________________
સવદત-શિકાત-સારસંગ્રહ તે વ્યષ્ટિ અજ્ઞાન છે. જેમ જુદાં જુદાં વૃક્ષે, વનની વ્યષ્ટિના અભિપ્રાયથી અનેક છે અને એ રીતે તેઓનું અનેકપણું ગણાય છે, તેમ વ્યષ્ટિના અભિપ્રાયથી અજ્ઞાનનું અનેકપણું મનાય છે. આ વ્યષ્ટિ–અજ્ઞાન રજોગુણ તથા તમોગુણથી (વધારે)મિશ્ર છે, તેમાં સત્ત્વગુણના અંશ મલિન (તથા એાછા) હોય છે, તેથી એ નિકુટ એટલે હલકામાં હલકું અથવા ઘણું જ અધમ છે; અને પ્રત્યંગાત્માને ઉપાધિરૂપ છે. આ વ્યષ્ટિ-અજ્ઞાનથી યુક્ત ચિતન્ય પ્રત્યંગાત્મા કહેવાય છે. એ બ્રહાના આભાસવાળું અને વ્યષ્ટિ અજ્ઞાનથી ઢંકાયેલું હોય છે; વળી અજ્ઞાનના ગુણે સાથે એકતા પાપીને પરાભવ પામે છે, તેથી “જીવાત્મા કહેવાય છે. અલપપણું, અનીશ્વરપણું અને સંસારીપણું આદિ એના ધર્મો છે; વ્યષ્ટિ-અજ્ઞાન તેના અહંકારનું કારણ છે, તેથી તે જ તેનું શરીર છે, તેમાં અભિમાનવાળા એ આત્માને વિદ્વાને “પ્રાજ્ઞ” પણ કહે છે. ૩૧૬-૩૨૧
प्राशत्वमस्यैकाशानभासकत्वेन संमतम् । व्यष्टेनिकृष्टत्वेनास्य नानेकाशानभासकम् ॥ ३२२॥
આ કેવળ અજ્ઞાનને જ પ્રકાશક છે, તેથી આને “પ્રાજ્ઞ? માન્ય છે; વ્યષ્ટિની ન્યૂનતા હોવાથી આ અનેક અજ્ઞાનને પ્રકાશક નથી. ૩૨૨
ઈશ્વર અને પ્રાસ એક જ स्वरूपाच्छादकत्वेनाप्यानंदप्रचुरत्वतः।
વજુનિવમા જોu ફર્યો આનું કારણ શરીર “આનંદમય કેશ” કહેવાય છે. જોકે તે સ્વરૂપને ઢાંકી દેનાર છે, તે પણ તેનામાં આનંદ પુષ્કળ છે. (તેથી જ તે આનંદમય છે.) ૩૨૩
मस्यावस्था सुषुप्तिः स्याद्यत्रानंदः प्रकृष्यते । एषोऽहं सुखमस्वाप्स न तु किंचिद्रवेविषम् ॥ ३२४ ॥
