________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસપ્રહ
રા इन्द्रियाणां चेतनत्वं देहे प्राणाः प्रजापतिम् । एतमेत्येत्यूचुरिति अत्यैव प्रतिपाद्यते ॥ ५४०॥ यतस्तस्मादिन्द्रियाणां युक्तमात्मत्वमित्यमुम्। निश्चयं दूषयत्यन्योऽसहमानः पृथग्जनः ॥५४१॥
(પરંતુ) “બહેરે છું, કાણું છું, મૂંગો છું” આવા અનુભવથી “ઇદ્રિ આત્મા છે.” વળી તેઓને વિષયનું જ્ઞાન છે અને ચેતાપણું છે, એમ આ શ્રુતિએ પણ જણાવ્યું છે “રે પણ પ્રજ્ઞાત ઘવમેન્ટેટૂ દેહમાં રહેલી ઇન્દ્રિયોએાએ પ્રજાપતિ પાસે જઈને એમ કહ્યું. આ ઉપરથી પણ ઇંદ્રિયોને આત્માપણું માનવું એ એગ્ય છે. તેમના આવા નિશ્ચયને બીજા સામાન્ય લેકે સહન કરતા નથી. તેઓ એ મતને આ રીતે દૂષિત કરાવે છે. પ૩૯-૫૪૧
પ્રાણ આત્મા છે इन्द्रियाणि कथं त्वात्मा करणानि कुठारवत् । करणस्य कुठारावश्चेतनत्वं न हीचश्ते ।। ५४२ ॥ श्रुत्याधिदेवतामेव इन्द्रियेषूपचर्यते। न तु साक्षादिन्द्रियाणां चेतनत्वमुदीर्यते ।। ५४३ ॥ अचेतनस्य दीपादेरर्थाभासकता' यथा । तथैव चक्षुरादीनां जडानामपि सिध्यति ॥ ५४४ ॥
ઇદ્રિ આત્મા કેમ હોય? એ તો કુહાડા જેવાં માત્ર સાધને જ છે. કુહાડે વગેરે સાધનોમાં ચેતનપણું દેખાતું જ નથી. (ઉપરની) શ્રુતિએ પણ ઇદ્રિ પર તેઓને દેવનો જ આરોપ કર્યો છે, પરંતુ ઇંદ્રિયોને સાક્ષાત્ ચેતન કહી જ નથી. જેમ દી વગેરે અચેતન છે છતાં પદાર્થોના પ્રકાશક થઈ શકે છે, તેમ ચક્ષુ આદિ ઇંદ્રિયો પણ જડ છે છતાં પદાર્થોની પ્રકાશક થઈ શકે છે. માટે ઇન્દ્રિય નહિ પણ પ્રાણ આત્મા છે.)
