________________
સાત-સિદ્ધાંત–સારસંગ્રહ તેમાં જેઓ જરાયુ(ઓળ)થી જમે છે, તે મનુષ્ય વગેરે જરાયુજ' છે, જેઓ ઈંડાંમાંથી જમ્યાં છે, તે પક્ષીઓ વગેરે “અંડજ છે; જેઓ પરસેવામાંથી જન્મે છે, તે જ, તીખ વગેરે
દજ” છે; અને જેઓ જમીન ફાડીને જમે છે, તે વૃક્ષો વગેરે “ઉદ્દસિજજ” છે. ૪૩૫૪૩૬
इदं स्थूलवपुर्जातं भौतिकं च चतुर्विधम् । सामान्येन समष्टिः स्यादेकधी विषयत्वतः ॥४३७ ॥
ભૂતેમાંથી ઉત્પન્ન થયેલ આ ચારે પ્રકારનાં સ્થલ શરીર સામાન્ય રીતે એક જ છે. આમ એકપણુના જ્ઞાનનો વિષય થવાથી “સમષ્ટિ” કહેવાય છે. ૪૩૭
एतत्समध्यवच्छिन्नं चैतन्यं फलसंयतम । प्रादुर्वैश्वानर इति विराडिति च वैदिकाः ॥ ४३८॥
આ સમષ્ટિ શરીરરૂપ ઉપાધિવાળું ચિતન્ય ફળવાળું છે; એને વેદ જાણનારાઓ “વૈશ્વાનર અથવા ‘વિરાટ’ કહે છે.
वैश्वानरो विश्वनरेष्वात्मत्वेनाभिमानतः। विराष्ट्रस्याद्विविधत्वेन स्वयमेव विराजनात् ॥ ४३९ ॥
સમગ્ર પ્રાણીઓમાં “આત્માપણાનું એ અભિમાન કરે છે તેથી “વૈશ્વાનર” કહેવાય છે, અને એ પોતે જ વિવિધ સ્વરૂપે વિરાજે છે, તેથી “વિરાટ ” કહેવાય છે. ૪૩૯
चतुर्विघं भूतजातं तत्तजातिविशेषतः। नैकधीविषयत्वेन पूर्ववद्वयष्टिरिष्यते ॥ ४४०॥
ઉપર કહેલાં ચારે પ્રકારનાં પ્રાણીઓ તે તે જુદી જુદી જાતિરૂપે અનેક છે, આમ અનેક પ્રકારનાં જ્ઞાનને વિષય થવાથી પૂર્વની પેઠે (એ પ્રત્યેકના હિસાબે) “વ્યષ્ટિ' કહેવાય છે. ૪૪૦
साभासं व्यङ्युपहितं तत्तादात्म्यमुपागतम्। चैतन्यं विश्व इत्याहुर्वेदान्तनयकोविदाः ॥४१॥
