________________
સર્વવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ अन्यत्र त्वन्यधर्माणामुपालंभो न दृश्यते । તમાત્ર વસ્તુપડામારતુ રાવના દર છે ,
આ લોકમાં સર્વ પ્રાણીઓને કોઈ ઈષ્ટ વસ્તુનાં ધ્યાન, દર્શન કે ઉપભોગ કરતાં જે આનંદ જણાય છે, તે કંઈ વસ્તુને ધર્મ નથી; કેમ કે એ મનમાં જણાય છે. વસ્તુને ધર્મ મનમાં કેવી રીતે જણાય? વળી બીજામાં રહેલા ધર્મો કદી બીજામાં નથી દેખાતા. માટે આ આનંદ વસ્તુને ધર્મ કદી હોય જ નહિ. ૬૪૦-૬૪૨ -
नाप्येष घो मनसोऽसत्यर्थे तंददर्शनात। असति ध्यंजके व्यंग्य नोदेतीति न मन्यताम् ॥ ६४३ ॥ सत्यर्थेऽपि च नोदेतिं ह्यानंदस्तूक्तलक्षणः। सत्यपि व्यंजके व्यंग्यानुदयो नैव संमतः ॥ ६४४ ॥ दुरदृष्टादिकं नात्र प्रतिबंधः प्रकल्प्यताम् । प्रियस्य वस्तुनो लामे दुरदृष्टं न सिध्यति ॥६४५ ।। तस्मान्न मानसो धर्मों निर्गुणत्वान्न चात्मनः । किं तु पुण्यस्य सांनिध्यादिष्टस्यापि च वस्तुनः॥१४६ ॥ सत्त्वप्रधाने चित्तेऽस्मिरत्वात्मैव प्रतिबिंबति। मानंदलक्षणः स्वच्छे पयसीव सुधाकरः ॥६४७ ॥
તેમ જ એ આનંદ મનનો પણ ધર્મ નથી; કેમ કે પદાર્થ હેતે નથી તો આનંદ દેખાતો નથી. કેઈ કદાચ એમ કહે, કે આનંદને પ્રકટ કરનાર પદાર્થ જ્યારે હાય નહિ ત્યારે પ્રકટ થનારે આનંદ ઉત્પન્ન થતો નથી. એમ માને તે એ સામે કહેવાનું, કે કઈ વેળા પદાર્થ હોય છે તે પણ આનંદ ઉત્પન્ન થતો નથી તેનું કેમ? અને પ્રકટ કરનાર પદાર્થ હોય છતાં તેમાંથી પ્રકટ થનારું ઉત્પન્ન થાય નહિ, એ તો કેઈને પણ માન્ય જ નથી. કોઈ કદાચ કહે, કે આનંદને પ્રકટ કરનાર વસ્તુ હોય છતાં તેમાંથી પ્રકટ થનારો આનંદ જ ન જણાય, તે તેને અટકાવનાર દુષ્ટ દેવ વગેરે કઈ કારણ હશે; એમ માની લઈએ તે