________________
૧૨૪
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ प्राभाकरस्तार्किकश्च तावुभावप्यमर्षया । तन्निधयं दूषयतो बुद्धिरात्मा कथं विति ।।५५८॥
“મન આત્મા કેમ હોય ? એ તો ચક્ષુ આદિની પેઠે કરણ (એક જાતની ઈદ્રિય) જ છે. જે કરણ હોય તે તે બીજા કેઈ કર્તા વડે જ પ્રેરણા પામનારું હોય છે. તે પોતે પિતાની મેળે પ્રવૃત્તિ કરી શકતું નથી; માટે કરણને પ્રેરણા આપનારે જે કર્તા હોય તે જ આત્મા હવાને ચગ્ય છે. આત્મા એ સ્વતંત્ર પુરુષ હોય; બીજાઓ દ્વારા એ પ્રેરણા પામવાને યોગ્ય કદી ન હોય. વળી “હું કર્તા છું, ભોક્તા છું, સુખી છું” આ અનુભવ પણ થાય છે, માટે બુદ્ધિ જ આતમા છે; કેમ કે “હું” આ જે અહંકાર કરે એ બુદ્ધિનો ધર્મ છે. વેદ પણ “માંડતર મારા વિજ્ઞાનમઃ | અંતરાત્મા બધાથી જુદા હોઈ વિજ્ઞાનમય (બુદ્ધિરૂ૫) છે” એમ બુદ્ધિને આત્મા કહે છે. આ વિજ્ઞાનમય આત્મા મનથી જુદો અને કર્તારૂપ છે તેથી “વિજ્ઞાનં ચહ્ન તનુ નિ તનુડીપરા વિજ્ઞાન (બુદ્ધિ) યજ્ઞ કરે છે અને કર્મો પણ તે જ કરે છે.” એમ આ કૃતિ પણ સ્વમુખે આ બુદ્ધિનું કર્તાપણું સિદ્ધ કરે છે. માટે બુદ્ધિને આત્મા માનો એ જ એગ્ય છે, આ બૌદ્ધ મતે નિશ્ચય કર્યો છે. પણ તેમના એ નિશ્ચયને પ્રભાકર અને તર્કશાસ્ત્રકાર-બંને સહન કરતા નથી. તેઓ “બુદ્ધિ આત્મા કેમ હોય?” એમ કહીને એ મતને દૂષિત ઠરાવે છે. ૫૫૩ -૫૫૮
“બુદ્ધિ નહિ, પણ અજ્ઞાન આત્મા છે' યુદ્ધશાનાર્થવાદનાશિવપ્રતિક્રમ્ बुद्धयादीनां च सर्वेषामझाने लयदर्शनात् ॥५५९ ॥ अशोऽहमित्यनुभवादास्त्रीबालादिगोचरात् । भवत्यज्ञानमेवात्मा न तु बुद्धिः कदाचन ॥ ५६० ॥ विज्ञानमयादन्यं त्वानंदमयं परं तथात्मानम् । मन्योंऽतर आत्माऽऽनंदमय इति वदति वेदोऽपि ॥५६१ ॥
સ. સા.
