Book Title: Ritthnemichariyam Part 2
Author(s): Swayambhudev, Ramnish Tomar, Dalsukh Malvania, H C Bhayani
Publisher: Prakrit Text Society Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001427/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRAKRIT TEXT SERIES No. 25 SVAYABHUDEVA'S RITTHANEMICARIYA (HARIVAMSAPURANA) PART II (1) KURU-KĀMDA EDITED by RAM SINH TAMAR PRAKRIT TEXT SOCIETY AHMEDABAD 1993 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PRAKRIT TEXT SERIES No. 25 General Editors D. D. Malvania H. C. Bhayani SVAYABHŪDEVA'S RITTHANEMICARIYA (HARIVAMSAPURANA) PART II (1) KURU-KAMDA EDITED by RAM SINH TAMAR PKAKRIT TEXT SOCIETY AHMEDABAD 1993 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published by: Dalsukh Malvania Secretary, Prakrit Text Society Ahmedabad-380 009 Ramsinh Tomar First Edition 1993 Price 50-00 Dharanendra Kapadia Dharnidhar Printers 42, Bhadreshwar Society Shahibaug Road, Ahmedabad-380 004 Printers by: Harjibhai N. Patel Krishna Printery 966, Naranpura Old Village Ahmedabad-380 013. Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्राकृत ग्रन्थ परिषद् : ग्रन्थाङ्क २५ कइराय-सयंभूदेव-किउ रिडणेमिचरिउ [हरिवंसपुराणु] द्वितीय खण्ड (प्रथम भाग) कुरु-काण्ड संपादक राम सिंह तोमर प्राकृत ग्रन्थ परिषद् अहमदाबाद १९९३ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ General Editor's Foreword निवेदन भूमिका हम संधि पंचदहम संधि सोलहो संधि सत्तरहमो संघि अहम संधि गुणवीस संधि सम संधि radient संधि rant संधि तेवीसमो संधि चवीसमो संधि पणवीस संधि छथ्वीसभो संधि aaaaa संधि अहावीस संधि उणतीसमो संधि तीसमो संधि एकतीस संधि बत्तीसमो संघि CONTENTS बीअ कुरु-कंड 1 23 25 १ ११ २० २८ ३६ ४४ ५१ ५८ ६८ ७१ ८३ ९३ १०१ १०९ १२१ १३२ १४१ १५२ १६४ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GENERAL EDITOR'S FOREWORD 1. Svayambhūdeva : Date, Life, Literary Works? The Apabhramsa Epic : The Sandhibandha There were several types of the longer narrative poems in Apabhraíša (Ap.). Like the Sanskrit art-epic made up of several cantos oalled sarga and the Prakrit epic made up of a number of āśvāskakas the chief type of Ap. epic had sections called sandhi. The Sandhibandha was an elaborate structure, using a rich variety of metres for its different structural parts. The epic poems in this form adopted the descriptive and rhetorical style of the Sanskrit and Prakrit Mahākāvyas, but regarding the themes the range was very wide. Rāmāyaṇa, Mahābbārata aud the Harivamśa, any major Upākhyāna or episode from these, mythological and legendary biographies of great men like the Jain Tirthañkaras and Universal Monarchs, aggregates of tales illustrating a group of religiousmoral topics (kathākośa )--such were the subjects of these epics. The epics extended over many thousand verses. They were in a way Purāṇas composed in the Kavya style, and hence can be well-described as Purāņic art-epics. Puranic Epics Caturmukha is the earliest known epic poet of Ap. He has been acknowledged as his model by Svayambhū, who held him in high esteem. In fact several later writers have referred to Caturmukha, Svayambhū and Puşpadanta as the three topmost Ap. poets. Caturmukha had at least three epics to his credit : One narrating the Rāmāyaṇa story, another, the Mahābhārata story and the third, the Purāņic legend of the churning of the ocean by gods and demons. The last work was probably called Addhimahna (Sk. abdhimathana ), as we understand from Bhoja's Sțngäraprakāśa. Most probably Caturmukha was a Brāhmaṇa and his poems had the author's name mentioned in the last verse of all their sections. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ this being also the name of his işta-devatā, namely Brahmā (who is also called Caturmukha ). Except a few verses cited by Svayambhū, nothing of Caturmukha's volunimous poems is preserved to us. Regarding his date, it can be only said that he flourished prior to the later half of the ninth century. Svayambhū Svayambhū was a major Apabhramśa poet and scholar who flourished towards the last quarter of the 9th century A. D. Caturmukha, Svayambhū and Puşpadanta were the formost Apabbramśa poets. Svayambhū was preceded and influencd by Caturmukha, and himself preceded and influenced Puşpadanta. He most probably lived under the early Seuņa ruler Seuņacandra (c. 1880-900 A. D.), whose capital was Seuņapura on the river Sindineri, which is identified with Sinnar in the Nasik district of Mahārāsţra. His parents were Māuradeva and Padmint. He had most probably three wives : Amiavvā (Sk. Amộtāmbā), Āiccambia (Sk. Adityāmbikā) and Suyavvā (Sk. Sștāmbā). They were highly educated, as Svaymbhū has recorded that the first of them helped him in preparing the manuscript copies of his poems. Svayambhu's younger son Tribhuvana too was a poet, and besides writing a poem Pańcamicariya (Sk. Pañcamicarita) in Apabhramśa (now lost), he completed the two epic poems, Paumacariya and Ritthanemicariya left incomplete by his father. Svayambhủ was patronized by Dhananjaya and Dhavalaiya, who were possibly leading merchants or treasurers. According to a later commentator, Svayambhū belonged to the Yāpaniya sect of Jainism. Of the seven works that can be credited with some certainty to Svayambhủ, only three are extent : Paumacariya, Rithaņemicariya or Harivamsapurāna and Svayambhūcchandas. The lost works include Suddhayacariya, a grammar of Sankrit (?), Prakrit and Apabhramśa, a Dvisandhāna poem (i. e. a poem simultaneously narrating two themes ) and another work (possibly Pamcamicariva or a treatise on Alankāras ). Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ To illustrate the metres defined in his Svayambhūcchandas Svayambhū has given 324 citations. Of these some 50 are given, all in the Ap. sections anonymously, while the rest are given under the name of their authors whose total number is 90. It can be reasonably assumed that authors of the anonymous citatinos was Svayanbhū himself and this assumption is supported by the fact that 10 anonymous citations could be identified from the Paumacariya. Svayambhủ was well-versed in various Šāstras. He had imbibed the best from the earlier Sanskrit and Prakrit literary traditions. He was gifted with great poetic powers. Although his two Purānic epics on the themes of Rāmāyaṇa and Bhārata (or Pāņdava-caritra) were already preceded by several Sanskrit and Prakrit works of epic length on the same themes, and although he owed much to Ravişeņa's Padmacarita for his Paumacariya, and to Caturmukha and earlier Pāņdava-purāņas (inluding Jinasena's Harivamśapurana) for his Ritthanemicariya (and he acknowledges this openly)., he shows a high degree of originality and power in the over-all design and arrangement of his poems, in the sensitive treatment of incident and emotion and in effective handling of descriptions, imagery and metrical structures. His systematic treatment of Prakrit and A pabhramsa netres in the Svayambūcchandas, besides indicating his mastery of the subject, bears the stamp of a practising artist. The numerous illustrative citations he has given reveal his close familiarity with the large body of Prakrit and Ap. poetry of his times. It is no wonder, therefore, that Hemacandra's authoritative treatise on Prakrit prosody (and possibly his Prakrit grammar also) depended heavily on Svayambhū's pioneering works. Svayambhū very well deserved the titles Kavirāja, Vidvān, and Chandaścūļāmaņi mentioned in the eulogies showered on him by Tribhuvana, who always refers to his father, reverentially as Svayambhūdeva. Numerous later Apabhramsa poets also have pard glowing tributes to Svayambhū. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ The Paumacariya Svayambhu's Paumacariya (Sk. Padmacarita) alternatively called the Sanskrit and Prakrit literary Ramāyaṇa-puraṇa continued traditions of writing epics on the life-story of Rama, also called Padma in the Jain tradition. The Jain versions of the famous narrative show wide and important variations from the Brahmanical version, represented by the Rāmāyaṇa of Valmiki, which they presuppose and adapt to their needs and tradition. Svayambhu's work has the extent of a Purāṇa. Its five books (kamḍa, Sk. kāṇḍa) called respectively Vijjahara (Sk. Vidyadhara), Ujjhā (Sk. Ayodhya), Sundara, Jujjha (Sk. Yuddha) and Uttara contain a total of ninety cantos, of which the last eight were the work of Svayambhu's son Tribhuvana, as the former for some unknown reason found the epic to be incomplete. To Tribhuvana goes also the credit of completing his father's second work, the Ritthanemicariya. 8 Svayambhu was quite honest in acknowledging his debt to his predecessors. For the structure of his spic he thanks the great poet Caturmukha, and for the subject matter and the poetic treatment of the Paumacariya he admits obligations to Ravisena, whose Padmacarita alias Padmapurāņu (677-78 A. D.) in Sanskrit he closely followed. The Paumacariya can aptly be described as a free and compressed Apabhramśa recast-cum-adaptation of the Padmacarita*, and yet there is ample evidence of Svayambhu's originality and poetic powers of a high order. As a rule he holds to the thread of the narrative as found in Ravisena, which otherwise too, being fixed by tradition even in its minor details, permitted little invention or artistic designing and variation insofar as its subject-matter was concerned. Besides, no poet of the period would ever have conceived of any departure from the sacred tradition. Regarding only the stylistic embellish * Ravisena's Padmacarita in its turn, was hardly more than a very close but considerably expanded Sanskrit rendering of Vimalasūri's Poumacariya in Prakrit. Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ments, descriptions and depiction of sentiment the poet enjoyed a measure of freedom, and he could expatiate on particular incidents he took fancy for. In the face of these limitations imposed by the then literary tradition, Svayambhủ displays a keen artistic sense, and prunes, rehandles or altogether parts company with his model to allow enough scope to his poetic fancy. The vivid, racy and sensuous description of water-sports in a fascinating setting of vernal scenery (Canto 14) has been always recognised as a classic. Various battle scenes, some incidents of tense moments in the Añjanā episode (Cantos 17-19), penetrative sadness enveloping the telling scene of Rāvana's cremation (Canto 77) can be mentioned as a few of the many highly inspired passages wherein Svayambhū's poetic genius is seen to find an unhampered expression, touching high excellence. The Ritthaņemicariya Svayambhū's second voluminous epic, viž. Ritthaņemicariya (Sk. Aristanemicarita) also called Harivamsapurāna, deals with the favourite subject of the life-story of the twentysecond Tirtharkara Arisțanemi, along with the narrative of Krsna and the Pāndavas in its Jain version. Its one hundred and twelve cantos (containing near-two thousand Kadavakas and about 18,000 units of thirtytwo syllables) are distributed over four books : Jayava (Sk. Yādava), Kuru, Jujjha (Sk. Yuddha) and Uttara. Here too Svayambhū had several precedents in Sanskrit, Prakrit and Apabhramsa, including Guņabhadra's Uttarapurāna in Sanskrit and Caturmukha's Bhārata-poem in Apabhramba. The portion of the Ritthanemicariya after the ninety-ninth Sandhi was written by Svayambhū's son Tribhuvana and further, a few interpolations were made in the sixteenth century by an Apabhramsa poet Yaśaḥkirti Bhațțāraka of Gopācala (modern Gwalior). In view of the high degree of excellence, originality and breadth, Svarambhū can be doubtlessly ranked with the leading poets of Sanskrit and Prakrit Mahākāvyas. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ This type of epics in the two subjects continued to be written up to the 16th century. Of the several epics in the Sandhi-form written after Svayambhū, particulars about a few are given below : Author Work Date Extent Dhavala Harivaṁsapurāņa Not later 122 cantos than 10th Cent. Yaśaḥkirti Bhațțāraka Pāndupurāna 1523 A.D. 34 cantos Raidhu Balabhadrapurāna 15th Cent. (Rāma-epic) 11 contos Nemināthacarita Srutakirti Harivamsapurāna 1551 A.D. 40 contos Caturmokha's Influence (1) Bhoja, Hemacandra and Vāgbhața mention Caturmukha's Abdhimathana (obviously having the Purāņic episode of the churning of the ocean as its theme) as a typical example of the Apabhraṁsa epic in the Sandhibandha form. In the introductory portion of RC. Svayambhū, while acknowledging obligations to his several eminent predecessors expresses his indebtedness to Caturmukha for the “Paddhadiyā studded with Chaddaņiyā, Duvai and Dhuvaya.' The Paddhadiyā etc. mentioned here are wellknown structural units that play a basic role in the construction of the Apabhramsa Sandhibandha. This suggests that Caturmukha was a pioneer in evolving the Sandhi form and that his works served as models for Svayambhu's epics. (2) Additional support for this comes from another direction too. In the Apabhramsa section of the Svayambhūcchandas (further here abbreviated as.Sc.) the chapter dealing with the metres of the Sandhibandha gives illustrative citations exclusively from Caturmukha, aside from the anonymous ones which include passages from Svayambhū's own work. This could have not been the case if Caturmukha had been mediocre or just one among several. (3) Such a pioneer and prominent poet could not but have several extensive compositions to his credit. As we have already seen, the Abdhimathana was a well-known Apabhramśa epic from Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 Caturmukha's pen. But regarding its form and contents we have not one jot more information than what has been noted above. (4) Regarding another epic of Caturmukha, which occupied itself with the narrative of Rāma, we are slightly more fortunate. Evidence for Caturmukha's Apabhramsa Rāmāyaṇa is quite conclusive. In the opening Kadavaka of the sixtyninth Sandhi of his Mahāpurāņa with which begins the Rāma-story, Puşpadanta pays his compliments to Caturmukha and Svayambhū. As Svaymbhū has actually a Rāma-epic, the Paūmacariya, to his credit, Caturmnkha too is to be supposed to have composed one. Otherwise there would be no point in Puspadanta's remembering and eulogizing Caturmukha in that context. Similarly in the introductory portion of his Bāhubalicarita or Vāhuvalicaria (1398) in Apabhramsa, Dhanapāla mentions Caturmukha, Drona, Svayambhủ and Vira as authors of work narrating the life-history of Padma (i.e. Rāma). From among the several citations given in the Sc. under the name of Caumuha only VI 54.1 has a positive reference to the Rāma-story. And even this looses most of its value because in this ascription of authorship, the Manuscript turns out to be quite wrong. Actually the stanza in question has been taken from Svayambhū's own epic. Sc. VI. 54.i is identical with the opening Dhruvaka of the seventyseventh Sandhi of his Paumacariya. (5) Of the other citations from Caturmukha Sc. VI. 63,1 can plausibly be taken to relate to an incident in the narrative of Rāma. Its text slightly emended is as follows: ņam pavara palāsa vane samcārima phulliā l te coddaha rakkha şimisaddhem sara-salliā ll ‘Like excellent Palāśas in motion that had bloomed forth in the forest, those fourteen Rākşasas were within a trice pierced with arrows.' It now becomes obvious that the situation described is one wherein Rāma destroyed the fourteen attacking Raksasas sent by Khara on Šúrpanakhā's incitement. In Vālmīkl's parallel description13 the fourteen Rākşasas, pierced and blood-drenched, fall like ‘trees when their roots are cut off' (chinnamülā iva drumāḥ). Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (6) Several other illustrative citations, but all anonymous, in the Apabhramsa section of the Svayambhūcchandas, have clear, reference to some character or incident in the Rāma narrative. Since as many as ten of the anonymous illustrations of the Sc. could be identified from Svayambhū’s Paumacariya it was but natural to assume that the rest of such illustrations were from one or another work of Svayambhũ himself. But there were several snags in such a solution. Sc. VI 50.1 ( reference to Rāvana and Nila), 52.1 (ref. to Añgada and Rāvaņa ) and 68.1 (ref. to Vāli's son i. e. Argada ) doubtless pertain to the theme of Rāmāyana, they have been cited anonymously, and yet they are not identifiable from Svayambhū’s Paumacariya. Similarly Sc. VI 35.1 (ref. to Bhārata, Karna and Arjuna ), 44.1 (ref. to Arjuna and Drona ) 75.1 (ref. to Hari i, e. Krsna and Mathurā ), 78.1 (ref. to Dhanañjaya i. e. Arjuna ), 122.1 ( ref. to Krpa, Karņa, Kaliñgarāja, Jayadratha and Krsna ), 124.1 (ref. to Sätyaki, Hanumat-banner and the sakața-vyűha); VIII 1. 1. (ref. to Dhstarāştra and Duḥśāsana), 5.1 (ref. to Kurupati i. e. Duryodhana and the Vyāsa lake ), and 10.1 (ref. to Karna), eventhough anonymous and pertaining to the narrative of the Pāņdavas and Krsna, are not identifiable from Svayambhũ's Ritthaņemicariya. Moreover Sc. VIII 14.1 although given anonymously, cannot be from the pen of Svayambhū, who was a devout Jain, whereas the stanza in question refers to the story of the Vāmana incarnation and the demon-king Bali'7, so well-known in Brahmanical mythology. These facts go to establish that only a part of the anonymous citations in the Sc. derive from Svayambhū's works. The other part was taken from an author or authors whose names are omitted by the manuscript of Sc. due to a defective transmission tradition. That in the matter of indicating sources of its citations Sc. does not always preserve the original state of affairs faithfully is proved beyond doubt in at least three cases. As already mentioned, though Sc. VI 54.I is reproduced from Svayambhū’s Paumaccariya (77. 1. 1. ), the manuscript ascribes it to Caturmukha. Similarly though Sc. I 74.1 and 74.2 are respectively the same as Paumacariu 73. 3. 5-8 and Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 72. 15. 5-6, the manuscript gives them respectively under the names of Maūradeva and Rajjautta. The alternative of verbatim borrowing in the Paumacariya from others is highly implausible, if we attach any weight to the positions of these passages in the Paumacariya (one is the opening stanza of the 77th Sandhi, while the other two figure in the midst of a Kadavaka), and to high calibre of Svaymbhủ as an epic poet. In this connection it is also significant that in two cases the gloss in the manuscript of the Sc. disagrees with the ascriptions of the MS. For Sc. I 3.1 cited under the name of Vijjā, the gloss gives the name of Divāara and for Sc. I 38.1 ascribed to Suddhakai, the gloss gives Niuņa. These considerations, coupled with the fact that Caturmukha bas been acknowledged by Svayambhū as pioneer in the field of Apabhraṁsa epic, make it very likely that Sc. VI. 50.1, 52.1 and 68.1 are derived from Caturmukha's Rāmāyaṇa. (7) There is one more stanza quoted in another work which appears in all likelihood to be taken from Caturmukh'as Rāmāyaņa. To illustrate a rule of Apabhramśa grammar, Hemacandra cites under Siddhahema 8 4 331 the following stanza : Dahamuhu bhuvana-bhayamkaru, tosiya-Samkaru, niggau raha-vari cadiau I Caumuhu Chammuhu jhàivi, ekkahhi läivi, nāvai, daivem ghadiau ll Translation : “Having propitated Sarkara, Rāvana mounted an excellent chariot and started—a terror to the world : It appeared that Fate had concentrated its mind on the conceptions of the four-faced Brahmā and the six-faced Kārttikeya, amalgamated them and created the ten-faced Rāvana !' From the reference in the stanza to Rāvana worshipping Sañkara, it follows that it is taken from some Brahmanical epic on the life-history of Rāma. With what the Srågāraprakāśa tells us about Caturmukha's practice of punningly marking his poems with his own name as well as the name of Brahmā, it is quite tempting to read the name of the poet Caturmukha in the beginning of the second half of this stanza. Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ F 14 This would mean that the stanza formed the Ghatta or the concluding piece of the final Kaḍavka of one of the Sandhis of Caturmukha's Rāmāyaṇa. This finds an indirect but definite corroboration, if we look up the same context in Svayambhu's Paumacariya and compare the wording there with the wording of the stanza quoted in the Siddhahema. Paumacariya 73.6 describes Ravana, who having mastered the magic power Bahurupiņi, was preparing for a final showdown with Rama and Lakṣmaṇa. He equipped his great elephant chariot (gainda-mahārahu Pc. 73 62) and mounted it amidst shouts of 'Victory' 'Victory' (jaya-jaya saddem cadiu Dasāṇaņu, Pc. 73 6 5a). With his ten faces Dasamukha appeared terrific (dahahim muhehim bhayamkaru Dahamuhu, Pc. 73 6 6a). It appeared that Fate had concentrated its mind on the conceptions of the ten Guardians of the world and had brought out Ravana (dasaviha loya-pāla mane jhäevi, daiveṁ mukku näi uppäevi, Pc. 73 6 8). Who would not look upon him as a tetror to the world? (bhuvanabhyamkaru kaho vi na bhāvai, Pc. 73 6 9a). The common expressions Dahamuhu, bhuvaṇa-bhayaṁkaru, raha-varu (maha-rahu), jhäevi, daivem etc. and the parallelism in the ideas are quite striking. It does not seem too much to assume that here the passage in the Paumacariya contains echoes. from Caturmukha's description of a similar situation. Some more cases of such verbal influence of Caturmukha's poems on Svayambhu's compositions have been pointed out below. (8) Paumaccariya 71 1 1-2 is as follows: katthai angāraya-saṁkāsau, rehai tamviru phulla-palāsau | nam dāvāṇalu au gavesau, ko maim daḍdhu na daddhu paesau || 'At one place a Palaśa in full bloom, as scarlet as live charcoals, appeared charming : It looked as if it were the forest-fire (itself) trying to find out what region it succeeded in burning down and what escaped it !' This appears to be modelled on the anonymous Ghatta given at Sc. VI 19.1 which runs as follows : Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 ņava-phagguņe, giri-siharovari phulla-palāsu / ko daddhu me, ko na daddhu joai va huāsu // • Translation : 'In early Phālguna the blooming Palāśa on the mountain-peak (appeared) as if it were (forest) fire trying to find out whom it succeeded in burning down and who escaped ! Paumacariya 80 11 Ghattā also mentions phaggune phullapalāsu ......... girivare. "The blooming Palasa in Phalguna on the beautiful mountain.' But as the passages contain no clue to any narrative theme, we cannot decide anything about the attribution of Sc. VI 24. And the possibility for such descriptive passages having been taken from some unknown work of Svayambhù himself cannot be ruled out. (9) The third work with which Caturmukha is to be credited was an epic about the narrative of Krşņa and the Pāndavas. We have several references to this work direct or indirect. Dhavala, who was a Jain poet, states in the second introductory Ghattā of his Harivansa in Apabhraṁsa that he is composing the popular narrative of Hari and the sons of Pāņdu after the manner of Caturmukha and Vyāsa, so that sacred tradition may not be lost.18 The implication here perhaps is that to counteract the popularity of the 'false' version of the Bhārata-story, Dhavala undertook to present the true version in accordance with the sacred Jain tradition, which perhaps faced during his times some danger of being obscured by the rival version. (10) Another reference to Caturmukha's Bhārata is contained in a laudatory stanza, probably composed by Svayambhũ's son Tribhuvana, that is found in the opening of the Paumacariya in one of its manuscripts. There Caturmukha's go-graha-kathā, like Svayambhū's description of the water-sports, is praised as a performance unexcelled in the whole range of Apabhramśa literature. This go-graha-kathā is obviously the cattle-lifting attempted by Duryodhana and party, when the disguised Pāņdavas Were completing thirteenth year at Virāța. Like the jala-kridavarṇana which figures in the fourteenth Sandhi of Svayambhu's. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 Paumacariya, Caturmukha's go-graha-kathā too was possibly not an independent work, but formed a part of his Bhārata epic. (11) Moreover Sc. IV 2.1 cited under the name of Caturmukha, contains a reference to Arjuna and Sc. VI 87.1 also with the meaningless doha na taken to be metathetically standing for the original donaha, refers to Drona's appointment as the commanderin-chief in the Bhārata war. Accordingly Svayambhu's complimentary reference to Caturmukha in the introductory portion of his Harivainsa or Ritthaņemicariya can be looked upon as respects paid to a distinguished predecessor that had tackled the same epic subject. (12) As indicated previously, of the numerous anoymous citations pertaining to the Bhārata-story that we find in the Apabhramsa section of the Syavambhücchandas not a single one is traceable to Svayambhū's Ritthanemicariya. Like the Rāmāyaṇa quotations in the Sc. untraceabla to Svayambhū's Paūmacariya, these too were in all likelihood taken from a work of Caturmukha, in this case treating the Bhārata-narrative. 16. Some additional support for this inference comes from the fact that even on the basis of the meagre material at our disposal several lines from Svayambhū's extent poems can be shown to contain clear echoes from Caturmukha's verses. One such case from Svayambhū’s Paumacariya has been already considered above. Sc. IV 2.1 is a parallel though more definite case. The text is haum Ajjunu, tumha, eu ranu This can be translated as-- 'Here am I, Arjuna; there are you; and this is the battle. If tumha is counted as two mātrā (for this there is enough sanction of standard Prakrit and Apabhramśa prosodists), this would be a pāda of 13 mātrās. Now with this compare the Ghattā of Svayambhū's Harivamsa 67 11: Kuru paccariu Aijunena, te tumhaim so haus eu ranu / rakkhaho sisu Jayaddahaho, lai dharaho savva mais ekku khaņu // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ which can be translated as 'Arjuna challenged the Kuru king : There are you; here am I : this is the battle. Try to save Jayadratha's head, if you can; come on! Let you all try to hold me, even for one moment !' The resemblance between Sc. IV 3a and the second pāda of this Ghattā is unmistakable. It is not without some significance that metrically the battā has 13 mātrās in the odd pādas and 15 in the even ones. (13) Again Sc. VI 44.1 relating to the Bhārata narrative and given anonymously is to be considered on the same lines. It reads : ekka(? u) ji Ajjunu, saggammi kahim(? ep)pinu / Doņu su-dukkhena, dara ruai punuppunu // Translation : ‘Arjuna was the only one (who could have accomplished this) but he is now in heaven: uttering such words Drona was gently weeping, again and again, in deep grief'. If we consult Svayambhū's Harivaṁsa, we find that the situation described in Sc. VI 58 relates to the Svayamvara of Draupadi, when one after another the famous princes, failing to string the bow as stipulated, return crest-fallen to their seats and then disguised Arjuna steps forth, strings the bow and prepares to pierce the target. This spectacle immediately stirs up in Droņa's heart sorrowful memories of Arjuna, who could have easily performed that feat of archery but who had reportedly perished in fire at Vāraṇāvata along with his brothers and mother. The wording at one place in Svayambhu's passage closely resemble that of Sc. VI 44.1. Harivañía 21 8 8b reads : niya-sisu saramtau ruvai guru / Translation : Remembering his pupil (Droņa ) guru was weeping'. At RC. 51.20.5 also we find the comparable rhyme : ajjunul kahim punu. (14) At Sc. IV 2.2 the following line is cited from Caturmukha as an instance of hum being a light syllable (i.e. hū) in the wordfinal position. Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ko mahũ jiantahū ņei dhaņu *Translation : "Who can snatch the bow so long as I am living ?' The situation is obviously the same as involved in the encounter between Arjuna and a Kirāta (who was a Vidyādharachief in disguise) on the Mount Indrakila (RC. X-V 3-6-see especially 3.2 a, 3-6 a, 4.8, 5.1a). 3-8 is as follows : ņaru pabhaņai amarisa-kuiya-maņu, . ko mai jivantes lei dhanu ! Translation : 'With his mind filled with passionate anger, Arjuna said, “who can snatch my bow so long as I am living ?”, · The second half is a clear echo of the Sc. citation. (15) At Sc. VI 87.1 to illustrate the Catuspadi Kāminihāsa the following citation is given from Caturmukha : donaha kia ahiseae, viviha-samubbhia-cimdhaž vaddhiya-samarāvesai, valai ve-vi sarnaddhai // Translation : 'When Drona was ceremonially appointed (as the Commander-in-chief), both the armies, with various banners raised and with fortified martial spirit prepared to engange in the battle.' With this compare RC. 51, Ādi-ghattă describing the same situation : ahisiņcie kalasa-ddhae, patte nivaddhae, raņa-rasiyai kiya-kalayalai / ņisi-niyame alaggai, uggaya-khaggai, Pamdava-kuruvā-raya-valai // Translation : 'When the pitcher-bannered one was installed (as the Commander-in-chief) and the Band was tied (on his head), the Pāndava and Kaurava armies, fired with martial spirit, raising battle-cries and swords, attacked each other.' (16) At Sc. VI 124.1 we have the following illustration of the Catuşpadi Māraksti given anonymously : suvvai dūre samkhu, Hanumamtu na disai / saccai Saada-vűhe ekka-rahu paisai // Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Translation : 'The blowing of the conch is heard from afar, but the Hanumat-banner cannot be sighted. So Satyaki with his lonely chariot enters the Sakața-vyūha (military array).' Compare with this the following lines of RC (LXIV, opening Dhruvaka): kai-cimdhu na disai sadda-sara, suvvai mahumaha-jalayaraho 1 Saccai patḥaviu Juhitshirena, vatta-gavesau bhāyaraho // Translation : ‘The Monkey-banner could not be sighted, but the blowing of Krsna's conch was being heard. So Yudhisthira dispatched Satyaki to find out the whereabouts of his brother (i.e. Arjuna).' Further in LXIV 2 Ghattā Sātyaki says he alone with a single chariot will proceed on the mission (haŭ ekka-rahu), and at LXIV 13 Ghattā Sātyaki is described as entering the military array (Saccai vūhe paitthu). (17) One more passage of Svayambhū's Harivamsa bears very close resemblance to an anonymously quoted passage in the Svayambhücchandas. But as it describes shooting of arrows in general terms and contains no clue to any epic character or situation, no useful surmise can be made regarding the ascription of the Sc. passage. The two passages in question are as follows : vāälā pharusā vindhaņā, gunehis vimukkā pāņa-harā / jiha dujjaņu(?a) sajjana-uvari, tiha pasaru na lahanti sarā || Sc. VI 121.1 dummuha sa-loha vannujjalā, vimdhanasilā pāna-harā guna-mukkā dhamma-vivajjiya, to vi mokkha(iu) pāvamt i sarā || Ritthunemicariya, 64 11 Ghattā A comparison of the wordings, basic ideas and metres of these stanzas makes inevitable the assumption of a close connection between the two. (18) From the remaining anonymous citations in the Apabhramsa section of Sc., the Dhruvaka illustrated at VI. 37.1 is noteworthy for containing the word Cauvaana (i.e. Caturvadana= Caturmukha) : Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 indindirao(?u), runaruņai kusumalm pariharai / Cauvaana-ruha(?u), Näräana-ạähi-kamala(?u) bharai // Translation : ‘The bee hums on and avoids flowers (because) he remembers the lotus from Nārāyaṇa's navel from which the four-faced one (Brahma) arose'. But in the absence of any epic reference in the stanza, we cannot decide whether the expression cauvaanā-ruha covertly mentions Caturmukha and accordingly the stanza is from that poet, or whether it has only a plain meaning. (19) One further evidence can be cited in support of the view that Svayambhủ had profited by the preceding Prakrit and Apabhramsa poetical works on the themes of the Rāmāyaṇa and the Mahābhārata. As an illustration of the mixture of Skandhaka and Giti, the following is cited at Sc. (Pūrvabhāga) 3.3 under the mame of Kanhadatta (Kșsəadatta) : appijjau jamaa-suă, anunijjau Rāhao paatteņa / aaddhhia-cāvavarā, jāva ņa ņivadati dujjaā Rama-şarā4 l/ Translation : Appease Rāghava with a sincere gesture by returning Janaka's daughter to him. Otherwise invincible arrows shot from Rāma's stretched bow will be showered on you. This is echaoed in the following lines from Pc. (IL, 4 Ghattā). appijjau siya payattena, āyaddhiya-kovaida-kura / jāma ņa pāvanti raṇamgane, dujjaya duddhara Rāma-sara // Translation : Return with concern Sitā to Rāma, before the latter's arrows shot with the bow stretched by his hand, irresistibe and invincible, reach you in the battlefield'. (20) No wonder, the name of such a pioneer and eminent Apabhraṁsa poet continued to be respected and praised for many succeeding centuries. Svayambhu's and Tribhuvana's high appreciation of Caturmukha has been already referred to above. It was a convention with Apabhramsa poets, onwards from Svayambhữ, to include in the prologue to their compoositins a list of eminent poets, scholars and authors that preceded them. The list, varying with the poet, usually contains such names as Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 Vyāsa, Bharata, Bhāsa, Kālidāsa, Bāņa, Sri-harşa, Pingala, Daņdin, Bhämaha, Ravişeņa, Jinasena, Caturmukha, Svayambhū and Puşpadanta with few additions and omissions. Caturmukha (mostly in company of Svayambhū and Puşpadanta) has been remembered in this fashion in such Apabhramsa works as the Dhammaparikkhā (987) of Harişeņa, Harivamsapurāna of Dhavala (c. 11th cent.), Sakalavidhinidhāna (11th cent.) of Nayanandin, Jambūsāmicariya (1020) of Vīra, Rayaņakaramnda (1064) of Śricandra, Jinadattacariya (1218) of Lākhū alias Lakkhaņa, Suloyaņācariu of Devasena (12th or 13th cent.), Vāhuvalicariya (1398) of Dhanapāla. We have seen that some of these authors speak about Caturmukha in superlatives. If luck favours us some day with the discovery of any manuscripts of Caturmukha's works, it will be indeed a great day in the history of Apabhraṁsa studies. Notes (Abbreviations used : PC = Paumacariya; RC = Rițțāņemicariya; SC. = Svayambhūcchandas.) 1. For a detailed account see H. C. Bhayani (ed.) Paumacariu I (1953), Introduction, pp. 3 ff; III (1960), Introduction, p. 37; ff. 2. See Paumacariu I, Introduction, p. 23; Svayambhūcchandas (ed. H. D. Velankar, 1962), p. 242. 3. H. C. Bhayani, Indological Studies I (1992), 'The Apabhramsa Poet Caturmukha', pp. 195-208. A part of that paper is incor ported here. 4. This verse is also found at Nanditāļhya’s Gāthālaksana, 29. The Prakrit Text Society is thankful to Prof. Ramsimh Tomar for making available for publication his edition of the Ritthanercariya over which he had been working since long and in view of great extent of the epic, it was quite an onerous task to complete it. As the first Kānda*, the Yādava-kānda, is available in the Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 Bharatiya Jñāna Peth edition, it was thought desirable to publish the Kuru-kānda first. The Yādava-kāņda the Yuddha-kānda and the Uttara-kānda will be published in due course. Immediately, it is planned to bring out the second part containing the Hindi translation. H. C. Bhayani The Ritjhanemicariya (Yādavakāņda) edited and transtated (in Hindi) by Devendra Kumar Jain, 1985, Delhi. It is to be regretted that the edited text and its translation have numerous shortcomings. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ निवेदन महाकवि स्वयंभू विद्यार्थीजीवन से ही मेरे अत्यंत प्रिय कवि रहे हैं । अपभ्रंश को उन्होंने काव्य-भाषा के रूप में प्रतिष्ठित किया । तत्कालीन लोगजीवन के वे अद्भुत चित्रकार थे । उनकी काव्यकृतियों के विषय रामायण और महाभारत से लिए गए हैं, कविने प्राचीन विषयों के साथ समसामयिक समाज से भी सामग्री लेकर कृतियों को और अधिक लोकरंजक बनाया है । वे मौलिक चिंतक थे । भारतीय संस्कृति और प्राचीन परंपरा से वे पूर्ण परिचित थे और इसका रिट्ठणेममिचरि के अनेक प्रसंगों से परिचय मिलता है । प्राकृत टैक्स्ट सोसायटी के संपादकों में से स्व. डॉ. वासुदेवशरण अग्रवाल मेरी अपभ्रंश काव्य में रुचि से परिचित थे । मेरे एक पत्र के उत्तर में उन्होंने लिखा था, काशी विवि. १४-४-६० 1 प्रिय श्री रामसिंहजी, ६-४-६० का पत्र मिला । हम 'हरिवंश' और 'सुदर्शनचरित' को हिन्दी अनुवाद और शब्दकोश के साथ ही छापना चाहेंगे । प्रेसकापी उसी प्रकार तैयार करें । प्राकृत भाषा और अपभ्रंश भाषा के दो बड़े कोश भी हमें चाहिए । प्राकृत के लिये अभी 'पाइससद्द म्हण्णव' को ही चुन लिया है । आप पहले अपभ्रंश का एक बड़ा कोश हमारे लिये बनादे । यह आपकी महत्त्वपूर्ण सेवा होगी । सोसाइटी उसे तत्काल मुद्रित करा सकेगी । मैं आपके पत्र की और इस उत्तर की प्रतिलिपि भी सोसाइटी के मंत्री श्री दलसुखभाई के पास अहमदाबाद भेज रहा हूँ । । भवदीप, ह. वासुदेवशरण मुझे बड़ा पश्चात्ताप होता है कि अनेक कार्यों में व्यस्त रहने के कारण तथा प्रमाद के कारण ये कार्य पूरे करने में मैं तत्पर न हो सका । जब मैंने 'रिट्ठणेमिचरिउ' का एक अंश सोसाइटी को भेजा तो इस बीच यादवकाण्ड भारतीय ज्ञानपीठ से प्रकाशित हो चुका था । इसी से कुरुकाण्ड से प्रकाशन आरंभ हुआ है । अपभ्रंश Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ P) 24 की अनेक कृतियाँ सुसंपादित होकर प्रकाशित हो चुकी हैं-अतः शब्दकोश का कार्य भी धीमे धीमे कर रहा हूँ। प्राकृत टैकस्ट सोसाइटी का मैं अत्यंत आभारी हूँ कि उसके विद्वान अधिकारीयों ने 'रिटठणेमिचरिउ' को उसकी ग्रन्थमाला में प्रकाशित करने की उदारता दिखाई । मेरा कार्य भूलों से भरा है, विद्वज्जन क्षमा करेंगे । मूल पाठ एक वर्ष से छपा पड़ा रहा और अनुवाद न भेज सका, इस विलंब के लिए मैं दोषी हूँ । शान्तिनिकेतन, १९९१ रामसिंह तोमर Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भूमिका पाठनिर्धारण । 'रिमिचरिउ ' अथवा 'हरिवंशपुराण' का पाठ प्रस्तुत करने में मुझे नीचे लिखी हस्तलिखित प्रतियों का उपयोग करने का अवसर प्राप्त हुआ : पूना के भण्डारकर ओरिएंटल रिसर्च इन्स्टिट्यूट के संग्रह की प्रति स . १९७७ सन् १८९१–५५, नई संख्या ८, विवरण इस प्रकार है । नाम - हरिवंशपुराण, लेखक- स्वयंभू, लिपिकाल संवत् १५८२, पृष्ठ संख्या ५८५, प्रति पृष्ठ पर पंक्ति ११, प्रति पंक्ति में वर्ण संख्या ४० के आसपास | पूरी प्रति एक ही लेखक द्वारा लिखी गई प्रतीत होती है, लिखावट सुन्दर है, सुवाच्य है, सम्पूर्ण प्रति में अक्षरों की बनावट एकसी है । घत्ता तथा छन्दों के नाम लाल स्याही में लिखे गए हैं । सन्धि के समाप्त होने की सूचना तथा पुष्पिका लाल स्याही में लिखी गई हैं । प्रत्येक पृष्ठ के बीच में तथा उसी की सीध में दोनों ओर के हाशियों में लाल गोलाकार चिन्ह हैं । हाथ का बना मोटा कागज प्रयुक्त हुआ है । प्रति की लिखावट तथा सामान्य रूप से ऐसा लगता है कि प्रति अपेक्षाकृत नवीन है। संवत् १५८२ की नहीं प्रतीत होती, प्रति १८९१ में भांडारकर इन्स्टिटयूट में पहुँची, उससे पहले तो अवश्य ही लिखी गई है। कृति का प्रारंभ होता है, 'ॐ ऐं नमः । ॐ नमो वीतरागाय । अथ स्वयंभू मुनि कृत प्राकृत हरिवंशपुराण लिख्यते' । इस प्रति के पाठ का मिलान कुरुकाण्ड तक किया गया है । मैंने इस कृति को संज्ञा 'भ' ( Bh) दी है । मेरे उपयोग के लिये प्रति को विश्वभारती के पुस्तकालय ने भण्डारकर इन्स्टिट्यूट से मंगवाया था । प्रति कई वर्ष तक मेरे पास रही । 1 'रिठ्ठणेमिचरिउ' की दूसरी प्रति जयपुर से प्राप्त हुई । जयपुर के अनेक जैन मन्दिरों से प्राप्त हस्तलिखित प्रतियों को एक स्थान पर लाकर संग्रहीत किया गया हे यह संग्रह जयपुर के सवाई मानसिंह हाईवे पर स्थित महावीर भवन नामक संस्था में सुयवस्थित ढंग से रखा गया है । सन् १९४४ में मैं जयपुर में अप Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MA 26 भ्रश के ग्रन्थों को देखने तथा अध्ययन करने के लिए गया था, तब मैंने इस प्रति को देखा था । बाद में डॉ. कस्तूरचन्दजी कासलीवाल और चैनसुखदाम न्यायतीर्थ की कृपा से यह प्रति सन् १९५७-५८ में मेरे पास रही । उसी समय मैंने इस प्रति के आधार पर इसकी प्रतिलिपि तैयार की । प्रति में ४०६ पृष्ठ हैं । प्रत्येक पृष्ठ पर १२-१३ पंक्तियाँ हैं, प्रत्येक पंक्ति में अक्षरों की संख्या ४७ मे ५७ के बीच में है । किसी किसी पंक्ति में अक्षरों की संख्या अधिक है। प्रति का आरंभ '30 नमो वीतरागाय' शब्दों से होता है । प्रति की 'समाप्ति इति हरिवंशपुराण समाप्त । ग्रन्थसंख्या सहस्र १८००० पूर्वोक्त' शब्दों से हुई है। प्रति के अन्त में लिपिकाल दिया गया है । संवतु १५८२ वर्षे फाल्गुन वदि १३ त्रयोदशी दिवसे शुक्रवासरे श्रवण नक्षत्र जोगे, चंपावती गढ़ नेग्र (नगरे) ५ महाराज श्री रामचंद्र राज्ये...........।' प्रति का कागज हाथ का बना हुआ है । प्रति की अवस्था बहुत अच्छी नहीं है । काफी पुरानी लगती है । बीच में कुछ पृष्ठ एक दूसरे से चिपट गए हैं और नष्ट हो गए हैं। मैंने इस पोथी के पाठ को आधार माना है । जयपुर की इस प्रति के लिए मैंने 'ज' (J) संकेत का प्रयोग किया है । कृति में कहीं वहीं अन्य प्रतियों की तुलना में पाठ अधिक है। कहीं कहीं पाठ छूट भी गया है । ऐसी स्थिति में अन्य प्रति के पाठ का सहारा लिया है । कृति की तीसरी प्रति विश्वभारती विश्वविद्यालय के हिन्दी भवन के पुस्तकालय मैं है । कई वर्ष पूर्व मैं ने ही इस प्रति को दिल्ली के दरियागंज स्थित वीरसेवा मंदिर के पंडित परमानन्द जैन से विश्वभारती के लिए खरीदा था। प्रति पूर्ण है । ४५० पृष्ठों में समाप्त हुई है । प्रत्येक पृष्ठ पर १२ पंक्तियाँ है । प्रत्येक पंक्ति में ४.. से ५० अक्षर हैं । संपूर्ण प्रति एक ही प्रकार की लिखावट में है । लेख स्पष्ट तथा सुवाच्य है । पृष्ठ के दोनों ओर हाशिया छोड़ा गया है और बीच में तथा हाशिये में लाल स्याही से गोल बड़ी विन्दी अंकित की गई है । छन्दों के नाम भी लाल स्याही में लिखे गए हैं । Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 2 कृति का आरंभ ‘सिद्धि । णमो अरिहंताय' शब्दों से होता है । कृति की समाप्ति 'इति हरिवंशपुराण समाप्त । शुभ । ग्रन्थ संख्या सहस्त्र १८००० ।' शब्दों के साथ हुई है । पुष्पिका का अंतिम अंश उपलब्ध नहीं है । प्रति का लिपिकाल दिया हुआ हे । 'संवत् १५९६ वर्षे वैशाख सुदि २ दिने इष्टिका पथ दुगे तुरतीवेग गज्ये श्री मूलसंधे वलात्कारगणे सरस्वतीगच्छे ! कुंदकुदाचार्यान्वये भट्टारक श्री जिनचन्द्रदेव तत्पट्टे भहारक श्री स्यंघकीर्तिदेव । तदाम्नाये लंबुकंचुका(वुका ?)न्वये बुढेले गोत्रे । जिचरणकम चंचरीकान् दानपूजासुमुदितान् परोपकार निस्तात् माधुत्वगुणसमुदितान साधु श्री वसू भार्जा भजो तत्पुत्र ति............।' इस प्रति का संकेत 'हि' (H) दिया है । इन प्रतियों के अतिरिक्त रिवंशपुराण' की एक प्रति मैंने ब्यावर (राजस्थान) के एक जैनग्रन्थभण्डार में देखी थी । प्रति आधुनिक प्रतिलिपि है । बीच बीच में कुछ अंश छूटे हुए हैं । मैंने उसे अपने काम के लिए बहुत महत्त्वपूर्ण नहीं समझा । ऊपर चचित तीनों ही प्रतियों की लिखावट में ममान विशेषताएं मिलती हैं । जैन नागरी लिपि की लिखावट है, ओ, च्छ, स्थ, ण, भ, ग्ग, क्ख, दृ, ठ, झ, ज्ज वर्ण तीनों में एक ही ढंग से लिखे गए हैं । शब्द अलग अलग तोड़कर नहीं लिखे हैं । जयपुर की प्रति में कहीं कहीं अनुस्वार का प्रयोग अधिकता से हुआ है । एव, जेव को एम्व, जेम्व रूपों में लिखा गया है । पश्चिमी अभ्रंश तथा मध्यदेशीय अपभ्रंश में ओष्ठ्य ब का प्रयोग अर्द्धस्वर व के स्थान पर भी होता है । तीनों ही हस्तलिखित प्रतियों में सर्वत्र व लिखा हुआ मिलता है, कहीं कहीं 'ब' का प्रयोग हुआ है जैसे 'लंब' 'बाहु' में | अनुस्वार का प्रयोग अन्त्यानुप्रास (पादपूर्ति) के लिए अनेक स्थलों पर अनावश्यक रूप में किया गया है । अपभ्रंश कवि छन्द की लय को ठीक रखने के लिए कभी कभी एक मात्रा कम कर देते हैं, कभी कभी बढा देते हैं ! हस्तलिखित प्रतियों में पाठभेद कम ही मिलते हैं, कहों प्रमाद वश लिखावट में त्रुटि प्राप्त होती है, कहीं कहीं एक दो पंक्तियाँ किसी प्रति में छूट गई हैं, कहीं एक या अर्द्ध चरण घटा बढ़ा मिलता है, उसे मूल में मिलाकर पाइटिप्पणी में संकेत कर दिया गया है । पदों को अलग करके लिखा गया है और बीच में पदविच्छेदक संकेत (डैश) का प्रयोग किया गया है । Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ स्वयंभू का जीवन । स्वयंभू के जीवन पर अनेक विद्वानों ने विचार किया है ।' डॉ. हरिवल्लभ चुनीलाल भायाणी ने 'पउमचरिउ २ की विद्वत्तापूर्ण भूमिका में सभी ज्ञात तथ्यों का आलोचनात्मक अध्ययन करके स्वयंभू के जीवन और कृतियों पर अच्छा प्रकाश डाला है । 'पउमचरिउ' के प्रथम भाग ( विद्याधरकाण्ड १ - २० संधि) की भूमिका स्वयंभू के समग्र व्यक्तित्त्व को समझते के लिए महत्त्वपूर्ण सामग्री है। स्वयंभू ने अपने संबंध में बहुत कम लिखा है, किन्तु वे महान् कवि और साहित्यकार थे । उनकी कृतियां उनके जवनकाल में ही कदाचित् प्रसिद्धि प्राप्त कर चुकी थीं, उनके परवर्ती कवियों ने अत्यंत श्रद्धा और सम्मान के साथ अपनी कृतियों में उनका स्मरण किग है । स्वयंभू पूरी प्रशस्त भारतीय काव्यपरंपरा से परिचित थे । अपनी कृतियों में अत्यंत विनय के साथ अपने पूर्ववर्ती काव्यरचयिताओं का उन्होंने स्मरण किया है । और उनके इन उल्लेखों के आधार पर स्वयंभू की कालसीमा की मोटी रूपरेखा प्रस्तुत की जा सकती है । 28 'पउमचरिउ' में स्वयंभू लिखते हैं, पिंगल - प्रसार मैंने नहीं समझा, भामह, दण्डी का अलंकार मैंने नहीं समझा ' ( प च सन्धि- १ कडकर - ३ - ३ ), इन्द्र ने व्याकरण दिया, भरत ने रस और व्यास ने विस्तार विंगल ने छन्द-पद - प्रस्तार, भामह - दंडी ने अलंकार, वाण ने घनघनत्व (शैली) समर्पित की, अपना अक्षराडंबर दिया, श्री हर्ष ने निपुणत्त्र, दूसरे कवियों ने कवित्व, चतुर्मुख ने छड्डाणे का, दुवई, ध्रुवक (अपभ्रंश का छन्दविधान), से युक्त पद्धडिया (छन्द) समर्पित किया । १. मधुसूदन चिमनलाल मोदी : अपभ्रंश पाठावली, १९३५ ई : गुर्जर ग्रन्थरत्न कार्यालय, अहमदाबाद - १. नाथुगम प्रेमी : जैन साहित्य और इतिहास, १९४२ ई. 2. राहुल सांकृत्यायन : प्राचीन हिन्दी काव्यधारा हरिवंश कोछड़ : अपभ्रंश साहित्य, १९५५ ई. देवेन्द्रकुमार जैन : रणेमिचरिउ १९८५ ई. भारतीय ज्ञानपीठ, नई दिल्ली १. पउमचरिउ - संगदक हरिवल्लभ चुनीलाल भायाणी, भारतीय विद्याभवन, बंबई, १९५३ ई. Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29 3 इन्देण समप्पिउ वायरणु, रसु भरहें वासे वित्थरणु । पिंगलेण छंद-पप-पत्थारु, भंमह-दंडिणि हिं अलंकार । वाणेण समपिघउ घणवणउ, त' अक्खडंवरु अप्पणउ । सिरिहरिसें णिय णिउ-तणउ', अवरे हमि कइहि कइत्तणउ । छड्डुणि-दुवई-धुवइहिं जडिय, च उमुहेण समप्पिय पद्धडिया -रि. णे. च. संधि १. क. २. जि. पूर्व सूरियों का स्वयंभू ने स्मरण किया है, उनमें रविषेणाचार्य सब से परवर्ती हैं । स्वयंभू रविषेश के सबसे अधिक ऋणी हैं जो उनकी इस उक्त से प्रकट होता है । 'पुणु रविसेणायग्यि-पसाएँ, बुद्धिए अवगाहिय वइगएँ' । प. च. १. २. 'पुनः कविराज रविषेणा वार्य की कृपा से बुद्धि से अवगाहन करके.........' रविषणाचार्य की कृति 'पद्मचरित' का स्वयंभू ने अच्छी तरह अध्ययन किया था। 'पद्मचरित' का रचनाकाल विद्वानों ने सन् ६७७-६७८ ई. के बीच माना है । स्ययंभू के समय की प्राचीनतम कालसोमा ६७८ ई. निश्चितरूप से मानी जा सकती है । स्वयंभू के परवर्ती जिन कवियों ने स्वयंभू या उनकी कृतियों का उल्लेख किया है उनमें सबसे प्राचीन पुष्पदन्त हैं । उन्होंने अपने ‘महापुराण' में अनेक महाकवियों के साथ स्वयंभू का दो बार उल्लेख किया है । (१) कलंक-कविल--कणयर-मयाइ दिय-सुगम-पुरंदर-णयसयाइ । दत्तिल-विवाहिलुद्धारियाइ ण णायइ भ-ह-वियारियाई । णउ पीयइ पायं जल-जलाई अइहाम-पुराण्ई णिम्मलाइ । भााहिउ भारवि भासु वासु काहलु कोमलविरु कालियासु । चउमूहु सयभु सिरिरिमु दोणु जालोइउ कई ईसाणु बाणु । -महापुराण, संधि १, क. ९. ‘अकलंक(न्यायकुमुद चन्द्रोदय' के रचयिता)कपिल (सांख्यदर्शन के रचयिता), कणाद (वैशेषिक दर्शनकार, के मतों का, द्विज (वेद के पाठक), सौगत (बौद्ध), पुरंदर (चाक मत के ग्रन्थकार), नय (युक्ति-अभिप्राय), दत्तिल-विसाहिलकृत (संगीत शास्त्र), न जाना-भरतमुनिकृत नाटयशास्त्र को, न पिया पातंजल (पाणिनि-याकरण के महाभाष्य) जल को, निर्मल कथा, पुगण को नहीं (जाना), अर्थगौरवपूर्ण भारवि (भाखेर. र्थगौरव), भास, व्यास, कोहल (कोई कवि), कोमल गिरावाले कालिदासः चतुर्मुख, स्वयंभू , श्रीहर्ष, द्रोण, कवि ईशाण (बाण ने उल्लेख किया है), बाण को नहीं देखा।' Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 (२) 'महापुराण की संधि ६९ में रामायण का आरंभ करते समय पुष्पदन्त' स्वयंभू तथा चर्तुमुख का पुनः स्मरण करते हैं : कगउ मयंभु महायरिउ सो सयणसहासहिं परियरिउ । 'महाचार्य कविराज स्वयंभू जिसकी सहस्त्रों स्वजन (मज्जन) परिचर्या करते हैं ।' संवत् ११०० के लगभग हरिषेण ने अपनी अपभ्रंश कृति 'धम्म परिकरण ' में स्वयंभू का प्रशंसात्मक उल्लेख किया है : चरमुहु कव्व-विश्यणि सयंभु वि पुष्यंतु अण्णाणु णिसुंभिवि । तिण्णि वि जोग्ग जेण तं सांसइ चउमुह - मुद्दे थिय ताव सरासइ । जो सयंभु सो देउ पहाणउ अह कह लोयालोय वियाणड ॥ धम्मपरिक्ख की हस्तलिखित प्रति से संधि १, कडवक १. 'चतुर्मुख, स्वयंभू तथा पुष्पदन्तु की काव्यरचना विश्रुत है । तीनों ही योग्य हैं, इसीसे उनकी प्रशंसा है । चतुर्मुख के मुख में सरस्वती विराजती है, जो स्वयंभू है, वह प्रधान देव सा है । कथा कहने में लोक- अलोक सभी का ज्ञान उनको है । चतुर्मुख की कोई बड़ी रचना प्राप्त नहीं है । स्वयंभू और हरिषेण के समय उनकी कृतियां उपलब्ध रही होंगी । चतुर्मुख, स्वयंभू और पुष्पदन्त अपभ्रंश काव्यधारा की वृहत्त्रयी हैं । परवर्ती अनेक कवयों ने इसका स्मरण किया है।' पुष्पदन्त ने 'महापुराण' की रचना सन् ९५९-९९० ई. के बीच में की थी । अतः स्वयंभू के काल की सीमा सन् ६७७-९६० ई. के बीच निश्चित होती है । तीन सौ वर्ष की इस कालावधि को और कम किया जा सके इसके लिए और निश्चित प्रमाणों की प्रतीक्षा करनी होगी । स्वयंभू ने अपने संबंध में अपनी कृतियों में बहुत ही कम लिखा है । एक स्थल पर अपनी माता का नाम पद्मिनी और पिता का नाम मारुतदेव लिखा है १. देखिए : 'पउमचरिउ', प्रथम भाग, संपा. डॉ. भायाणी, भूमिका, पृष्ठ ३० तथा आगे । २. 'महापुराण' की भूमिका, पृ. xxxxxxi - डा. प. ल. वैद्य, बम्बई १९३७. ३. स्वयंभू के समय की पुनर्विचारणा के लिए दृष्ट्य, 'पउमचरिउ, खण्ड ३, भूमिका, पृ. ४१ और आगे. सा. सं. Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 और अपने विषय में कहा है कि हल्के, पतले शरीरवाले थे, चपटी नाक थी और बिखरे दांत थे : पउमिणि-जणणि-भ-संभूए', मारुयएव-रूव-अणुराए । अइ-तणुएण पईहर-गत्तै छिम्वर–णासे पविरल-दन्ते । -पउम वरिउ. १.२. स्वयंभू ने अपनी दोनों महान् कृतियों-'पउमचरिउ' और 'रिहणेमिचरिउ' में अपना और अपने आश्रयदाता का नामोल्लेख किया है । प्रत्येक संधि के अन्त में श्लोक के द्वारा अपना नाम दिया है । परमचरिउ किन्ही धनंजय के आश्रय में रहकर रचित हुआ और रिट्ठणेमिचरिउ किन्हीं धवलइया के आश्रम में रचित हुआ। धनं. जय और धवलइया के विषय में भी कुछ ज्ञात नहीं हुआ है । वयभू जितने विद्वान् और महान कवि थे इतने ही विनयी । अपने नाम के साथ उन्होंने किसी प्रकार के बिरुद या विशेषण का प्रोग नहीं किया है-केवल 'सयंभुव-कए' (स्वयंभू-कृते) शब्दों का प्रयोग किया है । 'पउमचरिउ' और 'ट्ठियोमिचरिउ' के आरंभ में अपने 'अज्ञान (!)' के सम्बन्ध में जो कुछ कहा है वह विनय की पाराकाष्ठा है । तुलसीदास ने 'रामचरितमानस' के आरंभ में अपने विषय में जो कुछ कहा है वह स्वयंभू के कथन से बहुत मिलता है : वुहयण सयंभू पइविण्णवई, मई सरिसउ अण्णु णाहिं कुकइ । प. च. १.३ 'बुधजनों' स्वयंभु आप से विनय करके कहता है, मेरे समान दूसग कुवि नहीं है।' 'रिट्ठणेमिचरिउ' में वे कहते हैं । "मैं व्याकरण नहीं जानता, वृत्ति, सूत्र नहीं जानता, सबका आशीर्वाद चाहता हूँ : जणणयणाणंद जणेजिए । आसीसिए सव्वहु केरिजए पारंभिय पुणु हरिवंशकह ।........ रि. च. १.२. स्वयंभू जितने विनयी थे, उनके पुत्र त्रिभुवन उनने ही मुखर थे । 'पउमचरिउ' और 'रिणमिचरिउ' दोनों ही कृतियों के अन्त में कुछ संधियाँ त्रिभुवन रचित हैं । अपनी प्रसिद्धि के सम्बन्ध में घोषणा करते समय उसने अपने पिता स्वयंभू के सम्बन्ध में भी कुछ उल्लेख लिए हैं । 'पउमचरिउ' में त्रिभुवन ने सात चियाँ (८३-९०) जोड़ी हैं और 'रिणेमिचारउ में आतम तरह (१००-११२) संधियाँ । इन धियों की पुष्पिकाओं में त्रिभुवन ने स्वयंभू को महाकवि (प. च. ८५), कविगज (प. च. ८६), कविराज चक्रवर्ती (प. च. ८८) कहा है तथा अपनी भी उसने खूब प्रशंसा Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ B 32 की है । जहाँ स्वयंभू अपनी कृतियों के आरंभ में विनयपूर्वक कहते है कि वे व्याकरणादि कुछ नहीं जानते वहाँ त्रिभुवन कहता है कि व्याकरण में वह दृढ-कंध वृषभ के समान है, आगम अंगों का ज्ञाता है, काव्यभार वहन करने में समर्थ है, स्वयंभू के इस छोटे पुत्रने कहा है कि वह मां के गर्भ में ही सब शास्त्र सुन चुका था : सव्वे वि सुआ पंजर-सुअव्व पढिक्खराइँ सिक्खंति । कइराइस्स सुओ पुण सुइव्व । सुइ गम्भ-संभू ओ ।। प. च. अंतिम प्रशति. 'सभी पुत्र (शुक्याःसुत) पिंजड़े में बन्द शुक के समान पढ़कर (स्टकर) अक्षर सीखते हैं किन्तु कविराज का पुत्र शुक (शुकदेव के समान) के समान गर्भ में पढ़कर उत्पन्न हुमा है । त्रिभुवन ने जितनी विस्तृत 'सूचनाएँ' 'पउमचरिउ' की पुष्पिकाओं और प्रशस्तियों में दी हैं 'रिटणेमिचरिउ' की पुष्पिक ओं में नहीं दी हैं । संधि १०० की पुष्पिका, उदाहरण के रूप में देख सकते हैं : ___ इय रिठ्ठोमिचरिए धवलइयासिय सयंभुवकए उवरिए तिहुयण सयंभु महाकई समाणिए ............सउम सग्गो ।' ___ व्यरिए' शब्द से प्रतीत होता है कि स्वयंभू अपनी कृति को अधूरा छोड़ गए थे, ऐसा त्रिभुवन को प्रतीत हुआ होगा और इसी लिए उसने 'ऊवरिए' 'अधिक, शेष, वचा हुआ' शब्द का प्रयोग किया है। अपने पिता स्वयंभू के सम्बन्ध में जिन बिरुों का उसने प्रयोग किया है वे बिल्कुल उचित हैं : महाकवि, कविचक्रवर्ती, छन्दचूदामणि इत्यादि। स्वयंभू ने अपने देश, कोल, कुल के सम्बन्ध में कोई उल्लेख नहीं किया है। पुष्पदन्त ने 'महापुराण' में स्वयंभू का उल्लेख किया है, उसी प्रसंग में संस्कृत टिपणीकार ने सूचना दी है कि वे जैन यापनीय शाखा से संबंधित थे । त्रिभुवन स्वयंभू का लघुपुत्र था । उमने भी जो सूचनाएँ दी हैं उससे स्वयंभू के जीवन पर कोई विशेष प्रकाश नहीं पडता । उनकी रचनाओं के आधार पर इतना ही कहा जा सकता है कि वे बहुश्रुत थे और विचारों से अत्यंत उदार और संभवतः उत्तरी भारत के पश्चिमी प्रदेश के थे। ‘पउमचरिउ' की संधि ४२ की पुष्पिका से ज्ञात होता है कि स्वयंभू की दो पलियाँ थी-आदित्यदेवी तथा आदित्याम्बा जिन्होंने प्रतिलिपि करने में सहायता की थी। Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 20 रचनाएँ स्वयंभू की तीन कृतियाँ हैं । 'पउमचरिउ' जिसका आलोचनात्मक पाठ विद्वत्तापूर्ण भूमिका के साथ डॉ. हरिवल्लभ चुनीलाल भायाणी ने प्रस्तुत किया है । ग्रन्थ तीन भागों में भारतीय विद्याभवन से प्रकाशित हुआ हैं । प्रथम और द्वितीय खण्ड सन् १९५३ में प्रकाशित हुए और तीसरा खण्ड सन् १९६० में प्रकाशित हुआ। कृते की भूमिका में स्वयंभू के जीवन तथा कृतियों पर गंभीरता से विचार किया गया हैं । 'पउमचरिउ' की भाषा, छन्द, अन्य परवर्ती कवियों पर स्वयंभू की कृतियों का प्रभाव तथा अन्य सभी पक्षों पर अधिकारिक दंग ले आलोचना की गई है। स्वयंभू की दूसरी कृति 'स्वयंभू च्छन्द' राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला में ग्रन्थाङ्क ३७ के रूप में प्रोफे पर हरि दामोदर वेलणकर द्वाग संपादित होकर जोधपुर से सन् १९६२ में प्रकाशित हुई । स्वयंभू छन्द' में प्राकृत और अपभ्रश के छन्दों का विवेचन और परिचय दिया गया हैं । अपभ्रंश काव्यधारा में प्रयुक्त छन्दों का स्वरूप और गउन समझते के लिए 'स्वयंभूच्छन्द' बहुत ही श्रेष्ठ ग्रन्थ है । हेमचन्द्र के 'छन्दोनुशासन' तथा अन्य परवर्ती अपभ्रंश छन्द के ग्रन्थकारों ने स्वयंभू की कृति से प्रेरणा प्राप्त की होगी । स्वयंभू स्वयं कवि थे और उन्होंने अपनी कृतियों में अनेक छन्दों का प्रयोग किया है, छन्दशास्त्र और छन्दरचना तथा प्रयोग सभी पक्षों का उनका परिचय गहन था । लक्षणों को स्पष्ट करने के लिए उन्होंने अनेक कविओं के पद्य उदाहरण के रूप में प्रस्तुत किए हैं। प्राकृत-अपभ्रश के विशाल साहित्य से उनका परिचय था। और वे काव्य के अच्छे पारखी थे-इसका प्रमाण भी उदाहरणों के लिए चुने छन्दों से मिलता है । 'स्वयंभूच्छन्द' काफी लोकप्रिय ग्रन्थ था । इसको 'स्वयंभूच्छन्द' की हस्तलिखित प्रति का बंगाक्षरों में प्राप्त होना भी सिद्ध करता है ।२ स्वयंभू की तीसरी कृति :रिट्ठणेमिचरिउ' या 'हरिवंशपुराण' है । जिस रूप में इस कृति की हस्तलिखित प्रतियाँ मिलती हैं उसमें ११२ संधियाँ मिलती हैं । इस में १. भारतीय ज्ञानपीठ दिल्ली से 'पउमचरिउ' का हिन्दी अनुवाद सहित पाठ प्रकाशित हुआ है। २. देखिए-'स्वयंभूच्छन्द' की भूमिका-पृष्ठ ३. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 334 ९० संघियाँ स्वयंभू कृत हैं । शेष अंतिम संधियाँ उनके पुत्र त्रिभुवन तथा बहुत पीछे के कवि 'जसकित्ति' द्वारा रचित हैं । ९० तक की पुष्पिकाओं की भाषा तथा शब्दावली एक सी है-यथा । इय रिठणेमिचरिए धवलइयासिय सयंभुवकए अहाणवो सग्गो । इसके पश्चात की संधियों की पुष्पिकाओं में स्वयंभू के साथ उनके रचयिताओं का उल्लेख भी मिलता है : संधि ९९ में 'कविराजधयल विनिर्मिते' प्रमुक्त हुआ हैं । धयल का एक पाठ 'धवल' भी मिलता है । पुष्पिका के अंत में निम्न गाथा मिलती है : काऊण पोमचरिय सुद्धयचरियं च गुणगणग्य वय । हरिवंस-मोह-हरणे सरस्स-सुढिय मो [ई] देह-व्व ॥ इससे यह सूचना मिलती है कि स्वयंभू ने किसी 'सुद्धयचरित' कृति की भी रचना की थी, किन्तु ऐसा अर्थकरण अधिक संगत लगता है कि 'सुद्धयचरिय'-'पउम चरिड का विशेषण है, पवित्र करनेवाले पद्मचरित की रचना करके मोहहरण करने वाले हरिवंश की रचना की । जो हो अभी-तक स्वयंभू द्वारा रचित किसी 'सुद्धयचरित' की सूचना नहीं प्राप्त हुई है। संधि १०० तथा आगे की संधियों की पुष्पिकाएँ इस प्रकार है : इय रिठणेमिचरिए धवलइयासिय सयंभुवकए उवरिए तिहुयणसयंभु - महाकइसमाणिए समवसरणो णाम सउम सग्गो ॥१०॥ 'रिणेमिचरिउ' का समवसरण नामक सौवां सर्ग समाप्त हुआ जो धवलइया के माश्रित स्वयंभू कवि द्वारा शेष रह गया तथा जिसे त्रिभुवन स्वयंभू महाकवि ने रचा । संधि १०१, १०२, १०३ की पुष्पिकाओं में भो रचयिता के रूप में त्रिभुवन स्वयंभ का उल्लेख मिलता है तथा संधि में वर्णित विषय का भी उल्लेख हुआ है। संधि १०५ की पुष्पिका में त्रिभुवन स्वयंभू का नाम नहीं दिया गया । संधि १०४ के अंतिम कडवक में 'जसकित्ति' का नाम आया है-जिमि जसकिति पवित्थरहो ३॥१६॥, कडवक १५ में 'उक्तं च, तथा च, अन्यच्च' निर्देश देकर पद्य उद्घत किए गए हैं--पुष्पिका है-'इय रिटणेमिचरिए सयंभुकए दाराव इदाह पर्वमिण-संधि १०५'। Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 इसी प्रकार संधि १०६ की पुष्पिका में भी त्रिभुवन का नामोल्लेख नहीं हुआ । संधि १०५ में पुनः त्रिभुवन का नाम आता है । इस संधि के कडवक १२ में एक दोहा (दोहडा) भी उद्धृत हुआ है : कप्प–महीरुह कप्पतरु वल्लीवण हिं विचित्तु । अइ वित्थरु संतावहरु ण सप्पुरिसहो चित्तु ॥ सयंभुयएण विढत्तु धणु जिय विलसिज्जइ संत । तेम सुहासुह कम्मडा भुज्जिजहि बिवयंत ॥' संधि १०६.१२. इय रिडणेमिचरिए धवलइयासिय संयभुए(व)-उव्वरिए तिहुयणमयंभु-रइए समाणिय सोय-वलहई । संधि १०७ ॥ १०८ संधि की अंतिम घत्ता में 'जसकित्ति' का नामोल्लेस है और साथ ही स्वयंभू का भो पिय मायरिहि विराइय, महि विक्खाइय, भूसिय णिय जसकित्ति जणि । जिण दिक्वहे कारणे, दुक्खणिवारणे, देउ सयंभुय घरेवि मणे ॥२ १०८-२०. संधि की पुरिपका में 'जसकित्ति' के नाम का उल्लेख नहीं मिलता : इय रिट्ठणेमिचरिए धवलइयासिय सयंभुएव ओव्वरिए तिहुयणसयंभुरइ(ए) हलहर-दिक्खासम कहिय ॥छ।। जरकुमार-रज्जलाभो पंडव-घरवा समोह-परिचायौं सयअट्ठाहिय संधि समाणिय एत्थ वरकइणा ॥१०८॥ संधि १०९ की पुष्पिका में 'जसकित्ति' का नाम नहीं है किन्तु उसके पश्चात् कुछ पंक्तियों में जहकित्ति कवि का उल्लेख हुआ है : १. वह कल्पवृक्ष, कल्पतरु, लता और वनों से विचित्र सौंदर्य पूर्ण है, अत्यंत विस्तृत है, दुःख को हरण करने वाला है, मानो सत्पुरुष का चित्त है । स्वय अपनी भुजाओं से कमाया धन सज्जनों के मन को सुशोभित करना है, इसी प्रकार शुभ और अशुभ कर्मो का भोग संतोषपूर्वक करना चाहिए । २. पिता-माता के विराजित रहते पृथ्वी में प्रसिद्ध लोक में अपने यश और कीर्ति (यश-कीर्ति) से भूषित जिन दीक्षा के किए दुःखनाश के हेतु स्वयंभू देव को मन में धारण करके...(कार्य से)। Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 36 रिट्णेमिपुराणसंग्रहे घवलाइयासिया-कय-सयंभुएव-उव्वरिए - तिहुयण-सयंभुsr पंडुसुत्रो भव णवोहिय सय संधि ॥ १०९॥ इह जसकित्तिकरण पत्र - समुद्राणराय एक्कमणं । पडस्थ अक्लियज्जइणा || १॥ asraatr ते जीवंनिय भुवणे सज्जण-गुण- गणह-राय-भावस्था । परकवं कुल वित्त विहड्डियां पि जे समुद्धरहिं || संधि १०९ ॥ संधि ११० के अंतिम कडवक ( १२ ) को अत की पंक्ति में 'जसकित्ति' का नाम आया है किन्तु संधि की पुष्पिका में उसका नाम नहीं है : इय रिट्ठणेमिचरिए घयलाइमिय समुऋय उवरिए तिहुयणसयंभुकइणा समाण दहसयं ॥ ११०॥ णिय जसुकित्तिति लोए पयासउ | हि सयंभुजिणे चिरु आहासिउ ॥ १२ ॥ १९१ संधि के आरंभ के पद्य में तिहुयण तथा जसकित्ति दोनों का उज्लेख मिलता है : एक्को सयंभु विउसो तहो पुत्तो णाम तिहुयण सभो । को वणिउ समत्थों पिउ-भर- निव्वहण - एककमणो ॥ संधि के अंत की घत्ता है : तेतीस विरसे असण गिण्हंति माणसे गुच्छ । तेत्तिय पक्खुसास जसकित्ति - विहूसिय सरीरे ॥ इय रिट्ठणेमिचरिए भवलइयासिव - संयभुएव - उवरिए तिहुयण-सयंभु - रइए नेमिनिव्वाण - पंडुसुयति ॥ संधि १११ ॥ संधि १२ के अंत के घत्ता में 'जसकित्ति' का नाम है : इह वह संघ विहुणिय - विग्घह, णिण्णासिय भव-र-मर | जसकित्ति पयासणु, अखलिय, सासणु, पयडउ संति सयभुजिणु ॥ ११२-१७. अन्य संधियों के समान पुत्रिका में जसकित्ति का नाम नहीं है : इय रिट्ठमिचरिए धवल इयासिय सयंभु एव - उरिए तिहुयण-सयंभु- रइए समाणियं कण्ह कित्ति - हरिवंस || छ|| गुरुपद्रवासभय सुयणाणाणुक्कम जहाजाया सयमिक्क दुद्दहअहिय संधि ११२ ॥ इति हरिवंशपुराण ं ॥ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 स्वयंभू की कृति अपूर्ण रह गई थी और उसके यशस्वी पुत्र त्रिभुवन ने पूर्ण किया, किन्तु 'जसकित्ति' ने उसमें शेष अश क्यों जोडे-यह विचारणीय है । यश कीर्ति ने यह भी उल्लेख नहीं किया कि स्वयंभू की कृति अपूर्ण रह गई थी। महान् कवि की कृति में योग देना ही कदाचित् यशःकीर्ति का लक्ष्य रहा होगा । यश-कीर्ति (जसकित्ति) नाम के एकाधिक अपभ्रश के कवि हुए हैं । तेरह सन्धियों में समाप्त एक 'हरिवंशपुराण' के रचयिता एक यशःकीर्ति संभवतः विक्रम की सोलहवीं शती में गुजरात प्रान्त में हुए थे । दूसरे यश कीर्ति 'चंदप्पहचरिउ' नामक अपभ्रंश कृति के रचयिता थे । अपभ्रंश कवि रयधू (सोलहवीं शती में विद्यमान) के गुरु यश कार्ति ने स्वयंभू की कृति 'रिट्टणेमिचरिउ' में दस संधियाँ (१०३ से ११२) जोड़ी हैं । ये यश:कीति बड़े प्रभावशाली थे । वे भट्टारकीय गद्दी के उत्तराधिकारी थे । उनका समय विक्रमसंवत् को पन्द्रहवीं शती का उत्तरार्द्ध तथा सोलाहवों शती के पूर्वार्द्ध के बीच में माना जाता है ।। त्रिभुवन स्वयंभू और यश कीर्ति ने जो अंश 'रिटणेमिचरिउ' में जोड़े हैं, इससे स्पष्ट है कि वे प्रक्षिप्त हैं । स्वयंभू के जीवन और व्यक्तित्व के विषय में जानने के लिए वे विश्वसनीय सामग्री प्रस्तुत नहीं करते । स्वयंभू बहुत हो विनयशील थे और उनके आश्रयदाताओं ने उनके साथ जो उपकार किया उसे उन्होंने बार बार स्वीकार किया है ।२ 'रिट्ठणेमिचरिउ' के कुरुकांड में उन्नीस संधियाँ (१४ से ३२ तक) हैं । इन संधियों को कथावस्तु का आधार महाभारत के आदिपर्व, वनपर्व, तथा विराटपर्व के कुछ प्रसंग हैं । कांड के आरंभ में चार प्राकृत गाथाएँ उद्धृत की गई हैं, जो स्वयंभू कृत नहीं है, इनमें से एक गाथा 'जे समुहागय... 'हाल को' गाथासप्तशती' (सं. २१०) में मिलती है । कृति की सभी हस्तलिखित प्रतियों में वे गाथाएँ मिलती है, संभव है स्वयंभू ने इनका चयन स्वय हो किया होगा । पांडु और माद्री के उद्दाम प्रेम के प्रसंग का पूर्वाभास देने के लिए मानो स्वयंभू ने उन्हें चुना हो । १. प्राकृत और अपभ्रंश साहित्य, हिन्दी परिषद्, इलाहाबाद यूनिवर्सिटी, इलाहाबाद, १९६४ ई., पृ. १५३-१५४ । २. प्रत्येक संधि के अंत में कवि ने आश्रयदाता का नामोल्लेख किया है। 3 Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 स्वयंभू ने महाभारत के अत्यंत प्रसिद्ध और मार्मिक स्थलों को ही अपने काव्य में स्थान दिया है । कौरव और पाण्डवों की उत्पत्ति का वर्णन करते हुए भीष्म की प्रतिज्ञा (संधि १४) का वर्णन बहुत ही प्रभावशाली है । भीष्म के कौमार्य व्रत धारण करने की प्रतिज्ञा से नर, देव गंधर्व सभी हर्षित होते हैं-श्रावक व्रत की स्वयंभू प्रशंसा करते हैं । कुरुकाण्ड में शृङ्गार और वीररस के प्रसंगों का स्वयंभू ने अच्छा वर्णन किया हैं । रति और उत्साह स्वयंभू के दो अत्यंत प्रिय स्थायी भाव हैं । वे कहते हैं अस्थि मल्लु को पेम्महो आयहो । (१४.१५.८)' प्रेम के सामने कौन मल्ल है ?? माद्री और पाण्डु के परस्पर एक दूसरे के प्रति अनुरक्त होने का कवि ने बहुत ही मनोरम वर्णन किया है । स्वयंभू को अति प्रिय नहीं है। कामान्ध पाण्डु हरि युग्म की रतिक्रीडा को सहन नहीं करता स्वयंभू तुरंत पाण्डु को नभोवाणी द्वारा शापित कराते हैं । प्रेम की परिणति कवि शान्त और करुण रस में कराता है । पाण्डु पश्चात्ताप करता, प्राण त्यागता है । माद्री सती हो जाती है । करुण रस का पूर्ण पारेपाक कवि ने बहुत ही व्यंजक शैली में व्यक्त किया है । कुंती का विलाप पतिविहीना नारी का शाश्वत विलाप बन गया है । (संधि १५) । पाण्डवों की शिक्षा, द्रोण का आगमन नाटकीय शैली में प्रस्तुत हुआ है । कौरव-पाण्डव के बालकों की गेंद कुए में चली जाती है । एक अपरिचित ब्राह्मण कहीं से आ पहुँचता है और उनकी गेंद को बाणों की श्रृंखला बनाकर निकाल देता है । इस अद्भुत कर्म करने वाले को भीष्म कौरव बालकों को अस्त्रविद्या सिखाने का भार सौंपते हैं । द्रोणाचार्य अपने शिष्यों में अर्जुन को सर्वश्रेष्ठ पाते हैं । रंगभूमि में शिष्यों द्वारा अस्त्रशस्त्र कौशल दिखाया जाता है, अर्जुन, कर्ण, दुर्योधन तथा अन्य सभी अपनी अस्त्रविद्या की निपुणता का प्रदर्शन करते हैं । कर्ण का आगमन एक आश्चर्य की बात हुई : उसको देखकर लोगों में कोलाहल मच जाता है। वह अर्जुन को ललकारता हुआ आता है...... ____ कहिं अज्जुणु दुज्जणु दो-सलइरु : १७.५.८ दोषों का समूह दुर्जन अर्जुन कहां हैं ? इसी वाक्य को सुनकर दुर्योधन कर्ण का मित्र बन जाता है । स्वयंभू ने प्रसंग को बडे ही कौशल के साथ प्रस्तुत किया है । प्रबंध की दृष्टि से कुरुकांड बहुत सुगठित काव्य है । मार्मिक स्थलों को ही कलिने चना है और उनका उचित अनुपात में विस्तार किया है । कर्ण का अपमान होता है और दुर्योधन कर्ण को चंपापुर नगरी का स्वामी बनाकर सम्मानित करता Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 हैं । अर्जुन अपने पुरुषार्थ द्वारा द्रुपद को जीतकर द्रोणाचार्य को समर्पित करता है । द्रोण का अर्जुन सदा के लिए विशेष कृपापात्र बन जाता है। कवि का आरंभ से ही धर्मरत पाण्डवों के प्रति प्रशंसा का भाव दिखाई पड़ता है। पाण्डवों के पति कवि के सदय होने का एक कारण है कि पाण्डु और युधिष्ठिर जिनेन्द्र द्वारा प्रतिपादित मागे के अनुयायी हैं । __सो धम्मपुत्तु सयमेव धम्मु, जसु तणउं अमाणुस चरिउ कम्मु । गंगेउ दोणु किउ विउरु जासु, महिमंडलु अवसे होइ तासु ॥ १७.१२.५.९ 'वह धर्मपुत्र स्वयं धर्म है, उसका चरित्र और कर्म अमावीय है',......भीष्म, द्रोण, कृप, विदुर जिसके हैं, अवश्य ही महीमंडल उसका होगा ।' स्वयंभू ने पूरे काण्ड में पांडवों के सम्यक्-चरित्र-संपन्न होने का बराबर उल्लेख किया है । कौरवों के कायर व्यवहार का दुष्परिणाम उन्हें मिलता है, प्रत्येक बार वे पराजित होते हैं और प्रत्येक विषम परिस्थिति में से अपने सदव्यवहार के कारण पाण्डव विजयी होकर निकलते हैं । नगर, वन, उपवन, अरण्य, नदियों, आदि के मनोरम काव्यमय शब्दचित्र कवि ने प्रस्तुत किए हैं। ये वर्णन कथा की पृष्ठम् के रूप में अंकित किए गए हैं। ऐसे ही वर्णनों में से एक वर्णन है वारणावत नगर का (संधि १८)। कपटपूर्वक दुर्योधन पाण्डवों को वारणावत भेजने की व्यवस्था करवाता है । अनिच्छापूर्वक पाण्डव माता कुंती समेत वारणावत के लिए प्रस्थान करते हैं । कुंती का विषाद वास्तविक है, भीष्म के चरणो में पड़कर वह कहती है ___ लइ सहुपुत्तेहिं जाम भडारा, दूरी हवा चलण तुहारा । १८.५.२ 'महानुभाव । पुत्रों सहित जा रही हूँ, तुम्हारे चरणों से दूर हो रहे हैं।' पूरा प्रसंग रामायण के रामरावन का स्मरण करा देता हैं । वयोवृद्ध तथा नगरवासी पाण्डवों के जाने से दुःखी हैं, सब साथ चलते हैं, बहु समझाने पर लौटते हैं और सभी यह कामना करते हैं कि राज्य पाण्डवों को ही प्राप्त हो । जणु पल्लट्टिउ कह-व किलेसेहि, धाहाविउ भविएहि असेसेहिं । सासण-देवय एम करिज्जहि, रज्जु पंडु-णंदण हुं जे देज्जहिं । पाण्डव शांतिभट्टारक का स्मरण करते हुए नगर से चले जाते हैं । लाक्षागृह में पाण्डव नहीं जलते, दुर्योधन का दुष्ट प्रपंचपरायण पुरोहित पुरोचन ही भस्म हो Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 जाता है । इस प्रसंग में पाण्डवों-विशेषकर के युधिष्ठिर और भीम की सूझबूझ और पराक्रम का चित्रण कविने बहुत मनोयोग से किया है । पाण्डवों के लाक्षागृह में जल जाने के मिथ्या समाचार से गान्धारी और धृतराष्ट्र मन ही मन प्रसन्न होते हैं । भीष्म, विदुर, कृपाचार्य, द्रोण शोकमग्न हो जाते हैं । पाण्डवों को अपूर्व रूप-सौन्दर्य से युक्त चित्रित किया है । उनके छदमवेश को भी देखकर कुमारी ललनाएँ उन के रूप पर मोहित हो जाती हैं। विरहज्वर से पीड़ित हो जाती हैं । यथा-त्रिशंग नगर के राजा की पुत्रीयों का मोहत होना-१८.७ इस यात्रा में भीम हिडिम्ब, वक, गज अङ्गदवर्धन का वध करता हुआ अपने अपने पौरुष का प्रदर्शन करता है। कुंती भीम के स्वभाव से खीझकर कहती है-- जहिं तुहु जाहि तहिं जि कडमद्दणु २०-११ 'जहा तू जाता है वहीं झगड़ा होता है ।' ब्राह्मणवेश धारण किए हुए पाण्डव माकन्दी नगरी पहुँचते हैं जहाँ द्रौपदी का स्वयंवर हो रहा था। द्रौपदी के स्वयंवरमण्डप का वर्णन आकर्षक है । पाण्डव एक कुम्हार के घर में आश्रय लेते हैं (संधि २१) । अर्जुन द्रौपदी को राधावेध करके, प्राप्त करता है। अन्य निराश हुए राजाओं की कटूक्तियाँ और गर्वोक्तियाँ बहुत ही व्यंजक हैं-दुर्योधन कहता है कि क्षत्रिय की कन्या क्षत्रिय को मिलनी चाहिए, श्रोत्रियों को स्वयंवर शोभा नहीं देता खत्तिय-सुय भुज्जइ खत्तियहो-२१.९ ण सयंवरु सोहइ सोत्तियहं -२१.१० दुर्योधन आक्रमण करता है किन्तु भीम और अर्जुन से पराजित होता हैं । दुर्योधन कर्ण अपयश लेकर पश्चात्ताप करते हुए लौटते हैं । पाण्डव प्रकट होते हैं । दुर्योधन, शकुनि पाण्डवों के यश को सह नहीं सकते थे । शकुनि का कथन कितना सटीक हैं—'पांडवों का नाम सुनते ही मेरे अंगों में आग लग जाती हैं 'लइयए पांडव-णामें, महु झत्ति पलिप्पइ अंगउ'-२२.१.९ कौरवों का यह संवाद स्वयंभू की काव्य प्रतिभा का अच्छा प्रदर्शन करता है । दुर्योधन पाण्डवों को पांच नगर देता है। पाण्डवों के विषय में कवि की यह उक्ति द्रष्टव्य है Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 41 जहिं पंच वि तहिं धम्मु, जहिं पंच-वि तहिं णारायणु । जहिं पंच-वि तर्हि सुक्खु, पर को-वि ण दुक्खह भाषणु २२.५ 'जहाँ पांच पांडव हैं वहीं धर्म है, जहां पांच हैं वहीं नारायण हैं, जहाँ पांच हैं वहीं सुख है, वहीं कोई दुःख का भाजन नहीं होगा' | अर्जुन और सुभद्रा के विवाह का भी कवि ने सरस वर्णन किया है । अर्जुन को कृष्ण समझते हैं कि वह उनकी बहन है और अर्जुन की माता कुन्ती की भतीजी थी, किन्तु कृष्ण के हस्तक्षेप से विवाह हो पाता है । कवि ने अर्जुन के व्यक्तित्व को प्रकाशित करने वाले, उसके शौर्य को उदात्तता प्रदान करने वाले दूसरे प्रसंगों को पल्लवित किया है । वे हैं खाण्डव दहन ( संधि २३), इन्द्र की पर्वत पर गमन ( संधि २५ ), इन्द्रलोक में जाकर अस्त्र और यश प्राप्त करना ( संधि २५), गंधर्वो के साथ युद्ध करके दुर्योधन को छुड़ाना (संधि २६ ), विराट के यहाँ बृहन्नला के रूप में नृत्य सिखाना (संधि २५ ) तथा विराट के गोधन को दुर्योधन की सेना को परास्त करके छुडाना (संधि २९ - ३२) । अर्जुन के चरित्र का जितना सुन्दर विकास कवि ने किया है उतना और चरित्रों का नहीं । पांडवों में युधिष्ठिर को धर्मपरायण, मर्यादा को रक्षा करनेवाले महापुरुष के रूप में चित्रित किया है । वे अपने भाईयों की संकट विपत्ति में रक्षा करते हैं— उनकी देवस्तुति से धर्म का आसन काँपने लगता है : 'थिउ थुइ करंतु ज एम सउ, तहो धम्महो आसण - कंपु जाउ । २७-३ विराट के नगर में प्रवेश करने के पूर्व वे अपने भाइयों को तथा द्रौपदी को आचरण विषयक शिक्षा देते हैं । वे कहते हैं— सेवा धर्म सभी के लिए बहुत कठिन है, उठने बैठने, हासविलास में सावधान रहने की शिक्षा देते हैं ड्ड चिंत महु, जो जोगि-जणहो वि अगम्मु । किह तुम्हारिसेहिं, सो सेवउ सेवा - घम्भु ॥ २८- १. 'मुझे बड़ी चिंता है - जो योगीजनों के लिए भी अगम्य है वह सेवा धर्म तुम्हारे जैसों से कैसे होगा । " विराट के यहाँ एक वर्ष अज्ञातवास करके युद्ध में कौरववीरों - भीष्म, द्रोग, कृपाचार्य, कर्ण को पराजित करके अर्जुन दुर्योधन का मुकुट गीरा देता है । पाण्डव Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकट होते हैं । विराटपुत्र उत्तर अर्जुन से प्रच्छन्न वेश में रह रहे पाण्डवों का परिचय प्राप्त करता है। वह अपने पिता से पाण्डवों का परिचय देते हुए युधिष्ठिर के विषय में कहता है-- वसुमइ जासु सेव करइ, जो कया-वि लक्खणेहिं ण मुच्चइ । जासु रिद्धि सुर रिद्धि सम, उहु सो राउ जुहिट्ठिलु वुच्चई ॥ 'वसुमती जिसकी सेवा करती है, जिसे शुभ लक्षण कभी नहीं छोड़ते, जिसकी समृद्धि देवताओं की समृद्धि के समान है, वह राजा युधिष्ठिर कहा जाता है ।' कुरुकांड की समाप्ति हर्ष और उल्लास के वातावरण में होती है, उत्तरा का विवाह अभिमन्यु से होता है। अवसर पर सभी सुहृद, बन्धु, बान्धन सम्बन्धी आते है । कवि कहता है : सव्वई होंति जुहिट्ठिल पुण्णेहि-३२-१२. 'सब शुभ युधिष्ठिर के पुण्य से हो रहा है ।' इसी उक्ति से कवि कांड की समाप्ति करता है'मिलिय कोंति णिय वंधवह, धम्म-पुत्तु धम्महे कालु पत्तउ ।' ३२-१३ 'कुंती अपने स्वजनों से मिली, धर्मपुत्र को धर्म का फल मिला ।' स्वयंभू ने धर्म की विजय दिखाई है । उनका मन उदार था, धर्म का सीमित रूप कवि को मान्य नहीं था : भ्यानमग्न युधिष्ठिर अर्हत को हरिहर से अलग नहीं समझते-. तुहु हरि हरु तुहु अहं तु बुट्ठ-२७-३. या शान्ति भट्टारक की प्रार्थना करते हुए कवि कहलाता हैतुहु वंभाणु विठ्ठ सिउ संकरु, तुहु सिद्धंतु मंतु तुहु अक्खरु । १८-७ 'तुम ब्रह्मा, विष्णु, शिव और शङ्कर हो, तुम सिद्धान्त, मन्त्र हो तुम अक्षर (ब्रह्म) हो ।' एकचक्रानगरी में पाण्डव जिनवर की वन्दना करते है,' उनके लिए प्रयुक्त विशेषण भी व्यापक ब्रह्म के हैं (संधि २०-१)। वेदों का भी उन्होंने स्मरण किया है (२१-१०), Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गङ्गा का अनेक बार भक्तिपूर्ण भाव से स्मरण किया है (१५-३, १८-१६, २३-१, २४-१२), गङ्गा के तट का वर्णन (२३-१) मनोरम है । अन्य सरिताओं में गोदावरी का उल्लेख हुआ है (२१-१८)। स्वयंभू ने श्रेष्ठ काव्यरचना के सम्बन्ध में कई बार उल्लेख किया है, वे कहते हैं कि सुकवि का काव्य बहुत रोचक होता है ण सुकइ-कव्वु वहु रंजणउ। २१-३ ण सुकइ महाकह गिरवसर्दु । २२-८ 'सुकवि की महाकथा के समान अपशब्दरहित है।' सुंदर सु कइ कहव्व पसिद्धि-३२-१३ 'सुन्दर सुकवि की कथा के समान प्रसिद्ध है ।' स्वयंभू की कृति यथार्थ में अत्यन्त रोचक और अपशब्द रहित है । महाभारत कथा के अत्यंत प्रसिद्ध प्रसङ्ग चुने हैं और उनको अपनी काव्यप्रतिभा से अधिक प्रभामण्डित किया है । स्वयंभू की अपभ्रंश भाषा का विशद अध्ययन होना चाहिए। प्रा. भायाणी ने 'पउमचरिउ' के प्रथम भार को भूमिका में (पृ. ५७-७८) 'पउमवरिउ' की भाषा पर विचार किया है । आधुनिक भारतीय-आर्य भाषाओं के विकास को आरंभ अ. भ्रश में मिलता है। स्वयंभू ने अपनी कृतियों में परिनिष्ठित अपभ्रश का प्रयोग किया है । कारक चिह्नों का स्वतंत्ररूप में विकास अपभ्रश की विशेषता है जिसको हिन्दी तथा अन्य आधुनिक भारतीय-आर्य भाषाओं के कारक चिह्नों के विकास का पूर्वरूप कह सकते हैं, निर्विभक्तिक प्रयोग, संयुक्त क्रिया के प्रयोग, तथा कर्मवाच्य के प्रयोगों में पुरानी हिन्दी की विशेषताएँ मिलती हैं-हिन्दी में सकर्मक क्रिया के भूतकालिक रूपों में 'ने' का प्रयोग कर्ता के साथ होता है उसका पूर्वरूप 'ताम विओयरेण रहु वाहिउ' (२९--१४) 'तब वृकोदरने रथ चलाया ।' जैसे प्रयोगों में ढूंढा जा सकता है । अनेक लोकोक्तियाँ और मुहावरे, जिनका प्रयोग स्वयंभू ने किया है आधुनिक भारतीय भाषाओं में प्रयुक्त होते है यथा—णामु चडाविउ ससि-फलए' (१४-१६) 'शशिफलक पर नाम लिखना;' 'मुंह पर कालिख बोल दी-'मुहे दिण्णु गाई मसि कुंचउ' (१५-४)। Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 अंग जलना-'महु झत्ति पलिप्पइ अंगउ' (२३-१) । 'संकट में वन्धुगण पीठ नहीं दिखाते-'अवसरे पुछि दिति' वंधव (२६-१)। 'ब्राह्मण भोजनप्रिय होते हैं । 'जिह वंभणु तिह भोयणु महइ (३०-९)। कुढे लग्गहु स्वयंभू की शब्दावली में तद्भव शब्दावली प्रमुख है । संस्कृत के रूपों का अपभ्रंश कवि अर्द्धतत्सम या तद्भव रूप में ही प्रयोग करते हैं । शब्द का रूप तत्सम होने पर भी उसमें अपभ्रश की विभक्ति का प्रयोग करके तद्भव रूप ही प्रयुक्त होगा- यथा समागमु, आगमे, गिरि-कंदरु (१४-१६), । स्वयंभू की शैली में प्रसाद गुण है । कहीं कहीं अथ समझने में कठिनाई होती है, अन्यथा कवि की रचना में वैसा ही माधुर्य और सहज प्रयोग मिलता है जैसा संस्कृत काव्यों में वाल्मीकि रामायण में । स्वयंभू अलंकारों का प्रयोग करते हैं किन्तु उनका अलंकारप्रयोग काव्य की शोभा को बढ़ानेवाला है- चमत्कार प्रदर्शन के लिए अलंकारों का प्रयोग कवि ने नहीं किया है : वीप्सा का प्रयोग अपम्रश कवियों की एक अद्भुत विशेषता हैयथा-१५-३, १५-१०, १६-३, १८-२ इत्यादि । उत्प्रेक्षा स्वयंभू का दूसरा प्रिय अलंकार है, 'ण" (मानो), 'पाइ' का प्रयोग करके अनेक स्थलों पर उत्प्रेक्षा के उदाहरण मिलते हैं। निदर्शना (१४-१५-९), रूपकातिशयोक्ति (२१-६), साङ्गरूरक (२४-१७, २१-३), तथा अन्त्यनुप्रास तो कडवकशैली में रचित मात्रिक छन्दों में अनिवार्य रूप से प्रयुक्त होता हैं । स्वयंभू के अलंकारप्रयोग काव्यसौन्दर्य को उत्कर्ष प्रदान करते है । अलंकारों का कृत्रिम प्रदर्शन स्वयंभू ने नहीं किया है । "रिटूठणेमिचरिउ' में प्रयुक्त छन्दों का अध्ययन एक दूसरा महत्त्वपूर्ण विषय है । स्वयंभू ने उल्लेख किया है कि 'पबडिया' छन्द उन्हें चतुर्मुख से प्राप्त हुआछड्डणि-दुवई-धुवएहिं जडिय, चउमुहेण समप्पिय पद्धडिय । __ 'रिट्ठणेमिचरिउ'. १-२. 'छट्टिणका, दुवई, ध्रुवक से जडित पद्धडिया चतुर्मुख ने समर्पित की। स्वयंभू छंदशास्त्र के आचार्य थे। अपने 'स्वयंभूच्छंद' में उन्होने अपभ्रंश छन्दों का Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 विस्तार से विवेचन किया है । सन्धिबद्ध काव्यों में स्वयंभू ने छन्दों के प्रयोग के सम्बन्ध में कहा है कि संधि के आरंभ में घत्ता रहता है, संधि में अनेक कडवक होते हैं । asas के अन्त में घत्ता रहती हैं । कडव में आठ यमक रहते हैं । कडवक में पडिया छन्द का प्रयोग प्रायः होता हैं । कभी कभी कडवक के आरंभ में द्विपदी ( दुबई ) छन्द रहता हैं ! घत्ता, द्विपदी तथा कsar में रचित होनेवाले छन्दों के कई प्रकारों का स्वयंभू ने उल्लेख किया है । 'रिवणेमिचरिउ' में प्रत्येक संधि के आरम्भ में घत्ता का प्रयोग हुआ है । तीनों ही प्रतिलिपियों में इसको ध्रुवक की संज्ञा दी गई है । ध्रुवक- घत्ता में संक्षेप में संधि के कथावस्तु का संकेत रहता है । ध्रुवक, लगता हैं, भरत के नाट्यशास्त्र में प्राप्त वागीतों का ही परिवर्तित रूप है । मध्ययुगीन हिन्दी साहित्य में टेक के रूप aar विद्यमान है । प्रत्येक यमक के पश्चात् टेकको संगीतज्ञ दुहराते हैं, इसी प्रकार प्रत्येक कवक के अन्त में ध्रुवक का स्मरण किया जाता होगा | कडवक के अन्त में घत्ता छन्द का नियमित रूप से प्रयोग किया गया है, किसी किसी संधि में ( संधि १६, १७, ३१) कडवक के आरम्भ में द्विपदी का प्रयोग हुआ है ! स्वयंभू ने कडवक के मध्य में केवल समचतुप्पदी सोलह मात्रा वाले पद्धडिया छन्द का ही विशेष रूप से प्रयोग किया हैं, किन्तु प्रसङ्ग के अनुसार अन्य छन्दों के भी प्रयोग किए हैं यथा - संधि १९.८, २३.४, २६.४, २९.७ इत्यादि । Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ शुद्धिपत्र पृष्ठ पृष्ठ शुद्धि अशुद्धि समाप्यिय समप्पिय स्थरणु थरणु घणुवेएं घणुवेएं घणु घणु धरु घिय घिय चउपावीहिं वसुंघर घम्मपुत्त घाणु१४ इय घल्लहो चउपासिहि वसुंधर धम्मपुत्त घाणु Evy ravy romandoor » mom ढोइय घल्लहो जगे --ण्णु उप्पण्णु वडु विणउ घाइ विणउ घरइ घरु घरु घय घय सारच्छु कालियारउ सारत्थु कलियारउ १०२ १०२ १०३ महु रंभ १०४ मुसुंढि भुसुंढि Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 पृष्ठ অভি शुद्धि १०८ १०८ अग्गेहिं णिसुंमइ किड अग्गेयहि णिसुंभइ किउ १११ वुन्छु वुद्ध १११ ११५ चउच गई रण-कंहुहे साडहो १२१ १२९ Fm » card or vr » mor v भुट्ठि १२९ १२९ घाएण आमिस पुजु س रजु س १३४ १३४ चउगई रण-कंडुहे सारहो मुछि घाएण आमिसपुंजु रज्जु उदिट्ठ पत्त घिवेवि संखहो सायकुंभ स-धणु दुमणि विहीणह विणिवारिउ पाविय १३४ mm m उचिट्ठ पत्तृ धिवेवि संचहो सायकुम स-धणु दुमाणि विहाणह विणिवरिउ पविय कडय मउउपय mr m 0 १३८ १३८ mr कडय मउड पज विण विण mmm erms गिउडी मुरंगण विधण कारिड भिउडी सुरंगण विधण कारित Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 पृष्ठ पृष्ठ पंक्ति शुद्धि অহরি मडप्फर १४० मडफरु कह १४० किर क-हम फिर घतइ विवरियहि घत्तई विरीयहि १४१ १४२ १४२ १४२ १४५ १५७ घणु धनु घणु घणु णहयल णहलय Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बीअं कुरु-कंडं चउद्दहमो संधि हर-विसम णयण पजलिय-जलण-जालोलि-ल्हिक्कमाणस्स । सामलि-थणेसु दीसइ पय-मग्गो मयण-तुरयस्स ॥१॥ जे समुहागय-वाला-विवलिय-पय-वियसियच्छि-विच्छोहा । अम्हहं ते मयण-सरा जणस्स जे होंति ते होंतु ॥२॥ ता थियसु मुहुत्तं सुंदरंग भणियं कुरंग-णयणीए । जा तुह पडिमा-पडिछेदएण मयरद्धयं लिहमि ॥३॥ भय-गरुय-लोह(१य)-लज्जा-विवज्जियं एक्क-मुत्ति-संभूयं खवणत्तणं च पेम्म ण होइ जं तेण किं कज्जं ॥४॥ (गाथा-समूह) पुच्छिउ गउतमु सेणिएण अखिउ जायव-कंडु पई कुसुमाउह-सर-पसर-णिवारा । कहे एवहिं कुरु-कंडु भडारा ॥१॥ [१] वम्हहो सुउ वसिङ दिहि-गारउ खत्तिय-तिलउ पुहवि-परमेसर सुय सच्चवइ थत्ति अणुरायहो जइहिं मि कामुक्कोवणगारी सीय जेम परिणिज्जइ रामें वासु सुहद्द अवर पोमावइ णरवइविट्ठिहे पुणु पच्छिल्ली जाउ ताउ पंडुहे पडिवण्णउ पुरे वंभाणे वंभु पहिलारउ अंति वसिट्ठहो तासु परासरु गिरिय-महाएविहे वसु-रायहो जोयणगंध ताहे लहुयारी तहिं सच्चवइ परासर-णामें एक्कु पुत्तु दो दुहियउ पावइ अंधकविट्ठिहे दिण्ण पहिल्ली पुत्त सुहदहे दह दो कण्णउ ४ Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २ तिणि पुत पउमावइहे जा सा पुत्त-सयहो जणणि सुणु गयउरे एक्केक्क- पहाणा कुरु-गुरु-चंद-सुहंकर- दिहिकर भमरघोस - हरिघोस - हरिद्वय इभवाहण-जय-विजयाणुंधर वीससेण-विससेण-विसद्धय सण कुमार - सुकुमार- सुदरिसण पउमभाल - पउमरह- पहाणा वासुइ - इंद- वीर सुय-सारण इय एक्केक्कप-हाण - पहु जे संभूय णराहिवइ घत्ता एक्क भीय परिपालिय- रट्ठहो । होसइ अग्ग-महिसि घयरगृहो || [ २ ] रिट्टणेमिचरिउ सोमप्पह- मेहेसर - राणा गंगएव - दिहिमित्त - पियंकर सूरघोस - पिघोस - पिय वीसावसु-वसु-सुवसु- वसुंधर संति- कुंथु - अर- सूरससिद्धय वासव-वासुरवणारायण परम- सुभोमराय - हरि-राणा दिवरह - चित्तसेण-गयवारण [ ३ ] घत्ता पर- पियरेण गएण असेसें । ताहं वि णामई कमि विसेसें ॥ ९ वंभु मरीइ - महीवइ - कासउ आउसु णहुसु जयाइ अनंतरु कासउ इलिणु दुसंतु पहाणउ अजु अजमीढु रिक्खु रणि दुज्जउ पुणु परिरक्खिय- पुढवि पडीवर हिमगिरि- दुहिय तेण परिणिज्जइ रवि जमु इणु मणु इणु (लु) स- पुरूरउ पुरु रुद्धासुरु वेउ जयंधरु भरहु भुअणु वासु विहि-राणउ अवरु हुवउ तहो कुरु जणमेजर पुणु संतणु कुल-भवण-पईवउ गंग व गंग भणेवि जाणिज्जइ एत्तिउ जगे सोहग्गु ण काहे विजं सुरसरिहे णाउं तं ताहे वि 14. 1.9 Bh J रिट्ठहो ४ ४ Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चउद्दमो संधि घत्ता णइगम-देवें सत्त णिय जे तहे पढम पुत्त उप्पण्णा ॥ घोर-वीर तव-तत्त-तणु गय मोक्खहो जिण-गुण-संपण्णा ॥ ८ [४] पुणु अट्टमउ पुत्तु उप्पण्णउ सयल कला-कलाव-संपुण्णउ पडु पंडिउ पयंडु बलवंतर अच्छइ साक्य-वय-पालंतउ एक्कहि वासरे अखलिय-दप्पहो . सेव-णिमित्तु पासु गउ वप्पहो राउलु दिट्ट ताम विच्छायउ पिचल-णिहुय-णिरुधिय-बायउ ४ दउवारिएण कुमारहो अक्विउ कोउहल्लु पई काई ण लक्खिउ एक्कु वि रज-कज्जु ण पयट्टइ विरहावत्त पर्रिदहो वट्टइ चंदणु चंदु जलद ण भावइ कमल-सेज कप्पूर वि तावइ घत्ता परवइ कीलर कहि-मि गउ कामामेल्लिय भल्लि जिह जोयणगंध कावि तहिं दिट्ठी । अच्छइ अज्जवि हियइ पइट्टी ॥ ८ गिरि-सुय का-वि को वि वसु-राणउ जोवणगंध ताहं उप्पण्णी मग्गिय हथिणाय-पुर-राएं णंदणु जहिं गंगेउ पवत्तइ तं णिसुणेवि संजोत्तिय-संदणु जहिं सा अच्छइ सुव वसुरायहो वुच्चइ जोयणगंधा-जणएं होएवउ कुरुजंगल-णाहें णाइ करेणु करेणु-समाणउ लड(?)-लायण्ण-रूव-संपण्णी लहेवि ण सक्किय तुज्झ पसाएं तहिं महु घीय सु होहु(?) ण संतइ ४ गउ तुरंतु भाईरहि-णंदणु मग्गिय तेण कण्ण णिय-तायहो जिहं पई जिहं तउ-तणएं तणएं तहिं महु कारणु कवणु विवाहें ८ Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ घत्ता वुच्चइ संतणु-गंदणेण लइयउ मई कोमार-वउ रज्जु ण करमिण परिणमि कालहो। तुम्हई देहु धीय महिपालहो ॥ ९ तहिं अवसरे पसरिय-अवलेवेहिं मेल्लिउ कुसुमवासु सिरे देविहिं भीसण-सावय-वय-संजोएं भीसु भणेवि णामें लिउ लोएं जोयणगंध लइय महिपाले चित्त-विचित्त पुत्त वहु-कालें संतणु-वसु-तणयहं उप्पण्णा विजा-विक्कम-णय-संपण्णा ४ तहिं पहिलारउ कारणे णामहो ढुक्कु एक्कु तुलमय-संगामहो चित्तरहेण समउ आभिट्टेवि गउ सरीर-पाणेहि-मि फिटेवि थिउ विचित्तवीरिउ एक्कल्लउ गंग-पुत्तु तहो उप्परि भल्लउ एकहिं दिवसे पहिउ परिपुच्छिउ कत्थहो आउ वप्प कहिं अच्छिउ ८ घत्ता कहिउ कुमारहो पंथिएण कासि-विसए वाणारसि-राणउ । तेण सयंवर मंडियउ कण्णउ तिणि ति-गुत्ति समाणउ ॥ ९ [७] गउ तुरंतु तहिं गंगा-णंदणु चंचल-तुरय-तुराविय-संदणु मंड हरेप्पिणु तिणि वि कण्णउ वलइ जाम रणे णीसावण्णउ ताम णिरंभिउ चउहु-मि पासेहि वर-वइरत्तएहिं ति-सहासेहिं विन्दु वलुध्दुरेण एक्केक्कउ तिहिं तिहिं सरेहिं सव्वु पारक्कउ ४ आउ लएप्पिणु चल-भउंहालउ . अवंविय-अंवालिय-वालउ परिणाविउ विचित्त-वर-वीरिउ कउरव-वंसु असेसु वि धीरिउ णंदण तिहि मि तिण्णि उप्पण्णा वद्धिय वुद्धि-रिद्वि-संपण्णा तहिं धयरट्ठ ताहं पहिलारउं मज्झिमु पंडु विउरु लहुयारउ ८ 64b missing in Bh. . 7 9a Bh पंडुवउ Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चउद्दहमो संघि धत्ता जेट्ठ अंधु लहु पंडियउ तित्थु पयंडु पंडु महि पालइ । जो जो कप्पु ण देइ लहु मंडलु तासु मंड उद्दालइ ॥ [८] णरवइविट्टि रक्खिय-रट्ठहो सुय गंधारि दिण्ण धयरट्ठहो सउणि मंति पडिवण्णउ भायरु सुवलहो णंदणु कवड-कियायरु पंडुहे पंडु-रोउ वड्डारउ मुहेण विणिग्गय-रुहि रुग्गारउ अंधकविट्टि कन्जु परियच्छइ तासु कुंति देणहं ण समिच्छइ ४ तें गरुयारउ दुक्खु कुमारहो मुच्छउ जंति एंति सुकुमारहो एक्कहिं दिवसि कहि मि गउ उववणु जहिं विजाहरु दससयलोयणु अवरें विजाहरेण णिवद्धत अंगुत्थलउ तेण तहिं लदउ कामरूव-धरु कइव-दिणावहि मग्गेवि लयउ पासे तिय-रायहि ८ सउरी-पुरवरु गउ तहो पाणे परु ण मुणिजइ जिह विणु जाणे मयण-सरिसु किंउ रूवु जुवाणउं लाइय विलयहि कोसुम-वाणउ धत्ता जेत्थु कुमारि कुंति वसइ तित्थु पइट्ट दिछु कुरु-सामिउ । मयण-सरासणि-सल्लियए सो गंधव्व-विवाहें कामिउ ॥ ११ [९] तहिं अट्ठारह दियह मणोहरि रमिय कण्ण रिउवंती चप्परि . अंतर-वत्तिणि जाय पहाणी जाणइ घाइ पंडु पर राणी गय णव मास ण केण वि णाइय गुत्ति-भवणे पच्छण्ण वियाइय कुंडल-कवय-सरासण-भूसहिं सिसु संकामिउ रयण-मंजूसहिं ४ घत्तिय कालिंदिहे अभंतरे लग्गु गंपि तहिं चंपा-पुरवरे रवि-पज्जाय-णामु तहिं राणउ राहा-णाहु सुरिंद-समाणउ ___ 8 3b_Bh. H. विणिग्गह, J.. विपिग्गइ. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तेण रयण-मंजूस लइज्जइ कण्ण धरेबि ताम सिसु सुत्तउ पच्छा जाणिउ माया-वप्पे रिट्ठणेमिचरिउ णिय-घरु णेवि जात्र जोइज्जइ णाम-करणु किउ कण्णु जे वुत्तउ ८ दिण्ण स-मद्दि कुति अविसप्पें धत्ता पंडुहे रज्जु करताहो धम्म मुएविणु अण्णु ण रुच्चइ । धम्म-दिवसे उप्पण्णु किर तव-सुउ धम्म-पुत्तु तें वुच्चइ ॥ १० [१०] जाउ जुहिट्ठिलु जय-जय-सदें वहल-धवल-मंगल-कल-णदें वद्धावणु जण-मण-परिओसें झल्लरि-भेरि-पडह-परिघोसे छण-मझण्णे मणोरह-गारए जेट्ठा-रिक्खे वारे अंगारए विच्छिय-रासिहे णवमए अंसए दाइय-लोउ चडाविउ संसए। ४ णिवडिउ झत्ति हियउ गंधारिहे कुंजर-जू हु जेम वर-वारिहे कोतिहे रज्जु वज्जु महु ' हूयउ मंछुडु जमेण विसज्जिउ दूवउ तेण(?) णिप्पज्जइ दुह-भायणु वरि परिगलिउ अदिहि-उप्पायणु कइहि-मि दिणिहि ताम कलि-रोहणु सुउ उप्पण्णु तासु दुजोहणु ॥ ८ धत्ता दुम्मुहु दुडु दुरासु खलु दुजणु दुव्वियधु दुविसिट्ठउ घरे धयरहो सुय-णिहेण णावइ कलि पच्चक्खु पइट्टउ ॥ ९ [११] तो जच्चंधे कोक्किउ पत्तणु रज्जु जुहिट्ठिल-रायहो घोसइ सेसउ घिवहे(?) घिवंति णरेसर कंक-गिद्ध-गोमाउ-महारव जोयणगंध विउरु किउ संतणु तहो पच्छई महु पुत्तहो होसइ उट्ठिय सिव-फेक्कार भयंकर विरसु रसिय खय-पारावार व ४ Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चउद्दहमो संधि पभणइ विउरु भडारा-कउरव कुरु-कुलु आयहो पुत्तहो पासिउ । तो वरि णिम्मल-सलिल-तरंगहे तो धयरट्ठ रु? उ मंतमि सुर सुच्चंति विहंगहं रउरव पेक्खेसहि अइरेण विणासिउ घिप्पउ गपि अलक्खणु गंगहे जं भावइ तं होउ ण घत्तमि ८ धत्ता ताम कुंति-कुंतीवरह कुरव-कुरंग-जूह-जम-गोयरु । फ(?प)लउ णाई उप्पणु विओयरु ॥ ९ हिणए [१२] जहिं चल-गमणु पवणु खरु भीसणु जहिं डाइणि-वेयाल-सहासई जहि भज्जति रुक्ख दुव्वाएं सिव-सिआल-सउणेहिं ण भक्खिउ मोटियारु णं घडियउ वज्जे एत्तहे दूसांसणु उप्पण्णउ इंद-महोच्छउ जाउ वलुत्तणु(?) जहिं वाओलिं-धूलि-धण-णीसणु विसमइ-साउहाई सहुआसई तहि घत्ताविउ तव-सुय-ताएं सव्वहुं मारुएण परिरक्खिउ वुच्चइ पवण-पुत्त तें कज्जें कुरुवहं कलहु णाई अवइण्णउ इंद-पुत्तु तें बुच्चइ अज्जुणु धत्ता कुंतिहे णंदण तिण्णि जण मदिहे विणि णराहिव-णारिहे । सुय सउ दुज्जोहण-पमुह दूसल एक धीय गंधारिहे ॥ ८ [१३] ते पंडव तहो पंडुहे णंदण ते कउरव कुरु-णयणाणंदण तं कुरु-कुलु जय-लच्छि-णिहालउ तं णिरवज्जु सयल-पय-पालउ सो सविसेसु देसु कुरुजंगलु तं गयउरु धण-कण-जण-मंगलु सा सुरसरि सो सुरसरि-णंदणु जासु सुर वि करंति अहिवंदणु ॥ ४ Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ सो किउ किव-चरितु किव-वंतउ सव्वाउह-आइरिउ महंतउ सो धयरट्ठ-जेडु खमु रज्जहो विउरु विउरु सो सव्वहो कज्जहो ताउ विचित्तवीर-वर-णारिउ अण्ण-वि कुंति-मद्दि-गंधारित सव्वई ताई पंडु परिपालइ लोयवालु जगु जेम णिहालइ ॥ ८ धत्ता को सक्कइ गुण गणेवि तहो महिहर-थणिय महा-णइ-हारी । सायर-रसण-सणाह महि दासि जेम जसु पेसणयारी ॥ ९ [१४] अण्णहि दिणे सीह-विलास-गइ गउ उववणु पंडु णराहिवइ सहुं पंचहिं पुत्तहिं कुंति थिया णं मेइणि लोयवाल-सहिया अणुलग्ग मद्दि परमेसरहो णव चंदलेह णं दिणयरहो णं करिणि करिहे मय-णिभरहो रइ कामहो रोहिणि ससहरहो ४ पेक्खेवि चुअमंज्जरि तो घणइं कल-कोइल-मुहल-लयावणइं महुयरि-झंकार-मणोहरइं . मलयाणिल-चालिय-कुसुम-सई पप्फुल्लिय घण पंकय-वणई केसर-पिंजरिय-भमर-गणई अहिणव-कुसुम-रय-करवियई सीयलई जलई अलि-चुंबियइं ८ धत्ता सुरसरि-तीर-लया-भवणे णंदण-वणे सुर-कीलण-जोग्गए। मद्दि पराइय तुरिय तहिं पुव्व संझ थिय रविहे व अग्गए ॥ ९ [१५] पिययम पिययमेण छुड्डु दिट्ठी काम-भल्लि णं हियइ पइट्ठी लायण्णंभ-भरिय-वर-भुवणी कंति-लयालिंगिय-तरु-गहणी कम-कमलेहिं धरणि अच्चंती णह-मणि-अंगुलि पहि(?) मल्हंती । ऊरु णिहालिय णयणाणंदा णं रोमावलि-वेल्लिहे-कंदा Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चउद्दहमो संधि रमणु महालवालु थण फल इव करयल-कोमल-दल पल्लव इव अहरोट्टल्ल फुल्ल लोयण अलि अहिवणे(?) सण-कसण्ण-केसावलि एक्क वि पुब्वि जि हियइ पइट्ठी अण्णु वि पुणु णिय-णयणेहिं दिट्ठी डाहु काई पुच्छिज्जइ रायहो अत्थि मल्लु को पेम्महो आयहो ८ धत्ता विहि-मि परोप्पर तित्ति ण-वि विहिं एक्कु वि एक्कहो ण वियदृइ । अमिय-रसोवमु वल्लहउ पर मेल्लंतह हियवउ फुट्टइ ॥ ९ [१६] पभणइ मद्दि मणोहर-गारी पहु महु एवहिं बील तुहारी हरिणइं ताम विण्णि मय-मत्तई वणे अच्छंति समागमु जंतइ तो पत्थिवेण पलज्जिय-चित्तें कोत्र-जलण-जालोलि-पलिरों हरिणु वियारिउ पंचहिं वाणेहिं दुक्किंकरहिं व मेल्लिउ पाणेहिं ४ दइवी वाणि ताम णहे उठ्ठिय अहो गरिंद दुक्कम्माणुट्टिय भोयणे पाणे सु-सयणे समागमे वइरि वि णाहि णिहम्मइ आगमे तुहं पुणु खत्त-धम्म-परिचत्तउ अच्छहि णिग्घिणु जीव वहंतउ कवणु पयत्थु एत्थु तउ सिद्धउ विणु कज्जेण जेण मिगु विद्धउ अहवइ पसवहं मरणु वि सुंदर का वि ण भंति थत्ति गिरि-कंदरु धत्ता तणिहिं दिप्णइं लोयणइं तवसिहि कत्ति मासु बग्घायहुं । णामु चडाविउ ससि-फलए कवणु पएसु वियारिउ आयडं ॥ १० [१७] णरवइ णिरवराहु अधियप्पउ पसउ ण घाइउ घाइड अप्पउ आएहिं वयणेहिं अभिय-समाणेहिं महियले वित्तु चाउ सहु वाणेहिं Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ववगय-हरिणाहेडा-कंडहे मइ पावेण काई मिगु विदउ एण सरीरें जंत-मरतें सायरु सोसिउ सलिलु पियंतें एम(? ण) सरीरें अमलु अलंछणु तो वि ण तित्ति होइ णिल्लज्जहो रिट्ठणेमिचरिउ अवछू हूय महंती पंडुहे णिय-पिययम-रइ-बेहाविद्धउ ४ तिहुयणु खद्ध असेसु वि खतें वसुमइ सयल दड्ढ दर्शातें ण किउ धम्मु किउ धम्महो लंछणु वट्टइ जामि थामि णिय-कज्जहो ८ धत्ता जं दुक्कम्मु समाचरइ परिभमंतु भव-भव-सरहिं वहवहं पुत्त-कलत्तहं भुल्लउ । तं अणुहवइ जीउ एक्कल्लउ ॥ ९ [१८] ताम महारिसि-संधु पराइड तहिं परमेसरु सुव्वय-सामिउ सद्दवंतु आयम-रयणायरु जुत्ताचार सारु रिसि-संघहो डरिउ अट्ठ-कत्तरि-संजुत्तें तेण वि जण-मण-णयणाणंदहो अहो गयवर-पुरवर-परमेसर जं जाणहिं तं चितहिं कज्जु णाई णराहिव-पुण्णेहिं आइउ दिव्व-णाणि सिव-सासय-गाभिउ गुण-मणि-णिहि तब-तेय-दिवायरु मोक्ख-महाहवे णिक्खय-जंघहो ४ वंदिउ गुरु अंबालिय-पुत्तें अक्खिउ आउ-पमाणु णरिंदहो पई जीवेवउ तेरह वासर को तुहुं कहो केरउ किर रज्जु ८ धत्ता णिसुणेवि कुरुव-णराहिवेण देप्पिणु लोउ सयंभुएहिं किय णिवित्ति आहार-सरीरहो । ढुक्कु दवक्कि तरंगिणि-तीरहो । इय रिटणेमिचरिए सयंभुवकए चउद्दहमो संधि समत्तो ॥ Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पंचदहमो संधि पंचदहमो संधि पंडुहे सण्णासु करंताहो आउ असेसु वि वंधु-जणु । धयरटु विउरु किउ संतणु दस-दसार वलु महुमहणु ॥ [१] मंडउ किउ जोयण-परिमाणे जिह उप्पण्णे केवल-णाणे णिम्मिउ समवसरणु जग-णाहहो। तिह पंडुहे गिरि-धीर-सणाहहो धय-तोरण-चंदोवा-घंटेहि वण्ण-विचित्त-णेत्त-पडिवट्टेहि मोत्तियदाम-सरेहिं पमुक्केहि विदुम-पउमराय-झुंवुक्केहिं ४ गायण-वायण-णच्चग-णारहिं णड-कइ-कहय-छत्त-थुइवाएहिं लंविय-मल्लंके को लाजीवेटिं गंध-धूव-चरु-अक्खय-दीवहिं विविह-फलेहि णाणाविह-णामेहि मंदमाल-सरमाला-दामेहि छड-रंगावलि-पुप्फच्चणियहिं काहल-संख-मउंदा-मणियहि झल्लरि-भेरि-भंभ-भंभीसेहि कंसिय-वीणा-वंस-विभीसेहिं धत्ता आएहिं अवरेहिं मिलियहि जाय णवल्ली भंगि कवि । अच्छउ इच्छिछ अच्छिवउ पयहो वि लब्भइ यत्ति ण-वि ॥ ९ [२] धम्मेप्परिवटिय-अणुराएं सयलु धि जणु आउच्छिउ राएं अहो गंगेय-विउर-धयरहो अतुल-वलहो पारिपालिय-रट्ठहो तुम्ह जुहिट्ठिलु तिहि णिक्खेवउ जइवि अजोगु तो वि रक्खेवउ कोमपालु पइं परिपालेवउ भीमसंणु सिसु संभालेवउ 14b झंयुकेहि Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ णरु णारायणु पई जोएवउ ताम कुंति आउच्छिय अणुयए तुहुं मझत्थी-भावें पालहि तई सहएव-णउल रक्खेवा मई पुणु पिरण समाणु मरेवउ रिट्ठणेमिचरिउ गुरुजणे धणु-वेयह ढोएवउ वासव-कुलिस-किसत्तण-तणुयए जिह णिय सुय तिह अवर णिहालहि हत्थे समाप्पिय तउ णक्खेवा तेरह दिण सण्णासु करेल्वउ पत्ता जणु णिरवसेसु आउांच्छउ पंचें दियई णियत्तियइं । आराहण-गंगा-संगमे अट्ट वि अंगई घत्तियइं ॥ १० [३] पुण्ण पवित्त सुमंगलगारी दिट्ठाराहण-गंग भडारी जा सेविज्जइ रेसि-गण-विदेहि थुव्वइ णाग-णरिदं सुरिंदेहिं जा णीसरिय मोक्ख-गिरि-सिहरहो मिलिय जइण-सासण-मयरहरहो जहिं अखोहु परमागम-पाणिउं सुय-केवलिहि आसि जं माणिउं ४ जहिं पिहुलई तित्थंकर-तित्थई विमलीहोंति महव्वय-वत्थई जहिं रिसि-विहय मुवंति ण पासइं जहिं पडंति भवियंग-सहासई जा विरय-परलोय-पवाहिणि गणहर-वालाहिएहिं अगाणि तं आराहण-गंग पइट्टई पंडु-मद्दि विण्णि-वि परितुट्टई धत्ता अवरु वि आराहण-गंगहे जो णरु घत्तइ अप्पणउं । सो खवग-सेटि-आरूढउ पावइ सासय-ग्वंपणउं ॥ ९ [४] आराहण-भगवइ वीस-भुय । सुर-[णर]-किण्णर-गंधव्व-थुय करे पहिलइ पहरणु मोक्खु किउ तउ दु-विहु दुइज्जइ हस्थि थिउ 4 14b सिविहाv० Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पंचदहमो संधि तइयए रयण-तउ ति - विह-गुणु पंचम - करे पंच- पयार वय सत्तमए सत्त-भय-खय-करणु raमए णत्र-वं भचेर धरणु यार[स] सुइ एयारह मे तेरहमए तेरह - विदु चरिउ पण्णारहमए भव-भय-हरणु सोलहमए करे पहरणु पवरु सत्तारहमए दुद्दम-दमणु अट्ठारहमए भव्वुद्धरणु एकुणवीसमए विचार-सह असमाहि-थाण-परिहरणई सा तिविहाराहण - भयवइ तहिं अवसरि परिवइदिय-सोएं सुत्त वियारेवि रिसि-सय-सारउ दिण्ण कण्ण णरवइ-संघाएं दिण्ण कण्ण अवरेहि मि सव्वेहि जरढ - दिवा यर- दूसह तेएं को आराहउ एत्थु भडारा कवणाराहण के फलु वुच्चइ दिढ - मणु भव्वु जीउ आराहइ 5 5a Bh. जठर चउथए चयारि मंगलई पुणु छट्टए छज्जीव-णिकाय-दय अट्ठमए अट्ठ मय-परिहरणु दसमए दस - धम्म- समाचरणु वार अणुवेक्ख वारहमे चउदहमए गुण - थाणउं धरिंउ दह-पंच- पमाय- निराकरणु सोलह - कसाय - कुल-पलय-करु सत्तारह - संजम - संजमणु अट्ठारह-दोस- गिराकरणु उणवीस - व्विह धम्म-कह धत्ता वीस व करयले वीसमए 1 सव्वहं सोक्खई देउ जए ॥ [ ५ ] १३ ४ ८ १२ १४ अंचिय आराहण सुहि-लोएं अक्खइ सुव्वय - सामि-भडारउ सूरे चंदे वारुणिचाएं जे हे मिलियहि भव्वाभव्वेहि ४ पुच्छिउ दिव्व णाणि गंगेएं को आरन्धु महव्वय-धारा सुणु णरवइ परमेसर सुच्चइ जइ सक्कइ तो सवई साहइ ८ Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४ तव - दंसण - णाण चरितइं आराहण मोक्ख कारणु चहु मिचउगइ-विद्धंसणहं उज्जोय उज्जमु णिव्वहणु परमागमे भासिउ जेल उ सम्मत्त - चरितेहि तं दुविह दंसणु आराहउ एक्कु छुडु णय-सुद्धि णाणु वय- वेक्कफलु सदिट्टि व अविरय-भाव-गुणु समत्ता जमणाहिवइ पाणिदिय-संजम - रहियउ उवेदादि करे उ आराहण वायइ जाम रिसि तहिं अवसरे पारकर पडिउ मिच्छत्त - जराहि दुद्दरिसु वीस व अंतराय पवर अट्ठारह दोस महा - बलिय सोलह कसाय जग- डमर-कर धत्ता [ ६ ] रिट्टणेमिचरिउ आराहेवई अविचलई । सग्ग- मोक्ख विणि-बि फलई || चारित - णाण-तव- दंसणहं । संसिद्धि - पाहणुण धरणु आराहण- लक्खणु तेत्तडउ चारिताहिट्टिउ एक्कु त्रिहु णाणु वि आराहि होइ फुडु संजम परिपालणु तत्रहो दलु णाराहउ सत्रहो होइ पुणु सो हंतु करेणु व रेणु धित्रइ धत्ता सम्मत्तेण वि पूरण | वउ जेम सिदूरए ॥ [ ७ ] दरिसाव धम्मो तणिय दिसि रणु पंडुहे घोरु समावडिउ तहो उप्पर आयउ सामरिसु वावीस परीसह तर्हि अवर सत्तरह मरणाहिव मिलिय पणारह - विह पमाय अवर ४ ४ Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पंचदहमो संधि अभंतर गंथ चउद्दह वि तव-वइरि असंजम वारह वि दह वाहिर गंथ लव-विजय भय सत्त छ रस पंचिदियइं ८ णिक्किरिय महाभड तेरह वि गुण-थाणाहित्र एयारह बि णव णो-कसाय दुट्ट मय चउ आउ ति सल्लइ कुदियई धत्ता तिहुयणु असेसु जगडंतउ एम पत्तु मिच्छत्त-बलु । तो पंडु सेण सण्णञ्झेवि धाइउ णाई समुद्द-जलु ॥ ११ [८] सम्मत्त-गराहिब णीसरिउ विहि गुणेहि ति-गुत्तिहि परियरिउ आराहण चउ-विह पंच वय छक्काल समुट्ठिय सत्त णय . सिद्ध वर गुणट्ट पयत्थ णव दह धम्म सोक्ख-मोक्खाणुभव ' एयारह गुण-थाणावसर तव वारह तेरह चरिय वर - ४ जो जासु मल्लु सो तहो भिडिउ घोराहउ एम समावडिउ कुरु-णाहें वाहिउ धम्म-रहु तव-णाण-रहंगिहिं सुप्पवहु सारहि परमत्थु परिट्रियउ परवलु जगणहं अहिट्ठियउ धत्ता संजम-सण्णाहु पइद्धउ खग्ग-लट्ठि किय जीव-दय । संथार-रंगि जुझंतहो पंडुहे तेरह दिवस गय ॥ [९] पडिवक्खहो माण-मलणु करेवि आराहण जय-बडाय घरेवि कुरु-पंडु-मद्दि विष्णि-वि मुयई हिय-इच्छिउ देव.लोउ गयई उवसोह करेवि णीसारियइं सुरसरिहे तीरि संकारियाई जो जेम कुल-क्कभु को-वि हिउ सो तेमइ लोयाचार किउ जलु दिण्णु असेसेहिं बंधवेहि जउ-संभव कउरव-पंडवेहिं Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १.६ जं भई सुदु हरिउ हसंतएहिं परिहियई दुकूलई णरवइहि . जे कंकण-चूडालंकिय णिय भत्तार- विहूणि (ए) हे रडि यि भुय-जय जोएवि मुक्क र हा पंडु पंडु पंडवहं मुउ हा कुरु - परमेसर धीर-मइ हा पई विणु रंडी पुहइ-वहु हा पईं विणु विहलीहूय पय हा पईं विणु परई णिरग्गलई हा पई विणु सोह ण गयउरहो हा पई विणु कुरुय - वंसु खसिउ धत्ता पिय- विओए विहलंघलि होंतिए हा हा मदि मांद गय केतहे हा हा मद्दि मद्दि तुहु घण्णी हा हा मद्दि मद्दि किउ चंगउ पइ अप्पणउं सइत्तणु पालिउ कुल- बहुहे भत्तारु जि मंडणु 10 lb Bh afs परमेसर रज्जे तुहारए को एवहि महि पालेसइ तं दिष्णु णाई रोवंतएहिं आहरणई ताई जि तीवइहिं रिमिचरिउ कोमल - कोंपल - कंति-हर । कुंतिहे सोह ण दिंति कर ॥ ८ [१०] णं णिवडिय झत्ति तडति तडि हा पई विणु जगु अंधारु हुउ हा पई विणु मई को धीरवइ हा पई विणु सोहइ कवणु पहु हा पई विष्णु रायलच्छिवि गय को सेव करावइ मंडलई । विहवत्तणु सयलंते रहो । हा पई विणु खलयणु उध्दुसिउ ८ धत्ता वाइ वाउ रवि तवइ पर । रुवइ स - दुक्खउ णाई घर ॥ [ ११ ] पुणु वि पुणु वि धाहाविडं कांतिए एक्कसि चित्त दोह महु जेत्तहे णिय-कुलहरहो कित्ति उप्पण्णी जं पिययमहो ण मेल्लिउ संगउ वंधव - सयण-वयणु उज्जालिउ वरि मुय व चारितहो खंडणु ४ ४ Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पंचदहमो संधि विणु भत्तारें णारि वराई भूमिहे भरए भग्ग - घर - वासए धरट्ठ जुहिट्ठिलु तेरउ णारायण णरु तुम्हारउ कोंति तउ दुक्खु असहंतिउ ताव विचित्तवीर - वर जायउ सुन्वय - सामि पासु पयट्टउ जोय गंध सदस्य स-गंदण पुच्छिउ परम-धम्मु जिण - भासिउ पंच गइउ कहियउ अणुराएं जीव- समास जीव - गुणठाणई वासुएव वलएव उपत्तिउ जं तिहिं भुवणहं अन्यंतरे. जं ण हुवउ णउ होसइ तिणि वि काल कहइ धम्मद्धउ संपय-कालु समय- परिमाणउ एंतु अणंतु कालु जो होसइ कहि - मि दिवसिहि कलि पइसेसइ २ अच्छइ सिय जोयंति पराई मई जीवंतिए काई हयासए घत्ता भीमु तुहारउ सीर- घर | मई पालेवा जमल पर ॥ [१२] मदि केरा गुण सुमरंतिउ विउर-पंडु - घयरट्ठह-मायउ णं मोक्खहो रयणत्तय- वट्टउ सव्वहिं जाएव किय गुरु-वंदण तेण - वि णिरवसेसु विण्णासिउ कम्म- पयडि सर्दु लोय - विहाएं संजम-नियम -सीलल-वय-दाणइं कुलयर - जिण चक्कवइ-विहत्तिउ घत्ता णिरवसेसु तं अक्खियउ । तं पर एक्कु ण अक्खियउ ॥ [१३] ववगय-कालु अणाइ-निवद्भउ इच्छिउ किरिया - परि-अवसाणउ सो-वि उदु णिरारिउ होसइ माणुसु माणुसेण खज्जेसइ १७ ४ Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १८ रिट्ठणेमिचरिउ जगे होसंति अणेय-पयारइं वाहि वइर चोरिय-परयारइं भरियउ अइ-भरियउ जे भरावइ णिद्धणु पिउ जे चवंतु ण भावइ जणण सुएहिं घरहो घल्लेवा देव-भोय गरवइहिं लएवा तवसिहि माढावत्त करेवउं पर-कलत्तु पर-दव्यु हरेवउं८ घत्ता होसइ कलिकाल-पहावेण माणुसु दीण-दयावणउं । दुकाल]त्त दु-सामि दु-भिच्चेहि जिमियहं घरे वद्धावणउं ॥ ९ [१४] अज्झयणई परिहरिएवाई सुद्दिहिं होएवउ राणएहिं वेसत्तणु पिउ कुल-उत्तियह होसंति गाम पील-वहुल रण्णई ववूल-दुम-दूसियई धण्णइं अवदाय-इत्ति-हयई कुरु-जंगलु होसइ मइर-पिउ अवरइ मि असारई जेत्तियई विप्पिहिं करिसणई करवाई चंडालिहिं आगम-जाणएहिं पय-दंडणु खंडणु खत्तियह पिप्पल-विकाय-वाउलि-मुहल खेत्तइ-मि स-सक्कर-मीसियई कुलइ-मि दुच्चरिय-भाव-गयई मंसायरि दाहिण-देसि थिउ उवमा य कहेसहुं केत्तियइं घत्ता दुट्टहिं दुज्जस-मंडवेहिं । रज्जु करेवउ पंडवेहि ॥ कइहि-मि दिवसहं अब्भंतरि कुरुएहिं कुरु-खेत्ति मरेवउ चंपाहिवइ वहेवउ पत्थे अज्जुण-सुउ दूसासण-जाएं सरि-सुउ मरइ सिहंडिहे हत्थे xxx Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पंचदहमो संधि भूरीसउ सिणि-सुएण सु-धीमें भाइ-सउ वि मारेवउ भीमें घट्टज्जुणेण दोणु घाएवउ वइवसपुर-पहेण लाएवउ कालजमणु सारणेण वहेवउ मगहाहिउ माहवेण हणेवउ तं णिसुणेवि ताई पव्वइयइं पंच महा-वयाई लहु लइयई होसइ जइ-वि रज्जु दुच्छड्डउ विसहिउ केण दुक्खु एवड्डउ घत्ता कलि पंडव-कउरव-केरउ अप्पउ तव-संजम-णियमहिं सहुँ संसारें दूसियउ । सील-गुणेहिं सयं भूसिपउ ॥ ८ इय रिट्ठणेमिचरिए धवलइयासिय-सयंभुव-कए पंचदशोध्यायः ॥१५॥ Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सोलहमो संधि पंडु-णराहिवे सग्गे गए संतणे गरिंदे पव्वइयए । झिज्जइ कुरुव-णराहिवइ रत्तिदिउ भीमहो भइयए ॥१ [१] पियर-सरीर-पुज्ज करेवि हथिणाय-पुरे पइसरेवि । अवरोप्पर संपीइ किय एक्कीभावें रज्जे थिय । कुरव-कुमार सव्व गंगेएं णियमिय सूर-सम प्पह-तेएं लच्छि जुहिट्ठिल-करयले लाइय गय जायव णिय-णयरु पराइय अण्णहिं दिवसे पवड्ढिय-गउरव पढणह लाइय पंडव-कउरव लिवि-विण्णाणु लयउ भरहेसे राय-विज्ज परिणमिय विसेसे जोइसु जमल-कणि8 सिक्खिउ भीमें वर-वायरणु णिरिक्खिउ अप्पणु धाउ-पाढु उप्पाइउ चट्ट-भट्ट-वडु-वालहं लाइड कुरु-णर-णउल्हं मइ ण विसदृइ एक्कु-वि सिद्धक्खरु ण पयट्टइ जो जि विरोहु हूउ पहिलारउ अण्णु वि महि-कारणे गरुयारउ घत्ता भीम भडत्तणु उव्वहइ अवसें पंडव-कउरवहं दुज्जोहणु रण-भरु कड्ढइ । भड-मच्छरु मणे परिवडूढइ ॥ १० [२] सयल वि कलह-करंडएण इखु-तरंगिणि-तणए तडे खेल्लियंसु-झलिअंडएण । पाङिय भीमें भूयवडे ॥ Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सोलहमो संधि तो वि कुमार-सार धयरट्ठहो पहु रंभिंति धणंजय-जेट्टहो घरिवि ण तीरइ वल-संपण्णउ सप्पह गरुड्डु णाई उप्पण्णउ पुणु सयल वि रमंत सिसु-लीलहिं इंदु-चउक्केहि कंदुय-कीलहिं तंतुअ-ससि-णिकोणौ-हेलिहिं पाविय-लाणि-भमाडिय-चेलिहिं धूलिहिं पडेवि ओयरु थक्कइ भाइ सउ-वि कड्ढणह ण सक्कइ कुरु पडंति वलु भीमहो वडूढइ वलि जिह महणे सुरासुर कड्ढइ दुमे चडियहो कु-वि कुरउ ण पाडइ ते चडंति सो सयल वि पाडइ जल-णिवुड्डु पेल्लिउ वि ण पेल्लइ ते णिवुड्ड पुणु पुण्णेहिं मेल्लइ एक्कहो भीमहो विक्कम-सारहो वेवइ रोवइ सउ वि कुमारहो ८ घत्ता तो गंधारिए कलहियउं किं तुमु जे पुत्तु पियारउ । जेण कुंति णउ सिक्खवइ केत्तिउ अक्खमि सय-वारउ ॥ ११ [३] कलहेवि कउरव-जणणि थिय कोतिहे तहे अवहेरि किय । मंतिउ रिउ-मइ-मोहणेण सउणे सहुं दुजोहणेण ॥ अण्णेक्कहिं दिवसे सु-मंडविय सुर-सरिहे अद्ध-जल-मंडविय तहिं पवण-पुत्तु सोवावियर वंधेवि सुर-णइहि घिवावियउ हेलए जे पसारिवि भुय-जुयलु संपाइउ पावणि अतुल-वलु पुणु कालकूडु विसु दिण्णु तहो अमिउ व परिणमिउं विओयरहो। पुणु पवर-भुवंगिहिं खावियउ विस-वेउ तहि-भि ण चावियउँ हउ सारहि वड्वस-णयरु णिउ पुणु मारुइ किवहो समल्लविउ सहए-णउल-णर-णरवइ-वि भायर-सएण सहुं कुरुवइ-वि दुज्जोहण-भीम गुण-त्तिगय आलाण-खंभे णं मत्त-गय 3. b. भा. पहावियउ. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिद्वगेमिचरित घत्ता वारह सुत्तई सिक्खियइं अट्ठ-कलालंकरियई करणई बत्तीस पहाणइं। आहुट्ट-घाय-विण्णाण १० [४] णउलें कोंतु णिरिक्खियउ असि सहएवं सिक्खियउ । दुद्दम-दणु-दप्प-हरणई अवरेहि-मि अवरई पहरणई।। चावई नर-समहं समप्पियई चउ-विज्जा-थाणई थप्पियई वंभाणि-विज्ज धणु-लट्ठि किय णारायणि पगुण-गुणग्धविय माहेसरि मग्गणे संकमिय वर-मोक्ख-विज सर-मोक्खे थिय जहिं सयलहं कलहं गवेसणइं छट्ठाणई तिण्णि सरासणई तिहिं पूरय-कुंभय-रेयएहिं कडूढण-गुण-मेल्लण-भेयएहिं. दिढ-दिट्टि-मुट्टि-संघाण-सरु हुंकारु सग्ग-मणत्ति-हरु हंतारहं मम्माणहं विहि-मि तं णरहो गुणंतहो भाउहि-मि णवरेक्कु पराइउ कप्पडिउ णं अमर-मंति सग्गहो पडिउ णामेण दोणु घरे किवेण णिउ णिय-सणिणहु अणु आइरिउ किउ घत्ता अण्णहिं दिवसे कूवे पडिउ कंदुवउ ण कड्ढेवि सक्कइ । सायरु जिह वडवाणलहो कुरुवइ पासेहिं परिसकइ ॥ तहिं अवसरि णिरुवम-चरिउ फल-पुंखोलि-णिरंतरए उट्ठिउ सई दोणायरिउ । आहउ वाण-परंपरए ॥ Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सोलहमो संघि सरु सरेण मुहे कत्तरि भिज्जइ ताम जाम कूवहो कढिज्जइ सो वित्तंतु कहिउ गंगेयहो साहसु ताय महंतउ आयहो सुर-णइ-णंदणेण परिपुच्छिउ कहे सो कहिं सिक्खिउ कहिं अच्छिउ ४ पभणइ वइदावणि कुरु-सारा सुणु कोमार-वंभ-वय-धारा भग्गवसिहि दिण-वेणी-वेयहो कोहुवि-णामें सुउ अत्तेयहो अमरावत्त पुत्तु तहो जायउ । तासु वि वामएउ विक्खायउ काविठ्ठलु गय-थामु सरासणु दावणु तासु तासु विदावणु भरदुवाउ तहो णयणाणंदणु घरिणि पियच्चि दोणु हउं नंदणु परसुरामु गुरु तहिं मई सिक्खिउ णिरवसेसु धणु-वेउ णिरिक्खिउ घत्ता अग्गिवेसु अवरेक्कु गुरु तहो घरे अच्छिय तग्गय-मण । कारणे अग्गेयहो सरहो हउँ जण्णसेणु विण्णि-वि जण ॥ ११ [६] गुरु-पासहो रिउ-पाण-हर लद्ध विहि-मि अग्गेय-सर । दुम्मय-पिहियहो णंदणेण महु पडिवण्णु हियत्तणेण ॥ जइयहु सीहासणे वइसरमि सयलु-वि णिरवज्जु [रज्जु] करमि तइयह दरिसेज्जहि अप्पणउं । जें लहहि धरद्र-समप्पणउं गउ एम भणेप्पिणु णिय-णयरु हउं तेत्थु जेत्थु गुरु परसु-धरु णिक्खत्तिय-महियलु सयल-गुणु तहो चलण णवेवि पल्लट्ट पुणु मायंदी पुक्खरु तुरिउ गउ सुमराविउ पुव्व-दाणु दुमउ . महि-अद्ध ण लद्ध कुद्ध महु-मि लइ कहिउ पियामह तुम्हह-मि तं वयणु सुणेवि णइ-णंदणेण कंदप्प-दप्प-रिउ-मदणेण परिपुजिउ गुरु कुरु-सीसु हुउ सुर-मंति जेम सुरवरहिं थुउ ___5. 4b. सोउ कहि. After 5b. ज. णाम समेसहो दिणमणितेयहो. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्टणेमिचरिउ घत्ता १० सयल समप्पिय आयरेण गंधारिए पुत्त गंगेएं । गिभि दिवायर-किरण जह पयवंतु ताय ताय(?) तव-तेएं ॥ [७] कुरुव.सएणालंकरिउ सोह देइ दोणायरिउ । भरह-णराहिव-पमुहएण रिसहु जेम सहुँ सुय-सएण ॥ कोंती-तणय वि तहो जे समप्पिय कउरव जेहिं असेस-वि चप्पिय अण्णहिं दिणि संतणएं वुच्चइ भणमि दोण जइ तुम्हहं रुच्चइ अत्थि एत्थु तयत्थहो गंदणु अंधतमउ जण-णयणाणंदणु गउतमु तासु पुत्तु तहो गेहिणि जालवइ व जालवइ सणेहिणि तहिं णरु णारि विण्णि उप्पण्णइं वहु-विण्णाण-रूव-संपण्णई किउ महंतु किवि तहो लहुयारी तुम्हहं जोग्ग मणोहर-गारी तं पडिवण्णु णाय-धणुवेएं सहसा परिणाविउ गंगेएं दोणहो जाउ पुत्तु दोणायणु आसत्थामु वइरि-विणिवायणु घत्ता भग्गव-वंसुज्जोय-करु परिवइढिय भड-अवलेवहो । जाउ महंतु मणोरहिहिं जिह वासुएउ वसुएवहो ॥ [८] पुत्त-महोच्छवे आय कुरु णंद बद्ध पभणंत गुरु । पंडु-सुयाह-मि जाय दिहि जणिय-जहारुह-सीस-विहि ॥ तो भणइ दोण रणे रउरवहो आयण्णहो कउरव-पंडवहो तुम्हेहिं सव्वेहिं णिप्पण्णएहिं घणुवेय-तेय-संपण्णएहिं जभणमि करेवउ तं वयणु णउ मग्गमि धणु कंचणु रयणु ४ Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सोलहमो संधि २५ पडिवण्णु ण कुरुवें णिग्गुणेण लइ सीसु वि वुच्चइ अज्जुणेण तक्कालावहि दोणायरिउ पंडव-गुण-पक्खवाय-भरिउ परितुट्टे पत्थहो दिण्णु वरु मेल्ले प्पिणु महु गुरु परसु-धरु मई सरिसु होउ संधाणु हिउ तो तक्खणि तोस-गयारुहिउ ८ सव्वंगु णविउ णरु णिय-गुरुहे गिरि-सिहरु व पडिउ चित्तु कुरुहे पत्ता अण्णहिं दिवसे असेस-वल तुरई देवि समुच्चलिय धय-छत्त-खंड-किय-मंडव। वण-कीलइ कउरव-पंडव ॥ . १० [९] ताम दिठु विहलंघलउ रुहिरारुणिय-महीयलउ । दूर-वरुज्झिय-काणणउ मंडलु सर-भरियाणणउ ॥ जं सारमेउ लक्खिउ स-सल्ल उप्पण्णु णरिंदहो कोउहल्लु थोवंतर परिसक्कंति जाम वणे वाहु विहाविउ एक्कु ताम धणु-वाण-पाणि विणिवद्ध-तोणु वसुहामउ आमउ करेवि दोणु। जय-कारेवि घरेवि चलंत-चक्खु सर संघइ विंधइ वद्ध-लक्खु कुरुवेहिं परिपुच्छिउ कहिउ सव्वु णामें वाहु हउं एकलव्वु कुरु-गुरु पसण्णु विवरोक्खए जि उप्पाइउ तेण समोक्खए जि दिवे दिवे वंदमि चरणारविंदु तो पत्थि पभणि दियवरिंदु महु पासि एहु वड्डिमउ ताय किय होसइ तेरी अलिय वाय ४ घत्ता तं णिसुणेवि दोणायरिउ पत्थिउ तेण वि दिण्णु तहो गउ तासु पासे मण-दुट्ठउ । वामेयरु कर-अंगुट्ठउ ॥ १० Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिद्धणेमिचरिउ [१०] वण-वेयण-उम्मण-दुम्मणउ थिउ कोवंडहो भायणउ । अज्जुणु दोणाणुग्गहिउ गउ पंडव-कुरुवेहिं सहिउ ॥ अण्णेकहिं दिवसे महंतु जंतु रुक्खग्गे समोड्डिउ परिभमंतु णामेण भासु कट्ठमउ पक्खि तहिं सरिहिं भरेल्वउ दाहिणक्खि पहिलउ हक्कारेवि धम्मपुत्तु किं पेक्खहि दोणे एम वुत्तु पेक्खमि धणु-गुण पई सयलु लोउ ओसारिउ तासु ण दिण्णु ढोउ तिह भीमहो तिह दुजोहणासु तिह णउलहो तिह दूसासणासु सहएवहो तिह सव्वहं जणाहं धयरट्ठ-णराहिव-णंदणाहं णरु कोक्किउ विरइउ जंतु जेत्थु परे पुच्छिउ पेक्र्खाह काई एत्थु ८ घत्ता भणइ धणंजउ ताय सुणि धणु गुणु पई लोउ ण पेक्खमि । पक्खिहो णवर भमंतहो सर-सल्लिउ लोयणु पेक्खमि ।। - [११] जंपइ पत्थु हत्थु रमइ जणु जोयइ वेझउ परिभमइ । णउ णावइ कंठेहिं हयउ भासहो सिर महियलि गयउ ॥ अण्णेक्कहिं वासरि अक्खय-तोणु गंगा-णइ गउ मजणहं दोणु गाहेण गहिउ पइसइ सरंतु x x x अहो पंडव-पहु पंडव-सणाह धरि कुरुवइ कउरव-लोय-णाह तहिं काले ण णिग्गय कहो वि वाय बसुहामया व णिम्मविय राय तो दूरायइढिय-धणु-गुणेण पण्णारह सर मुक्कज्जुणेण कप्परिउ खुरुप्पेहि ल्हसिउ गाहु णं चंदु मुएवि ओसरिउ राहु णीसरिउ सरिहे जाणिय-पमाणु गउ गयउरु गुरु सीसेहिं समाणु 10. 4b. के परेक्खहि. 10. 8. 9. विरवउ. 9 d. सारससल्लिउ. ४ ८ Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सोलहमो संधि घत्ता भणइ दोणु गंगेव किव रंगे पवेसु समाढनहु धयरट्ठ विउर कि सेरा । णिप्पण्ण सीस महु केरा ॥ [१२] ४ तं णिसुणेवि तोसिय-मणेण कासिराय-सुय-णंदणेण । उब्भिय मंच सुवण्णमय अमर-विमाण-गणोवमय ॥ आरूढ पियामह-पमुह-राय धयरट्ठ-विउर-णरवर-सहाय विहुबलि-भूरीसव-सोमयत्त अवर वि पहु रहसुच्छलिय-गत्त गंधारि-कोति-किवि-दूसलाउ णिय-णिय-सुय-दरिसण-वच्छलाउ धणु-हत्थ किवासत्थाम-दोण गय रंगभूमि संजमिय-तोण कुरु-पंडव-वीर महाणुभाव परियाणिय-सयल-कला-कलाव स-पसाहण विरइय-सेहरोह विप्फुरिय-महामणि-दिण्ण-सोह सोलह-आहरण-विहूसियंग ण आय मिलेप्पिणु बहु अणंग कु-वि ससरु सरासणु करे करेइ कु-वि खग्गु गयासणि को-वि लेइ केण-वि रवि-भासुरु धरिउ चक्कु मुक्क-मलु कमलु करे णाई थक्कु ८ घत्ता तूर-सहासइं आहयई रंग-भूमि पइसरिय भड किउ कलयलु सुरेहिं पयंडेहिं । वगंत-सयंभुव-दंडेहिं ॥ ११ इय रिट्टणेमिचरिए धवलइयासिय-सयंभुव-कए षोडशोऽध्यायः ॥ १६ 11. 9b. सोरा. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्तरहमो संधि पंडव कुरु राहिव वीरेहिं लच्छि बहू अवगूढ सरीरेहिं । रंग-भूमि-पइसारे वियंभिउ भारहु तं जे नाई पारंभिउ || A [ 3 ] वग्गिय जमल - पत्थिवा पत्थिवाण सारा । सीह - किसोर विन्भमा विन्भमा कुमारा ॥ हेप्प - हेमणिम इ दूसासण-दूसह-कुंडवेइ विंदाणुविंद - सहएव कुमार णंदोवणंद-दूसल-वलाइ वाणासण- वाण-1 -विसालणेत्त उग्गामुह - उग्गम-उग्गसेण वलवण- भीम-विलासकेउ दुप्पसह - वियच्छ-सुवण्णणाह सेणाणि घणुद्वर-चित्तधम्म ते ते वण्णवीर-रणदुद्धर रंगे पट्ट अगंग- सम- पह कुंडाविह कुंडिण - कुंडिवार दिटरह - कणयद्वय - कुंडलाइ दिढम्म दिदा उह - पउढखेत्त वित्तास-विचित्त-विचित्तसेण - च्चकेउ उग्गा सव- दुसवाइच्च दुम्मय - दुम्मह- दुम्मुह-सणाह भीमरहालोलुय-भीमयम्म घत्ता रह-गय-तुरयारूढ घणुद्धर । सहल णाई गंधारि - मणोरह || [ २ ] अवर कुमार अवर-पहरण - णिरुद्ध - हत्था | अवरुब्भिय - महाधया अवर वाहणत्था || १ ४ दुद्धरिसण-दुद्धर-दुद्दरिस दुम्मरिसण दुम्मरि-दुम्मरिस दुक्कण्ण-विकण्ण-कण्ण- पमुह दुद्दरिसण दुज्जय-दुप्पवह आदि - घत्ता - a वीरइ. 1. 3a ज समसह 10d सुहल. 2. 4a विदसंध १० Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ २९ सत्तरहमो संधि दिढसंघ-जरासंधाहिवइ संजय-जय-विजय विचित्तरह दीहच्छिय-माहिसंडिक्कवइ दिढवाहु-सुवाहु-महंतभुय वहुवासिय-अणुयर-भीमजव दुपराजय-अवराजिय-पवर जलसंध-सव्वसंधेदुगइ कंडासि-विरय-ससि-सूर-पह चक्काउह णं थिय चक्कवइ वर-वीरवाहु-विहवाहु-जुय उग्गाहय घोर-कम्म दुरव ओह-वि अवर-वि णिय-णाम-धर धत्ता णंदण णंदाविय-णियरहो तुहुं दूसल-गंधारि कियत्थई रंगे पइट्ट सिट्ठु धयरट्ठहो । सिक्खिय जाहं कुमार वरत्थई ।। १० [३] केण-वि कोंति वणिया देवि तुहुँ कयत्था । जाहे कुमार कमल-करवाल-कोंत-हत्था ॥ ओसारिय सयल परिट्ठविय दुज्जोहण-भीम समुट्ठविय विप्फुरिय फणा-मणि-मउङ-सिर गिव्वाण-भेरि-रव-गहिर-गिर मणि-कुंडल-मंडिय गंडयल जय-लच्छि-समच्छिय-वच्छयल सुर-वर-करि करणुक्करिस-कर जमसासण-भीसण-भिउङि-धर केसरि-णियंव-पडिविव-कडि सुर-णियर-पसंसिय-चारहङि कुसुमोरु-सक्क-कुलिसोरु-जुय धयरट्ठ-णराहिव-पंडुसुय गंधारि-कोति-वल्लह-तणय सुर-वहु-कडक्ख-विक्खेव-हय वगंति धंति मेल्लंति गय णं जाय णिरंकुस मत्त-गय ४ घत्ता णाग-णरामर-जण-मण-मोहण रज्ज-कज्ज-संदेह-वलग्गउ सरहस भिडिय भीम-दुजोहण । णं भारहु जेम समप्पइ लग्गउ ॥ १० Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिटणेमिचपिठ [४] णह-लंगूल-केसरी केसरी व कुद्धा । केम वि आसथामेण थामे णं णिरुद्धा ॥ थिउ अंतराले गुरु-तणउ ताहं सामरिस-भीम-दुज्जोहणाहं रेहइ थिर-थोर-पलंव-वाहु णमि-विणमि-मझे णं रिसहणाहु ओसारिय वे-वि गयाउहेस णं खीण-कसाएं राय-दोस पइसारिउ अज्जुणु रहवरत्थु अखलिय-पयाउ रण-भर-समत्थु पहिलारउ दोगहो किउ पणामु पुणु लइउ सरासणु अतुल-थामु अग्गेय-सरहिं णिम्मविय अग्नि धय-चामर-छत्तेहिं जाव लग्गिा उल्हविय ते-वि वारुण-सरेहिं णव-जलहरहिं व धाराहरेहि णिट्टविय ते-वि वर-वायवेहि सिल-पव्वय-पाहण-पायवेहि घत्ता णउ संधाणु थाणु णिज्झाइउ णवर सरेहिं दियंतर छाइड । भाइहि पुलउ परिटिउ उच्चउ कुरु-मुहे दिण्णु णाई मसि-कुच्चउ ॥१० वट्टइ जाम जणवए अज्जुणाणुराओ । ताम तहिं जि अवसरे उट्टिओ णिणाओ ॥ णं गज्जिउ णहे णव-जलहरेण णं गज्जिउ पाउसे सायरेण णं गज्जिउ वणे पंचाणणेण णं गज्जिउ पलए जमाणणेण जणु धाइउ दूसहु सर्दु जेत्थु भडु एक्कु णिहालिउ ताम तेत्थु आवद्ध-कवउ धाणुहिय-वेसु मणि-कुंडल-मंडिय-गंडएसु तहो रसइ सरासणु करे रउद्दु णं जुय-खए खुहिउ महा-समुदु संपाइउ जहिं सो कुरुव-राउ णं जीविय-आसालंभु आउ कहिं अजुणु दुजणु दोस-लइक अणिमित्त-णिवद्भ-महंत-वइल ४ Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्तरहमो संधि वलु वुझउ जुज्झउ मई समाणु पेच्छउ सुर-सत्थु अपेच्छमाणु सरु थरहरंतु वच्छयले देमि विरसंतहो जीविउ अज्जु लेमि धत्ता तं सुणेवि वयणु दुज्जोहणु हरिसिउ कलह-केलि-कलि-रोहणु । ओरे आउ मित्त दे साइउ अज्जु मणोज्जु [चोज्जु] आसाइउ ॥ ११ [६] जंपइ सूर-णंदणो एत्थहो ण जामि। जाम ण णिहउ अज्जुणो ताम तुहुँ ण सामि ॥ कुरु-णाहु णिवारइ चारु-चित्त करे रज्जु महारउ ताम मित्त पच्छइ जुझेसहो सहुं णरेण रह-तुरय-महागय-सम-हरेण धरिओ-वि ण थक्कइ वल-महंतु हउँ कण्णु किरीडिहे कुल-कयंतु तं वयणु सुणेवि गंगेय-दोण किवि-विउर णराहिव-भग्ग-धोण ते मिलिय चयारि वि पंडवाहं दोणायणु थिउ वले कउरवाह वे-पक्खीहूयउ सयलु रंगु किवि-कोतिहिं गरुयउ माण-भंगु पारास वि विउरहो तणिय जाय सवि पंडव-जणणिहिं पासु आय ८ तो णरेण णिवारिउ कुरुव-राउ मुए मं धरि फेडमि सुहङ-वाउ पत्ता पुणु पुणु स-धणु धणंजउ घोसइ तुम्ह वि अम्ह वि समरु समच्छरु वहु-कालंतरेण जे होसइ । तं एवहि जे होउ एकंतर ॥ १० तो ते किव-विओयरा अंतरे पइट्ठा । मरु पइसारिओ-सि रे केण पहिय धिट्टा ॥ 5. 11c. ओरें. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरित उहु अज्जुणु उत्तमु रायहंसु जसु केरउ णिम्मलु कुरुव-वंसु सेयंसु जेत्थु गुण-रयण-रासि पारणउ जिणहो किउ जेण आसि मेहेसरु जहिं कुरु सणंकुमारु जहिं संति कुंथु अरु अमरु सारु ४ रज्जंतरेसु गमिएसु वहुसु जहिं जाउ पुरूरउ आउ णहुसु गय णरवइ जेत्थु अणेय-संख सय-सहसक्खोहणि कोडि लक्ख जहिं संतणु चित्तु विचित्तवीरु जहिं पंडु धराधर-धीर-वीरु धयरटु जेटु जहिं कुरुवराउ तहिं अज्जुणु तुहं कहे केत्थु आउ तं वयणु सुणेवि स-विलक्खु कण्णु हेट्ठा-मुहु ठिउ मसि-कसण-वण्णु घत्ता कुरुवइ कुविउ समुण्णय-घोणहो तुम्हहं कवण थत्ति किव दोणहो । साहणु पुरिसयारु मई वुत्तउ विण्णि-वि जासु सो जि कुलउत्तउ ॥ ९ [८] कंचण-कवय-कुंडला कुपुरिसाण होति । जहिं सुमणोहराई तहिं गुणा वसंति ॥ जइ कारणु तुम्ह पहुत्तणेण तो मई अहिसित्त हियत्तणेण पल्हत्थिय-कंचण-कलस-हाउ किउ चंपा-पुर-बइ अंगराउ पेक्खतहं पंचहं पंडवाह किक-विउर-दोण-सरिसंभवाहं परिवद्ध पटु मंगल-सएहिं णाणाविह-तूरेहिं आहएहिं राहेयहो चिंत महंत जाय दुज्जोहण-केरा वहु पसाय अद्धासणु जीवणु अंगएसु मित्तत्तणु साहणु णिरवसेसु वाइत्तइं छत्तई चामराई धण-धण्ण-रयण-विविहंवराई अग्गासण-दाणु सुवण्ण-भारु हउं काई देमि जं सयलु सारु 7. 5b पूररउ. 8b. कइ. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्तरहमो संधि घत्ता आयहिं एत्तिएहि उवयारेहिं जिम गुरु-सीसहो सीसें छिपणे णिरिणु होमि पर विहिं जि पयारेहि । जिम णिय-सिरेण रणंगणे दिण्णे ॥ १० [९] तहिं अवसरि पराइओ णिय-चमू-सहाओ। चंपापुरवराहिओ णाई सूरराओ ॥ एक्केक्कहिं रहवर-गयवरेहिं तिहिं तुरयहिं पंचहिं-णरवरेहि संभवइ पत्ति तिहि तेहिं सेण सेणामुहु सेणा-ति-उणणेण गणु सेणामुहेण तिहत्तगेण चमु-साहणु होइ गणत्तएण पंचुत्तर-चउ-सय तहिं णराहं तेयाल विणि सय हयवराह एक्कासी रहवर चल-रहंग एक्कासी पवर महा-मयंग एत्तिएण वलेण तुरंतु आउ जय-कारिसु सरहसु कुरुव-राउ कण्णेण्ण वि किउ जयकारु तासु पेक्खंतहो पंडव-साहणासु तो भीमें हसिउ सढत्तणेण गलगज्जहि एण पहुत्तणेण धत्ता पभणइ दोणु सरासण-हत्थे जं विण्णाणु पयासिउ पत्थें । तं जइ णिरवसेसु दरिसावहि तो धाणुहिय-लीह परिपावहि ॥ १० [१०] गुरु-वयणेण तेण सहसत्ति अंगराओ । णई धाइयउ णव-धणो स-सर-धणु-सहाओ ॥ अवरोप्परु वढिय मच्छराहं पेक्खंतहं पंडव-कुरुवराह दुद्दम-दणु-देह-वियारणाई दरिसियई अणेयई पहरणाई वामोहण-थंभण-तासणाई ___ अग्गेयई अग्गि व भासणाई ४ Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३४ वारुणई महाघण- दावणाई णिम्मिय अवराइ-मि आउहाई गय हत्थु समुट्टिउ भीमसेणु थिउ सघणु घणंजउ गहिय-वाणु किउ विउरु दोणु गंगेउ तित्थु तहि अवसरे फुरंत चल-विज्जुलु णं जुज्झहे वरि वद्धउ आउसु तो भइ दोणु किं कालु णेहि जइ हउं गुरु तुहुं महु सीसु वुत्तु दुद्धर वर-वइरि-धुरंजण हक्कारिय भायर कहिउ कज्जु थिय पंच- वि पंचहि रहवरेहिं हेलए जे धरिज्जइ जण्णसेणु सहसत्ति करेपिणु संधि - कज्जु अहिछत णिरूवि गुरुहे थाणु पावणाई मंच - उद्दावणाई दक्खवियई दाइहिं संमुहाई णं तुलियालाणु महा- करेणु सहएउ णउलु राएं समाणु अज्जु जे कण्णज्जुणु होउ एत्थु धत्ता [ ११ ] गय णिव णिय- घराई वरिसियई पाणियाई । गाइ पओहरावली - संपराणियाई ॥ धारा-सर-थोर - थंभाउलु । विणिवारंतु पत्तु णं पाउसु ॥ १० ओए-वि अवर- विवद्धिय गउरख अवरुप्परु संभासु ण गच्छिय रिट्टणेमिचरिउ पडिवण्णउं अज्जुण अज्जु देहि तो द्रुमयहो उप्पर करहि चित्तु पडवण्णु असेसु घणंजएण जाएवउं दुमयहो उवरि अज्जु संपाइय कहि-मि वासरे हिं जिह वारि- णिवंधणे वर - करेणु तिहि अद्धोद्धिए दिष्णु रज्जु गर गयउरु णरु भाइहिं समाणु धत्ता ४ ८ एक्कर्हि पुरवरे पंडव - कउरव । णं गुण-दोस मिलेप्पणु अच्छिय ॥ १० Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्तरमो संधि [१२] वडिय-मच्छरेहिं दुकम्म-रउवरेहिं । पुणु पंचंगु मंतु आढविउ कउरवेहिं ॥१ दुजोहणु पभणइ ताय ताय अणुरत्त-पयई ते पंडु जाय रज्जु वि आयहु जे अणुक्कमेण मई किज्जइ काई अ-विक्कमेण । तो संतण-णंदण-णंदणेण वोल्लिज्जइ सप्पिसुणत्तणेण सो धम्मपुत्तु सयमेव धम्मु जसु तणउं अमाणुस-चरिउ कम्मु सुर-गुरु ण-वि पुज्जइ मंतणेण रहु-णंदणु णउ वीरत्तणेण ण पयावइ पय परिपालणेण ण दिवायरु पिहिवि णिहालणेण ण महण्णउ गंभीरत्तणेण ण गिरिंदु मेरु धीरत्तणेण गंगेउ दोणु किउ विउरु जासु महिमंडलु अवसे होइ तासु घत्ता कुरुवइ हसिउ कोस-बल-गब्वें णिशणत्ते परिपूरिव-दव्वें । आसत्थामु जेत्थु तहिं किव-गुरु मई जे सयं भुजेवउ गयउरु ॥१० इय रिडणेमिचरिए धवलइयासिय-सयंभुव-कए सप्तदसमो संधि संमत्तो ॥ १७ ॥ Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठारहमा संधि जें वाल- भावे भीमज्जुणहं तं कवडु करेप्पिणु मंतणउं ताय ताय जइ एत्थहो गच्छइ ता महु अंगि होइ सुह-अच्छी वसुमइ संसय-थाणु वलगी दाइउ चोरु जारु रिउ विसहरु सूइउ जं दूसासण- जेट्टे महु वि एउ हियवइ पडिहासइ त्थु पत्थु तर्हि कज्जु विरुज्झइ पंडव वरणामर वर- पुरवरे तं पट्टणु होउ जुहिट्ठिलहो विहिं हत्थिहि णिव्भर - मत्ताहि एउ भणेवि पहिय हक्कारिय अत्थि वारणामउ वर-पट्टणु बुच्चइ थामे थामे घण घण्णई थामे थामे पाणियई पवित्तई थामे थामे दहि-य-पय- पाणई थामे थामे सहलई सालि-वाई थामे थामे जंतउडि-सहासई थामे थामे कल कोइल-कलयलु परिसु कहि-मिण खंडियउ । कुरुवेहिं जउहरु मंडियउ ॥ १ [१] अहि कहि-मि जुहिट्ठिल अच्छइ सव्वालिंग दे ण लच्छी तेण वसंतें कउ सामग्गी आयहुं पासि ण दिज्जइ रइ हरु तं चितवि कज्जु घयरट्टे जेत्थु भीमु तर्हि कज्जु पणासइ एक्कहे वसेवि तेण णउ सुज्झइ जंतु ठंतु परिओसिय-सुखरे धत्ता तुम्ह एउ णराहिवइ । एक्कर्हि वसइ ण संभवइ ॥ [२] दिण्णई दाणई भेउ णिवारिय वण्णहो तो केरउ वड्डत्तणु थामे थामे पुप्फलई स- पण्णई थामे थामे गोउलई विचित्तई थामे थामे आरामुज्जाणई थामे थामे सरसई इक्खु-वाई थामे थामे कमलई सविकासई थामे थामे केयइ-रय - परिमलु 1.3a अंग होइ सुहसच्छी 5b दियइ 66 सूयउ. ४ ८ ४ Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठारहमो संधि घत्ता णिरुवमई अकित्तिम-कित्तिमई जण-मण-णयणाणंदिरई । छुह-धवलई रिसि-गण-सेवियई थामे थामे जिण-मंदिरई ॥ [३] जेमाइट्ठउ तेम पगासिउ घरे घरे चच्चरे चच्चरे भासिउ ताम जाम पुरे पायडु जायउ भीम-पत्थ-जम-जेट्ठह णायउ तो हक्कारेवि कुरुवइ-जणएं संतण-तणयहो तणएं तणएं पंडव-णाहु हसेप्पिणु वुच्चइ भणमि वप्प जइ तुम्हहं रुच्चइ वरणावइ णामेण महाणइ जणवउ णिरवसेसु परियाणइ ताहे तीरे वर पुवायामें अस्थि वारणामउ पुरु णामें जाहि जुहिट्ठिल तं तुहुं भुंजहि देसु-वि जीवणाई उवजुजहि भणइ राउ तुहं अम्हहं राणउ अवरु-वि अंधकविट्ठि-समाणउ ४ घत्ता ९ तुहुं पियरु पियामहु परम-गुरु सामिसालु जयकार-खमु । जं किंपि भडारा देहि महु तं जे पुरंदर-णयर-समु ॥ [४] पंच वि पंडु-णराहिव-जेट्ठहो णवकारेप्पिणु तहो धयरट्ठहो मंदिर गय गंगेयहो केरउ कम्मु समारंभिउ विवरेरउ दुज्जोहणेण एउ खल-खुद्दे पलय-काल-अणुरूत्र-रउद्दे तेण पुरोहिउ वुत्तु पुरोयणु विसहर-विसमु विसोवम-लोयणु पंडव जाम एंति वीसत्था णिय-णिय-वाहण-वावड-हत्था पट्टण-गामाडइ-गिरि-देसेहि विसम-खड्ड-चिक्खिल्ल-पएसेहि ताम करेऽजहि घरु लक्खामउ । सण-सज्ज-रस-तेल्ल-घिय-थामउ वरिसभंतरे एउ करिजहि लद्धावसरु हुआसणु देज्जहि ___4 2a गंगेव 3a ज. ता दुज्जोहणेण खलखुद्दे Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ३८ रिट्ठणेमिचरिउ पत्ता धण-धण्ण-सुवण्णे पूरियउ तं गंधारिहे गंदणेण । गउ णवर पुरोयणु मण-गमणु खर-संजोत्तिय-संदणेण ॥ तहि अवसरे तवणुत्तम-तेयहो पिहि पाएहिं पडिय गंगेयहो लइ सहुं पुत्तेहिं जाम भडारा दूरीहूवा चलण तुहारा । किर होसहि पंडवहं पयंडउ विहुर-तरंगिणि-तरण-तरंडउ किर अच्छहुं तउ आसीवाएं तं ण समिच्छिउ दुट्ट-बिहाएं अज्जु पंडु धुउ सग्गु वलग्गउ अज्जु जयासा-पायउ भागउ अज्जु अपुज्जु कुडुवु महारउ जोइस-मंडलु अज्जु अगारउ अज्जु होउ धयरट्ठ सइत्तउ जासु पुत्तु धण-संपय इत्तउ अज्जु मणोरह होंतु कुरु-णारिहे खल-खुद्दहे पिसुणहे गंधारिहे घत्ता इय भणेवि स-पुत्ती कोंति गय तेण वि दिण्णासीस तहे । सिय आउ पवड्ढउ पंडवहं गह साणुग्गह होंतु पहे ॥ ९ । ४ किउ आउच्छिउ पडि-पल्लटिउ भणइ पत्थु सो महु अवरत्तउ पट्टणु णिरवसेसु णीसरियउ जहिं पंडव तहिं उत्तम-देसउ जहिं पंडव तहिं सयल महायणु जहिं पंडव तहिं तूर सहासइं जहिं पंडव तहिं पउरु असेसु वि धम्म-पुत्तु पुणु धम्मु जे केवलु वड्ढमाण-जिण-मंदिर जेत्तहे 4.9 b स गंधारिहे अम्मणु-अंचउ विउरु पयट्टउ जं इह अवसरे दोणु ण पत्तउ कुरुवराय-आणए वि ण धरियउ जहिं पंडव तहिं मंगल-सेसउ x x x चामर-छत्त-धयइं-पिहियासई वल्लहु जंतु होइ जणु वेसु वि अवसें सव्वु लोउ तहो वच्छलु कोंतिए णिय णिय णंदण तेत्तहे ८ Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठारहमो संधि जो जंतु णिहालइ जिण-वयणु सो गरु परिसक्कइ जहिं जे जहिं [ ७ ] फग्गुण - मासो अट्टम - वासरे पासेहि भामरि देवि ति-वारउ जय देवाहिदेव जय - णिम्मल जय सोलह - कसाय-भड -भंजण तु वभाणु विट्टु सिउ संकरु तुहुं कल्लाणु णाणु तुहुं मंगलु तुहुं संसार-समुद्दुत्तारणु तुहुं वंदिज्जहि सुर- संधाएं अट्ठमउ चंदु रविवारु हउ सवइ-भि सु-मंगल-गाराई णंदीसरु करेवि णीसरियई जणु पलट्टिउ कह व किलेसे ह सासण देवय एम करिज्जहि थोवंतरे दक्खविय - पवंचउ ओसारएण जुहिट्टिल वुच्चइ कुरुव कुमार विसम-संसग्गिहि अ-विवर-भवणे ण पई अच्छेवर रणिहि पहरउ देंतु सहोयर घत्ता घत्ता सव्व-उ व-जीव - जीवावणउं । तर्हि जे तर्हि जे वद्धावणउं ॥ १० रोहिणि- रिक्खे पढम-णंदीसरे पुणु थु थोत्तेर्हि संति - भडारउ जय णिद्दोस पयासिय- केवल परम परंपर सुहुम णिरिंजण तुहु सिद्धंतु मंतु तुहुं अक्खरु तुहुं छज्जीव-णिकाय-सु- वच्छलु तुहुं जे मोक्खु तुहुं मोक्खहो कारण अहवइ केत्तिएण थुइ-वाएं [ ८ ] विट्ठि सणिच्छरु दडूढ दिन । पई चितंतहं परम जिण ॥ ३९ पंडव कोंति णवर उच्चरियई धाहाविउ भविएहिं असेसेहि रज्जु पंडु-णंदणहुं जे देज्जहिं विउरु पवच्चिर अम्मणु अंचउ रायणीइ ण कयाइ विमुच्चइ रक्खज्जहि अप्पाणु विसग्गिर्हि दिवे दिवे वण- कीलए गच्छेवउ एउ करेज्जहिं णर-परमेसर ८ ४ Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरित घत्ता पणवेष्षिणु विउरु णियत्तियउ पंडु-पुत्तु गउ दुम्मणउ । णिय-जम्म-भूमि मेलंताहो कासु ण अंगहो रणरणउ ॥ ९ [९] णव-वसंत-समए मणोरमे मलय-मारुयंदोलिए दुमे कमल-रेणु-रंजिय महीयले चूय-चंपयाराम-सीयले कोयलालि-कुल-वहल-कलयले विविह-कुसुम-रय-सुरहि-परिमले पंडु-णंदणाणंद-संगया वारणामयं पट्टणं गया जहिं पयंड-पुंडुच्छु-वायाहया(?) उच्छलंति मायंद-णिवहया पक्क-कलम-कणिसा पलोट्टिया ___x x x कसण कणिस-भर-भग्ग-पंकया पंकयाइं उच्छलिय-छप्पया छप्पायाउला पहिय-सत्थया पहिय-सत्थ-णिक्खोय पंथया ८ धत्ता तं पट्टणु पंडव पइसरिय जय-जय-सद्दे लद्ध जय । दस दिवस पुरोहिय-भवणे-थिय पुणु जहिं जउहरु तेत्थु गय ॥९ [१०] दिट्ठ णिहेलणु लक्खासारिउ कारणु हियइं परिट्ठिउ भारिउ एउ कम्मु दुजोहण-केरउ अण्णहो चरिउ कासु विवरेरउ एव वियप्पेवि पिहिवि-पहाणउ भाइहिं कहइ जुहिट्ठिलु राणउ एहु ण भवणु भीम भल्लारउ अप्पसत्थु थिउ सव्वागारउ सण-सज्ज-रस-बसा-धिय-संगहु लक्खा-कय-तण-कट्ट-परिग्गहु वरिसभंतरि हुववह-भायणु रक्खइ जइ वि सक्कु णारायणु भणइ विओयरु पत्तउ किज्जइ अप्पसत्थु जइ तो ण-वि सज्ज धम्म-पुत्तु णिय-भाइहे अक्खइ जइ छंडहु तो रिउ उवलक्खइ ...9 7b पकयाह 10 7a पुत्तउ. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भट्ठारहमो संधि धत्ता तहिं अवसरि वर-कुद्दाल-कर घर-भेएं णं दुजोहणहो , पेसिउ कोतिहे देवरेण । आयउ खणउ खणंतरेण ॥ ९ अक्खिउ गरेण जुहिट्ठिल-रायहो विवरु ण दीसइ भवणहो आयहो तें तुह पित्तिएण हउं पेसिउ णिरवसेसु वित्तंतु गवेसिउ धरु परियचिवि परिह खणेवी पिहुल सुरंग तेथु पाडेवी वरिसभंतरे कम्मु समप्पइ रयणिहिं पहरउ देप्पिणु सुप्पइ ४ पहिली भीमहो वीयउ पत्थहो णउलहो तइयउ चउत्थु चउत्थहो वासरे पुरवर-वाहिरे गम्मइ णक्खुत्तुग्गमे पडियायम्मइ एम भणेवि लग्गु णिय-कम्महो। णाई महारिसि तव-परियम्महो ताम जाम संवच्छरु णिज्जइ पडिय सुरंग समत्ति कहिज्जइ ८ धत्ता किर देसइ बहुल-चउद्दसिहि अग्गि पुरोयणु जउ-भवणे वरि हउ जे हुवासणु देमि तहो भीमहो वइढिउ रोसु मणे ॥ ९ [१२] जाव ण अम्हई डहइ पुरोयणु ता बरि तासु जे दिण्णु हुवासणु जाव ण होइ कोंति संताविय तो वरि तासु जे जणणि रुवाविय जं होसइ तं कारणु लक्खिउ ओसारेण जणेरिहिं अश्विउ जउहरे अज्जु जलणु मई देवउ वइवस पुरहो पुरोयणु णेवउ ४ सिक्खा-अणुवय-गुणवय-धारिए जं जाणहि तं करहि भडारिए सुय-वयणहिं विहलंघलिहोंतिए तक्खणे रिसि-भोयणु किउ कोतिए पुरवरु णिरवसेसु भुंजाविउ दीणाणाहहं धउ पुंजाविउ सव्वई पुजियई जिण-भवणइं कियई तोय-धिय-पय-दहि-ण्हवणई ८ Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - रिट्ठणेमिचरिऊ घत्ता गउ ताम दिवायरु अत्थवणु रयणि पढुक्किय भीसणिय । ललललइ लोल लालाउलिय णावइ जीह जमहो तणिय ॥ ९ [१३] रयणिहे पढम-पहरे पडिवण्णए पट्टणे जणवए णिद-णिवण्णए धीवरि पंच-पुत्त घरु आइय भीमें मइरासत्तिहे लाइय किं पि ण जाणइ मज्जाइण्णी सहुं पुत्तेहिं जउहरि जि णिसण्णी अण्णेत्तहे सुहु सुत्तु पुरोहिउ वारि जि भीम-कयंतें रोहिउ ४ णियलु कवाडहो तणउ धरिजइ हुयवह-चुरुलिं सहत्थें दिज्जइ सणे-सज्ज-रसे वसा-धिए लग्गइ तिल्ल-तिणेवण-णिवहे वलग्गइ एत्तहे एत्तहे तक्खणे पावइ भुक्खिउ जमु जेवंतउ णावइ भणइ विओयरु विसहर-लोयणु डझहि महु वारियए पुरोयणु ८ घत्ता किं लोयाहाणउ चप्फलउ जो चिंतइ पाउ पाउ परहो अणुलग्गउ अण-हक्कारियउ तहो अप्पणु जे एइ घरहो ॥ ९ [१४] दीहर-गहिर-विसालुत्तुंगए कोति स-णंदण णट्ट सुरंगए डहइ विओयरु सिहि पज्जालेवि घरहो असेसई वारइं टालिवि णउ णिग्गमु पइसारु वि कासु वि इच्छइ वरणहं लग्गु हुयासु वि चउदिसु जालावलिहिं झुलुक्कइ पर कोतियहे पासु णउ ढुक्कइ ४ हाहाकारु जाउ तो पट्टणे हा हा पंडव दड्ढ हुवासणे हा हा कम्मु काई किउ कुरुवइ कवण मणोरह पुण्ण पयावइ हा हा दुट्ठ भुअंगम-लोयण कहिं पावेसहि पाव पुरोयण तहिं अवसरे छुडु परिह-पवण्णइं भीमें विणु पंच-वि आदण्णई ८ Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठारहमो संधि णिग्गंतहो ताम विओयरहो ओवत्तण- सील समावय णिग्गउ भीमसेणु जउ - भवणहो णं केसरि-किसोरु गिरि-कुहरहो जाव जगेरिहे वइ आवइ सासण देवय जइ जिण - सासणे जइ परमेट्ठि सच्च गुरु पंच-वि जइ सच्चाउ सा कोंति महासइ लक्ख हणंतु हणंतु महाइउ जउ-मंदिरे ण मंतु मेसासणु तो भी वलिवि णिहालियउ कुरु - संदहं उप्पर पज्जलिउ सरहसु मिलिउ जुहिट्ठिल- रायहो मिलिउ किरीडि पुरोहिय - डाह हो मिलिय पउल - सहएव सहोयर तेहि-मि दिनु विओयरु एंतउ णासहु ताम महंती आवइ दुच्चरियहो पर चोरिय- दव्वहो पिहि णर- जमल- जुहिट्ठिल- रायहं [ १५ ] घत्ता लक्ख ण ढुक्कइ संमुहिय । कवण ण होइ परम्मुहिय ॥ 14.9a विओयरई 9c समावहइय णं आसण्ण-भब्वु भव-गमणहो णं वण-हत्थि महातरुणियरहो काई विओयरु मज्झे चिरावइ तो म मरउ महु पुत्त हुयासणे जइ णक्खत्तई चंदाइच्च-वि तो जीवंतु पुत्तु दीसेसइ ताम सुरंगहे वारु परायउ णिग्गउ णं विवरेण हुवासणु घत्ता हुयवहु जाला - भीसणउ । णावइ मच्छरु अप्पणउ ॥ [१६] घत्ता णिय-खंधे चडाविवि णिय जणणि गउ भीमु घणंजय - धम्मसुय णं ववसाउ पुण्ण-संघायहो जउणा - वाहु व गंगा- वाहहो णं पुरुरवो णमिवणमीसर णाई महाभय- पुट्टलु दें तउ जाम पुरोयणु सण्ण न पावइ होइ चित्तु णासेवए सबहो मिलिउ भीमु णिय- भाइ-सहायहं ४३ इय रिट्ठमिचरिए धवलइयासिय सयंभुव-कए अष्टादशोऽध्यायः ॥ १८॥ जमल ठवेपणु ऊरुएहि । वे वि वि सयंभुवेहिं ॥ ४ ८ ४ ८ Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एगुणवीसमो संधि पंडव दड्ढा जउ-भवणे गय उच्छलिय वत्त चउपाबीहिं । विरुवउ किउ दुज्जोहणेण धिद्विक्कारिउ राय-सहासेहिं ॥१॥ [१] संपत्त वत्त दुज्जोहणहो कण्णहो सउणिहे दूसासणहो धयरहु कवडु दुक्खेहि हउ हा अज्जु पंडु महु सग्गु गउ । गंधारिए किउ वद्धावणउं हा हूसि माए गउ कलहणउ गंगेय-विउर-किव मुच्छ गय कह कह-व समुट्ठिय सोय-हय ४ दोणहो अहिछत्ते वसंताहो गय दिवहा कइ-वि स्वंताहो वलएवहो लंगल-पहरणहो संपत्त वत्त णारायणहो मच्छरु उप्पण्णु दसारुहहं णाणाविह-गहिय-महाउहहं किउ मेलउ जायव-साहणहो। किर उप्परि जंति सुयोधगहो ८ घत्ता ताम णिवारिय दूवरण किं कउरवहं जाहु ओखंधे । अच्छइ रण-पिडु मंडियउ तुम्हहं रण-पिडु सहु जरसंधे ॥९ [२] तहिं काले पुरोयण-पलय-कर जउ-भवण-विणासणु णर-पवरु पंच वि वहमाणु एधाइयउ तं कउसिय-णयरु पराइयउ जहिं णिवसइ कण्णु णराहिवइ महएवि पहायरि हंस-गइ तं विहि-मि कुसुम-कोमल दुहिय छण-चंद-रुद-सुंदर-मुहिय सा पंडव-राएं अहिमुहेण णं उरसि विद्ध कुसुमाउहेण परिचिंतइ दंसणु मग्गइ-वि णीससइ पेम-जरु लग्गइ-वि संतप्पइ किंचि ण रुच्चइ वि अणवज्जए लज्जए सुच्चइ वि उम्माय-दवग्गि झुलुक्कइ-वि जीवय-संदेहहो ढुक्कइ.वि Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एगुणवीसमो संधि २५ घत्ता णवमी कामावत्थ गय सहियहं अग्गए एम घोसइ । जइ करे लायहो पंथियहो तो महु मुझ्यहे जीविउ होसइ ॥९ [३] तं णिसुणेवि वयणु मणोहरीहे जाणाविउ जणणहो सहयरीहिं परमेसर तुम्हहं तणिय सुय विवरेरी काम-गहेण हुय पहे को वि णिहालिउ कप्पडिउ णं हियए अणंग-वाणु पडिउ विहलंघल एक्कु विं पउ ण गय सारंगि व वाह-सरेण हय सा एम देव विण्णवइ पइं जइ पहियहो कह-वि ण देहि मई तो एवहिं हले सहि सिहि सरणु विस-भक्खणु अहवइ जल-मरणु तो कण्णे दिण्ण कण्ण वरहो भीमज्जुण-जमल-सहोयरहो दस रत्ति वसेप्पिणु तहिं अजय पुणु तावस-वणु विहरंत गय घत्ता दिठु तवोवणु पंडवेहिं चंपय-तिलय-वउल-संछण्णउं । सम्वहो सइवहो सासणहो पहिलउ तं जे णाई उप्पण्णउं ॥ ९ [४] आसणु वसुंधर-पुरवरहो वीसाम-भुवणु णं सुरवरहो तं दिट्ठ तवोवणु तावसह अब्भासिय-जोग-पसरिय-जसहं कुस-अंकुस-अक्ख-सुत्त-करहं चलणेक्कंगुट्ठ-चित्त-धरहं दिणयर-कर-पवणाहारियह संजमिय-जूड-जड-धारियह तं चूडालंकिय-विग्गहहं पाइण-कोवीण-परिग्गहहं वर-भिसिय-कमंडल-मंडियह चउवेय-भेय-परिचडियह भुई-भुरुकुंडिय-विग्गहहं सहियग्गि-वाय-सीयायवह गुलियंजण-सिद्धि-परायणहं कंकाल-करोडी-भायणहं Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ घत्ता तहिं वसंत सुंदरि तव-रिद्धी पंचहिं काम-सरेहिं उरे विद्धी ॥ ९ विझसेण-पत्थिव-तणय धम्मपुत्त-धाणुक्किएण सा गंपिणु कुंतिहे पासु गय पडिवत्ति जहारुह सयल किय उवविसण-पाय-पक्खालणेहिं पाणासण-भोज्ज-णिहालणेहि अवरेहि-मि अइ-सम्माणियर परिपुच्छिय पंडहे राणियए णव-जोव्वणे को वइराउ तर जे सुदरि तावसि-वेसु किउ स वि वाह-जलोल्लिय-लोयणिय थिय दुम्मण भूमि-पलोयणिय हउँ विंझसेण-णरवइहे सुय अवलक्खण अलइय-णाम हुय किर मई परिणेसइ धम्म-सुउ जउ-भवण-पलीवणे सो-वि भुउ अणुमरेवि ण सक्किय दइव-हय ते अच्छमि तावस-भाव गय धत्ता वुच्चइ महुमह-फूझ्यए पंडव दड्ढा मा करेह भंति । पुण्णेहिं माए तुहारएहि को जाणइ कह-व जियंति ()॥ [६] तं णिसुणेवि बुच्चइ वालियए णव-कुवलय-दल सोमालियए मई जइ-वि कया-वि ण दिट्ठाई णिय बुद्धिए तो-वि गविट्ठाई कुरु-मते(?) सहुं दुवियइढाइं जउ-मंदिरे अण्णइं दइढाई तुम्हई पुणु पंड्डहे केराई रूवई करेवि विवरेराई मंछुडु भुक्खियई तिसाइयइं अम्हारउ आसमु आइयइं णउ अण्णहो आयइं चिंधाइं अंगई सोहगग-समिद्वाइं पहु एहु जुहिट्ठिलु दुरिसु एहु वंभणु भीमसेण-सरिसु जमलज्जुण एय जणेरि तुहुँ परिणावहि दय करि देहि सुहु ९ ८ Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एगुणवीसमो संधि ४७ धत्ता . वुत्त दसारुह-सोयरिए कहिं ते पंडव कहिं सा कोंति । अम्हई अवरई वंभणइं जाई समीहहिं ताई ण होंति ॥ ९ [७] मुहयंदोहामिय-छण-ससिंहे मण-पसरु णिवारेवि तावसिहे सहु जणणिए णयणाणंदयरु गय पंडव ते तिसिंग-णयरु जहिं पहु पचंड-वाहणु पवलु रण-भर-धुर-धरणु वीरधवलु विमलप्पह णामें तासु पिय णं परम जिणेदहो मोक्ख-सिय उप्पणउ कण्णउ विहि-मि दह इंदीवर-लोयण परम-मुह सिरि-हिरि-वइ-सुंदरि-सुप्पहउ अच्छरियासोय-गुणप्पहउ तव-तोयहो पुव्व-णिवेइयउ जउ-भवण-डाह-उव्वेइयउ अच्छंति जाम हिट्ठाणणउ तहिं काले पराइउ तव-तणउ पत्ता दसह-मि लाएवि रणरणउ दसह-मि दस जे अणंगावत्थउ । गउ वण-गहणे हिडिवु जहिं भीमहो रण-धुर धरिवि समत्थउ ॥ ९ [८] णियच्छियं महावणं अणेय-दारु-दारुणं अणेय-पव्वआउलं अणेय-खड्ड-संकुलं अणेय-पक्खि-णीसणं अणेय-भूय-भीसणं अणेय-भिल्ल-कोक्कियं अणेय-कोल-रोक्कियं अणेय-सीह-रुंजियं अणेय वग्ध-गुंजियं अणेय-णाय-णाइयं अणेय-रिच्छ-छाइयं अणेय-भल्ल-मदियं अणेय-रिट्ठ-कंदियं अणेय-वाय-वेवियं णिसायरोवसेवियं Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ घत्ता तहिं वणे दिणमणि-अत्थवणे वहल-दल्हो दीहर-पारोहहो । गिरि-गुह-मुहे गयवरई जिह आवासियई मूले णग्गोहहो ॥ ९ [९] [ग]उ ताम विओयरु कमल-सरु जं मणहरु परिमल-मुक्क-सरु जं णिब्भर-भमिर-भमर-भमिउ जं सुर-बहु-सुर-किण्णर-भमिउ जं मलयाणिल-संचालियउं जं कमल-संड-संचालियउ जं विविह-विहंगम-परिमलिउ जं कुवलय-केसर-परिमलिउ जं वण-करि-कर-णियराहयउ जं सुरहि-कुसुम-रय-राहयउ तं पाणिउ आणिउ तेण तहिं स-सहोयरु राउ णिवण्णु जहिं संणमिउ णलिणि-णव-पण्ण-पुडु गउ परम-विसायहो भीमु फुडु परिपालिय-सयल-महीयलहो वट्टइ का वत्य जुहिट्ठिलहो घत्ता जो पंडव कुरु-कुल-तिलउ देसु असेसु आसि भुजंतउ । सो परमेसरु विहि-वसेण पेक्खु केम तिण-सत्थरे सुत्तउ ॥ ९ [१४] चिंतंतु परिट्ठिउ भीमु जहिं विज्जाहर-कण्ण णहेण तहिं संपाइय पासे विओयरहो णं सच्चहाम दामोयरहो मंदोवरि णं दसकंधरहो णं रइ पुडुच्छु-धणुद्धरहो परमेसर करि पाणिग्गहणु अच्छिय णियंति तउ आगमणु ४ किं संकहि हउं विज्जाहरिय णामेण हिडिंवा सुंदरिय सायरहो मज्झे जण-धण-पउरु जाणिज्जइ संझागार-पुरु तहिं सीहघोसु णामेण पहु दूसह-संगाम-सहास-बहु सो जणणु सुदरिसण जणणि महु तउ दिण्णीं करि परिणयणु लहु ८ Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गुणवीस संघि रयणि विंझे पिसाय-वडे सो भत्तारु महत्तणउ अव एतडिय जि णवर महु सुणु संका-यर-णराहिवइ तहो उत्त हिडिंवु [हिडिव ]-वणे थिउ साहिहे कोडरे वीर - मइ तो सयल-लोय-दहो तं णिसुणेवि कोंतिहे गंदग जइ सी धरिज्जइ कुंजरेण धारायर र- कोडि वि जसु मरइ 1 विज्जाहरु तो विज्जाहरिए मरु जइ विं पुरंदरे अल्लियहि तो संतण- सुय सुयणंदणेण कड्डेप्पट हि करेण करु पार णिउद्ध वलुदुरेहिं णं सीया - कारणे दुद्धरेहिं पहरांत परोप्परु पवर-भुय दढ -मुट्ठि दंसणेहिं कररुह है धत्ता होइसि जेण समाणु समागमु । (इ) मित्तिय - केरउ आगमु ॥ ९ [ ११ ] घत्ता:: नाम घाइउ रयणियरु दिव्व-गयासणि-सिद्धि-विवज्जिउ । पदम-घणहो गज्जेताहो वीयउ णाई महाघणु गज्जिउ ॥ जुज्झेउ जं णिसियरेण सह विज्जाहरु वुच्चइ गयणगइगय साहइ ईहइ मइ-मि मणे : वोलंतई पेक्खइ कह व जइ पट्टवइ वे बि जम- पट्टणहो गलगज्जिउ जेम महाघणेण तो भीमु णिहम्मइ णिसियरेण: तहो ढुक्केवि एक्कु काई करइ [ १२ ] ४९ आरु हिडिवा-सुंदरिए मई जीवमाणे दुक्करु जियहि भडभडकडमद्दणेण वत्तीस-हृत्य गउ रयणियरु णं कंतासत्तेहि सिंधुरेहिं दसरहणंदण- दसकंधरेहिं लंकाहिव-णंदण-पंडु-सुय णं सीह दीह - हराउहेहिं ४ ८ Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ५० रिट्ठणेमिचरिउ घत्ता भीम-हिडिवहं तणए रणे णिसुणेवि गरुय-भुयग्गल-घायए । पिहिए वहु-अंसु-वाहियए चेउ णाई कियंतहा मायएं ॥ ९ [१३] परिपुच्छिय जायव-णंदणिय कहो केरी का तुहं कहो तणिय तहे ताए वि पयए णिवाउ किउ णिय-वइयरु गिरवसेसु कहिउ उप्पत्ति जेम जिह आगमणु जिह भीम-हिडिवहं जाउ रणु तहिं अवसरे चेइउ भायरेहिं णं गज्जिउ चउहु-मि सायरेहिं ४ . गय तेत्तहे जेत्तहे कुविय-मण रयणियर-विओयर वे-वि जण अज्जुणु वज्जरइ महंताहो तउ तिणि पहर पहरंताहो परिसमिउ भीम हउ अभिडमि जीवंतहो सीसु जेण खुडमि जइ कह-व ण इच्छहि जसु परहो तो णिद्द लहेवि णिसायरहो जइ ढुक्कु कयावि संझ-समउ तो होइ तगीयरु बञ्जमर . वत्ता तो सहस-त्ति विओयरेण पुट्ठिहे पाउ देवि मुसुमारउ । पाडउ णिसायरु धरणियले कालहो जाइ मणोरहु पूरिउ ॥१०॥ [१४] तो भीमें धरिय हिडिव करे उप्पणु घुडुक्कर पेम. भरे बहु-दिवसहिं अगणिय-मरण-भय ईहापुरु पंडव णवर गय जहिं खेत्तई वगय-पामरई ओटंकिय-बारई जहिं घरइ जहिं वग्घ-सिंध-णायाउलई उप्परि णिवडंति व देउलई ण :णिज्जइ माणुस-सदु जहिं आवासु लइजइ तेहिं तहिं संझा मे भीमासुरु अइउ रण-कंखु रउद्दु रसभइउ कामे (?) भीमहो कह-वि. पडिउ तहो गत्थ(?) देवि पुट्टिहे चडिउ किउ तिकरु कह-व ण मारियउ जणु णिरवसेसु हक्कारियउ Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वींसमो सांध घत्ता ईहाणयरु वसावियउ पुरवइ-पउर-परिस-पय-पालेहिं । कणय-मउड-कडि-सुत्तएहिं छ-वि पुञ्जियई सयं-भुव-डालेहिं ।।९।। इय रिडणेमिचरिए धवलझ्यासिय सयंभुवकए एकोनविंशोऽध्यायः ॥१९॥ [ वीसमो संधि] भीमप्पहु भीमासुरु जिणेवि दूरुच्छलिय महा-जसहो । जिह सुर-करि मत्त-महाकरिहे भिडिउ भीम वग-रक्वसहो ।।१ ४ तो भुवदंड-चंड वेयंड व पट्टणु एक्कचक्कु गय पंडव दिट्ट जिणालउ वंदिउ जिणवरु अजरामर-पुरवर-परमेसरु सई मंगलु जग-मंगल-गारउ तिहुवण-लग्गण-खंभु भडारउ जाइ-जरा-मरणत्तय-णासणु गुण-गण-मणि-णिहि-अग्खलिय-सासणु लक्षण-लक्ख-सुलक्विय-गत्तर छत्त-छाहि-वीशांमय-जग-त्तर सयलामल-केवल-तिलयंकिर भू-भूसणु भावलयालंकित दिश्व-वाणि सिय-चामर-वासणु तिहुवण-पहु वलग्ग सीहासणु केस-कंति-कसणीकय-दिम्मुहु वयण-पहोहामिय-अंभोरुहु घत्ता सो जिणवरु वंदिउ पंडवेहि कोतिए अच्चिय वे-वि पय। छ-वि ते-वि दिवायर-अत्थवणे घरु जिणयासहो तणउं गय ।।९ Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्टगेमिचरिउ [२] सव्वई विक्कम-णय-संपण्णइं घरे जिणयासहो जाम णिसणई ताम समुट्ठिउ तहिं कूवारउ वारह-वरिसहं आयउ वारउ संदणु महिस-जुत्तु चरु वाहउ मुंडिय-सिरु माणुसेण स-णाहउ देवउ पई वणिउत्त विहाणए सव्व-लोय-पहु-तणियए आणए ४ एम भणेप्पिणु गउ पुर-वारिउ तो जिणयासे सुर हक्कारिउ अरुहयास जण-णयणाणंदण जिणहो ति-कालु करेज्जहि वंदण अण्णु-वि णिय-जणेरि पालेज्जहि जिणवइ जाणेवि कासु-वि देजहि एवमि एवमि आयउ मरणउं होहि कुटुंबहो अब्भुद्धरण घत्ता मई दिण्णु देहु वग-रक्खसहोः दुट्टहो दुग्गइ-गामियहो । धणु तुम्हहं जीविउ जमहो करे. हियवउ तिहुयण-सामियहो ॥९ ..... .. [३] . .. . तो एत्यंतरे भणइ सयंपह णिम्मल-ससहर-कंति-समागह कोमल-कमल-समुज्जल-वयणी इंदीवर-दल-दीहर-णयणी दइय-विहूणए दुक्ख-णिवासए .. तियए. जियंतिए काइं गिरासए . जइ-त्रि सुन्दु णिउणउं परिसक्कइ तो-वि पिसुणु जोयणह' ण सक्कइ ४ जइ-वि सइत्तणु धुउ परिपालइ तो-वि लोउ भउहउ संचालइ वरि उप्पण्ण वेल्लि सहुं रुक्खें विहवत्तणु वोलीणु ण दुक्खे सुरहि फुल्लु तंबोलु विलेवणु हारु ङोरु णेउरु वर-कंकणु ताई पुत्त किं देणहं सक्कइ तेण तुहारउ वयणु ण थक्कइ । ८ घत्ता पालिज्जहि विण्णि-वि डिंभई पिय पीइ(ए) वड्डारियए । कल्लए वग-रक्खसु खाइ मई तुम्हहं सव्वहं वारियर ९ Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वीसमो संधि [४] पभणइ अरुहयासु एत्यंतरे हउँ पइसरमि वगहो-मुह-कंदरे ... रक्खसु भक्खउ मासु महारउं माय-बप्पु कारणु वड्डारउ .......... माय-वप्पु जगे कासु ण वल्लहु माय-वप्पु देवाह-मि दुल्लहु . माय-वप्पु पहिलउ सुमरिजइ पच्छइ अवरु को-वि चितिज्जइ. ४ माय-वप्पु णिय-रूउ समप्पइ माय-वप्पु णउ कहि-मि विटप्पइ ... दइउ अवरु उवाउ ण झायइ माय-वप्पु होइवि उप्पायइ. .. अच्छउ माय-बप्पु जहिं जम्मणु तहिं पडिहाइ णाई किउ कम्मणु दाक्उि देहु जेहिं सारिक्वउ तहो उवयारहो को-वि ण णिक्खर ८ धत्ता पुत्तहो पुत्तत्तणु एत्तडउ जं कुले धवले धवलत्तणु करइ । णिवडिए अइ-दृत्तरे विहुर-भरे खंधु देवि अग्गए सरइ ॥९॥ णिय-कुडुवे संदेह-वल्लग्गए... जिणवइ-दुहिय परिट्ठिय अग्गए. जेम कुमारि तेम पर-भायण जणणि-जणेरहं करइ ण तायण : रक्खसु को-वि अवरु किं होसइ जो आइहई वणई अक्कोसइ(!) . तो वरि वग-रक्वसहो दिण्णी हउं इयर-वरहं माए णिविण्णी : १ जिवणह देउ म देउ अगायरु . जं रुच्चइ तं करउ णिसायरु तो एत्थंतरे पंडव-मायए वुत्तु विचित्तवीर-सुय-जायए. ...... रोवहि मार काई किं कारणु वुच्चइ णिसियर-णामुच्चारणु माणुसु महिसु वाहु चरु रहवरु अक्खु असेसु एउ णिय-वइयरु ८ घत्ता तो कोतिहे कहिउ सयपहए वगु णामेण णराहिवइ । .. जसु रउजे जग-त्तय-सिहरे जिह एक्क वि वाह ण संभवइ ॥५॥ Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ [६] अच्छइ रज्जु करंतु विलासे णउ भुंजइ कया-वि विणु मासे एक्कहिं दिवसे महाणस-सारे कहि-वि ण लव्दु मासु सूयारे माणुस-आमिसेण जेमाविउ तेण जि णवर णराहिउ भाविउ जणु भक्खणह लग्गु अइ-गाढउ जाब विणिग्गयाउ मुहे दाढउ तो-वि ण विउणु हवेप्पिणु थाणे लइ परमेसर मागह-माणे दिवसे दिवसे एक्केक्कउ वाहउ घरे धरे माणुस-महिस-सणाहउ णयरु मुएप्पिणु णरवर-सारा पुरवर-वाहिरे थाहि भडारा तं पडिवाणु तेण वियारे थिउ गिरि-गहणे समउ परिबारे ९ धत्ता परिवाडिए पट्टणु खंताहो महु धरे वारउ आइयउ । सुउ एक्कु जे पाणहं वल्लहउ तासु जे कालु पराइयउ ॥९॥ तो करुणायर-भावए होतिए अभउ अभउ वोल्लिज्जइ कोतिए अच्छउ तुम्हहं उ(?) परिवारउ परए जाउ तहिं पुत्तु महारउ पहु चिंताविउ आयए वायए णासिउ रज्ज-कज्जु महु मायए कहिवि विहाणु ढुक्कु सो अवसरु रहु संजोत्तिउ चडिउ विओयरु जिह जिह पुरवर-वाहिरे पावइ तिह तिह वीयउ रक्खसु णावइ सरहसु जाइ ण जोयइ पच्छए चरु भक्खणह लग्गु सई इच्छए रुक्खउ खिच्चु ण पावइ चोप्पडु दुक्खु दुक्खु तं गिलइ महा-भडु घत्ता गले लग्गइ भत्त ण पइसरइ भीम करेइ णिहालणउं । वग-रक्खसु ताम समावडिउ णाइ णवल्ल उ सालणउं ॥२॥ Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वीसमो संधि ८ रहु खडहडइ अद्ध थिउ वाहउ भडु सकेसु दप्पुब्भड-वाहउ जं जिवंतु दिट्ठउ वीसत्थउ धाइउ रक्खसु रुक्ख-विहत्थउ समर-रसुध्दुरु वतिय गच्छरु पं संचारिम-रूउ सणिच्छरु णाई कालु दुक्काले भक्विउ णं वइसाणरु धिएणभोक्खिउ मुक्कु महातरु मूलुच्छण्णाउ पत्तल-वहल-डाल-संकण्णउ तो अच्चवणु करेवि सुधीमें एंतउ भएहि पडिच्छिउ भीमें धित्त पडीवउ तहो जि उरत्थले वंचिउ अवरु रुक्खु किउ करयले णिसियर धिवइ पडिच्छइ पंडवु ताम जाम छाइउ रण-मंडबु धत्ता तरु णिट्ठिय वीरु ण णिट्ठियउ सरहस सुहड समावडिय । गंधंध रुद्ध वण-हस्थि जिह भीम-णिसायर अभिडिय ॥१॥ वे-बि परोप्पर भिडिय णिउ. जयसिरि-रामालिंगय(? गण)-लुद्धे वावरंति कररुह-कर-चरणेहिं भूमि-करण-गयणंगण-करणेहिं विज्जाहर-जण-सयलुक्खित्तेहिं मंछुत्थल्लण-विज्जुक्खित्तेहि णहयल-लंघण-सीह-विलासेहिं गरुडुड्डाव-भुयंगुत्तासेहि आरहिं अवरोहि-मि विण्णासेहिं जुझिय अहिणव-करण-सहासेहि भमिउ भीमु मंदर-परिभमणे धरेवि ण सक्किउ पुर-विद्दवणे रिउ कम करेवि वाम-भुज-दंडए पुट्ठिहे जण्णु दिण्णु बलिवंडए भग्ग कोट्ट रोइय कांड-भायहो पुण्ण मणोरह वइवस-रायहो धत्ता अच्छोडिवि मोडिवि मंड किउ वि-उणउ ति-उणउ चउ-गुणउ । पट्टविउ जुहिट्ठिल-भायरेण वगउ हिडिंबहो पाहुणउ ॥९॥ Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ [१०] छुहेवि तमीयरु रह-उच्छोलिहे - घत्तिउ दाहिण-णयर-पओलिहे. जणवउ णिरवसेसु. परिओसिउ... जेण णिसायर-सायरुः सोसिङ तेण समाणु कवणु जणु. जोयइ को-वि सुवण्णु धण्णु धणु ढोयइ . को-वि देइ कंतर कडि-सुत्तउ कोह-वि णिय-भंडारु जि बुत्तर को-व देइ रुप्पियई विसालई को-वि. सुवण्णमयई वर-थालई .. सब्बई लेवि देवि जिणयासहो मंदिर किउ कंदप्प-विणासहो अच्छेवि चाउमासि गय पंडव अडइ पइट्ठ चंड वेयंड व चंपा-णयरि पराइय काले दिण्ण यत्ति तहिं काले कुलाले ८ धत्ता तो भीमें चक्कु भमाडियउ तेण भवंते काई किउ । जं वरिसें भायणु णिम्मविउ तं णिविसढ़ें खयहो णिउ ।।९।। [११] तो कोतिए अक्कोसिउ गंदणु , जहिं तुहं जाहि तहिं जि कडमहणु णिय जणणियहे दिण्णु पडिउत्तरु हट्ट-मग्गु पइसरइ विओयरु भत्त-वणिज-साल परिसक्किउ दिण्णु सुवण्णु तहिं धरेवि ण सक्किड रोडउ करइ जाम कुवियाणणु ताव वलुध्दरु अंगयवद्धणु . कण्णहो तणउ हस्थि तहिं पावई पाउसे पझरंतु गिरि णावइ । णिभर-यामिर-भमर-मय-मत्तउ णं खय-काले मेहु गज्जंतउ मेंछु णिवारइ दियवर ओसरु हउं संथवेवि ण सक्कमि कुंजरु . पभणइ भीमु समुण्णय-माणा : हडं जि हत्थि को हत्थि अयाणा ८ धत्ता । . करि करि-आरोहें पेल्लियउ भीमु णिरारिउ समुहु थिउ । कुंभयले तलप्पए आहणेवि . मयगल्लु मासहो पुजु किउ ॥९॥ Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वीसमो संधि ५७ [ १२] पहुहे पासे महवत्तु पढुक्कउ - अगंयवद्णु पेसणु चुक्कउ को वि दियवरु दिढ-कटिण-भुयग्गलु तेण तलापए घाइउ मयगलु भणइ कण्णु करि खयहो पगच्छउ वंभणु जीवमाणु फुडु अच्छउ तेत्थहो दुद्दम-दणु-दलवट्टण पंडव गय तं बइदिसु पट्टण जहिं परवइ णामेण पसि(विस)द्धउ माणुस-मिसेण णाई मयरद्धउ . तहिं पइसरइ भीमु भिक्खथिउ णवर णराहिवेण अभत्थिउ .. .. अहो कुसुमाउह-रूव-वियंभण कण्णा-भिक्ख लइज्जइ वंभण .... तेण-वि लइय महापरिओसें दियवर-पणइ-पणव-णिग्घोसे ८ वत्ता परिणिज्जइ भीमें राय-सुय इच्छिय-विहउ विवाहु किउ । . पण्णारह दिवस स-तीसहिं सुरउ सयं भुजंतु थिउ ॥९॥ इय रिट्ठणेमिचरिए धवलासिय सयंभुवकए वीसमो इमो सग्गो ॥२०॥ Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एकवीसमो संधि पंच-वि वंभण-वेसे पहिय-विसेसे दूरुझिय रण-मरण-भय । जहिं दोमइहे संयंवर सुद्द मणोहरु पंडव तं मायंदि गय ॥१ सई देवि हुयासणु जउ-भवणे णिवेवि हिडिवु हिडिव-वणे वग-रक्खस-जीविउ अवहरेवि चंपाउरि वइदिसु पइसरेवि मायंदि-णयर गय पंडु-सुय णं लोय-पाल णिय-णिलय-गय पुरे जण-मण-णयणाणंदणेहिं पइसंतेहिं कोतिहे गंदणेहिं पप्फुल्लिउ सयल-वणप्फइहिं सलिलई वटियई महाणइहि जायई उजाणई वहु-फलई कर-गेज्झई पण्णई फोप्फलई गोट्टइं परिवटिय-गोरसई उच्छुवणई विउण-तिउण-रसई धण-धण्णइ कहि-मि ण माझ्यई पिक्कई अहिमुहइं पराइयइं धत्ता णं णयरिए अणुमण्णियउ दूरहो सण्णिउ पवणुद्धय-धय करेवि कर । सव्व-साइं लहु आवहि काई चिरावहि परिणहि दुमयहो तणिय-सुय ॥९॥ [२] भुय-दंड-चंड-किय-मंडवेहिं पुरु दुमयहो दीसइ पंडवेहि णं तुझेवि सग्ग-खंड पडिउ णं वसुमइ-जोऽवणु णिवडिउ जहिं कुहिणिउ खुण्ण-तुरंगमउ गय-मय-णइ-कदम-दुग्गमउ जहिं हट्ट-मग्गु लोयण-सुहउ तंवोल-वहल-परिमल-मुहउ जहिं मणि-तोरणइं धरंगणइं किय-छण-भुंजाविय-वंभणई जहिं भूमिउ मणि-कुष्टिम-मलउ कुवलय-सम्मजण-गय मलउ ४ Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एकबीसमो संधि जहिं चंदकंत-णिज्झर-जलइं जहिं इंदणील-भू-भंगुरइं उज्जल-पवाल-रत्ताहरई पगलंति पणालिहिं णिम्मलई मुत्ताहल-माला-दंतुरई अवरोप्परु विहसंति व घरइं सयल-रिद्धि-संपुण्णउं पइसरंति ते पंडव घत्ता. सुट्ट रवण्णउं तं तेहउ दुमयहो णयरु । वर वेयंड न केरउ(.) कमल-सरु ॥१०॥ तो जण-मण-णयणाणंदयरु दीसइ पंडवेहि कुलाल-घरु णं दइ !) उप्पायण-भंजणउ णं सुकइ-कवु बहु-रंजणउं णं करि-कुलु घडुप्पायण(?) णं छण-वुइढणु बहु-भायणउं णं चक्कवइत्तणु चक्कहणु बहु-मंगलु णं विवाह-भवणु णं जाणवत्त भंडुमरिउ णं रणु विसाल-साल-सहिउ तहिं वंभण-वेस-कियाहरण भिक्खा-भोयण पलाल-सयण कप्पड-परिहाण रोक्क-रस जण्णोवीय-सोहिय उरस आवासिय भूसिय-णिय-गुणेहिं तव तणय-भीम-जमलज्जुणेहि घत्ता दिट्ठ चक्क-परिपाले कोंति कुलाले पंचहिं पुत्तिहिं परियरिय । लोयपाल-परिवारी तिय-तणु-धारी णाई वसुंधरि अवयरिय ॥९॥ तहिं कोंति स-पुत्ती जाव थिय दुमएण ताम सामग्गि किय मायदिहिं पुवुत्तर दिसए कोसंतरि सुसुमार-विसए जहिं दोबइ होसइ पंडवह तहिं लक्वई मंचय-मंडवह घट्टःजुगेग उपाइय इं वर सयई सयंवरे आइयइं Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सूरायवह ६० रिट्ठणेमिचरिउ दुज्जोहण-पमुहई दुम्मइहिं वत्तीस-सहासइं णरवइहिं आहुट्ट-वि कोडिउ जायवहं छत्तोह-छण्ण-सूरायवहं गंधार-मगह(?) मगहाहिवइ जालंधर-सिंधुर-कच्छवइ थिय मंचहिं अप्पण-अप्पणेहिं मुह-राउ णियंता दप्पणेहि घत्ता । पंच-वि पंडुहे गंदण णयणाणंदण विप्पह-तणए मंचे चडिय । दोमइ-दइय-विसेसें णं णर-वेसे लोयवाल गयणहो पडिय ॥२॥ तो णरवर- जण-मण-दारणिय णं हत्थ-भल्लि कामहो तणिय स-करेणु स-धाइ स-साहणिय परमेसरि गहिय-पसाहणिय मणहरणाहरणालंकरिय. सोलहमए वासरे णीसरिया लक्खणई जाहे सुह-संगयई... गंभीरइं तिणि सु-दुण्णयई सोहग्ग-रासिधण-सामलियण पंकए भमरावलि मिलिय . धवलायवत्त सिय-चामरिय... धट्टज्जुण-पमुहेहिं परियविय गुरु-गंधवहुद्धय-धवल-धय मोहण-वेल्लि व मोहंति गय जं जं जोयइ सो सो मरइ खय-तक्खय-दिट्टिहे अणुहरइ घत्ता कलहुपत्ति-णिमित्ती बहु-वरइत्ती सारभूय रामायणहो । सत्ति व रावण-केरी दुक्ख-जणेरी हियइ परिट्टिय लक्षणहो ॥९॥ सहसत्ति सल्लु सल्लंति गय विससेणहो णं विस-विसम लय णं कण्णहो कण्णिय उरे भरिय णं हेइ कलिंगहो ओयरिय कुल-कलह-केलि कलि-रोहणहो णं दुक्ख-खाणि दुज्जोहणहो दुट्टहो दुच्चरिय-पगासणहोणं पाण-हाणि दूसासणहो Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६१ एक्कवीसमो संधि हिययावलि गाई जयदहहो . जणणि व वंदणिय पियामहहो दुहिय व दोणहो विउरहो किवहो वज्जासणि णं भूरीसत्रहो . : .. णं पगुण-गुणज्जुण-धणुह-लय परवइ असेस विधति गय .. स-सराएणु राहा-बेहु जहिं सुरगय-गइ दोबइ ढुक्क तहिं . ८ घत्ता जा जउहरे णासंतेहिं पंडुहे पुत्तेहिं थिय विहि-वसेण परम्मुहिय । सा वहि सुहु देती दीसइ एंती ' णावइ' सिय सवडम्मुहिय ॥९॥ धट्ठज्जुण पभगइ एत्तिएण मम सस परिणेमी (?णावमि) खत्तिएण जिह वणि-सुएण जिह दियवरेण सामण्णे अण्ण उ गरेण धणु एउ चडावेवि ओए. सर . जो जंतहो छिद्दे गमइ सर पाडेसइ राह णराहिवइ तहो कंचण-माल बाल धिवइ तं णिसुणवि दुम्मइ दुच्चरिउ दुजोहणु मंचहो ओयरिउ आढत्त चडावेवि तेण धणु दूसामिएण णं गो-गहणु ज सरासणु चडइ ण णवइ धणु दुकलुत्तु व अंति उथह्दु पुणु णासंघिउ कुरु-परमेसरेण पच्चेल्लिउ पाडिउ घणु(?)घरेण घत्ता गउ दुज्जोहणु मंचहो णिय-तणु खंचहो कहइ कण्हु जउ-वंसियहं । णउ तुम्हहं णउ अण्णहं कुरुवइ-सेण्णहं दोबइ होसइ देसियहं ॥९॥ [८] णियमिय णिय-सुहि दामोयरेण तहिं अवसरे अवर धणुद्धरेण . जिह कुरुवइ तिह दूसासणु वि तिह दुम्मुरु दुम्मुहु दूसहु वि . तिह कण्णु किकण्णु जयद्दहु वि x x x ... तिह सउणि-सल्ल विससेणु तिह भूरीसव पमुहाणेय-विह. . . ४ Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ तो णरवर-सयहं णियंताहं दियवरहं घरंत-धरंताहं णिय-मंचहो अज्जुगु ओयरिउ जयकारिउ मणे दोणायरिउ ति-पयाहिण देविणु लइउ घणु सु-कलत्त व गुणहरु पणय-तणु पंडव जियंति हरिसिउ विउरु णिय-सीसु सरंतउ रुवइ गुरु । 'वत्ता पुंखहो गुण सारंतर थाणु रवं (यं)तउ धणु कड्ढेतु मुवंतु सर । णरु पणिहालिउ केण-वि तहिं एक्केण-वि राह पहुंती दिट्ट पर ।।९।। [९] जं राह रसायलु णरेण णीय तं कुरु जलणाहय गिरि व थिय उत्तर-विराड किय कण्ह-मुह . सयल वि दूमिय-वयणंबुरुह रण-भर-घर-धीर-समुव्वहणु परितुट्ट स-जायउ महुमहणु जर-कंथ-करंक-विह्नसिएहिं आणंदु पणच्चिर देसिएहि घट्ट ग-वले तूर इं हयई सुर-कुसुमई पत्थहो सिरे-गयई पंचालिय देकवतहो जणहो सिरे माल चडाविय अज्जुणहो तहि अवसरे रिउ-भइ-मोहणेण पट्टविउ दूउ दुजोहणेण धज्जुण-दुमयहो पत्तियहो खत्तिय-मुय भुजङ् खत्तियहो घत्ता देवि चण्णु वणु कंचगु धल्लहो भणु जइ ण जाइ तो णिवहो । होउ हंस-गइ-गामिणि रज्जहो सामिणि जणसेण महु पट्टवहो ॥ १ घट्टज्जुण-दुमय-सिहंडि जहिं संदेसर णिरवसेसु कहिउ आएसु दिण्णु णिय-किंकरहो ण सयंवरु सोहइ सोत्तियहं दृज्जोहण-दूर पइट्ठ तहिं एडिवयणु ण कुरुव-राए सहिट उद्दालहु दोवइ दियवरह पर आयई कम्मई खत्तियहं Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एक्कवासमा संधि तं णिसुणिवि धाइउ कुरुव-बलु णं णिम्मज्जायउ उवहि-जलु हय-भीम-भेरि-गंभीर-सरु दपहरण-पहरण-पवर-करु किय-कलयलु उभिय-वय-णिववहु चोइय-कार वाहिय-विविह-रहु तं पेवेवि पंचालाहिवइ गउ विपहं सरणु खलंत-गइ चत्ता पवण-किरण-धूमासणु हुणिय-हु यासणु वेय-महा-भर-धुर-धरणु । इह-पर-लोय-तरंडउ पूया-हंडउ वभणु कहो ण होइ सरणु ॥९ [११] मंभीसेवि भीमसेणु भणइ पई दुमय माम को आहणइ पर राहावेह-वियंभणहो करे जाम सरासणु वंभणहो मई आयहो जमलीहूयएण खय-कालहो जिह जम दूयएण को करयले लग्गइ दोवइहे को छिबइ फणामणि फणिवइहे को चंदाइच्चहं पह हरइ को सीहेहिं समउ केलि करइ तो एम भगेवि हरिसिय-मणेण उम्मूलिउ पायउ पिहि-सुएण णिप्पत्तिवि वाहु-जुबले कियउ णं सुर-करि उद्ध-सोंडु थियउ तो हयगय-रह-णर-वर-पवलु आढत्तु हणेवए कुरुव-बलु दामोयरु दावइ हलहरहो पर साहसु एउ विओयरहो धत्ता जेण चडिण्णु घणुग्गुणु एहु सो अज्जुणु इयर तिणि जम-धम्मसुय । पंडव होंति णिरुत्तउ वल मई वुत्तउ जउहरे अण्ण-वि के-वि मुय ॥१० [१२] तो दुद्दम-दणु-तणु-दारणेहिं तरु-स-सर-सरासण-पहरणे हिं पहरंतेहिं ज जाणिय-गुणेहिं भज्जंतु समरु भीमज्जुणेहि Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६४ साहारु ण वंध वइरि-बलु तो जाउहाण- जम-गोउरहो एत राहेउ पुरंजयहो अंधार णहु करंतु सरेहि पत्येण वि पेसिय ताम सर हु छइउ महीयलु पूरियउ घत्ता अज्जुण-वाणेहि, पगुण- फणिद-समाणेहिं सत्र होंति ते खत्था रणे असमत्था कर-परिहथि पेक्खेवि णरहो एवड्डीवार परिक्खियउ किं सग्गहो सग्गाहिंउ चविउ किं दइवें दरिसिउ अप्पणउं किं माणुस वेसे आउ रवि रु भइ मज्झे हउं सोत्तियहं तं णिसुणेवि अंगराउ भणइ जो विष्पह पाण- विणउ घरइ रिमिचरिउ णं हरि-वले घुसलिउ उवहि-जलु + माहिउ भिडिउ विओयरहो चंपाहिउ भिडिउ घणंजयहो णं. वासारत पओहरेहिं ... किय कण्णहो जाम गिरत्थ कर दुज्जोहण - हियउ विसूरियड तो जउहरे दिण्ण हुवासणेण मदाहिउ तुलिउ विओयरेण [ १३ ] उप्पण्णु चोज्जु चंपेसरहो भणु वंमण कहिं धणु सिक्लियर किं णर- णिहेण धणुवेउ थिउ किं परसुरामु किं रहु-तगउ किं जउहरे अज्जुणु दइदु ण-वि णु कुलक्खर खत्तियहं जाहि जाहि को आहणइ वित्त सो हि हरइ तुम्ह कण्ण वाण किय णिप्पसर । जे काणणहं आण-कर 118. T [ १४ ] स- हिडिव -वगासुर-णासणेण गोवद्रणु जिहु दामोयरेण ४ घत्ता एम भणेवि चंपावइ गउ जहि कुरुवइ थिउ मउलेपिणु लोयणई | अज्जुण- फलई होंतिं असेसई होंति दुलेसई कहो ण कण्ण-संकोयण ॥९ ८ ४ ८ Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एकमो संधि संपीडेवि पाडिउ धरणि-वहे अच्छर-कडक्ख-लक्खाहय इं जणु जंपइ जं वलु दियवरहो संकाविय कण्णे सल्ले पडिए कुरु-अंतरे हरि-वलएव थिय जं पडियहो घाउ ण दिष्णु पुणु तं एउ ण जाणहुं कवणु गुणु तं भीमहो जिव जिव हलहरहो भणहो भडत्तणे णिव्वडिए किं कलहहो णिय-घरु जंतु दिय विद्ध राह धणु णामिउ दो सिय अवणी द राह- वेह - विड्ढें धणु - विण्णाण सहा एं गिव्वाणेहिं दुंदुहि दिण्ण हे सुर- कुसुमाई भीमहो सिरु गयई तं णिसुणेवि गय गिय-णिय- घरहं एत व कोंति परिगीट-भय जो गउ सीमंतिणि लेण-मधु सुय-बिंदु चिरात्रइ काई महु किं वग- हिडिव - सयणेहि वहिउ तहिं काले एराइय पवर-भुय णं मयण- त्राण सहु घणु-लयए णं लोयवाल धरणिए सहिय घत्ता वलु आयामि दिण्णी [१५] धत्ता कण-सल्ल-दुज्जोहणहं । को उद्दालइ वंभणहो || सविलक्खई लक्खई णरवरहं पत्रणाय कंपिय णाई लय सो दीसइ एंतु असेसु जणु कि भिडिय कहि-मि कउरवेहिं सहु ४ किं णेमित्तिएण अलिउ कहिउ सहुं वालए पंच-त्रि पंडु-सुय परमेट्ठि अलंकिय णं दयए सयलेहि विवत्त कोंतिहे कहिय ८ समर-रसइढें तुम्ह - पसाएं कण्ण-मडम्फर - भंजण । दोवइ लद्ध घणंजएण ॥ ४ Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्टणेमिचरिउ गय दोवइ. पासु. महत्तरिहे णं जउण-महाणइ सुरसरिहे : सोहइ पणति कुति-पयह णं णलिणि मञ्झे विहिं पंकयहं । मत्थएं परिचुवेवि भणइ पिह भव गेहिणि रोहिणि ससिहे जिह . तहिं अवसरे आइय विण्णि जण णिय-णेहें हलहर-महुमहण... ४ जय-कारिय स-सिरि जुहिट्टिलु-वि भीमज्जुण-जमलेहिं हरि वलु-वि अवरोप्परु संभासणु करेवि गय णवर पडीवा णीसरेवि जिह को-वि ण जाणइ पिसुणयणु रवि ताम पढुक्किउ अथवणु चंदुग्गमे थिउ णहु तम-रहिउ घट्टज्जुणेण दुमयहो कहिउ ट धत्ता आए ताय सविसेसे दियवर-वेसे लोयवाल जिम्ब ओयरिय पंडु-पुत्त जिव जउहरे दीविय-अवसरे कहि-मि सुरंगए णीसरिय ॥ ९ पच्छण्णु हवि हउँ गयउ. तहि णिय जण्णसेण . दियवरेहि जहि अवरेक महत्तरि. सा पुहमि . , मंछुड्डु जणेरि सा पंचहं-मि पणिवाउ ताहे किउ दोवइए : चिरु णाई सुहद्द हे देवइए दामोयर-हलहर तहि जि थिय . विहिं जणेहिं तेहि जयकार किय ४ सामण्ण ण देसिय लद्ध-सिरि णं पंच परिट्ठिय मेरु-गिरि णिसिचरिय चयारि-वि परिभमिय पडिआगय अद्धो-अद्धि किय तहिं अदु एक्कु एकहा जणहो महु ससए समप्पिउ वंमणहो अवरेक्कु अद्ध जं उव्वरिउ .. तं अट्ठहि भायहि उवगरिउ ८ भिक्खारि-अग्गि-वहु-सासुयह अवरह-मि चउहुं पात्रासु यह Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एकवीसमो संधि धत्ता . दभ-पूल-पत्थरणह, अजिणावरणह उत्तम-चरण-णिवण्णाह । कहर असंभव-चरिउ रण-रस-भरियउ ताय ण हांति अ-धण्णाहं ।।१० [१८] जं वंभण-पक्खु विसेसियउ दुमएण पुरोहिउ पेसियउ सो पंडवराएं पुज्जियउ हक्कारउ ताव विसज्जियउ सहु तेण पंच रह पट्टविय तहि एक्कहि जमल परिट्ठविय अण्णेकहिं दोवइ कांति थिय अवरेहिं तिहिं तिण्णि समाहिय ४ संचल्लई सत्तई पुरवरहो गोयावरि मुहई-व सायरहो पेक्खंतह रह-तिय-चच्चरई ... धण-धण्ण-सुवण्ण उहवरइ.(.) .. . ता भीमहा दिट्टि विगय गयह अज्जुणहा सत्राणहं धणु-लयह णउलहो पजलंत-कांत. णिवहे सह एवहो असिवरे दुव्विसहे . घत्ता दोमइ कोंति सं-णेउरे थिय अंतेउरे इयर महासणे पवर-गर । . उवविसणेहि उवविट्टा दुमएं दिट्टा णाई अणंगे पंचसर ॥ २ भुंजाविय अण्णु अणण्ण-वसु सुकलत्तु दिण्ण-अण्णोण्ण-रसु. परिहाविय सिचयई मणहरई कमलासण-आउ-व दीहरई .. पहु पभणइ जेण चडिण्णु घणु सो करउ कण्ण-पाणिग्गहणु. तं णिसुणेवि जण्णसेण-वयणु किउ पत्थे दोवइ-परिणयणु कुलु पुच्छिउ कहु एक्कोयरेण विहसेप्पिणु कहिउ विओयरेण जइ जाणहुं विक्कम-विणय-धण तो अम्हहुं पंडव पंच जण . सेयंसहो लग्गेवि पगुण-गुणु जाणहुं जि तुम्हि कुरु-वंस-गुणु तं णिसुणेवि दुमयहो जाय दिहि किय णिरुवम का-वि विवाह-विहि ८ Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ धत्ता हय-गय-धणई स-धण्णइं रयण-सुवण्णई दिण्णइं जाव पहुत्ताई । वहु-वरइत्तु अलीढए कंचण-पीढए थिय ई सई भुंजताई ॥९ * इय रिट्ठणेमिचरिए धवलासियसयंभुवकए एक्कवीसमो सगो ॥२१ वावीसमो संधि पंडव पयडीहूव थिउ कुरुउ मडप्फर-वज्जिउ । देमि वसुंधरि-अद्ध हक्कारउ विउरु विसज्जिउ ।। [१] पंडवेहि पवइढिय-गउरवेहि __ आढत्तु मंतु तो कउरवेहिं धयरट्टे पभणिउ राह-पुत्तु महु तणएं किउ कम्मउं अजुत्त णय-विणय-दइव-संपत्ति जाहं किं जुज्जइ हुयवहु देवि ताहं परिरक्खिय-पुण्ण-परिग्गहेण लज्जिज्जइ सज्जण-विग्गहेण चंपाहिउ पभणइ कवण लज्ज लहु करहु महा-करि सारि-सज्ज ताडहु रण-भेरि महा-रउद्द उच्छल्लहु जुय-खए जिव समुद्द सहुं भीमसेण-जमलज्जुणेहिं स-सिहंङि-दुमय-धज्जुणेहिं समरंगणे हम्मइ धम्म-पुत्त जइ सम्मउ तो इमु करेवि जुत्तु घत्ता पभणइ सउणिय-मामु चिंतवइ कण्णु पय-चंगउं लइयए पंडव-णामें महु झत्ति पलिप्पइ अंगउं ॥ ८ ९ Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बावीसमो संधि [२] ते वे-वि णिवारिय संतणेण हउं तुम्हहं कहमि हियत्तणेण वोल्लिज्जइ जिम अत्थाण-मग्गे पहरिज्जइ तेम ण लइए खग्गे कल्लए जे कण्ण दढ-धणु-गुणेण तुहुं काई ण णाविउ अज्जुणेण मद्दाहिउ भीमें भूमि णीउ कह कह-वि ण कड्दिउ तासु जीउ ४ तहिं काले वुत्त दूसासगेण जे जउहरे दड्ढ हुवासणेण किं तेहिं समाणु सणेहु अज्जु अच्छेविणु विहडइ एउ कज्जु तो वरि विहडिउ एवहिं जि ताय को दिवसेहिं जोहइ पंड्डु-जाय जं रुच्चइ तं विग्गहेण होउ दिज्जइ कयावि वइरिहिं ण ढोउ ८ घत्ता पभणइ तो धयरट्ट को ते धरेवि समत्थु जे अजय जियंतए माहवे अप्पुणु ढुक्कंते महाहवे ॥ [३] जइ एवहिं दिण्णु वसुंधरद्ध तो जसु सविसेसु असेसु लठ्ठ अह पई विहडाविउ संधि-कन्जु तो तुम्हहं किर कहिं तणउं रज्जु दुज्जोहणु लोयण-वज्जिएण णिब्भच्छिउ किं गल-गज्जिएण सम्भावे वसुमइ-अद्भु देवि सुहु अच्छहु मच्छरु परिहरेवि पडिवण्णु वयणु तं गंदणेण पट्टविउ विउरु सहुं संदणेण पंडवेहि स-गग्गर किउ पणामु जं जउहर-डाहे ण णट्ट णामु ज हउ हिडिंबु परिभमिउ भिंगु किउ णाई महीहरु भग्ग-सिंगु जं कदि उ वग-रक्खसहो जीउ जे अंगयवद्धणु खयहो णीउ जं पाडिय राह विद्वत्त छाय तं तुम्ह पसाएं सव्वु ताय ८ Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ तेण वि किउ पणिवाउ सुर-वरणाहे णाई वत्ता संदणहासरेपिनु कतिबहे । जिण-पडिमहे अहिमुह होतियहे ।। १० ४ तो जण्णसेण-धज्जुणेहिं ... कुरु-पंडव-पित्तिउ गमिउ, तेहिं ... संपाडिउ सयलु-वि संधि-कजु धयरठ्ठ तुम्ह गेहमउ अज्जु . णिय गयउरु विउरें पंडु-पुत्त , कय संधि परोप्परु ते. णिरुत्त , थिय अद्धोवद्धिए ते-वि ते-वि. पंचह-मि पंच-पुरवरई देवि पट्टविय णिरिक्वण-वज्जिएण गंगेय-दोण-किव लज्जिएण. ... . ठिउ राउ जुहिट्ठिलु इंदपत्थे तिलपत्थे भीमु णरु कणयपत्थे जम-जेट्ट परिट्ठिउ पाणिपत्थे विलसइ सहएउ सुवायपत्थे घत्ता पंच-वि पुरहिं पइठ्ठाः थिय णियय-णियय-सीहासणे । अविचल अब्बावाहा परमेट्ठि णाई जिण-सासणे ।। पडिवण्णउ कण्णउ जाउ जाउ परिणीयाणीघउ ताउ जाउ पंचह-मि पंच आयई पुराई पंचह-मि पंच अंतेउराई पंचह-मि पंच वर-वाहणाई.... पंचह-मि पंच णिय-साहणाई... पंचह-मि पंच वाइत्तयाई . पंचह-मि पंच बहु(रह)-चिंघयाई ४ पंचह-मि पंच दिव्वाउहाई असि-कोत-चाव-गय-जलरुहाइ... जहिं पंच-वि तहिं कुवलय-दलच्छि सयमेव परिट्ठिय राय-लच्छि जहिं पंच-वि तहिं धणु धण्णु अण्णु जहिं पंच-वि तहिं रयणई सुवण्णु जाहिं पंच-वि तर्हि संपय ण माइ जहिं पंच-वि तहिं धणयउ णिराइ(१)८ Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बावीसमो संधि धत्ता जहिं पंच-वि तहिं धम्मु जहिं पंच-वि तहिं णारायणु जहिं पंच-वि तहि सुक्खु : पर को-वि ण दुक्खहं भायणु ॥ ९ तो दुद्दम-दणु-विणिवायणेण अप्पाहिउ णरु णारायणेण गउ स-रहसु गिरिवरु, उज्जयतु जो पुण्णु पवित्तु अणाइवतु .. जो अच्छइ अणुदिणु पझरंतु णई रिसि णिय-कम्मई णिज्जरंतु जो सयलहं सुह-संपत्ति-हेउ . जो दुरिय-तर गिणि-तरण सेउ. ४ जो मोक्ख-महापुरि-पह-पहाणु जो भव-समुद्द-णिहणणहं थाणु ... जो तुग-णहंगण-कोडि-लागु जो सिहर-णिरुद्धाइच्च-मग्गु. जहिं दिवे दिवे जायव-जणहो जत्त जहि दिवे दिवे धमहो तणिय वत्त तं उज्जयतु गउ सव्वसाइ हरि दिट्ठ समुद्दे चंदु णाई... ८ .. धत्ता ... ..... .. णरु णारायणु णमि उज्जेंतु हलाउहु दुज्जउ । पंच-वि तित्थई ताई भणु आयह कवणु अपुज्जउ ॥ ९ ४ तहिं अवसरे देवइ-जेट्ठ धूय वसुएव-विमल-कुल-तिलय-भूय वाभच्छे भदिय-बहिणि दिढ णं हियए काम-कण्णिय पइट्ठ अवरोप्पर आयड्डिय-गुणाहं रणु जाउ सुहहा-अज्जुणाहं पच्छण सरेहि विधइ कुमारि वम्महेण समप्पिय जे चयारि पंचमउ वाणु किर लेइ जाम धणु पत्थहो हत्थहो पडिउ ताम सर-जालु णाई सित्थमउ गीदु ण पहाविउ पाविउ धरणि-वीदु विष्णवइ वर्णजउ पणउ होवि पई मुएवि धणुद्धरु महुँ ण को-वि धाणुक्किणि जोखी एह देव - मई जिणेवि ण सक्किय सावलेव ८ Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ ७२ घत्ता पहरु ण दीसइ अंगे रुहिरुध्दुर-धार ण धावइ । णवर धणुद्धरि वाल. महु हियए सरासणि लावइ ।। ९ [८] कहि कण्ह कण्ण कहो तणिय एह णं चदण-लट्ठि सुअंध-देह णं पक्खालंकिय पुण्णमासि णं मयण-पडिम सोहग्ग-रासि णं विमलंवर छणयंद छाय णं देवय णारि-णिहेण आय हरि पभणइ परिरक्रवंतु गुज्झु जुवइउ जोयणह ण जुत्त तुज्झु ४ किं ण मुणहि इह महु सस सुहद्द णं सुकइ-महाकह गिरवसद्द तं णिसुणेवि अज्जुगु दिहि पवण्णु पई मेल्लेवि को मई जिणइ अण्णु जइ माउल-संबंधेण आय तो वरि घर-सामिणी मझु जाय हरि हसिउ अलज्जिय जइ ण भाहि जइ कारणु तो अवहरेवि जाहि ८ घत्ता को जाणइ कहो होइ अहवइ करमि विवाहु जइ कह-व सयंवर मंडियउ । तो जायव-लोउ दु-चेट्टियउ ।। जो किउ उवएसु जणद्दणेण गय विण्णि-वि दारावइ तुरंत पाहुण्णउ किउ सव्वायरेण सो णरहो समप्पिउ महुमहेण पट्टविउ धणंजउ हरि णियत्तु उज्जेत-महीहरे करेवि जत्त [९] सो इच्छिउ पंडुहे णंदणेण थिय के-वि दिबस तेत्तहे रमंत जो दिण्णु सहा-मणि सायरेण चउ सेय तुरं गम सह रहेण ४ गउ सरहसु हरिसुल्लसिय-गत्तु सहु रहेण सुहद्द-वि तहिं जे पत्त Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बावीसमो संधि नारायणु सई सु-पसण्णु जाहं स- कलत्तु पराच्छिउ सव्वसाइ अहो महसूयण अहो रामभद्द तो सणहेवि दसार गय गोविंदहो पासु सणाह- मेरि हय दिण्ण संख संजत्तिय रह जोत्तिय तुरंग उक्खय-दप्प-हरण-पहरणोह णारायण णीसरु णिग्गुणेण विणिवारिउ तो केसवेण रामु किं पिटु पिंह- पिउ अच्छइ ण कोइ जसु करे लाएवी आयरेण जइ सक्कहो तो अण्णोष्ण णेहु हरि आसु हेवि पत्था देवि सुहद्द णिरवसेस हक्कारिय कउ घट्टज्जुण- दुमय - सिहंडि आय छत्तो-निवारिय आयवेहि किय कणय- कूङ अ- परिप्पमाण धत्ता सिणि सच्चइ-पिहु- बलवा । इ-निवह समुद्दहो जेवा || [ १० ] कर-मेल असें होइ ताहं गय पुरवरु चाहार्वति ताई कुढे लग्गहो पत्थे णिय सुहद्द ७३ घत्ता अण्णोई मिलेवि पवच्चियउ । जायव आणंदु पणच्चियउ ॥ [ ११ ] ८ उद्भवि मरुद्वय धय अ-संख किय सारि-सज्ज सयल-वि मयंग हरि-वारे परिट्टिय सयल जोह णिय भइणि तुहारी अज्जुणेण ४ किं अम्हहुं पंडु ण अत्थि मामु किं पंडउ उत्तम कुलु ण होइ यि तेण जे हरेवि सयंवरेण सई हत्थे गंपि सुहृद देह १० ८ विविहाहरणुज्ञ्जल विविह-वेस मद्देय-विओयर-धम्मराय अण्णोई दिई जायवेहि मणि- रयण- पुंज महिहर- समाण ४ Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७४ रिटुमिचरिउ करि-लक्खइं. तुरय-अक्खोहणीउ अ-पमाणई माहिस-गोहणाई वहु-रुप्पिय-कंचण-भायणाई असरालई धण्णइं पुंजियाई तरु-खंभे दिसाउ जे दामणीउ उद्दामई वसुमइ-दोहणाई वर-सिज्जई जम-पच्छायणाई इह जम्मे वि जाई अणज्जियाई ८ धत्ता --0 चउदह-रयणई जासु 'छक्खंड वसुंधरि भुजइ । अजुण-रिद्धि णिएवि चक्कवइ-वि दुक्कर पुज्जइ ।। [१२] पंचालहं कुरुवहं जायवाह पडिवत्ति जहारुह करेवि ताहं पट्टविउ असेसु णरिंद-चक्कु एक्कल्लउ पर गोविंदु थक्कु । सह पत्थे पट्टणे कणयपत्थे परिओसु जाउ णहे अमर-सत्थे तहि अवसरे जहिं णेरवर मुरारि सई आइय विज्जाहरि कुमारि ४ णामेण णंद वहु-साहणेण रह-तुरय-दुरय-णर-वाहणेण वहु-कोसे वहु-परिरक्वणेण धण-कणंय-समिरे परियणेण सोहग्गे रूवे जोवणेण लायण्णे लढि-लडहत्तण कुल-सीले विणएं णिय-गुणेण संपण्ण कण्ण स वि अजुणेण ८ धत्ता परिणिय जाउ विवाहु जय-मंगल-तूर-णिघोसें । रज्जु सई भुजंतु थिउ सव्वसाइ परिओसें ॥ ९ "इय रिट्ठणेमिचरिए धवलासियसयंभुवकए .. , वात्रीसमा सग्गो ॥ २२ । . । Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तेवीसमो संघि खंडव-डह-डामर-वीरु. जयसिरि-रामालिंगियउ । .. दावग्गे विष्णे होवि अज्जुणु भोयणु मग्गियउ ॥ ... [१] अण्णहिं दिवसे वइरि-विणिवायण ग़य गंगा-णइ गर-णारायण तहिं वणु दिट्ठ सुटु वित्थिण्णउं अमरुज्जाणु णाई अवइण्णउं मणहरु परहुव-वर भूएहिं (2) चिंचिणि-दण-चंपय-चूएहिं तरल-तमाल-हिंतालेहिं तालेहि सत्तलि-सरल-सिंदि-सिणि-सालेहिं दाडिम-देवदारु-मंदारेहिं .. . सुरतरु-तिलय-वउल-सहयारेहि कालागुरु-कप्पूर-पियालेहिं .. णायासोय-ढउह-हरियालेहिं .. एला-लवली-लउव-लवंगेहिं - - अवरेहि-मि णाणाविह-भंगेहिं । पल्लव-फुल्ल-फलंकिय-पायव .......। दूरोमग्गिय-अहिमयरायव कपडुम-समाण-वर-णाएं ,..जम्महो दिति ण फुड्डु संधाए. ४ ८ पत्ता तहिं वणे वेत्तालउ जाम अच्छइ जइ-वि स-महुमहणु । भोयणहो णिमित्रों ताम अग्गए बंभणु एक्कु जणु ॥ १० [२] कविल-केसु महु-पिंगल-लोयणु तेण धणंजउ मग्गिउ भोयणु गर-णारायण वेण्णि-वि अच्छहो काई परोप्पर मुहई णियच्छहो भूमिहिं भूमि-देउ गुणवंतउ अण्णेहिं कहि-मि णाहिं धउ पत्तउ हउ सो दावाणल तुहं पंडउ...', जइ सक्कहि तो चारहि. खंडउ ४ Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्टणेमिचरिउ पभणइ सव्वसाई अहो दियवर दिव्व तुरंगम दिब्बु ण संदणु तो तें दिण्णइं दिव्वई अत्थई घणु गंडीउ अमोह महासर धणु णउ दिव्वु ण दिव्व महासर आयामिज्जइ किह संकंदणु जाइं सुरासुर जिणेवि समत्थई रहु कइ लंछणु दुज्जय हयवर घत्ता अग्गेयई अक्खय-तोण आयइं दिण्णइं पंडवहो । गोविंदहो गय सरहंग होहु भरक्खम खंडवहो ।। १ [३] अत्थई लहेवि हुवासणु मुच्चइ पुणु परमत्थे पत्थें वुच्चइ करे गंडीउ पासे छुडु केसउ चरु दवग्गि कहिं रक्खइ वासउ तिहुयणु जइ-वि थाइ संघाएं किज्जइ जइ-वि रक्ख जमराएं जइ-वि पयावइ धरइ स-हत्थे खंडउ डहनि तो-वि परमत्थं इच्छए चरण लग्गु दावाणलु णं थिउ सुर-गिरि कणय-समुज्जलु उप्परि धूमावलिवि(?उ) विसालउ मेरु-सिहरि णं जलहर-मालउ जलिय-जलण-जालोलिं समाहय पक्खि पडति धंति वण-सावय व(ध)णिय घणंजय-सर स-सरासण क्लेवि वलेवि णिवडंति हुवासण धत्ता हरि संघइ विधइ पत्थु जलणु झुलुक्केहिं अल्लियइ । भुक्खियह कियंतहं ताहं मझे परिट्ठिउ को जियइ ॥ ... - ‘कहिं जि डझमाणया किरीड-मग्गणाहया [४] फर्णिदया पलाणया दवाणलाणणं गया Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तेवीसमो संघि ७७ कहिं जि दुट्ठ-सीहया ललंत-दीह-जीहया सिराणियग्ग-पुच्या महिं गया स-मुच्छया कहि जि. दंति दुद्दमा मयंद-छुद्ध-कद्दमा पलित्त-कुंभ-देसया हवंति णाम-सेसय। कहिं जि अच्छभल्लुया पडंति पेल्लिएल्लया कहिं जि भीम सूयरा कयग्गि-छार-भू(बू सरा कहिं जि पुंडरीयया कया विमुक्क-जीयया कहि जि भूय-रक्खसा पलायणेक्क-लालसा पत्ता तरु-तिणई भुवंग जेवंतें काले णाई वणयर भूयई रक्खयई । सम्बई मंसई चक्खियइं ॥ तहिं अवसरे परिमुक्काकंदण मणुज-कुलक्खय फणिवइ-णंदण विणि सहोयर भाइ भुवंगम गिट्ठर-फुरिय-फणा-मणि-संगम एक्कु पलाइ पलिते सीसें वीयउ पुच्छे णर-सर-मीसें अद्दावलि-हय-सेण(?) पणट्ठा गंपिणु देवहं सरणु पइट्ठा अभउ देहि णाणा-विह-वाहणु धाइउ सरहसु सुरवर-साहणु उब्भिय-गंधवहुद्धय-धयवडु घणरव-घोरोरालिय-गय-घडु वाहिय-रहु उग्गामिय-पहरणु उप्परि णिवडइ णाई णहंगणु थाहु थाहु किं अच्छहो सेरा कुद्ध पाय सुर-रायहो केरा घत्ता जिह वणे वइसाणरु दिण्णु भग्ग भुवंगम सरण-मण । तिह तुम्हहुं दुक्कउ कालु वलहो वल्हो लइ वे-वि जण ॥ ९ Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ७ रिट्टणेमिचरित तहिं अवसरे सर-कर-परिहत्थे.. · युच्चइ लच्छि-वच्छ वींभच्छे । देव देव णउ पई लज्जावमि । तिहुवणे जस-वज्जउं वजावमि " सुरवर संढ वियारेवि वाणेहिं .. . "जिह 'मुंचति महाहवे पाणेहि । हरमि असेसहं वण्ण-विचित्तई ... पहरण-धय-वाहण-वाइत्तई ४ हउं अज्जु तियसह-मि समत्थष्ठ चरु वीसाणरु वणे वीसंस्थउ : . पेक्खु जणदण तुहु-मि मुहुत्तउ... पर-घलु करमि जाम पर हुत्तउ । एव भणेवि गंडीव-विहत्थे पवरामर पच्चारिय पत्थे लइ लग्गणउं देहु कोवि तिहुवणे भज्जहो जिह ण कयावि रणंगणे ८ घत्ता . हउं माणुसु तुम्हई देव पेक्खंतह खंडउ दड्दु तुम्हई वहु हउँ एक्कु जणु । जिह सक्कहो तिह करहो रणु ॥ १. . ४ तो गंडीउ तेण अप्फालिउ ... ' जुय-खए सीहे णे ओरालिउ । णं उप्पाए महाघणु गज्जिउ ...णं पेयाहिव-पडहु पजिउ महणावत्थ पत्त णं सायरु . . णं आयासहो पडिउ दिवायर " तिहुयणु खाएवि: गिद्दए भुत्तउ णं घोरइ कियंतु सुहु सुत्तर - तो सामरिसेहिं विरइय-थाणेहिं ... वारुणु सरु पेसिउ गिव्वाणेहिं जलहर-जालु स-बिज्जु पदरिसिउ मुसल-पमाणहिं धारहिं वरिसिउं जिह उल्हाणउ होइ ण खंडउ विरइउ तिह सरेहिं सरं-मंडउ जं जलु कहि-मि तुलग्गेहि थिप्पइ सुसेवि सुसेवि सहस-त्ति पलिप्पइ . . घत्ता पडिमल्लु ण दीसइ कोइ पाणियइ-मि जालउ होंति रणे पहरं तहो दुजयहो । पुण्ण-वसेण धणंजयहो ॥ Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तेवीसमो संधि [८] जं उल्हवेविं ण सक्किउ खंडउ पुणु पडिवारउ वेढिउ पंडर विउणउ तिउणउ वरिसिउ पाणिउ दइवें णाई णहंगणु काणिउ तहिं अवसरि पधुणिय-सिरिवच्छे पेसिउ वायवत्थु वीभच्छे उड्डावियई समुण्णय-माणई पहरण-वाहण-चिंध-विमाणइं ४ जलहर-जालई झत्ति पणट्टई सुरवर-विंदई गर-सर-तट्टई के-वि के-वि गिब्वाण पलज्जिय वलेवि महीहर तेहिं विसज्जिय' .. छिण्ण धणंजएण अविओले सुर-जय-लच्छि-करग्गह-लोले ते-वि णिरंतर पूरेवि वाणेहि कह-वि कह-वि णउ मेल्लिय पाणेहिं घत्ता एक्कु-वि : सर-जालु अणंतु अण्णु वि दूसह पवण-धुणि । गय णासेवि सुरवर-सत्थु - जहिण सुणिज्जइ पत्थ-झुणि ॥ ९ [९] कहिउ सुरेंदहो सुरवर-सत्थे खंडउ दइदु भडारा पत्थें एकहो अमर-महाहवे भग्गा पाण लएवि उम्मग्गे विलग्गा तं णिसुणेवि सण्णदु पुरंदरे टाणहो चलिउ णाई गिरि मंदरे चडिउ मयंवुवाहे अइरावए सीहु व पन्झरंत-कुल-पावए तेण चलंने चलियासेस-वि चउविह देव-णिकाय विसेस.वि साहणे समरे महाहवे लग्गर दइवी वाणि समुट्ठिय अग्गए गंदउ सग्गु पमायहि भंडणु संपहारु सव्वहो उम्मंडणु वलु पच्चामुहु अविणय-गारा विग्गहु तुह असमाणु भडारा घत्ता जहिं णर-णारायण-तित्थु दुक्कर सक्किज्जइ सक्क जमलीहोसइ तित्थयरु । वद्वेवि गरुयउ समर-भरु ॥ ९ Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ [१०] जं वलु सव्वहो वणयर-विंदहो तं एकहो संभवइ गइंदहो जो मायंद-सहासहं विक्कमु तं एक्कहो केसरिहे परक्कम सय-केसरिहिं परक्कमु जेत्तिउ अट्ठावयहो होइ वलु तेत्तिउ जं सहसहो अट्ठावय-विंदहो तं परमागमे वलु वलहद्दहो जं वलएवहु विहिं तं एक्कहो । परिपालिय-तिखंड-महि चक्कहो विउणउं तित्थु सयल-चक्कवइहे सहस-गुणाहिउ सग्गाहिवइहे सक्क-सयहं जं तं जग-णाहहो तित्थयरहो वर-केवल-वाहहो सो परमेसरु जाहं परिग्गहे सुरवइ ताहं समप्पहि विग्गहे । ४ ८ घत्ता तं णिसुणेवि इंदु णियत्तु गय णर-णारायण वे-वि सहुं णिय-वलेण सुहासणेण । खंडउ दिण्णु (?दड्डु) हुवासणेण ।। ९ [११] कणयपत्थु गउ पत्थु स-संदणु दारावइ पइसरिउ जणद्दणु णिरुवम-रिद्वि किरीडिहे जाई दोवइ पंच पुत्त पविआई एक्कु पुत्तु अहिवण्णु सुहद्दहे कणयमाल उप्पज्जइ णंदहे पंडव-गाहहो महि भुजंतहो णय-विक्कम-उवाय-जुजं तहो दियवर-देव-भोय-पालंतहो वसुमइ-कामधेणु दोहंतहो जाय रिद्धि सुर-रिद्धि समप्पह वासव-सह-संकास महा-सह एक्कहिं दिवसे समुण्णय-माणउ । अप्पाहिउ दुज्जोहण-राणउ जहिं जलु तर्हि परिचिंतइ पंगणु जहिं थलु तहिं जाणइ गयणंगणु भीमें हसिउ विलक्खीहूयउ । मणेण विरुद्ध णाइं जम-दूवउ गउ णिय-घरु कोग्गि-झुलुकिउ अण्णहि दिवसे जुहिट्ठिलु कोक्किंठ Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तेवीसमो संघि धत्ता पारद्ध जूउ किर एंति सउणिहे पासा चिंतिया । हुंकारें भीमहो जात, णाई महा-गह मंतिया ॥ [१२] तेत्थहो भीमसेणु णीसारित णाई जुहिट्ठिल-जसु णीसारिउ दुट्ठ-सहावे अलझ्य-णामें पाडिय दुंदुहि सउणिय-णामें जूय-छलेण कलहु आढत्तउ पहिलउ हारि हारु हारंतउ पुणु कुंडलई दोरु चूडामणि कणय-समाणु लक्खु अक्खोहणि .. ४ कोसु असेसु असेस वि किंकर दोणिउ लोहिउ कुंडई कुप्पर - पुणु सयलालंकार-विसेसहं लक्खु समोड्डिउ उत्तम-वेस्हं कंचण कोडि विहूसिय गयवर सव्व सुवण्णे हिं चक्केहिं रहवर. : आजाणेय अणेय तुरंगम विणु पक्खेहिं पच्चवख विहंगम ८ पत्ता ९ धणु धाणु सुवण्णउं देवि दुग्णय-वंग जणेराई । णं किणियई धम्म-सुएण सीसई कुरुवहं केराई ॥ [१३] विड धम्मपुत्त विणिवारिउ पई णंदंति कलहु हक्कारिउ पहु दुजोहणु जइयह जायउ गोमाउय-सद्देण जे णायउ जिह कुल-पलय-कालु उप्पणउ आयहो को-वि णाहि पडिवणउ तो-वि ण वुज्झहि वसणंतरियउ विस-जउहरई काई वीसरियउ कह-वि कह-वि रायत्तणु पत्तउ एहु पुरिसत्थु कवणु आढत्तउ जूउ अणत्य-मूलु कहो चंगउं दविण-हाणि परितप्पइ अंगउं सयण-विरोहु देस-णिद्राङणु उत्तम-वंस-महादुम-पाडणु वसणइं जंत जासु महिपालहो सो णिय-रज्जु ण पावइ कालहो ४ ८ Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिटणेमिचरित धत्ता लंकाहिउ पर-तिय गमणेण जूएं णलु चाएण वलि ।। अवरेहि-मि अवर विणट्ठा णंदहु वे-वि म करहु कलि ॥ ९ [१४] थक्कु णिवारिज्जंतु ण ताएं मंडिउ पिडु पडिवारउ राएं कुरु-जंगल-देसद्धहो णामें चित्त दुरोयर सउणिय मामें महि हारंतु णउलु हारतउ पुणु सहएउ पत्थु ओडुतउ भीमसेणु पुणु पुणु अप्पाणउ दुंदुहि धरेवि थक्कु कुरु-राणउ दोच्छिउ सउवलेण अविलक्खण वसण-वसंगय कुपहु अ-लक्षण कट्टहं कट्ठ जुहिट्ठिल राणा करि अप्पउ वाहिरउ अयाणा कवणु जूउ विणु दम(?विणे' रम्मइ जइ ण किंपि तो उट्टेवि गम्मइ तावहिं अंतेउरु अद्दुतउ भीमहो तणउं तंपि हारतउ घत्ता पंचालि पहाण करेवि सइंभुएहिं दुरोयर लेवि अन्जुण-पिययणु अड्डविउ । विउरें जूड जे छड्डविउ ॥ इय रिट्ठणेमिचरिए धवलासिय-सयंभुव-कए तेवीसमो सग्गो ॥२३ Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ चउवीसमो संधि] जूउ रमेप्पिणु कउरवेहिं हिउ रज्जु जुहिट्ठिल-राणाहो । कांति थवेप्पिणु विउर-घरे वणे पंडवजंतु पयाणाहो ॥ [१] महि-कामधेणु-णिदोहणेण तो वुत्त विउरु दुज्जोहणेण जिय दोवइ दिज्जउ तुरिउ ताय वारह-वरिसावहि पंडु-जाय हिंडंतु वणंतरे संढ जेम णीसाहण णिप्पह णिरुवलेव पंचालि वि दासित्तणु करंति अच्छउ खड-लक्कड-जलु बहंति दुव्वयण-पयाणे एत्तिएण णिब्भच्छिउ कुरुवइ पित्तिएण दुम्मुह दुरास दोहग्ग-रासि किं जुज्जइ कुलवहु करेवि दारिस जसु केरी सो णरु धरिउ केण दरिसाविउ राहावेहु जेण पेक्खंतहं तुम्हहं धणु-सहाउ किउ भग्ग-मडप्फरु अंग-राउ घत्ता जेण समक्खए सुरवरहं खंडवे दावाणलु लाइयउ । जण्णसेणि जइ छित्त पई तो तहो कहिं जाहि अघाइयउ ॥ ९ [२] तं विउरहो केरउ लहेवि चित्त दुजोहणु हुयवहु जिह पलित्त णिय-भायरु पणिउ धाहि पाहि जहिं जण्णसेणि तं भवणु जाहि गउ कुरुव-णराहिव-पेसणेण पंचालि दिट्ट दूसासणेण णं सुर-बहु सरगहो महि पवण्ण अलियालि-वलय-कुवलय-समण्ण जिण-दइढ-मयण-मसि-पिंडु लेवि ण दइवें घडियालसु मुएवि Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८४ रिट्ठणेमिचरिउ रत्तुप्पल-कोमल-कमयलाई णं तणु-सिरि-अच्चण-सयदलाई उहओरु कडियालंव-लंभ णं मयण-तोरण(ह)-दार-थंभ गय-गमणी रमणहो रोम-राइ वम्मीयहो कसण-भुवंगि णाई घत्ता ति-वलि(य)उ मज्झे परिट्ठिउ दूसासणु पेक्खइ दोवइहे । णं णिम्मवेवि चहुष्ट्रियउ अंगुलियउ तिण्णि पयावइहे ॥ ९ [३] कसणाणण सिहिण सुवण्ण-वण्ण णं कणय-कलस कंदोट-छण्ण बाहु-लयउ सामल-गत्तियाउ इसीसि करयलारत्तियाउ कंकेल्लि-पल्लवायवियाउ णं कुवलय-मालउ लंवियाउ कइ-सेण व सोहइ अंगएहिं सुग्गीव-हगुव-नीलंगएंहिं छणयंद-विव-पडिविव-वयण मयरद्धय-वाण-समाणणयण णीलुप्पल-दल-णिह कुडिल-केस णं मिलिय कसण-सिसु-फणि-बिसेस णर-णारि पकोक्किय एहि एहि धरे अम्हहं दासित्तणु करेहि जिय स-धर स-कोस स-परियणा वि सहएव-णउल-भीमज्जुणा वि घत्ता तो बोलिज्जइ दोवइए, हउं एकहो दासि धणंजयहो। माणुस-वेसें जम-णयरि तुम्हहो धयरट्ठय सुयहो ॥ [४] तं णिसुणेवि गंधारी-सुएण कंपाविय केलि व मारुएण कडूटिय णर-गारि धणुधरेण णं णलिणि विरोलिय सिंधुरेण णं णव-लय हल्लिय वाणरेण णं ससि-पह जगडिय जलहरेण Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चउवीसमो संधि ८५ णं गरुडे पत्रर-भुवंग-घरिणि णं सीह-किसोरें लक्ष्य हरिणि ४ णिय तेत्तहे जेत्तहे वसण-भुत्त सहुँ भाइहिं अच्छइ धम्म-पुत्तु जहिं कुरुवइ कण्णु कलिंगु सउणि गंगेउ दोणु किउ विउरु सउणि पेक्खंतहं सब्वहं जय-मणेण केस-गहु किट दूसासणेण दुज्जसु विद्वत्तु णं कउरवाहं णं जसु विस्थारिउ पंडवाहं पत्ता तं पेक्खेवि केस-ग्गहणु जणु कंपइ जंपइ उत्तसइ । भीम-कयंते कुद्रएण भणु एवहिं गयउरु कहिं वसइ ।। ९ [५] तहिं अवसरे पभणइ जण्णसेणि कुरु-संढहं तुम्हहं तुट्ट वेणि थिउ एवहिं दूसंथवउ कज्जु कुरु-वंसें सहुँ उद्घ टटु रज्जु अहो ससुरहो तुम्हहुं णाहिं वुद्धि अण्णाउ करेंवि कहिं लहहो सुद्धि ४ अहो कुरु-गुरु अहो भाईरहेय किं खत्तिय-कुले आयार एय अहो अजुण णामें विहिय वाह कि अण्णे केण त्रि विद्ध राह मई महुएं महुयर-किय-वमाल किं कासु-वि अण्णहो घित्त माल ओसारेवि सुर-बलु पहरणड्डु कि खंडव-वणु अण्णेण दड्दु ८ अहो भीम सरिजहि विहुर-काले परिरक्वहि तो वि ण भड-बमाले धत्ता अहवइ तुम्हहं दोसु ण-वि त्रिणु सिहंडि-धज्जुणेहिं १० महु दोसु जाहे णउ वधु-जणु । छोडावि(१वइ) को केसग्गहणु ॥ [६] जोइउ पहु-बयणु विओयरेण जें पलयहो णिजइ वइरि-साथु तो वग-हिडिंव-जम-गोयरेण उच्छल्लु भडारा धम्म हत्थु Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ८६ तुहुं जोयहि जमलाजमल दोवि विवाtिs राएं भीमसेणु मणे मच्छरग्गि पज्जलइ तो- वि पभणइ दूसासण किउ अजुत्त उत्थलइ जइ तो धरिउ केण रक्खेज्जहि तं अप्पणउ हत्थु वार वरिसई संदु हउं तर्हि जि काले दक्खवमि तउ तो करु उब्भिउ दूसासणेण भिड एवहि किं कालंतरेण छल छंडेवि लग्गउ सामि कज्जे वोल्लिज्जइ जं निव्वहइ वक्कु सो हउं दूसासणु एह वाहु तुहुं सो जि विओयरु चंडु चंडु तो कुच्धु अणक्खहिँ भीमसेणु जोइंगणु गज्जइ दिणयरासु केत्तिउ गज्जहो संढ जिह गय-गंडीवेहिं जज्जरिय रिट्ठमिचरिउ भीमज्जुण कलहहुं अम्ह वे-वि णं तिकखंकुसेण महाकरेणु किं सक्कइ परिहर सहेवि कोवि मज्जायए अच्छइ धम्म- पुत्ल केसग्गहु किउ दोवइहे जेण तोडमि तइयह ज (इ) इह समत्थु घत्ता दूसासण एवहिँ करि छलई । कडुबई के सग्गह- दुम-फलई ॥ [3] घत्ता वारह संच्छर गमिय केण पाविज्जइ अवसर अवसरेण चारहडि तुहारी एत्तिय ज्जे को अंतरे जइ विहि मरइ एक्कु ४ पंचालिहे इहु सो केस-गाहु उम्पादहि तो विण बाहु-दंडु सीहागमे गज्जव जिह करेणु विष्फुरइ किहासंघिय जयासु रह - रहिय - महागय- घोडएहि । कंसह दिवसहि थोडएहि || ४ ८ Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चउवीसमो संधि ८७ [८] जं एम पयंपिउ पवण-जाउ तं धाइउ कुरुवइ कुरु-सहाउ थिय वारा णरवइ णिरवसेस दूसासणु तो वि ण मुयइ केस परिओसिउ कुरुवइ सउणि कण्णु । गउ रज्जु अज्जु पभणइ विअण्णु धयरट्ट-इट्ट गंधारि-पुत्त किं उत्तम पुरिसहं एउ जुत्तु ४ अवहेरि करेवि सहोयरासु पेक्खतहो णरहो विओयरासु वारंतहं णयणाणंदणाहं किव-विउर-दोण-सरि-णंदणाहं पंचालिहे णिवसणु कणय-वण्णु अच्छोडिउ खणे उप्पण्णु अण्णु जुवराउ पसारइ जहिं जे हत्थु उप्पज्जइ तर्हि जे णवल्लु वत्थु ८ जं रुप्पिण-हाणु वउत्थु आसि तहो फलेण विणिम्मिय सिचयरासि धत्ता सुट्ठ विलक्खीहूवएण वत्थ-सहास-पदरिसणिय अहिहवेवि ण सक्किय दुमय-सुय । सुय–देवय णं पच्चक्ख हुय ॥ १० जं कुरुव-कुमारेहिं किउ अणाउ तं चउ दिसि धिद्धिकार जाउ उप्पाय समुट्ठिय पडिय उक्क गोमायव-सिव फेक्कार मुक्क पंचालि पसंसिय पत्थिवेहि गंगेय-विउर-भग्ग(?)-किवेहि धयरट्ट लग्गु सयमेव पाए लइ मग्गे मग्गे किं देमि माए ४ णर-णारि पवोल्लिय णिसुणि ताय उद्दामहि पंच-वि पंडु-जाय तो तेण विसजिय गय तुरंत केसग्गह कोवें विष्फुरंत कुरु-पय-णिमित्त-णिबद्ध-वेणि गय विउर-णिहेलणु जण्णसेणि . आउच्छिय अज्जुण जणणि ताए. दिट्ठिय महु होज्जहि जामि माए ८ Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्टणेमिचरिउ ८८ घत्ता वाह-जलोल्लिय-लोयणिय पुत्तम्मणअंची कांति गय । एंति विहाइय पंडवेहि पंचहिं परमेट्टिहिं णाई दय ॥ ९ - [१०] णिय-तणय णिएप्ष्णुि भणइ कोंति गरुया-वि धणुज्झिय लहुय होंति अहो हय-विहि णिग्गुण णिव्विसेस जे जगे विसिट्ठ ते तुज्झ देस तिहुवणे पहिलारी जी(१ली)ह जाहं सित्थु वि वडिगउ ण देहि ताहं उज्जुल्ल(?) हरेप्पिणु सुपुरिसाहं धणु देहि अ-मग्गिउ कुपुरिसाहं । अह तुज्झु ण दोसु वि हय विहाय महु दोसु णिरासहे जासु जाय परिपुण्ण पंडु-मदि वि कयत्थ णउ दिट्ट जेहिं एक्क वि अवत्थ हउं पाविणि पावहो तणिय खाणि मई जेही होउ म खत्तियाणि । ण-वि सक्कवि ?मि) दुक्खई धरिवि देहे वरि अच्छिय विउरहो तणए गेहे ८ धत्ता कोंति रुवंती धीरवेवि भउ उप्पाएवि कउरवहं आउच्छिवि परियणु पउर-पय । पंडव पंचालिए समर गय ॥ [११] गय कुति-पुत्त दोवइ-सणाह सो को वि ण जेण ण मुक्क धाह उम्माहउ सव्वहो जणहो जाम धयरट्टे पुच्छिउ विउरु ताम कहिं पंडु-पुत्त 'णिक्कलिय केम किं मिग जिह किं पंचमुह जेम अच्चंघहो अक्स्वइ विउरु वत्त सुणु णरवइ जिह कय तेहिं जत्त ओगुंठि करेप्पिणु गउ गरिंदु मा दिट्टि हणेसइ कुरुव-बिंदु भामेवि गयासणि भीमु जाइ महु भाय-सयहो किं को वि थाइ. । Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चउवीसमो संधि गउ स-धणु धणंजउ धरिवि वाण पच्छाइड गउले णियय कांतु सहएवं दीहरु लयउ वंसु लइ आयहिं वइरिहिं लेमि पाण मं जुवइहिं होसइ चित्तु तत्तु रणे एत्तिउ होसइ रुहिरु मंसु ८ घत्ता उद्ध-हत्थ किय दोमइए एम रुवेवउ करेवि कर मा वग्गउ रह-गय-घोडएहिं । भाणुवइए दिवसेहि थोडएहिं ॥ १० णिग्गमणे गमणे पंडवाहं दुणिमित्तई जायई कउरवाहं अत्थक्के दिवायर-गहण-कालु अत्थक्के वरिसिर मेह-जालु तो दोणे पभणिउ कुरुव-राउ णरवइहिं असेसह पलट जाउ एहए वि काले हउं पई मुएवि सावेण सरेण वि रिउ डहेवि धट्टजणु जो महु परम-सत्तु सो संपइ प(व)दृइ ताहं अंतु तं वयणु सुणेवि सव्वायरेण वुच्चइ धयरट्ठहो भायरेण जइ जय-सिरि जइ जीविएहि कज्जु तो अज्जवि दिज्जउ अद्ध रज्जु । ण समत्थिउ कुरुवें विउर-वक्कु महु ताह-मि दुक्कर होइ एक्कु ७ डहाव ४ ८ . घत्ता ताम पगच्छिय पंडु-सुय गिव्वाण-तरंगिणि-तणउ तडु । .. कोमल-कोंपल-वहल-दलु जहिं सो अ-पमाणु पयाग-बडु ॥ ९ . [१३] तहिं थिउ णग्गोहें अजायसत्तु तिस-भुक्स्व-पवासुव्वाय-गत्तु दिणयर-कर-पसर-वलग्ग-घम्मु परिपालिय-खत्तिय-परम-धम्मु Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९० कुरु-कवड - दुरोयर-हरिय-रज्जु सहु भाइहिं किर वीसमइ जाम अणवज्जु विवज्जिय-राय-दोसु तत्र-चरण- तात्र-ताविय सरीरु दुट्ठट्ठ-कम्म णिट्टण हेउ सो वंदिउ णयणाणंदणेहिं पय पक्खालणु तेहि किउ जेहिं विजेवि घत्तियउ धत्ता रिसि - कुलु णिएवि रवि-किरण-तत्त मई पावें काई जियंतएण रिसि-भोयणु णउ संपडइ जासु गुरु-दत्त-वयणे उच्छलिय वाय दरिसणु जे तुहारउ परम- भोज्जु अहो पत्थव अत्थु अणत्थ- भूउ पहिलउं जे त्रिटप्पइ दुक्खु दुक्खु 'जइ णासइ तो-त्रि महंतु डाहु कालंजर काणण-गमण-सज्जु संपत्तु महारिसिं-संधु ताम अ-परिग्गहु काय - किलेस-सेसु वय-दुधर धराधर - धरण - धीरु संसार समुदुत्तरण- सेउ पडवाड़िए पंडु णंदणेहि [ १४ ] दविण - दुमहो एत्तउ फलु जइ पण दिण्णु जइ भुत्तण-नि धत्ता रिट्ठ णेमि चरिंड सवहं परम - महारिसिहि । मयरउ वलि जिह दस - दिसिंहिं ॥ ९ ४ जं घम्महो देवहो गुरु-कुलहो । तो अग्गिहे चोरहो राउलहो || ८ चितइ णिय-हियए अजायसत्त धण-हीणें दीणे होतएण वरि मरणु ण जीविउ सहलु तासु कि परम-विसायहो जाहिं राय पंडव पेक्खंतहं कहो ण चोज्जु किं आएं जाएं वरिण हूउ त्रीयहुं रक्खेवइ मणु स-कंखु भणु तिहि - मि पयारेहिं कवणु लाहु ८ ४ Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चउत्रीसमो संधि तव-गंदण अत्थु अणेय-भेउ वह-बंध-दुक्ख-भय-सोय-हेउ असु-हरणई चमरिहे चामराई वग्धाइहिं अइणई कसमराई मणि फणिहिं विसाणइ कुंजराहं मंसई अवि-अइवहं वणयराहं तणु-कंचुय कुम्महं अट्ठियाई __मय-थाणई मयहं परिट्ठियाई जं मार भयावह पुत्तकेस(?) अण्णहं अण्णण्ण-सरीर-वेस आएण गएण विणासु जेण ण करेवउ हरिसु विसाउ तेण वहु-भेय करेप्पिणु धम्म-सवण सायण्हए कहि-मि पयट्ट सवण परिचत्तेवि बंधव सयण सव्व गय पंडव वणहो महागय व्व घत्ता तहिं गिरि-गहणे विओयरेण किम्मीर-जडासुर णिट्ठविय । वसइ ण वसइ कयंतउरि णं वे-वि णिहाला पट्टविय ॥ ९. सयभिंग-वारिसेगतराले हिमवंत-गंधमायण-खजाले वयरी-वणे कामिअ-वणे वि चिते दइय-वणे वसेप्पिणु पुणु विचित्ते थिय पंडव कालंजरए रण्णे तल-ताली-नरल-तमाल-छण्णे जहिं णहयल-सच्छई पाणियाई णं अमियई सग्गहो आणियाई कप्पयरु-समप्पह जेत्थु रुक्ख णउ वरिस-सए वि करंति भुक्ख जहिं सीयल-विउल-लयाहराइं सुर-भवणइं णाई मणोहराई पत्ता जं मुणि-गण-उवसेवियउ तं वणु इच्छिय-दिण्ण-फलु जहिं जणु सामण्णु ण पइसरइ । अजरामर-थाणहो अव(?णु)हरइ ॥ ७. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ [१७] पवसियहो वि रज्जु जुहिट्ठिलासु जो पुरवरे सो तेत्थु वि विलासु सांहीण महागय-तुरय-थट्ट भायर किंकर अखलिय-मरट्ट अ-पमेयई चमरी-चामराइं णिग्गलई णिवायई लयहराई खज्जति फलई णिरु णिरुवमाइं पिजति जलई अमिओवमाई अपभाण महामणि महिहरेहिं . रवि-किरण णिवारिय तरुवरेहिं वणसइहि-मि णिम्मिय फुल्ल-संथ वर-केसर-धूसर-राय-पंथ साहीणई पण्णई फोप्फलाई सेवउ करंति सावय-वलाई सुप्पइ पल्लव-पत्थरणे रम्मे - अविचल-मइ परम-जिणिंद-धम्मे ८ धत्ता रज्जु संयं भुजंताहो दुज्जण-दुव्वयणुज्झियहो सुहु दुक्कर हुवउ तेत्तडउ । वणवासे वसंतहो जेत्तडउ ॥ ९ इय रिट्ठणेमिचरिए धवलासिय-सयंभुव-कए चउवीसमो सग्गो Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . पणवीसमा संधि विणिवाइए किम्मीरे जगे वित्थरिय महा-गुणु । स-धणु स-वाणु स-ताणु इंदकीलु गउ अज्जुणु || . [१] एक्कहिँ दिणे दाविय-दय-दिसिहि आएसे कहि-मि मह-रिसिहि खंडव-डामरु-गंडीव-धरु गउ इंदकीलु कीलणहं. णरु तो तेण मनोहरु दिट्ठ गिरि जहिं सयल-कालु वीसमइ सिरि जो रविकंताणल-तावियउ ससियंत तोय-उल्हावियउ जहिं तें उवरि मियंकरण कलसो व विहिज्जइ पंकएण जहिं दिणमणि मणि व परिप्फुरइ अरुणे रिउ-रह-रहंगु मुरइ जो वणयर-चरण-चहुट्टियउ जहिं गय-मय-णइउ पयट्टियउ जो पगइए दीहर-सिहरु थिउ णं णहयल-छत्तहा दंडु किउ ८ धत्ता तं धरणिहरु चडेवि अज्जुणु णर वर-केसरि थिउ परमप्पउ जेम तिहुयण-सिहरहो उप्परि । [२] तो भणइ धणंजउ गहिर-गिरु कर-कमल-कयंजलि पणय-सिरु जइ पावणु पुण्ण-पवित्त गिरि जइ का-वि सु देवय वसइ सिरे महु (सा) उवएसु देउ पवरु जे पुण्ण-मणारहु जामि घरु ता दइवी वाणि समुच्छलिय कोइल-कुल-कलयल-कामलिय अहो अज्जुण धीरउं करहि मणु थावंतरि होसइ घोरु रणु जउ तुज्झु पराजउ अरि-गणहा दिहि देतें वासव-परियणहो जा एवउ पई वेयड्ढ-गिरि तहिं इंदही देवी राय-सिरि स-णिवाय-कवय-तल-तालुयह अवरह-मि समर-तप्हालु यह Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९४ उदह लक्ख जिवि पंचहं वरिसहं पत्थ गय दइवी वाणि एव कवि तर्हि काले किराउ आउ पवलु आसीविस-विसहर-विसम-सरु फुरियाहरू गुंज-पुंज - यणु घणु तेण घणजउ मग्गियउ इउ जोग्गु पुलिंदा - गोत्तियहं रु पमणइ अमरिस - कुइय मणु छुहमि सराणि तुडे जिह पर कुल वहु- चितु धत्ता सीस सयहेो गुरु होसहि । णिय-भायरहं मिलेसहि ॥ देवि ण सक्कइ पत्थु कोडीसरु गुणवंतु तो एम भणेवि रणुज्ञ्जएण णं पलय- समुद्दे गज्जियउ ओहा मिय णरवर - विदरण किं हथि ण गज्जइ अतुल वलु किं फण- फुक्कारु ण मुत्रइ फणी महु तणए महावगे रइ करेवि [ ३ ] रिट्टणेमिचरिउ थिउ नरु परमोयरसु लहेवि आवीलिय-दढ- - तोणा-जुयल जम-भू-भंगुरु-कोवंड-धरु खय- मेह- महारव - गहिर-गिरु कहि जाहि मिस गोलग्गियउ अहवइ कुल - जायहं खत्तियह को मई जीवंतें लेइ धणु धत्ता करमि पात्र पई वेज्झउ । धणु धाणुक्क दुगेज्झउ || [ ४ ] अप्फालिउ धणु धणंजण णं जमपुर - पडहर वज्जियउ दोच्छिउ वीभच्छु पुलिंदरण हरि तो वि वियारइ कुंभयलु उप्पाडइ खगवइ तोविं मणि कहिँ जाहि जाणणे पइसरे वि घत्ता छंडेवि सरु ण सक्कइ । को धणु घरेवि ण सक्कइ ॥ ४ ४ 60 Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पणवींसमो संधि घणु-कारणे वहु-मच्छर-भरिय णाराएहिं तोमर-सीरिएहिं वावल्लेहिं भल्लेहिं भीसणेहि पहरंत वलद्धर दुरिस णासंति सराहय मत्त गय अवरइ-मि पणट्टई वणयरई अग्गेय-सरेहिं विमुक्किएहिं पसमिज्जइ हुयवहु वारणेहि [५] धाणुक्क-घणंजय उत्थरिय कण्णियहि खुरुप्पेहिं ईरिएहिं अवरेहि मि अणेएहि णीसणेहिं जय-लच्छि-लुद्ध वद्धामरिस मय-णइ-कद्दम-खुप्पंत-पय सवरज्जुण-मम्गण-जज्जरई लग्गइ दवग्गि वणे दुक्किएहिं ताइ-मि पवणत्थेहिं दारुणेहि घत्ता वण-रुहिरारुण वे-वि पाउसे पज्झरमाण एक्कु-वि वसुह ण पावइ । धाउ महीहरु णावइ ॥ [६] तो पप्फुल्लिय मुह-कंजएण धणु धरणिहिं चित्तु धणंजएण भुय-दंडेहिं तुलिउ किराउ रणे परितुट्ट स-वासक सुर गयणे अच्छोडइ महियले जाम ण-वि तो दाविय दिब्वे दिब्व-छवि सोलह.आहरण विहूसियउ विज्जाहर-रूउ पगासियउ अहो अजुण तुझु पसण्णु हउं लइ ओसहि भूसहि अप्पणउं संजीवणि रुंधणि सम-करणि दप्पहरण-पहरण-अवहरणि वयराहिउ पुणु-वि पुणु-वि चवइ वरु मग्गि मम्गि जो संभवइ णीसरिय वाय कुरु-णंदणहो सारच्छु करहि महु संदणहो घत्ता तेण वि तं पडिवण्णु णिउ अब्भत्थेवि पत्थु विज्जा-विक्कम-सारें। दाहिण-सेढि सुतारें ॥ Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ६ रिडणेमिचरिउ अहो अज्जुण तुहं मई वुझियउ सुणु जेण णिमित्तें जुज्झि यउ तं कहमि असेसु वि वित्थरेण णमि-विणमि-वंसे कालंतरेण उप्पण्णु सुलोयणु खयर-वइ जिण-सासण-वच्छलु धम्म-मइ रहणेउर-चक्कवाले वसइ . तं पुण्णमेह-पहु अहिलसइ एक्कहिं दिणे मज्झे रणंगणहो जीविउ अवहरिउ सुलोयणहो तहो णंदणु तत्थहो णिक्कलिउ तिलकेस-देवि सयरहो मिलिउ ओखंधे आइउ कुइय-मणु तेण-वि विणिवाइउ पुण्णघणु सुउ तोयदवाहणु णडु रणे पइसारिउ जिणिंद समवसरणे घत्ता .. दससयलोयणु जाउ उहय-सेढि-संपुण्णउ । कालंतरेण गएण असणिवेउ उप्पण्णउ ॥ [८]. तहो विजयसीहु णामेण सुउ सउदानांणवाहणु अवरु हुउ तइयउ सहसारु सब-कुसलु उप्पण्णु इंदु तहो अतुल वलु दसकंधरेण ओहामियउ । तउ करेवि मोक्खु आयामियउ उप्पण्णु वंसे तहो चंदगइ णामेण णारि जसु पुप्फवइ मंडिय भामंडल-भुय धरेण तहो तणए वंसे कालंतरेण विज्जुप्पहु विज्जाहर पवरु परिपालइ रहणेउरणयरु उप्पण्णु इंदु तहो पढमुसुउ पुणु विज्जुमालि अवरेक्कु हुउ वे सेढिउ विहि मि समप्पियउ अप्पुणु तव-चरगे परिट्ठियउ घत्ता इंदे अविणयवंतु विज्जुमालि घल्लिज्जइ । . वलु मेल्लावेवि तेण चउदिसु डामर किज्जइ । Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पणवीसमो संधि [९] खर-दूसण-बंसिय तहिं मिलिय तल-तालुय-कालकेउ वलिय जमदाढ-णिवायकवय पवर विजुम्मुह-विज्जुजीह अवर इंदहा ण दिति सुहु रत्ति-दिणु पहु विम्मुहु तहा वारण विणु जं दिट्ठ पुरंदर विमणु थिउ णइमित्तिएहि आएसु किउ गंडीव-विहत्थे दुज्जएण मारेवा वइरि धणंजएण सो दीसइ इंदकील-णयरे पेसिउ सुतारु एत्थावसरे सो हडं पच्छण्ण-वेसु करेवि अच्छिउ गिरि-कागणे पइसरेवि लइ जाहुं पत्थ वेयड्ढगिरि सेढिवइहे दिज्जउ राय-सिरि घत्ता विण्णि-वि चडिय विमाणे तोणालिंगिय-विग्गह । थिय पडिवक्खहा णाई ससिहे कूर-महा-गह ।। [१०] तो समरे अणिज्जिय-धणु-गुणहो दक्खविउ सुतारे अज्जुणहा कुरु-गंदण उहु वेयइढ-गिरि जहिं णिरुवम इंदहा तणिय सिरि दह-दहहं दहहं संजोयणई अवरई पंचोवरि जोयणइं पंचाहिय-वीसारोहिमए पंचास-तीस-दस-दीहिमए णव कूडइं उवरि अकित्तिमई सुरवर-मंडियई अणुत्तमई अण्णेत्तहिं दीसइ वइरि-वलु पक्खुहिउ णाई मयर-हर-जलु तो भणइ धणंजउ मित्त सुणे गिरि अच्छउ लग्गहुं पुरिस-गुणे पडिवक्खहो जाम ण खउ करमि रहणेउरु ताम ण पइसरमि धत्ता स-सरु सरासणु लेवि दूरहो दोवइ-कंते । तं तल-तालुय-सेण्णु जोइउ णाई कयंते ॥ 10.9b ज. दोमइ दो ४ ८ Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ९८ तहि अवसरे एक्कें सच्चविउ सवडम्गुहु ढोइउ पर-वलहा हय-वाणु समरे अणिट्टियउ सण्णा अणेय पहरणई तहि चडिउ चंड-गंडीव - घरु परिहिउ सपणाहु ण मंतु उरे आभि पत्थु तल तलुवह रहु एक्कु णिरारिउ संचरइ संदणु निवि रउ६ स- रहसु तुरई देवि रयणीयर - साह उत्थरिउ अपमाणेहिं वाणेहिं लयउ अरि सर छिंदइ अज्जुणु मण-गमणु निविसद्धु विथविण वीसमइ गिरि-कक्खडे इयडे दुम-विहे तो जलण - झुलुक्किय-खंडवेण तुहुं घुरहिं धणंजउ रहिउ जहि किं करइ वराइउ वइरि-वलु साहिय विणि तुरंग दौसइ वइरि-वलेण [ ११ ] णं सुर - विमाणु सग्गहो चविउ णं जाणवत्त सायर- जलहा माहिद- महारहु पट्टविउ सूरग्गि- विज्जु - फुरियाणणई णं सधणु णहंगणे अंबुहरु विज्जाहरु सारहि करेवि धुरे जय-सिरि-आलिंगण-लोलुबह णं वइवसु वाल- कील करइ [ १२ ] घन्ता जले थले गयणेण माइउ । विज्जुमालि वलु घाइउ ॥ रिट्टणेमिचरिउ णं जलय- जालु हे वित्थरि णं रुद्ध भुवंगेहिं मलय- गिरि णं गरुडु पइट्टउ अहि-भवणु रहु जले थले णहयले परिभमइ अवरहि - मि दु- संचरे विसम - पहे सारहि पोमाइड पंडवेण महि-मंडले को पडिमल्लु तर्हि पणक्खर - पेरिउ जेम जलु - घत्ता रहवरे एक्कु जे अज्जुणु । सेण्णहं होउ चउग्गुणु ॥ ४ ८ Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पणवीसमो संधि [१३] जं दिठ्ठ तुरंगम-जुयल चल रहु रहिउ रहंगई धुरि पवलु तं वि-उण-ति-उण-तडि-तेय-तणु गंधवहुं धाउ धारिउ स-धणु अइ-सरहसु सहरिसु सामरिसु तल-तालुय-साहणु दुद्धरिसु सहु रहेण भमंतें परिभमइ थक्कतें थक्कइ वीसमइ पारद्धई कम्मई भीसणई घण-विज्जु-महण्णव-णीसणई दुम-सेल-सिला-संचालणई पडिवक्खाउह-उद्दालणइं णिरवज्जउ विज्जउ संभरेवि केहि-मि वसुहायले पइसरेवि मण-पवण-गरुड-गम-आगमहं खुर धरेवि णिरुद्ध-तुरंगमहं घत्ता . रहहो रहंगई वे-वि अवरेहिं विहिं संभावियई णं जमलेहिं गहेहिं रवि-ससि-विवइं लावियई [१४] रहु पउ-वि ण चल्लइ संमुहउ पर मोक्कलिहोइ परम्मुहउ । जोत्तारें तो उवाउ मरिउ एवड्डुवाउ हउं वीसरिउ । णर-णाह-णिसायर-णिप्पसर हम्मई तल-तालुय पविसे पर विवरेरउ एवहिं देमि रहु जे उट्ठइ कलयलु दुव्विसहु पुणु वयणे वयणे पइसारि सर अवरेण पयारें णत्थि धर अणुसूएं वलिउ परम्मुहउ पर पंडउ पहरइ संमुहउ किउ कलयलु सेण्णे णिग्गुणेण तल-तालु वियारिय अज्जुणेण जोयारु णिहालइ जाम वलु संपत्तु ताम तं धरणियलु घत्ता करयल छइय मुहेहि पुस्ख जे वाहिर दिट्ठा । . णं पल्लव-पिहिरहिं कमलेहिं अलिण पइट्टा । Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०० रिट्ठणेमिचरिउ ४ तो वासवेण हक्कारियउ रहणेउर-पुरे पइसारियउ जुयराय-पटु वज्झइ गरहा घोसिउ जिह पुत्त पुरंदरहो दिज्जइ किरीडु सव्वाहरणु तोणीरु सिलीमुहु कवउ धणु घरे घरे वीभच्छहों तणिय कह xx xx xx घरे घरे घरिणिउ आयल्लियउ कुसुमाउह-आउह-सल्लियउ णर-विरहाणल-जाला-हयउ दस कामावत्थंतर गयउ झायंति झाण-तग्गय-मणउ परियड्ढइ अंगहो रणरणउ घत्ता अज्जुणु दिट्ठि ण देइ कुल-वहु-कामिणि-कण्णहं । अच्छइ दोवइ चित्ते को अवसरु तहि अण्णहं ।। ८ तो साहरणेण स-णेउरेण णरु सप्पइ सक्कतेउरेण अम्हाणोगण्णेवि सुरय-सुहु संवच्छरु होसहि संदु तुहु तीमइहिं एम पुवुत्तएण णव कूडइं परिअच्चतएण जिण-वंदणहत्ति करंतरण विण्णि-वि सेटिउ पेक्खतएण संवच्छर पत्थे पंच णिय जहिं भायर तेत्तहिं जत्त किय रणरणउं करेवि महंत-पुरे रहे चडिउ सुतारु करेवि धुरे चाओवएस-उवसंजयहो सिस्साइ-समाण धणंजयहो । चित्तंगय-चित्त-विचित्तरह वणे पंडव दिट्ठ किलंत. सह धत्ता जेटेहिं किउ पणिवाउ जमलेहिं णमिउ पचंडेहिं । वहं साइउ दिण्णु णरेण सई भुवदंडेहिं ।। 'दणेमिचरिए धवलासिय-सयंभुव-कए पणवीसमा सग्गो Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तल-तालय-वल-पलय-करु दिग्गहु ताव समावडिउ छच्चीसमा संधि छुड छुडु भाइहे मिलिउ णरु । चित्तंगहो अज्जुणु अब्मिडिउ ॥ पंचहं वरिसहं कमल-दलच्छे जाहे चरण रतुप्पल-कोमल ताहे समंगुलियउ संगुट्टड जाहे चयारिवि अव-गत्तई जाहे नियंव-विव विथिण्णउ व मह- राउलु णं अवइण्णउं जाहे रोम- रिछोलि त्रियंभिय णं सोहग्ग-वडाय समुन्भिय जाहे पओहर हसिय ण मप्पा णं अहिसेय - कलस-कंदप्पा जाहे धरेव चंदु चंदायणु जाहे णयण र वम्मावग्गण [ १ ] दीसइ जण्णसेणि चीभच्छे ह विष्फुरिय णाई मणि सिंहल णाई सवत्तिउ पिय-संतुट्टउ पोट्टरि मंडि ऊरु कडिवत्तई • छण-दिणे णवर मुह- च्छवि-भायणु ाई गहो केरा मग्गण घत्ता थिय वेणि जाहे सिरे सामलिय सा दोवइ कणय- कयद्वएण [ २ ] जोइउ एक्कमक्क गंधव्वेहि णं महियलहा चयारिं वि सायर तेण जि तीमइ अवर ण भावइ सयल - वि सीस विसज्जिय थे. 1 तो एत्यंतरे सीसेहिं सव्वेहिं घण्णउं सव्वसाइ जसु भायर जासु कंत कमणीय पहावइ वीए वासरे सेमर - समत्थे 26.2 Lines 4 and 5a are missing in भा. णं कुवलय-त्रणे भसलावलि । रइ दिट्ट णाई मयरद्धरण ॥ १० ४ ८ ४ Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०२ . रिट्ठणेमिचरिउ णवर सुतारु एक्कु ण विसज्जिउ पंचेंदियहिं णाई मणु रंजिउ गउ चित्तंगु समाणु सहाएहिं फग्गुण-गुण-गण-कह-अणुराएहिं ताह अवसरे कुरु-कुल-कालियारउ णं आयासहो णिवडिउ णारउ पिय पडिवत्ति करेवि परोप्पर तो सद्भावे पभणइ मुणिवरु धत्ता वहु-काले तुहुँ णिज्झाइयउ कहे कहिं गउ केत्तहो आइयउ ।। गंधवे कहिउ अणण्जुणहो सीसत्तणु मई किउ अज्जुणहो ।। ९ इंदकीले कीलणह समत्थे विज्जाहरु सुतार जिउ पत्थे तेण-वि दाहिण-सेढि पराणिउ तल-तालुवहं कुलक्खउ आणिउ णरु संकंदणेण परिपुज्जिउ मुहु चावोवएसु उवजुंजिउ आउ धणंजउ सुहि-जणु पत्तउ अम्मणुअंचिवि हउँ परियत्तउ भणइ महारिसि रणे दुप्पेच्छहो जइ सच्चउ जे सीसु वीभच्छहो एक्कु खणंतर तो पडिवालहि दुट्ठ-भाउ कुरुवइहे णिहालहि गुरु-गंगेयह विणिवारं तहं विउर-किवहं अवरह-मि महंतह पंडव-जणहं जणंतु अणक्खउ आउ स-साहणु वसणावेक्खउ धत्ता दुजोहण-राएं एतएण वहु-दूसावासु लयंतएण । चित्त-वणु तुहारउ सुर-ललिउ णं कामिणि-जोव्वणु दरमलिउ ॥ ९ [४] जत्थ रत्तंदणा चंदणा वंदणा ताल हिंताल ताली तमालंजणा हिंगु कप्पूर कक्कोलि एला चवी केयई अब्बई मालई माहवी णीम वालिया सत्तली पाडली: रोहिणी राइणी तारणी पुप्फली चिंचिणी कंगुणी माहुलिंगी महू दक्ख रुद्दक्ख पोमक्ख रुक्खा बहू ४ Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ छवीसमो संधि १०३ णाय पुण्णाय णग्गोह सत्तच्छया मड्ड मालार तालूर तामिंजुया सल्लई सेल्लु सल्लायई हिंगुणा दालिमी देवदारू करंजज्जुणा कुंद मंदार सिंदूर सिंदी सणी संवली राजभुंजामली खिखिणी वंजु लंकाल कारंट कोसवया जंबु जंवीर खज्जर लिवंवया धत्ता किर वरिसई पंच कहि-मि गयहो ण णावइ वत्त धणंजयहो । पहु-जमल-विओयर तहंव तिय ण जियंति महारी णिएवि सिय ॥९ [५] रिसि-वयणेण कुविउ चित्तंगउ णं गयवर-गंधेण महागउ को पंडवहं मडप्फरु भंजइ को विसेण णिय-णयणई अंजइ को चित्त-वणु महारउ छिंदइ को किर वज्जु अवज्जे भिंदइ को कियंत-दंतंतरे अच्छइ को दिट्ठीविस-दिट्ठि णियच्छइ एम भणेवि परिवढिय-गवें णिय-वलु आणप्पइ गंघव्वें धाइउ पारावार-सम-प्पहु दिणयर-रहवर-रंध-महारहु पलय-पओहराह-तंवेरम चोयहिं तुंग-तरंग-तुरं गम भिडियई वलई वे-वि समरंगणे सरहसु णारउ णडइ णहंगणे घत्ता . . हय हएहिं परज्जिय भडेहिं भड रह रहेहि गइंदेहि हत्थि-हड । किउ पाराउट्टउ कुरुव-बलु णं पवण-गलत्थिउ उवहि-जलु ॥ ९ कुरुवले भज्जमाणे स-पियामह थिय किव-कण्ण-कलिंग-जयद्दह भूरीसव-भव(ग)यत्त महावल चित्तसेणे-दूसासण-सउवल सल्ल-विसल्ल-दाण-दोणायण, अवर वि णरवर सरण-परायण . धाइय खत्त मुएवि खगिदहा णं पमत्त मायंग गयंदहो .... Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०४ वावरं ति पहरण-संघाए हिं पट्टिस-फलिह-मुसल-गय- घाए हिं भलिहले (?कलिहेर्हि) भिंडिवाल - करवालेहिं सवल-झसर-सत्ति-सरजालेहिं हुलि-हुल-मुसल-मुसुंटि-कुढारेहिं तो गंध गंधव्वत्थई जे गरबइ रण-धुर घरेवि थिय कुरु-गाहु वलिउ चित्तंगयहो दुण्यवंतु समुण्णय- माणउ पवर - भुयंग - केउ गय-करयलु पेक्खंतहं किव कण्ण-क - कलिंग हं रण-भर-धुर- घरणेक्क-समत्थहं दहं भीरु - मंभी सह भूगोयर - खेयर - परमीसहं तो गंधवें णिरु णिप्पसरे चूरिउ रहवरु छिण्णु महद्भउ पेक्त दोण - पियामहहं आसत्थाम- दाण- गंगेयहं माणा - महिंदहं किवि - कियत्रम् महं णिउ णरas णरवइहिं नियंतह 8. 5a क चिलयह गुम्फंती. अवरेहि-मि वहु-विहेहिं पयारेहिं मुक्कई मोहण - गहण - समत्थई धत्ता रिट्टणेमिचरिउ ते सयल-वि णवर णिरत्थ किय । णं 'मत्त - इंदु महा - गयो || किव कण्ण-विकण्ण-जयद्दहहं । विहवल - भूरी सव - राहेयहं || [<] [ ७ ] थक्कु एक दुज्जोहण - राणउ वाहिउ रहवरु पसरिय-कलयलु जाउ जुज्झु कुरुवइ - चित्तंगहं दिवे दिवे णिदिय-वण्णिय- पत्थहं सुरवर-सुंदरि - दिण्णासीसहं दोणायरिय-घणंजय -सीसहं कह - वि कह - वि रणे लद्वावसरें कुरुव-राउ अंसुएण निवद्भर घत्ता दूसासण- सिंधुवइ सुसम्महं सरवर-1 र-नियरु निरंतरु दितह ८ ४ Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ छ०वीसमो संघि तर्हि अवसरे भाणुवइ स-दूसल मुक्कल - केस स-गग्गर-त्रयणी धाइय कंचि-लयहिं गुप्पंती णिय-लायण्ण-जलाहे तरंती 1 भाणुवइ णिएवि कलियारएण जं चितिउ तं जि समावडिउ गय भाणुवइ असेस-महंत हं अहो एत्तियहं मज्झे एक्केण-वि अहो जुयराय राय-दूसासण सल्ल सल्ल कि सल्लेहि सल्लिउ णिक्किव कित्र किर फाई चिरावहि सत्ति कलिंग किण्ण विष्णासहि सउणि सउणि सउणत्तणु दाविउ कण्ण कण्ण किं ण सुणहि कण्णेहिं मं मेहणु करि कुरु- संघाय हो सो पर रक्खइ छलई असेसई तो धीरिय दोण - पियामहेहि कुरुवहो ण जाम ढुक्कइ मरणु पह-विओय-वेयण- विहलंचल कज्जल - जलेण जलोल्लिय - णयणी वहु-सोहग्ग-पंके खुप्पंती ह - कंतिर्हि णहु उज्जायंती घत्ता [ ९ ] दप्पुव्भडहं मड फरवंत हं कुल-परिवाडि ण रक्खिय केण-वि महु भत्तारहो ण किय गवसण गयणंगणे णच्चिर णारएण । खल - मत्थए अज्जु वज्जु पडिउ ॥७ धत्ता १०५ अच्छहि जेण मडप्फर- मेल्लिउ सामिय- कज्जु सुणेवि ण भावहि विहवल विलु किरण पयासहि कुरु-कुलु विकुलु जेम उड्डाविउ जें णिउ णाहु नियंतहि अण्णेहि ८ [१०] पइसरु सरणु जुहिट्ठिल- रायहो जइ-वि कियई दुण्णयई सहासई ४ किं कण्ण-कलिंग - जयद्दहेहिं । तव तयहो ताम जाहि सरणु ॥ ९ ४ Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०६ जई - वि धोरु पारमिउ विग्गहु जई - वि आय कुरु वसण- णिहाला विलुद्धरणे तो-वि मइ - धीरहं पाइय जइ वि तुम्हे वणे अवगुण जइ-वि परोप्परु जणिय- महाहव तं णिसुणेवि संचल्लिय राणी किर कुरुवइ करावें चाडु-सयई अद्ध वहे जि परिहउ ताम किउ अहो अहो अरि-कुल-करि-पंचाणण पिय-हिय वयण रयण-रयणायर कुरु-कुल-वसुज्जुअ- चंदुग्गम रणधुर- धरण - किणकिय-कंधर पंडव-पुंडरीय पंडिवोहण कमलाउह-कमलं किय-करयल पर परिहव - परि- रक्खण-गारा दे भत्तार - मिक्ख महु दीणहे तो जामिणिगम-जम - गोयरेण सई करेण करेवउ जासु खउ भीमु णडंतु णिवारिउ राएं गह-कल्लोले किंज्जइ चप्पणु 10-8b 1 विसु जउ-भवणु जाउ केसग्गहु दुज्जण - दुम्मुह-दुपपरिवाला अमर - पराउह - लिहिय- सरीरहं कुढे लग्गंति तासु भीमज्जुण अवसरे पुट्ठिदिति कि वंधत्र तुहिणाहय व णलिणि विद्दाणी घत्ता रिमिचरिउ [ ११ ] तुम्हहं पेक्खउ पय-पंकयई । गंधव्वेहिं वंधेवि णरवइ णिउ ॥ ९ राय राय राया-रायाणण भव्व - जीव- राजीव - दिवायर सिरि- रामा हिराम -सुह - संगम पालिय- दुष्परिपाल- वसुंधर पगुण-गुणोह-महामणि- रोहण करुण-भाव सरणाइय- वच्छल कुढे लग्गहि कुरुवइहे भंडारा सरण - मणहे गुण-गण-परिहीणहे घत्ता किउ वद्वावणउ विओयरेण सो पर रिहउ ॥ [१२] उत्तम - पुरिसहं काई कसाएं तो-त्रिण मुत्रइ चंदु धवलत्तणु ८ ४. ८ Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ छवीसमो संधि दंतु दलिज्जइ छिज्जइ चंदणु कवण सुहच्छी परेण पराहवे उहु पत्थाउ पत्थ तउ वट्टई जाम ण करवाहु णिहम्मइ तो सुर-पहरण- लिहिय- सरीरें जं खंडत्रे तोसत्रिय - हुवासणु जं कज्जे पणामहो आइयउ गुणवंत कोडि- अलंकरिङ तो केसरि-सय- विक्कम- सारे तहि आरुहेत्रि अराइ- पुरंजउ जाम वइरि णिय-णयरु ण पावइ णाई गइंदु मइदें दुक्के लाइय थरहरंत सर रहवरे जे कुरु कुरुहे पराहवे लग्गा मंछुडु पत्थु त्रि सज्जिउ राएं ताव सुतारें दाविउ संदणु अहिमाण- गइंदारोहणहो ते सीसायरिय समावडिय 13.8b कडवंद उज्झइ गिरि महि सहइ विमद्दणु अपणु वइरि हिम्मइ आहवे जाम ण दुज्जस-कमलु विसदृइ ताम घणंजय -रण-पिडु रम्मइ करे किउ स-सरु सरासणु धीरें जं तल-तालुव - वम्म-विणासणु घत्ता तु १०७ [१३] रहरु जोत्तिउ तुरिउ सुतारें कुरुव- राय - कुढे लग्गु घर्णजउ गरुडे' रुद्धु ताम फणि नावइ णाई महाघणु कीलिउ सुक्के थिउ गंधव-राउ तहि अवसरे ते मई समरे असेस वि भग्गा अवरु परक्कमेण को आएं जाउ विहि-मि महंतु कडमद्दणु धत्ता पेवखतहो तो दुज्जोहण हो । गंधव-घणंजय अभिडिय ॥ सद्दालउ मुट्ठिहे माइयउ । तं घणु सु-कलत्तहो अणुहरिउ ॥ ९ ४ ८. ४ Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १०८ रिडणेमिचरिउ [१४] रणु आढत्तु खगाहिव-पत्थेहिं वावरंति ते दिब्वेहिं अत्थेहिं जाई जाइं चित्तरहु विसज्जइ ताई ताई णरु सरेण परज्जइ तरुवरु विणिवारिउ अग्गेहिं अग्गेयई वारुणेहि अणेणहिं वारुणाई वायवेहिं णिसुमइ वायवाई गिरिवरेहिं णिरुभइ गिरिवर वज्जासणिहिं वियारइ तामसाई तावणेहिं णिवारइ गारुडेहिं उरगाई विहंसइ अवरेहि-मि अवराई विणासइ जुझिउ ताम जाम किउ णिप्पहु पाएहिं पडिउ सुरिंद-समप्पडु पणविउ तेण विओयर-धारउ(?भायरु) तुहुं महु गुरु हउं सीसु तुहारउ ८ घत्ता दुज्जोहणु पावें छाइयउ ते गई समरंगणे चप्पियउ तउ वसणावेरखए आइयउ । एहु एवहिं तुम्ह समप्पियउ ॥ ९ तो सिर-सिहरे चडाविय हत्थे , कुरुव-राउ जय-कारिउ पत्थें जं णिज्जंतु णियत्तिउ पाणउ ढोइउ रहु सूर-रह-समाणउ. चडेवि णियच्छिउ कउरव-राणउ . एहु अवसरु महु को पंजाणउ(!) . पट्टवएवा जे जम-सासणु ताहं समाणु कवणु एक्कासणु ता गिब्वाण-महीहर-धीरें .. सर-सोवाण-पंति किय वीरें । ओयारिउ दुजोहणु राणउ . णिउ भायरहं पासे विदाणउ पुच्छिउ तव-सुएण किं दुक्खइ कुरुव-णरिंदु णरिंदहो अक्खड् तुह पायंतरि जउ हउं आयउ देहि दुक्खु तउ कह-वि ण माइउ ८ भारिउ सव्वु अंगु परमत्थें जं णिज्जंतु णियत्तिउ पत्थे तो दूसल भाणुवइ सुजोहणु तिण्णि-वि पट्टवियई णिय-साहणु । 15.3b संजाण ... Wawaw.jainelibrary.org Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्तावीसमो संधि १०९ घत्ता गय गयउरु दुम्मणु कुरुव-वलु महियले विसटु दुजस-कमलु । वणे तव-सुउ सहुँ भायरेहिं थिउ णिय-जसु जे सई भूसणउं किड ॥ इय रिट्ठणेमिचरिए धवलासिय सयंभुव-कए . छवीसमो सग्गो । सत्तावीसमा संधि वज्ज-णिहोडणु तडि-वडणु गिरि-पाहण वरिसेसइ । भुवणे भवंति भवित्ति जिह कहिं पंडव किच्च गवेसइ ॥ [१] जं णरेण णियत्तिउ कुरु-णरिंदु दव-दइदु व संठिउ महिहरिंदु हरि-णहर-पहर-विहुरिउ करिंदु खगवइ-झड-झंपिउ विसहरिंदु णउं भुंजइ णउं अत्थाणे ठाइ णउ कंदुय-कीलए कहि-मि जाइ णउं माणइ मणहर-कामिणीउं धयरट्ठ-महागय-गामिणीउं ण विलेवणु णउं आहरणु लेइ णउ दाइय-चित्तें णिंद एइ देवाविउ पडहउ णिरवसेसे कुरु-जंगले तहिं अप्पणए देसे जइ करइ को-वि वइरिहे विणासु तो दिज्जइ वसुमइ-अश्रु तासु तहिं काले कणउ कणयाणुराउ हउं मारमि एम भणंतु आउ । . Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्टणेमिचरित घत्ता (जइ) एतें, वासरे सत्तमए जइ रिउ. ण णेमि जम-सासणे । तो जाला-सय-पज्जलिए दुजोहण चडमि हुवासणे ॥ ... [२] महु भाइ सहोयरु वहु-गुणददु जउ-भवणे पुरोयणु तेहिं दद्दु दुम्मइहिं विहंसिय-खंडवेहिं तं पुव्व-वइरु सहुं पंडवेहिं णीसरिउ णराहिदु तहिं जि काले रिसि-आसमि वसिउ वणंतराले मंतेहिं सपूरहिं अहवगेहिं हवि-होम-महाउह-होमणेहिं आराहिय किच्च महा-पसिद्ध चउवीसह वरिसहं कह-वि सिद्ध आयहे चुक्कंति ण पंडु-जाय महि भुंजे स-सायर कुरुव-राय तं वइयरु कलह-पियाररण तव-तणयहो अक्खिउ णारएण रक्खंति जइ-वि हरि-हर-विरिंच णिवडेसइ सत्तम-दिवसे किच्च __धत्ता एम कहेप्पिणु पंडवहं गउ कहिमि महारिसिं णारउ । ता चितिउ धम्म-सुएण मणे दस-लक्स्वणु धम्मु भडारउ ॥ ९ थिउ धम्म-समाहिहिं धम्म-पुत्तु धर-धीरु धराधर-धीर-धीरु जय-सिरि-वर-रामालिंगियंगु णासग्गे चडाविय-उहय-णेत्त अहो धम्म-भडारा करे परित्त तुहुं थुव्वहि सवहिं सासणेहिं तुहुं थुव्वहि सुरेहिं हुवासणेहिं णं रिसि तव-संजम-णियम-जुत्तु पडिमल्ल-महल्लेक्कल्ल-वीरू दूरुज्झिय-दाइय-पिसुण-संगु णियमेक्क-परायणु झाण-मेत्त सग्गापवग्ग-सुहगइणिमित्त रवि-पवण-वरुण-कमलासणेहि xx xx xx Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्तावीसमो संधि १११ तुटुं हरि-हरु तुहुं अरहंतु वुष्ठु कलि-कलुस-विवजिउ पगइ-सुद्ध तुहुं होमु णियमु तुहु संति-कम्मु विहि दइवु पयावइ पुणु वि धम्मु पइं होते दिहि कल्लाणु रिद्धि सयलामल केवल-परम-सिद्धि थिउ थुइ करंतु जं एम राउ तहो धम्महो आसण-कंपु जाउ । ... . .. धत्ता ...... .. हउं संभरिउ जुहिट्ठिलेण वड्डारउ वट्टइ कज्जु । ....... मई वुड्डंतउ पंडु-कुलु रक्खेवउ किच्चउ(?हे) अज्जु ॥ १२ ... [४] . ... गउ एम भणेविणु धम्मु तित्थु झाणत्थु झुहिट्ठिल राउ जेत्थु उप्पाइय जमउरि परम. रम्म णं गिरिवर-सिहरे तिलोय-चम्म संचारिय मण(?) यड्ढ-सेटि आयास-खलए णिक्कइय मेढि जे णिव्वय णिग्गुण चत्त-धम्म ते पयर करेविणु. पाव-कम्म खेडिज्जइ उवरि गइंद-पंति परिसक्कइ रस-मस-कसमसंति चम्मट्ठि-सुक्क-सोणियइं लेवि पर हट्ट-मज्झे विक्कंत के-वि वट्टइ चेला तुल-तोलणेहि .. लोहिएहिं समप्पहिं वोलणेहि आमिस-रुहिरइ दिज्जंति मासु अट्टिअ-सयाई संबंधु तासु घत्ता मंसु परायउ लंपडेहिं . कट्टेवि कट्टेवि खावियउ जेहिं अण्ण भवंतरे खदउ । तहिं अप्पणउं जि मंसु ण लद्धउ ॥ चम्मट्ठिय-रुहिरई लेवि लेवि चउच-गइ-संसारे महा-दुगेझे अण्णेत्तहि सिंवलि अग्ग:वण्ण अण्णेत्तहिं सुर-वलि-रमणि-मंड वंधति सरीरई के-वि के-वि चउरासी-जोणिहि लक्ख-मज्झे णिज्जति धराविय जति अण्ण णिज्जंति वि पाइजंति मंड ४ Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११२ रिट्ठणेमिचरित लइ लइ जिह मज्जई चक्खियाई अण्णइं पर-मंसई भाक्खियाई । णिक्कारणे संताविय कुलीण उच्छिण्णउ दिण्णउ लइ णिहीण अणेत्तहिं दाविय दाण-भोग जे जेहिं दिण्ण जे जाहं जोग्ग । पच्चारिउ धम्में धम्म-पुत्तु को झायहि को तुडं किं णिमितु ८ धत्ता पंच वि एत्थहो ओसरहो अच्छणहं ण लएब्भइ तुम्हहं । रह-गय-तुरय-णराहिवह आवासु जोग्गु इहु अम्महं ॥ ९ ४ उट्ठिउ स-रोसु तो भीमसेणु उग्गामिउ भामिउ लउडि-दंडु को महु जीवंतहो थत्ति लेइ आलिंगइ को दिणयर वलंत भुय-दंड-पयंड-बलुत्तणेण णउलेण कुंतु इयरेण खग्गु ते भिडिय पयाबइ-वले रउद्दे अणेत्तहिं दारुणु रणु करेवि णं गलगज्जंतु महा-करेणु मरु करमि पाव पई खंडु खंहु को पलय-हुआसणे झंप देइ उप्पाडइ को सुर-करिहि दंत लहु लइउ सरासणु अज्जुणेण तव-गंदणो वि मच्छर वलग्गु णं मंदर पंच महा-समुद्दे अण्णेत्तहिं गउ पंचालि लेवि । ८ । धत्ता दोवइ दइवए अवहरिए णिय-करिणिए णिज्जतियए कुढे लग्गा पंच वि पंडव । उदंड-सुड वेयंड व ॥ गउ धम्मु हरेविणु जण्णसेण गय गंडीवाउहभीम-पत्थ भाइहिं सहु धाइउ धम्म-पुत्तु विहि दावइ दोवइ जेत्थु जेत्थु कुढे लग्ग बलुदुर अमरिसेण सहएव-णउल कोंतासि-हत्थ णं चउ-विमाणु णिव्वाण-वत्त पावंति समच्छर तेथु तेत्थु Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्तावीसमो संधि .११३ पच्चारिउ धम्में सव्वसाइ तिय-परिहवे सीयल संदु णाई... तो भणइ धणंजउ थाहि थाहि कहिं महु कलत्त अवहरेवि जाहि गउ ताम जाम लिस हूव ताहं पिह-पुत्तहं मदिहे गंदणाहं .. कुरु-डामरु रक्खस-पाण-घेणु वोल्लाविउ राएं भीमसेणु ८ - पत्ता ............. ..... दोवइ-परिहउ दुब्बिसहु लइ पच्छइ कुढे लग्गेसहुँ । तालउं फुइ महु तिसए लइ पाणिउ कहि-मि गवेसहूं ॥ ९ [८] तं णिसुणेवि चिंतावण्णु धम्मु वड-पायउ णिम्मिउ परम-रम्मु । णव-कोमल-कोंपल-वहल-छाउ विणिवारिय-दिणयर-कर-णिहाउ परिपूरिय-सयल-दिअंतरालु . धण-धोर-णिसायर-किय-वमालु वहुबिह-विहंग-आवास-भवणु अविरल-पारोह-णिरुद्ध-पवणु अण्णेत्तहिं णिम्मिउ सरु विचितु कंजय-मयरंदामोय दितु .. हल्लिर-महल्ल-वीई-विओलु कारंड-चक्क-उच्छलिय-रोलु तो सरवर सर-संपुण्णु जेत्थु पट्टविय जमल तो तेण तेत्थु जलु पिएवि लेत्रि किर जंति भाइ तीरंतरे तरु ओणल्ल णाई धत्ता ९ अज्जुणु वुत्त जुहिट्ठिलेण तं पाणिउ काई चिरावइ । जाहि गवेसहि तुरिउ तुहुं विहिं भाइहिं एक वि णावइ ॥ [९] तो पहु-आएसे सब-साइ आलाणहो छुट्ट गइंदु णाई दुणिमित्तई ताम समुट्ठियाई सव्वई असिवाई परिट्ठियाई 8.9c. गवेसिउ 9.2a. समुह उठ्ठियाई. 2b हरि गाइ, कम्मेण समुट्ठियाइ'... Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११४ .. रिट्ठणेमिचरिउ विरस-मुहु विरसु बिरसणहं लागु उद्धाइउ अहि छिदंतु मम्गु थोवतरे णिय-मायर कणि? णं सुत्त आसि तहिं तेण दिट्ठ ४ णं णिवडिय इंद-पडिंद वे-वि णं चंद-सूर थिय महिहिं एवि पीवर उत्तुंग तरट्ट चट्ट ण पंडर-लच्छिहे थण विलोट्ट णं पडिय जुहिट्ठिल-वाहु-दंड . मुय जमल णिएप्पिणु चंड चंड अज्जुणेण स-दुक्खउ मुक्क धाह विणु तुम्हेहिं अम्हइ हुय अणाह ८ घत्ता केण सहोयर विद्दविय के महु सिरे पाडिउ वजु । जाएवि राय-विओयरहं कवणुत्तर देवउ अज्जु ।। [१०] हा णउल पउल महु देहि चाय सहएव देव कि(? कहि) थाहि भाय एक्कल्लउ मेल्लेवि धम्म-पुत्तु किं दीहर-णिदए सुयहुं जुत्तु विहिं तुम्हह विहि अम्हहं 'णरिंदु जिह चउहुँ विसाणहं सुर-करिंदु ४ जिह चउहुं समुद्दहं पिहिवि-भाउ तिह चउहु-मि अम्हेहिं सहिउ राउ जहिं जहिं जि जाइ तहि तर्हि जे रज्जु पर सूडिय-वक्खउ जाउ अज्जु जा तिण्णु रुण्णु तहिं ताम पत्थु पुणु कुइउ चंड-गंडीव-हत्थु । महु केरा भायर णिहय जेण सो पहरउ पहरउं समउं तेण ८ ९ घत्ता भणइ पयावइ गयण-वहे ल्हिक्केवि पच्छण्ण[ए] वायए । जो जलु लेइ महु त्तणउ सो मरइ अवत्थए आयए ॥ ... [११] मई णिहय तुहारा भाय वे-वि जइ सक्कहि तो जलु जाहि लेवि सद्दहो जे णरेण विमुक्क बाण पल्लट्ट पडीचा भग्गमाण Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्तावीसमो संधि ११५ को जाणइ दइयहो तणिय थत्ति विहि अविहि करेवए कासु सत्ति पइसरइ महासरे सव्वसाइ किंर सलिलु गरिंदहो लेवि जाइ ४ विस-पाणि धारिउ ताम पत्थु सर-तीरे पडिउ गंडीव-हत्थु वोल्लाविउ राएं अहो सु-धीम अज्जुणु वि चिरावइ काई भीम किं भायहं कहि-मि पमाउ जाउ जं परम-विसायहो गयउ राउ तं कुइउ विओयरु जिह कयंतु चलणेहिं महि-मंडलु णिद्दलंतु पत्ता भिउडि-भयंकरु लउडि-करु थिर-थोर-महाभुय-पंजरु । गउ भंजंतु असेस-तरु आरण्णु णाई वण-कुंजरु ॥ [१२] किम्मीर-वीर-वल-मद्दणेण रण-कंहुहे पंडहे गंदणेण णिय-भायर परिवइटिय-सणेह दूरहो जि दिट्ट विद्दविय-देह णं तरु तीरंतरे तिण्णि छिण्ण ओवाइउ णं वसुमइहे दिण्ण जमलज्जुण-दुहेण विओयरो वि मुच्छा-विहलं-घलु पडिउ सो-वि सहसुट्टिउ चेयण-भाउ पत्त पुणु भणइ धणंजय जामि केत्त जो जोयमि सो-वि पलित्तु मग्गु वज्जमए खंभे धुणु केम लग्गु दोवइ-विवाह-खंडव-विणासे तल-तालुव-वम्म-बलेक्क-गासे वैदि-ग्गहे विग्गहे कहि-भि पत्थ ण कयावि हूय एही अवस्थ घत्ता इंदु ण चूरिउ जमु ण जिउ कुरु-साइणु सरह(रेहिं) ण भेलिलउ । जलु थलु णहु ण कडंतरिउ गंडीउ पत्थ किह मेल्लिउ ॥ ९ [१३] सहं जमलेहिं णिव्वण्णंतु पत्थु ता रुण्णु भीमु जा तेण तित्थु पुणु दिण्णु समर-भर-धुरहे खंधु तं मारमि मारिय जेण बंधु Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११६ रिडणेमिचरिउ मई कुविए भीमे देव वि अदेव गय-घाएहिं पाडमि फलई जेव दणु-मणुय-महोग-व(घ)रिय सव्व अवर-वि जे तिहुवणे अतुल-गव्व ४ जं गज्जिउ णिभउ गयत्थ-पाणि उच्छलिय ताम णहे दिव्व वाणि मई मारिय मइ-मि समाणु जुज्झु जा आयहं सा जि अवत्थ तुझु जइ कह-मि महारउ लेहि णीरु जाणिज्जइ तो तब तणउ धीरु तं णिसुणेवि अतुल-परक्कमेण पइसेवि सर-मझे स-विक्कमेण ८ कर-कमल धुएवि तह जलु पिएवि अण्णु-वि थेरासणु पत्त लेवि धत्ता गरुय-गयासणि-गहिय-करु णिक्कलिउ स-मच्छरु जावहिं। विस-घाणिए घुम्मावियउ ओणल्लु महीयले तावहिं ॥ [१४] णिवडिउ तीरंतरे पवण-जाउ णं परम-महीहरे तडि-णिहाउ तो रायहो मणे उप्पण्ण चिंत जलु लेवि ण आवइ भीमु किं त णउ णावइ पत्थहो तणिय वत्त सहएव-णउल किं वणे समत्त परिचितेवि सुइरु णराहिवेण दिस-मग्गु णिहालिउ तव-सुएण कंदर-गिरि-सिहरि-लयाहराइं तरुवर-खयाल-विवरंतराइं उबवणे परिभमइ गरिंदु जाम णिग्गोह-महादुमु दिट्ठ ताम अण्णेत्तहे णिम्मिउ सरु विचित्तु कंजय-मयरंदामोय किंतु तहो तीरंतरे सज्जण-मणि? ओणल्ल चयारि-वि भाय दिट्ठ णं पडिय चयारि-वि तिस-गइंद णं वरुण-पवण-वइसवण-इंद हा जमल पत्थ पवि-सुय भणंतु अक्कंदइ हाहा-रउ करंतु घत्ता कलुणक्कंदु करंतएण सो जोएवि दुक्खें सल्लियउ । हाहाकारु करंतरण अवरेहि-मि धाहा मेल्लियउ॥ Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्तावीसमो संघि ११७ [१५] धम्म-सुएण कारुण्णु करतें मदिहे तणयह गाउ लयंते हा सहएव देव-भुव-वंधण णउल णराहिव-दप्प-णिसुंभण हा अज्जुण सज्जण गुण-णिम्मल जय-सिरि-लंछिय-वियड-उरत्थल राहावेहे कुरुव-चमु-चूरण खंडव-डहण-मणोरह-पूरण तालुव-चम्म-जीव-विद्धंसण चित्तंगय-धणुवेय-पयासण उव्वसि-सुरय-सुक्व-परिसेसण वंदिग्गहे कुरुवइ-परियत्तण xxx वणे भाणुवइ-लुहाविय-लोयण णिहउ ण कण्णु कलिंगु जयद्दहु णवि भययत्त रणंगणे दूसहु कुरु-बलु भारहे सरेहिं ण भेल्लिर पर गंडीउ अकारणे मेल्लिड ८ धत्ता १० पत्थहो मुह-कमलु णिएवि अक्कंदइ कणइ वाह धुवइ । सिरु अप्फालइ धरंणियले हा माय भणेवि धाह मुवइ ।। [१६] पुणु भीमसेणु दढ-कढिण-भुउ पेक्खेवि धाहावइ धम्म-सुउ हा भाय सहोयर जउ-भवणे णिट्टविउ हिडिवु हिडिव-वणे भीमासुर-मय-मरट्ट-दलणे वग-रक्खस-जीविय-अवहरणे अंगयवद्धण-उवसंहरणे दोवइ-विवाहे सुर-सरि-पडणे जम-णयरि-जडासुर-पट्टवणे किम्मीर-महावल-णिट्ठवणे आएहिं सयलाह-मि पवण-सुय एही अवत्थ ण कयावि हुय ण कलिंग-गया धड समर-सय(?) ण-वि कुरु-सामंत णिरत्थ कय अहिमाण-गइंदारोहणहो ण-वि भग्गु मउडु दुज्जोहणहो दहो दृच्चरिय-पयासणहो णउ पाडिय भय दसासणहो ८ Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ११८ रिट्ठणेमिचरिउ घत्ता ण र मेल्लाविय दुमय-सुय णउ भारहु समरे समाणियउ । कुरु-बल-भायर-किंकरह सयलहं ण कुलस्व उ आणियउ ॥ १. [१७] तो एम भणेप्पिणु धम्म-पुत्तु । णिय-भायर-दुह-संजोय-जुत्त मुच्छा-विहलंघलु पडिउ केम पंचमउ महा-दुमु छिण्णु जेम वट्टइ णिच्चेयण-भाउ जाम एत्तहे वि कणउ कुरु-भवणे ताम वहु-विविहेहिं मंताराहणेहि सप्फुरेहिं महाहुइ-हुव्वणेहिं आराहिय किच्च महा-पसिद्ध सत्तमए दिवसे कह कह-व सिद्ध उद्धाइय हवि-जालाणुवण्ण दुछरिसण भीसण सुष्पसण्ण गय कणयहो पासे महा-रउद्द धवधवधवतयट्टणिय-सद दे दे आएसु महा-मुणिंद विणिवायमि किं वत्तीय इंद कि मेरु महागिरि णिद्दलेमि णवत्तेहि सह किं गइ मलेमि पायालु खणड़े खयहो गेमि भूगोलु स-सगडउ उत्थलेमि f; कुल-पव्वय सय-खंड गेमि किं वासुइ-कण-मणि अवहरेभि धत्ता तो वोल्लिज्जइ तावसेण रणे दुज्जय-वइरि-विमर्पण । जइ सच्चउ सु-पसण्ण महु तो मारहि पंडुहे गंदण ॥ १२ [१८] तं वयणु सुणेप्पिणु धगधगंति उद्धाइय रोसें पजलंति णं पलय-दिवायर-तेय-पिंडु दप्पें उद्धाइउ काल-दंडु तडतडयडति गय किच्च तेत्थु सहुं भाइहिं णिवडिउ राउ जेत्थु तो सरहो तीरे पंडव-दइच्च उत्थल्लेवि जोवइ जाम किच्च Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सत्तावीसमो संधि तहिं अवसरे माणुस-रूउ लेवि तं स-सरु सरासणु करे करेवि भिल्ले वुच्चइ णिसुणि माय किच्चहे णामेण वि पंडु-जाय मुय पंच-वि पत्थु ण का-वि भंति उत्थल्लेवि जोयहि जइ जियंति तो किच्चए वुच्चइ णिसुणि भिल्ल वणराइ-महल्लेक्कल्ल-मल्ल कणएण विसज्जिय वज्ज-देह मारहि पंडव जइ तुहुँ अमोह घत्ता भिल्ले वुच्चइ माइ सुणि तुहु महिल भणेविणु परिहविय । गंपिणु णिवडहिं तासु सिरे जइ तुहुं देवय सच्चविय ॥ [१९] तं वयणु सुणेविणु थरहरंति ओहावण-माणे फरहरंति .. गय कणयहो मत्थए पडिय केम वज्जासणि गिरिवर-सिहरे जेम। तावसहो करेपिणु पलय-कालु गय देवय णिय-भवणंतरालु एत्तहे जि विमुक्कु किराय-रूउ सई धम्म-राउ पच्चक्खु हूउ उज्जीविउ णिय-तव-तगउ तेण सिंचेविणु संजीवणि-जलेण सिंचिय उज्जीविय भीम-पत्थ गंडीव-गयासणि-गहि य-हत्थ सिंचिय उज्जीविय जमल वे-वि णं चंद-सूर थिय महिहिं एवि कोक्किज्जइ धम्में पत्थ-पत्ति जा कुरुव-समूहहं काल-रत्ति कल-कोइल-कुल-रव-महुर-त्राणि णीलुप्पल-दल-सोहिल्ल-पाणि पुच्छिज्जइ राएं धम्म-राउ किं कब्जें को तुहुं एथु आउ घत्ता (तो) धन्में वुच्चइ णिसुणि सुय पई झाणत्थे महाइयउ । किच्चहे रक्खग-अशु?) पच्चक्खु होवि हउं आइयउ ॥११ Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२० रिट्टणेमिचरिउ [२०] तिहुयणे पसिद्ध हउं धम्म-राउ पत्थहो णीसहु भणंतु आउ मई जुज्झिउ मई हिय दुमय-जाय विस-वाणिउं पाइय मई-वि राय वट्टइ णिच्चेयण-भाउ जाम कणयहो आएसें किच्च ताम आइय मारमि पंडव भणंति मई दोच्चि, य णिवडिय तासु सत्ति ४ पंच-वि उज्जीविय मइं-वि तुम्हे लइ णिय आवासहो जाई अम्हे गउ एम भणेप्पिणु धम्म-राउ सो तव-सुउ णिय-भायर-सहाउ हिंडतेहिं गिरि-गुह-कंदरेहि अइ-विसमेहि विसम-लयाहरेहि भुजंत-कंद-फल-जीवणेहिं कंदर-खयाल-आलोयणेहिं दुक्व-सहासई दारुणइं वारह वरिसइं गमियाई घत्ता सहियई पंडवेहि पयंडेहि । सव्वहि-मि सई भुव-दंडेहि ॥ इय रिट्टणेमिचरिए धवलासिय-सयंभुव-कए .. सत्तावीसमो सग्गो Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठावीसमो संधि हिंडेवि वण-गहणे पडिवक्ख-मडप्फर-साडहो। जण्णसेण-सहिय गय पंडव णयरु विराडहो ॥ [१] तो भणइ जुहिट्ठिलु भायर हुँ सभाय-णेह-गुण-सायरहुं वहु-दुक्ख-किलेसुप्पायणई वणे गमियई वारह हायणइं. अज्ज भमरेहि-व कमल-सरे अच्छेवउं बरिसु विराङ-घरे अच्चंत-महंत-चिंत तहि-मि पहु-सेव सु-दुक्कर सव्वह-मि आयइं लहुयाई ण कारणई णिट्ठीवण-पाय-पसारणइं कर-मोडण-जिंभा-मेल्लणइं कह कह ण(१व) परासण-पेल्लणइं अंतेउर-रूव-णिहालणई उवहसियई हत्थुप्फालणई आयई सव्वई वंचेवाइ इंदियई पंच खंचेवाई घत्ता बड्डी चिंत महु जो जोगि-जणहो वि अगम्मु । किंह तुम्हारिसेहिं सो सेवउ सेवा-धम्मु || [२] जं जाणहो तं चितवहो लहु णिय-णिय-विण्णाणइं कहहो महु को कवणु करेसई रूउ तहिं अच्छेसहो पुरे पच्छण्ण जहिं हउं होमि पुरोहिउ सासणिउ णामेण कंकु अग्गासणिउ जूबारिउ जाणमि जूत्र-विहि तिह रमणे तासु जिह होइ दिहि तो वग-हिडिव-जम-गोयरहो वयगुग्गय वाय विओयरहो भुक्खालउ भोयण-वुझणउ जो जुज्झइ तें सहुँ जुझणउ वल्लव अहिहाणु अणालसिउ दव्वीहरु होमि महाणसिउ । ४ . Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२२ अज्जुणु विण्णवइ हउं वायरिउ घत्ता मणहरउ लडह-लायण्णउ | णच्चामि णरवइ - कण्णउ ॥ णामेग विहंदल दुल्ललिय करे वलयई कण्णेहिं कुंडलई jrat aण पहरिय णच्चेवर सई द्वायरिंउ गाएवए किण्णरु किंपुरिसु तर्हि अवसरे जमल-जे चवड् जे णिरु विसम-सील दप्पुच्दुर ता मालइ - माला- ललिय-भुय जामि विष्णाणु अमुत्तमउं किंकरि कल - कोइल - वाणियहे तो एव परोपरु संगयई समि दीसइ ताम स- कोडरिय सग्गह स-भूव स भुवंगमिय कहिँ जंवय - णिवह भयंकरिय दुदम-दणु-देह - वियारणई घत्ता प्रभणइ जोइसिउ हजं गोउलु णाह णिहालमि । गो-रस-रिद्धि-करु घण-पालु होवि धणु वा ॥ [ ३ ] परिहसमि कंवल कंचुलिय रिट्टणेमिचरिउ पणं चंद- दिवायर-मंडलई जा कसण-भुवंगिहे अणुहरिय अवरेहि- मिं गुणेहिं अलंकारिउ वाएवए को-वि ण मई: सरिसु उ होमि महंतु महासवइ ते-वि करेमि तुरंगम- पदर [ ४ ] सम्भावें पभणइ दुमय- सुय सयलिंधि भडारा होमि हउं कमलच्छिते मच्छो राणियहे पुरवर - सीमंतरू ववगयङ्क: गिग्गय-वहु-दल बहु-संगस्थि समय स-सूल स-विहंगमिय स- मसाण जमेण वि परिहरिय तर्हि उलें गिहियई पहरणई ८ ४ Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठावीसमो संधि १२३ घत्ता पट्टणु पइसारियः जं धबलु धरालंकरियउ । केण-वि कारणेण णं सग्ग-खंडु ओयरियउ ।। जो वइयरु पुन्वालोइयउ सो दउवारियहो णिवेइयउ तेण वि जाणाविउ राणाहो तहो मच्छहो मच्छ-पहाणाहो अच्छंति वारे के-वि कप्पडिय णं सग्गहो पंच-इंद पडिय उज्जाल-झुलुक्किय-खंडवहं तहिं एक्कु पुरोहिउ पंडवहं सूयारु अवरु विक्कम-चरिउ अवरेक्कु तेत्थु णट्टायरिउ अवरेक्कु चलत्थ-महासवइ धणपालु अवरु तुम्हहं हवइ अवरेक्कु णारि सुमणहरिय पच्चस्व लक्खि णं अवयरिय महएविहे राय-हंस-गइहे सइलिंधि हवइ सा कइकइहे धत्ता सहुं दुमय-सुयाए कोक्काविय ते वि पइट्ठा । जीव-दयार सहिय परमेट्ठि-पंच णं दिट्ठा ॥ सयल-विणिय-णिय-णिओय-णिमिय तेहि-मि एयारह मास णिय वारहमउ मासु समावडिउ ण कीयए कालदंड पडिङ तणु तावइ लावइ पेम्म-जरु आयल्लइ सल्लइ कुसुम-सरु विधति काम-उक्कोवणई दोवइ-उज्जंगल-लोयणइं थणयल सु-मगोहर दिति दिहि पज्जालइ अंगु अणंग-सिहि झिज्जइ कुमारु सुसियाणणउ ण करिणि-विरहे वण-कारणउ जउ जउ सीमंतिणि संचरइ तउ तउ चडुयार-सय करई एक्कहिं दिये गयणाणदणिए णिमच्छिउ दुमयहो गंदणिए ८ Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२४ रिट्टणेमिचरिउ धत्ता जो एत्थ करंति पुरे गंधव्व पंच महु पेसणु । जइ जाणंति पई ते णेति पाव जम-सासणु ॥ [७] जोएप्पिणु दोमइ-मुह-कमलु पभणइ णव-णाय- सहास-वलु हउ सुहड-सएहिं पडिवज्जियउ पई सुंदरि णवर परज्जियउ पडिमल्ल ण हरि-हरचउवयण पंचहिं गंधवहिं का गणण छुडु करे पसाउ जीवावे. मइं भुजावमि वसुमइ-अध्दु पई अवहेरि करेवि गय दुमय-सुय तहो णवी कामावत्थ हुय णिय ससहे कहिज्जइ कइकइहे मणु रंजहि आयहे तीमइहे जहिं अच्छमि हउँ एयग्ग-मणु तहिं पट्टवे लेवि समालहणु स-वि पेसिय तेण-वि धरिय करे रइ-लालसेण एक्कत-घरे धत्ता सीहहो हरिणि जिह णिय-पुण्णेहिं केम-वि चुक्की । कंक-विराड जहिं कलुगु रुवंति पढुक्की ॥ [८] तो तेण विलक्खीहूवरण . अणुलग्गे जिह जम-दूयएण चिहुरेहिं धरेवि चलणेहिं हयपेक्वंतहं रायहं मुच्छ गय मणे रोसु पवइदिउ वल्लवहो किर देइ दिट्टि तरु-पल्लवहो मरु मारमि मच्छु स-मेहुणउ पट्टमि कयंतहो पाहुणउ तो तव-सुएण आरुट्टएण विणिवारिउ चलणंगुट्टएण ओसरिउ विओयरु सणियउ पुरवर-णारिउ आदण्णियउ धि-धि दड्ढ-सरीरें काई किउ कुल-जायहं जायहं मरणु थिउ जहिं पहु दुच्चरिउ समायरइ तहिं जणु सामण्णु काई करइ . ८ Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठावीसमो संधि धत्ता ताम स-वेयणिय पंचालि स-दुक्खउ रोवइ । जइ गंधव पुरे तो किं मई विडु विग्गोवइ ।। [९] णिय-क्रीलए मंछुडु कहि-मि गय हउँ तेण विसूरमि दढ हय जइ पंचहं एक्कु-वि होंतु पुरे तो जुप्पइ रण-भर-धरण-धुरे एत्तडउ जाम जंपइ वयणु . गउ ताम दिवायरु अत्थवणु पडिवण्ण रयणि वित्थरिउ तमु कउहतर कसणी-करण-खमु किम्मीर-वीर-जम-गोयरहो गय दोवइ पास विओयरहो णं गंग-महाणइ सायरहो णं ससहर-पडिम दिवायर हो णं करिणि करिहो करड-ज्झरहो ण वल्लर-वल्लरि तरुवर हो विणएण विउज्झाविउ समुहु । णं सीह-किसोयरि पंचमुहु ८ धत्ता रोवइ दुमय-सुय दरिसंति किणंकिय हत्था । पई जीवंतएण महु एही भइय अवस्था । . [१०] तो भणइ विओयरु अरि-दमणु कहे काई माए किउ आगमणु . परिभत्रिय केण कहो तणउं दुहु पक्खालहि लोयण लुहहि मुहु तं णितुणेवि दुमय-राय-दुहिय पभणइ छण-छुद्दहीर-मुहिय महु कवणु सुहच्छी कवण दिहि जहिं तुम्ह-वि वट्टइ एह विहि ४ जो सामिसालु महि-मंडलहो थिउ हरेबि लच्छि आहंडलहो सो विहि-परिणामें संचरइ घरे मच्छहो णिच्च सेव करइ जो मुट्ठि-पहारें दलइ गिरि जं खणु वि ण मेल्लइ सुहड-सिरि जें वगु हिडिवु किम्मीरु जिउ सो हुउ विहि-वसेण महाणसिउ ८ r0 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२६ रिट्टणेमिचरित घत्ता जो बहु-लद्ध-वरु खडो-डाह-डामश्-कीरउ । कम्महं विहि-वसेण सो जायहं मलइ सरीरउ ॥ [११] जमलासवाल-घणवाल जाहिं सइलिंधि हउ-मि सुहु कवणु तहिं महि-मंडले सयले गविट्ठाई केम-वि खल दइछे दिट्ठाई देसें देसतरु भमियाई वणे वारह वरिसइं गमिग्राई अहिएहिं मासेहिं एयारहे हिं अवरेहिं वासर-पण्णारहेहिं तो-वि दुक्ख-किलेसहो छेउ ण-त्रि वरि मरणु ण जीविए सहल क-वि तो भणः भीमु अपमेय-वलु थोरं सु-जलोल्लिय-मुह-कमलु किं रुवहि माए लुहि-लोयणइं गय-दुक्ख-किलेसहो भायगई संसार-धम्मु ण णिरिक्खियड़ सुहि केत्तिउ केत्तिउ दुविखयर घत्ता देइ दुइ वि फल पंचालि पुराइय-रुक्खु । जहे णिय रावणेण किं सीयहे थोडउं दुक्खु ॥ ८ अइकंत-दिवसे अ-विणीयएण परिभावय माए जं कीयएण तं तहिं जे काले किर णिवमि पाहुणउ क्यंतही पट्टवमि हउं ताम गरिदे सप्णियउ गिय-रोसु तेण अवाणियउ जइ कह-वि चुक्कु अज्जोणियहे मारमि रयणिहे कल्लोणियहे छुडु तेण समउ संकेउ करे पइसारहि णच्चण-साल-घरे जहिं तुंगिहे को-वि ण संचरइ तहिं कल्लए कीयउ महु मरइ तं णिसुणेवि पुलउब्भिाण-भुय गय णियय-णिहेलणु दुमय-सुय थिउ ताम भीमु परियलिय णिसि अरु गेणालंकिय पुव्व दिसि 10.9d. भा. जो जायह; ज. सो र यह. 11.2b. ज. किंम्हि जि. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठावीसमो संधि १२७ धत्ता कल्लए दोत्रइहे जं कइदिउ केस-कलावउ । सो मुउ किं ग मुउ णं दिण-मणि आउ विहाबउ ॥ ९ [१३] पडिव ण्णए वासरे वियड-पय । पंचालि कुमारहो पासु गय वोल्लाविय तेण मराल-गइ कुल-जाय पइव्वय विमल-मइ सुंदरि समुद्द-प्रवणीय-मुहि गंधवह केही लीह लुहि कहि काई ण इच्छहि सुयगु मई किं णस्थि हत्थि-य-साणई किं ग-वि णव-णाय-सहास-वलु किं कमल-समाणु ण मुह-कमलु किं ण-वि जुवाणु किं ण-वि सुहउ किं ण-वि पहु कि ण-वि अत्थ-मउ लइ अट्टवीस मणि-कंटाहं वाइत्तरि अवरहं मंठाहं लइ भामिणि जण-मण-भामिणिहिं महएवि-पटु महु कामिणिहिं ८ पत्ता अक्खमि केत्तडउ लइ सव्वु देमि जं मग्गहि । कोमल-वाहिएहिं छुडु एक्कसि मई आलिंगहि ॥ पडिवाणु सव्वु जं दोवइए दुव्वार-जार-मारण-मइए आवेज्जहि णच्चणसाल तुहुं तं माणहुँ बिण्णि-वि सुरय-सुहु गय तेत्थहो कहिउ विओयरहो। विडु णिवडिउ दिट्टी-गोयरहो भीमेण त्रि तं पडिवण्णु रणु अ-हिमयरु ताम गउ अथवणु ४ सेणावइ लेचि पसाहणलं संकेय-भवणु गउ अप्पणउं जहिं भीमसेणु थिउ पाइसरेवि जहिं सीहु कुरंगहो कम करेवि तहिं धंघु व सत्त(?) पइटु विडु णउ जाणइ मंडिउ मरण-पिडु रायाणुएण चिहुरेहि धरिउ णं काले पढमु कवलु भरिउ 13.8. After this ज reads onc cxtra line : सउ अवरु दहुत्तरु कामिणिहिं णाणा-गुण -जुत्त कुलब्भविहिं. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १२८ चितिउ कीयएण उसइलिधि-करु कह कह - विगाहु मेल्लावियउ गंधव जाहि किं जुज्झिएण हउं कीयउ सव्त्र - कला-कुसलु किर भीमहो हत्थे महु मरणु तो भइ विओयरु सो जे हउं नव-तणउ कंकु मच्छाणुचरु जम-जेडु तुरंगम-कम्म कसु (रु) दोवइ सइलिधि पात्र धरहि तं णिसुणेवि व अक्वाडए थिएण धत्ता लइ हउ गंधवें मारिउ । एहु काले हत्थु पसारिउ ॥ ! [?] - तो भिडिय परोपरु रण - कुसल विणि-वि गिरि-तुंग - सिंग- सिंहर विणि वि दट्टो रुट्ट चयण विणि-वि णहयल - णिह - वच्छयल त्रिणि वितगु-तेयाहय - तिमिर विणि-वि मंदर - परिभ्रमण-चल विष्ण-त्रि पहरंति पहर-खमेहि पय-भारेहिं मारिय विहि-मि महि 15.7b. मा. गगंवरसु रिट्टणेमिचरिउ सो विड-भडेण वोल्लावियउ पई विक्कम वीर-वलुज्झिएण अण्णु विणणाय सहास -बलु किउ तासु जे सुमइ - अवहरणु जो हपिसु सउतरु (?) भाइ- सउ णवावउ णरु गंडीव-धरु घसा हक्कारिउ पंडुहा णंदणु । चाणूरें जिम जणद्दणु || [ १६ ] जोवइ सहएउ गवंगरसु (?) तुहुं कीयउ महु भीमहो महि विणि-वि णत्रणाय सहास- बल विण्णि-वि जलहर -रव-गहिर - गिर विणि-त्रि गुंजाहल-सम-ग्रायण विणिव परिहोम- -भुय-जुयल विणि वि जिण-चरण-कमल-णमिर विणि-वि विष्णाण करण-कुसल भुय. दंडेहिं वज्ज-दंड-समेहि गहि-पडण- पेलणाहित्य-महि (?) ४ ८. ४ ८ Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठावीसमो संधि १२९ घत्ता भीमु समाहय उ वच्छ-थलि मुट्ठि पहारे। कह-वि ण णिवडियउ महियले सहुँ रुहिरुग्गारें ॥ [१७] सेणावइ पेक्खेवि अतुल-बलु ओहुल्लिउ भीमहो मुह-कमलु किय होसइ महु जस-हाणि रणे वज्जेसइ अयस-पडहु भुवणे किय होसइ जणवए जंपणउं कह कह-व वि धीरेवि अप्पणउं आयासु करेवि णिय-भुय-जुयले हउ भुट्ठि-पहारे वच्छयले धारण जि वइवस-णयरु णिउ सो कीयउ कुम्मागारु किउ पइसारिय हत्थ-पाय उयरे णं पुंजिउ आमिस-णु जु धरे णीसारेवि भीमु महा-भुयए जाणाविउ दुमय-राय-सुयए गंधचेहि विड-भडु णिढविउ पेयाहिव-पंथे पट्टविउ धत्ता धाइय पवर भड मरु मारिउ की यउ केण । पंच-जणाहिएण घरु वेढिउ भाइ-सएण ॥ [१८] उज्जोउ करेवि णिज्ज्ञाइयउ सच्चर गंधव्वेहिं धाइयउ एवड्डु सरीरेण कहि-मि वणु णउ एक्कु वि करु एक्कु वि चरणु अण्णेत्तहे दीसइ दुमय-सुय वाहु-लयालिंगिय सिहिण-जुय णं काल-रत्ति दुईसणिय णं असणि सहावें भीसणिय णं विसहरि आसीविस-भरिय णं रक्खसि भुवण-भयंकरिय णं परम-कुडिणि जम-सासणहो आसंक जाय सव्वहो जणहो Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरित मयरद्धय-वाणोवद्दविउ उहु आयहे कारणे णिविउ लइ एवहिं काई विहाणएण परिपुच्छिरण किं राणएण घत्ता. दोवइ सवेण सहुं थाविउप्परि मडयाजाणहो । कीया-भाउ-सउ सवडम्मुहु चलिउ मसाणहो ।। णिज्जती कंदिय दुमय-सुय गंधव्वहो धावहो काई भुअ अहो जय जयंत विजयंत धरे जयसेण जयावह रक्ख करे तो भीमु ण कुहिणिहिं माझ्यउ भंजेवि पयारु पधाइयउ अण्णेत्तहे जे-तहे वइरि ण-वि उष्पाइय णोक्खी भंगि क-वि मुक्कलिय-केसु उक्खाय-तरु पच्चक्खु णाई थिउ रयणियरु सवडम्मुहु दीसइ कीयएहिं जमु दंड-पाणि णं भीयएहिं छड्डिज्जइ मडयाजाणु तहिं ण णाय पण? पइट्ट कहिं पल्लटु विओयरु णिय-भवणु पडिवण्णु दिवायरु उग्गमणु धत्ता संक पइट्ठ मणे तहो मच्छहो अणिहय-मल्लहो । कइकइ सिक्खविय सयलिंधि णिवासहो धल्लहो । [२०] तहिं अवसरे दुमय-णरिंद-सुय पक्खालिय-अंगोवंग-भुय लक्खिज्जइ सयल-जणेण किह पट्टणे पइसंति भवित्ति जिह सिय-वलयालंकिय-करयलहो गय सरहसु पासे विहंदलहो पछण्ण पउत्तिहि वज्जरे वि उत्तरए समाणु खेड्ड करे वि Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अट्ठावीसमो संधि १३१ अप्पणउं णिहेलणु जाइ किर उच्छलिय सुजेट्ठहो ताम गिर जा जाहि भडारिए कहि-मि तुहुं राउलहो स-णयरहो देहि सुहु घट्टज्जुण-ससए समुण्णएण वोल्लिज्जइ रोस-वसंगएण जइ एवहिं घल्लिय कह-वि पई तो पुरु धाएवउ सयल मई धत्ता जइ पुणु थत्ति महु धरे तेरह दिवसउ देसहो । पुण्ण-मणोरहिय तो रण्जु सई भुंजेसहो । इय रिट्टणेमिचरिए धवलासिय-सयंभुव-कए अट्ठावीसमो सगगो ॥ Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उणतीसमा संधि तेरह-वरिसेहिं भरियएहि रण-सिरि-रहसाऊरिएण कुरु-पंडवह पवढिउ विग्गहु । लइउ सुसम्में दाहिण-गोग्गहु ।। [१] जे दुज्जोहणेण चर पेसिय वसुमइ तेहि असेस गवेसिय गिरि-गहणइं जलवाहिणि-कूलइ विउल-लया-भवणइं तरु-मूलई पट्टण-गाम-सीम-उज्जाणइं सिद्ध खेत्त-रिसि-तावस-थाणई गयउरु गय पडिवारा कुरु-चर पंडव णत्थि पिहिवि-परमेसर ताहं वि मरण-वत्त णो भावइ रह-वाहणइं गयइं दारावइ वुद्धि-रहिय सव्वई पइ-सुण्णेहिं सव्वई संपडति कुरु-पुणेहि तो दूसासणेण वोल्लिज्जइ अण्णे काइ उवाए किज्जइ अज्ज-वि चरहं सहासई पेसहि णिउणु होवि महि सयल गसहि ८ धत्ता को जागइ किह कज्ज-गइ जो जहिं दीसइ सो तहिं दम्मइ । पंडव-वग्ध-भुवंगमहं मुथह-मि तहं वीसासु ण गम्मइ ॥ ९ [२] तं दूसासण-वयणु हसिज्जइ अम्हहं एत्तिउ चित्तहो भावइ पंच-वि सूर वीर सुइ-वण्णा पंच-वि पंचिंदिय-णित्तिल्ला गुरु-गंगेय-किवेहि बोल्लिज्ज इ पंडव णउ मरंति चंपावइ पंच-वि णय-विक्कम-संपण्णा पंच-वि जगु जिणंति एक्कल्ला ४ Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उणतीसमो संधि पंच-वि पंचाणण-वर-विक्कम पंच-वि पंच-सरोवम-देहा पंच-वि पंच मेरु-गिरि-धीरा रज्जु जुहिट्ठिल-रायहो दिट्ठउ पच्छिम-काले तेहिं तउ लेवउ पंच-वि पंच-लोयवालोवम पंच-वि पंच पुरंदर जेहा पंच-वि सु-चरिय चरिम-सरीरा जं केवलिहिं आसि उधिट्ठउ गिरि सत्तुंजे मोक्खु साहेव्वउ ८ घत्ता दिवसे चउत्थए पंचमए पेक्खु पडंत पंच जम-दंड व ।। जाव ण अम्हहं पलउ किउ ताम मरंति कण्ण कर पंडव ।। १० [३] तो परिपालिय-सेवा-धम्में वुच्चइ जालंधरेण सुसम्में किं कारणु पंडवेहि वराएहि कोस-विवज्जिएहिं असहाएहिं कुरुवइ अवरु कज्जु उप्पण्णउं अच्छइ मंडलु वसु-संपुण्णउं जेण समाणु वइरु वड्डारउ जेण आसि घणु लयउ महारउ ४ सो कीयउ मारिउ गंधव्वेहि पब्बिज्जिउ भायरहि-मि सब्वेहि एवहिं थिउ विराडु एक्कल्लउ दुबलु काई करइ अइ भल्लउ गाविहिं कोडि जासु धरे दुज्झइ गोहणे लइयए को तहिं जुज्झइ तो णिय आउ-पमाणहो ढुक्के साहुक्कारिउ दुट्ठ-चउक्के धत्ता सो पेसिउ दुजोहणेण मच्छहो उप्परि गउ उक्खधे । लइयई दाहिण-गोउलई णट्ट गोव जालंधर-गंधे ॥ धणवालाहिवेण अ-विओले कंकण-खणस्वणमाण-पओट्टे कुंडल-जुवल-णिरुद्ध-कवोले कंठाहरणालंकिय-कंठे Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरित वुज्चइ मच्छराउ सह-मंडवे अक्व-जूए हेवाइयु पंडवे जालंधरेहिं देव धणु लइयउ णयलु छत्त-चिंध-धय-छइयउ पत्त तिगत्तउ मत्त- गइंदेहि णाई पुरंदर जलहर-विदेहि कुंजर कंचण-मालोमालिय णं घण विज्जुज्जोउज्जालिय रह वाहिय सोबण्णहिं चक्केहिं मंडल-तुग-जडिय-माणिक्केहि कि-वि आरूढा पवर-तुरंगेहिं णं जलणिहि-कल्लोल तरंगेहिं घत्ता तो सरहसु मच्छाहिवइ लइयए धणे धणवालहो वाए । कोटुग्गाले णीसरिउ मुक्कु समुद्द णाई मज्जाए ॥ ९ वहु-गुणु बहु-पयाउ वडु-लक्खणु उत्तरु पुरहो करेप्पिणु रक्खणु सई सण्णद्ध विराडु स-साहणु गरुड-समीरण-मण-जव-वाहणु चडिउ महारहे कंचण-गढियए विप्फुरमाण-महामणि-जडियए जय-सिरि-रामा-गहण-समच्छे कंचण-कवउ मणोहरु मच्छे धिवेवि पडिच्छिउ णिय-शुय-डालेहिं घवघवंतु महि घग्घर-मालिहिं जिह अप्पाणहो तिह तिहिं भाइहिं दिण्ण महारह णिहयाराएहिं एक्कु सयाणीयहो जयसासहो रहबरु अवरु दिण्णु मइरासहो अवरु वि सयणंदहो दुष्पेक्खहो णिय-गंदणहो चउत्थहो संचहो घत्ता पंच-वि पंचहिं रहेहिं थिय साउह स-कवय जय-जस-लुद्धा । उप्परि जालंधर-वलहो पंच-वि लोयवाल णं कुद्धा ॥ ९ पंडु-सुयहं पच्छण्ण-सरीरहं कंचण-कवयई कंचण-चावई कणय-महारह पेसिय धीरहं दिण्णइ वइरि-विणासण-भावई Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उणतीसमो संधि १३५ सायकुंममय-तोणा-जुयलई कंक-पक्ख-मग्गण-गण-मुहलई महिल भणेवि परिहरिय विहंदल जलयर-वलयालंकिय-करयल जमल वे-वि पय-रक्ख करेप्पिणु पच्छिम-भाइ जुहिट्ठिलु देप्पिणु भीम-परक्कमु भीमु पधाइड कुरुवहं णाइ कियंतु पराइड रहु कइढिज्जइ पवर-तुरंगेहि जिगिजिगंत-सोवण्ण-रहंगेहिं पहरण-कवय-किरीड-समुज्जलु णहे विप्फुरइ णाई रवि-मंडलु रहिय चियारि चियारि-वि भावई कक्य चियारि चियारि-वि चावई ८ घत्ता सरहस साउह सामरिस लग्गा कुढे वण-गहणे जिह स-कवय स-धणु चयारि-वि भायर । मारुय-गिंभ-दवग्गि-दिवायर ॥ १० तओ महा-भयावहं हयं णरिंद-तूरयं महा-समुद्द-णीसणं रसाविदल-मंडलं घणोह-गज्जिओवमं डरावियामरिंदयं अणेय-णंदि-णंदियं अणेय-मद्दलाउलं तडि-णिणाय-दूसहं दियंतराल-पूरयं । जमट्टहास-भीसणं पसरियाहि-चुभलं कयंत-घोरणा-समं पण?-सुट्ठ-दिग्गयं अणेय-संख-सहियं अणेय-भेरि-संकुलं घत्ता अट्ठ-सहास महा-रहहं तीस-सहास तुरंगामह सज्जीकयहं सहासु गइंदहं । दस-सहास कुल-जाय-णरिंदहं ॥ ९ Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ .. ८] छुड्डु अवरण्हहो दुक्कु दिवायरु ताम णिहालिउ पर-वल-सायरु गय-घड-वेलोरालिय-महियलु - धवल-घयायवत्त-फेशुज्जलु तुरय-तरंगु महारह-जलयरु ण रवइ-णक्कग्गाह-भयंकर रिउ-समुद्द तं णिएवि असुदरु ढुक्कु विराड्डु णाई गिरि मंदरु धाइय धाणुक्किय धाणुक्कह रहवर-रहवर-विंदहं ढुक्कहं रहियह रहिय णरिंदहं णरवर तुरयहं तुरय गइंदहं गयवर भिडियई बलई एव अवरुप्परु जाउ महाहउ सुट्ट भयंकर उट्टिउ रउ मलंतु रणंगणु धरणि ण दीसइ णउ गयणंगणु ४ धत्ता मच्छ-तिगत्तहं केराई जाई कयावि ण एक्काहिं मिलियइं । ताई छुहावसिहूयएण रय-रक्खसेण वलई णं गिलियई ॥ ... [९] तहिं तेहए वि काले पहरंते णर-पवरोहे देह हणते सिरई अकुंडलाई तोडतें भड-कर-चरण-गीव मोडतें विज्जुल-वलय-चलेण चलंतें कुंजर-कुंभत्थलई दलतें सीह-किसोर-विलास-विलासे मच्छहो भायरेण मइरासें पप्फुल्लिय-जंपणय-रविंदह हयई चयारि-सयाई गरिंदहं वाहिय-रहवरेहिं णर-पवरेहिं सउ सउ भायरेहिं विहिं अवरेहि पंच-सयाइं विराडे रहियहं सत्त-महा-तुरंग-सय-सहियह गयवर-सउ वइसारिउ जामहिं दुमाणि सुमेरु पराइउ तामहिं . घत्ता चंदु चिरावइ रवि ल्हसिउ पसरिउ धूलि-वल(?)-अंधारउ । । णाण-विहाणहं मोक्खु जिह जाउ महाहउ दू-संचारउ ॥ ९ Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उणतीसमो संधि विणि-वि वलई थियई थोक्तरु पुणु पडिलग्गई उडुवइ - उग्गमे मिहुई जिह मेल्लिय- हुंकारई मिहुई जिह आलिंगण-लीलाई मिहुणई जिह वण- भरिय - सरीरई मिहुणई जिह अण्णोण्णासत्तई मिहुई जिह डसियाहर- उट्ठाई मिहुई जिह वढिय मुह- सोहई मिहुणई जिह मुच्याउर मिहुणई जिह जुज्झणभणइ पुणु व महाहउ जाउ भयंकरु वावरंति णाराय - सहासेहि लोह - फलेहिं चामीयर - पुंखेहि रवि-ससि-कंत-सिलायल-धोए हिं गय-पडियागय-मंडल- थाणेहि पंचहि सरेहिं विंद्र जालंधरु दसहि विराडे वि तिगत्तर वरसेवि सरवर - यिरु हे लइउ विराडु तिगत्तएण [ १० ] जाम चंदु चंदावइ अंवरु मिहुई जिह दाविय सोहग्गई मिहुई जिह अणवरय-पहार इं मिहुई जिह केसग्गह-सीलई मिहुणई जिह दर - दाविय धीरइं मिहुणई जिह सेउल्लिय-गत्तई मिहुणई जिह इयरेयर-लट्टई मिहुणई जिह पम्मुक्क. सरोहई धत्ता मिहुइ जिह गय - आगय-जीयइ | जिह अवसाणि विलीणइ ॥ [११] भिडिय विराड - सुसम्म परोप्परु आसीविस-विसहर-विसमासेहि कंकपत्त - पत्तियहि असंखेहि पच्छाइय-गयणयलाहोपहि खंडिय वाण परोप्पर वाहि पंच-वि पंचहि किय सय- सक्करु तेण वि मग्गण - विहे छित्तर घन्ता रहु रहेण णिरुधेवि पावइ । झप देवि अहिं गरुडे णावइ || १३७ ४ ८ ४ ८ Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १३.८ मच्छाहिवइ अ- माणुस-गम्मे तं तव तणएं वृत्त विओयरु रहरु वाहि वाहि लइ पहरणु अण्णहो कहो सुहडत्तणु छज्जइ को पई मुरविं मणोरह पूरइ को पई मेल्लेवि वइरि वित्त को पई मेल्लेवि पेसणु सारइ आयो घरे अच्छिय संवच्छरु ras णमेव विओयरेण णावइ रोसव संगण जं उप्पाडिउ पायउ भीमें आएं वच्छण काइ-मि कारणु तो करयले किउ स-सरु सरासणु तोणा - जुयलु णिवद्ध भयंकर जमल-जुहिट्ठिल तिहि-मि परसेहिं संदाणई जुज्झणहं ण इच्छइ चलिय चयारि-त्रि पत्रिय-मच्छर णं उत्थल्ल चयारि-वि सायर रहिय चयारि चयारि रह जायइ णवर भिडंताई रिट्टणेमिचरिउ [१२] जीवगाहु जं लयउ सुसम्मे भीम भीम तउ वइ अवसर करिं वंदिग्गह- गोग्गह-कारणु पई मेल्लेत्रि को गय- घड भंजइ को पई मेल्लेवि संदणु पूरइ को पई मेलेवि मच्छु नियत्तइ को पई मेल्लेवि वलु साहारइ तहो उवयारहो काइ - मि संभरु धत्ता उक्खउ दुमु दाविय-भुयदंडें । णिय आलाण खंभु वेयं डें ॥ [१३] विणिवरिउ तव सुरण सु-धीमें जण-सावण्णु - ऋण्णु-लइ पहरणु दुण्णिवार - वर रवइरि-विणासणु जम-करणोत्रम् वाहिउ रहवरु मज्झे भीमु थिउ कह व किलेसेहि रुदे रणंगणे जगुवि पडिच्छइ णं कलि-वाल- कयंत-सणिच्छर णं अणिलाणिल-तेय - दिवायर घत्ता कवय चयारि चयारि जे चावई लक्खक्खोहणि कोडि-पयावई । ४ ८ ४ Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ उणतीसमो संधि १३९ [१४] मिडिय चयारि-वि पसरिय-कलयले अलमल-मयगल-आलि व पर-वले एक्क-रहेण जुहिट्ठिल-राएं चंड-चंड-कोयंड-सहाएं कुंडल-कङय-मउउप-यजलंतहं तेरह सयइं हयइं सामंतह दणु-दप्प-हरण-पहरण-सहियह भीमें सय एयारहण रहियह उक्खय-वर-करवाल-करालह णउले अट्ठ-सयइं पायालहं वइसारियई समरे संखेवे जोहहं णव-सयाई सहएतो कर-कमलाकरिसिय-धम्में वाण चउद्दह मुक्क सुसम्में तेहिं णराहिउ कह-विण साहिउ ताम विओयरेण रहु वाहिउ घत्ता सरहसु साउहु सामरिसु मज्झे परिट्ठिउ विझु जिह विहि-मि तिगत-जुहिट्ठिल-रायहं । उत्तर-दाहिण-विसय-विहायह ॥ ९ उन्भड-मिउडी-भगुर-भीमहं जाउ जुञ्ज जालंधर-भीमहं विण्णि-वि गयण-मुरंगण-इंगिय विण्ण-वि रण-सिरि-रामालिंगिय विण्णि-विधण-धन-धाय-किणंकिय विष्ण-वि कंचण-क्रवयालंकिय विण्णि-वि स-सर-सरासण-करयल विण्णि-वि वियडुण्णय-वच्छ-त्थल ४ विण्णि-वि णह-मणि-किरण-करालिय विण्णि-वि मुह-ससहर-कर-धवलिय भीम भुयग्गाइढिय-वाणेहिं सप्पासंग-सप्प-परिमाणेहिं पाडिय चउ तुरंग पाविय महि चूरिय-चक्करक्खु हउ सारहि धत्ता मेल्लाविउ मच्छाहिवइ धरिउ सुसम्मु अणुण्णय-माणउ । भागु असेसु वि वइरि-वलु वलिउ भीम जय-कारिड राणउ ॥ ८ Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४० रिट्ठणेमिचरिउ [१६] पभणेवि भीमसेणु णिय-पणए मेल्लाविउ तिगत्तु तव-तणएं गउ णिय-णिलयहो भग्ग-मडत्फरु मोडिय-फण-कडप्पु ण विसहरु णं छण-छुद्दहीरु गह-मेल्लिउ णं करि केसरि-णह-णित्तेल्लिउ णं रयणायरु मंथेवि मुक्कउ कह-वि क-हम-विणिय-वाहिणि ढुक्कउ ४ ताम जुहिट्ठिलु णमिउ विरा. सामिउ णाई णवलु किरहाडे अहो परमेसर पर-उवयारा एत्तिय-कालु ण णाउ भडारा एवहिं तुम्हहुं विहिं हउ किंकर स-कलत्तउ स-पुत्त स-सहोयरु एम भणेविणु अगणिय-मप्पें दिण्णु सव्वु संखुत्तर-वप्पे घत्ता कण्ण-सुवण्ण-धण्ण-धणेहिं रहवर-तुरय-जोह-वेयंडेहिं । भीम-जुहिट्ठिल-मद्दि-सुय पुज्जिय सव्व सई भुव-दंडेहि ॥ इय रिट्टणेमिचरिए धवलासिय-संयंभुव-कए उणतीसमा सग्गो ॥ Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तीसमो सधि सरहसु दुज्जोहणु चालेवि गोहणु जाम जाइ फिर णिय-णयरु । तहिं काले धणुद्धरु खंडब-डामरु उत्तर गोहणे लग्गु णरु ॥ [१] तहि अवसरे पइसरे वासरहो णिसि-णिग्गमे उग्गमे दिणयरहो णवरिय पसरिय-गुण-गउरवेहिं बहु-गव्वेहि सव्वेहि कउरवेहि जयरुत्तर-उत्तर-गोउल आहिरयह गहियइ सु-विउलई धण-रिद्धिहे विद्धिहे धाइएहिं कर-कमलेहिं जमलेहि लाइएहिं ४ ओलक्खिउ अक्खिउ उत्तरहो कुढे लग्गहु मग्गहो जइ तरहो किय-कलयलु वहु-बलु विविह-धउ दुज्जोहणु गोहणु लेवि गउ तं णिसुणेवि पिसुणेविय भवणे पच्चुतरु उत्तरु देइ जणे कुढे लग्गमि मग्गमि जेण सहुं ण महारहि सारहि का-वि महु ८ धत्ता जइ परिहउ फेडइ को वि रहु खेडइ तो कुढे लग्गामे एकु जणु।। महु मरइ पुरंजउ जइ-वि धणजउ सहुं गोविंदे णेइ धणु ॥ ९ [२] सो दोवइ दोवइ कुविय मगे अमणूसउ तिण-सउ पुरु म गणे हक्कारहि सारहि अवसरहो सर-मंडवे खंडवे जो णरहो धुरे यंतउ हेतिउ अतुल-बलु रहु खेडइ फेडइ अइ-समलु सो णच्चइ वुच्चइ आयरिउ वाहुलयाव-लयालंकरिउ णटावर वट्टइ तुम्ह-घरे अप्पाणउ जुप्पइ समर-भरे जइ पउरव कउरव गिट्ठवहि तो उत्तर उत्तर पट्ठवहि 1. 3b. भा. आराहय. 2b. ज. अहिम तिवि. Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४२ रिट्ठणेमिच स गवेसिय पेसिय तेण तहिं गुरु-अच्चण-णच्चण-साल जहिं णिय-पणए विणएं सद्दियउ रहे भर-सहे थिय आणंदियउ धत्ता गयणंगणे धत्तेवि लहु आमंतेवि कवउ किरीडे लयउ किह । णउ केण-विदिट्टर हियए पइट्टउ झत्ति णवल्लउ पेम्मु जिह ॥ ९ ४ रहिएण वि विहुणेत्रि णियय-तणु णिविसंतरे अंबरे सण्णहणु अहिमंतिउ घत्तिउ णीसरिउ उरे केम-वि केम-वि पइसरिउ चविउत्तर-उत्तर विद्वाई आणेज्जहि लेज्जहि चिंधाई रहु जोत्तिउ खत्तिउ तेत्थु थिउ कुरु जेत्तहे तेत्तहे णरेण णिउ वह-मयगलु अलमलु णिएवि वलु अ-मडप्फरु कायरु चत्त-छलु परिचितइ धतइ रहहो तणु लइ णासमि लेसमि अवरु धणु अहिमाणहो थाणहो ओसरिउ कुलु गव्वहो सव्वहो ओसरिउ जिय-खंडउ पंडउ समर सहुं हय चोइय जोइय जाम रहु घत्ता ९ तहि अवसरे उत्तर गउ थोवतरु अज्जुणु पच्छए धाइयउ । विवरियहिं विक्खेहिं केसरी सिक्खेहि हरिणु णाई संभाइयउ ॥ [४] किव-कण्ण-विकण्ण-पहाणएहि स-पयावेहि सव्वेहि राणएहि जोइज्जइ दिज्जइ दिट्टि तहिं दोवइ-वरु उत्तर वे-वि जहिं गुरु वोल्लइ उल्लइ णियय-मणु विहि आयह आयह एक्कु जणु धणु-हत्थहो पत्थहो अणुहरइ दुणिरिक्खेहिं विक्खेहिं संचरइ थिउ मं पुणु अज्जुणु वय-पउढे घणु-संगें अंगे लग्गु कुढे तहिं अवसरे रहवरे णउ चडिउ वल-रहिउ रहिउ महियले पडिउ 3. 9b. ज. वियखेहि. 4. 39. ज. ऊसइ ४ Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तीसमो.. संधि १४३ ण विहदले पर-वले पइसरमि दुप्पह-रण-घोरह थरहरमि लइ दय वरि दय करि अट्टमणि किं विसहिय दुसहिय तूर-झुणि ८ घत्ता तं णिसुणेवि पत्थे धरिवि सहत्थे मंड चडाविउ णियय-रहे । हउँ अज्जुणु वुच्चमि रहिउ पहुच्चमि छुडु तुहु थाहि महु धुरहो ॥ ९ सो केम-वि केम-वि धुरहिं किउ सु णिरज्जुणु अज्जुणु रहिउ थिउ समि-संमुहु संमुहु वहइ रहु जहिं वट्टइ कड्ढइ सर-णिवहु अ-पडुत्तरु उत्तरु उत्तरिउ विगयायवे पायवे संचरिउ वाणासणु भीसणु बहु-गुणहो अवलोइउ ढोइउ अजुणहो अवराइ-मि ताइ-मि अप्पियइं स-ययावई चावई दप्पियई रायाह भाइहिं केराई सर-पंजर-णि मर-पेराई सोवण्णई वण्णइ वाणाई दुद्दाणव-भाणव-महणाई सण्णहणई पहणइं उत्तमई अल्लवियइं घिवियई मज्झिमई धत्ता तहि अवसरे जलणे खंडव-डहणे णंदिघोसु रहु ढोइयउ । सोवण्णे चिंधे पमय-समिद्धे मेरु णाई विहि-चोइयउ ॥ ८ ९ मणवेय-सेय-हरि-कइिढयए रण-रस-जस-अमरिस-वढियए चामीयर-सीयर-पिंजरिए रण-कारणे धण-पहरण-भरिए तहि मणहरे रहवरे पन्थु थिउ अ-विहंदलु उज्जलु वेसु किउ तोणीर वीर-पुट्ठिहि णिमिय गंडीव-जीव धणु-कोडि णिय मच्छंगउ धुर-गउ रासि-हरु रहु खेडइ फेडइ भय-पसरु गउ तेत्तहे जेत्तहे कुरुव-वलु गल-गल्लरि-झल्लरि-रव-मुहलु 5. 7b. भा. मारणाइ. Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४४ रिट्ठणेमिचरित घण-घोसण-भीसण-तूर-सरु हय-हिंसण-भीसण-जणिय-डरु अलिउल-मयगल-गुलुगुलिय-गलु रह-धरहर-सर-घुरुहुरिय-बलु घत्ता तं अग्गए पर-बलु णिय-आसणु पूरइ वढिय-कलयलु उत्तर जूरइ पच्छए अज्जुणु जमकरणु । कहिं णासमि आयउ मरणु ॥ ९ चामीयर-वाणर-धउ पवलु किलिकिलइ व गिलिइ व कुरुव-वलु रिउ-मद्दणु संदणु धरहरइ महि पूरइ जूरइ थरहरइ जलयरु णर-वयण-पवण-रडिर णं महिहरे बिज्जु-दंडु पडिउ गुणु गुजइ रुजइ मेहु जिह धणु गज्जइ भज्जइ मणि विसह ४ णर-णायहिं झायहि जगु भरिउ णीसेसु असेसु णाई डरिउ कुरु-कायह रायह धणधणई करे चडियई पडियइं पहरणई गय तुटूटइ वटइ चित्तु चलु धय-छत्तई पत्तई धरणियलु धणु-सद्द-समाहय हय जे हय रह फोडिवि मोडिवि गय जे गय ८ धत्ता ९ तो वुच्चइ दोणे उण्णय-धोणे दुक्कउ अज्जुण-जमकरणु । चितहो दुवियड्ढहो कउरव-संदहो एवहिं तुम्हह को सरणु ॥ [८] कुढे अजुणु अप्पुगु लग्गु जहि दुजोहण गोहण तत्ति कहि लइ परिहरु णिय-बरु जाहि तहु जो णासइ होसइ तासु सुहु दुणिमित्तइं कितई ण मुणियई गय पसरई विरसई ण सुणियई अहो कण्ण-विकण्ण कलिंग-सुय फेक्कारइ मारइ णाई सिव Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तीसमो संधि दुष्पवण कवण किर संति किर विरस-मुह सउह मेल्लंति सर विच्छायई जायई भड-मुहई हिम-हयइ कयई णं जलरुहई णीसुण्णई चुण्णई वाहणइं गय-भूयई हूयई साहणई असुहावहु हुयवहु मइंदलिस(?) रय-धूसर वासर णाई णिस . धत्ता पभणइ दुजोहणु सयल-विरोहणु काई दोण पई बोल्लियउ । मई कप्पिणु पत्थहो पेक्खु रहत्थहो सिरु पडंतु रुहिरोल्लियउ ॥ ९ सि ८ तुहं सयल-कालु कुरु-णि दयरु पर-वण्णणे मण्णणे कोऽवसरु को अज्जुणु को गुणु कवणु तुहं जें वार-बार णउ देहि सुहु भेसावहि दावहि कज्ज-गइ जिह वंभणु तिह भोयणु महइ तिल-चाउल गुलु घिउ सोत्तियहं कुल-मंडणु भंडणु खत्तियह कुरु-गंदणु संदणु वलेवि थिउ पई राए जाए कवणु जिउ हक्कारेवि पहरेवि आहयणे को आयहिं दायहिं विजउ जणे केसग्गहु विग्गहु विसमु किय जउ-मंडव पंडव तहि-मि थिय वणे-हिडिय पिडिय सयल-दिण ते एवहि खेविहिं विगय-रिण धत्ता सव्वहं जम-दूयह पयडीहूयह जो तं एक्कु-विं धरइ धणु । सो को-वि ण दीसइ केत्तिउ सीसइ णं तो कुरुवइ तुहं जे भणु ॥ [१०] तो सरहसु परवसु कोव-णिहि चंपावइ णावइ पलय-सिहि असुहावहु सावुहु होवि थिउ भणु भणु वंभण हउं केण जिउ खलु अज्जुणु णिग्गुणु तिण-सरिसु पर-मेरउ मेरउ सर-वरिसु कउ विसहइ ण लहइ जोक्खु ण-वि संघाणु थाणु पउ मोक्खु ण-वि 8.5 b. ज. विरसउ हसउ ह. ९ ४ Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिटणेमिचरिउ तिहि चिंघउं विद्धउ दक्स्ववमि तिहिं उत्तर उत्तर सिक्खयमि चउ चंडेहि कंडेहि हय हणमि छहिं पत्थहो पत्थहो उरु खणमि जइ एत्तिउ चिंतिउ णउ करमि तो दूसहे हुयवहे पइसरमि तहि अवसरि अंतरे दे वि रहु किउ कपिउ जंपिउ जलणपहु ८ धत्ता मज्जाय-विवज्जिय कण्ण अलज्जिय कहि पइजुझिउ सहु णरेण । भड-वाएं भज्जहि जं तुहुं गज्जहि वहुवह मज्झे मडप्फरेण ॥ ९ [११] वार-वार किं कण्ण गज्जसे पंचहं पि भूयह ण लज्जसे अज्जुणेण सह जोद्भुमिच्छसे णिय-सिरेण वज्ज पडिच्छसे वसुमई वहतो ण भज्जसे विसहरं धरतो ण खजसे हुयवहं छिवंतो ण डझसे णाय-वास-मझे ण वझसे सरवरोह-विद्धो ण विज्झसे णहयलं कमंतो ण खिज्जसे कुरुवराय-भुय-वंधणारए किं कयं ति तई ताए वारए चित्तसेण-सर-णियर-रोहिओ अच्छिओ सि तुहुं तहि मि मोहिओ पंडवेहिं तइया विमोखिओ एम कण्ण बहु-बार जोक्खिओ ८ पत्ता विस-जउहर-जूयई तुम्हहिं भूयई मरण-दुक्ख-हक्काराई । सु-पउंजिय सामह सुह-परिणामहं ताह मणोरह-गाराइं ॥९ . [१२]. किव-दोणि-दोण दिय तिण्णि जहिं जुझेवए बोल्ल समत्त तहिं। दुजोहण सउणि कण्ण तुहु-मि जइ जोयहो रणे पत्थहो मुहु-मि तो वट्टइ तुम्हहु किण्ण किउ महि-मंडलु अच्छइ हत्थे थिउ -हिं अवसरि पभणइ गंग-सुउ णग्गोह-रोह-पारोह-भुउ Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तीसमो संघि १४७ अवरोप्परु कलहु काई करहो धणु रक्खहो कुरुवइ परिगरहो पडिवक्ख-पक्ख-संखोहणिहिं पाउणहिं तिहिं अक्खोहणिहिं दुज्जोहणु अग्गए पट्ठवहो तेत्तियउ जे धणहो परिडवहो अवरेहिं पंच-अक्खोहणिहिं रह-तुरय-महागय-छोहणिहिं घत्ता सहं पत्थें जुझहो णिय-बलु वुझहो सरिसु-य वयणेहिं सव्व थिय ।। पेक्खिउ दुजोहणु लेप्पिणु गोहणु समरंगण-सामग्गि किय ॥ ९ [१३] तो आउ णिहालउ अमरयणु . रण-रसे लालसु दस-सय-णयणु सज्जिउ विमाणु त सुयरिसणु परम-जिणिंद-समोसरणु सोहम्म-सहासेहिं वित्थरिय गिव्वाण-लक्ख जहिं पइसरिय घय-चामर-छत्त-सयग्धविय विविहाउह-विविहासण-सहिय तं अमर-विमाणु पराइयउ णिविस- णहयलु छाइयउ रवि सीयलु पवणु सुगंधु किउ अइ-णिम्मलु गयणाहोउ थिउ अंधारु ण णावइ केत्तहे-वि उत्थरिउ धणंजउ एत्तहे-वि विहिं वाणेहिं गाउं परिदृविउ अहिवायणु तायहो पट्टविउ घत्ता मणि-कंचण-जडिया पाएहिं पडिया वे-वि सिलीमुह पणय-सिह । परिवुझिय दोणे अवय-तोणे अज्जुण-आसत्थाम जिह ।। ९ [१४] वे वाण अवर मण-पवण-णिह गुरु-कण्ण-णिसण्णा मंति जिह गय कह-मि कहेप्पिणु कज्ज-गइ वीभन्थु ताय पई विण्णवइ तई होते तालुय-वम्म हय वारह संवच्छर ते-वि गय हउ एवहिं गुरु-पेसणु करमि जिह पलय-महाधणु उत्थरमि ४ Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १४८ रिट्ठणेमिचरिउ. जिह सक्कहो थक्कहो आहयणे लागेसमि वण-दउ जिह गहणे तो तेण-वि सव्वहं दक्खविय सर-ओह किरीडिहिं पट्टविय तहि अवसरे चिंधउ फरहरिउ कुरुवहं हियउल्लउ थरहरिउ रहु एंतु ण दिट्ठ धणंजयहोणं पलय-कालु सव्वहो जगहो ८ घत्ता अग्गए दुजोहणु पच्छए गोहणु तासु-वि पच्छए लग्गु णरु । अत्यंतहो चंदहो तारा-विंदहोणं अणुलग्गउ दिवसयरु ॥ ९ अवगण्णेवि सयलु-वि रिउ-णिवहु गउ तेत्तहे जेत्तहे कुरुव-पहु तो भणइ एम दोणायरिउ वट्टइ दुज्जोहणु जज्जरिउ परिरक्वउ भट्ठिहिं जाउ धणु आरोडिउ अज्जुणु जमकरणु . तं णिसुणेवि पसरिउ कुरुव-दलु णं चंद-पहावें उवहि-जलु तो पूरिउ देवयत्तु णरेण ण पलए पगजिउ सायरेण अप्फालिउ करे धणुधरु रडिउ णं तडिए पडतिए तडयडिउ धरहरइ महारहु घोर-सरु तिहिं सद्देहि जाउ महंतु डरु उण्णय-णग्गलु उव्वुण्ण-मणु णिय-गत्तु धुणंतु णियंतु धणु ८ पत्ता गडीव-विहत्थे रण-उहे पत्थे सई पच्चारिउ कुरुव-वलु । दुज्जोहणु रक्खहो म उप्पेक्खहो कहिं महु एवहिं जाइ खलु || हक्कारिउ कण्णे ताव रणे जाणिज्जइ एवहिं चारहडि वीमत्छु वलिउ सूर गयहो ते भिडिय परोप्पर कुइय-मण 14.3 तेरह गलगज्जहि केत्तिउ खणे जे खणे तउ उप्परि णिवडमि जेम तडि ण केसरि मत्त-महागयहो रवि-णदण-अज्जुण वे-वि जण ४ Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तीसमो संधि एक्कहो करे कालवट्ठ रसइ अवरहो गंडीउ णाई हसइ एक्कहो रहवरु रयणेहिं जडिउ अवरेक्कहो वीसकम्म-घडिउ एक्कहो भीसणु तोणा-जुयलु अवरहो ण स-उरगु वामरुलु एक्कहो फुरति मणि-कुंडलई अवरहो ण रवि-ससि-मडलई ८ धत्ता धण-कचण-वण्णेहिं अज्जुण-कण्णेहिं दारुणु सर-संगामु किउ । रवि-राहा-णदणु वाहेवि संदणु अंतरे ताम विकण्णु थिउ ॥९ वीमच्छ-विकण्ण वे-वि भिडिय ण गयवइ जूहहो णिव्वडिय ण धण धण-धग्धर-धोर-सर ण संड चंड ढेक्कार-सर ण सीह-किसोर विझे स-कम सामरिस स-विस विसहर विसम हम्मति हणति दलंति पर छिंदति परोप्पर सरेहिं सर ४ तो णरेण पसारिउ सर-पडलु दूरहो जे णिवारिउ कुरुव-वलु कप्परिउ विकण्णहो धणुहु गुणु णिज्जीउ कहो वि किं कज्जु पुणु किउ ख डु खडु दहावरणु वहु-लोहहो मग्गणु जमकरणु जज्जरिय तुरंगम छिण्णु धउ रहु खंडिउ सारहि समरे हउ ८ धत्ता जं किउ पेक्वंतहो कउरव-तंतहो विरहु विकण्णु धणजएण । दुज्जोहण-भाएं चाव-सहाएं हक्कारिउ सत्तुजएण ॥ ९ सत्तंजय-अज्जुण अभिडिय णं सायर-मंदर दुरिस दुज्जोहण-धम्मराय-अणुय 'णं गहवइ-गहकल्लोल थिय करि-केसरि णाई समावडिय णं हरि-अट्ठावय सामरिस णं अक्खकुमार-वीर-हणुय अवरोप्परु कंडाकंडि किय Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५० विधति कणय - पुंखेहिं सरेहिं तो आयामेपिणु दुज्जएण वीमच्छहो वइरि-विणास-कर तेण वि सो दसहि सरेहि हउ तो तालु वम्म- पुरंजण गाउ गाउ पडिवारउ उत्थरहि किं सहइ भुवंगम गरुड-झड किं करइ सो सुरयणायरहो तो ण सहिउ कण्ण-कणिट्टु मणे णउ णदिघोसु दीसइ स-धउ तेहए - वि महाहवे पंडवेण पत्थ- हुवासणु सर-जाला भीसणु अण्णाहि रहे थाएवि वाणेहि छाएवि (१९) पभणिउ राहेउ घणंजएण ओसरु विकण्ण तुहुं महु मरहि किं सीहहो ढुक्कइ हत्थि-हड जोइंगणु गयणे दिवायरहो सर-जालें छाइउ पत्थु रणे उ णावइ उत्तरु कहि-मि गउ सर-मंडउ हउ सर-मंडवेण धत्ता सिर-कमले विकण्णहो तोडियए उत्थरिउ चउद्दिसु वइरि क्लु णं विझहो घाउ मेह- उलु एक पत्थु अणेय कुरु रिट्ठणेमिचरिउ सिल- धोएहि कंक - पक्ख-घरेहिं सत्तु जण सत्तुजएण वच्छ-त्थले लाइय पंच सर स-तुरंगु स सारहि धरणि गउ धत्ता पुणु-त्रि लग्गु जं कुरुव-वणे | पडिवउ भिडिउ त्रिकण्णु रणे ॥ ९ तक्खणे वीमच्छे सर-परिहत्थे पच्चारेष्पिणु कुरुव- वलु । पेक्खतहो कण्णहो खुडिउ विकण्णहो सरवर -हंसेहिं सिर-कमल ||८ (२०) गिरि-मंदर - सिहरे व मोडियए णं सूरहो पासेहिं नम-पडलु आटत्तु महाहउ अतुल वलु थिउ समरे विडिव तो वि उरु ४ Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तीसमो संधि १५१ रिउ साहणु तिण-समाणु गणइ णं हत्य-सहासेहिं आहणइ मुच्चंतइं एंतई घणघणई - णिवइ णरिंदहं पहरणई भड-विदई छिदइ छत्त-घय विणिवायइ सारहि हणइ हय लोट्टावइ रह गय-वाहणइं सर जुजइ भजइ साहणई धत्ता उत्तर रहु वाहइ अप्फालइ धणुहरु वलु अवगाहइ तुरएहिं बंद(?)कवलुज्जएहिं । पूरइ जलयरु पहरइ पत्थु सयंभुएहिं ॥ ९ इय रिडणेमि चरिए धवलासिय-सयंभुवकए तीसमो सग्गो Jajn Education International Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एकतीसमो संधि गज्जइ गंडीउ धणंजयहो वार-वार जलयरु रसइ । रहवर-रहंग-रउ दुन्विसहु णं तिहिं वयणेहिं जमु हसइ । अह सत्तुजए धाइए विकण्णे । पाराउट्टए कए कुरुवराय-सेण्णे । भज्जतउ धीरेवि धीर-चक्कु णं सीहहो मत्तु गइंदु थक्कु सिक्खवण-काले गलगज्जिएण किव-दोणायरियहु लज्जिएण अप्फालिउ कण्णे कालवठ्ठ णं कुम्म-कडाहु तड-त्ति फुटु णं मेरु महीहर-सिहरु तुटु सय-खंडु णाई गउ धरणिवटु ण पलय-समुद्दे किउ णिणाउ . ण विहिं वजहं संघटु जाउ अण्णु-वि गरुयारउ संख-सदु गउ कण्ण-विवर पूरंतु सद्दु उत्तरेण वुत्तु गंडीव-धारि हउं सहेवि ण सक्कमि रव चयारि ८ विहिं चावह विहिं कंवुय-वराहं को-वि रासि धरावहि हयवराहं घता तो तालुय-वम्म-खयंकरेण मणु धीरिट धरणिंजयहो । हउ जसु सहाउ गंडीव-धरु को अवगासु तासु भयहो । १० ___ (२) अज्जुण-ज पियासासिओ कुमारो । तेण खणेण वाहिओ रहवरो णिरालो ॥ ते कालवट्ठ-गडीव-हत्थ ओत्थरिय दिवायर-तणय-पत्थ णिय णिय रह वाहेवि संख देवि सुय कुंतिहे पढम-चउत्थ वे-वि Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एकतीसमो कण्णज्जुण णहे पेक्खंति देव तो णरेण विसज्जिउ वाण-जालु । विणिवारिउ त वइयत्तण एकूणवीस सर कंक-पक्ख हयवर चऊहिं छहिं पत्थु विद्ध तहि अवसरे रोसिउ सव्वसाइ १५३ कुरु णिच्चल थिय आलिहिय जेव ४ ढक्कंतु समतु दियंतरालु परिपेसिय अवर चलत्तण सेल्लहर धोय-कलहोय-पुख तिहिं रहु तिहिं उत्तरु तिहिं जे चिंधु ८ पच्चक्खु परिट्ठिउ सीहु णाई पत्ता धुय-वय-लं गूलाल करिउ चंपाहिव-मत्त-महागयहो तोणा-केसरु चाव-मुहु । कुइउ धणंजउ पंचमुहु ।। १० (३) ताव विमुक्क मग्गणा जाव से पहुत्ता । रहे जुत्तारे तुरए धय-दंडे छत्ते खुत्ता ।। कमे करयले उरे सिरे मुहे णिडाले सर लाइय पत्थे तेत्थु काले मुच्छा-विहलंधलु विगय-सण्णु ओसारिउ णिय-किंकरहिं कण्णु करिकरिसे ताम णिरुद्ध पत्थु तासु वि पाडिउ दाहिणउ हत्थु ४ तो पजलिय कोव-हुवासणेण अंतरे वाहिउ दूसासणेण वलु वलु कहिं गम्मइ सव्वसाइ हउ सो दुज्जोहण-लहुय-भाइ जें स-विसु दिण्णु जउ-भवणे डाहु जे किउ पंचालिहे केस-गाहु एत्तडउ भणेवि गंडीव-हत्थु विहिं भल्लेहिं हउ वच्छयले पत्थु ८ तेण-वि सर पेसिय पंचवीस जे जायरूव-मणि-रयण-मीस धत्ता जुवराउ थणतरे तेहिं हउ भग्ग महाहवे माण-सिह । कउरवेहिं पासु अप्पाणहे आणिउ छाया-भंगु जिह ॥ १० Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५४ रिट्ठणेमिचरिउ. (४) तो गंधारि-णंदणो धाइओ विकण्णो । सहसा सेय-वाहणो सरवरेहिं छण्णो ।। आयामेवि विजएं तेत्थु काले सर छिदेवि आहउ सो णिडाले विहलंघलु सिरु विहुणतु णटु णं मयगलु अंकुस-घाय-त? .. तहिं काले विविसइ?) दूसहेहिं जमवेसिय?) दूय-समप्पहेहिं ४ धयरट्ठ-णराहिव-णदणेहिं समकंडिउ विहि-मि समद्दणेहिं । ताह-मि हय हय धय-दंड छिण्ण कप्परिय कवय उरयले-वि भिण्ण ओसारिय भग्ग-मडप्फरेहिं . घण-वण-वियणाउर किंकरेहि जो जो सवडम्मुहु को-वि एइ तहो तहो रण-धत्र वीमच्छु देइ ८ परिसक्कइ थक्कइ वलइ धाइ गय-जूहे पठ्ठ मइ दु गाई घत्ता जो ते रहवरि सई मंचियउ सो कोवाणलु पाडियउ । रह-हरि-करि-अरि-गिरि णिड्डहेवि पुणु गंगेयहो अब्मिडिउ ॥ १०. दिण्ण-पयाहिणेण णिय-रहवरं णरेण जय-जय-कारिओ महंतेण आयरेण ।। तेरह संवच्छर गमिय ताय कह-कह-वि तुहारा दिट्ठ पाय लइ पहरणु पेसणु करमि अज्जु जिम अम्हहु जिम तुम्हहुँ जे रज्जु पोत्तरुअ-पियामह भिडिय वे-वि. अप्फालेवि चावई संख देवि . ४. कलहोय-रहवरारूढ वीर कइ-ताल-महा-धय-धरण धीर तो दीहर-परिह-महाभुरण सर बीस विसज्जिय सरि-सुण्ण तिहिं उत्तर तिहिं वीभच्छु विद्ध हय चउहि महा-रहु विहिं णिसिद्ध अवरट्ठ महा-घए फरहरंते : चामीयर-वाणरे थरहरंते ८ लाइय भाईरहि-णदणेण तो गरेण कुरव-कडवंदपोण Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एकतीसमो संधि पत्ता सीसत्थु कवउ धउ छत्तु धणु सारहि संदणु वर तुरय । इयरट्ठ पएस धणजएण अट्ठहिं अहहिं सरहिं हय ॥ १०. तो पडिलग्ग वे-वि दिव्वेहिं पहरणेहिं । धरणि-वियारणेहिं धरणिहर-दारणेहिं ॥ वहु-माया-रूव-वियंभणेहि उच्चाडण-मोडण-थंमणेहिं उत्तासण-सोसण-गज्जणेहिं विणिभिंदण-छिंदण-भंजणेहि वित्थारण-दारण-धायणेहिं णहयल-पच्छायण-वारणेहिं भेसावण-तावण-तावसेहिं दारव-सइलेसिय-आयसेहि कर-मुक्कामुक्केहिं दारुणेहिं वइहायस-वायव-वारुणेहिं सम्भावण-भावण-भासुरेहिं पउरदर-आमर-आसुरेहि णारायण-गारुड-पण्णएहिं कउवेरेहिं कउमारिहिं गणेहिं(?) वाराह-वंभ-माहेसरहिं . सामुद्द-सउर-जोगेसरेहि घत्ता पहरंति परोप्पर वे-वि जण आएहि-मि अवरेहि-मि सरेहिं । विहिं एक्कु-वि जिज्जइ जिणइ ण-वि के-वि पसंसिय सुरवरेहिं ॥१०॥ पडिपहरणहिं लग्ग सामण्ण-सायएहि - जल-थल-गयणमंडलाहोय-छायएहिं ।। जुझंतेहिं विहि-मि समच्छरेहिं गयणंगणु छडिउ अच्छरेहि सर-सिहि-जालोलि-झुलुक्कियाइं सुर-मिहुणई कहि-मि णिलुक्कियाई पडिवारउ पत्थे वाण-जालु आमेल्लिउ पिहिउ दियंतरालु अद्ध-वहे णिवारिउ सरि-सुएण कोवंड-पयंड-महाभुएण Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५६ रिटणेमिचरिउ वीभच्छे पेसिय थरहर त णामेण सिलीमुह वज्जदंत ण आसीविस विसहर अणत णं दिणमणि-किरण-परिप्फुरत ते एंत णिवारिय कुद्धएण सरि-तणएं ताल-तरुद्धएण वाणेहि-मि वढ(?)-णामंकिरहिं चामीयर-पुखालंकिएहिं धत्ता गंगेयहो दुट्ठ कलत्तु जिह धणु विह डाविउ अज्जुणेण ! जं मुट्टिहे मझे ण माइयउ जाउ तेण किं णिग्गुणेण ॥ १० [८] णिट्ठविर सरासणे सरि-सुओ विरुद्धो । णं जुए गज्जिए धणे केसरी वि कुद्धो ॥ संगामे जासु देव वि अदेव धगु अवरु लयउ सु-कलत्तु जेव कोडीसरु गुणहरु सुद्ध-वंसु मग्गण-गण-संगम-दिण्ण-संसु सर-जाले छाइउ सत्वसाइ णव-जलहर-विंदे चंदु णाई ४ ण-वि दीसइ रहवरु ण-वि तुरंग ण-वि उत्तरु ण-वि धउ णउ पवंग वीभच्छे तं सर-जालु छिण्णु दस-टिसिहि विहंजेवि णाई दिण्णु गंगेयही पाडिउ आयवत्त ण ससहर-मंडलु धरणि पत्तु दोहाइउ घणु हय चक्क-रक्ख अवर-वि रह गयण-तुरय-लक्ख(?) ८ वच्छत्थले वाणेहिं दसहिं भिण्णु वामोहणु मोहण-सरेण दिण्णु घत्ता तं थवेवि पियामहु णियय-रहे . सारहि कहि-मि समोसरिउ । जिह मत्त-गइंदु महागयो भिडिउ ताम दोणायरिउ ॥ १० [९] सो सोवण्ण-संदणो कणय-कलस-इद्धो । सयल-कला-कलाव-विण्णाण-गुण-समिद्धो ॥ Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एकतीसमो संधि १५७. अप्फालिउ धणुहरु दिण्णु संखु । जयलच्छि-वरंगण-गहण-कंखु दोण कणु दोणायण-जणेरु थिउ अग्गए णिच्चलु णाई मेरु पत्थु-वि आऊरिय देवयत्तु रण-रस-रहस-वसूसलिय-गत्तु ४ परियंचेवि रहु रहवरहो देबि आहासइ अहिवायणु करेवि गुरु पेसणु हउँ दक्खवमि सीसु तं पावमि जं रणे पत्तु भीसु लइ पढम भडारा देहि धाय पच्छइ पाहुण्णउ करमि ताय उत्थरिय वे-वि आयरिय-सीस सर दोणें पेसिय एक्कवीस ते वासव-वइरि-पुरं जएण अवहे जे छिण्ण धणंजएण घत्ता पुणु दोणें पेसिउ अज्जुणहो सर-वर-लक्खु पधाइयउ । दुज्जोहण-विढविउ अयसु जिह जले थले कहि-मि ण माइयउ ॥१० [१०] पंडु-सुओ वि सुटु वावरइ बद्ध-लक्खो । सर-लक्खेण वारिओ दोण-वाण-लक्खो ।। तच्छंति परोप्परु मग्गणेहिं सिहि-कंक-कीर-पक्खंकिएहिं गय-पत्थहिं(?) हेमालंकिरहिं आसीविस-सप्प-समप्पहेहि खय-रवि-किरणेहि-व दूसहेहि सलहेहिं व णहलय-छायणेहिं मुणिवरेहिं व भोक्ख-परायणेहिं तक्खणे जलणुक्का-दरिसणेहिं तक्खणे णव-जलहर-वरिसणेहिं तक्खणे तडि-वडणेहिं भीसणेहिं तक्खणे वज्जासणि-णीसणेहि तक्खणे दुप्पवण-पगासणेहिं तक्खणे महिहर-विण्णासणेहिं तक्खणे मयरहरारंभगेहिं तखणे मंदर-परियंभणेहिं धत्ता ओसारिउ दोणु धणंजएण कह-वि ण तेण कडतरिउ । गंडीव-धणुधर-गिरि-सिहरे गुरु-सुय-जलहरु उत्थरिउ ॥ १० ल-वलय Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५८ रिट्ठणेमिचरिउ [११] वेण्णि-वि दोण-णंदण विणि सावलेवा । विण्णि-वि ओवडंति केसरि-किसोर जेवा ॥ विण्णि-वि जुवाण विण्णि-वि पयंड विण्णि-वि अवलोइय-वाहु-दंड विण्णि-वि सिरि-रामालिंगियंग विण्णि-वि दाविय-वर-वइरि-भंग विण्णि-वि परिवढिय-जय-पियास । विष्णि-वि परिपूरिय-पणइ-आस विण्णि-वि रण-रस मण-पवण-वेय । विण्णि-वि पलयग्गि-खयक्क-तेय विण्णि-वि मयरहर-महा-गहीर विण्णि-वि दुद्धर धरणिधर-धीर विण्णि-वि दप्पुब्भड भड मयंध विण्णि-वि रण-भर-धुर-धरण-खंध विण्णि-वि तोसाविय सुर-णिकाय विष्णि-वि अवरोप्पर दिति घाय ८ वीमच्छे गुरु-सुय-तुरय बिद्र गंडीव-जीव तेग-वि णिसिद्ध धत्ता गुणु अवरु चडावेवि अजुणेण अयंदु सरु पेंसियउ । हउ दोणहो गंदणु तेण उरे कह-वि जमें ण गवेसियउ ।। १० [१२] तो अप्फालियं वियत्तणेण कालव्टुं ।। गिरि कंपणह लग्गु थरहरिय धराण-पढें ॥ आरोडिउ कण्णे सव्वसाइ सारंगें सीह-किसोरु णाई रे जायवि-गंदण थाहि थाहि जिव-पाण लएप्पिणु कहि-मि जाहिं वीभच्छे दोच्छिउ अंग-णाहु ज किउ महु घरिणिहे केस-गाहु ४ तहो फलु दक्खवमि कियावलेव सिरु खुडिउ विकण्णहो कमलु जेव तहिं काले तुज्झु कहिं गयड धिट्ठ पडिपाडिउ पाडिउ लहहि चेट्ट खल खुद्द पिसुण दुण्णय-णिसण्णः . पहरंतु ण लज्जहि केम कण्ण तं णिसुणेवि वाहिय-संदणेण वोल्लिज्जइ राहा-णंदणेण Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १५९ एकतीसमो संधि सुहि मरइ वि भिज्जइ सरहिं देहु सपुरिसहो कवणु कलंकु एहु . धत्ता जाणिज्जइ एवहिं चारहडि तुडे सो अज्जुणु कण्णु हउं । पेक्खंतु सुरासुर गयणयले वाहि वाहि रहु संमुहउ ॥ १० [१३] एम भणेवि वे-वि पडिलग्ग सरवरेहिं । कण्णिय-तीरिय-अद्ध-ससि-भल्ल-तोमरेहिं ।। णाराय-खुरुप्प कुढारएहि अवरेहि-मि वइरि-वियारएहिं हंसेहिं व मेहासंघणेहि कंकेहिं व णहयल-लंघणेहिं तवणिज्ज-विंदु-वोगिल्लएहिं रवि-तणय-करग्गामेल्लिएहिं ४ णाराएहिं णर-कर-मुट्ठि-बंधु विहडाविउ तो-वि ण लडु रंधु तेण-वि तहो ताडिय वर-तुरंग दोहाइय स-रह महा-रहंग आवग्गिउ चिंधउ फरहरंतु णं कण्णहे। हियवउ थरहरंतु सण्णाहु लुणंत महेसु जति जहिं लोहु ण मग्गु ण तेत्थु ठंति ८ कप्परिउ कवउ किउ कण्णु केम तक्खाणे तक्खिउ रुक्खु जेम । . वच्छ-त्थले लाइय गरेण वाण कह-कह-वि जमालउ ण गय पाण पत्ता किंकरहिं थवेप्पिणु रह-सिहरे कहि-मि कण्णु ओसारियउ । वहिं गम्मइ अज्जुण थाहि रणे किवेण ताम हक्कारियउ ।। ११ [१४] । ता परियचिओ किवो पत्थ-रहवरेणं । ___ मेरु अणेय-वारओ जह दिवायरेणं ॥ अहिवायणु करेवि वलुत्तणेण आऊरिउ जलयरु अज्जुणेण अप्फालिउ करे गंडीउ रसइ णं वयणु कयंतहा तणउ हसइ पहिलारउ वारउ तुम्ह ताय हउ पच्छए इच्छए देमि घाय ४ Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ रिट्ठणेमिचरिउ थिउ गउतम-गंदणु समर-कंखु अप्फालिउ धणुहरु दिण्णु संखु सहस-त्ति विसज्जिउ सर-सहासु। दस-सयहिं णिवारिउ तिण-वि तासु तंडविय तुरंगम तोमरेहिं णिय पग्गह-तोडिय-रहवरेहि रिसि-सुयहा सुहाविउ तेण थाणु तहिं अवसरे णरेणामुक्कु वाणु कह-कह-व किवहा णिय-थाणु सिद्ध पुणु अज्जुणु दसहिं सरेहिं विद्ध ते छिंदेवि वइरि-पुरजएण सर तेरह मुक्क धणंजएण ८ धत्ता सारहि तुरंग धउ कवउ धणु आयवत्त रह जज्जरिउ । उपत्ति-विपत्तिहिं जीउ जिह किउ एक्कंगें उव्वरिउ ।। ११ [१५] तो सहस-त्ति सत्त पट्टविय दयावरेणं । दसहिं सरेहि खंडिया णहयले गरेणं ॥ पट्टविय गयासणि पुण किवेण स-वि खंडिय पत्थे णिक्किवेण तहिं अवसरे धाइय कुरुव सव्व खगणाहही भूरि भुवंगम व्व पंचमुहहा मत्त महागय व अहि-मयरहो पवण-वलाहय व्व ४ ते सयल-वि एक्के अज्जुणेण आयामिय तरु जिह फग्गुणेण कासु-वि सिरु कासु-वि छिण्णु गत्तु कासु-वि धउ कासु-वि आयवत्त कासु-वि रहु कासु-वि रहवरंगु कासु-वि सारहि कासु-वि तुरंगु कासु-वि धणु कासु-वि कवउ छिण्णु कासु-वि तंवेर सरेहिं भिण्णु ८ . एक्कल्लउ पहरइ सव्वसाइ लक्खिज्जइ अज्जुण-कोडि णाई । घत्ता महि मंडिय सरेहिं स-कुडलेहिं समरंगणे एक्के एक्कु पर कित्तिए तिहुवणु मंडियउ । दुजण-वयणु ण मंडियउ ॥ १०. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एकतीसमो संधि १६१ वइसारिय तुरंगमा दारिया गइंदा । कप्पिय कुरुव किंकरा चूरिया णरिंदा ॥ णर-पेसिय-सर-एहराणिएण सरे पसरिए सोणिय-पाणिएण रह-गायक-गाह-यं करेण वर-तुरय-तरंग-णिरतरेण धुय-धय-कल्लाल-पहल्लिरेग असिवर-मीणउलुच्छल्लिरेण करि-कुभ-सिलायल संकुलेण पंडुर-फर-फेण-विसंथुलेण तरत्रारि-वारि-पूराउलेण लय-छत्त-पत्त-रेल्लुदुरेण पडु-पडह-विहंगम-कलयलेण । पहरोह-झुणि-भर-घ घलेण सा सरि अगाह गंभीर-घोर पवहात्रिय-कंकण-हार-डोर । कुरु-लोय-पवाहिणि वलइ घाइ णीसारिय-धाउ गिरि-सरिय णाई घता र य-कविल-केस-मीसावणाहो आमिस-रस-वण-लालसहो । टलललइ लोल-लालाउलिय जीह गाई रण-रक्खसहा ॥ १० । ४ ताम विराड-णंदणो अज्जुणेण वुत्तो । जहि कउरव-राहिउ वाहि तत्त हुतो(?) ॥ दृज्जोहण जहिं सहु रहवरेण हय खेडिय तेत्तहे उत्तरेण आदण्णु पियामहु णट्ट कज्जु के धरिउ धणंजउ जंतु अज्जु रक्वहा कुरुवइ केग-वि गुणेण णं तो विणिवाविउ अज्जुणेण रह-तुरय-दुरय-णरवर-वरेण्णु वीभच्छहा पच्छले लग्गु सेण्णु घयरट्ठो गंदणु वलिउ ताव अवरोप्पर भिडिय महाणुभाव दुजोहण-अज्जुण वल-समिद्ध धय जाहं भुवंग-पवंग-विद्ध गंधारि-कोति-णंदणह ताहं कुरु-अग्गिम-पंडव-पच्छिमाह रणु जाउ सुराह-मि दुण्णिरिक्खु सर-मंडव-मंडिय-अंतरिक्खु Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६२ रिट्टणेमिचरिउ घत्ता कुरुणाहे अमरिस-कुद्धएण अज्जुणु विद् णिडालयले । णं धाउ-धराधरु पञ्झरिउ णव-पाउसे पजंत-जले ॥ १० [१८] लुहिय णिडाल-लोहिएणं तओ णरेणं । झत्ति थणंतरे हओ कुरुवई परेणं ।। णरणाहु णिरुज्जउ घणु णिसण्णु तहे अवसरे अंतरे थिउ विकण्णु सु-परिट्ठिउ मत्त-महा-गइंदे ण मेहु वलग्गु महीहरिंदे परिरक्स्विउ चउहि महारहेहि संकंदण-संदण-सच्छहेहिं करि णरेण विकण्णहो तणउ विद्ध महि-मंडले णिवडिउ सर-समिद्ध कह-कह-वि कुमारु स-मंडलग्गु उप्परवि वि सई ता रहे वलग्गु तहिं अवसरे कउरव-सेण्णु भग्गु दिस-अवदिस-पह-उप्पहेहि लग्गु लइ वलहो वलही आलवइ पत्थु कहिं णासहा को रक्खेवि समत्थु ८ मई कुद्धे रणे देव वि अदेव णिल्लज्जहो भज्जहा संढ जेव घत्ता किव-कण्ण-दोण-दुज्जोहणहो ण मुयइ जमु णासंताह । वरि एवमि एवमि समर-मुहे जसु विद्वत्त पहरंताहं ।। अज्जुण-वयण-दुम्मिया णरवइ णियत्ता । वण-केसरि-किसोरहा वण-करि-व पत्ता ॥ आढत्त अखत्त पहाणएहिं . दुज्जोहण-पमुहेहिं राणएहिं किव-कण्ण-विकण्ण-जयबहेहि दोणायण-दोण-पियामहेहि ते वहु एकल्लउ सव्वसाइ गय-विदह दुक्कु मइंदु णाई ४ Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ एकतीसमो संधि १६३ णउ दीसइ रहवरु परिभमंतु पर दीसइ कउरव खयहो णेतु णउ दीसइ सारहि संचरंतु णउ दीसइ अवसरु घाय दित णउ दीसइ धणुवरु गुग-समिद्ध णउ दीसइ चिधु पवंग-रिद्ध केत्तिय मारमि णिविण्णु पत्थु । वामोहिय मेल्लेवि मोहणत्यु रण-रस-रोमंच-णिरतरेण अवहरियई चिंधई उत्तरेण घत्ता सिय-असिय-हरिय-पीयारुणइं वण्ण-विचित्तई सोहियई । उत्तर-जरेण जं कइटियई पित्तई कुरुहुँ स-लोहियई ॥ १० [२०] लइयई वइरि-चिंधई अज्जुणो णियत्तो । ताम पियामही समोत्थरणहि पयत्तो ॥ णरु पच्छए विद्ध सिलिमुहे िसजणु दुजणेहिं व दुम्महेहि चामीयर-पुख-विहूसित रखर मज्झिम-उप्प-सिला-सिएहि तो अरिवर-पवर-पुरंजएण वाणासणि छिण्ण धणंजएण हय-हयवर सीरिउ समरे सूउ । णइ-गंदणु वणिउ णिरत्थु हुउ गउ विजउ जिणेप्पिणु वइरि-चक्कु दूरंतरे रहबरु घरेवि थक्कु णिय-सरेहि लिहेवि जिय-खंडवेण अहिवायणु पेसिउ पंडवेण गंगेय-दोण-चंपाहिवाह अवरह-मि अणेयहं पस्थिवाहं अवरेण सरेण ण कह-वि भिण्णु दुज्जोहण-केरउ मउडु छिण्णु पत्ता परिपुण्ण-मणोरह-सुरवरहं कुरुव णिरुज्जम होवि थिय । समि-रुक्खहो अहिमुहु पत्थु गउ कित्तिए सई भुवणेहिं भमिय ॥ इय रिट्ठणेमिचरिए धवलासिय-सयंणुव-कए एकतीसमो सग्गो ॥ Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वद्भावि वद्भाव एहिं कउपव- वाहिणि- परिभवेचि बत्तीसमो संधि दूरोवग्गिय दिवसयरायत्रे अप्पिउ णंदिधोसु रहु भूअहं मच्छ महारहु जोत्तिउ पत्थें पुणु - वि हि दल चडिय धुरग्गए वृत्त कुमारु कहिज्जहि लोगहुं वरि वीसमहु एत्थु मज्झण्हए वे वि परिडिय गोट्ट-मणोहरे भणइ स-गव्वु सव्वु जणु दीसइ करिउ विराडहो उत्तरए एक्क रहेण धणुद्धरेण तो इंदीवर -दीहर-अच्छे अद्भवण जाहो मह पुत्तहो कुरुव-महाचमु-चूरणसीलहो तूरई देवि समुब्भहो चिवई रह जोत्तहो गय- घडो पसाहहो जंतु मणोहराउ वर वेसउ सत्रहो पुरहो महोच्छर जायउ स घशुद्ध रु उत्तरु आयउ || * निमियई पहरणाई समि- पायत्रे खंडत्रे गोगगहे तित्तीभूयहं वलयई परिहियाई सई हत्थे कंचण - केसरि करेति महद्धए भई उत्तरेण नियत्तिउ गोग्गहु पट्टणु पइसेसहुं सायण्हए ताम पट्टु मच्छु पिय-पुरवरे णवरु कुमारुत्तरु ण वि दीसइ धत्ता उत्तरु उत्तर- गोग्गहे लग्गउ | आणिउ घणु दुज्जोहणु भग्गउ || [२] णिरवसेसु जणु पेसिउ मच्छे जय - सिरि- रामालिंगण-गत्तहो तोसाविय- गिव्वाणुप्पीलहो वण्ण-विचित्त-वडाय समिद्ध ईं आजाणेय तुरंगम वाहहो लेविणु दहि- दुव्वक्खय-सेसउ ४ ८ Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वतीसमो गंधि जो पेसिउ यो सन्दु पबच्चर निवई गिएनि सुणेवि वाइसई स-रहमु स-हरिसु सव्वु पणच्चउ दुम्मियाई पर-उत्त-चित्तई ८ घत्ता मंछुड आयउ कुरुव-बलु णांदिघोसु गडीउ -नि स-रहसु रण-र-रोसाऊरिउ किह रिउ भग्ग णरेण विनिउ ।। ९. ४ उत्तर जाम णिहा ठइ साह ता, गिराउहु गहिय-पसाहणु दहि-दुव्वक्खय-दप्पण-हत्थर उज्जल-वेस-गहणु वीसत्थउ बहु-माणेहिं सई तित्तीभूएहि जासु पहिज्जइ मागह-सूएहि उत्तर-मच्छ वे-वि जए घण्णा पिडिविहे तिलय-भूय उप्पण्णा जयसिरि-रामालिंगिय-विगह जेहिं णियत्तिय विणि-वि गोग्गह भणइ कुमार पणाविय-मत्थउ अजुण रहु खेडहि वीसत्थउ वइरि ण होति सेण्णु महु करउ अणुदिणु णयणाणंद-जणेरउ ताम परायउ सोम-सदसणु णिय-पडिवत्तिए किउ संभासणु ८ घत्ता जणणिहे तुहु सुउ एक्कु पर तिह तिह तहा मुहु उत्तरही जिह जिह सुहियणेण पभणिज्जइ । हिम-हय-कमलु-व सामलइज्जइ ॥ ९ तहि अवसरे वियडुण्णय-वच्छे पुत्त महारउ मंगल-मूलेहि विण्णि-वि रमहुँ ताम वर-अक्खेहिं दूरोवग्गि-दुरिय-कलंके अज्जु महोच्छवे जूउ ण छिप्पइ जूएं णलु परियण-परिचत्तउ वुच्चइ ककु पुरोहिउ मच्छे पइसइ जाम हियय-अणुकूलेहि एक-दुय-त्तिय-चउरहिं लक्खेहि कइक इ-कंतु णिवारिउ कं कोव-हुवासणु जेण पलिप्पइ जूएं काई जुहिट्ठिलु पत्तउ ४ Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६६ भणइ विराडु ण दोसु रमंतहं कंक विणोय-मेत्तु जइ रम्मइ रिट्ठणेमिचरिउ जूउ अवित्तणु सियमामंतह (?) तो कि कज्जे णिहणही गम्मइ ८ धत्ता मूल अणत्यहा अत्थ-खउ वहु-घर-गउ दुकलत्तु जिह पाडियस्व परिहरिउ विरिष्टे हैं । पंडव णिहु रमायउ गिटे हे(?) ॥ ९ ताव पराइय पडि-वद्वावा सहल-मणोरह जेम सुहावा कहिय तेहिं वल-विक्कम-सारें देव देव तउ तणए कुमारे एक्क-रहेण परज्जिय खत्तिय सट्टि लक्ख गो-हणह णि यत्तिय तो वर-वइरि-मडप्फर-साडे जोयइ णिय भुय-दंड वि डे ४ को पई करइ वयणु महु उज्जल सारहि संदु तो-वि जिउ पर-बलु भणइ अजायसत्तु अहो राणा को संदेहु समुण्णय-माणा जसु देव-वि अदेव समरंगणे जो ण भग्ग तल-तालुय-साहणे सो धुर-धारउ जासु विहंदल अबसें तासु हेांति रिउ दुव्वल ८ कुइउ मच्छु मरु सेव ण जाणहि पुत्त महारउ उ वक्खाणहि घत्ता पहउ णिडाले दुरोयरेहिं रुहिर-धार णिवडंति णिरुद्धी । राय-करंजलि-पच्छइय णाई विराडहो तणिय दुवुद्धी ।। १० सोणिउ तं णिवडंतु णियच्छिउ लुहिउ णिडालु रुहिर-पव्वालिउ उत्तरु ताम पत्त णिय-मंदिर दउवारिएण कहिज्जइ मच्छहो को आएसु दुवारे पडिच्छइ लहु पइसहु पट्टविउ णरिंदे कंस-पत्त दोवइए पडिच्छिउ णिम्मल-जलेण सुटु पक्खालिउ णावइ आरणालु इंदिदिर पुत्तागमणु काई ण णियच्छहो पय-पंकय-पेक्खणहं समिच्छइ कहिउ कण्णे तहा धम्माणंदें ४ Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बत्तीसमो संधि में पइसरउ त्रिदल पुच्चइ तेण-वि कहिउ तेण जिह वृत्तउ कवि करजलि सिर- सिंह रे सयलामल - केवल- समए वुच्चइ उत्तरेण तहिं अवसरे केण-त्रि कहिउ कण्णे पहु-तोय हो दुत्तु कुमारें ताय खमात्रहि ण-वि हउं ण वि तुहुंण वरुण परियणु जो चामीयर चमरेहिं धुन्वइ जो जाणेहि जंपाणेहि जंतउ सत्त-सहास जासु मायंगह तीस-सहास-रहहं हं वसुमइ जासु सेव करइ जासु रिद्धि सुर- रिद्धि-सम दिण्णु जासु विसु कउरव णाहें जेण हिडिवु वणंतरे घाइउ जो पंचाल - सयंवरे सल्लहा जे किम्मीरु जडासुरु फेडिउ कीयउ जेण वहिउ रय-लालसु जें जिउ कण्णु संयंवर - मंडवे जो पडिलग्गइ परह पराहवे जेण विलक्खीकिउ दुज्जोहणु सो अज्जुणु जाणिज्जइ देखें जाउ सु-साल एत्तडउ पहुच्चइ एक्कु पइट्टु अवरु परियत्तउ धत्ता १६७ चलणेहिं पडिउ कुमारु गरिंदहो । णाई पुरंदरु परम-जिणिदहो || केण पुरोहिउ हउ भालंतरे राएं दिष्णु घाउ इहु एयहा तो जंण पत्तु तं पावहि ण-वि पुरवरुण रज्जु णउ साहगु ४ कहहिं कहंत रेहिं जो सुब्बइ वंदिण-सय-सहसेहिं थुवंतउ सट्ठि सहस जसु जच्च-तुरं गह केण संख परियाणिय अण्णहं घता जो कया-त्रि लक्खणेहि ण मुच्च३ । उहु सो राउ जुहिट्ठिल वुच्चइ [८] जो ण झुलुक्त्रिउ जउहर - डाहें भिडिउ वगासुरु जम- पहे लाइउ भिडिउ कुमारहो अणिह य - मल्लहा जेण जयद्दहु चिरु पच्चेडिउ उहु सो भीमु करेइ महाणसु हिय सुहह सिहि चारिउ खंडवे हय तल-तालुय जेण महाहवे जेण णियत्तिउ एवहि गो-हणु थिउ पच्छण्णु विदल-वेसें ८ ८ ४ ८ Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १६८ रिहणगिचरिउ घत्ता इयर वे-वि मद्दवइ-सुय जष्णसेणि सइलिंधि तुहारी । अच्छिय केण-वि विहि-बसेण कीया-कुरु व-कुलबग्वय-गारी ।। १० ४ णंदण-वयणु सुणेवि जणेरे जंभारी-भग्यिंभ-णिहेरें) दंत-तिणग्गे कोट्ट-कुढारें गिट पहिउ विणयाचारें हउं तुम्हारउ एवहिं किंकर स-परिवार स-कलत स-उत्तरू पेक्खंतहा णर-वर-संघायही किउ अहिमेउ जुहिट्ठिल-गयहा इयर चयारि-वि तहि हक्कारिय । दिणई उविसणइं वइसारिय रुप्प-महारह सुउ परिओसे (?) पभगइ धण-धण-घग्घर-घोमें कामिणि-थण-परिधट्टण- धुत्ते व रिय आसि जरसंघहा पुत धीय महारी तहा ण-वि दिण्णी णाई सुरंगण क-वि अवइण्णी घत्ता खंडव-डामर वीर-वर सुर-वर-भवणुच्छलिय-महा-गुण । इत्तिउ मई अभत्थियउ उत्तर पई परिणेवी अज्जुण ॥ [१०] मच्छ-वयण-विहसिय-मुह-कजउ तो सम्भावे भणइ घणंजउ मई करणग्गहार दरिसाविय णव-रस-गट्ट-भाव-णच्चाविय अवरु-वि पिउ सव्वायरि यत्तगु तेण णिसिद्ध विरुद्ध वरत्त तो वरि होहि परम-संजुत्तर सयल-कला-कलाव-संजुत्तर अस्थि वालु णव-जोव्वणइत्तउ महु गंदणु देवइ-दोहित्तउ के सव-ससहे सुहद्दहे जायउ । णामेणाहिवण्णु विस्वायउ सो परिणयणु करेउ स-हत्थं तं णिसुणेवि वयणु परम भणइ विराडु रणंगणे दृज्जय जसु भावइ तसु देहि धणं जय ८ Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ बत्तीसमो संधि १६९ घत्ता रासि जोगु लग्गु गणत्रि तहिं णवत्त-वार-अणुकूलई । पत्थे वङ-पायवेण जिह पेसियाई चउ-पासेहिं मूलई ।। ९ [११ पुत्तहा केरउ उयउ णियच्छेवि आइय कांति विउरु आउच्छेवि आउ सिहंडि दुमर घट्ट जुण णिसढु संवु आणिरुद्ध सइज्जुणु (!) सच्चइ सिणि पिहु कोंतु स-बंधउ चारु जेट्ट गउ दुदृहि उद्धउ वासुएव-वलपव-दसारह णंद-जसोय असेस-वि गो-दुह ४ अंधय-भोयय-विहि-हयायव एव पराइय सयल-वि जायव दु दहि-झल्लरि-भेरि-णिणद्दहि डमरुय-डिडिम-डवरा-सद्दिहिं दक्किय-टक्क-हुडुक्का-सद्दे हिं भंभा-पणव-तुणव-वहु-वजेहिं मद्दल-काहल-टिविला-संवहिं मागह-सूय-कहय-कइ-लक्वेहि ८ धत्ता दियवर-णड-णटावएहिं भटु-भोड्य-सामंत-सहासेहिं । अजुण-पुत्तही उत्तरहे किउ विवाहु चक्कवइ-विलासेहिं ॥ ९ [१२] कहिं पंचाल पंच कहिं पंडव कहि पिह कहिं विराडु कहिं जायव कहिं सुहद्द कहिं णरु कहि णंदणु कहि विवाहु जण-णयणाणंदणु सव्वई हांति जुहिट्टिल-पुणेहि गमियई दुक्खई कुरुवइ-कुण्णेहिं(?) विग-समई दक्खवइ पयावइ जो जं पइरइ सो तं पावइ ४ उत्तर णर-गंदण-करे लाइय कहियई कुलई जलण मेलाविय दिण्णई अण्णइं(?) वहु-सद्दई गोहण-माहिसक्क-वालद्दई मत्त हत्थि हम्मंतेहि ढक्केहि रहवर-सय सोवण्णेहिं चक्केहि ८ हय कंचण-रुप्पिय-पल्लाणेहि वेसउ सहं दतिय-जंपाणेहि Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १७० वत्थाहरण- माणिकई जिह दुहियहे हि अवरह-मि - मिलिय को ति णीय- धवहं सव्व सई भुजिज्जह सुहई धना तो कुंतिहे सिरसा पणव तें दुमय - विराड-रिद स-गंदण अक्खोहणिउ तिण्णि तहिं अवसरे दीसइ यरि समुद्दासण्णी गंधहृद्रुय-वय-मालाउल अट्ठारह-कुल- कोडि-समिद्धी तहि ते दारावइ-पट्टणे क-सरे पट्ट त्रेय ड-न [१३] कुंड-इंड-मायणई अणेय इं । दिई पत्थिवेण अपमेयई || णिय पडव दाखइ अणते स- तुरं गम स-गद स णंदण मेलेत्रि पट्ट महुमह - पुरवरे गोउर र- घर - पायार-रवण्णी रिट्टणेमिचरिउ * वाल- जुवाण-विद्ध-जण- स कुल सुंदर सु-कइ-कह-व्त्र पसिद्धी दुद्दम-दय- देहदलवणे दिण्णावास परिट्टिय पंडव इय रिट्टणेमिचरिए ववलासिय सय भुत्र कए बत्तीसमो परिसग्गो धत्ता धम्म- पुत्तु धम्महे फलु पत्तउ । स्वम-दम - विक्कम-य-स ंजुत्तउ ॥ ५ कुरुकंटं समत्तं ॥ C { Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ www.jainelibrary.one