________________
સવ-વેદાંતસિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ
दुःखप्रत्ययशून्यत्वादानंदमयता मता। अज्ञाने सकलं सुप्तौ बुद्धयादि प्रविलीयते ॥५६२॥ दुःखिनोऽपि सुषुप्तौ त्वानंदमयता ततः । सुप्तौ किचिन्न जानामीत्यनुभूतिश्च दृश्यते ॥५६३ ॥ यत एवमतो युक्ता ह्यज्ञानस्यात्मता ध्रुवम् । इति तनिश्चयं भट्टां दूषयन्ति स्वयुक्तिभिः ॥ ५६४॥
બુદ્ધિ તો અજ્ઞાનનું કાર્ય છે, ક્ષણે ક્ષણે નાશ પામનારી છે; અને બુદ્ધિ આદિ સર્વને અજ્ઞાનમાં લય થતે દેખાય છે. વળી “હું અજ્ઞાની છું” આ અનુભવ સ્ત્રી–બાળક વગેરેને પણ થાય છે, માટે અજ્ઞાન જ આત્મા છે, પણ બુદ્ધિ કદી આત્મા નથી; વેદ પણ “માંતર આત્મા નામઃ | બધાંથી જુદો અંતરાત્મા આનંદમય છે” આમ બુદ્ધિથી જુદે આનંદમય પરમાત્મા કહે છે. આ આત્માને દુ:ખને અનુભવ છે જ નહિ; તેથી તેને આનંદમય માન્યો છે; સુષુપ્તિ અવસ્થામાં બુદ્ધિ આદિ બધું અજ્ઞાનમાં લય પામી જાય છે; દુઃખી હોય તેને પણ એ સુષુપ્તિમાં આનંદમયપણું જણાય છે અને તેને લીધે જ “ઊંઘમાં મને કંઈ ખબર રહી નહિ” આવો અનુભવ દેખાય છે, માટે અજ્ઞાનને જ આત્માપણું યોગ્ય છે.” આવા તેઓના મતને કુમારિલ ભટ્ટના અનુયાયીઓ પિતાની યુક્તિઓથી દૂષિત આમ કરાવે છે ૫૫-૫૬૪ એકલું અજ્ઞાન નહિ, પણ જ્ઞાન–અજ્ઞાન–બંને મળી આત્મા છે.” कथमज्ञानमेवात्मा शानं चाप्युपलभ्यते। शानाभावे कथं विद्युरोऽहमिति चाशताम् । अस्वाप्सं सुखमेवाहं न जानाम्यत्र किंचन ॥५६५ ॥ इत्यशानमपि शानं प्रबुद्धेषु प्रदृश्यते । प्रज्ञानघन एवानंदमय इत्यपि श्रुतिः॥५६६ । प्रब्रवीत्युभयात्मत्वमात्मनः स्वयमेव सा। मात्मातधिजडतनुः खद्योत इव संमतः॥५६७ ॥