રી અદૃશ્ય થાય છે. ૯૨૯
नित्यानंद स्वरूपोऽहमात्माहं त्वदनुग्रहात् । पूर्णोऽहमनवद्योऽहं केवलोऽहं च सद्गुरो ॥ ९३० ॥ હે સદ્ગુરુ ! આપની કૃપાથી હું અવિનાશી આનંદસ્વરૂપ, હું જ આત્મા, હું પૂર્ણ, હું નિર્દોષ અને હું કેવળ અદ્વૈત થયા છું. ૯૩૦
'अकर्ताहमभोकाद्दमविकारोऽहमक्रियः ।
आनंदघन एवाहमसंगोऽहं सदाशिवः ।। ९३१ ॥
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર સવિલંત-સિદ્ધાંત-સાસગ્રહ
હું અકર્તા છું; હું અભોક્તા છું; હું વિકાર રહિત છું; હું રિયા રહિત છું; કેવળ આનંદથી જ વ્યાપ્ત છું; સંગ રહિત છું અને હું સદાશિવ છું-સર્વકાળે મંગલ કે કલ્યાણુસ્વરૂપ છું. ૯૭૧
स्वत्कटाक्षवरांचंद्रिकापातधूतभवतापनः भमः । प्राप्तवानहमखंडवैभवानंदमात्मपदमक्षयं क्षणात् ॥ ९३२॥
આપના કૃપાકટાહરૂપી શ્રેષ્ઠ ચંદ્રની ચાંદની મારા પર પડી તેથી સંસારના તાપથી થયેલે મારો શ્રમ દૂર થયો છે; અને ક્ષણવારમાં અખંડ વૈભવ તથા આનંદમય અવિનાશી આત્મપદને હું પામ્યો છે. ૯૩૨
छायया स्मृष्मुष्णं वा शीतं वा दुष्टु सुष्टु वा। न स्पयत्येव यत्किचित्पुरुषं तद्विलक्षणम् ॥९३२ ॥ ना सामिणं साक्ष्यधर्मा मस्पृशन्ति विलक्षणम् । अधिकारमुदासीनं गृहधर्माः प्रदीपबत् ॥९३७ ॥
જેમ મનુષ્યની છાયાને ગરમીને, ઠંડીને, સારી વસ્તુને કે ખરાબ વસ્તુને સ્પર્શ થાય, તેપણ મનુષ્યને પિતાને તેમાંનું કંઈ પણ સ્પર્શ કરતું નથી, કેમ કે મનુષ્ય પોતાની છાયાથી વિલક્ષણ છે, જુદો જ છે; તે જ પ્રમાણે સાક્ષી આત્માને દશ્યકોઈ પણ પદાર્થના ધર્મો સ્પશી શકતા નથી, કેમ કે આત્મા પતે એથી વિલક્ષણ-જુદે જ છે. વળી જેમ ઘરના ધર્મો દીવા સાથે સંબંધ પામતા નથી. તેમ દશ્ય (કોઈ પણ વસ્તુના ધર્મ) આત્મા સાથે સંબંધ પામતા નથી, કેમ કે આત્માવિકાર રહિત અને ઉદાસીન છે. (તટસ્થ જ રહેનાર છે.) ૯૩૩,૯૩૪ रवेर्यथा फर्मणि साक्षिमाषो वहेर्यथा पायखि दाहकत्वम् । रजोर्यचारोपितवस्तुसंगस्तयेव कटस्यचिदात्मनो मे ॥९३५॥
હરકોઈ કર્મમાં સૂર્યનું જેવું સાક્ષીપણું છે, તેઢામાં અગ્નિનું જેવું બાળવાપણું છે અને દેરડીમાં શાંતિથી કલ્પી કાઢેલી કઈ વસ્તુને જેવો સંગ છે, તે જ પ્રમાણે ફટસ્થ અને
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ ચિતન્ય-આત્મસ્વરૂપ મારું બધે સાક્ષીપણું, પ્રકાશકપણું અને નિઃસંગપણું છે. ૯૩૫
શિષ્યના છેલા પ્રશ્નો इत्युक्त्वा स गुरुं स्तुत्वा प्रश्रयेण कृतानतिः। मुमुक्षोरुपकाराय प्रष्टव्यांशमपृच्छत ॥९३६ ॥ जीवन्मुक्तस्य भगवत्रनुभूतेश्च लक्षणम् । विदेहमुक्तस्य च मे कृपया बहि तत्वतः ॥ ९३७॥
એમ કહી તે શિષ્ય ગુરુની સ્તુતિ કરી, વિનયથી પ્રણામ કર્યા અને પછી મુમુક્ષુ પર ઉપકાર કરવા માટે પૂછવાના પ્રશ્નો આ પ્રમાણે પૂછવા –હે ભગવન્! જીવન્મુક્તનું, આત્માના અનુભવનું તથા વિદેહમુક્તનું લક્ષણ શું? તે કૃપા કરી યથાર્થ મને કહે. ૯૩૬,૩૭
શ્રી ગુરુને ઉત્તર-જ્ઞાનની ૭ ભૂમિકાઓ वक्ष्ये तुभ्यं ज्ञानभूमिकाया लक्षणमादितः । हाते यस्मिस्त्वया सर्व शातं स्यात्पृष्टमय यत् ॥ ९३८॥ शानभूमिः शुभेच्छा स्यात्पथमा समुदीरिता । विचारणा द्वितीया तु तृतीया तनुमानसा ॥ ९३९ ॥ सत्वापत्तिचतुर्थी स्यात्ततोऽसंसक्तिनामिका । पदार्थाभावना षष्ठी सप्तमी तुर्यगा स्मृता ॥९४०॥
પ્રથમ તો જ્ઞાનની ભૂમિકાઓનું લક્ષણ હું તને કહું છું; કારણ કે તે હમણાં જે પૂછયું, તે બધું એનું જ્ઞાન થતાં જણાઈ જાય છે. શુભેચ્છા પહેલી જ્ઞાનભૂમિ છે; વિચારણા બીજી છે; તનમાનસી ત્રીજી છે; સવાપત્તિ થી છેઅસંસક્તિ પાંચમી છે; પદાર્થભાવના છઠ્ઠી છે; અને તુગા સાતમી છે. ૯૩૮-૯૪૦
સ્થિત િ gવાભિ s वैराग्यपूर्वमिच्छेति शुभेच्छा बोच्यते पुधैः ॥९४१ ॥ “હું મૂઢ જ કેમ રહ્યો છું? શાસ્ત્રો અને સજજને મારી
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૦૪
સ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
સામે જોઈ રહ્યા છે!!” આવી વૈરાગ્યપૂર્વક ઇચ્છા થાય, તેને વિદ્વાના ‘શુભેચ્છા’ કહે છે. ૯૪૧
शास्त्रसजनसंपर्कवैराग्याभ्यासपूर्वकम् ।
सदाचारप्रवृत्तिर्या प्रोच्यते सा विचारणा ॥ ९४२ શાસ્ત્રો અને સજ્જનાના સંબધ કરવાથી વૈરાગ્ય થાય; અને પછી અભ્યાસપૂર્વક સદાચારમાં જે પ્રવૃત્તિ થાય તેને ‘વિચારણા' કહે છે. ૯૪૨
विचारणाशुभेच्छाभ्यामिद्रियार्थेष्वरकता ।
यत्र सा तनुतामेति प्रोच्यते तनुमानसी ॥ ९४३ ॥ ઉપર કહેલી વિચારણા અને શુભેચ્છાના ચેગથી ઇન્દ્રિયાના વિષયા ઉપર રાગ ન રહે; અને મનની સ્થિતિ ( એ વિષયા ઉપર) જ્યારે પાતળી પડી જાય, ત્યારે એ ‘તનુમાનસી’ કહેવાય છે. ૯૪૩
भूमिका त्रितयाभ्यासाश्चित्ते ऽर्थविरतेर्वशात् ।
સત્ત્વગુણસ્વરૂપે તે
स्वात्मनि स्थिते शुद्धे सत्वापत्तिरुदाहृता ॥ ९४४ ॥ ઉપરની ત્રણે ભૂમિકાએના અભ્યાસથી ચિત્તમાં પદાર્થો ઉપરના વૈરાગ્ય થાય; અને તેને લીધે શુદ્ધ બની રહે, તે ‘સત્ત્વાપત્તિ’ કહેવાય છે. ૯૪૪ तथाचतुष्टयाभ्यासादसंखर्गफला तु या । रूढवत्त्वचमत्कारा प्रीका संसतिनामिका ॥ ९४५ ॥ ઉપરની ચાર પ્રકારની ભૂમિના અભ્યાસથી જેમાં અસંગતારૂપી ફળ થાય છે; અને સત્ત્વગુણુના ચમત્કાર ખૂબ જામે છે, તે ‘સ’સક્તિ” નામે જ્ઞાનભૂમિ છે. ૯૪૫
भूमिकापंचकाभ्यासात्स्वात्मारामतया भृशम् । आभ्यंतराणां बाह्यानां पदार्थानामभावनात् ।। ९४५ ॥ परप्रयुक्तेन चिरप्रयत्नेनावबोधनम् । पदार्थाभावता नाम षष्ठी भवति भूमिका ॥ ९४७ ॥
સ. સા.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ
२०५
એ પાંચ ભૂમિકાઓના અભ્યાસથી પેાતાના આત્મામાં જ અતિશય રમણુતા થાય છે; બહારના કે અંદરના પદાર્થો જણાતા જ નથી; અને ખીજા કાઈ મનુષ્ચા જ્યારે ઘણા જ પ્રયત્ન કરે, ત્યારે જ બહારના કે અંદરના પદાર્થો ( માંડમાંડ) જણાય; આ ‘પદાર્થભાવના’ નામની છઠ્ઠી ભૂમિકા છે. ૯૪૬,૯૪૭ षड्भूमिकाचिराभ्यासाद्भेदस्यानुपलंभनात् । यस्वभाव कनिष्ठत्वं सा ज्ञेया तुर्यगा गतिः ॥ ९४८ ॥
,
આ છ ભૂમિકાઓના લાંબે વખત અભ્યાસ કરવાથી કાઈ જાતના ભેદ જણાતા નથી; અને તેથી કેવળ આત્મારૂપે જ એકનિષ્ઠા પ્રાપ્ત થાય છે. આ ‘તુગા ભૂમિ જાણવી. ૯૪૮ જાગ્રતમાં ત્રણ અવસ્થાએ इदं ममेति सर्वेषु दृश्यभावेष्वभावना । जाज्जादिति प्राहुर्महान्तो ब्रह्मवित्तमाः ॥ ९४९ ॥
દેખાતા સર્વ પદાર્થોમાં ‘આ મારું છે ’ એવી ભાવના જ ન રહે, તે જાગ્રતમાં પણ જાગ્રત અવસ્થા છે, એમ બ્રહ્મવેત્તાઆમાં શ્રેષ્ઠ મહાપુરુષા કહે છે. ૯૪૯
विदित्वा सच्चिदानंदे मयि दृश्यपरंपराम् । नामरूपपरित्यागो जाग्रत्स्वप्नः समीर्यते ॥ ९५० ॥
દેખાતા પદાર્થોની પર પરા સચ્ચિદાનંદ મારામાં રહેલી
6
-
,
એમ જાણીને નામ તથા રૂપના ત્યાગ થઈ જાય, તે જાગ્રતમાં સ્વાવસ્થા કહેવાય છે. ૯૫૦
परिपूर्णचिदाकाशे मयि बोधात्मतां विना ।
न किंचिदन्यदस्तीति जाग्रत्सुप्तिः समीर्यते ॥ ९५१ ॥ પરિપૂર્ણ, ચૈતન્યથી જ ચારે બાજી પ્રકાશતા ચિદાકાશ મારામાં કેવળ જ્ઞાનસ્વરૂપ વિના ખીજું કંઈ નથી, એવા અનુભવને જાગ્રતમાં સુષુપ્તિ કહે છે. ૯૫૧
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત સિદ્ધાંત–સારસ ગ્રહ
સ્વમમાં ત્રણ અવસ્થાએ
मूलाज्ञानविनाशेन कारणाभावचेष्टितैः ।
बंधो न मेऽतिस्वल्पोऽपि स्वप्नजाग्रदितीर्यते ॥ ९५२ ॥ મારા મૂળ અજ્ઞાનનેા નાશ થયેા છે, તેથી કારણાભાસની ચેષ્ટાઓથી મને અતિ અલ્પ પણુ અ`ધન નથી, આવા અનુભવને ૮ સ્વમાંગત અવસ્થા કહે છે. ૯૫૨
,
૦૬
कारणाज्ञाननाशाद्यद्रष्टुदर्शन दृश्यतां ।
न कार्यमस्ति तज्ज्ञानं स्वप्नस्वनः समीर्यते ॥ ९५३ ॥
અજ્ઞાનરૂપ કારણના નાશ થવાથી દ્રષ્ટા, દર્શન અને દૃશ્યરૂપ કાઈ કાર્ય જ રહ્યું નથી; આવું જે જ્ઞાન, તેને સ્વસ્વમ અવસ્થા કહે છે. ૯૫૩
अतिसूक्ष्मविमर्शेन स्वधीवृत्तिर चंचला ।
विलीयते यदा बोघे स्वप्न सुप्तिरितीर्यते ॥ ९५४ ॥ અતિ સૂક્ષ્મ વિચારને લીધે પેાતાની બુદ્ધિની વૃત્તિ અચંચલ અનીને જ્યારે જ્ઞાનમાં વિલય પામે છે, ત્યારે તે અવસ્થાને ‘સ્વ×સુષુપ્તિ' કહે છે. ૯૫૪
સુષુપ્તિની ત્રણ અવસ્થા चिन्मयाकारमतयो धीवृत्तिप्रसरैर्गतः ।
आनंदानुभवो विद्वन् सुप्तिजाप्रदितीयते ॥ ९५५ ॥ હું વિદ્વાન ! ચૈતન્યમય આકારવાળી બુદ્ધિ, તે બુદ્ધિની વૃત્તિના પ્રસાશ સાથે કેવળ આનંદના અનુભવરૂપે જ પરિણમે, તેને ‘સુષુપ્તિજાગ્રત ’ અવસ્થા કહે છે. ૯૫૫
वृतौ चिरानुभूतांतरानंदानुभवस्थितौ ।
समात्मतां यो यात्येष सुप्तिस्वप्न इतीर्यते ॥ ९५६ ॥ લાંબા કાળથી અનુભવેલા અંતરના આનંદાનુભવવાળી સ્થિતિ જેમાં હાય છે, તેવી વૃત્તિ જે એકાત્મતાને પામે, તે ‘સુષુપ્તિસ્વમ' અવસ્થા કહેવાય છે. ૯૫૬
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત સિદ્ધાંત-સારસગ્રહ
etratवृत्तिरेतस्य केवली भावभावना । परं बोधकतावाप्तिः सुप्ति सुप्तिरितीर्यते ।। ९५७ ॥ આ આત્માની, દૃશ્ય વિષેની બુદ્ધિની વૃત્તિ, કેવલીપણાની ભાવનારૂપ અને, અને કેવળ એક જ્ઞાનની જ પ્રાપ્તિ થાય, તે 'सुषुप्तिसुषुप्ति' 'डेवाय छे. ८-५७
,,
૨૦૭
તુરીયા અવસ્થા परब्रह्मवाभाति निर्विकारैकरूपिणी ।
सर्वावस्थासु धारैका तुर्याख्या परिकीर्तिता ।। ९५८ ॥ સર્વ અવસ્થામાં કેવળ નિર્વિકાર સ્વરૂપ એક જ ધારા, પરબ્રહ્મ જેવી જ પ્રકાશે, તે ‘તુરીયા’ નામની અવસ્થા કહેવાય છે. પૂર્વતિ જ્ઞાનભૂ મ પર આરૂઢ થયેલા યોગીની સ્થિતિ इत्यवस्थासमुल्लासं विमृशन्मुच्यते सुखी । शुभेच्छादित्रयं भूमिभेदाभेदयुतं स्मृतम् ॥ ९५९ ॥ यथावद्भेदबुद्धयेदं जगजार्यादतीर्यते ।
अद्वैते स्थैर्यमायाते द्वैते च प्रशमं गते ॥ ९६० ॥ पश्यन्ति स्वत्रलोकं तुर्यभूमिसुयोगतः । पंचमीं भूमिमारुह्य सुषुप्तिपदनामिकाम् ॥ ९६९ ॥ शांता शेष विशेषांश स्तिष्ठेदद्वैतमात्रके ।
अंतर्मुखतया नित्यं षष्ठीं भूमिमुपाश्रितः ॥ ९६२ ॥ परिश्रांततया गाढनिद्रालुवि लक्ष्यते । कुर्वन्नभ्यासमेतस्यां भूम्यां सम्यग्विवासनः ॥ ९६३ ॥ तुर्यावस्थां सप्तभूमिं क्रमात्प्राप्नोति योगिराट्र । विदेहमुक्तिरेवात्र तुर्यातीतदशोच्यते ॥ ९६४ ॥
ઉપર જણાવેલી અવસ્થાએના સ્વરૂપને ખરાખર વિચારતા મનુષ્ય સુખી થઈને મુક્ત થાય છે. શુભેચ્છા આદિ પ્રથમની ત્રણ જ્ઞાનભૂમિઓને ભેદાભેદવાળી કહી છે; તેમાં ખરાખર ભેદબુદ્ધિ જ્યારે હાય છે, ત્યારે તેને લીધે આ જગત જાગ્રત અવસ્થારૂપ કહેવાય છે; પરંતુ જ્યારે ચેાથી ભૂમિકાના ઉત્તમ ચેાગ થાય છે અને
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
સર્વવરાત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ તેને લીધે અદ્વૈત સ્થિર થાય છે ને ક્રેત શમી જાય છે, ત્યારે તે ભૂમિ પર આરૂઢ થયેલા યોગીઓ જગતને સ્વમ જેવું જુએ છે. પછી “સુષુપ્તિપદ” એવું જેનું (બીજુ) નામ છે, એવી પાંચમી ભૂમિ પર આરૂઢ થઈને યોગી પુરુષ સમગ્ર વિશેષ અશોને શાંત થયેલા અનુભવે છે અને કેવળ અદ્વૈત સ્વરૂપમાં સ્થિતિ કરે છે. પછી છઠ્ઠી ભૂમિકા પર આરૂઢ થયેલે ગી નિત્ય અંતર્મુખ જ રહે છે, તેથી જાણે અત્યંત થાકીને ગાઢ નિદ્રામાં પડ્યો હોય તે જણાય છે. એ છઠ્ઠી ભૂમિમાં રહીને અભ્યાસ કરતો યોગીશ્વર, સારી રીતે વાસનારહિત થાય છે; અને પછી અનુક્રમે તુરીયાવસ્થારૂપ સાતમી ભૂમિ પર આવી પહોંચે છે. એમાં જે વિદેહ મુક્તિ થાય છે, તેને જ “તુરિયાતીત દશા” કહે છે. ૫૯ ૯૬૪
જીવન્મુક્ત કોણ ? यत्र नासन्न सञ्चापि नाहं नाप्यनहंकृतिः। केवलं क्षीणमनन आस्तेऽद्वतेऽतिनिर्भयः ॥९६५ ॥ अंतःशून्यो बहिःशून्यः शून्यकुंभ इवांबरे। સંતપૂnt afપૂ પૂમિ પ્રવાસે દા यथास्थितमिदं सर्व व्यवहारवतोऽपि च। मस्तं गतं स्थितं व्योम स जीवन्मुक्त उच्यते ॥९६७ ॥
જ્યારે અસત ન જણાય અને સત્ પણ ન જણાય, અહં. ભાવ ન રહે અને અનહંભાવ પણ ન રહે, મનન નાશ પામતાં કેવળ અતિ સ્વરૂપમાં રહે, અત્યંત નિર્ભય થાય, આકાશમાં રહેલા શૂન્ય ઘડાની પેઠે અંદર શૂન્ય ને બહાર પણ શૂન્ય બને, સમુદ્રમાં રહેલા પૂર્ણ કળશની પેઠે અંદર પૂર્ણ ને બહાર પણ પૂર્ણ થાય, આ બધું જગત જેમ છે તેમ જ રહેલું હોઈ તેમાં બધો વ્યવહાર કરે, છતાં જેની દષ્ટિએ બધું અસ્ત પામ્યું હોય અને કેવળ આકાશ જ રહ્યું હોય, તે જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. ૯૬૫-૯૬૭
नोदेति नास्तमायाति सुखदुःखे मनःप्रभा। यथाप्राप्तस्थितिर्यस्य स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ९६८ ॥
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
- સવદત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
૨૦૯ જેના મનની લાગણું સુખમાં ઉદય પામતી નથી અને દુઃખમાં અસ્ત થતી નથી, પણ જે કંઈ પ્રાપ્ત થયું હોય તેમાં જેની એક જ સ્થિતિ હોય, તે જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. ૬૮
यो जागर्ति सुषुप्तिस्थो यस्य जाग्रन्त्र विद्यते।। यस्य निर्वासनो बोधः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ९६९ ॥
જે સુષુપ્તિમાં રહ્યો હોય છતાં જાગે છે, જેને જાગ્રત અવસ્થા હોતી નથી અને જેનું જ્ઞાન વાસનારહિત હોય, તે જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. ૯૬૯
रागद्वेषभयादीनामनुरूपं चरन्नपि। . योऽतोमवदत्यच्छः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥९७०॥
રાગ, દ્વેષ, ભય વગેરેને અનુસરીને જે વર્તતે હેય, છતાં અંતઃકરણમાં આકાશ જે અત્યંત સ્વચ્છ હોય, તે જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. ૯૭૦
यस्य नाहंकृतो भावो बुद्धिर्यस्य न लिप्यते । कुर्वतोऽकुर्वतो वापि स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ९७१॥
જેનો ભાવ અહંકારવાળો ન હોય અને કંઈ કરે કે ન કરે, છતાં જેની બુદ્ધિ લેપાતી નથી, તે જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. ૯૭૧ __ यः समतार्थजालेषु व्यवहार्यपि शीतलः।
परार्थेष्विव पूर्णात्मा स जीवन्मुक्त उच्यते ॥९७२॥
જે સમગ્ર પદાર્થોમાં વ્યવહાર કરતા હોય, છતાં શીતલ સ્વભાવને રહે અને સર્વ પદાર્થો જાણે પારકા જ છે, એમ તેઓ વિષે દષ્ટિ કરી પૂર્ણાત્મા બને, તે જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. ૯૭૨
द्वैतवजितचिन्मात्रे पदे परमपावने । मक्षुब्धचित्तविश्रान्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ९७३॥
જેનું ચિત્ત, કેઈ પણ વિષયમાં વ્યાકુળ થયા વિના કેવળ તરહિત અને પરમ પવિત્ર માત્ર ચિતન્યરૂપ પદમાં જ વિશ્રાંતિ પામ્યું હોય, તે જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. ૯૭૩
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦.
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ इदं जगदयं सोऽयं दृश्यजातमवास्तवम् । .. यस्य चित्ते न स्फुरति स जीवन्मुक्त उच्यते ॥१७४॥
જેના ચિત્તમાં આ જગત, આ પદાર્થ કે પેલે પદાર્થ, અથવા અવાસ્તવિક સમગ્ર દેશ્ય વસ્તુઓ કદી કુરતી નથી, તે જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. ૯૭૪ . चिदात्माहं परात्माहं निर्गुणोऽहं परात्परः । मात्ममात्रेण यस्तिष्ठेन्स जीवन्मुक्त उच्यते ॥९७५॥
હું ચિતન્યરૂ૫ આત્મા છું, હું પરમાત્મા છું, હું નિર્ગુણ છું અને પરથી પણ પર છું” એમ માત્ર આત્મારૂપે જે સ્થિતિ કરે, તે જીવનમુક્ત કહેવાય છે. ૯૭૫ -
देहत्रयातिरिक्तोऽहं शुद्धचैतन्यमस्म्यहम् ।. ब्रह्माहमिति यस्यान्तः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥९७६ ॥
હું ત્રણે દેહથી જુદો છું, હું શુદ્ધ ચૈતન્ય જ છું અને હું બ્રહ્મ જ છું” એમ જેના અંતરમાં રહ્યા કરે, તે જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. ૯૭૬
यस्य देहादिकं नास्ति यस्य ब्रह्मेति निधयः । परमानंदपों यः स जीवन्मुक्त उच्यते ॥९७७॥
જેની દષ્ટિએ દેહ વગેરે કંઈ છે જ નહિ, પણ બધું બ્રહ્મ જ છે” એવો જેને નિશ્ચય થયો હોય તેમ જ પરમાનંદથી જે પૂર્ણ બન્યું હોય, તે જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. ૯૭૭
કહું કહ્યાÉ રક્ષા શક્તિ નિયા: चिदहं चिदहं चेति स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ९७८॥
“હું બ્રહ્મ છું, હું બ્રહ્મ છું; હું બ્રહ્મ છું અને હું ચૈતન્ય છું, હું ચૈતન્ય જ છું” આ જેને નિશ્ચય થયો હોય, તે જીવમુક્ત કહેવાય છે. ૯૭૮
- વિદેહમુક્તિ ક્યારે ? जीवन्मुक्तिपई त्यक्त्वा स्वदेहे कालखाकृते।। विशत्यदेहमुक्तित्वं पवनोऽस्पंदतामिव ॥ ९७९ ॥
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ
૨૧૧ પિતાનું શરીર જ્યારે મૃત્યુને અધીન કરાય, ત્યારે જીવ—ક્તિનું સ્થાન છોડીને જ્ઞાની પુરુષ, નિશ્ચળ ભાવને પામેલા પવનની પેઠે વિદેહમુક્તિપણે પામે છે ૯૭૯
ततस्तत्संबभूवासौ यद्विरामप्यगोचरम् । यच्छ्रन्यवादिनां शून्यं ब्रह्म ब्रह्मविदां च यत् ॥९८०॥ विज्ञानं विज्ञानविदां मलानां च मलात्मकम् । पुरुषः सांख्यदृष्टीनामीश्वरो योगवादिनाम् ।। ९८१ ।। शिवः शैवागमस्थानां कालः कालैकवादिनाम् ।
પછી એ, તે જ વસ્તુરૂપ બન્યો હોય છે, કે જે વાણીને પણ અવિષય છે, શૂન્યવાદીઓનું શૂન્ય છે, બ્રહ્મવેત્તાઓનું બ્રહ્મ છે, વિજ્ઞાનવેત્તાઓનું વિજ્ઞાન છે. મલિનના મલરૂપ છે, સાંખ્યદ્રષ્ટાઓનો પુરુષ છે, યોગવાદીઓને ઈશ્વર છે, શૈવશાસ્ત્ર માનનારાઓનો શિવ છે અને કેવળ કાળને માનનારાઓને કાળ છે. ૯૮૦,૯૮૧
यत्सर्वशास्त्र सिद्धान्तं यत्सर्वहृदयानुगम् । यत्सर्वे सर्वगं वस्तु. तत्तत्त्वं तदसौ स्थितः ॥९८२॥
જે વસ્તુ સર્વ શાસ્ત્રોના સિદ્ધાંતરૂપ છે, સર્વના હૃદયમાં રહેલ છે. સર્વ સ્વરૂપ છે અને સર્વવ્યાપી છે, એ જ તત્ત્વસ્વરૂપે એ વિદેહમુક્ત રહેલો હોય છે. ૯૮૨
વિદેહમુક્ત કરું ? ब्रह्मैवाहं चिदेवाहमेवं वापि न चिंत्यते । चिन्मात्रेव यस्तिष्ठेद्विदेहो मुक्त एव सः॥९८३ ।
“ હું બ્રહ્મ જ છું, હું ચૈતન્ય જ છું’ એમ પણ જે ન ચિંતવે, પરંતુ માત્ર ચેતન્યના અંશ જેવો જ રહે, તે વિદેહમુક્ત જ છે. ૯૮૩
यस्य प्रपंचभानं न ब्रह्माकारमपीह न । मतीतातीतभावो यो विदेहो मुक्त एव सः ॥९८४ ॥
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
सर्व वेहांत-सिद्धांत-सारस अह
જેને પ્રપંચનું ભાન ન હેાય અને બ્રહ્માકાર પણ ન હેાય; પરંતુ ભૂતકાળના ભાવા જેના જતા રહ્યા હેાય, તે વિદેહ મુક્ત જ છે. ૯૮૪
चित्तवृत्तेरतीतो यचित्तवृत्त्यावभासकः ।
चित्तवृत्तिविहीनो यो विदेहो मुक्त एव सः ॥ ९८५ ॥ જે ચિત્તવૃત્તિથી પર થયેા હાય, ચિત્તવૃત્તિ દ્વારા (બીજાનેા) પ્રકાશક ખન્યા હાય અને ( પાતે ) ચિતવૃત્તિથી રહિત હાય, તે વિદેહમુક્ત જ છે. ૯૮૫
जीवात्मेति परात्मेति सर्वचिंताविवर्जितः । सर्वसंकल्पहीनात्मा विदेहो मुक्त एव सः ॥ ९८६ ॥
જે જીવાત્મા અને પરમાત્મા એવા પ્રકારના, અથવા સ પ્રકારના ચિંતનથી રહિત થયેા હૈાય અને જેનું સ્વરૂપ સ સકાથી તાયુ' હાય, તે વિદેહમુક્ત જ છે. ૯૮૬ ओम्कारवाच्यहीनात्मा सर्ववाच्य विवर्जितः ।
ય
अवस्थात्रयहीनात्मा विदेहो मुक्त एव सः ॥ ९८७ ॥ ।
જેનુ સ્વરૂપ કારથી કહેવાતી વસ્તુથી રહિત હોય અથવા સવ કહેવાતી વસ્તુએથી જુદુ' હાય; અને જેનેા આત્મા ત્રણે અવસ્થાએથી રહિત થયેા હાય, તે વિદેહમુક્ત જ છે, ૯૮૭ अहिनियनी सर्पानर्मोको जीववर्जितः । वल्मीके पतितस्तिष्ठेत्तं सर्पो नाभिमन्यते ॥ ९८८ ॥ एवं स्थूलं च सूक्ष्मं च शरीरं नाभिमन्यते । प्रत्यग्ज्ञान शिखिध्वस्ते मिथ्याज्ञाने सहेतुके ॥ ९८९ ॥ नेति नेतीत्यरूपत्वादशरीरो भवत्ययम् । विश्वश्च तैजसश्चैव प्राशश्चेति च ते त्रयम् ॥ ९९० ॥ विराड् हिरण्यगर्भश्वेश्वरोति च ते त्रयम् । ब्रह्मांडं चैव पिंडांडं लोका भूरादयः क्रमात् ॥ ९९१ ॥ स्वोपाधिलयादेव लीयन्ते प्रत्यगात्मनि । तूष्णीमेव ततस्तूष्णीं तूष्णीं सत्यं न किंचन ॥ ९९२ ॥
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસ ગ્રહ
૨૧૩
જેમ સર્પની કાંચળી સર્પથી છૂટી થઈને જીવ વિનાની રાડા ઉપર પડી હાય ત્યારે સર્પ તેને પેાતાની માનતા નથી; તે જ પ્રમાણે જ્ઞાની પુરુષ સ્થૂલને તથા સૂક્ષ્મ શરીરને પેાતાનુ માનતા જ નથી; કારણ કે પ્રત્યગાત્માના જ્ઞાનરૂપ અગ્નિથી તેનુ' મિથ્યા જ્ઞાન કારણુ સાથે નાશ પામ્યુ. હેાય છે, વળી તે ‘નેતિ નૈતિ' એવા અરૂપવાદમય જ બને છે, તેથી શરીરરહિત થાય છે. વિશ્વતૈજસ અને પ્રાજ્ઞ—એ ત્રણ; વિરાટ, હિરણ્યગર્ભ અને ઈશ્વરએ ત્રણ; તેમ જ બ્રહ્માંડ, પિડાંડ અને ભ્રૂર્ આદિ બધા લેાકા પાતપાતાની ઉપાધિના વિલય થતાં જ પ્રત્યગાત્મામાં લય પામે છે; એટલે પછી શાંત, શાંત અને શાંત સત્ય જ ખાકી છે, ખીજું કાંઈ પણ હેાતું નથી. ૯૮૮–૯૯૨
कालमेवं वस्तुमेदं देशमेदं स्वमेदकम् ।
किंचिद्भेदं न तस्यास्ति किंचिद्वापि न विद्यते ।। ९९३ ।। કાળના ભેદ, વસ્તુના ભેદ અને દેશના ભેદ-એ બધા સ્વરૂપના જ ભેદુ છે, આત્મસ્વરૂપને કાઈ ભેદ જ નથી; અથવા ભેદ જેવી કાઈ વસ્તુ જ નથી. ૯૯૩
जीवेश्वरेति वाक्ये च वेदशास्त्रेष्वहंत्विति । इदं चैतन्यमेवेत्यहं चैतन्यमित्यपि ।। ९९४ ॥ इति निश्वयशून्यो यो विदेहो मुक्त एव सः । ब्रह्मैव विद्यते साक्षाद्वस्तुतोऽवस्तुतोऽपि च ।। ९९५ ॥ तद्विद्याविषयं ब्रह्म सत्यज्ञानसुखात्मकम् ।
शान्तं च तदतीतं च परं ब्रह्म तदुच्यते ॥ ९९६ ॥
66
જીવ અને ઈશ્વર આવાં વાકચ વેદ અને શાસ્ત્રોમાં છે, પણ તેમાં ‘હું” એવું ચૈતન્ય જ છે; આ બધું ચૈતન્ય જ છે;
"2
અને ‘હું” એ પણ્ ચૈતન્ય જ છે. શૂન્ય થયા. હાય, તે વિદેહમુક્ત છે.
આવા નિશ્ચયથી પશુ જે વસ્તુરૂપે અને અવસ્તુરૂપે પણ સાક્ષાત્ બ્રહ્મ જ છે; એ બ્રહ્મ
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
સાત-સિદ્ધાંત સારસ ગ્રહ. વિદ્યાનો વિષય છે; સત્ય, જ્ઞાન અને સુખરૂપ છે; વળી એ પરબ્રહ્મ, શાંત અને સર્વથી પર કહેવાય છે. ૯૪-૯૬ , “ વિનાત્તાણામurrot va ga દિવા नाविद्यास्तीह नो माया शांत ब्रह्मव तद्विना ॥९९७ ॥
સર્વ વસ્તુઓને અપહુનલ (એટલે દેશ્યમાત્રને મિથ્યા સ્વરૂપે દૂર કરી દેવું) એ અધ્યાત્મ શાસ્ત્રોને સિદ્ધાંત છે. આમાં અવિદ્યા નથી અને માયા પણ નથી; એ (અવિદ્યા તથા માયા) વિનાનું શાંત બ્રહ્મ જ છે. ૯૯૭
प्रियेषु स्वेषु सुकनमप्रियेषु च दुष्कृतम्। विसृज्य ध्यानयोगेन ब्रह्माप्येति सनातनम् ॥ ९९८ ॥
પિતાને પ્રિય હોય તેઓમાં પુણ્યને તથા પોતાને જે અપ્રિય હોય તેઓમાં પાપનો ત્યાગ કરી જ્ઞાની પુરુષ, ધ્યાનયોગ વડે સનાતન બ્રહ્મને જ પામે છે. ૯૯૮
यावद्यावञ्च सद्बुद्धे स्वयं सत्यज्यतेऽखिलम्। तावत्तावत्परानंदः परमात्मैव शिष्यते ॥ ९९९ ॥
હે સદબુદ્ધિવાળા શિષ્ય ! જેટલું જેટલું તું પોતાની મેળે સારી રીતે ત્યજવા લાગે, તેટલું તેટલું બધું પરમાનંદ-પરમાત્મારૂપે જ બાકી રહે છે. ૯૯૯
यत्र यत्र मृतो ज्ञानी परमाक्षरवित्सदा। परे ब्रह्मणि लीयेत न तस्योतकांतिरिष्यते ॥ १००० ॥
પરમ અક્ષર -અવિનાશી સ્વરૂપ જાણનારે જ્ઞાની જ્યાં જ્યાં મરણ પામ્યું હોય, ત્યાં સદા પરબ્રહ્મમાં જ લય પામે છે, તેને ફરી સંસારમાં આવવાનું રહેતું નથી. ૧૦૦૦
यद्यत्स्वाभिमतं वस्तु तत्त्यजन्मोक्षमश्नुते। मसंकल्पेन शत्रेण छिन्नं चित्तमिदं यदा ॥ १००१ ॥ सर्व सर्वगतं शतिं ब्रह्म संपद्यते तदा। इति श्रुत्वा गुरोर्वाक्यं शिष्यस्तु छिनसंशयः ॥ १००२॥
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ મહ
शातज्ञेयः संप्रणम्य सद्गुरोश्वरणांबुजम् । सं तेन समनुज्ञातो ययौ निर्मुक्तबंधनः ॥ १००३ ॥ જે જે પેાતાની મનગમતી વસ્તુ હોય, તેના તેના ત્યાગ કરતા જ્ઞાની, માક્ષને પામે છે. અસ’કલ્પરૂપ શસ્ત્રથી આ ચિત્ત જ્યારે કપાઈ જાય છે, ત્યારે સર્વ કઈ સર્વવ્યાપી શાંત બ્રહ્મ અની રહે છે.
""
૧૫
ગુરુનાં એ વાકચ સાંભળી શિષ્યના સશયેા છેદાઈ ગયા અને જ્ઞેય વસ્તુ તેને જણાઈ ગઈ. પછી સદ્ગુરુના ચરણકમળમાં તેણે સારી રીતે પ્રણામ કર્યાં, એટલે તેમણે તેને રજા આપી. પછી તે ધન રહિત થઈને જતા રહ્યો. ૧૦૦૧-૧૦૦૩ गुरुरेष सदानंदसिंधौ निर्मग्नमानसः ।
पावयन्वसुधां स विचचार निरुत्तरः ।। १००४ ॥
ગુરુ પુણુ આનંદસમુદ્રમાં સદા મગ્ન મનવાળા રહી કાઈને કઈ ઉત્તર આપ્યા વિના આખી પૃથ્વીને પવિત્ર કરતા વિચરવા લાગ્યા. ૧૦૦૪
निरूपितं मुमुक्षूणां
इत्याचार्यस्य शिष्यस्य संवादेनात्मलक्षणम् । सुखबोधोपपत्तये || १००५ ॥
એ પ્રમાણે મુમુક્ષુઓને સુખેથી બેધ થાય, તે માટે ગુરુ તથા શિષ્યના સંવાદથી આત્માનું લક્ષણ જણાવ્યુ છે. ૧૦૦૫ सर्व वेदांतसिद्धांत सारसंग्रह नामकः ।
ग्रंथोऽयं हृदयग्रंथिविच्छित्यै रचितः सताम् ॥ १००६ ॥
፡
સવ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ`ગ્રહ '
નામના આ ગ્રંથ
સજ્જનાના હૃદયની ( અજ્ઞાનરૂપ) ગાંઠને કાપવા માટે રમ્યા છે. इति श्रीमत्परमहंसपरिव्राजकाचार्यस्य श्रीगोविंद भगवत्पूज्यपादशिष्यस्य श्रीमच्छकर भगवतः कृतौ सर्ववेदान्तसिद्धान्तसारसंग्रहः संपूर्णः ॥ ઇતિ શ્રી શંકરાચાર્ય કૃત ‘ સવેદાંત-સિદ્ધાંત સારસંગ્રહ ’ સમાસ
.
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ હ જીબલ્સ એ) (c)(c)(c)(c)e. નડાને Sea629 લંદની, 831 નમદાવાદ ,