________________
સવ વેદાંત-સિદ્ધત-સારસ ગ્રહ ૧૨૩ એવો એ મતવાદીનો નિશ્ચય બીજે જડમતવાદી દૂષિત ઠરાવે છે, કે “આ પ્રાણ આત્મા કેમ હોય? એ તો અંદરને વાયુ જ છે. ધમણના વાયુની પેઠે વારંવાર એ બહાર જાય છે, ને અંદર આવે છે; વળી તે હિત કે અહિતને અથવા પિતાને કે બીજાને –એવું કંઈ જાણતા નથી, જડ સ્વભાવને છે; ચપળ અને સર્વદા કર્મથી યુક્ત છે; આ પ્રાણનું ભાન જે મન હોય છે તે જ દેખાય છે મન સૂઈ ગયું હોય છે ત્યારે દેખાતું નથી; મન તે સર્વ જાણે છે અને બધા અનુભવમાં તે જ કારણ છે; માટે મન જ આમા છે, પ્રાણ કદી આત્મા હોય જ નહિ. વળી, “હું સંકલ્પવાળો છું, વિચારવાળો છું, વિકલ્પવાળો છું આ અનુભવ થાય છે; અને “બન્યોત્તર બારમા મનોમયઃ | અંતરાત્મા બધાથી જુદે જ હોઈ મનોમય છે.” ઈત્યાદિ શ્રુતિઓ પણ મનને આત્મા માનવામાં પ્રમાણ છે, માટે મનને જ આત્મા માન યોગ્ય છે. આવા આ મતને બીજે જડમતવાદી આ રીતે દૂષિત ઠરાવે છેઃ ૫૪૭–પેપર
“મન નહિ પણ બુદ્ધિ આત્મા છે' कथं मनस आत्मत्वं करणस्य गादिवत् । कर्तृप्रयोज्यं करणं न स्वयं तु प्रवर्तते ॥ ५५३ ॥ करणप्रयोक्ता यः कर्ता तस्यैवात्मत्वमहति । मात्मा स्वतंत्रः पुरुषो न प्रयोज्यः कदाचन ॥५५४॥ अहं कतास्म्यहं भोक्ता सुखीत्यनुभवादपि ।। बुद्धिरात्मा भवत्येव बुद्धिधर्मो हाहंकृतिः ॥ ५५५॥ अन्योऽतर आत्मा विज्ञानमय इति वदति निगमः। मनसोऽपि च भिन्नं विज्ञानमयं कर्तृरूपमात्मानम् ॥ ५५६ ॥ विज्ञानं यज्ञं तनुते कर्माणि तनुतेऽपि च । इत्यस्थ कतता श्रुत्या मुखतः प्रतिपाद्यते । तस्माधुकात्मता बुद्धरिति बौद्धन निधितम् ॥२५७॥
