________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ ર જેવા જ્ઞાનો ધટારિયન| इति निश्चयमेतेषां दूषयत्यपरो जडः ॥५॥८॥
“કેવળ અજ્ઞાન જ આત્મા કેમ હોય! જ્ઞાન પણ અનુભવાય છે. જ્ઞાન ન હોય તે “હું અજ્ઞાની છું” એમ પિતાના અજ્ઞાનીપણાને લેકે કેવી રીતે જાણે ? ઊંઘીને જાગેલા લોકોમાં “હું સુખપૂર્વક જ સૂઈ ગયો હતો. એ વેળા હું કંઈ જાણતું ન હત” આવું અજ્ઞાનપૂર્વકનું જ્ઞાન પણ જોવામાં આવે છે. વળી “પ્રજ્ઞાનપર વાયઃ | આનંદમય અને પુષ્કળ જ્ઞાનમય જ આત્મા છે” એમ શ્રુતિ પોતે પણ આત્માને જ્ઞાન –અજ્ઞાન અને સ્વરૂપ જ કહે છે. માટે પતંગિયાની પેઠે જ્ઞાન-અજ્ઞાન અને સ્વરૂપવાળા જ આત્મા (અમે) માન્ય છે –કેવળ અજ્ઞાનમય જ નહિ. કેવળ અજ્ઞાનમય આત્મા હોય, તે ઘડો–ભીત વગેરેની પેઠે કેવળ જડ જ હોય.” આ એ લોકોને નિશ્ચય છે, તેને બીજે જડ મતવાદી દૂષિત ઠરાવે છે. પ૬૫–૧૬૮
“જ્ઞાનઅજ્ઞાનમય નહિ, પણ શૂન્ય આત્મા છે.” शानाज्ञानमयस्त्वात्मा कथं भवितुमर्हति। परस्परविरुद्धत्वात्तेजस्तिमिरवत्तयोः ॥५६९ ।। સામાનધાર્થ વા સંયોજો વા નાથ ! तमःप्रकाशवज्ञानाज्ञानयोन हि सिध्यति । ५७०॥ अज्ञानमपि विज्ञानं बुद्धिर्वापि च तद्गुणाः । सुषुप्तौ नोपलभ्यन्ते यत्किंचिदपि वापरम् ॥५७१॥ मात्रादिलक्षणं कि नु शून्यमेवोपलभ्यते ।। सुषुप्तौ नान्यदस्त्येव नाहमप्यासमित्यनु ॥ ५७२ ॥ सुप्तोत्थितजनेः सर्वैः शून्यमेवानुस्मयते ।। यत्ततः शून्यमेवात्मा न ज्ञानाशानलक्षणः ॥५७३ ।।
देनाप्यसदेवेदमग्र आसीदिति स्फुटम् । निरुच्यते यतस्तस्माच्छन्यस्यैवात्मता मता ॥ ५७४ ॥