________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ નથી તેથી આખે ય વાક્યર્થ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણથી વિરુદ્ધ ઠરે છે, (કેમ કે પાણીના પ્રવાહમાં નેસડે કદી હોઈ શકે જ નહિ) તેથી એ વાચ્યાર્થને સંપૂર્ણ ત્યાગ કરીને ગંગાના સંબંધવાળા કાંઠારૂપ અર્થમાં જાહલક્ષણા સારી રીતે ઘટી શકે છે (અને તેથી “ગંગાના કાંઠા પર રબારીને નેસ” એ સંપૂર્ણ વાયાર્થ બંધબેસત થાય છે). એ રીતે “તત્વમસિ” વાક્યમાં ચેતન્યની એકતારૂપ અર્થ જણાવો ઈષ્ટ છે અને “તત્ તથા તવ' પદના વાચ્યાર્થમાં પરોક્ષપણું અને અપરોક્ષપણું વગેરે અમુક ભાગ જ વિરુદ્ધ જણાય છે, સંપૂર્ણ વાચ્યાર્થી વિરુદ્ધ નથી; માટે જહલક્ષણા સ્વીકારીને વાચ્યાર્થીનો સંપૂર્ણ ત્યાગ કરે ઘટતો નથી; અને તે સંપૂર્ણ વાગ્યાથે ત્યજી દેવામાં કંઈ ફળ પણ દેખાતું નથી. નાળીએરનું ફળ કઠણ હોય છે તેમ છતાં લોકે તેને સંપૂર્ણ ત્યાગ કરતા નથી (પણ તેના કઠણ ભાગને જ ત્યજી દે છે). ઉપરના દષ્ટાંતમાં રહેલું “ગંગા”પદ પોતાના સંપૂર્ણ વાચ્યાર્થ ત્યાગ કરીને જહલક્ષણાથી જેમ “કિનારે” અર્થ જણાવે છે તેમ “તત” પદ અને “તમ્” પણ પોતાના મૂળ વાગ્યાથને સંપૂર્ણ ત્યજી દઈને બીજા લક્ષ્યાર્થીને જણાવે, તે જ એ જહલક્ષણાની પ્રવૃત્તિ થઈ એમ કહેવાય. (પણું સંપૂર્ણ વાચ્યાર્થ ત્યજી દેવામાં અહીં કંઈ ફળ નથી; માટે જહલક્ષણા અહીં લેવાતી નથી.) ૭૩૪–૭૪૧
“તત વન્' ને લયાર્થમાં જહલ્લક્ષણું ન ઘટે न शंकनीयमित्यार्शातार्थं न हि लक्षणा । तत्पदं त्वंपदं वापि श्रूयते च प्रतीयते ॥७४२ ।। तदर्थे च कथं तत्र संप्रवर्तेत लक्षणा ।
અહીં સજજનેએ આવી શંકા ન કરવી, કે જાણીતા અર્થમાં લક્ષણ હોતી જ નથી. “તત્ત’ પદ અને “રામ” પદ શ્રુતિમાં સંભળાય છે અને જણાય પણ છે; તો તેના અર્થ માટે તેમાં લક્ષણા કેવી રીતે પ્રર્વતે છે? ૭૪૨
