________________
૧૨૦ સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સાસંગ્રહ વૃત્તિએ “પુત્ર આત્મા છે” એમ વેદ કહેતો જ નથીમાટે પુત્ર ઉપરનું આત્માપણું કેવળ આરેપિત જ છે, મુખ્ય નથી. (તેથી પુત્ર નહિ પણ દેહ આત્મા છે; કારણ કે “હું” એ પદના જ્ઞાનનો વિષય દેહ જ છે, બીજો નથી; કેમ કે સર્વ પ્રાણીઓને દેહ એજ હું છું” એ પ્રત્યક્ષ નિશ્ચય થાય છે; વળી શ્રુતિ પણ “gu પુરુષોડ ઝરમર-આ પુરુષ અન્નના રસમય છે” એમ કહીને પોતાનો દેહ એ જ આત્મા છે” એમ દેહને આત્મારૂપે જણાવે છે; માટે આ દેહ જ આત્મા છે આ ચાર્વાકે નિશ્ચય કર્યો છે. પ૩૦-૫૩૫ तन्मतं दूषयत्यन्योऽसहमानः पृथग्जनः । देह आत्मा कथं नु स्यात्परतंत्रो ह्यचेतनः ॥ ५३६ ॥ इन्द्रियैश्चाल्यमानोऽयं चेष्टते न स्वतः क्वचित् । आश्रयश्चक्षुरादीनां गृहवद्गृहमेधिनाम् ॥ ५३७ ॥ વાચનાતાવરથવાળુજરાત રમવા अतः कदापि देहस्य नामित्वमुपपद्यते ॥ ५३८ ॥
પણ એના એ મતને બીજા સામાન્ય લોકો સહન કરતા નથી અને તેને આવી રીતે દૂષિત ઠરાવે છે. દેહ આત્મા કેમ હેય? એ તો પરતંત્ર અને અચેતન જ છે, ઇંદ્રિયે તેને ચલાવે છે, ત્યારે તો એ ચાલે છે; પિતાની મેળે એ કઈ વખતે પણ ચેષ્ટા કરી શકતું નથી. એ તે જેમ ઘર ગૃહસ્થને આશ્રયરૂપ છે, તેમ ચક્ષુ આદિ ઇંદ્રિાને રહેવા માટે માત્ર) આશ્રયરૂપ જ છે. વળી, બાળપણ વગેરે અનેક જાતની તેની અવસ્થાઓ છે અને વીર્ય તથા લેહમાંથી તેને ઉત્પત્તિ થાય છે, તેથી દેહનું આત્માપણું કદી પણ ઘટતું નથી. પ૩૬-૫૩૮
ઇકિયે આત્મા છે बधिरोऽहं च काणोऽहं मूक इत्यनुभूतितः। इन्द्रियाणि भवन्त्यात्मा येषामस्त्यर्थवेदनम् ।। ५३९ ॥