________________
સવવેદાંત-સિદ્ધાંત-સારસંગ્રહ એ જ પ્રમાણે વાણી આકાશને અંશ છે તેથી શબ્દના ઉચારરૂપ ક્રિયાને કરે છે; બન્ને પગ વાયુના અંશ છે તેથી જવું-આવવું-ક્રિયા કરે છે, બન્ને હાથ તેજના અંશ છે તેથી અગ્નિ વગેરેની પૂજામાં તત્પર બને છે; ગુહ્ય ઇંદ્રિય જળને અંશ છે તેથી વીર્ય અને મૂત્રને બહાર કાઢે છે; અને ગુદા પૃથ્વીને અંશ છે તેથી કઠણ મળને બહાર કાઢે છે.
ઈદ્રિના દેવ શ્રોત્રેદ્રિયનો દેવ દિશા છે; ત્વચાઈદ્રિયને દેવ વાયુ છે ચક્ષુઈદ્રિયને દેવ સૂર્ય છે; જિહવાઈદ્રિયને દેવ વરુણ છે; પ્રાદ્રિયના દેવ બે અશ્વિનીકુમારો છે; વાણીનો દેવ અગ્નિ છે; હાથને દેવ ઇંદ્ર છે; પગના દેવ વિષ્ણુ છે; ગુદાને દેવ મૃત્યુ છે; ગુહ્યાદ્રિયના દેવ પ્રજાપતિ છે; મનને દેવ ચંદ્ર છે; બુદ્ધિને દેવ બૃહસ્પતિ છે; અહંકારને દેવ રુદ્ર છે અને ચિત્તને દેવ ક્ષેત્રજ્ઞ (જીવ) છે; આ બધા દિશા વગેરે દેવો આકાશ વગેરેના સત્વગુણના અંશમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. ૪૧૪–૪૧૯
संमिता इंद्रियस्थानेश्विन्विन्द्रियाणां समततः । निगृहन्यनुगृहन्ति प्राणिकर्मानुरूपतः ॥४२०॥
આ ઈદ્રિના દેવ ઈદ્રિયોનાં સ્થાનોમાં તે તે ઇન્દ્રિયની સાથે રહે છે અને પ્રાણીઓનાં કર્મો પ્રમાણે ઇન્દ્રિયનો નિયત કરે છે અને અનુગ્રહ કરે છે. (અર્થાત્ વિષયોમાંથી પ્રક્રિયાને વાળે છે અને તે તરફ પ્રેરે છે.) ૪૨૦
for mન્સિલ पंचते हेतवः प्रोका निष्पत्तौ सर्वकर्मणाम् ॥ ४२१ ॥
શરીર, ઇંદ્રિય, વિષ, પ્રાણયુક્ત અહંકાર અને તેઓના -આ પાંચને સર્વ કર્મોની સિદ્ધિમાં કારણ કહ્યાં છે. ૪૨૧