________________
સવાત-સિદ્ધાંત-સારસ ગ્રહ એ જ ( અજ્ઞાન બ્રહ્મમાં) પદાર્થોને જણાવનારું છે અને કેવળ મિથ્યા સંબંધથી બ્રહ્મ વિષે તેમને આશ્રય કરીને રહે છે; જેમ (સ્પશ) કાંતામણિમાં શક્તિ રહે છે તેમ; છતાં પોતાના આશ્રયરૂપ બ્રાને તે દૂષણ લગાડી શકતું નથી. આ સ્થાવર-જંગમ જગત એ અજ્ઞાનનું કાર્ય છે અને એ જ તેની હયાતીમાં ચિહનરૂપ છે; વળી કૃતિ અને સ્મૃતિ પણ તેના હવામાં પ્રમાણ છે અને “હું અજ્ઞાની છું' એવો અનુભવ પણ અજ્ઞાનનો પુરાવો છે. ૩૦૧-૩૦
मज्ञानं प्रकृतिः शक्तिरविद्येति निगद्यते । तदेतत्सन्न भवति नासद्वा शुकिरौप्यवत् ॥ ३०५॥
એ અજ્ઞાન જ પ્રકૃતિ, શક્તિ અથવા અવિદ્યા કહેવાય છે. છીપમાં જણાતા રૂપાની પેઠે તે સત્ નથી અથવા અસત્ પણ નથી. ૩૦૫
सतो भिन्नमभिन्नं वा न दीपस्य प्रभा यथा। न खावयवमन्यद्वा बीजस्थांकुरवत्वचित् ॥३०॥
જેમ દીવાની કાંતિ દીવાથી ભિન્ન-જુદી અથવા અભિન્નનહિ જુદી નથી, તેમ એ અજ્ઞાન બ્રહ્મથી ભિન્ન-જુદું અથવા અભિન્ન–નહિ જુદું નથી, બીજના અંકુરની પેઠે તે અવયવવાળું અથવા અવયવરહિત ક્યાં જે નથી. ૩૦૬.
मत एतदनिर्वाच्यमित्येव कवयो विदुः। समष्टिव्यष्टिरूपेण द्विघाशानं निगद्यते ॥३०७॥
માટે જ એ અજ્ઞાનને વિદ્વાને અનિર્વાચ્ય (અમુક સ્વરૂપે કહેવું અશક્ય) કહે છે. તે અજ્ઞાન સમષ્ટિરૂપે અને વ્યષ્ટિરૂપે બે પ્રકારનું કહેવાય છે. ૩૦૭
સમષ્ટિ અજ્ઞાન : માયા नानात्वेन प्रतीतानामज्ञानानाममेदतः। एकत्वेन समष्टिः स्याद्भरहाणां वनं यथा ॥ ३०८॥ જેમ જુદાં જુદાં વૃક્ષોનું અભેદ દષ્ટિએ એકપણું ગણવાથી