________________
૨૯૮
સર્વવરાત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ તેને લીધે અદ્વૈત સ્થિર થાય છે ને ક્રેત શમી જાય છે, ત્યારે તે ભૂમિ પર આરૂઢ થયેલા યોગીઓ જગતને સ્વમ જેવું જુએ છે. પછી “સુષુપ્તિપદ” એવું જેનું (બીજુ) નામ છે, એવી પાંચમી ભૂમિ પર આરૂઢ થઈને યોગી પુરુષ સમગ્ર વિશેષ અશોને શાંત થયેલા અનુભવે છે અને કેવળ અદ્વૈત સ્વરૂપમાં સ્થિતિ કરે છે. પછી છઠ્ઠી ભૂમિકા પર આરૂઢ થયેલે ગી નિત્ય અંતર્મુખ જ રહે છે, તેથી જાણે અત્યંત થાકીને ગાઢ નિદ્રામાં પડ્યો હોય તે જણાય છે. એ છઠ્ઠી ભૂમિમાં રહીને અભ્યાસ કરતો યોગીશ્વર, સારી રીતે વાસનારહિત થાય છે; અને પછી અનુક્રમે તુરીયાવસ્થારૂપ સાતમી ભૂમિ પર આવી પહોંચે છે. એમાં જે વિદેહ મુક્તિ થાય છે, તેને જ “તુરિયાતીત દશા” કહે છે. ૫૯ ૯૬૪
જીવન્મુક્ત કોણ ? यत्र नासन्न सञ्चापि नाहं नाप्यनहंकृतिः। केवलं क्षीणमनन आस्तेऽद्वतेऽतिनिर्भयः ॥९६५ ॥ अंतःशून्यो बहिःशून्यः शून्यकुंभ इवांबरे। સંતપૂnt afપૂ પૂમિ પ્રવાસે દા यथास्थितमिदं सर्व व्यवहारवतोऽपि च। मस्तं गतं स्थितं व्योम स जीवन्मुक्त उच्यते ॥९६७ ॥
જ્યારે અસત ન જણાય અને સત્ પણ ન જણાય, અહં. ભાવ ન રહે અને અનહંભાવ પણ ન રહે, મનન નાશ પામતાં કેવળ અતિ સ્વરૂપમાં રહે, અત્યંત નિર્ભય થાય, આકાશમાં રહેલા શૂન્ય ઘડાની પેઠે અંદર શૂન્ય ને બહાર પણ શૂન્ય બને, સમુદ્રમાં રહેલા પૂર્ણ કળશની પેઠે અંદર પૂર્ણ ને બહાર પણ પૂર્ણ થાય, આ બધું જગત જેમ છે તેમ જ રહેલું હોઈ તેમાં બધો વ્યવહાર કરે, છતાં જેની દષ્ટિએ બધું અસ્ત પામ્યું હોય અને કેવળ આકાશ જ રહ્યું હોય, તે જીવન્મુક્ત કહેવાય છે. ૯૬૫-૯૬૭
नोदेति नास्तमायाति सुखदुःखे मनःप्रभा। यथाप्राप्तस्थितिर्यस्य स जीवन्मुक्त उच्यते ॥ ९६८ ॥
