________________
સર્વ વેદાંત-સિદ્ધાંત--સારસ ગ્રહ
૯૫
આ પંચીકરણને અનુસરીને જ દરેક ભૂતામાં ગુણા ઉત્પન્ન થયા છે તે હું કહું છું, સાંભળ. આકાશમાં એકલેા શબ્દ ગુણુ છે; વાયુમાં શબ્દ ને સ્પર્શ એ ગુણુ છે; તેમાં શબ્દ, સ્પ અને રૂપ ત્રણ ગુણા છે; એ ગુણેાવાળુ કારણ અનુક્રમે તેમાં છે; જળમાં શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ અને રસ એ ચાર ગુણા અનુક્રમે (તે તે કારણેાના ) રહેલા છે અને પૃથ્વીમાં શબ્દ, સ્પર્શ, રૂપ, રસ અને ગંધ -એ પાંચે ગુણેા છે.
જ્ઞાને ક્રિયા અને તેઓનું કામ
શ્રોત્રઇંદ્રિય આકાશના અંશ છે તેથી તેના ગુણુ શબ્દને ગ્રહણ કરે છે; ત્વચાઇંદ્રિય વાયુના અંશ છે તેથી તેના ગુણ સ્પર્શને ગ્રહણ કરે છે; ચક્ષુઇંદ્રિય તેજનેા અંશ છે તેથી તેના ગુણુ રૂપને ગ્રહણ કરે છે; જિહવાઇદ્રિય જળના અંશ છે તેથી તેના ગુણ રસને ગ્રહણ કરે છે અને પ્રાણઇંદ્રિય પૃથ્વીના અંશ છે તેથી તેના ગુણ ગંધને ગ્રહણ કરે છે. ૪૦૯-૪૧૩ કમે દ્રિયા અને તેનું કામ
करोति खांशकतया वाक्शब्दोच्चारणक्रियाम् । वाकतया पादौ गमनादि क्रियापरौ ॥ ४१४ ॥ तेजोशकतया पाणी वनयावनतत्परौ । जलशकितयोपस्थो वा मूत्रविसर्गकृत् ॥ ४१५ ॥ भूम्यशकतया पायुः कठिनं मलमुत्सृजेत् । श्रोत्रस्य दैवतं दिवस्यात्त्वचो वायुर्दृशो रविः ॥ ४१६ ॥ जिह्वाया वरुणो देवं घ्राणस्य त्वश्विनाभौ । वाचोऽग्निर्हस्तयोरिंद्रः पादयोस्तु त्रिविक्रमः ॥ ४१७ ॥ पायोर्मृत्युरुपस्थस्य त्वधिदैवं प्रजापतिः । मनसो वैवत चंद्रो दैवं बृहस्पतिः ॥ ४१८ ॥ रुद्रस्त्वहं कृते देवं क्षेत्रशश्चित्तदैवतम् । दिगाद्या देवताः सर्वाः खादिसत्वांशसंभवाः ॥ ४१९ ॥