________________
સવ વેદાંત-સિદ્ધાંત–સારસ ગ્રહ
एवं द्विबाहुल्यं त्याज्यं तद्ब्रह्मविज्जनैः । बिनानेतान्परित्यक्त्वा प्रमादरहितो वशी । समाधिनिष्ठया ब्रह्म साक्षाद्भवितुमर्हसि ॥ ९२३ ॥ યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ, પ્રત્યાહાર, ધારણા, ધ્યાન અને સમાધિ–ર –આ આઠને જ વિદ્વાનેા ચાગનાં અંગ કહે છે. તેમાં સર્વ શ્રા—ખધુ બ્રહ્મ છે' આવું જ્ઞાન થવાથી ઇંદ્રિયાનેા સંધમ થાય છે; એટલે એ જ ‘યમ’કહેવાય છે; માટે તેના વારવાર અભ્યાસ કરવા. સજાતીય(આત્મચિ’તન )ના પ્રવાહ ચાલુ રાખવા; અને વિજાતીય-દેહાદિના તિરસ્કાર કરવા (એટલે આત્મસ્વરૂપમાં લય કરી દેવા), આ જ પરમાન દરૂપ નિયમ છે. તેને પણ જ્ઞાનીઓએ અવશ્ય કરવા જોઈએ. તેમ જ જે સ્થિતિમાં નિરંતર સુખપૂર્વક બ્રહ્મચિંતન થઈ શકે, એને જ ‘ આસન’સમજવું. ખાકીનું તા સુખના નાશ કરનારું જ છે. ચિત્ત આદિ સર્વ પદાર્થÖમાં બ્રહ્મપણાની ભાવના કરવાથી સર્વ વૃત્તિએને નિરોધ ( કાબૂ ) થઈ જાય છે; એટલે એ જ ‘ પ્રાણાયામ ’ કહેવાય છે. તેમાં પ્રપંચના બ્રહાસ્વરૂપમાંથી નિષેધ કરવા, તે રેચક નામના પ્રાણાયામ છે;
6
હું બ્રહ્મ જ છું” આવી જે વૃત્તિ તે પૂરક પ્રાણાયામ મને એ વૃત્તિની નિશ્ચળતા થવી તે કુંભક પ્રાણાયામ છે; ખાકી વાસાવાસને પૂરવા, રોકવા ને કાઢવા-એ તેા અજ્ઞાનીઓના પ્રાણાયામ છે. વિષયેા ઉપરની આત્મભાવના ત્યજીને મનને ચૈતન્ય-આત્મસ્વરૂપમાં મગ્ન કરવુ, એને પ્રત્યાહાર' સમજવા. મુમુક્ષુઓએ આને પણ વારવાર અભ્યાસ કરવા જોઈએ. મન જ્યાં જ્યાં જતું રહે ત્યાં ત્યાં કેવળ બ્રહ્મનું જ દર્શન કરવાથી તેને વશ કરી શકાય છે; અને તે જ ઉત્તમ પ્રકારની ‘ધારણા’ છે. ‘મહાવાસ્ક્રિ! હું. બ્રહ્મ જ છું.” આવી સવૃત્તિથી નિરાલ ખ ( એટલે કેાઈ પણ વસ્તુના આશ્રય વિના) સ્થિતિ કરવી, તેને મન' કહેવામાં આવે છે; અને એ જ પરમાન’૪ આપનાર છે;
.
૧૯૨
