________________
૧૧૮
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ સીદી થા તપઃ ૪ઃ ! पितुर्गुणानां तनये बीजांकुरवदीक्षणात् ॥ ५२५ ॥ असोऽयं पुत्र आत्मेति मन्यते भ्रांतिमत्तमः। . તમતં દૂષણસ્થા : અને માં સ્થિતિ : ૨૬ .
કેઈ અત્યંત પામર–વાદી “પુત્ર આત્મા છે” એમ માને છે; કારણ કે આત્માની પેઠે પિતાના પુત્ર ઉપર પણ પ્રબળ પ્રીતિ દેખાય છે. વળી, “પુત્ર પુષ્ટ થવાથી હું પુષ્ટ થયો” અને “પુત્ર નાશ પામવાથી હું નાશ પામ્યો’ એ અનુભવના બળથી, યુક્તિથી અને શ્રતિના આધારે પુષ્ટ તે પુત્રને આત્મા કહે છે; કારણ કે “આત્મા હૈ પુત્રનામસિ-પુત્રના નામે તું આત્મા જ છે” એમ શ્રતિ કહે છે. વળી, જેમ એક દીવામાંથી બીજે દીવે પ્રકટે છે, તેમ પિતાથી પુત્ર ઉત્પન્ન થાય છે, અને બીજમાંથી થયેલા અંકુરની પેઠે પિતાથી થયેલા, પુત્રમાં પણ પિતાના જેવા જ ગુણે દેખાય છે, તેથી પણ અતિશય ભ્રાંતિ પામેલો એ “પુત્ર આત્મા છે એમ માને છે. તેના એ મતને બીજે વાદી (ચાર્વાક) આ પ્રમાણે ફષિત કરાવે છે: “પુત્ર આત્મા કેમ હોઈ શકે?” પરર–પર૬.
પુત્ર નહિ, પણ “દેહ આત્મા છે' प्रीतिमात्रात्कथं पुत्र आत्मा भवितुमर्हति अन्यत्रापीक्ष्यते प्रीतिः क्षेत्रपात्रधनादिषु ॥ ५२७ ॥ पुत्राद्विशिष्टा देहेऽस्मिन्प्राणिनां प्रीतिरिष्यते। प्रदीप्ते भवने पुत्रं त्यक्त्वा जंतुः पलायते ॥ ५२८॥ तं विक्रीणाति देहाथ प्रतिकूलं निहन्ति च । तस्मादात्मा तु तनयो न भवेच्च कदाचन ॥५२९ ॥
માત્ર પ્રીતિ ઉપરથી પુત્ર આત્મા હોય તે યોગ્ય નથી. પ્રીતિ તો ખેતર, વાસણે, ધન વગેરે બીજા પદાર્થો ઉપર પણ દેખાય છે તેથી એ બધાં આત્મા હોઈ શકે નહિ). પ્રાણીમાત્રને