Book Title: Muktivad
Author(s): Gadadhar Bhattacharya, Gangesh Upadhyay, Yashovijay
Publisher: Shrutbhuvan Sansodhan Kendra
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009262/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gadAdharabhaTTAcAryaviracitaH muktivAdaH (sAnuvAdaH) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (anuvAda) zrutabhavana saMzodhana kendra Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ granthanAma kartA anuvAda pUrvasampAdaka sampAdaka :: muktivAda : gadAdhara bhaTTAcArya, gaGgeza upAdhyAya, maho.zrIyazovijayajI ma. : munizrI vairAgyarativijaya, DaoN. balirAmazukla munizrI yazovi.gaNI, pU.A.zrIvi.candraguptasU.ma. : zrIDhuMDhIrAja zAstrI : munizrI vairAgyarativi.ma. : zrutabhavana saMzodhana kendra - zubhAbhilASA rIlIjIyasa TrasTa : prathama : 30+254 prakAzaka AvRtti patra pUnA ~: prAptisthAna :: zrutabhavana saMzodhana kendra 47-48, acala phArma, AgamamaMdira se Age, saccAi mAtA maMdira ke pAsa, kAtraja, pUNe-411046 Mo. 7744005728 (9-00am to 5-00pm) / www.shrutbhavan.org Email : shrutbhavan@gmail.com : zrutabhavana (ahamadAbAda zAkhA) C/o. umaMga zAha, bI-424, tIrtharAja kaoNmpaleksa, vI. esa. haoNspiTala ke sAmane mAdalapura, ahamadAbAda. mo. 09825128486 : akhileza mizra, virati grAphiksa, ahamadAbAda phona : mo. 08530520629, 09879388490 ahamadAbAda akSarAMkana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzakIya vidvad jagata samakSa 'muktivAda'no anuvAda rajU karatA amane AnaMdano anubhava thAya che. zrutabhavana saMzodhana kendranA upakrame cAlatI zrutasevAnI anekavidha pravRttiomAM abhyAsa upayogI graMthonA anuvAdanuM prakAzana paNa samAya che. 'muktivAda'mAM vividha darzano mokSanI vyAkhyA zuM kare che tenI carcA karavAmAM AvI che. jaina dArzanika prakaraNomAM paNa A prakAranI carcA vyApakapaNe jovA maLe che. AthI tulanAtmaka abhyAsa karavA A graMtha ane anuvAda ati upayogI sAbita thaze. A anuvAda aneka dRSTie samRddha che. dArzanika jagatamAM te viziSTa sthAna prApta karaze evo amane vizvAsa che. A tabakke ame pUrvaprakAzako pratye AbhAra vyakta karIe chIe. zrutabhavana saMzodhana keMdra, puNenI saMpUrNa gatividhionA mukhya AdhArastaMbha mAMgaroLa (gujarAta) nivAsI zrI caMdrakalAbena suMdaralAla zeTha parivAra ane bhAIzrI (InTaranezanala jaina phAunDezana, muMbaI) parivAranA ame haMmezA RNI chIe. - bharatabhAI zAha mAnada adhyakSa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapAgacchAdhirAja pUjyapAda AcAryadeva zrImad vijayarAmacaMdrasUrIzvarajI mahArAjAe vi.saM. 1969nI sAlamAM 17mAM varSe dIkSA grahaNa karI AjIvana mukti ane viratino upadeza Apyo hato. temanI muktinA lakSyane vyakta karatI jinavANInI pAvana smRtimAM prastuta prakaraNanuM temanA karakamalamAM samarpaNa zrutapremI zrI surata tapagaccha ratnatrayI ArAdhaka saMgha A.zrI.vi. rAmacaMdrasUrIzvarajI ArAdhanA bhavana ArAdhanA bhavana roDa, subhASa coka, gopIpurA surata-1 zrI saMghanA jJAnadravyanidhimAMthI A prakAzanano saMpUrNa lAbha levAmAM Avyo che. ApanI zrutabhaktinI anumodanA. Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ RNa svIkAra prastuta saMpAdanamAM aneka vidvAnono sahayoga che. prAjJavarya zrI balirAma zukla pAse sarvaprathama adhyayana thayuM te daramyAna muktivAdano anuvAda karavAnI preraNA maLI. temaNe ja tattvaciMtAmaNi gata muktivAdano hiMdI anuvAda karyo. (anuvAda pUrNa thayA bAda trIjA ja divase temano dehAMta thayo.) zrImatI jijJAsAbena kaTAriyA e hiMdI anuvAdanuM gujarAtImAM rUpAMtara karyuM. pU.upAzrI yazovijayajI ma. kRta muktidvAtrizikAnuM vivaraNa prakAzita karavA pU. AcAryadeva zrIvijayacaMdraguptasUrIzvarajI ma.e udAra saMmati ApI. upAzrI yazovi.ga. racita nyAyAlokamAM "muktivAdI che. teno anuvAda pU.mu.zrI yazovi.gaNivare karyo che. te ahIM samAvyo che. saMpAdana daramyAna "naMdanavanakalpataru'nI covIsamI-pacIsamI zAkhAmAM pU.A.de.zrIvijayazIlacaMdrasUrIzvarajI ma.nA ziSyaratna pU. munirAja-zrIrailokyamaMDanavijayajI Alikhita "nainarNanatattvavibhAvanA:-mu$i:' lekha najare caDyo. temanI saharSa saMmatithI A pUrNa lekha prastAvanA tarIke ahIM samAvyo che. AkhA anuvAdane ane vivaraNane temaNe sUkSmadraSTithI joI sudhArI ApyA che. A sarva viddhapuruSonA sahakAra ane AziSathI A saMpAdana samRddha banyuM che. te badala temano RNI chuM. - vairAgyarativijaya Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA nirvivAdamidaM vipazcidapazcimAnAM yaddharmArthakAmamokSeSu caturvidheSu puruSArtheSu mokSa evAtyantikaH puruSArthaH / tatsampattizca zravaNamanananididhyAsanAdhInAtmasAkSAtkArAdhInA na svotpattau sahakAritayApi karmAdInapekSate / tatra nikhilazAstradhurINavedAnteSu prasiddhApi sA naiyAyikamate jIvabrahmabhedasya jAgarUkatvAt kathaM saGgacchata ityAzaGkApizAcIprasAraniHsAraNakSamaH zrImAn navyanaiyAyikAgraNIrgadAdharabhaTTAcAryaH "tadatyantAbhAvavimokSo'pavargaH" iti prAcInamuktipadArthalakSaNaghaTakAtyantikapadasya prativAdidurghaTakalpanAnigharSaNapUrvakaM yayA yuktyA'rthaM kRtvA muktivAde tAdRzIM muktiM jIvabrahmayorbhede'pi sthApitavAn tadidaM granthagarbhAvalokanenaiva dRSTipathamupayAsyati viduSAm / tadidamIdRzasunipuNavidvadvaradhurINamAtrajJeyagranthavyAkhyAnaprathamasAhasaM kSamiSyante naiyAyikapravarAH karmaNA cAnena prIyatAM jagadAdhAraH zrImAn pazupatiriti kRtAJjaliH prArthayate sudhIjanavidheyaH DhuNDirAjazAstrI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainadarzanasatkamuktivibhAvanA __- A0 zrIvijayazIlacandrasUriziSya munitrailokyamaNDanavijayaH bhAratavarSe yAni yAni darzanAni santi, teSu sarveSu paramalakSyatayA muktereva svIkAraH / yatra zabdazAstra-saGgItakalAdInAmapi phalazrutermuktAveva paryavasAnatvaM bhavettatra darzanAnAM prasthApanaM tu muktyarthameva syAditi svAbhAvikam / 'vividhatAyAmekate'ti sUtraM sArthakIkurvataH, parasparaM saGghaTTamAneSvapi darzaneSu samAnatayA paramapuruSArthatvena muktisvIkArasya kAraNaM nA'nyat kiJcit, paraM sakaladarzaneSu prAmukhyamAvahamAnA''dhyAtmikataiva / AdhyAtmikatAyAH sAkSAt sambandha AtmonnatyA saha, AtmonnatiparAkASThA tu muktireveti yatrA''tmavAdastatrA'vazyaM mukticarcA / AtmA tu sarvairaGgIkRtaH, nA'GgIkRtazced jJAnasantatyAdi tatsthAne'bhiSiktamiti muktyarthameva prayatante sarvadharmasampradAyAnusAriNaH / atha sakaladarzaneSu tadavasthAvizeSArthaM prayujyamAno 'mukti'zabda eva sUcayati tatrasthAtmano bandhanagrastatA'bhAvaH / tasmAt sthAnAt pracyavanaM nA'stItyapi kAMzcana muktvAre sarvairaGgIkRtam / muktau nityaM niratizayaM sukhamanubhUyate iti yadyapi sarveSAM na sammataM, tathA'pi tatra duHkhalezasyA'pyabhAva ityatra na kasyA'pi vipratipattiH / muktiH saMsArAvasthAto bhinnotkRSTA cA'vasthetyatra tu sarveSAmaikamatyam / itthaM yadyapi samAnA sarvadarzanasthamuktivibhAvanA, tathA'pi tattadarzanAnAM mUlatattveSu mAnyatAbhedatastatrA'pi samAgatA'sti vibhinntaa| jainadarzane tvAtmasvarUpe eva darzanAntarato mahadantaramiti muktivAde'pi mahatyeva bhinnatA / kA sA ? tad darzayitumevA'tra pravRttam / tatra prathamaM katiciddarzanAntarANAM matAni saGkapato vicArayAmaH, yena jainadarzanastha 1. cArvAkAdayo'trA'pavAdIbhUtAH, tathA'pi te tattvacarcAyAM prAyo nA'dhikriyante iti atra 'sarveSu' iti likhitam / 2. jJAnino dharmatIrthasya, kartAraH paramaM padam / gatvA''gacchanti bhUyo'pi, bhavaM tIrthanikArataH // - AjIvakAH / Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktisvarUpe kutra samAnatA, kutra vibhinnateti spaSTaM bhavet / naiyAyika-vaizeSikA:-etairmuktau sukhAnubhUti 'GgIkRtA / dharmajanyameva sukhamiti taiH svIkRtatvAd muktau dharmAbhAve sukhamapi na syAditi teSAM matiH / muktyavasthAyAM viziSTaM jJAnaM bhavatItyapi tainorriikRtN, tatra vizeSaguNamAtrocchedasvIkArAt / kevalaM duHkhajihAsayaiva muktyarthaM prayatna iti tanmatam / muktilakSaNamapi tairetadanusArameva nirdiSTam 1. samAnAdhikaraNa-duHkhaprAgabhAvAsahavRtti-duHkhadhvaMso muktiH / asmadIyavartamAnaduHkhasya dhvaMso'smadIyabhAviduHkhaprAgabhAvasya sahavRttirbhavatIti sa na muktiH / muktasya tu yaH saMsAryavasthAntimaduHkhasya dhvaMsaH sa bhAviduHkhasyA'bhAvAd na duHkhaprAgabhAvasahavRttiH iti sa dhvaMsa eva muktiH / 2. duHkhadhvaMsastomo muktiH / sarveSAM duHkhANAM muktAveva nAzAdidaM lakSaNaM tatraiva gacchet / atItaduHkhAnAM pUrvameva naSTavAd, vartamAnaduHkhAnAM svata eva nAzAd, bhAviduHkhAnAM cA'nutpannatvAt kasya duHkhasya dhvaMsaH paramapuruSArthatayA'bhimato bhavedityApattau, 'bhaviSyati kAle duHkhAnutpAda evA'smAkamabhipretaH, sa ca duHkhasAdhanAdharmadhvaMsasAdhya' iti vadanta evaM lakSaNaM prathayanti 3. viziSTaduHkhasAdhanadhvaMso muktiH / samAnAdhikaraNa-duHkhasAdhanAdharmA-sahavRttitvamevA'tra vaiziSTyam / atrA'dharmadhvaMso duHkhAnutpAdArthamadhikriyate / tathA ca sa paramapuruSArtho na bhavetanyecchAnadhInecchAviSayasyaiva paramapuruSArthatvAd, muktestu paramapuruSArthatvenA'bhimatatvAditi kathyamAne te lakSaNAntaraM praNayanti 4. duHkhAnutpAdo muktiH / (anutpAdaH prAgabhAvaH) atra yo doSaH sa prAbhAkaramatanirUpaNe kathayiSyate / 5. kecitpunaH 'duHkhenA'tyantaM vimuktazcaratI 'ti zrutisvarasAd duHkhAtyantAbhAvameva mukti kathayanti / 6. AtmavizeSaguNocchedo muktiriti lakSaNenA'pi tairmuktirlakSyate, yato muktau AtmA jaDakalpo bhavatIti te manyante / tanmate Atmano vibhutve'pi zarIrAvacchedenaiva 1. samastAtmavizeSaguNocchedopalakSitA svarUpasthitireva (muktiH)-prazastapAdabhASyakandalITIkA / yAvadAtmaguNAH sarve, nocchinnA vAsanAdayaH / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAnAdInAmutpattiriti jJAnAdikaM prati zarIraM kAraNamiti svIkriyate / muktau zarIrAbhAvAjjJAnAbhAvaH / sukhecchAyAH sattve vairAgyavyAhatiH syAditi 'duHkhaM mA bhUd'itIcchayaiva muktyarthaM prayatna iti teSAM kathanam / muktau duHkhAbhAva eva sukhatvenopacaryate iti te vadanti / ata eva teSAmitthamupahAso'pi zrUyate varaM vRndAvane ramye, kroSTatvamabhivAJchitam / __na tu vaizeSikI mukti, gotamo gantumicchati // iti / mImAMsakA:-eteSAM prasthAnadvayam / ekaM prAbhAkarANAm, dvitIyaM bhATTAnAm / tatra prAbhAkarANAM mate-kAmyaniSiddhakarmavarjanapUrvakaM nityanaimittikakarmAnuSThAnena dharmAdharmayovinAze sati dehendriyAdisambandhasyA''tyantikaviccheda eva mokSaH / AtmajJAnamapi tatra sahakArikAraNam / etanmate mokSadazAyAmAnandasyA'pyatyantocchedo bhavati / 2 lakSaNaM tu_AtyantikaduHkhaprAgabhAvo muktiH / samAnAdhikaraNaduHkhAsahavRttitvamevA''tyantikatvam / prAgabhAvo yadyapyanAdiH, na kRtisAdhyaH, tathA'pi tatpratiyogijanakAdharmanAzadvAreNa kathaJcitkRtisAdhyo'pi / atra 'anAdiH sAntaH prAgabhAva' iti lakSaNena duHkhaprAgabhAvasyA'nte mukteH pracyavanApattiH / tasyA'nantatve punaH so'tyantAbhAva eva bhavediti atyantAbhAvasyA'nAdyanantatvenA'sAdhyatvAd mokSasyA'pyasAdhyatvaprasaGgaH / __ bhATTAnAM mate-tredhA hi prapaJcaH puruSaM badhnAti-bhogAyatanaM zarIram, bhogasAdhanAnIndriyANi, bhogyAH zabdAdayo viSayAzca / bhogaH = sukhaduHkhaviSayo'parokSAnubhavaH / tadasya trividhasyA'pi bandhasyA''tyantiko vilayo mokSaH / 3 mokSadazAyAM zuddhasvarUpodayena zuddhAnandasyA'nubhUtirbhavati / vedAntina:-vastumAtre sattvamiSTatvaM jJAtatvamiti rUpatrayamanugataM, nAma rUpaM ceti dvayamananugataM bhAsate / tatrA''dimaM trayaM brahmagatameva vyApake brahmaNyadhyastatvAt prapaJce'pi tAvadAtyantikI duHkhavyAvRttirnA'vakalpate // nanu tasyAmavasthAyAM, kIdRgAtmA'vaziSyate ? / svarUpaikapratiSThAnaH, parityakto'khilairguNaiH // - nyAyamaJjarI // 1. nityAnandapratipAdikA zrutirAtyantike duHkhaviyoge bhAktA - nyAyavArtikatAtparyaTIkAyAM vAcaspatimizraH / 2. Atyantikastu dehocchedo niHzeSadharmAdharmaparikSayanibandhano mokSaH - prakaraNapaJcikA / 3. na prapaJcavilayo mokSaH, kintu prapaJcasambandhavilayaH - zAstradIpikA / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 pratIyate, antimaM ca dvayamavidyAdoSakalpitam / kalpitena nAmarUpabhedenaiva prapaJcasya parasparaM bhinnatvenA'vagatiH / atha ca 'tattvamasI'tyAdyakhaNDavAkyArthajanyabrahmabodhenA'vidyAdoSanivRttau tatkalpitarUpadvayanivRttau rUpatrayasya saccidAnandarUpabrahmAnanyabhUtasyA'vasthAnaM muktiH / muktAnAM nirguNabrahmasAkSAtkAravatAM yAvatprArabdhaM tAvadatraivA'vasthAnaM, na tu lokAntaragamanam / avasthaiSA jIvanmuktirityucyate / prArabdhaM yAvat sukhaduHkhAnyanubhUya pazcAdete paramamuktimAsAdayantItyadvaitasiddhAntaH / etanmate muktau AnandAvAptiranarthanivRttizca bhavata:2 / yadyapyete anarthanivRttisukhaprAptI ca sAdI, sAditve ca sAntatvApattiriti vaktuM zakyate eva, tathA'pi vedAntina enaM doSamitthaM nirAkurvanti-siddhasyaiva brahmasvarUpasya mokSasyA'siddhatvabhrameNa tatsAdhane pravRttiH / prAptasyA'pyAnandasya prAptiH, parihRtasyA'pyanarthasya nivRttirmokSa iti / avidyAyA ekatvenaikamuktau sarvamuktiprasaGgarUpo doSo'smin mate / etannivAraNArthaM te'vidyAnAnAtvaM tadgatazaktinAnAtvaM vA svIkurvanti / iSTApattirUpeNA'pi kecidenaM manyante / sAGkhyA:-etanmate paGgakalpaH zuddhacaitanyasvarUpo niSkriyaH puruSo'ndhakalpAM jaDAM prakRti sakriyAmAzrito buddhyadhyavasitaM zabdAdikaM svAtmani pratibimbitaM cetayamAno modate, modamAnazca prakRtiM sukhasvabhAvAM mohAd manyamAnaH saMsAramadhivasati / yadA ca paJcaviMzatitattvajJAnAt prakRtipuruSayorbhedajJAnaM bhavati tadA prakRteH pravRttiruparatA bhavati / tatazca puruSasya yat svarUpeNA'vasthAnaM tadeva muktiH / sarvathA nirlepasya niSkriyasya prakRtivikRtyanAtmakasya ca puruSasya bandhamokSasaMsArA na sambhavantIti te prakRtereveti manyante kApilAH / puruSe tu te vivekAgrahAdupacaritA evabhRtyagatajayaparAjayayoH svAminyupacAravat / paJcaviMzatitattvajJAnamekameva muktau kAraNamiti sAGkhyAnAM matiH / 4 bauddhAH-atra matacatuSTayam1. nairAtmabhAvanAto jJAnasantAnocchedo muktiH-sautrAntikAH / 1. atItAnanusandhAnaM, bhaviSyadavicAraNam / ___ audAsInyamapi prApte, jIvanmuktasya lakSaNam // - zaGkarAcAryaH 2. AnandAtmakabrahmAvAptizca mokSaH zokanivRttizca // - vedAntaparibhASA 3. tasmAnna badhyate naiva mucyate nA'pi saMsarati kazcit / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRtiH // - sAGkhyakArikA 4. hasa piba lala moda nityaM viSayAnupabhuJja kuru ca mA zaGkAm / yadi viditaM te kapilamataM tatprApsyase mokSasaukhyaM ca // - sAGkhyakArikA-mATharavRttiH Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 2. zUnyatAdRSTitaH klezAdidoSadUSitacittasantativicchedo mukti:-mAdhyamikAH / 3. bhAvanAprakarSaparilabdhaparizuddhacittasantAnaM muktiH-yogAcArAH / 4. rAgAdijJAnasantAnavAsanocchedo muktiH-vaibhASikAH / bauddhamate muktAvAtmasthitinirvAtapradIpasadRzI bhavati / itareSAM keSAJcinmatAniAnandamayaparamAtmani jIvAtmalayo mokSaH-tridaNDinaH / AtmahAnaM muktiH-cArvAkAH / svAtantryaM muktiH kecit / nityaniratizayasukhAbhivyaktirmukti:-tautAtitAH / akSayazarIrAdilAbho muktiH-vaiSNavAH kApAlikAzca / atha jainadarzanasatkamuktisvarUpaM saprapaJcaM nirUpyate / AvazyakasUtreSvanyatame pAkSikasUtre jainadharmasya svarUpaM paricAyayadbhirmaharSibhiH 'ahiMsaiva jainadharmasya prANabhUte'ti sUcayituM jainadharmasya vizeSaNatvena prathamamevopanyastaM 'ahiMsAlakkhaNassa' 'ahiMsAlakSaNasye'ti / anena jainazAstroktasakalavidhiniSedhAnAM hArda hiMsAviratireveti tu phalitaM bhavatyeva, paraM lakSaNamativyAptyA'pi rahitaM bhavatItikRtvA'nyadharmastho'pyahiMsAparipUto vyavahAro jainairanumodita evetyapyanena dhvanitaM bhavati / yadyapi lokaH paraprANaviyoga-parapIDanAdityAgamevA'hiMsAM manyate, vicArakAH punaH parAniSTacintananivRttimapyatra samAvezayanti, tathApi 'ahiMsA paramo dharmaH, ahiMsaiva jinAjJAsAra' ityAdi bruvatAM jainAcAryANAmabhimatA'hiMsA vastutastato'tisUkSmA / tathAhiAtmasvarUpaM samyagjJAnadarzanacaraNamayam / jIvAnAM yA yA azubhA vRttipravRttayastAH sarvA apyetatsvarUpasyA''cchAdikAstannAma ghAtikA bhavanti / svarUpasyaiSa ghAta eva hiMsA, yathA ca svarUpamavikRtameva tiSThet, tathA'vasthAnamevA'hiMsA / yataH sarvA api jinAjJAH 1. dIpo yathA nirvRtimabhyupeto, naivA'vaniM gacchati nA'ntarikSam / dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcit, snehakSayAt kevalameti zAntim // jIvastathA nirvRtimabhyupeto, naivA'vaniM gacchati nA'ntarikSam / dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcit, snehakSayAt kevalameti zAntim // 2. dRzyatAmetadarthAvagamArthaM-tattvArtha0 1.1, yogazataka 3 / 3. AtamabhAvahiMsanathI hiMsA, saghalAM e pApasthAna / / teha thakI viparIta ahiMsA, tAsa virahanuM dhyAna // - 350 gAthA- stavana-8.24 Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 svarUpasyodghATanamevopadizanti tato'hiMsaiva jinAjJAsAraH / dharmasya paramalakSyIbhUtA muktiH svarUpaprAkaTyenaiva sAdhyeti tadrUpA'hiMsaiva paramo dharma iti / asya ahiMsAyA yatkimapi rUpaM bhavet , paraM tadudbhavasthAnaM svasyA'nyasattvaiH saha vAstavikasamAnatAyAH saMvedanameva / yato yAvad vicArastare sarvabhUteSvAtmaupamyaM nA'vataret tAvadAcAre'hiMsAyAH pratiSThA naiva bhavet / kimadhikena ? AgameSvapyahiMsAyA vyAkhyAnarUpeNa svasthasakalavyavahAreSu paraiH sahA''tmasAmyavicArasyA'vatAraNameva darzitam / satyamevaitad, yata Atmani yAvAn snehastAvAn pareSvapi bhavati cet kathamasmaddhastAbhyAM paraduravasthApAdanaM sambhavediti / idamAtmasAmyabhAvanAprAdhAnyaM na kevalaM jainAnAmAcAraparidhAveva sImitamapi tu jainadarzanacintane'pyasya prasAraH / jainAnAM dRDhaM mantavyaM yat sarve'pyAtmAnaH sarvaguNaiH samAnA eva / yat punadRzyamAnaM vaicitryaM tad guNAvRtyanAvRtirUpavaiSamyena janitaM, tat punaH karmamUlakaM na tu sahajam / sahajastvAtmikavikAsasampAdanAdhikAraH siddhIbhavanAdhikAra IzvaratvaprAptyadhikArazca / nIcAtinIcayoniM gato'pi kSudrAtikSudrAvasthApatito'pi ca jIvaH prabalapuruSArthena bandhanagrastatAM vicchidya muktatAmadhigantuM samartha eveti saghoSamuzruSyate jainaiH / yadyapi kecana jIvAH zAstre 'abhavya(=mokSArthamayogya)' rUpeNa parigaNitAH / tathApi tat parigaNanaM nA''tmaupamyabAdhakatiraskArajamapi tu yogyatAbhedasUcakam / anAdisaMsiddho'yamabhavyabhavyayorjIvAkAzayoriva svabhAvakRto bhedaH / AtmanaH kasyacit tAdRzyeva 'bhavitavyatA'vizeSarUpA niyatirbhavati yayA khalIkRtaH sa mokSArthaM naivotsahate / satyanutsAhe kathaM mokSopAyavArtA'pi ? evaM mokSArthaM kadAcidapyudyamI na bhaviSyatIti so'bhavya ucyate / 'evaM sati "ahaM muktigamanArhaH syAmuta ne"ti saMzayitamAnasasya tadupAye utsAho na syAd iti kecanA''kSipanti / paraM na tadyuktaM-tacchaGkAyA eva tannizcayahetutvAt, Atmani bhavyatvazaGkAyA bhavyatvasattAyA vyApyatvAt / AtmanyaNIyasyA'pi zamAdisampattyA tannizcayasambhavAcca / mokSodyamAt pUrvamapi svabhAvato darzanAntarapraNItapUrvasevAdyAcaraNena vA manAkzamAdisampattiH susambhavaiva / kramazaH sarvabhavyAnAM muktigamane saMsAro bhavyazUnyo bhaviSyatItyApattirbhavyarAzeranantatvasvIkAreNa na sambhavati / pratikSaNaM kAlasya hAnau satyAmapi saMsAraH kadApi kAlazUnyo na bhaviSyatItyAyudAharaNAnyatra draSTavyAni / yadAkadAcidapi muktajIvarAzirbhavyajIvarAzeranantabhAgamAtra eva bhavati / idamevA'nenA'pi siddhaM bhavati yat kecana jIvA bhavyatve 1. navatattva0-60 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 satyapyanantakAlaM yAvat sahakArikAraNAnyalabhamAnAH saMsAre eva bhramaNazIlA bhaviSyanti / ete 'jAtibhavyA' ucyante / naite'bhavyAH - ayogyatA'bhAvAt / bhavyatvametad dArvAdau pratimAdiyogyatAkalpaM vibhAvanIyam / jainadarzanasyA'nekAntadRSTyanusAraM mokSopAyeSvidantA''graha iyattA''graho vA nA'sti / kiM bahunA ? jainadharmopAsane'pi naivA'bhinivezo jainAcAryANAm / 'rAgadveSavilaya eva muktihetu:, yaH ko'pi yena kenA'pyupAyena taM sAdhayati sa mokSAdhikArI'ti teSAM samudAraghoSaNA / bahuza upalabhyate jainazAstreSvanyasampradAyAnusAriNAM kenaciddhetunA rAgadveSavilaye sati muktigamanasya varNanam / I nanvevaM samudAravicAradhArAyAM satyAmapi kathaM jinAjJAbahirbhUtAnAM tatra tatra nindA kRtA e ? kiM sA nindA na sampradAyAntaratiraskArasUciketi kecanA''kSipanti / paramabhiprAyAparijJAnamUlakaM tat / tathAhi - jinAjJAyA muSTirekaiva - AtmAnaM malinIkurvANAni tattvAni nivAraya, AtmonnatiM ca sAdhayeti / ya AtmanaH kalyANaM sampAdayati, sa kasmiMzcidapi mate AsthAvAn sannapi paramArthato jinAjJApAlaka eva / yastu viSayagRddha eva sa jainaniyamAnAM pAlakaH sannapi tattvato jinAjJAbahirbhUta eva / itthaM ca jinAjJAnanupAlakAnAM nindAyA AtmakalyANapreraNAyAmeva paryavasAnam / evameva darzanAntaramatakhaNDanaM sampradAyAntaravidhiniSedhadUSaNaM ca jainAcAryairyad vihitaM tad na tathA pAramArthikAtmazuddheH sambhava iti bodhayitumeva ata eva pAramArthikAtmazuddhisampAdako dharmo jainetarazAstrapratibodhito'pyanumodita eva jainAcAryaiH 5 / atha mokSavArttA''rabhyate / tatra mokSAstitve eva kecana vipratipattimantaH / tadutthApitA mokSasattvabAdhikA yuktayazcemAH / 1. karmakSaya eva mokSatayA bhavadabhimataH / tatra kSayamupagacchataH karmaNa AtmanA saha sambandhaH sAdirvA'nAdirvA ? sAditve tatsambandhAt pUrvamAtmano muktatvApattiH / tathaivA'stviti manane tvidAnIM karmakSayaM kRtvA muktA'pi punarbandhApattiH / karmabandhasyA'nAditve tu 'kriyate iti karmeti vyutpattyarthAnvayAnupapattiH, tatsambandhavicchedasyA'sambhavazca yo'nAdiH so'nanta iti vyApteH / 2. amUrtasya gaganasya 1. yogazatakam - 49 TIkA 2. seyaMbaro ya AsaMbaro ya, buddho ya ahava anno vA / samabhAvabhAviappA, lahai mukkhaM na saMdeho // - sambodhaprakaraNa- 3 prAcInA gAthA 3. jina ! tvadAjJAmavamanyate yaH, sa vAtakI nAtha ! pizAcakI vA / - 4. vItarAgastavaH - 19.5,6 5. yathA yogadRSTi 0 - 100, yogabinduH- 100. anyayogavyavaccheda0 - 21 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 bandhamokSau na bhavata iti tAdRzasyaivA''tmano bandhamokSau katham ? 3. karmapudgalAnAM ca samagralokavyApitvaM bhavadabhyupagatam / athA''tmA saMsArI syAduta muktaH syAdavasthAnaM tu tasya loke eveti lokavyApikarmapudgalebhyo'nyatamaiH sAkaM muktasya sambandhaH kathaM na syAt ? AtmanA sAkaM karmaNaH sambandha eva muktatAvarodhaka iti tatsambandhasattve kathaM sa muktaH ? 4. ihalokasamupAjitapuNyapApakarmaNAmupabhogArthaM nAkanarakakalpanA bhavatu nAma, paraM mokSasya kalpanA kimarthaM kartavyA ? iti / naitA asaduttarAH / tathAhi- 1. "kriyate iti karmeti vyutpattyarthAnurodhena karmabandhasya vyaktizaH sAditve'pi pravAhataH (=santatyapekSayA) anAditvameva, puruSasya sAditve'pi pitAputraparamparAyA anAditvavat / anAditve'pi tatparamparAyA ucchedastu bIjAGkarasantAnoccheda iva suzaka eva / yathA bIjAdaGkarodbhavaH, aGkarataH punaH kAlAntare bIjotpattirityanAdiparamparA, yadA cA'nyatarasya taditarajananAt pUrvameva vayAdinA nAzastadA paramparAsamAptiH / tathaivA''nAdikAlAt karmodayavazataH zubhAzubhapravRttayaH, tajjanyazca karmabandhaH / yadA ca dhyAnAgninA karmanAzastadA'nAdiparamparAyAH samAptirapi / nA'trApi bIjAGkarayoriva katarat prathamamiti vaktuM zakyate / kukkuTyaNDaparamparA'pyatra nidarzanIbhavati / kiJca, bhUmisthasuvarNasyA'nAdikAlAdazuddhasya vaDhyAdinA mAlinyApagame kAJcanatvAptiriva jIvasyA'pyanAdikAlAdazuddhasya tapodhyAnAdinA karmanAze yujyate eva zuddhatA / 2. AkAzasya sarvA api kriyA na preraNApUrvikA, jIvasya tu ceSTAmAtramantaHpreraNApracoditamiti dRSTAntadArTAntikayormahad vaiSamyam / amUrtasya gaganasya yathA mUrttakRtAvanugrahopaghAtau na sambhavatastathA jIvasyA'pyamUrtasya mUrtimatkarmajanyau na sambhavetAM tAvityapyAzaGkA na yuktA-amUrtasyA api buddheLayAdyauSadhi-madyAdibhiranugrahopaghAtadarzanAt / 3. jIvakarmaNoH saMyogamAtraM na bandhatvenA'bhimataM, karmasaMyuktasya gaganasyA'pi baddhatvApatteH / kintarhi ? karmarUpeNa pariNamayituM yogyAH pudgalasaGghAtA yogavazAccalAyamAneSvAtmapradezeSu rAgadveSAbhyaJjanalakSaNasnehavazAt zliSyanti, AtmanA sAkaM vayayaspiNDavadanyonyAnugamamApAdayanti ca / eSa eva bandhaH / muktAtmasu parispandasnehayorabhAvAt karmasaMyoge'pi na tadbandhaH / 4. mokSa AgamapramANasiddha eva, tathApi sa na zraddhaikagamyaH, kathaJcid anumAnasyA'pi viSayatvAt / tathAhi-yathA pravRtteH phalaM karma, tathA nivRtterapi kenacit phalena bhavitavyam / yacca tatphalaM tat karmanAza eva, sa eva ca muktiH / kiJca, saMsArasthAni sakalavastUni sapratipakSANyeva zaityauSNyavat / tathA saMsAreNA'pi sapratipakSeNa bhavitavyam / yazca tatpratipakSaH sa 1. tattvArtha0-8.2, 8.3, 8.26 Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa eva / anyacca, asmAsu zamAdisampattenyUnAdhikyamanubhUyate / yacca nyUnAdhikavRttimat tasya prakarSaH kutracit syAdeva / yatra zamAdisampatteH prakarSaH sa muktireveti / kecana vividhavicAraNApradhAvitA muktAvAtmAstitvaM na svIkurvanti / tatra pramukhAH parigaNyante'nAdicittasantAnamevA''tmasthAne sthApayanto bauddhAH / savAsanasthitAveva cittotpAdaH, tadvazAdeva saMsAraH, vAsanAkSaye klezAbhAvAccittAnutpAda eva mukti iti teSAM matam / etairmuktyarthamudAhriyamANaM dIpanirvANamatiprasiddhamityete dIpanirvANavAdina ucyante / atra jainA evaM pratividadhate-bhAvaH kadApi sarvathA nAzaM naiti / ghaTanAze ghaTakhaNDotpattivadekadravyanAze'nyadravyotpAdena bhavitavyameva / bhAvatvAbhAvatve atyantaviruddha anAdisaMsiddhe ca, ato bhAvo'bhAvatvaM nA''pnoti, abhAvazca bhAvatvam / Am, bhAvasya pariNAmAt pariNAmAntaraM pratyupasarpaNaM sambhavati / dIpapudgalA api snehanAze'ndhakArapariNAmaM prApnuvanti, na punarnAzameveti / "zakteH kadApi nAzo na bhavati, tatpariNAmAntarameva sambhavatI"ti vaijJAnikasaMzodhanaM tattvAntaraviSayakamapyatra dhyAnArham / ___ saMsAre naranArakAdiparyAyaviyutaM zuddhajIvadravyaM tu naiva dRSTam / paryAyAzca sarve karmAdhInA eveti karmanAze tajjanyaparyAyanAzAttadaviyuktaM zuddhajIvadravyamapi na tiSThediti keSAJcit kalpanA bAlizatAdyotikaiva / yataH kiM mudgarapAtAd ghaTanAze tadaviyuktasya gaganasyA'pi nAzo bhavati ? jIvatvaM tu na karmasApekSaM khalu ? yat karmanAze tasyA'pi nAzo bhavet / vastutaH paryAyaviyutaM dravyaM naiva bhavatIti jainairapi svIkRtaM, paraM muktirapi paryAyavizeSa eveti na doSaH / 'jIvana' nAma prANadhAraNameva / prANAstu zarIrendriyAdayaH sarve'pi karmajanyA: / mokSaH karmanAze satyeva / tatastatra prANAbhAvAjjIvanAbhAva iti jIvo'jIvatvaM prApnuyAditi mananamajJAnavijRmbhitameva / yataH prANA hi dvividhAH-dravyaprANA bhAvaprANAzca / mokSe zarIrAdidravyaprANAnAmevA'bhAvaH, na punarjJAnadarzanAdibhAvaprANAnAm / taddhAraNAjjIvasya jIvatvamapi susthamiti / 1. yathA hi loke dukkhassa paTipakkhabhUtaM sukhaM nAma atthi, evaM bhave sati tappaTipakkhena vibhavenApi bhavitabbaM / yathA ca uNhe sati tassa vUpasamabhUtaM sItaM pi atthi, evaM rAgAdInaM aggInaM vUpasamena nibbAnenApi bhavitabbaM |-buddhsy sumedhabrAhmaNabhavasya kathA / *2. bodhicaryAvatAra:-9.35, bodhicaryA0 paJjikA- pR0 350, 418 3. nA'sato vidyate bhAvo, nA'bhAvo vidyate sataH / ubhayorapi dRSTo'ntastvanayostattvadarzibhiH ||-vyaasmhrssiH 4. navatattva0-7 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 vastuto ye ke'pi yena kenA'pi prakAreNa mokSe AtmAstitvaM niSedhayanti tairetad vicAraNIyaM-mokSe mamA'stitvameva samAptimeSyatIti jAnataH puMsaH kathaM mokSapravRttAvutsAha: syAt ? kathaM vA svasyaivocchedo'bhISTaH syAt ? duHkhavitrastAnAmAtmahAnamapISTaM bhavatIti vibhAvane muktirmUDhAcIrNAtmaghAtAnnivizeSaiva kathaM na syAt ? tathA ca sA kathaM vivekinAM heyA na syAt ? tattvatastu kiM tAdRzamuktyapekSayA saMsAra eva na varaH ? yatra tAvadantarA'ntarA'pi kAcit sukhamAtrA tvanubhUyate, na punardu:khAd vitrastasya sukhasambhAvanAyA apyuccheda iti / __ atra muktyarthaM pravRttiH kathaM bhavatIti cintyate / sarve jIvAH sukhAbhilASiNaH / kITikAtaH kuJjaraM yAvat sarve'pi sattvA yatkimapi kurvanti tat sukhAbhIpsayaiva / iSTasAdhanatAjJAnasya pravartakatvaM yannaiyAyikainiSTaGkitaM tenA'pIdameva phalitaM bhavati yat sukhecchaiva jIvAnAM pracodikA / itthaM ca sukhArthaM prayatnavattvarUpeNa dharmeNa yadyapi sarve samAnAstathApi tAttvikadRSTyA sattvAH samUhacatuSke vibhaktA dRzyante / ekasmin samUhe te'ntarbhavanti ye zArIrikasukhe tannAma viSayeSveva gRddhA bhavanti / heyArthArthamudyamavantaH sthUladRSTyA ete'dhamA ucyante / dvitIye te samAviSTA bhavanti, ye 'asmin janmani tu pUrvajanmavihitakarmajanyaM sukhaduHkhAdikaM labdhaM, paramamutra sukhArthaM mayehaloke pravartitavya'miti vicintya dAnAdiSu vyApRtA bhavanti / preyArthArthamudyamina ete viSayeSveva nibaddhadRSTayo'pi prAyaH parahAni na kurvanti, pratyuta puNyalipsayA kiJcitparopakAramapi sAdhayantIti prathamasamUhagatasattvApekSayA manAguccA iti vimadhyamA ucyante / tRtIye punaH parArthasampAdane eva sukhaM manyamAnAH praviSTAH / upAdeyArthArthamudyamaM kurvanta ete yadyapi mahAntaH, tathApyamISAM dRSTiautikaparidhAveva sImitetyete madhyamAH parigaNyante / caturthe punaste uttamajIvAH sthAnamApnuvanti, ye evaM vicintayanti-viSayasukhaM yAvadutkRSTaM bhavatu paraM tadanityameva bhavati / tadupabhogAdikAlArjitakarmodayavelAyAM ghoraduHkhAnubhavena vipAkavirasameva vaiSayikasukhaM bhavati / kiJca, tat karmAnusAraM labhyate iti paravazaM, tatazca paramArthato duHkhameva / tadarthaM katInAM cATukAritAdyapi karaNIyaM bhavati / kiJca, kaSTena viSayAH samprAptAzcenna paryAptaM, tatsaMrakSaNe'pi tAvatyeva kaSTaparamparA / anyacca, prayojanavazAdasmAkaM zubhAzubhAdikalpanA vipariNamate iti viSayeSvasmAkaM rucirapi naiva sthirA / tato'dya bhRzamIpsyamAnaH kaSTena samprApto viSayaH zvo darzanenA'pi duHkhado bhavettatra naivA''zcaryam / vastuto bahuzastu vayaM duHkhapratIkArameva sukhaM manyAmahe, kacchUkaNDUyanavat / mahattvapUrNA vArtA tveSA yat tatsukhe'nekeSAM duHkhaM ghanIbhUtaM bhavati / rAgadveSavilayajanyaM prazamasukhaM tu naivam / tannirupAdhikaM-parAnapekSaNAt / tata eva tannityam / tadabhayam Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 anAhAryatvAt / tat svAbhAvikam-AtmasthatvAt / tannirupamaM-tAdRzasyaikatvAt / tatprAptau ca na kasyApi hAnilezo'pi / paropakAro'pi svayaM tadavApya parebhyastadvitaraNe eva smbhvii| pareSAM zArIrikAdiduHkhAni dUrIkRtAni cenna paryAptam / tattvavakarapUrite gRhe durabhinivAraNArthaM dhUpajvalanasadRzameva / taduHkhahetoH karmaNo nivAraNAyopAyasya pradarzanenaiva vAstavika upakAraH / sa ca mayA'nveSaNIya iti / evaM vicintya te mokSArthaM baddhakakSA bhavanti / idaM tu dhyeyaM-prazamasukhaM naivA''gantukaM tattvam / tat sahajaM bhavadapi karmAvRtatvAnnA'nubhUyate, zarAvAvRtapradIpaprakAzavat / yathA yathA ca tadAvaraNamapasriyate tathA tathA tatprAdurbhUtiH / AvaraNApasRtihetU rAgadveSahAniH / rAgadveSayoH sarvathA'pacayazca muktAveveti tatraiva prazamasukhasya sarvataH prakaTanam / kIdRzaM tat sukhamiti prazne vaktumanahamityevottaraM bhavedanubhavaikagamyatvAt / tathApi kiJcidavagamArthamevaM prajJApyate-annAdisambhogo bubhukSAdinivRttyA sukhaM dadAti / tatra vastutaH kiM sAdhitaM bhavati yena vayaM sukhaM vedayAmahe ? svAsthyameva tat / evaM sati ye sarvadA svasthA eva teSAM sukhamanuttarameva bhavet ? tadAMzikapratyakSantu manAgvikArarAhityajanyasvAsthye'smAkamapi sambhavi / tAvantaM kAlaM 'vayaM muktA' ityapi vaktuM zakyam / siddhisukhasyopamAtItatve'pi nidarzanamAtramevaM darzitam-sarvazatrukSaye sarvavyAdhivigame sarvArthasaMyoge sarvecchAsampUrtI ca yAdRzaM sukhaM jAyeta tato'nantaguNaM siddhisukhaM bhavatirAgAdibhAvazatrukSayAt karmodayavyAdhivigamAt paramalabdhisaMyogAdanicchaikecchAzeSAcca / etat sukhamaprAptavallabhasaMyogAyAH kumAryAH priyasaMyogasukhamivA'smAbhiryathAvajjJAtumazakyaM bhavati / atra yadyapyApAtato muktau sukhasya sarvathA'sattvamaGgIkurvatAM naiyAyikAnAM3 jainAH prativAdino bhavantIti bhAseta / tathApi tadayuktamubhayoH kathaJcitsamAnAbhiprAyatvAt / tathAhi-sukhazabdasya pravRttinimittamAnukUlyena vedanIyatvam / tatastasya catvAro'rthAH sambhavanti-viSayavedanaM, vedanAbhAvaH, puNyakarmavipAkataH sveSTaprAptI, rAgadveSavilayazca / eSAmanukramaM dRSTAntAH-sukhado vahniH, bhArApagamAdahaM sukhI, idaM labdhvA sukhyahaM, sa mokSasukhaM prAptavAn / naiyAyikairdharmajasukhasya muktau niSedhaH kRtaH, sa tu puNyakarmavipAkarUpasukhasya muktAvabhAvaM pratipAdayatAM jainAnAmapi sammataH / muktau duHkhAbhAve sukhamupacaryate iti 1. kiMphalo'nnAdisambhogaH ? bubhukSAdinivRttaye / / tannivRtteH phalaM kiM syAt ? svAsthyaM, teSAM tu tat sadA ||-praaciinH zloka: 2. prazamarati:-238 3.* nA'tmanaH sukhaduHkhe sta ityasau mukta ucyate |-nyaaymnyjrii Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 naiyAyikakathanamapi na jainAnAmasvArasyaviSayaM, gauNatayA tAdRzasukhasyA'pi muktau tairabhyupagamAt / ubhayorantaraM tvetadeva yad naiyAyikairAtmaguNAH zarIrAdikAraNebhyo janyA eva matAH, jainaistu parasAnnidhye janyAH paravirahe prAdurbhAvyAzca / tathAcaitajjainAnAM cikathayiSitaMmuktau kAraNavirahAjjanyaguNAnAmabhAvaH kAmaM bhavatu, paraM paravirahe prAdurbhUyamAnAnAmabhAvamApAdayituM kathaM zakyeta ? puNyavipAkajaM sukhaM tatra na syAditi ko vA sudhIrnA'numanute ? paraM svAbhAvikamapi prazamasukhaM tatra na syAditi kathaM prasahyA'pyurarIkarttavyam ? AvaraNApagame AvRtamanAvRtaM na bhavatIti cedAvaraNApagamasyaiva ko'rthaH ? vastutaH puNyena prApyamANaM sarvamapi zarIrendriyAhlAdakameva, na punarAtmanastasmAt ko'pi lAbhaH / AtmasukhaM tu na tRSNApUrtI, pratyuta tRSNAzAntau / sukhamAtraM puNyajanyamiti kadAgraha eva-dvandvazAntau vilakSaNasukhasya sarvairapyanubhUyamAnatvAt / sAGkhyAH sukhaM prakRtivikAraM matvA''nandAdirAhityasvabhAvasya puruSasya muktau sukhAbhAvamaGgIkurvanti / vaidikAnAM teSAm 'AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe'bhivyajyate' iti zrutevirodharUpo mahAn doSaH / kiJca, muktau puruSasya sarvabAdhAvirahitatvaM zuddhacicchaktimattvaM ca tairapi svIkRtam / evaM sati kiM nAmA'vaziSTaM yena mokSe sukhaM na sambhavet ? na hi nAma svacchajJAtuH svaniSThabAdhArAhityajJAnAd vyatiriktaM paramaM sukham / karmaprakRtijanyaM sukhaM tatra nA'stIti jainakathanaM sAGkhyamantavyaM saMvadatyapi / atha ye ke'pi vAdino mokSe sukhasattvaM nA'GgIkurvanti teSAM sarveSAM samakSaM 'sukhahAneraniSTatvAd balavadaniSTatvapratisandhAnato mokSArthaM pravRttireva na syA'diti mahatyApattiH / 'vairAgyavatAmeva mokSe'dhikAraH, sukhepsAyAM ca vairAgyavyAhatiH, tato na mokSasya sambhava' ityApattiM te yadyapi parebhyo dadati, 'duHkhaM mA bhU' ditIcchayaiva mokSArthamudyama' iti kathayantaH svAtmAnamuddharanti ca, tathApi duHkhaviSayakakaSAyakAluSye sati jAyamAnA vairAgyavyAhatirnaiva teSAM dRSTipathamupayAtIti mahadAzcaryam / zAntisukhasyecchA'pi vairAgyaghAtiketi guruparamparAlabdha tattvarahasyamapi taiH svaziSyAn pratyeva bodhayituM zakyeta ! muktau sukhAbhAvavAdino yadyapi 'azarIraM vAvasantaM priyApriye na spRzata' (chando0 8.12.1) iti zrutiM pramANatayopasthApayanti, sukhaduHkhayorubhayorabhAvasya pratipAdayitrIyaM zrutiriti manyante ca, tathApi 'sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSaM vijAnIyAt' iti smRtivacanaM sA zrutirna bAdheta, tathaiva tadartho vicAraNIyaH / sa cA'yaMghaTAsattve paTe satyapi yathA 'ghaTapaTau na sta' iti vyavahAraH prAmANikaH, tathaiva duHkhAsattvamAtreNa sukhe satyapi 'sukhaduHkhe na sta' iti pratipAdyate zrutyA / saMsAre sadaiva Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 sukhaduHkhayordvandvameva, tacca na mokSe itIha tAtparyam / evaM ca smRtisthasukhazabdasya duHkhAbhAve lakSaNA'pi kartavyA na bhavati / muktAnAmidaM priyamidamapriyamityAdibandhanAni na bhavantItyapyartho'tra suzaka eva / siddhA tAvat paramAnandArthitayA mokSArthaM pravRttiriti / atha kRtsnakarmakSayAtmakamokSaprAptiprakriyA'tisaGkSiptatayA pradarzyate / AtmanaH sahajaM svarUpaM sarvathA vizuddhaM sadapi tattadguNAcchAdakakarmasaMyogena malinIbhUtaM bhavati / tatazcA''tmano'nantaguNAnAM svAmitve'pi na te guNAH prAdurbhavanti / AtmanaH sarvajJatvaM sarvadarzitvaM samyaktvamanantacAritramanantavIryamanantasukhamityAdyA guNAH svarUpapratiSThApakatvAd mUlaguNA ucyante / yAnyazubhakarmANyetAnAvRNvanti tAnyAtmavikAsabAdhakAnIti ghaatiinyucynte| akSayasthitiramUrtatvamagurulaghutvamityAdyanyaguNAn yAnyAcchAdayanti tAni ca bhavasthitimAtranibandhanAnItyaghAtIni kathyante / AtmA tattacchubhavRttipravRttidvArA pariNatiM vizodhya karmANi yathA yathA'panayati tathA tathA''cchAditA guNAH prakaTIbhavanti / karmaNAmapanayanaM ca tadAgamanahetupramAdAdinirodhena pUrvopArjitAnAM ca parizATanena / yadA jIvo ghAtikarmANi nirmUlamapanayati tadA kevalajJAnaM prAdurbhavati / mahAtmA'yaM sarvajJaH sarvadarzI vizuddhasamyaktvI sarvottamacAritryanantavIryasampannazca bhavati / mokSe bhave ca nirvizeSamatirasau bhavasthitinibandhanAni karmANi sahajaM vedayati / rAgadveSadvandvAtIto'yaM jIvanmukta ucyate / upadezAdinA lokopakAra eva mahApuruSasyA'sya pradhAnaM kRtyaM bhavati / AyuH karmaNi kSINaprAye nirvANakAle sannihite sati mahAtmA'sau yogaprakriyayA manovAkkAyayogAnnirudhyA'nyeSAmapi karmaNAM kSayamApAdyA'nte zarIrabandhanaM tyaktvA siddhikSetraM gacchati / lokasyoparitanabhAge paramazubhA'dhomukhIkRtacchatrAkAreSatprAgbhArAnAmikA vasudhA samasti / siddhAnAM bhUmireSA siddhaziletyucyate / iyaM nRlokatulyaviSkambhA'sti, yata AtmA yeSvAkAzapradezeSu mukto jAtaH, UrdhvAyatAstatpradezazreNIratyajan pradezAntaramaspRzannevordhvaM gacchati, muktiprApaNayogyaM kSetraM tu sakalanRlokamiti / vasudhAyA asyA yojanamAtramupari gate sati lokAntaH / siddhA lokAntaM zirasA spRzanta iva tiSThanti / tannAma na te siddhazilAdhiSThitAH, tathApi sA bhUmiH samIpatametikRtvA''dhArakSetratayA vivakSyate / siddhAH kathamatraiva na tiSThantIti cet ? prayojanAbhAvAd bandhanAbhAvAcca / gatizca prayatnapUrvikA, prayatnazca zarIrAdhIna iti muktAnAM zarIrAbhAve kathamUrdhvagatiriti zaGkA bhavitumarhati / tathApi sA na yuktA - zarIrAbhAve'pi gateH sambhavasya darzitatvAt / tathAhi - pUrvaprayogAd Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 bhrAmitatyaktakulAlacakravat / asaGgAt-jale nimagnasya malliptAlAbuno mRllepApagame UrdhvastarasamprAptivat / bandhacchedatvAt-eraNDasya prayatnena tvakchedane tatsthabIjasya svayamullaGghanavat / jIvasyordhvagamanasvabhAvatvAcca-agnijvAlAvat / nanu jIvasyordhvagamanasvabhAvatve kathaM saMsAriNAmadhastiryaggamane dRzyete ? karmasambandhana tatsvabhAvasyopahatatvAdeva / atha jIvasyordhvaM svayaMgamanasAmarthe'pi yathA jalaM tatropagRhNAti, evaM jIvasya svayaMgamanasAmarthye'pi gamanamAtre dharmAstikAyopagrahAvazyakatA / dharmAstikAyazca loke eveti gatyupagrAhakAbhAvAnna jIvasya lokAd bahirgatiH / jIvasya zarIravyApitvaM jainamate svIkRtam / yAvAn deho bhavati, sa punaH kITakasya vA syAt kuJjarasya vA syAt, AtmapradezasaGkhyAyA samAnatvameva / pradIpasya laghubRhaccharAvasthatve'pi prakAzamAtrAyAH samAnatvamatra nidarzanIbhUtam / carame manuSyabhave yAvatyavagAhanA syAt tatastribhAgonAvagAhanA muktAvAtmano bhavati - muktisannidhikAle AtmapradezAnAM ghanIbhavanAt / saMsthAnaM tvantimazarIrAvasthAtulyameva bhavati mUSAnirgatasikthakavat / siddhikSetre tAvadavagAhanAvatAmAtmanAM parasparamabhivyApya sthitiH / yeSvAkAzapradezeSveka AtmA'vagADhaH, teSveva pradezeSvapare'nantA AtmAno'vagADhAH / nyUnAdhikapradezeSvanantAnantAH / tathApi na teSAM bAdhA-amUrtatvAt / ekasminneva sthAne'nekapradIpaprakAzasya sthitiratra dRSTAntIbhavati / __ atra kecana vividhamatAvezato'nantakAlaM yAvat siddhAvAtmano'vasthAnaM nA'GgIkurvanti / tatpradarzitA mukhyA yuktaya imAH- 1. mokSasyotpattimattve sati vinAzitvamapi bhaved, yat kRtaM tadanityamiti vyApteH / 2. siddhAvasthA''tmanaH paryAyavizeSa evA'bhimataH / paryAyasya ca kSaNasthAyitvameva vaNitaM zAstre iti siddhatvaM kathamanantakAlasthAyi bhavet ? 3. utpAdavyayadhrauvyayuktatvameva sattvamabhimanyate jainaiH / tacca dravyasyA'vasthAto'vasthAntarasarpaNe eva sambhavi / siddhasya siddhAvasthAdhrauvye kathamutpAdavyayasambhavaH ? 4. siddhAnAM saMsAre sarvaM samyageva bhavediti prabalecchA / anantazaktisampannatvAcca tat kartuM te zaktAH / tataH svasthApitatIrthanikArAdikAraNato duSTAduSTa-nigrahAnugrahasampAdanArthaM te kathaM punaH saMsAre nA'vatareyuH? avabodhasamAdheyA imA vipratipattaya iti jainAH / 1. yat kRtakaM tadanityamiti vyAptirasiddhA / dhvaMsasya kRtakatve satyapyavinAzitvamevA'bhimatam / evaM sati karmadhvaMsarUpamokSasya saiva sthitirityatra kA bAdhA ? anyacca, mokSasya sarvathA kRtakatvamapi na / tathAhi-gaganasya ghaTasaMyogadazAyAM ghaTasaMyuktatvaviziSTAkAza ityucyate / mudgarAdinA Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ghaTanAzAddhaTasaMyoganAze ca zuddhAkAza iti kathyate / evaM sati gaganasya yA zuddhatA ghaTanAze prAdurbhUtA, tasyAH kRtakatvamananaM kathaM samIcInaM syAt ? sA tu mudgaraprahAreNa na janyA kila? tannAma zuddhAyA vyaktevizeSaNasattve vaiziSTyabhAktve'pi na zuddhatA vyAhanyate / anyathA vizeSaNAnanusandhAnadazAyAM vaiziSTyasyA'bodhAt zuddhavyaktezcA'sattvAdanavabodha eva vilaset / na ca tathA'nubhUyate iti vaiziSTyaM sAdi syAdanAdi vA, zuddhatA tvanAdireva bhavediti / atha cA''tmanaH zuddhAvasthaiva muktiH / zuddhateyaM karmasaMyogavaiziSTyakAle'pyAsIdeva / yadA ca tapodhyAnAdinA tad vaiziSTyaM naSTaM tadA pUrvato vidyamAnA zuddhataivA'vaziSTA / tathA cedAnIM sa mukta iti vyavahAraH, vaiziSTyarAhityakAlInazuddhAvasthAvadAtmana eva loke muktatvAGgIkArAt / na ca tAvatA zuddhateyaM kRtaketi vaktuM pAryate iti kRtakatvAbhAvAd yat kRtakaM tadanityamiti vyApteH siddhatve'pi na doSaH / 2. paryAyANAM yat kSaNasthAyitvamuktaM tad yeSAM paryAyavizeSANAmavAntaraparyAyA na sambhavanti, tAnapekSyaiva, na punaravAntaraparyAyasantAnAdhAraparyAyANAmapi kSaNasthAyitvamabhimatam / tathAhi-ghaTo nAma mRdaH paryAyavizeSa eva / tathApi ghaTa: kSaNasthAyIti na kathyate, anubhAvApalApApatteH / evaM satyapi yat pratisamayamutpAdavinAzayuktatvaM ghaTasya pratipAditaM, tat prathamasamayaghaTa-dvitIyasamayaghaTAdi-ghaTaparyAyAvAntaraparyAyavizeSApekSayaiveti paryAyANAmakSaNabhaGgaratve'pi doSAnAvahatvAt siddhatvaparyAyo'pyanantakAlasthAyI sambhavedeva / 3. prathamasamayasiddha-dvitIyasamayasiddhAdyavAntaraparyAyApekSayA yadyapi siddhAvasthAyAH kSaNabhaGgaratvamastyeva, tathApi siddhAvasthAyA Anantye'pyAtmanaH siddhAvasthArUpa eka eva paryAyastu nA'sti, yena tatparyAyAnAze AtmanaH sarvathA dhrauvyamevA''patet / arthAd jJAna-darzana-cAritrAdyanantAnantaparyAyANAmAdhArIbhUtamAtmadravyam / tatra jJAnaparyAyo gRhyate cettat pratisamayaM viSayANAM parAvRtteH parivartate / dravyaparyAyayozca kathaJcidabhinnatvameva svIkRtaM syAdvAde iti jJAnaparyAyagatotpAdavinAzayordravyasthatvavivakSAyAmAtmana utpAdavyayadhrauvyayuktatvAtmakaM sattvaM yuktiyuktameva / 4. sarvathA mohApagame eva siddhatvamanyathA mohasattve'pi siddhatvAGkIkAre saMsArisiddhayoravizeSa eva syAt / tatazca mohavikArAtmikAyA icchAyAH kathaM muktau sambhava:1 ? sarve jIvAH svakRtaM karmaiva vedayantIti, bhavitavyatAnurUpaM ca sarvaM pracalatIti yo jJAnacakSuSA pazyati tasya kathaM sAmIcInyasampAdanArthaM saMsArAvataraNecchA ? kathaM vA sarvAtizAyikaruNAlonigrahAkAGkSA ? kiJca, siddhasya bhavopagrAhi karma kSINamakSINaM vA? akSINaM cet kathaM sa muktaH ? kSINaM cet kathaM bhavopagraha: ? kAraNasya vinaSTatvAditi / 1. dagdhendhanaH punarupaiti bhavaM pramarthya, nirvANamapyanavadhAritabhIraniSTam / muktaH svayaM kRtatanuzca parArthazUrastvacchAsanapratihateSviha moharAjyam ||-siddhsendvaatriNshikaa Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 nanu siddhAvasthAyAH sAditve tAdRzena puruSeNa bhavitavyaM yaH prathamatayA siddhaH / tat kaH sa iti cet ? zRNu, siddhatvasya puruSApekSayA sAditve'pi pravAhato'nAditvameva / nityaM sUryodayena sAkaM caturviMzatihorAtmako divasarUpa: kAlavizeSa Arabhyate / evaM divasaH sAdiH / tathApi yathA na vaktuM zakyate yat prathamo divasa: kastathA'trApi boddhavyam / muktAvAtmasvarUpamanantajJAnasukhAdimayam / kSAyikAH (=karmakSayajanyA) eva bhAvA atrA'vaziSTA bhavanti / na punaH kSAyopazamikAH (karmaNAmekasyAM'zasya kSayena taditarAMzasya copahatazaktIkaraNena janyAH) aupazamikAH (karmaNAM sarvAMzenopahatazaktIkaraNena janyAH) audayikAH (karmodayajanyAH) vA / pAriNAmikAstu (sahajAH) bhavyatvaM vihAya jIvatvAnAdyanantatvArUpitvaguNAdhAratvAsaGkhyapradezavattvAdayastathAvasthA eva / bhavyatvamarthAt siddhigamanayogyatvaM punaH svaphalaM dattvA vinivartate / tathApi siddhigamanAyogyatA'pi na yenA'bhavyA ityucyerannataH siddhA 'no bhavyA no abhavyA' iti zAstre ucyate / evaMrItyaiva cAritrasyA'rthaH 'cArAt=kArAgRhasadRzasaMsArAt trAyate' iti tatsadRzo vA kazcit kriyate tarhi tadapekSayA 'no cAritrI no acAritrI' ityucyate / atra muktau jJAnaM nA'stIti jJAnasyendriyAdisApekSatvaprakRtijanyatvAdyaGgIkurvatAM naiyAyikAdInAM kathanaM sukhavadeva saGgamanIyam / Atmano jJAnarAhitye AtmA pASANakalpa eva bhaved-jJAnasyaiva jaDacetanabhedakatvAditi na vismarttavyamatra / yadyapi mokSamimaM vizuddhatamAtmikapariNatyA prabalapuruSArthena ca sarve jIvA adhigantuM zaktAstathApi tadarthaM kAnicit sahakArikAraNAnyAvazyakAni / tAni mukhyata imAni-manuSyagatiH, mokSagatiyogyaH kAlaH, zreSThatamaM zArIramAnasabalam, tIvranikAcitakarmAbhAvazca / vastradhAraNe strIdehe vA sati mokSo'sambhavyeveti kadAgrahagrahilA digambarajainA atra nagnatvaM puMlliGgatvaM cA'pi nivezayanti / kasmiMzcidapi veSabhUSAdau rAgadveSavilayato mokSasambhAvanAM svIkurvadbhiH, strINAM mokSaviSaye puruSatulyasAmarthya corarIkurvadbhiH zvetAmbarajainaistanmataM vistarataH khaNDitameveti neha pratanyate / mokSasyA'sya prarUpaNA pUrvAvasthApekSayA tIrthasiddhAdipaJcadazabhedata idAnIntanAvasthApekSayA kSetrAdyanuyogata ubhayAvasthApekSayA ca caturdazamArgaNAta kriyate / paraM tadavagamArthaM jainapAribhASikazabdAnAM jainazAstrIyapadArthAnAM ca vizadajJAnasyA'pekSA bhavatIti neha pradarzyate / vastuto muktiriyamatIndriyA vacanAtItA tarkAgrAhyA mano'grAhyA cetyatra sarveSAM dArzanikAnAM sammatiH / yataH saMsArasthAnAmasmAkaM buddhivacanavyavahAravikalpAdi sarvamapi 1. dRzyatAM strImukti-kevalibhuktiprakaraNam / 2. navatattva0-43-59 Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsAraparidhAveva sImitaM tataH tadbahirbhUtA muktistadagocaraiva syAd / ata evopaniSatsu mokSasya vizuddhasattvagrAhyatvameva pratipAditam / 1 bauddhadarzane'pi laukikadRSTipuruSasya mokSajJAne'sAmarthya pratipAdayitvA tasya vizuddhamanovijJAnaviSayatvameva kathitam / jainamate'pi tasyA'nirvacanIyatvaM spaSTataH sthirIkRtamasti / taduktamAcArAne mokSanirUpaNaprasaGge- "savve sarA niyaTuMti" (sUtra 170) / etaTTIkA-"na tatra zabdAnAM pravRttiH, na ca sA kAcidavasthA'sti yA zabdairabhidhIyeta / tathAhi-zabdAH pravarttamAnA rUparasagandhasparzAnAmanyatame vizeSe saGketakAlagRhIte tattulye vA pravarteran, na caitattatra zabdAdInAM pravRttinimittamasti, ataH zabdAnabhidheyA mokSAvastheti" iti / tatraiva mokSasya tarkAtItatvaM vikalpAtItatvaM cA'pi pratipAditam / ata eva siddhasyaikatriMzadguNAdhArakatvavarNane sarve'pi guNA niSedhAtmakA eva pradarzitAH / saMsthAnapaJcaka-varNapaJcaka-rasapaJcaka-sparzASTaka-gandhadvayavedatrika-deha-bhava-saGgAtmakaikatriMzadvastUnAmabhAva eva siddhasya guNAH / idRzyeva 'neti netyA'tmikA nirUpaNarItirupaniSatsvapi / saMsArAtItatattvasyA'syA'varNanIyatve'pi dhyeyarUpeNa sarvasvIkRtatvAt tad varNayituM sarvairapi dArzanikaiH prayatno vihita eva / tatra yadyapi tattvavyavasthA-paribhASAjJAnamAtrAdibhedato varNanabhedA prajAtA eva, tathApi tattvata ekameva nirvANamiti3 sarve'pi matabhedA jainamatena saGgamanArhA eva / tathAhi-navAnAmAtmaguNAnAmAtyantikoccheda eva mokSa iti naiyAyikA yadUcustad vaibhAvika(=zarIrendriyAdi-vibhAvadazAjanya)guNAnapekSyaiva / muktau svAbhAvikAn (=AtmamAtrApekSAn) eva jJAnasukhAdiguNAn yadA jainAH pratipAdayanti, tadA mokSe vaibhAvikaguNocchedaH syAdevetyatra teSAmapi sammatiriti kathaM naiyAyikajainamatayovibhinnatA ? kiJca, IzvarAtmani nityajJAnasukhAdisattvaM naiyAyikairapyaGgIkRtaM khalu ? evaM paramArthatazcintayAmazced muktAtmani nityajJAnasukhAdisattvaM vadatAM jainAnAM paGktAveva teSAmupavezanam / cittasantatinirodho mokSa iti bauddhamatamapi paramArthataH savAsanacittavRttinAze tannAma tRSNAkSaye eva paryavasyati / bauddhazAstreSu bahutra nirvANasya dhruvatvena zubhatvena sukhamayatvena ca 1.* kaThopaniSat-1.3.12, 2.6.12, muNDakopaniSat-3.1.8 2.* milindapaNho-4.8.66, 67, 4.7.15 3. yogadRSTi0-129, 130, 131 4.* nyAyamaJjarI-pRSTha 200, 201 Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 varNitatvAt, sarvathA'tmAbhAvatve tasyA'sambhavAt / atha ca savAsanacittasantatinirodha iti bauddhamatasya vAsanAparanAmakarAgadveSapariNatikSaya eva mokSa iti jainamatasya ca ko bhedaH paribhASAbhedAhate ? prakRtiviyoge zuddhacaitanyAvasthAnameva muktiriti sAGkhyamataM karmaprakRtiviyoge AtmanaH zuddhasvarUpAvirbhAva eva muktiriti jainamatasya samAnAbhiprAyakameva / prakRtiguNAtmakAnandasattvaM tatra sAGkhyairna svIkRtamityapi na jainamataM vyabhicarati-puNyaprakRtivipAkarUpasukhasya muktau jainairapyanaGgIkArAt / zuddhacaitanyasya kevalaM nirmalacicchaktimattvaM na punarAnandavattvamiti sAGkhyamatamapi jainaiH kathaJcidabhyupagamArhameva-vyAbAdhArahitasya nirmalacicchaktimattve evA'pekSAvizeSeNA''nandasya samAvezanIyatvamiti jainazAstreSu pratipAditatvAt / ___ evaM vedAntAdidarzanasthamuktinirUpaNamapi jainanirUpaNena saGgamayituM zakyameva / jainavicAraNAyAH sarvAGgINatvamevA'tra kAraNIbhUtamiti nizcapracam / vastuto jainadarzanasthamuktivicAro'tivistRto mAdRzenA'nipuNamatinA'gamyazca / tathApi tattvArthAdhigamasUtrasya dazamo'dhyAyaH (sabhASyaH-zrIumAsvAtivAcakaH), paJcasUtrasthapavvajjAphalasuttaM (-zrIharibhadrasUriH), nyAyAlokastha-muktivAdaH (-upA. yazovijayaH), vizeSAvazyakastha-SaSThaikAdazagaNadharavaktavyate (-zrIjinabhadragaNiH)-ityetAn granthAnAdhArIkRtya likhituM prayatno vihitaH / TippaNyAM yasya sthAnanirdezo na vihitaH, sa sarvo'pi viSaya prAya etebhya eva mUlebhyaH sagRhItaH / ito'pyatra bahu bahu vaktavyamavaziSyate, tatpunaretebhyo granthebhyastatsadRzAnyebhyazcA'vaseyamiti zam / 1.* visuddhimaggo- 16.64, 67, 71 2.* nyAyAvatAra:-28 etAH TippaNyaH zrIdalasukhabhAi-mAlavaNiyAmahodayenA'nUditasya zrIvizeSAvazyakabhASyasthagaNadharavAdaprakaraNasya pustakataH sagRhItAH / Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayasUcI viSayAGkaH 1. pUrvabhAga RNa svIkAra bhUmikA jainadarzanasatkamuktivibhAvanA muktivAdaH (1) zAstrapravRttyaGgaprayojanavarNanam / (2) mukteH svataH prayojanatvam / (3) muktAvanumAnaprayogaH zrutipramANam / (4) apavargecchAnupapattizaGkAsamAdhAne / ( 8 ) (9) duNDhirAjazAstrI munitrailokyamaNDanavijayaH - maho. zrIgadAdharabhaTTAcAryaH - - anuvAdaH munivairAgyarativi. sukhe muktyuddezyatA nirasakaM cintAmaNikAramatam / sukhameva mukti manyamAnAnAM vaizeSikAbhimatamuktAvAkSepaH / svamate mokSopAye pravRttyupavarNanam / (5) muktijJAnasyAsambhavatvazaGkAsamAdhAne (6) duHkhadhvaMsarUpamuktau tattvajJAnAdyanupayogitvazaGkA / duHkhadhvaMsarUpamuktighaTitAtyantikatvapadArthavarNanam / duHkhadhvaMse tattvajJAnajanyatAvacchedakatvazaGkAsamAdhAne / (7) tattvajJAne duHkhadhvaMsaprayojakatvavyavasthApanam / tatra zrutInAM svarasapradarzanam / duHkhaprAgabhAvasya muktitAvAdinAM prAbhAkarANAM matam / tannirAkaraNam / agatyA duHkhA'tyantAbhAvasyApi muktitvAGgIkAraH / (10) bahvAyAsasAdhyatvenAtyantikaduHkhAbhAvarUpamuktau dRSTAntapravRttyanupapattizaGkA / tannirAsaprakAraH / (11) tattvajJAnajanyo duritadhvaMsa eva mokSa iti naiyAyikaikadezamatanirUpaNam / duritadhvaMse AtyantikatvAnupapattizaGkAnirAsau / uktamuktAvapi sAGkaryabhiyA kAryatAvacchedakatvakhaNDanamaNDane / (12) duritanAze tattvajJAnahetutvAnupapattipUrvapakSa: / tattvajJAne sAkSAtkarmanAzakatvAnupapattizaGkAsamAdhAne / (13) tattvajJAninAM sakalakarmabhogakalpanAnupapattiparihAraH / (14) jJAnasya karmanAzakatvavyavasthApanena samAdhAnam / tattvajJAne'nanugamena vyabhicArAdakAraNatvazaGkAnirAkaraNe / pRSThAGkaH 5 6 7-24 3-87 3 4 5 7 9 9 10 21 12 12 12 14 15 16 17 18 19 20 a a m x 32 a a 21 21 23 24 25 27 29 31 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 (15) duHkhAbhAvanirvAhakatvena duritanAze gauNaprayojanatvavarNanam / mithyAjJAnajavAsanAnivRtterdukhAbhAvanirvAhakatayA muktirUpatAzaGkAsamAdhAne / (16) ekadaNDivedAntamatasiddhamuktiH / tanmate'vidyAnivRttegauNaprayojanatvavyavasthA / brahmasaMvedanasyAvidyAnivartakatvam / (17) sphUrtipadArthavivaraNam / jaDAtmaprapaJcasya svataHsphUrtyabhAve zArIrakAcAryapramANam / brahmasphUrteH svatastvavyavasthA / (18) saMsAradazAyAM avidyAnivRttiprasaGgaparihAraH / 9) brahmapariNAmavAditridaNDimate liGgazarIranAza eva mokSaH / liGgazarIrasvarUpam / matadvaye mAyAnivRtteravizeSaH / (20) adRSTasyAvidyApadavAcyatve yuktiH / (21) buddhinivRttyA sukhaduHkhanivRttiriti matanirAsaH / (22) tattvajJAnasyAdRSTanAzakatvAnupapattizaGkA naiyAyikamate / vAsanAnAze tattvajJAnasya pRthakkAraNatAkalpanena gauravam / (23) buddhitattvanAzAnupapattyA tatsamAdhAnam / (24) buddhisambandhAtpuruSabandhastallayAnmokSa iti sAGkhyamatam / tanmatakhaNDanam / (25) nityasukhAnubhavo'pavarga iti bhaTTamatam / tatra zrutipramANam / (26) AnandaviziSTasyAtmano nityatvena tadvizeSaNamAnando nitya iti mImAMsakamatam / (27) vizeSaNAnvayAparityAge tanmate IzvarasiddhApattirityAzayena tannirAkaraNam / (28) muktasya sukhasambandhAnupapattizaGkA / priyApriye na spRzata ityatra tadubhayAnuyogikamuktAtmakarmakasparzakartRtvAbhAvapratyAyanam / spRzadhAtoH sattArthakatayA sukhaduHkhobhayAbhAvAstitvazaGkAnirasane / (29) zrutivirodhabhayena sukhasattve'pi Atmani vyAsajyavRttidharmAvacchinnasukhA bhaavsiddhiH| tAdRzAbhAvAnaGgIkAramate na spRzata ityasyArthaH / sukhapadasya janyasukhatvAbhiprAyeNa kalpAntaram / (30) vedAntimate dehAbhAvAnmuktasya sukhasAkSAtkArAnupapattizaGkA / zarIrAbhAve'pi muktasya tadupapattisiddhAntaH / (31) bhaTTamatakhaNDanam / (32) tanmate'pi duHkhanivRttereva muktitAyAmAnandamityAdizrutisamarthanam / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 (33) uktamuktau AtmatattvajJAnahetutAyAmupaniSadaH prAmANyam / dehAdibhinnAtmasAkSAtkArasya zravaNAdimUlasya mokSahetutvam / (34) zravaNAdisattve'pi muktyabhAve hetuH / zravaNAnantaraM mananasyAvazyakatvena vaizeSikAdyadhyayanasya muktyupayogitA / ( 35) IzvarAtmasAkSAtkAra eva muktiheturiti vedAntyekadezimatam / tatra zrutipramANam / (36) IzvarasAkSAtkArasya viparItajJAnanivartakatvena mokSahetutvAnupapattizaGkA / tatkhaNDanam / (37) IzvarasAkSAtkArasya muktihetutAyAM tamevetyAdizrutibAdhaH / tatsamAdhAnam / viditvaivetyatraivakAvyatyayena tulyasamAdhAnam / evakArAvyatyAse'pi vastutastvityAdisamAdhAnam / (38) jIvAtmasAkSAtkAravAdizaGkA / jIvAtmasAkSAtkAramate evakArAvyatyAsena gauravamityAzaGkAsamAdhAne / nyAyamate brahmAbhinnajIvAtmaviSayajJAnasya muktihetutvam / jIvAtmasAkSAtkAramatakhaNDanam / (39) Atmapadasya jIvaparatvavAdinAM dIdhitikArANAM matam / tatra zrutipramANam / IzvarasAkSAtkAravAdinaH zaGkA / tannirAsaH / (40) dIdhitikAramatakhaNDanam / (41) jJAnavatkarmaNo'pi muktikAraNatvazaGkA / muktau jAtivizeSAbhAvAt ananugatajJAnAdikAryakAraNabhAvAnupapattizaGkA / sAGkaryabhiyA jAtikalpanAnupapattiH / saMvalitajJAnakarmaNAM hetutvAnupapattiH / samuccitAnAmapi tadanupapattiH / (42) AtmatattvajJAnameva muktihetuH kAzImaraNAdi ca prayojakamityabhiprAyeNa samAdhAnam / maraNajanyatAvacchedakamAnasatvavyApyajAtivizeSAGgIkAreNa vyabhicArazaGkAnirAsaH / (43) kAzImaraNasthale zarIrAntaraparigraheNa tArakopadezasAphalyam / tatra zrutipramANam / tArakopadezasya taccharIre'pi jJAnajanakatvopapattiH / (44) tArakopadezasyAnyazarIre AtmajJAnopayogitayA muktihetutvamatam / (45) vaikalpikahetutAnupapattizaGkAsamAdhAne / (46) vrIhyAdiyAgavikalpe ubhayasyAzAstrArthatve'pi prakRte zAstrArthatvam / (47 sAhityAsambhavAtkathamubhayakaraNakayAgasya phalAsAdhanatetyAzaGkAsamAdhAne / 2. muktivAdaH (tattvacintAmaNigataH) - gaGgezopAdhyAyaH - anuvAdaH DaoN.zrIbalirAmazukla 91-122 55 Wwuru Purrrrr999999 .00 N 1 our mms se Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 98 100 108 (1) apavargasya puruSArthaviSayakazaGkAsamAdhAne / (2) duHkhAnutpAdasyApuruSArthatvamiti zaGkA samAdhAnaJca / (3-4) caramaduHkhadhvaMse tattvajJAnasyAhetutvamiti zaGkA samAdhAnaJca / dhvaMsArthaM duHkhamupAdeyam iti AkSepaH tatsamAdhAnaJca / duHkhadhvaMsatvameva mokSatvam iti matasya nirAsaH / (7-8) duHkhaprAgabhAvasahavRttiduHkhasAdhanadhvaMso mokSa iti mataM tannirAsazca / 94-95 (9-10) duHkhasAdhanadhvaMse tatprAgabhAvavicAro'nAvazyaka iti zaGkA tatsamAdhAnaJca / 96-97 (11) duHkhAnutpAdasya puruSArthatvasamarthanam / (12-13) duHkhAtyantAbhAvo muktiH ityaparetukAramataM tatkhaNDanaJca / 98-99 (14) sarvaduHkhaprAgabhAvasaMsargAbhAvo muktiH iti mataM tatkhaNDanaJca / 100 (15-16) AtyantikaduHkhaprAgabhAvo muktiH iti prAbhAkaramataM tatkhaNDanaJca / (17-18) duHkhAbhAvasyApuruSArthatvazaGkAsamAdhAne / 102-103 (19) muktau pramANapradarzanam / 104 ( 20-21) udayanAcAryapradarzitapramANapradarzanam / 105 ( 22-23) nityasukhAbhivyaktirmuktiH iti matakhaNDanam / 106 (24) vedAntamatAbhimatamuktisvarUpanirAkaraNam / ( 25) tridaNDimatAbhimatamuktisvarUpanirAkaraNam / 109 (26) anupaplavA cittasantatirapavargaH iti bauddhamatanirAkaraNam / 109 (27) sarvAzramANAM mokSe'dhikAraH / 110 (28) zravaNa-manana-nididhyAsanasahitasya tattvajJAnasya muktau kAraNatA / 110 (29-31) tattvajJa takAraNaM na karma iti mataM tatkhaNDanaJca / (32-33) karma ArAdupakArakam, jJAnaM sannipatyopakArakam / iti kecittukAramataM tatkhaNDanaJca / 114 (34-35) muktau karmaNaH svatantrakAraNatA ityAzaGkA tatsamAdhAnaJca / (36-37) svamatena tattvajJAnasya kAraNatAvyavasthApanam / 117 (38-39) tattvajJAnAtkarmakSayo bhogAdvA ityAzaGkAyAM nAbhuktaM kSIyate karma iti samarthanam / (40-42) zruterarthaghaTanam, atraiva yattukAramatam, tanmImAMsA ca / 120 (43) jJAnasya karmanAzakatvamiti svamatopasthApanam / 121 muktivAdaH (nyAyAlokagataH) - upA.zrIyazovi. gaNivara - anuvAdaH zrIyazovi. gaNivara 125-166 (1) maGgalAcaraNam / 126 (2) naiyAyikAbhimatamuktilakSaNam / 128 111 116 119 Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3) (4-5 ) (6) (7) (8) ( 9 ) (10) ( 11 ) (12) (13) (26) (27) 4. (1-3) (3-7) muktau anumAnapramANam / saMsAritvena mokSakAraNatA iti mataM tatkhaNDanaM ca / viziSTaduHkhasAdhanadhvaMso muktiH iti mataM tannirAkaraNaM ca / prabhAkaramatanirAkaraNam / 'duHkhAtyantAbhAvo muktiH' iti matanirAkaraNam / 'duHkhadhvaMsastomo muktiH' iti matanirAkaraNam / tridaNDimatanirAkaraNam / vijJAnavAdimatanirAkaraNam / 'svAtantryaM muktiH' iti matanirAkaraNam / sAGkhyamatanirAkaraNam / bauddhamatanirAkaraNam / cArvAkamatanirAkaraNam / mImAMsakamatanirAkaraNam / (14) (15) (16) ( 17 ) ( 18 ) ( 19 ) ( 20 ) (21-22) tattvacintAmaNikAramatanirAkaraNam / (23) zarIraM vinApi muktau sukhasiddhiH / (24-25) naiyAyikamatasamIkSA / RjusUtranayAbhimatA muktiH / saGgrahanayAbhimatA muktiH / muktadvAtriMza 29 jainamatasthApanam / paramAnandarUpA muktiH / kasyacid viduSo mataM tannirAkaraNaM ca / duHkhAbhAvasya puruSArthatvaviSaye naiyAyikamatakhaNDanam / AtyaMtikaduHkhadhvaso muktiH iti naiyAyikamatam / naiyAyikamatakhaNDanam / (8) (9-10 ) ( 11 ) (12) (13) cArvAkamataM tatkhaNDanaJca / (14) (15-16) tautAtitamataM tatkhaNDanaJca / ( 17 ) vedAntimataM tatkhaNDanaJca / tridaNDitaM tatkhaNDanaJca / bauddhamataM tatkhaNDanaJca / svAtantryaM muktiriti keSAJcinmataM tatkhaNDanaJca / sAGkhyamatakhaNDanam / bauddhavizeSamataM tatkhaNDanaJca / - upA. zrIyazovi. gaNivara - anuvAda: pU.A. zrIvi. candraguptasU.ma. 167 - 199 169 130-134 134 135 136 137 137 138 140 140 141 142 142 149 150 152 154 155 155 157 162 163 165 175 181 181 183 184 184 185 186 187 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 (3) 203 (18) syAdvAdijainamatam / 188 (19) muktau nayAbhivyaktiH / saGgrahanayAbhimatA paryAyArthinayAbhimatA ca muktiH / 188 (20) vyavahAranayAbhimatA muktiH / 189 (21-23) duHkhasAdhanadhvaMsasyApuruSArthatvamiti zaGkA tatsamAdhAnaJca / 190 (24-28) puruSArthatve tajjJAnamaprayojakamiti tattvacintAmaNikAramatakhaNDanam / 193 (29-31) muktau sukhasya samarthanam / 196 (32) upsNhaarH| 198 prAcIna-navInamuktivAdasaGkSapaH / - anu. munivairAgyarativijayaH 200-207 (1) sAlokyAdipaJcavidhamuktiH / 200 (2) prAcInanaiyAyikAnAM muktiH / 200 navInanyAyamatamuktitattvam / 202 (4) vedAntimatamuktiH / (5) tridaNDimatamuktiH / 204 (6) prAbhAkaramatamuktiH / 204 (7) cArvAkamuktiH / 206 mAdhyamikamuktiH / 206 vijJAnavAdamuktiH / 206 (10) AIt-muktiH / 206 (11) rAmAnujamuktisvarUpam / 206 (12) mAdhvamuktiH / 206 (13) vallabhIyA muktiH / 206 (14) kApAlikamuktiH / 207 (15) abhinavaguptAcAryamatA muktiH / 207 (16) vaidyakAbhimatamuktiH / 207 (17) vaiyAkaraNamuktiH / 207 (18) sAGkhyamuktiH / 207 (19) pAtaJjalamuktiH / 207 prishissttaanni| 209-250 prathamam - maho0 gadAdharabhaTTAcAryakRtamuktivAdasya candrikA TIkA (kartA-DhuNDirAja zAstrI) dvitIyam - pAribhASikazabdakozaH 238 tRtIyam - sandarbhagranthasUcI 254 (8) 209 Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH kartA : gadAdharabhaTTAcAryaH anuvAdaH munivairAgyarativi. Page #33 -------------------------------------------------------------------------- Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAyaramaTTAcAryad: I muktivAdaH (1) prayojanamuddizyaiva pumAMsastadupAye pravarttante, ataH zAstrasya prayojanaM prathamataH pradarzayanti zAstrakRtaH / (1) zabdArtha : puruSo prayojanane uddezIne ja tenA upAyamAM pravRtti kare che. tethI zAstrakAro pahelAM ja zAstranuM prayojana darzAve che. (1) vivaraNa : zAstranI racanA karanArA munio zAstranI zarUAtamAM 'zAstranuM parama prayojana mukti che te darzAve che. dareka zAstrakAro maMgala uparAMta anubaMdha catuSTayanuM nirUpaNa kare che. viSaya, adhikArI, saMbaMdha ane prayojana A cAra anubaMdha che. tenA jJAnathI zAstramAM zrotAnI pravRtti thAya che. nyAyamate iSTasAdhanatAnuM jJAna ('TuM driSTasAdhanam') ane kRtisAdhyatAnuM jJAna (TuM matisAdhyama) pravRttinuM kAraNa che. anubaMdhanuM jJAna isAdhanatA ane kRtisAdhyatAnuM jJAna karAvIne zrotAne zAstramAM pravRtta kare che. prayojana rUpa anubaMdha iSTasAdhanatA jJAnano hetu che. prayojana eTale iSTa, iSTane uddezIne ja tenA upAyamAM pravRtti karavAno manuSyano svabhAva che. prastuta zAstra potAnA iSTane siddha karavAno upAya che evuM jJAna thavAthI zrotAne zAstramAM ruci utpanna thAya che. mATe ja zAstrakAro zAstranI zarUAtamAM prayojana darzAve che. prayojana be prakAranA hoya che. anaMtara prayojana ane paraMpara prayojana. anaMtara eTale tAtkAlika prayojana-zAstranuM jJAna che. paraMpara prayojana mukti che. zAstrathI tattvajJAna thAya che. ane tattvajJAna muktinuM kAraNa che. zAstranA parama prayojana rUpa muktinuM svarUpa zuM che ? te viSe nyAyadarzanano mata spaSTa karavA gadAdhare muktivAdanI racanA karI che. zAstra racanAnA mukhya prayojana tarIke muktino vicAra muktivAdanuM pradhAna viSayavastu che. - sAdhAraNataH prayojana be prakAranA che. mukhya prayojana ane gauNa prayojana. nyAyamate pravRttinuM kAraNa icchA che. A icchAno viSaya be bAbata bane che. phaLa ane sAdhana athavA upAya. upAyanI icchA pratye phaLanI icchA kAraNa che. tRSAzAMtine uddezIne ja jalanI icchA thAya che. phaLa, icchAno mukhya viSaya che mATe mukhya prayojana kahevAya che. upAya, phaLanI icchAne AdhIna hovAthI gauNa che mATe gauNa prayojana kahevAya che. phaLanI icchA svataMtra hoya che. upAyanI icchA phaLanI icchAne parataMtra hoya che. zAstraracanAnuM mukhya prayojana mukti che. mukhya prayojana kone kahevAya? A praznanuM samAdhAna karatA graMthakAra muktimAM mukhya prayojananI yathArtha vyAkhyA saMgata karI batAve che. tatra ityAdi dvArA. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (2) tatra svataHprayojanaM sukhaM tadbhogo sukhajJAnaM duHkhAbhAvazca / tattvaJcA'nyecchAnadhInecchAviSayatvam, na tu prayojanAntarAjanakatve sati prayojanatvam, sukhasAkSAtkArarUpabhogaM prati viSayatayA janake sukhe'vyApteH / gauNaprayojanaJcAnyecchA (2) zabdArtha -be prakAranA prayojanamAM sukha, sukhano bhoga eTale sAkSAtkAra ane duHkhAbhAvane svataH prayojana kahevAya che. anya icchAne AdhIna na hoya tevI icchAno viSaya bane te svataH prayojana kahevAya. "je bIjA prayojananuM kAraNa na bane ane svayaMprayojanarUpa hoya tene svataH-prayojana kahevAya" A vyAkhyA khoTI che. kAraNa ke te vyAkhyA mujaba sukhanA sAkSAtkArarUpa bhoganA viSayarUpe janaka banatA sukhamAM avyApti thAya che. anya icchAne AdhIna evI icchAnA viSaya banatA bhojanAdi gauNa prayojana che. kAraNa ke bhojanAdimAM sukhAdi rUpa phaLanuM anusaMdhAna thayA pachI ja icchA thAya che. (2) vivaraNa :-anya icchAne AdhIna na hoya tevI icchAno viSaya banato padArtha svataH prayojana hoya che. phaLanI icchA, upAyanI icchAne AdhIna hotI nathI. upAyanI icchA phaLanI icchAne AdhIna hoya che. tRSAzAMtinI icchA jalanI icchAne AdhIna nathI. jalanI icchA tRSAzAMtinI icchAne AdhIna che. AthI phaLanI icchA svataMtra hovAthI svataH prayojana che. Ama, 'macchInadhInecchAviSayatvam' svataH prayojananuM lakSaNa che. tenAM lakSya traNa che. sukha, sukhano bhoga ane duHkhAbhAva. sukhanI icchA anyanI icchAne AdhIna nathI. te ja rIte sukhanA jJAnanI icchA paNa anya icchA (upAyecchA)ne AdhIna nathI. te ja pramANe du:khAbhAvanI icchA paNa anya icchAne AdhIna nathI mATe A traNe svataH prayojana che. 'maLechInadhInechaviSayatvam' A ja svataH prayojananuM sAcuM lakSaNa che. "prayoganAntarInanatve sati prayoganatvam' A svataH prayojananuM nirdaSTa lakSaNa nathI. A lakSaNa pramANe je prayojana bIjA prayojananuM kAraNa na bane tene svataH prayojana kahevAya. tRSAzAMti rUpa prayojana bIjA prayojananuM kAraNa nathI mATe svataH prayojana che. jala rUpa prayojana tRSAzAMtirUpa anya prayojananuM kAraNa che mATe gauNa prayojana che. 'upAyanI icchA phaLanI icchAnI janikA hoya che. phaLanI icchA anya icchAnI janikA nathI' A siddhAMta uparokta lakSaNanuM mULa che. anyatra A lakSaNa saMgata thatuM hoya to paNa sukharUpa lakSyamAM tenI saMgati thatI nathI mATe A lakSaNa avyApti doSathI duSTa che. sukhano bhoga eTale sukhano sAkSAtkAra. sAkSAtkAra pratyakSa jJAna svarUpa che. 'pratyakSanI pratye viSaya kAraNa che' A niyamanA AdhAre sukhanA sAkSAtkAra pratye sukha kAraNa che. abhipreta lakSaNa mujaba sukha jo prayojanAMtaranuM janaka na hoya to ja svataH prayojana bane. prastuta sthaLe sukha, sukhabhogarUpa sAkSAtkAranuM viSayarUpe janaka che mATe svataH prayojana banaze nahIM. A rIte sukhamAM avyApta hovAthI A lakSaNa duSTa che. A avyApti navyamata anusAra darzAvavAmAM AvI che. prAcIna mata mujaba sukhasAkSAtkAra prayojana nathI. tethI viSayatayA tajjanakarghana avyApti paNa nathI. tattvaciMtAmaNigata muktivAdamAM A vAta spaSTa karavAmAM AvI che. anya icchAne AdhIna evI icchAnA viSayane gauNaprayojana kahevAya che. upAyanI icchA phaLanI icchAne AdhIna che mATe gauNa prayojana kahevAya. bhojananI icchA sudhAzAMtinI icchAne AdhIna che mATe Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH dhInecchAviSayo bhojanAdiH, tatra sukhAdirUpaphalAnusandhAnAdevecchotpatteH / duHkhAsambhinnasukharUpatayA svargasyevA''nvIkSikyAdizAstraphalasyApyapavargasyAtyantikaduHkhanivRttirUpasya svata eva prayojanatvam / (3) muktau pramANantu - duHkhatvaM devadattaduHkhatvaM vA svAzrayA'samAnakAlInadhvaMsapratiyogivRtti kAryamAtravRttitvAt santatitvAdvA etatpradIpatvavat / santatitvaM ca jema du:khanA mizraNa vinAnAM sukharUpa svargane yAganuM mukhya prayojana kahevAya che. tema AtyaMtika duHkhanivRttirUpa apavarga--je AnvIkSikI vagere zAstranuM phaLa che--paNa svataH prayojana ja kahevAya che. (3) zabdArtha :-muktimAM pramANa A che ke-duHkhatva athavA devadattaduHkhatva (vyaktivizeSanA duHkhamAM rahenAruM du:khatva) potAnA Azraya evA duHkhanA asamAnakAlIna dhvaMsanA pratiyogimAM vRtti che. kAraNa ke duHkhatva mAtra kAryamAM ja rahe che, athavA to du:kha saMtatirUpa che gauNa prayojana kahevAya. kSudhAzAMti ke tRpti sukha che. sukhanA anusaMdhAnathI ja bhojanAdi upAyamAM icchA utpanna thAya che. Ama bhojananI icchA gauNa che. zAstranuM parama prayojana mukti che. tenI icchA svataMtra che. mATe te svataH prayojana che. traNa prakAranA prayojanamAM te duHkhAbhAva rUpa tRtIya prayojana svarUpa che. yAganuM phaLa svarga che. svarga svataH prayojana che. yAga gauNa prayojana che. yanna duHkhena sambhinnaM na ca grastamanantaram / abhilASopanItaM ca tatsukhaM svaHpadAspadam // A zloka dvArA svarganA traNa lakSaNa jaNAvyA che. je sukha duHkhamizrita nathI (je sukha pachI duHkha nathI AvatuM tevuM sukha) te svarga kahevAya che. je AvyA pachI tarata nAza pAmatuM nathI te svarga kahevAya che. jene abhilASA dvArA prApta karI zakAya te svarga kahevAya che. Ama svarga viziSTa sukharUpa hovAthI svataH prayojana che. tema mukti paNa viziSTa du:khAbhAva rUpa hovAthI svataH prayojana che. AtyaMtikI duHkhanivRtti muktinuM lakSaNa AgaLa darzAvavAmAM Avaze. AnvIkSikI (=nyAyazAstra)vagere dvArA utpanna thatuM tattvajJAna tenuM kAraNa che. Ama mukti svataH prayojana che ane tattvajJAna gauNa prayojana che. AtyaMtika duHkhAbhAva rUpa mukti pramANasiddha nathI mATe prayojana kevI rIte banI zake ? A praznanA uttaramAM muktinuM sAdhaka pramANa darzAve che--muhau pramALa tu ityAdi dvArA (3) vivaraNa :-saMsArI AtmAone mukti pratyakSasiddha nathI tethI muktinI siddhi mATe pratyakSa sivAyanuM pramANa darzAvavuM jarUrI che. jo ke zrutimAM muktinuM pratipAdana karyuM che. chatAM je zrutine pramANa nathI mAnatA temane paNa muktimAM pramANa darzAvavuM joIe. AthI anumAna pramANa dvArA muktimAM pramANa darzAve che. gaMgeza upAdhyAye tattvaciMtAmaNimAM rajU karela anumAnane ja gadAdhare ahIM uddhRta karyuM che. A anumAnano AkAra A pramANe thaze. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH nAnAkAlInakAryamAtravRttitvam / "AtmA jJAtavyo na sa punarAvartata" iti zrutizca pramANam / Avartate zarIrIbhavati ityarthaH / mATe. udAharaNa che--koI eka pradIpa. saMtatino artha che-aneka kAlamAM rahetA kAryamAM ja rahevuM. 'mAtmA jJAtavyo ne na punarAvartate' A zruti paNa muktimAM pramANa che. bAvartatano artha che-zarIrI thAya che. du:khatvaM svAzrayAsamAnakAlInadhvaMsapratiyogivRtti, kAryamAtravRttitvAt, etatpradIpatvavat / duHkhatvaM svAzrayAsamAnakAlInadhvaMsapratiyogivRtti, santatitvAt, etatpradIpatvavat / devadattaduHkhatvaM svAzrayAsamAnakAlInadhvaMsapratiyogivRtti, kAryamAtravRttitvAt, etatpradIpatvavat / devadattaduHkhatvaM svAzrayAsamAnakAlInadhvaMsapratiyogivRtti santatitvAt, etatpradIpatvavat / be pakSa ane be hetune kAraNe cAra anumAna thAya che. duHkhanI AtyantikI nivRtti mokSa che. saMsArI dazAmAM yatkiMcit duHkhanI nivRtti che ja. bhogaprAyazcittAdi dvArA keTalAka duHkhonI nivRtti dekhAya che. A dizAmAM tamAma duHkhonI nivRtti nathI. saMsAradazAmAM keTalAka duHkhonI nivRtti thAya che. bahutara duHkho zeSa rahe che. eTale A nivRtti duHkha samAnakAlIna che. arthAt je kSaNe duHkhadhvaMsa thAya che te kSaNe anya duHkhonuM astitva hoya che. Ama te duHkho paNa duHkhadhvaMsa samakAlIna che. udAharaNa tarIke prAyazcitta dvArA mAnasika duHkhano dhvaMsa thayo te samaye zirovedanA rUpa zArIrika du:kha che. mAnasika duHkhadhvaMsa ane zirovedanA rUpa du:kha samAnakAlIna che. mAnasikaduHkhano dhvaMsa je AtmAmAM thayo te ja AtmAmAM zirovedanA rUpa du:kha che. mATe banne samAnAdhikaraNa paNa che. (zirovedanA rUpa du:khano samAnAdhikaraNa samAnakAlIna dhvasa mAnasikaduHkhadhvaMsa che. teno pratiyogI mAnasika duHkha che) muktimAM AtyaMtika duHkhadhvaMsa hoya che. teno artha e ke-te duHkhadhvasanA samaye bIjuM koI duHkha hotuM nathI. muktinI kSaNe thato duHkhadhvaMsa duHkhono asamAnakAlIna che. arthAt carama du:khadhvaMsa du:khaasamAnakAlIna hovAthI AtyaMtika che mATe te ja mukti che. pradarzita anumAnamAM du:khatvane pakSa banAvI AvA duHkhadhvasane sAdhya rUpe sthApita karavAmAM Avyo che. sva eTale du:khatva, tenA Azraya banatA duHkhano asamAnakAlIna dhvaMsa caramadu:khano dhvaMsa che. teno pratiyogI caramadu:kha che temAM duHkhatva rahe che. Ama duHkhatva svAzrayAsamAnakAlInaasapratiyogivRtti che. ahIM duHkhatvena sakala duHkhono (sakala AtmAnA) dhvaMsa thavAno nathI mATe duHkhatvane sthAne devadattaduHkhatvane pakSa tarIke rajU karyuM che. prastuta sAdhyanI siddhi mATe hetu che-AryamatravRttatva. teno artha che #AryataravRttitve sati >>AryavRttitvam du:kha mAtra janya che ane anya bhAvamAtra vinAzI hoya che tethI dhvasapratiyogI hoya che. je dharma mAtra kArya banatA padArthomAM ja raheto hoya te dharma potAnA AzrayanA asamAnakAlIna dhvasanA pratiyogImAM vRtti hoya che. udAharaNa tarIke pradIpatva nAmano dharma kAryabhUta pradIpamAM rahe che. ane te potAnA Azraya pradIpanA asamAnakAlIna pradIpadhvaMsanA pratiyogImAM vRtti che. dIvAnI jyota janya che ane jyAre te bujhAya che tyAre jyota zeSa rahetI nathI. Ama jyota potAnA asamAnakAlIna jyotanA nAzanI pratiyogI che. AvI jyotimAM raheto hata~Ipatra dharma udAharaNa tarIke abhipreta che. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (4) na cApavargasyoktarUpasya sukhavirodhitayA na puruSArthatvasambhavaH, sukhAbhAvaniyatatve'pi duHkhAbhAvatvenAtyantikatvAvizeSitena ca tadvizeSitena ca tatrecchotpattau bAdhakAbhAvena prayojanatvopapatteH / na ca sukhAbhAvaniyatatvena dveSasambhavAt tatra necchAsambhava iti vAcyam / svataHprayojanasya dveSaviSayatvA (4) zabdArtha :-"du:khAbhAva rUpa apavarga sukhavirodhI che tethI puruSArtha banI zake nahIM A vAta khoTI che. mokSamAM sukhAbhAva niyata hovA chatAM duHkhAbhAvane lIdhe viSayaka icchA utpanna thavAmAM bAdha nathI. tethI AtyaMtika vizeSaNathI viziSTa du:khAbhAva rUpe ke AtyaMtika vizeSaNathI avizeSita du:khAbhAvarUpe mukti viSayaka icchA utpanna thavAmAM koI bAdhaka nathI. tethI du:khAbhAva prayojana banI zake che. kAryamAtravRttitva rUpa hetu ghaTatva vageremAM che. ghaTatva rUpa dharmamAM sAdhyano saMdeha thaI zake che. ghaTa ane ghaTadhvasa samAnakAlIna che ke nahIM ? Avo saMdeha thaI zake che. caramaghaTano dhvaMsa saMdehAspada che. sAdhyano saMdeha vyabhicAra saMdehanuM kAraNa bane che. vyabhicArano saMdeha hoya to vyAptinuM grahaNa kevI rIte thaI zake? AthI kAryamAtravRttitvane badale saMtatitvane heturUpe grahaNa karyuM che. je kAryo satata cAle che tene saMtati kahevAya. je dharma satata cAlatA kAryomAM ja raheto hoya te dharma potAnA AzrayabhUta padArthanA asamAnakAlIna evA dhvasanA pratiyogImAM vRtti hoya che. ghaTava dharma saMtatirUpa kAryavRtti nathI tethI tene laIne vyabhicAra saMdehanI Apatti nathI. saMtatirUpa dharma etatvadIpa- vagere che. temane laIne vyAptino graha thaI zake che. saMtatirUpa kAryo kyAreya cirakAla sudhI cAlatA nathI. temano jo pUrNapaNe nAza na thAya to cirakAla sudhI temanI utpatti thayA ja kare-A tarka uparokta anumAnano prayojaka che. jema potAnA pradhAna kAraNa dIvAnA nAzathI jyotano atyaMta nAza thAya che tema potAnA ( duHkhanA) pradhAna kAraNa vAsanA vagereno tattvajJAna dvArA nAza thatA duHkhano paNa atyaMta uccheda thAya che. anumAnanI jema hRti paNa muktimAM pramANa che. 'tma jJAtivya:' ahIM jJI dhAtune vidhyarthamAM tavya pratyaya thayo che. vidhi isAdhanatAne jaNAve che. A vAkyamAM ja 'na sa punarAvartata' A zabdo dvArA zarIranA saMbaMdhano AtyaMtika abhAva jaNAya che. vidhibodhaka tavya pratyaya dvArA teno ja iSTa sAdhana tarIke bodha thAya che. Ama "atyaMta zarIra saMbaMdhAbhAvarUpa iSTa-sAdhanA jJAnano viSaya AtmA che" Avo A zrutino artha thAya. te atyaMta duHkhAbhAvarUpa muktimAM pramANa che. (4) vivaraNa - 2 ityAdi zaMkAgraMthano A Azaya che- nyAya mate sukha ane duHkha paraspara virodhI padArtha nathI. kAraNa ke banne paraspara abhAva rUpa nathI. duHkha ane duHkhAbhAva vacce virodha che. sukha ane sukhAbhAva vacce virodha che. du:khAbhAvarUpa muktimAM duHkha nathI tema sukha paNa nathI. Ama duHkha ane du:khAbhAva viruddha che. ane du:khAbhAva ane sukhAbhAva samakAlIna che. tethI duHkha sukhAbhAvanuM paNa virodhI raheze. duHkhAbhAva sukhAbhAvano vyApya banaze. A rIte duHkhAbhAva duHkhanI jema sukhano paNa virodhI banaze. sukhanA virodhanuM jJAna pravRttijanaka icchAnuM pratibaMdhaka che tethI sukhavirodhI duHkhAbhAvarUpa mukti, puruSanI icchAno viSaya nahIM bane arthAt puruSArtha nahIM bane." (sukhanA virodhI padArthamAM pravRtti karavAnI icchA thatI nathI. jema gurujana sAthe saMbhASaNa kAminIsaMbhogajanya sukhanuM virodhI che tethI te sukhanA kALamAM gurajanasaMbhASaNamAM pravRtti karavAnI icchA thatI nathI tema apavarga sukhano virodhI che tethI Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH yogytvaat| nanu dharmAdinAzakatattvajJAnadvArA sukhanivRttisAdhakatvena mokSopAye yogAbhyAsAdau dveSasambhavAdvizeSadarzinAM pravRttyanupapattiriti cet / sukheSUtkaTarAgavatAM viSayiNAM sukhAbhAve utkaTadveSodayena mokSopAye na bhavatyeva pravRttiH / 8 zaMkA :-mukti sukhAbhAvanI niyata (vyApya) che. tethI temAM dveSa thavAthI (muktimAM) icchAno saMbhava nathI. samAdhAna :svataH prayojana dveSano viSaya banavA mATe (svarUpathI) ayogya che. temAM paNa icchA thavI zakya nathI.) A zaMkAnuM samAdhAna kare che ke--apavarga bhale sukhAbhAva vyApya hovAthI sukha virodhI hoya paNa du:khAbhAvarUpe temAM icchA thavAmAM koI bAdhaka nathI. sukhAbhAva ane duHkhAbhAva samaniyata che, eka nathI. tethI apavargamAM sukhAbhAvanI buddhi thavA chatAM duHkhAbhAvatvena icchA thavAmAM koI bAdha nathI. apavarga duHkhAbhAvatvena icchAno viSaya bane che. apavargamAM duHkhAbhAva ane sukhAbhAva banne che. paraMtu apavarga jyAre duHkhAbhAvatvena icchAno viSaya bane tyAre ja temAM pravRtti thAya che. eTale apavargamAM sukhAbhAvatva ane duHkhAbhAvatva nAmanA dharmo che. temAMthI duHkhAbhAvatva dharmanuM anusaMdhAna thAya tyAre ja puruSane temAM pravRttinI icchA thAya che. apavargamAM duHkhAbhAvatva dharmanuM anusaMdhAna kevA prakAre thAya che e viSe be mata che. sAMkhyonA mate--apavargamAM AtyaMtikatvaviziSTa duHkhAbhAvatva dharmanuM anusaMdhAna thAya che. eTale apavarga AtyaMtika duHkhAbhAvatvena icchAno viSaya bane che. naiyAyikonA mateapavarga AtyaMtika du:khAbhAvarUpa che. chatAM icchAviSayatvena anusaMdhAna karatI vakhate duHkhAbhAvane AtyaMtikatvathI vizeSita karavAnI jarUra nathI. A be matano gadAdhare ullekha karyo che. prazna :-sukhAbhAvanuM jJAna apavargamAM icchAno pratibaMdha nathI karatuM. e vAta sAcI paNa jemAM sukhAbhAvanuM jJAna thAya temAM dveSa thAya che. ane jemAM dveSa thAya che temAM icchA thaI zakatI nathI. apavargamAM 'sukha nathI' evuM jJAna dveSa utpanna karaze tethI apavargamAM icchA thavAno saMbhava nathI. javAba H--svataH prayojana bananAro padArtha svabhAvathI ja dveSano viSaya hoto nathI. je dveSano viSaya hoya te icchAno viSaya nathI banato ane icchAno viSaya bane temAM dveSa hoto nathI. svataH prayojanamAM dviSTasAdhanatA ghaTita sAmagrI ja hotI nathI. kemake svataH prayojana svataMtra icchAno viSaya bane che. ane svataMtra icchA anukULatA jJAna ghaTita ja hoya che. sAdhanamAM dveSa thaI zake che. sAdhyamAM dveSa hoI zakato nathI. prazna :-sAdhyamAM dveSa na hoya. sAdhanamAM hoI zake che. mokSa sAdhya che. yogAbhyAsAdi tenAM sAdhana che. yogAbhyAsa tattvajJAnanuM kAraNa che. tattvajJAnathI dharma (puNyarUpa adRSTa)no nAza thAya che. dharmanA nAzathI sukhano nAza thAya che. Ama 'yogAbhyAsa paraMparAe sukhano nAzaka che' evuM vizeSa darzana jemane thaze temane yogAbhyAsa para dveSa thaze ane teo temAM pravRtti nahIM kare. javAba :-(nanu ityAdithI upasthita thayelI zaMkAno gadAdhara vistRta javAba Ape che.) be prakAranA AtmAo che. viSayI ane vivekI. viSayI AtmAne sukhamAM utkaTa rAga hoya che. tethI ja jemAM sukha na hoya temAM utkaTa dveSa hoya che. sukhamAM utkaTa rAga hoya to sukhAbhAvamAM utkaTa dveSa utpanna thAya. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 9 taduktaM maNikRtA-'"tasmAdavivekinaH sukhamAtralipsavo bahutaraduHkhAnuviddhaM sukhamuddizya 'ziro madIyaM yadi yAti yAtu' iti kRtvA paradArAdiSu pravartamAnAvaraM vRndAvane zUnye ( ramye) zRgAlatvaM vRNomyaham / na tu vaizeSikIM muktiM prArthayAmi kadAcana // ityAdi vadanto nA'trA'dhikAriNaH / ye ca vivekino'smin saMsArakAntAre kiyanti du:khadurdinAni kiyatI vA sukhakhadyotikA iti kupitaphaNiphaNAmaNDalacchAya zaMkA :-tattvajJAna dvArA dharmAdino nAza thAya che. tenAthI sukhanI nivRtti thAya che. Ama yogAbhyAsa vagere mokSanA upAya sukhanivRttinA sAdhaka hovAthI temanA viSe dveSa janme che. mATe vizeSadarzI jIvonI temAM pravRtti thaze nahIM. samAdhAna :-jemane sukhano utkaTa rAga che tevA viSayI jIvone jemAM sukha na hoya temAM dveSa thAya che. tethI mokSanA upAyamAM temanI pravRtti nathI ja thatI. (A bAbata) tattvaciMtAmaNikAre paNa kahI che, ''tethI avivekI ane mAtra sukhanA lAbhanI icchA dharAvanArA AtmAo ghaNA duHkhathI yukta sukhane uddezIne ziro mavIya ddhi yAtu yAtu' (mAruM mAthuM jatuM hoya to bhale jatuM) evuM vicArI parastrI vagere pApamAM pravRtti kare che. teo kahe che--'vasatizUnya vRMdAvanamAM ziyALa yogAbhyAsa vageremAM viSayI jIvone sukhAbhAvanuM jJAna thavAthI utkaTa dveSa thAya che. tethI temanI mokSanA upAyamAM pravRtti thatI nathI. A bAbatamAM tattvaciMtAmaNikAranI saMmati darzAve che. temaNe lakhyuM che ke--''avivekI jIvone eka mAtra sukha prApta karI levAnI icchA hoya che. teo thoDA sukhanI pAchaLa ghaNuM duHkha joI zakatA nathI. tethI tevA bahudu:khaphalaka alpasukhane mATe teo pravRtti kare che. AvA sukhane mATe teo mAthuM ApavA paNa taiyAra thaI jAya che. 'rAvaNe sItA mATe dasa mAthA ApyA hatA to parastrI mATe eka mAthuM ApavAmAM mane zuM takalIpha che ?' AvI temanI vicAraNA hoya che. A vicAraNAthI ja teo parasrIgamana vagere pravRtti kare che. mokSa upa2 temane utkaTa dveSa hoya che. mokSamAM javA karatAM vRMdAvananA jaMgalamAM ziyALa thavuM sAruM A temanI vicArasaraNI hoya che. AvA avivekI viSayI jIvo A zAstranA adhikArI nathI (evuM tattvaciMtAmaNikAra kahe che.) vivekI jIvo sukha-duHkhanuM vibhAjana karI zake che. temane saMsAra jaMgala jevo lAge che. jaMgalamAM sUryano prakAza alpa ane khajUAno prakAza vadhu hoya che tema saMsAramAM duHkho vadhu ane sukho thoDA che. prApta thayelA sukha paNa alpa samaya mATe ja hoya che mATe AvA sukhane teo choDavA taiyAra thAya che. AvA vivekI jIvo ahIM adhikArI che.'' avivekI jIvone sukhanA utkaTa rAgane kAraNe mokSanA upAya para dveSa thAya che. paraMtu vivekI jIvone sukha bahutara duHkhathI anuviddha jaNAya che tethI sukha upara utkaTa rAga thato nathI. je viSayamAM utkaTa rAga na hoya tenI viruddhanA viSayamAM utkaTa dveSa paNa na hoya. sukha upara utkaTa rAga na hoya to Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH pratimamidamiti manyamAnAH sukhamapi hAtumicchanti te'trAdhikAriNaH' iti / vivekinAntu bahutaraduHkhAnuviddhatayA sukhe notkaTarAga iti tadabhAve'pi notkaTadveSa iti balavaddveSaviSayasAdhanatvasyaiva pravRttivirodhitayA mokSopAye na pravRttyanupapattiH / svarge'pi pAtabhayAdijanyaduHkhAnuviddhatayA kSayitayA ca na vivekinAmutkaTo rAgaH / rAgadveSayorutkaTatvaM jAtivizeSaH pravRttinivRttibhyAM kalpanIyaH / tanniyAmikA ca sAmagrI tattajjJAnavyaktyAdighaTitA'nanugataiva, tulye'pi bahutaraduHkhAnuviddhatvAdijJAne sukhatadabhAvayorviSayiNAmutkaTarAgotkaTadveSodayAd vivekinAntadanudayAt / thavuM sAruM paNa vaizeSikonI mukti kyAreya icchuM nahIM AvA jIvo A zAstranA adhikArI nathI. je vivekI jIvo evuM vicAre che ke "A saMsAravanamAM duHkho keTalA durdina jeTalA (ghaNAve che ane sukho kevA khajUAnA prakAza jeTalA (alpa) che. gusse thayelA nAganI phaNAnI chAyA jevuM asthira A sukha che' evuM mAnatA, sukhane paNa choDavAnI icchA dharAvatA jIvo A zAstranA adhikArI che" vivekI jIvone to ghaNA duHkhothI vidhAyelA sukhamAM utkaTarAga thato nathI ane ane tethI muktimAM sukhano abhAva hovA chatAM temAM utkaTa dveSa thato nathI. je viSayamAM baLavAna dveSa thAya te viSayanuM sAdhana ja pravRttinuM virodhI hoya che. mokSanA upAyamAM (balavaddhaSaviSayasAdhanatva nathI tethI temAM) pravRtti na thavAnuM koI kAraNa nathI. svarganuM sukha jatA rahevAnA bhayathI janya duHkhayukta hovAthI ane kSaya pAmanAra hovAthI tethI vivekIone svarganA sukhamAM utkaTa rAga thato nathI. sukhAbhAva para utkaTa dveSa paNa na hoya. utkaTa dveSa ja pravRttino pratibaMdhaka che. yogAbhyAsa vagere mokSanA upAyamAM vivekI jIvone baLavAn dviSTa sAdhanatAnuM jJAna nathI mATe pravRttimAM koI bAdhaka nathI. prazna : ihalaukika sukho duHkhabahula hovAthI temAM vivekI AtmA pravRtti na kare te samajAya. rginuM sukha duHkhabahula nathI tethI temAM vivekI AtmAnI pravRtti thavAmAM koI bAdhaka nathI. vivekI jIvo svarga mATe pravRtti kare, mokSa mATe nahIM e Azaya che. javAba :-vivekI jIvone svargamAM paNa utkaTa rAga thato nathI. svarganuM sukha chinavAI javAno bhaya che. tema ja svarganuM sukha puNyAdhIna hovAthI kSINa thAya che. Ama svarganA sukhamAM paNa duHkhabahulatAnuM jJAna thavAthI vivekI AtmAne utkaTa rAga thato nathI. prazna :-utkaTa rAga pravRttinuM kAraNa che. utkaTa dveSa nivRttinuM kAraNa che. rAga ane dveSamAM rAgata-dveSatva vi. jAti che. paNa rAgadveSagata utkaTata jAti kyA pramANathI siddha che ? javAba :-rAga ane dveSamAM utkaTatva jAtinI siddhi anumAna pramANathI thAya che. anumAna A pramANe che 'niSTapravRttinanaa krizciddhaIrvAcchanna nanatItvItu dhaTananatIva(A rAgamAM rahelI janakatAno avacchedaka dharma kevaLa icchAtva banI zake nahIM. kAraNa ke icchAtva anutkaTa icchAmAM paNa che. AthI rAgatanI utkaTava nAmanI avAMtara jAti kalpavAmAM Ave che. prazna :-A rAga utkaTa kahevAya ane A rAga anutkaTa kahevAya tenuM niyAmaka koNa che? Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 11 (5) atha duHkhAbhAvo'pi nAvedyaH puruSArthatayeSyate / nahi mUrcchAdyavasthAyAM pravRtto dRzyate sudhIH // iti na muktijJAnaM sambhavatIti cenna / na hi duHkhAbhAvaM jAnIyAmityuddizya pravRttiH rAga ane dveSamAM utkaTatva jAtinI kalpanA pravRtti ane nivRtti dvArA thAya che. utkaTa rAga ane dveSanI niyAmikA sAmagrI te te jJAnavyakti vagerethI (bahutaradu:khAnuvidvatvajJAna) ghaTita hovAthI anugata nathI. kAraNa ke viSayIne ane vivekIne bahutaraduHkhAnuvidvatva vagerenuM jJAna samAna hoya che. chatAM viSayI vyaktine sukhamAM utkaTa rAgano udaya thAya che. duHkhamAM utkaTa dveSano udaya thAya che. paNa vivekI vyaktine utkaTa rAgadveSano udaya thato nathI. (5) zabdArtha :--prazna :-avedya du:khAbhAva puruSArtha tarIke iSTa nathI. buddhimAna mANasa mUrchAdi avasthA mATe pravRtti karato hoya tevuM dekhAtuM nathI. duHkhAbhAva rUpa muktinuM jJAna ja saMbhavatuM nathI. javAba :-(koI paNa vyakti) 'mAre du:khAbhAvane jANavo che' e uddezathI pravRtti karatI javAba H-rAganI janaka sAmagrI ja utkaTatvAnutkaTatvanI niyAmikA che. kArya mAtra pratye pratibaMdhakAbhAva kAraNa che. pravRtti rUpa kArya pratye bahutaraduHkhAnuviddhatvanuM jJAna pratibaMdhaka che. dareka pravRttimAM pratibaMdhako alaga alaga rahevAnA. tethI tadghaTita abhAvarUpa sAmagrI paNa alaga alaga raheze. Ama, te te jJAnavyaktighaTita sAmagrI ja utkaTatva ke anutkaTatvanI niyAmikA banaze. pratyeka jJAnavyakti bhinna bhinna hovAthI A sAmagrI ananugata raheze. prazna :-utkaTatva anutkaTatvanI sAmagrI anugata kema na thaI zake ? bahutaradu:khAnuvidvatvajJAnaghaTita sAmagrI anutkaTatvanI niyAmikA ane bahutaraduHkhAnuvidvatvajJAnAbhAva ghaTita sAmagrI utkaTatvanI niyAmikA banI zake che. javAba :viSayI vyaktine upabhogamAM duHkhAnuviddhatvanuM jJAna hovA chatAM rAga thAya che. ane vivekI vyaktine duHkhAnuviddhatvanuM jJAna thatA utkaTa rAga thato nathI. te ja rIte dveSanuM paNa samajI levuM. Ama duHkhAnuviddhatvanuM jJAna samAna hovA chatAM viSayI ane vivekI AtmAnI pravRttimAM aMtara paDe che te darzAve che ke ekaluM du:khAnuvidvatvanuM jJAna utkaTatva ke anutkaTatvanuM niyAmaka nathI. tethI te te jJAnavyaktine svataMtrarUpe ja utkaTatva-anutkaTatvanI niyAmikA mAnavI rahI. tema karavAmAM te anugata na rahe to paNa bAdha nathI. (5) vivaraNa H--nyAyamate muktimAM jJAna nathI. mukti du:khAbhAvarUpa hoya to paNa tenuM jJAna thavAnuM nathI eTale muktinI du:kharahita avasthA mUcchita vyakita jevI che. koI buddhimAna AvI mukti pAmavAno prayatna na kare. muktimAM du:kha na hoya paNa 'mane duHkha nathI' e saMvedana paNa na hoya te iSTa nathI. tAtparya ke--mukti kevaLa du:khAbhAvarUpa na hotA du:khAbhAvajJAna rUpa hovI joIe. du:khAbhAvanA jJAnane uddezIne ja muktimAM pravRtti thaze. A zaMkA graMthano Azaya che. samAdhAna graMthanuM tAtparya e che ke--puruSanI pravRttinuM uddezya duHkhAbhAva hoya che. du:khAbhAvanuM jJAna Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH kintu duHkhaM me mAbhUdityuddizya svata eva bahutaraduHkhajarjarakalevarA duHkhAbhAvamuddizya maraNe pravartamAnA dRzyante / (6) atha duHkhanivRttiH duHkhasya dhvaMsarUpo'bhAvaH, na tu prAgabhAvAtyantAbhAvau nityatvenA'sAdhyatvAt, dhvaMsasya cA'nantarotpannavizeSaguNAdeva sambhavena na tattvajJAnAdyupayogaH / nanu svasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvA'samAnakAlInatvarUpAtyantikatvAvizeSitaduHkhadhvaMsatvarUpApavargatvAvacchinnatvasya tattvajJAnanirapekSakAraNAntarAnna 12 nathI. paraMtu 'mane duHkha na thAya' e uddezathI pravRtti kare che. (e mATe) ghaNA duHkhothI jarjarita zarIravALA loko duHkhAbhAvane uddezIne jAte ja maraNamAM pravRtti karatA dekhAya che. (6) zabdArtha :--pUrvapakSa :-duHkhanivRtti eTale duHkhano dhvaMsarUpa abhAva. duHkhano prAgabhAva ke du:khano atyaMtAbhAva duHkhanivRtti hoI na zake, kAraNa ke te banne nitya hovAthI sAdhya nathI. duHkhano dhvaMsa potAnI pachI utpanna thanArA vizeSa guNathI ja thAya che tethI duHkhaUsa mATe tattvajJAna upayogI nathI. nahIM. zarIranI pIDAthI kaMTALIne AtmahatyA karavA pravRtta thatI vyaktinI apekSA e nathI hotI ke 'mane mArA duHkhonI muktinuM jJAna thAya.' tenuM uddezya kevaLa duHkhAbhAva ja hoya che. Ama duHkhAbhAvanuM jJAna uddezya banI zakatuM nathI. duHkhAbhAva ja pravRttinuM uddezya che. mATe mukti paNa du:khAbhAva rUpa ja hovI ghaTe. (6) vivaraNa :-duHkhanivRtti eTale duHkhano abhAva. cAra prakAranA abhAvamAMthI anyonyAbhAva sivAyanA traNa abhAvo paikI eka prakArano abhAva duHkhapratiyogika kahI zakAze. mukti; duHkhaprAgabhAvarUpa, duHkhaUsarUpa ke duHkhAtaMtAbhAvarUpa mAnI zakAya. temAM du:khano prAgabhAva ke atyaMtAbhAva mukti banI zake nahIM, kema ke--A baMne abhAva ajanya che; jyAre mukti janya che. ajanya vastu kArya ke sAdhya hotI nathI. AthI duHkhaUsane ja mukti kahevI rahI. duHkha AtmAno vizeSa guNa che. yogya vibhunA vizeSa guNa svAnaMtarotpanna vizeSaguNathI ja nAza pAme che. tethI duHkhaUsa mATe tattvajJAna upayogI nathI. nanu ityAdi dvArA upasthita karavAmAM Avela zaMkA graMthanuM tAtparya e che ke--acarama duHkhano dhvaMsa svAnaMtarotpanna duHkha dvArA thAya, paNa carama duHkhamAM uparokta niyama lAgu pADI zakAto nathI. te mATe tattvajJAna Avazyaka che. je duHkhadhvaMsa pachI bIjuM duHkha utpanna thavAnuM nathI. tevA duHkhadhvaMsane AtyaMtika du:khadhvaMsa kahevAya che. AtyaMtikatvanI paribhASA A prakAre che--'svasamAna dhiraLavu:svapramAvAsamAnAInatvam' du:kha AtmAmAM rahe che. duHkhadhvaMsanuM adhikaraNa paNa AtmA che. bhaviSyamAM je duHkha utpanna thavAnuM hoya teno prAgabhAva AtmAmAM rahe. AtmAmAM duHkhadhvaMsa ane duHkhaprAgabhAva samAna kAle rahe te duHkhadhvaMsa AMzika athavA anAtyaMtika hoya che. duHkhadhvaMsa ane duHkhaprAgabhAva samAna kALe na rahe eTale bhaviSyamAM eka paNa duHkha utpanna thavAnuM na hoya tevo duHkhaUsa AtyaMtika kahevAya. AtyaMtika duHkhadhvaMsa pachI duHkhAMtara hotuM Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 13 nirvAha iti cet, evamapi na tAdRzadharmasya tattvajJAnajanyatAvacchedakatvasambhavaH / caramaduHkhadhvaMsadazAyAM tadvatyAtmani duHkhajanakAdharmarUpakAraNaviraheNa duHkhAnutpattyA'rthavazAdeva tasya svasamAnAdhikaraNaduHkhA'samAnakAlInatvanirvAhAt / arthasamAja avAMtara pUrvapakSa :-duHkhadhvasanA adhikaraNamAM rahetA duHkhaprAgabhAvanuM asamAnakAlInatva rUpa AtyaMtikatvathI vizeSita duHkhadhvaMsatva apavargasvarUpa che. tadavacchinna apavargano tattvajJAna sivAyanA kAraNathI nirvAha thato nathI mATe tattvajJAna jarUrI che. (avAM pU.pa.ne) javAba -tema chatAM te vizeSaNathI vizeSita apavargava nAmaka dharma tattvajJAnanirUpita janyatAno avacchedaka banI zakato nathI. kAraNa ke jyAre AtmAmAM carama du:khano dhvaMsa thAya che tyAre duHkhanuM janaka adharmarUpa kAraNa hotuM nathI. Ama karaNAbhAvathI ja duHkhanI utpatti thatI nathI. A rIte duHkhadhvaMsasamAnAdhikaraNa duHkhanA asamAnakAlInatvano nirvAha thaI jAya che. arthasamAjarUpa bAdhakagrasta dharma kAryatAno avacchedaka banI zake nahIM. tema na mAnIe nathI tethI svAnaMtarotpanna duHkhathI te nAzya hoya che te kahI zakAtuM nathI. AtyaMtika duHkhadhvasanuM kAraNa tattvajJAna sivAya koI nathI. e mAnyA vinA chUTako nathI. pUrvapakSa avAMtara zaMkA graMthano uttara Ape che ke-upara kahyuM tema duHkhadhvaMsatvane AtyaMtikatvathI vizeSita karavA chatAM paNa te tattvajJAnaniSThakAraNatA nirUpita kAryatAno avacchedaka dharma thaI zakato nathI. arthasamAja rUpa doSa temAM bAdhaka bane che. arthasamAja nAmanA bAdhakathI grasta dharma kAryatAno avacchedaka banI zakato nathI. kAryatAvacchedaka dharma viziSTa hoya te sthaLe tadghaTaka vizeSaNa bhAga abhipreta kAraNasAmagrIthI anya klapta kAraNa sAmagrI dvArA siddha hoya to arthasamAja bAdhaka bane che. AvA sthaLe kAraNasAmagrI arthasamAjasiddha kAraNasAmagrI kahevAya che. spaSTa che ke kAryatAvacchedakaghaTaka vizeSaNa jo prathamataH ja anya sAmagrI dvArA siddha hoya to prastuta kAraNa sAmagrI tenI utpAdaka kevI rIte banI zake ? dAkhalA tarIke paTaviziSTaghaTatva kAryatAvacchedaka che. temAM paTarUpa vizeSaNanI sAmagrI ghaTanI daMDAdi sAmagrIthI bhinna (anya) che. te sAmagrInI kAraNatA pUrvakalupta che. tethI paTaviziSTaghaTarUpa kArya mATe daMDAdi kAryasAmagrI arthasamAjagrasta bane che, A kAraNe daMDAdiniSTha kAraNatA nirUpita kAryatAno avacchedaka dharma paTaviziSTaghaTatva banI zakto nathI. prastuta sthaLe kAryatAvacchedaka duHkhadhvaMsatva dharma AtyaMtikatvathI vizeSita che. svasamAnAdhikaraNa du:khaprAgabhAva-asamAnakAlInatva AtyaMtikatva che. tAdeza asamAnakAlInatva rUpa vizeSaNa prastuta (du:khadhvasa) kAryanI sAmagrIthI bhinna sAmagrI dvArA siddha che. AtmAmAM jayAre chellA duHkhano dhvaMsa thAya che te vakhate adharma hoto nathI. adharma duHkhanuM kAraNa che. ethI adharmAbhAva duHkhAbhAvanuM kAraNa che. caramaduHkhadhvasa rUpa du:khAbhAvanI kAraNatA adharmAbhAvamAM pUrvaipta che. Ama svasamAnAdhikaraNaduHkha-asamAnakAlInatvano nirvAha adharmAbhAvathI ja thaI jAya che. tethI tattvajJAnaniSThakAraNatA arthasamAjagrasta che. AthI AtyaMtikatvathI vizeSita duHkhadhvaMsatva kAryatAvacchedaka banI zakaze nahIM. prazna :-arthasamAjagrasta dharmane kAryatAvacchedaka mAnavAmAM zuM Apatti che ? javAba -bIjA puruSanuM duHkha potAnA duHkhanuM samAnakAlIna na hoya tyAre svakIya- duHkhadhvasa Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 muktivAdaH rUpabAdhakagrastasya kAryatAnavacchedakatvAt / anyathA puruSAntarIyaduHkhAsamAnakAlInaduHkhadhvaMsatvAderapi kiJcitkAraNakAryatAvacchedakatvApAtAt / (7) maivam / arthasamAjasthale hi sAdhakAbhAva eva kAryatAvacchedakatvabAdhakaH upadarzitamuktitvAvacchinnaM prati tattvajJAnahetutAyAH zrutismRtyAdisAkSikatayA na baadhH| to bIjA puruSanA duHkhanA asamAnakAlIna duHkhadhvaMsatva vagere dharmo koIka kAraNanI kAryatAnA avacchedaka banI jaze. (7) zabdArtha -uttarapakSa : A vAta khoTI che. arthasamAjasthaLe kAryatAvacchedakano bAdhaka sAdhakAbhAva ja che. uparyukta (vizeSaNaviziSTa) muktitvAvacchinna (mukti) pratye tattvajJAna kAraNa che, temAM zruti ane smRti sAkSI che. tethI bAdha nathI. puruSAMtarIya duHkhaasamAnakAlIna bane. tAdeza AtyaMtikatva vizeSita duHkhadhvasatva kAryatAvacchedaka banI zake nahIM e spaSTa che. temAM pratItivirodha che. arthasamAjagrasta sAmagrIne bAdhaka nahIM mAnIe to pratItiviruddha puruSAMtarIyadu:khAsamAnakAlInadu:khadhvaMsatva paNa kAryatAvacchedaka banI zake. A Apatti che mATe ja arthasamAjaprasta dharmane kAryatAvacchedaka mAnatA nathI. (7) vivaraNa -atha ityAdi pUrvapakSa sAme siddhAMtapakSanI rajUAta kare che. maivam ityAdi dvArA. arthasamAja rUpa bAdhakathI grasta dharma kAryatAvacchedaka na banI zake A pUrvapakSanI dalIla che. arthasamAjagrasta dharma kAryatAvaracchedaka na banI zake. paNa kyAre ? jyAre prastuta kAraNasAmagrI kAryatAvacchedakaghaTaka vizeSaNanI sAdhaka na hoya tyAre. kAraNasAmagrI jo kAryatAvaracchedakaghaTaka vizeSaNanI sAdhaka hoya to arthasamAja bAdhaka nathI. daMDAdi sAmagrI kAryatAvacchedakaghaTaka paTarUpa vizeSaNanI sAdhaka nathI mATe paTaviziSTaghaTatva arthasamAjagrasta che. prastuta sthaLe tattvajJAna potAnA kAryatAvaracchedakaghaTaka vizeSaNanuM asAdhaka nathI, paNa sAdhaka che. tattvajJAna AtyaMtikatvaviziSTa du:khadhvasanuM kAraNa che. A kAraNatA zruti ane smRti dvArA siddha che. '3:venA vimuzarata' ityAdi vacano AtyaMtikatva-viziSTa-du:khadhvaMsatvAvacchinna pratye tattvajJAnanI kAraNatA siddha kare che. Ama tattvajJAna kAryatAvacchedakaghaTaka vizeSaNanuM sAdhaka che. tethI arthasamAja doSa bAdhaka banato nathI. prazna :-tattvajJAnanI kAraNatAmAM arthasamAjagrastatva nAmano doSa bhale na hoya paNa niSThayojana- ane gauravarUpa bAdhaka to che ja. upara kahyuM tema caramaduHkhadhvaMsa dazAmAM asamAnakAlInatvano nirvAha adharmarUpa kAraNanA abhAve ja thaI jAya che mATe kAryatAvacchedakaghaTaka vizeSaNa niprayojana bane che. bIjuM, tAdeza asamAnakAlInatva guru dharma che. te avacchedaka banavAmAM bAdhaka che. javAba :-bAdhakane kAraNe tattvajJAna AtyaMtitvaviziSTa muktitvAvacchinnanuM kAraNa bhale na kahI zakAya paNa prayojaka banavAmAM koI bAdhaka nathI. je anyathAsiddha na hoya ane kAryaniyatapUrvavRtti hoya tene kAraNa kahevAya. jenI niyatapUrvavartitA siddha na thaI zakatI hoya chatAM je anyathAsiddha paNa na hoya te prayojaka kahevAya. bIjA zabdomAM kahIe to je kAraNa tarIke sAbita bhale na thatuM hoya paNa jenA vinA kAryano nirvAha na thaI zake te prayojaka kahevAya. prastuta sthaLe tattvajJAna muktinuM niyatapUrvavarti nathI paNa Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH mAbhUdvA tAdRzamuktitvAvacchinnaM prati kAraNatA tathApi tadavacchinne tattvajJAnasya prayojakatvaM durvArameva, tattvajJAnaM vinA pApapravAhavicchedasyAsambhavena duHkhAnuvRtterAvazyakatayA duHkhadhvaMse duHkhAsamAnakAlInatvAnirvAhAt / yena vinA yaddharmAvacchinnAnirvAhastasyaiva tadavacchinnaprayojakatvAt / prayojakatvaJca svarUpasambandhavizeSaH / iSTaprayojakatvajJAnamevopAyecchAheturiti mumukSayA tattvajJAnecchAnirvAhaH / "duHkhenAtyantaM 15 athavA to tevI AtyaMtikatva vizeSaNa viziSTa muktitvAvacchinna (mukti) pratye (tattvajJAnanI) kAraNatA nathI tevuM mAnI laIe tema chatAM muktitvAvacchinna (muktirUpa kAryanuM) prayojaka to tattvajJAna banI ja zake che. tattvajJAna vinA pApanI paraMparAno viccheda thavo asaMbhava che. pApaparaMparAno viccheda na thAya to duHkhanI anuvRtti cAlu rahe. duHkhanI anuvRtti cAlu rahe to duHkhaUsamAM duHkhAsamAnakAlInatvano nirvAha thaI zake nahIM. (mATe tattvajJAna AtyaMtika duHkhadhvaMsanuM prayojaka che). jenA vinA yuddharmAvacchinnano nirvAha na thAya te ja tadavacchinnano prayojaka bane. ane prayojakatva svarUpasaMbaMdhavizeSa rUpa che. iSTaprayojakatvajJAna ja upAyaicchAno hetu che. tethI mokSanI icchA dvArA tattvajJAnanI icchAno nirvAha thAya che. paraMparayA muktinuM nirvAhaka che. tattvajJAnathI pApapravAhano viccheda thAya che. pApapravAhano viccheda thavAthI duHkhanI anuvRtti aTake che. tethI caramaduHkhadhvaMsamAM duHkhAsamAnakAlInatvano nirvAha thaI zake che. Ama paraMparAe kAraNa banIne tattvajJAna AtyaMtikaduHkhanivRttinuM sAdhaka che mATe prayojaka banavAmAM koI bAdha nathI. prayojakatvanI paribhASA e che ke--jenA vinA jeno nirvAha na thAya te tenuM prayojaka kahevAya. tattvajJAna vinA duHkhaUsamAM duHkhAsamAnakAlInatvano nirvAha thato nathI mATe tattvajJAna duHkhAsamAnakAlInatvaviziSTa du:khadhvaMsanuM prayojana che. prazna :-prayojakatvanI paribhASA to spaSTa thaI paNa tattvajJAnamAM ke anya prayojakomAM rahetI prayojakatA padArtha kiMsvarUpa che ? javAba :-prayojakatA te te padArthanA svarUpavizeSa rUpa ja che. viSayatA, vizeSaNatA vagerenI jema prayojakatA paNa eka prakArano svarUpasaMbaMdha che. 'rDAmAvAvuM dhAmAva:' A sthaLe daMDAbhAva padottara paMcamI vibhaktino artha kAraNatA nathI kAraNa ke abhAva koInuM kAraNa banI zakato nathI. AthI ahIM paMcamI vibhaktino artha prayuktatva karavAmAM Ave che. ghaTAbhAvano nirvAha daMDAbhAva vinA thato nathI mATe daMDAbhAva ghaTAbhAvano prayojaka che. Ama TunDAbhAvaprayudhAmAva: Avo anvayabodha thAya che. daMDAbhAvamAM rahelI prayojakatA daMDAbhAva svarUpa ja che. daMDAbhAvathI atirikta rUpe prayojakatAne samajAvI zakAtI nathI mATe A prayojakatA svarUpasaMbaMdha rUpa che. prazna :-tattvajJAna muktinuM kAraNa na hoya ane prayojaka hoya to tattvajJAnane muktinuM kAraNa darzAvatI zrutio apramANika Tharaze. 'duHhenAtyanta vimukttazrvarati' (tattvajJAnI duHkhathI atyaMta mukta rahe che.) A zrutimAM tattvajJAnane AtyaMtika duHkhAbhAvanuM kAraNa darzAvyuM che. 'azarIra vAvamAM priyApriye na Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH vimuktazcarati" "azarIraM vA vasantaM na priyApriye spRzata" ityAdizruti - vAkyAni ca tattvajJAnavatAM duHkhAtyantavimuktibodhakAni vimuktiprayojakatvaparANyeveti / 16 (8) yattu duHkhAnutpAda eva mokSaH, sa ca prAgabhAvarUpatayA'janyo'pi tattvajJAnAdisAdhya:, [ yoga kSemasAdhAraNasAdhanatAjJAnasyaiva ca pravartakattvam, 'duHkhaM me mA bhUd' ityuddizya vaidike prAyazcittAdau laukike cAhikaNTakApanayanAdau 'du:ghenAtyAM vimuttazrRti' 'JazarIra vA vasataM priyApriye na spRzata:' vagere zrutivAkyo 'tattvajJAnIone duHkhathI atyaMta mukti maLe che,' e jaNAve che, te vimuktinA prayojakatvane ja jaNAve che. (8) zabdArtha :-vaLI je prAbhAkarono mata che ke-duHkhanI anutpatti ja mokSa che. te prAgabhAva rUpa hovAthI ajanya che chatAM tattvajJAna AdithI sAdhya che. (iSTa sAdhanatA jJAnanI jema) kSemasAdhanatAjJAnamAM paNa pravartakatva che. 'mane duHkha na Ave' A uddezyathI prAyazcita vagere vaidika spRzata:' (tattvajJAnathI zarIrarahita avasthA pAmela AtmAne sukhaduHkha sparzatA nathI.) A zrutimAM paNa tattvajJAnanI kAraNatA ja darzAvI che. javAba :-uparokta zrutio tattvajJAnanI kAraNatAno bodha karAvatI nathI paraMtu prayojakatA ja darzAve che. zrutithI prayojakatAno bodha thavAmAM koI Apatti nathI. (8) vivaraNa :-du:khadhvaMsa mukti che te naiyAyikono mata che. mImAMsA darzananI mukhya traNa zAkhAo che. prAbhAkara, kumArila bhaTTa, murArI mizra. temAM prAbhAkaro muktine duHkhaUsarUpa na mAnatAM duHkhaprAgabhAvarUpa mAne che. (maMgala vighnadhvaMsanuM kAraNa che te navya naiyAyikono mata che. maMgala vighnaprAgabhAvanuM kAraNa che te prAbhAkarono mata che.) duHkhaprAgabhAvane mukti mAnavAmAM prazna e upasthita thAya che ke--prAgabhAva ajanya che. ajanya padArtha sAdhya ke kArya na hoya, jyAre mukti to sAdhya che. prAgabhAva rUpa mukti tattvajJAnathI sAdhya kevI rIte bane ? pravRtti pratye iSTasAdhanatAnuM jJAna kAraNa che. mokSa iSTa che ane tattvajJAna tenuM sAdhana che--AvuM jJAna thAya to tattvajJAnamAM pravRtti thAya. mokSa pratye tattvajJAnanI sAdhanatAnuM jJAna zakya ja nathI kAraNa ke--mokSa duHkhaprAgabhAva rUpa hovAthI ajanya che. te tattvajJAna sAdhya nathI mATe mokSanA upAya tarIke tattvajJAnamAM pravRttino saMbhava nathI. A praznano uttara prAbhAkaro e rIte Ape che ke pravRttinI pratye ekaluM iSTasAdhanatAjJAna kAraNa nathI. iSTasAdhanatAjJAnanI jema kSemasAdhanatAjJAna paNa pravRttinuM kAraNa che. kSema eTale prAptanI rakSA. dhanAdimAM pravRtti thAya che tenuM kAraNa iSTanI jema kSemanI sAdhanatAnuM jJAna paNa che. aprAptanI prAptimAM iSTasAdhanatAnuM jJAna kAraNa che. prAptanI rakSAmAM kSemasAdhanatAnuM jJAna kAraNa che. prazna :-sukha ke duHkhaUsane iSTa gaNIne tenA sAdhanamAM buddhimAna loko pravRtti kare che. duHkhaprAgabhAvane uddezIne pravRtti thatI nathI. mATe kSemasAdhanatAjJAna paNa pravRttimAM kAraNa che evuM kaI rIte kahI zakAya ? uttara H-govadha karanArane tajjanya adharmajanya duHkha atyAre to nathI chatAM bhaviSyamAM na thAya te Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH pravRttidarzanAt / kSemarUpaJca sAdhanatvaM labdhaparirakSaNaM siddhasyottarakAlasattvanirvAhakatvam / prAgabhAvasyApyuttarottarakAlasambandhaH pratiyogyutpAdavirodhinirvAhyaH / duHkhotpAdavirodhI ca duHkhabIjIbhUtAdharmanAzaheturAtmatattvajJAnameveti tatsAdhyatvaM duHkhaprAgabhAvasyeti prAbhAkArANAM matam / 17 ( 9 ) tadayuktam / nirvizeSitaduHkhaprAgabhAvasyA'pyuttarakAlasambaddhasya saMsAradazAsAdhAraNatayA svasamAnAdhikaraNaduHkhAsamAnakAlInaduHkhadhvaMsaviziSTa evAsau karma ane sApano DaMkha dUra karavo vagere laukika karmamAM pravRtti thatI dekhAya che. kSemarUpa sAdhanatA eTale prAptanuM rakSaNa karavuM arthAt siddha padArthanuM uttara kALamAM sattva nirvahana karavuM. prAgabhAvanA pratiyogI padArthanA utpAdanA virodhInI upasthitine kAraNe prAgabhAvano uttarakAlamAM saMbaMdha cAlu rahe che. duHkhanI utpattinuM virodhI AtmatattvanuM jJAna che. duHkhanuM bIja adharma che. adharmano nAza tattvajJAnathI thAya che. tethI duHkha utpanna thatuM nathI. Ama duHkhaprAgabhAva tattvajJAnasAdhya che. (9) zabdArtha :--koI paNa vizeSaNathI rahita uttarakAlasaMbaddha du:khaprAgabhAva saMsAradazAmAM paNa hoya che tethI potAnA adhikaraNamAM rahelA duHkhanA asamAnakAlIna duHkhadhvaMsathI viziSTa mATe te govadhajanya duHkhanA virodhI prAyazcittamAM pravRtti kare che. A pravRttinuM uddezya zuM che ? duHkha ja utpanna thayuM nathI to tenA dhvaMsane uddezIne pravRtti kevI rIte thaze ? te ja rIte sApa karaDe nahIM chatAM teno DaMkha(=dAMta) kADhavAnI pravRtti thAya che. sarpadaMzajanya duHkha nathI tethI tajjanya duHkhano dhvaMsa uddezya nathI. Ama vaidika sthaLe prAyazcittAdimAM ane laukika sthaLe DaMkha dUra karavAmAM pravRtti thAya che teno uddeza duHkhadhvaMsa nathI. Ano artha e thayo ke kevaLa utpanna thayelA duHkhano dhvaMsa karavAmAM pravRtti thAya che tevuM nathI. utpanna na thayA hoya tevA duHkha na Ave e mATe paNa pravRtti thAya che. anutpanna duHkha eTale ja duHkhano prAgabhAva. duHkha prAgabhAvanA sAdhanamAM iSTasAdhanatAnuM jJAna kAraNa nathI paNa kSemasAdhanatAnuM jJAna kAraNa banI zake che. kSemano artha che prAptanI rakSA. eTale je siddha che tenuM sattva uttarakALamAM TakAvI rAkhavuM. prAgabhAva anAdi hovAthI siddha che tenuM astittva uttarakALamAM TakI rahe te mATe pravRtti thaI zake che. prAgabhAvano pratiyogI prAgabhAvano virodhI che. ghaTa utpanna thatAMveta ghaTano prAgabhAva nAza pAme che. jyAM sudhI pratiyogI utpanna thatAM nathI tyAM sudhI prAgabhAva TakI rahe che. prAgabhAvanA pratiyogIno virodhI padArtha prAgabhAva TakAvI rAkhe che. prastuta sthaLe du:khaprAgabhAvano pratiyogI duHkha che. duHkhanuM bIja adharma che. tattvajJAna adharmano nAza kare che tethI duHkha utpanna thatuM nathI ane du:khaprAgabhAva TakI rahe che. A rIte tattvajJAna duHkhaprAgabhAvane TakAvavAmAM madadarUpa thAya che. tethI mokSa tattvajJAnathI nirvAhya che. A prAbhAkarono mata che. (9) vivaraNa :-prAbhAkarono mata ayukta che. prAbhAkaroe duHkhaprAgabhAvane mukti kahI, naiyAyikoe duHkhaUsane mukti kahI. saMsArAvasthAmAM thatA duHkhaUsamAM ativyApti na thAya te mATe naiyAyikoe svasamAnAdhikaraNaduHkhAsamAnakAlInatva e duHkhadhvaMsanuM vizeSaNa vivakSita karyuM. A ativyApti prAbhAkaronA matamAM paNa che. yatkiMcit duHkhaprAgabhAva saMsAra avasthAmAM paNa che. tethI saMsAra Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH mokSarUpo vAcyaH / tAdRzazcA'prasiddhaH muktasya duHkhAnutpattyA muktidazAyAM tatprAgabhAvAsattvAt / anAgatasyaiva prAgabhAvapratiyogitvAt / duHkhaM me mA bhUdityAdikAmanA ca uttarottarakAlasambandhaviziSTaduHkhAtyantAbhAvaviSayiNyeva, nityatve'pi tasya du:khaprAgabhAva mokSa kahI zakAya. Avo viziSTa prAgabhAva aprasiddha che, kAraNa ke muktidazAmAM duHkhano prAgabhAva hoto nathI. bhaviSyamAM utpanna thanAra padArtha ja prAgabhAvano pratiyogI hoya che. ane 'duHvuM che mA mUta' A icchAno viSaya uttarauttara kAlasaMbaMdha viziSTa duHkhAtyaMtabhAva thaI zake che, atyaMtAbhAva nitya che chatAM te sAdhya banI zake che. du:khaprAgabhAvanA abhAvathI avasthAmAM AvatI ativyAptinuM vAraNa karavA temaNe paNa vizeSaNanI vivakSA karavI paDaze. duHkhaprAgabhAva je AtmAmAM rahe che te AtmAmAM rahetA anya duHkha ane duHkhadhvaMsa samAnakALe na rahetA hoya Avo prAgabhAva mokSa kahevAya. saMsArIdazAmAM yatkiMcita duHkhaprAgabhAva je AtmAmAM rahe che temAM rahetA anya duHkha ane duHkhadhvasa samakAlIna che. mATe te avasthAmAM thatA du:khaprAgabhAvamAM ativyApti nathI. viziSTa du:khaprAgabhAvanI vivakSAthI ativyApti TaLI jaze paNa Avo prAgabhAva muktimAM saMbhave che ke nahIM ? te paNa vicAravuM paDaze. viziSTa prAgabhAva muktimAM saMbhavato nathI. bhaviSyamAM utpanna thanAra padArthano vartamAnamAM prAgabhAva hoya che. muktimAM duHkha utpanna thavAnuM ja nathI to duHkhano prAgabhAva kevI rIte hoI zake ? prazna :-jo duHkhaprAgabhAva sAdhya na hoya to prAyazcittAdi vaidika karmomAM ane sarpanA DaMkha kADhavo vagere laukika karmomAM pravRtti kevI rIte thaze? Turva me ma mUt e kAmanA pravRttinuM kAraNa kevI rIte banaze ? javAba :- duHvuM che mA mUta' e kAmanAno viSaya prAgabhAva nathI paNa atyaMtabhAva che. vartamAnakAlIna duHkhAtyaMtabhAvano uttarauttarakALamAM paNa saMbaMdha raheA prakAranI kAmanA thAya che. tethI uttarottarakAlasaMbaMdhaviziSTa duHkhAtyaMtabhAva kAmanAno viSaya che. prazna :-atyaMtAbhAva nitya che tethI tenuM sAdhana koNa thaze jenA AdhAre iSTasAdhanatA ke kSemasAdhanatAnuM jJAna thAya ? javAba :-jema prAgabhAva nitya hovA chatAM tenA uttarakAla saMbaMdhano pratiyogIvirodhItvena nirvAha thAya che tema atyaMtAbhAvanA uttarakAlasaMbaMdhano nirvAha paNa te ja rIte thaze tethI te paNa sAdhya banI zake che. Ama prabhAkaroe duHkhaprAgabhAvane mukti tarIke sthApavA je yukti vAparI te ja yuktithI du:khAvaMtAbhAvane paNa mokSa mAnI zakAze. prazna -duHkhAtyaMtabhAva mokSa nathI, kAraNa ke-te suSuptimAM paNa hoya che tethI mokSanA lakSaNanI ativyApti thaze. Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH prAgabhAvavat sAdhyatvamakSatameva / duHkhaprAgabhAvAbhAvaviziSTaduH khAtyantAbhAvo mokSaH suSuptyAdidazAyAM vizeSaNAbhAvAt nAtiprasaGga iti tu suvacam / 19 (10) atha yathA dUrasthasaro'vagAhanAdisAdhyasya tadupAyapUrvakatvAdivizeSaNaviziSTasantApazAntyAdirUpaphalasya anAyAsasiddhavRSTyAdito'nirvAhe'pi vizeSya viziSTa duHkhano atyaMtAbhAva mokSa che. suSupti vagere dazAmAM vizeSaNano abhAva hovAthI ativyApti nathI AvuM paNa kahI zakAya che. (10) zabdArtha :--pUrvapakSaH dUranA sarovaramAM avagAhana janyatva viziSTa saMtApazAMtirUpa phalano anAyAsasiddha vRSTithI nirvAha na thato hovA chatAM paNa phakta vizeSya rUpa saMtApazAMti phala to vRSTithI sAdhya che mATe (phakta vizeSyanI icchA hoya to) dUranA sarovaranA avagAhanamAM javAba H--je atyaMtAbhAva sAthe du:khano prAgabhAva na hoya te du:khAtyatAbhAva mokSa kahevAya. pahelAM kahyuM tema bhaviSyamAM utpanna thanAra padArthano prAgabhAva hoya. muktimAM duHkha utpanna thavAnuM nathI mATe duHkhano prAgabhAva nathI. Ama muktimAM raheto duHkhAtyatAbhAva prAgabhAvAbhAvaviziSTa che. saMsArI avasthAmAM suSupti avasthA bAda duHkha utpanna thavAnuM che. AthI suSupti avasthAmAM du:kha prAgabhAva che. suSupti avasthAno atyaMtAbhAva duHkhaprAgabhAvAbhAva viziSTa nathI. mATe ativyApti nathI. A rIte du:khAtyaMtAbhAva mukti che. 'duHkhaprAgabhAva mukti che' e vAta yogya nathI. (10) vivaraNa :-manuSyanI svAbhAvika pravRtti alpa AyAsa tarapha hoya che. alpa prayatnathI maLatA phaLamAM tene vizeSa pakSapAta hoya che. (najIkamAM be rUpiyAmAM cA maLatI hoya to spezyala cA pIvA hoTala sudhI lAMbA thavAnuM koI pasaMda karatuM nathI.) phaLa be prakAranA hoya che--eka aviziSTa phaLa ane bIjuM viziSTa phaLa (cA ane spezyala cA) sukha ke duHkhanivRtti e aviziSTa phaLa che. te vizeSya ja jyAre vizeSaNathI viziSTa bane tyAre viziSTa phaLa bane. aviziSTa phaLamAM pravRttinI dRSTie koI pharaka paDato nathI. viziSTa phaLamAM vizeSyabhAga sahelAIthI sAdhya banato hoya ane vizeSaNa bhAga agharo hoya tyAre pravRtti sahelAIthI sAdhya banatA vizeSyamAM ja thAya che. viziSTaphaLamAM pravRtti thatI nathI. udAharaNa tarIke raNamAM eka mANasane tarasa lAgI che. jala na maLavAthI tene saMtApa thaI rahyo che. saMtApazAMti tenuM uddezya (=phaLa) che. jala mATe te najara doDAve che. dUra sarovara najare paDe che. te samaje che ke saMtApazAMti karavI hoya to sarovaramAM jaI DUbakI lagAvI pANI kADhavAno zrama veThavo paDaze. bIjo koI upAya na maLatAM te zrama veThIne saMtApa zamAve che. A ja samaye AkAzamAM vAdaLa umaTI Ave ne vRSTi thAya to te mANasa sarovara sudhI lAMbo thato nathI. A vAta anubhava siddha che. A sthaLe saMtApazAMti phaLa che. anya koI upAya na hoya tyAre dUrastha saroavagAhana dvArA ja te sAdhya che.Ama aviziSTa evI saMtApazAMti dUrastha saroavagAhanaupAyapUrvakatva vizeSaNathI viziSTa bane. ahIM vizeSaNane kAraNe viziSTa=phaLa zramasAdhya bane che. vizeSya saMtApazAMti jo anAyAse thatI vRSTithI sAdhya jaNAya to viziSTa phaLa mATe pravRtti nahIM thAya. kAraNa ke zramasAdhya phaLamAM balavad dveSa pravRttino pratibaMdha kare che. prastutamAM, AtyaMtika duHkhanivRttine mukti kahI che. ahIM duHkhanivRtti vizeSya che ane Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 muktivAdaH santApazAntyAdirUpaphalasya vRSTyAdito nirvAhapratisandhAne dUrasthasaro'vagAhanAdau tajjanyazrame balavaddveSAnna pravRtti:, tathA duHkhanivRttimAtraphalasya laghUpAyato nirvAhapratisandhAnenA''tyantikaduHkhanivRttirUpamokSArthitayA'pi bahutarazramAnuviddhayogAbhyAsAdau pravRttyanupapattiriti cenna / yathA sukhamAtrasya laghUpAyatvapratisandhAne'pi duHkhAsambhinnasukharUpasvargArthitayA bahuvittavyayAyAsasAdhyayAgAdAvapi pravartante duHkhAsambhinnatvarUpavizeSaNapuraskAreNa utkaTarAgasambhavAt bahuvittavyayAyAsAdau thanArA zramamAM bavavad dveSathI pravRtti na thAya. tema chatAM vizeSya 'saMtApazAMtirUpa phaLano nirvAha vRSTi vagerethI thAya che' evuM jJAna thatAM dUra rahelA sarovaranA avagAhanamAM pravRtti thatI nathI. kemake sarovaranA avagAhanamAM balavAna dveSa janme che. te rIte ekalI duHkhanivRtti rUpa phaLanuM sahelA upAyathI rijJAna thatA AtyaMtika duHkhanivRttirUpa mokSanI icchA dharAvatI vyakti paNa ghaNA zramathI sAdhya yogAbhyAsa vageremAM pravRtti nahIM kare. uttarapakSa :-ekaluM sukha sahelA upAyathI sAdhya che. tevuM parizAna thavA chatAM duHkhAsaMbhinna sukharUpa svarganI icchAthI ghaNA paisA ane zramathI sAdhya yAgAdimAM paNa loko pravRtti kare che, kAraNa ke sukhamAM duHkhAsaMbhinnatvarUpa vizeSaNane pradhAna karIne utkaTa rAga thAya che ane ghaNA paisA ane zrama vageremAM utkaTa dveSa jAgato nathI. te ja rIte AtyaMtikatvarUpa vizeSaNane AtyaMtikatva vizeSaNa che. ekaluM vizeSyarUpa phaLa alpa prayatnathI sAdhya che evuM jJAna thAya to ghaNA prayatnathI sAdhya viziSTa phaLanA upAyamAM pravRtti nahIM thAya. ekalI du:khanivRtti alpa prayatnathI sAdhya che. AtyaMtikI du:khanivRtti mATe yoga abhyAsa vagere ghaNA prayAsa karavA paDe che mATe temAM pravRtti thaze nahIM. A pUrvapakSano Azaya che. uttarapakSano Azaya A pramANe che. pravRttinuM kAraNa alpAyAsasAdhyatva nathI paNa utkaTaicchA viSayatva che. je phaLa thoDI mahenatathI maLe tenA upAyamAM pravRtti thAya che e niyama nathI. jenI utkaTa icchA hoya tenA upAyamAM pravRtti thAya che. utkaTecchAno viSaya ghaNA prayatnathI sAdhya hoya to paNa pravRtti thAya che. dAkhalA tarIke :- ekaluM sukha nAnI moTI mahenata karavAthI maLI rahe che chatAM duHkhavagaranuM sukha svarga che tene pAmavA mATe loko ghaNI mahenata karIne khUba paisA kharacIne yajJa kare che. eTale vizeSya laghu AyAsa sAdhya che, vizeSaNa bAhnAyAsa sAdhya che chatAM viziSTamAM pravRtti thAya che. tenuM kAraNa duHkhAsaMbhinnatva e vizeSaNamAM utkaTa rAga che. A utkaTa rAgane kAraNe bahvAyAsasAdhyatvane kAraNe janmato balavAn dveSa dabAI jAya che, tethI pravRtti thAya che. A ja pramANe duHkhanivRttinA AtyaMtikatva vizeSaNamAM utkaTa rAga thAya te sahaja che ane anubhavAya che. A rAga yogAbhyAsAdi vagere ghaNA zramathI sAdhya hovA chatAM temAM dveSa thavA deto nathI mATe pravRtti thAya che. prazna :--A rIte jo bahu AyAsa sAdhya viziSTa sukhanA upAyamAM paNa pravRtti thatI hoya to dUrastha sarovagAhanamAM paNa pravRtti thavI joIe. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH utkaTadveSAnudayAt tathA''tyantikatvarUpavizeSaNapuraskAreNa utkaTarAgasyA''nubhavikatayA tadviziSTaphalArthitayA bahutarazramAnuviddhe'pi mokSopAye pravRttisambhavAt / upAdeyatAnavacchedakasaro'vagAhanapUrvakatvAdivizeSaNaviziSTasantApazAntyAdiphale rAgautkaTyavirahAd uktasthale saro'vagAhanAdau pravRtterayogAt / / (11) kecittu duHkhadhvaMsasya kAraNAntarAdeva sambhavena na tasya tattvajJAnajanyatvamityAlocya duHkhabIjaduritanAzasyaivAtyantikasya mokSarUpatAM svIkurvanti / tasyAtyantikatvaM svasamAnAdhikaraNaduritAsamAnakAlInatvameva / bhogajanye prAyazcitta pradhAna karIne utkaTa rAga thato anubhavAya che mATe AtyaMtitvaviziSTaduHkhadhvaMsarUpI phaLanA arthInI ghaNA zrama dharAvatA mokSanA upAyamAM pravRtti thAya che. vRSTaTyAdithI saMtApa zAMti thAya che. te sthaLe sarovagAhanapUrvakatva upAdeyatAnuM avacchedaka nathI. tethI tadviziSTa saMtApazAMtimAM utkaTarAga thato nathI. mATe sarovagAhanamAM pravRtti thatI nathI. (11) zabdArtha -keTalAka loko ema kahe che ke-du:khadhvaMsa bIjA kAraNathI ja thAya che tethI tattvajJAna janya nathI.' mATe teo duHkhanA kAraNe duritanA AtyaMtika nAzane ja mokSarUpe svIkAre che. te AtyaMtika che eTale potAnA ( duritanAzanA) adhikaraNamAM rahetA duritano samakAlIna nathI. duritanAzanuM AtyaMtika evuM vizeSaNa bhogathI ane prAyazcittathI thatA duritanAzamAM atiprasaMganuM vAraNa karavA mATe che. javAba :-sarovara dUra che tethI upAdeya nathI. sarovagAhana-viziSTasaMtApazAMti rUpa phaLa upAdeya che. upAdeyatAvacchedaka tAdezaupAyapUrvatva che. sarovara dUra hovAthI upAdeyatAvacchedaka banatuM nathI. temAM utkaTarAga janmato nathI. tethI saroavagAhanamAM pravRtti thatI nathI. (11) vivaraNa -keTalAka vidvAnonA mate mokSa duHkhanivRttirUpa nathI paNa duHkhanuM kAraNa duritanI nivRtti rUpa che. jeo du:khanivRttine mokSa mAne che temanA mate mokSa sAkSAt tattvajJAna janya nathI. tattvajJAnathI duritano kSaya thAya tethI duHkhanivRtti thAya. jeo durita nivRttine mokSa mAne che temanA mate mokSa sAkSAt tattvajJAnajanya che. duHkhadhvasane badale duritadhvaMsane mukti mAnavAnuM kAraNa e che ke-du:khadhvasa mATe tattvajJAnanI jarUra nathI. kAraNa ke 'yogyavibhunA vizeSaguNo svAnaMtarotpanna vizeSaguNathI nAza pAme che.' A niyamanA AdhAre du:khano nAza svAnaMtarotpanna du:khathI ja thAya che, du:khanAza mATe tattvajJAnanI jarUra nathI. Ama tattvajJAnanI kAraNatA vyartha thaI jAya che. tattvajJAnanI sArthakatA mATe duritanA nAzane mukti kahevI joIe. durita eTale aSTa, saMsAramAM rahIne paNa AMzika duritano nAza bhogathI athavA prAyazcittathI thAya che. tethI duritanAzane AtyaMtikatva vizeSaNathI vizeSita karavo joIe. je AtmAmAM duritano nAza thAya che temAM rahetA duritano samakAlIna na hoya tevo duritanAza AtyaMtika kahevAya. eka adhikaraNamAM eka kAle durita ane duritanAza sAthe na rahe tevo duritanAza AtyaMtika che. bhogathI ke prAyazcittathI duritanAza thAya che tyAre te AtmAmAM anya durita hoya che. Ama te duritanAza AtyaMtika nathI tethI temAM mokSanA lakSaNanI ativyApti thaze nahIM. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH janye ca duritanAze'tiprasaGgabhaGgAya tadvizeSaNopAdAnam / na ca taccharIrArambhakakarmaNAM tattvajJAne jAte'pi bhogAdeva kSayaH, ata eva tattvajJAnino'pi nAradAdayaH sukhopAye pravartante duHkhopAye ca nivartante, tathA ca tattvajJAnajanyaduritanivRttestAdRzaduritasamAnakAlInatayA noktarUpAtyantikatvaM nirvahatIti vAcyam / jAte'pi tattvajJAne bhogAdeva prArabdhazarIrakarmasu kSINeSveva tattvajJAnAntarAditaraduritanAzopagamAt tasyaivAtyantikatvena mokSarUpatvAt / na ca tAdRzakarmasu vidyamAneSveva tattvajJAnarUpa prazna tattvajJAna thaI jAya tema chatAM te zarIrano AraMbha karanArA karmono bhogathI ja kSaya thAya che. AthI ja nArada vagere tattvajJAnIo sukhanA upAyamAM pravRtti kare che ane duHkhanA upAyathI nivRtta thAya che. Ama tattvajJAnathI thato duritanAza zarIraAraMbhaka duritano samAnakAlIna ja che. tethI muktimAM AtyaMtikatva vizeSaNa ghaTatuM nathI. javAba:-tattvajJAna thayA pachI paNa bhogathI ja prArabdha zarIra karmano kSaya thAya che. te kSaya thayA pachI bIjuM tattvajJAna thAya che, tevuM svIkAryuM che. bIjA tattvajJAnathI thato duritanAza AtyaMtika che ane te ja mokSa che. prazna : tattvajJAnathI AtyaMtika duritanivRtti thAya che e vAta sAcI nathI. tattvajJAnajanya duritanivRtti paNa durita samakAlIna ja che. tattvajJAna utpanna thayA pachI paNa zarIra to rahe ja che. jyAM sudhI zarIranirvaka karmo che tyAM sudhI zarIra che. zarIranirvaka karmo bhogathI ja nAza pAme che. eTale tattvajJAna utpanna thayA pachI paNa zarIranirvaka karmo hovAthI tattvajJAnajanya duritanAza AtyaMtika na thayo. tattvajJAna thAya eTale tamAma duritano nAza thaI ja jAya evuM nathI. prArabdha karmano nAza bhogathI ja thAya che. tattvajJAna thayA pachI paNa prArabdha karmo hoya che. mATe ja nArada jevA tattvajJAnIo paNa prArabdha anusAra sukhanA upAyamAM pravRtti kare che ane duHkhanA upAyathI nivRtta thAya che. Ama, AtyaMtika duritanAza zakya nathI. javAba : tattvajJAnanA be tabakkA che. prAraMbhika tattvajJAna thayA pachI paNa prArabdhakarmano kSaya thato nathI. prArabdhakarma bhogathI kSaya pAme tyAre dvitIya kakSAnuM tattvajJAna thAya che. A tattvajJAnathI bIjA tamAma duritono nAza thAya che. ane A tattvajJAnathI janya duritadhvaMsa ja AtyaMtika che. prAthamika tattvajJAnajanyaritadhvaMsa lakSya nathI mATe temAM ativyApti thaze nahIM. prAraMbhika tattvajJAna thayA pachI paNa jayAM sudhI prArabdhazarIrakama bAkI che tyAM sudhI itara sakala karmono kSaya thato nathI. dvitIya kakSAnA tattvajJAnathI ja te thAya che. prazna:-prArabdhakarmanI hAjarImAM prAraMbhika kakSAnuM) tattvajJAna to che. to tenA dvArA itara karmono kSaya kema nathI thato ? javAba :-duritaniSTha-nAzyatA-nirUpita nAzatAvaracchedaka jAti caramatattvajJAnamAM ja che. arthAt duritano sarvanAza caramatattvajJAnathI ja thAya che. mATe prAthamika tattvajJAnathI itara karmono kSaya thato nathI. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH nAzakabalAt kathaM netarakarmakSaya iti vAcyam / caramatattvajJAna eva duritanAzakatA - vacchedakajAtivizeSopagamAt / na ca tattvajJAnAdazeSaduritanAze'rthavazAdeva tasya svasamAnAdhikaraNaduritAsamAnakAlInatvarUpAtyantikatvanirvAha iti puruSAntarIyaduritAsamAnakAlIna duritadhvaMsatvavanniruktaM muktitvamapi na tattvajJAnajanyatAvacchedakam, tattvajJAnanAzyatAvacchedakatayA ca na duriteSu jAtivizeSakalpanasambhavaH govadhAdijanyatAvacchedakajAtibhiH saGkaraprasaGgAt, avizeSitaduritanAzatve'pi na tattvajJAnajanyatAvacchedakatvasambhavaH bhogajanyAdiduritanAze vyabhicArAditi kathaM tAdRzya 23 prazna :-nAza pAmatA karmonI hAjarImAM ja tattvajJAna rUpa nAzakathI bIjA karmo (zarIra AraMbhaka)no kSaya kema thato nathI ? javAba H--duritanAzakatAnI avacchedaka jAti caramatattvajJAnamAM ja svIkAravAmAM AvI che. prazna :--tattvajJAnathI tamAma duritano nAza thatAM arthavazAt tenA svasamAnAdhikaraNa duritAsamAnakAlInatva rUpa AtyaMtikatvano nirvAha thaI jAya che tethI uparyukta muktitva tattvajJAnanirUpita janyatAnuM avacchedaka nathI. tattvajJAnathI nAzyatAvacchedaka tarIke duritomAM jAtivizeSanI kalpanA paNa saMbhavatI nathI. kAraNa ke govadha vagerethI nirUpita janmatAnI avacchedikA jAti sAthe saMkara doSano prasaMga thAya che. tattvajJAnanirUpitajanyatAvacchedaka tarIke avizeSita evo duritanAzatva dharma paNa saMbhavato nathI, kAraNa ke--bhogajanya vagere duritanAzamAM prazna :-bIjA puruSanA duritano asamakAlIna duritadhvaMsa mokSa nathI. kAraNa ke te arthasamAjagrasta che. AtyaMtikatvaviziSTa duritadhvaMsa mokSa che. AtyaMtikatva vizeSaNa ghaTaka puruSAMtarIyaduritaasamakAlInatva svataMtra sAmagrIthI nirvAhya che. mATe arthasamAjasiddha hovAthI puruSAMtarIyaduritAsamakAlInaduritadhvaMsatva kAryatAvacchedaka manAtuM nathI. te ja rIte AtyaMtikatvaviziSTamuktitva paNa tattvajJAnaniSTha kAraNatAnirUpita kAryatAnuM avacchedaka banI zakaze nahIM. kAraNa ke te paNa arthasamAjagrasta che. carama tattvajJAnathI azeSa duritano nAza thAya che. eno artha e ke---je duritanAzanI sAmagrI che (caramatattvajJAna) te ja AtyaMtika duritanAzanI paNa che. Ama AtyaMtikatva svataMtra sAmagrIthI nirvAhya che, mATe arthasamAjagrasta che tethI te kAryatAvacchedaka banI zake nahIM. A rIte tattvajJAna ane AtyaMtika duritanAza vacce kAryakAraNabhAva nathI. bIjuM, tattvajJAnaniSThanAzakatAnirUpita nAzyatAnA avacchedaka tarIke duritamAM jAtivizeSanuM anumAna thaI zake, paNa tevI jAti mAnavAmAM sAMkarya jAtibAdhaka che. govadhajanya duritamAM rahenArI jAti sAthe sAMkarya che. govadhajanya durita prAyazcittathI nAza pAme che. tattvajJAnathI nAza pAmatuM nathI. brahmavadhajanya durita tattvajJAnathI nAza pAme che, prAyazcittathI nahIM. koI durita, tattvajJAna ane prAyazcitta ubhayathI nAzya che. Ama sAMkarya doSa hovAthI tattvajJAnanAzyatAvacchedaka jAti mAnI zakAtI nathI mATe paNa tattvajJAna ane AtyaMtika duritanAza vacce kAryakAraNabhAva nathI. trIjuM, je duritano nAza tattvajJAna vinA bhogathI thAya che te sthaLe tattvajJAnanI kAraNatA vyabhicarita che. mATe paNa tattvajJAna ane AtyaMtika duritanAza vacce kAryakAraNabhAva nathI. traNe rIte tattvajJAnamAM muktinI kAraNatA ghaTatI nathI. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH muktau tattvajJAnasya hetuteti vaacym| bhogAdighaTitasAmagrImantareNaiva tattvajJAnena duritanAzAt tatra taddhetutAyA Avazyakatve agatyA''tyantikatvaviziSTasyaiva taddharmasya tattvajJAnajanyatAvacchedakatvasiddheH / puruSAntarIyaduritAsamAnakAlInatvaviziSTasya duritanAzasya janyatAvacchedakatve mAnAbhAva eva bAdhakaH / (12) atha duritanAze'pi tattvajJAnasya hetutvamaprAmANikaM bhogAdeva sarvatrAdRSTanAzopagamAd, anyathA "nA'bhuktaM kSIyate karma" ityAdivacanavirodhaH syAt / na ca vyabhicAra che. Ama AtyaMtika vizeSaNathI yukta muktimAM paNa tattvajJAna kAraNa kevI rIte che? javAba :-tattvajJAna dvArA duritano nAza thAya che temAM bhogAdi ghaTita sAmagrInI jarUra hotI nathI mATe duritanAzamAM tattvajJAnanI kAraNatA Avazyaka che. A sthitimAM na chUTake AtyaMtitvaviziSTaduritanAzaniSTha dharma tattvajJAnanirUpita janyatAno avacchedaka siddha thAya che. bIjA puruSanA duritanA asamakAlInatva vagerethI viziSTa duritanAzaniSTha dharma janyatAvacchedaka bane, emAM pramANAbhAva ja bAdhaka che. (12) zabdArtha -pUrvapakSa :- jema du:khanAzamAM tattvajJAnanI kAraNatA pramANasiddha nathI tema duritanAzamAM paNa tattvajJAnanI kAraNatA apramANika che. kAraNa ke sarvatra aSTano nAza javAba :-duritanAza pratye tattvajJAnane kAraNe mAnavuM Avazyaka che. kAraNa ke ekalA bhogathI sarva duritono nAza thato nathI. e mATe tattvajJAnanI AvazyakatA rahe che. tattvajJAnathI thatA sarva duritonA nAzamAM bhoganI apekSA nathI. mATe duritanAzamAM tattvajJAnane kAraNe mAnavuM anivArya che. arthasamAja, sAMkarya, vyabhicAra jevA doSo AtyaMtikatva viziSTa duritanAzane kAryatAvacchedaka mAnavAmAM bAdhaka che. chatAM tattvajJAnanI kAraNatA anivArya hovAthI kAryatAvacchedaka tarIke arthasamAjagrasta AtyaMtikatva viziSTa duritanAzatva mAnI levAmAM Ave che. te sivAya koI upAya nathI. vyabhicAra, saMkara vagere doSonuM nivAraNa zakya nathI. prazna :-jo arthasamAjagrasta AtyaMtikatvaviziSTaduritanAzatva kAryatAvaracchedaka banatuM hoya to samAnapaNe puruSAMtarIya duritAsamAnakAlInatvaviziSTa duritanAzatva kAryatAvaracchedaka kema na bane? javAba :-AtyaMtikatvaviziSTa duritanAzatvane kAryatAvacchedaka mAnavA mATe tattvajJAnanI kAraNatAno nirvAha karavAnI anivAryatA e pramANa che. puruSAMtarIyaduritAsamAnakAlInatvaviziSTa duritanAzatvane kAryatAvacchedaka mAnavAmAM koI pramANa nathI, e ja bAdhaka che. (12) vivaraNa :-AtyaMtitvaviziSTa duritanAzatva arthasamAjagrasta che chatAM agatyA tene tattvajJAnaniSTha kAraNatAnirUpita kAryatAnuM avacchedaka mAnavAmAM Ave che. te paNa to ja banI zake jo tattvajJAna duritanAzanuM kAraNa hoya. tattvajJAnathI duritanAza thAya che e vAtanuM pramANano AdhAra nathI. A AzayathI 35tha ityAdi pUrvapakSa che. "nAmuC/ kSIyate karma jyoTizatairapi' A vacana kahe che ke-kroDo kalpa bhale purA thaI jAya paNa bhogavyA vinA karmano kSaya thato nathI.' A vacanathI karmanAzanuM kAraNa bhoga Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH tattvajJAnena karmaNo'vinAze tattvajJAninAmAtyantikaduHkhanivRttiH kathaM syAditi vAcyam / prAcInakarmaNAM bhogAdeva kSayeNa vAsanAviraheNa niSiddhAnAcaraNAdinA'dRSTAntarAjananAt duHkhAnutpAdena katipayakAlottaraM AtyantikaduHkhavigamasambhavAt / ata eva tattvajJAnena karmaNAmavinAze duHkhasyAssvazyakatayA tattvajJAnopAye pravRttyanupapattirityapi samAhitam / 1 25 bhogathI ja thAya che. nahIM to 'nA'mu kSIyate hrarna' (bhogavagara karmano kSaya thato nathI) A vacanano virodha Avaze. prazna :--jo tattvajJAnathI karmano kSaya na thato hoya to tattvajJAnIne AtyaMtika du:khanivRtti kevI rIte thAya che ? javAba H-prAcIna karmono kSaya bhogathI ja thAya che. tattvajJAnIne vAsanA hotI nathI tethI te niSiddha karmanuM AcaraNa karato nathI pariNAme navAM adaSTa utpanna thatA nathI. adRSTanA abhAve duHkha paNa utpanna thatA nathI. Ama karatAM keTalAka kALa pachI AtyaMtika duHkhavigama thAya che. A javAbathI ja A praznanuM paNa samAdhAna thaI jAya che ke--'tattvajJAnathI karmano nAza thato na hoya to na ja che. bhoga sivAya anya tattvajJAnAdi nathI e vAta siddha thAya che. uparokta vacanathI karmanAza pratye bhoganI kAraNatA siddha che. tattvajJAna paNa karmanAzanuM kAraNa hoya to mAtra bhogane ja kAraNa jaNAvatA uparokta vacanano virodha Avaze. prazna :--tattvajJAna jo karmanAzanuM kAraNa na hoya to tattvajJAnInA sakala karmano kSaya thAya che e vAta kevI rIte samajAvazo. ekalA bhogane karmanAzanuM kAraNa mAnavAthI AtyaMtikaduritanAzanI vyavasthA kaI rIte samajAvI zakAya che ? bIjI vAta, tattvajJAnathI karmano kSaya thato na hoya to tattvajJAnIne paNa pAparUpa kAraNa hAjara hovAthI duHkharUpa kArya thavuM Avazyaka che. tattvajJAna maLyA pachI paNa duHkha AvatuM hoya to koI tattvajJAna meLavavA prayatna ja nahIM kare. mATe tattvajJAna paNa karmanAzanuM kAraNa che tema svIkAravuM joIe. javAba :-A banne Apattiono eka ja javAba che. tattvajJAnanI tenA karmano paNa AtyaMtika nAza thAya che. te A rIte ke--pUrANAM karmono kSaya to bhogathI ja thAya che. tattvajJAnIne kyAMya vAsanA rahI nathI. vAsanA rAganI ane pApanI pravartaka che. vAsanAthI rAga thAya che. rAgathI niSiddha AcaraNamAM pravRtti thAya che. tenAthI pApa baMdhAya che. tattvajJAnIne vAsanA nathI, niSiddha AcaraNa nathI ethI navA pApano baMdha thato nathI. tethI navA duHkho utpanna thatAM nathI. bAkI rahelA jUnA karmo bhoga dvArA samApta thatAM ja AtyaMtika du:khanAza thaI zake che. prazna :-jema bhoga karmanAzanuM kAraNa che e jaNAvanArA vacano che tema tattvajJAna karmanAzanuM kAraNa che e jaNAvanArA ghaNAM vacano che. kevaLa bhoga ja karmanAzanuM kAraNa hoya to tattvajJAnane nAzaka jaNAvanArA vacanono virodha thaze. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH na ca bhidyate hRdayagranthizchidyante sarvasaMzayAH / kSIyante cA'sya karmANi tasmin dRSTe parAvare // yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAt kurute'rjuna / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA // iti bahutaravAkyabodhitaM tattvajJAnasya karmanAzakatvaM duSpariharameveti vAcyam / mAbhuktamityAdivacanavirodhAnurodhena tattvajJAnaM kAyavyUhasampAdanadvArA jhaTiti sakalakarmabhogaM nirvAhya tAni nAzayatItyatraiva jJAnasya karmanAzakatAbodhakavAkyAnAM tAtparyopagamAt / yathAgnerindhananAze bhasmani ca paramparayaiva hetutA tathA jJAnasyApi karmavinAza ityetatsUcanAyaiva jJAnasyAgnitvena nirUpaNam / du:kha thavuM Avazyaka che tatvajJAnanI hAjarImAM paNa duHkha rahetuM hoya to tattvajJAnanA upAyamAM pravRtti anupapanna thaze." (upara kahyuM te mujaba tattvajJAnanI hAjarImAM du:kha rahetuM nathI.) prazna :- Izvarano sAkSAtkAra thatA hRdayanI gAMTha bhedAya che, sarva saMzayo chedAya che ane karmo kSaya pAme che." "jema bhabhUkato agni iMdhaNane bhasma karI nAMkhe che tema arjuna ! jJAnAgni sarva karmone bhasmasAt kare che AvAM ghaNAM vAkyothI tattvajJAna karmanAzanuM kAraNa che te jaNAya che. teno parivAra azakya che. javAba :-"mamu$' ityAdi vacano sAthe AvatA virodhane kAraNe 'tattvajJAna kAyayUha dvArA badhA karmono bhoga jhaDapathI karavAmAM sahAya kare che, A rIte karmono nAza kare che" A arthamAM ja tattvajJAnanA karmanAzakatAbodhaka vAkyonuM tAtparya svIkAravAmAM Ave che. jema agni iMdhananAzamAM ane bhasmamAM paraMparAe kAraNa che tema jJAna paNa karmanAzanuM paraMparAe kAraNa che e sUcavavA ja jJAnanuM agnirUpe nirUpaNa karavAmAM AvyuM che. javAba :-be vacanano virodha upasthita thAya tyAre eka vacananuM vacanAMtara sAthe avirodhI tAtparya zodhI ekavAkyatA jALavavAmAM Ave che. prastutamAM tattvajJAnane durita nAzaka jaNAvatA vAkyanuM tAtparya zodhI arthasaMgati karavAmAM Ave che. fmadyate drayanthi.... ityAdi vAkya tattvajJAnane duritanAzaka jaNAve che paNa kevaLa vAkyartha dvArA nAmuC/ sAthe A vacanano virodha thAya che. bhoga karmano sAkSAt nAzaka che jyAre tattvajJAna jhaDapathI bhogasaMpAdana karavA dvArA nAzaka che. tattvajJAna thayA pachI kAyavUha thAya che. kAyavUha eTale aneka zarIra banAvIne eka sAthe ghaNA karmono bhoga karavo. kAyavhathI bhogaprakriyA jhaDapI bane che ane mukti maLavAmAM sahAya maLe che. Ama tattvajJAna karmanAzanuM paraMparAe kAraNa che. mukhya kAraNa bhoga ja che. A rIte baMne vAkyonI saMgati thaI jAya che. tattvajJAna paraMparA karmanAzanuM kAraNa che mATe ja umadyate ityAdi zlokamAM jJAnane agninI upamA ApavAmAM AvI che. jema agni iMdhana nAzamAM dAha dvArA kAraNa che tema jJAna paNa karmanAzamAM bhoga dvArA ja kAraNa che. Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 27 (13) na ca mAbhuktamityAdivAkye karmapadaM lakSaNayaivAdRSTArthakamupagantavyam tasya kriyAyAmeva zakteriti lakSaNAyA Avazyakatve jJAnAdyanAzyAdRSTa eva sAstu tata eva virodhabhaGge kimarthaM tattvajJAninAM sakalakarmabhogakalpanamiti vAcyam / adRSTe'pi karmapadasyAnAdiprayogapravAhadarzanAttatra sAmAnyarUpeNa lakSaNAyAH zaktitulyatvAt kalpanAlAghavAnurodhena vizeSarUpeNa svArasikalakSaNAyA ayuktatvAt / na caitanmate karmaNAM bhogasyA''vazyakatayA abhuktakarmAprasiddhyA tAdRzavAkyasya yathAzrutArtha (13) zabdArtha - prazna -nAmu$ ityAdi vAkyamAM karmapadano lakSaNa dvArA adRSTa artha karavo joIe. kAraNa ke karmapadanI zakti kriyAmAM ja che. tethI lakSaNA Avazyaka che tethI jJAnAdithI nAza na pAme tevuM adaSTa' A arthamAM (karmapadanI) lakSaNA svIkAravI joIe. Ama karavAthI virodha samApta thaI jAya che. to tattvajJAnIoe dareka karmano nAza bhogathI ja karavo paDe tevI kalpanA zuM kAma karavI ? javAba :adRSTa arthamAM karmapadano anAdi prayoga pravAha dekhAya che mATe adRSTa arthamAM karmapadanI sAmAnyarUpe lakSaNA zaktitulya che tethI kalpanAnuM lAghava thAya e mATe vizeSa rUpe svArasika lakSaNA mAnavI ayogya che. prazna :-karmano bhogathI ja nAza thAya che e matamAM karmano bhoga Avazyaka che. tethI abhukta karma prasiddha nathI tethI nAmu jevA vAkyo yathAzruta artha vAcaka banI zakatA nathI. javAba yathAzruta arthanI saMgati A rIte thaI zake che. nAmu$ A padamAM $ pratyaya (13) vivaraNa -be vAkyo vacce virodha parihAra karavA eka vAkyanuM anya arthamAM tAtparya kalpavuM jarUrI bane che. prastuta sthaLe virodha parihAra karavA tattvajJAnane karmanAzaka jaNAvatA vAkyanuM tAtparya jhaTitibhoga saMpAdana dvArA kalpavAmAM AvyuM. tene badale nAmu$ e vAkyanuM anya tAtparya kalpIne saMgati kema na karI zakAya A AzayathI na ra ityAdi zaMkA graMtha che. prazna :-nAmu$ lIyate sUkSma RtpaTizartAi A vAkyamAM sUrya pada che. padanI svAbhAvika arthabodhaka zakti kriyAmAM che. arthAta " padano artha kriyA che, adRSTa nathI. prastutamAM abhakta tarIke adRSTa abhipreta che. te artha mATe lakSaNA karavI Avazyaka che. have jyAre sUrya padanI lakSaNA karavAnI ja che to khite....ityAdi vAkya sAthe AvatA virodhano parihAra karavA tattvajJAnathI anAzya adRSTa A arthamAM ja lakSaNA svIkArI levI joIe "je aSTa tattvajJAnathI nAza nathI pAmatuM teno bhoga vinA nAza thato nathI" Avo vAkyartha prApta thaze. tattvajJAnanI karmanAzakatA abAdhita raheze. tattvajJAnIne badhA ja karmonuM phaLa bhogavavuM paDe che. tevI kalpanA karavAnI jarUra nahIM rahe. javAba :-ma padanI adRSTamAM navI lakSaNA karavAnI jarUra nathI. anAdi prayoganI paraMparAthI adaSTa arthamAM paNa sUrya padano prayoga thato jovA maLe che. pada zaktithI adRSTa artha nathI jaNAvatuM paNa adRSTa arthamAM sUrya padanI anAdinirUDha lakSaNo che. nirUDha lakSaNA, zakti jevI ja che. karmapadano anAdinirUDha lakSaNAthI "adRSTa sAmAnya artha sthira thayo che. kalpanAnuM lAghava karavA 'tattvajJAnAdi Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH paratA na sambhavatIti vAcyam / atItatvasya ktapratyayena vivakSaNAt tatkSayApekSayA atIto yo bhogastadanupahitakarmaNi tatkSayapratiyogitvaniSedharUpayathAzrutArthe'prasiddhayanavakAzAt / yadyapi bhogo'nubhavavizeSaH tadviSayatvarUpaM bhuktatvaM na kutrApyadRSTe, tathApi atIta arthamAM vivakSita che. potAnA kSayanI apekSAe atIta thayelo je bhoga. te bhoganI upAdhithI rahita karmamAM tenA kSayanuM pratiyogitva nathI. A rIte nAmu padanI saMgati thaI zake che. prazna :-bhoga eTale vizeSa prakArano anubhava. bhogano viSaya bane te bhakta. AvuM bhuktatva=bhogaviSayatva koI aSTamAM hotuM nathI. (tethI mukta ke abhakta adaSTa kevI rIte kahI zakAya ?) javAba :-ahIM bhogakarmatvano artha 'bhoganA viSayanuM phalopadhAna' e karavAno che. jema anAzya adekha' evA vizeSa arthamAM Adhunika lakSaNA karavI asaMgata che. jema zakyArthamAM pheraphAra thato nathI tema nirUDha lakSyArthamAM paNa kalpanAlAghava mATe pheraphAra karavo yogya nathI. prazna:bhogathI ja karmano nAza thAya che. A mate nAmu$ ityAdi vAkyano dekhIto artha saMgata thato nathI. 'bhogavAyuM na hoya te karmano kSaya thato nathI.' A artha che. prastuta vAkyamAM abhukta karmanA kSayano abhAva pratipAdya che. amuktakarmakSayAbhAvano pratiyogI abhuktakarma che. pratiyogI vinA abhAvanuM jJAna thatuM nathI. abhuktakarmAbhAvanuM jJAna karavA amukta karmanuM jJAna jarUrI che. A mate dareka karmano mAtra bhoga ja thAya che. eTale je karma che te badhAM ja mukta rahevAnA, abhukta rahevAnA ja nahIM. Ama abhukta karma aprasiddha che. jeno pratiyogI aprasiddha che te abhAva aprasiddha che. mATe nAmuC/ no artha saMgata thato nathI. javAba nAmu sthaLe muni dhAtune pratyaya thayo teno atItatva artha abhipreta che. nam samAsathI abhAva pratIta thAya che. kSatteino artha kSayapratiyogitva che. nagna avyayathI kSayapratiyogitvano niSedha abhipreta che. vartamAnamAM jeno kSaya thaI rahyo che tenI apekSAe je atIta bhoga te bhakta kahevAya. bhogathI ja karmano kSaya thAya che. pahelA bhoga thAya che pachI kSaya thAya che. AthI kSayanI apekSAe bhoga atIta che. bhoga dvArA kSaya pAmeluM karma bhakta kahevAya. bIjA zabdomAM, kSaya pAmatA pahelA jeno bhoga thAya te bhakta kahevAya. je karma bhoga dvArA kSaya nathI pAmyuM tene abhakta kahevAya. 'muktatva upAdhithI rahita karma kSayano pratiyogI banatuM nathI' e vAkyartha che. AmAM koI visaMgati nathI. mATe tattvajJAnane duritanAzanuM kAraNa mAnavAnI jarUra nathI. prazna :-uparokta vAkyamAM mukta karmanuM vizeSaNa che. bhoga eTale vizeSa prakArano anubhava. sukha ke duHkhanA anubhavane bhoga kahevAya che. bhogano viSaya sukha ke duHkha che, aSTa nathI. mATe anubhavaviSayavarUpa bhuktatva adekhamAM che ja nahIM. tethI nAmu$ vAkyano yathAzruta artha asaMgata che. javAba:-ahIM karma padano artha phalopadhAna che. bhoganA viSayanuM anubhavarUpe prApta thavuM e ja bhogakarmatva che. jema sukha-duHkha anubhavarUpe prApta thAya che tema adRSTa paNa phalonmukha banIne prApta thAya che. tethI adRSTa paNa bhakta hoI zake che. jema suravuM mukhyatve Avo prayoga thAya che tema puSya mukhyatve Avo prayoga paNa thAya che. tethI bhogano viSaya adRSTa bane emAM asahaja kaMI nathI. Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH bhogaviSayaphalopadhAnameva bhogakarmatvaM prakRte vivakSitam / sukhaM bhujyate itivatpuNyaM bhujyate ityAdiprayogadarzanAt tAdRzArthasyApi svarasasiddhatvAditi cenn| (14) kalpakoTizatairapi ityantena yathA bhAvanAkhyasaMskAra: kAlavazAdapi phalamanutpAdya nazyati tathA na karma (nazyati) ityeva labhyate / tathA ca jJAnAdapi "sukha bhogavAya che tevo prayoga thAya che tema "puNya bhogavAya che tevo prayoga paNa dekhAya che. tethI aSTamAM paNa bhogaviSayatva rUpa artha sahaja siddha che. (14) zabdArtha -uttarapakSa :- nAmu$ A zlokamAM spoTizatairapi A pada . tenAthI e ja artha maLe che ke-"jema bhAvanA nAmano saMskAra kAlane kAraNe paNa phaLa utpanna karyA vinA nAza pAme che tema karma (kAlane kAraNe) phaLa utpanna karyA vinA nAza pAmatuM nathI." Avo artha atha ityAdithI prAraMbhAyelo vistRta pUrvapakSa ahIM aTake che. (14) vivaraNa :-duritano nAza bhogathI ja thAya che ema mAnatA pUrvapakSane uttara ApatA tattvajJAnane paNa nAzaka mAnato pakSa kahe che. nAmuOM kSIyate rma spoTizaurIpa' (karoDo kalpo vIte to paNa bhoga vinA karmano kSaya thato nathI.) A vAkyamAM chelpoTizataifpa padanuM upAdAna che. vAyagata dareka pado vAkyarthamAM vizeSatA umere che. vAkyano artha karatI vakhate vAkyanA ghaTaka dareka padono anvaya ane artha susaMgata thAya tenuM dhyAna rAkhavAnuM hoya che. A vAkyamAM "abhukta karmano kSaya thato nathI' evuM sAmAnya vidhAna nathI. sAmAnya vidhAna hota to Avo artha thAta ke abhukta karmano kSaya thavAnuM koI kAraNa nathI mATe amukta karmano kSaya thato nathI. vAkyamAM UtpaTizaurIpa pada uparokta vidhAnane vizeSa banAve che. kroDo kalpothI paNa abhukta karmano nAza thato nathI. ityAdi padaghaTita vAkyano artha e thAya ke koDo kalpo paNa abhukta karmanA kSayanuM kAraNa (tRtIyA vibhaktino artha) banatA nathI. eTale abhukta karmanA kSayAbhAvamAM kAla kAraNa banato nathI. e ja A vAkayano artha che. bhoga ja karmakSayanuM kAraNa che evo artha A vizeSa vAkyano nathI. jema bhAvanA nAmano saMskAra kAla vItI jatA phaLa ApyA vinA nAza pAme che tema karma kAla vItI jatA phaLa ApyA vinA nAza pAme evuM banatuM nathI. karmakSayamAM kAla kAraNa nathI A uparokta vAkyanuM vidheya che. tattvajJAna vagere karmakSayanA kAraNa nathI kevaLa bhoga ja che. e A vAkyanuM vidheya ja nathI mATe tattvajJAna karmanAzaka che A vacana sAthe virodha nathI. jo bhoga sivAya karmakSayanuM anya koI ja kAraNa na hoya to prAyazcittane paNa karmakSayanuM kAraNa nahIM manAya. prAyazcittathI karmano kSaya na thato hoya to temAM koI pravRtti ja nahIM kare. prAyazcittanI jo svataMtrarUpe karmanAzakatA siddha ane svIkRta che to tattvajJAnanI paNa karmanAzakatA svIkAravI ja joIe. prazna : tattvajJAna jema jhaDapathI bhoga saMpAdana karIne karmanAza kare che tema prAyazcitta paNa jhaDapathI bhoga saMpAdana karIne karmanAza kare che. jhaDapathI bhoga saMpAdana thaI jAya te mATe prAyazcittamAM pravRtti thaI zakaze. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rU0 muktivAdaH karmaNo nAze na kazcidvirodhaH anyathA prAyazcittAdapi karmanAzena tAdRzavacanavirodhaparihArAsambhavAt / prAyazcittasya pApAnAzakatve tatra pravRttyanupapattiH / na ca prAyazcittasyApi kAyavyUhAdhInajhaTitibhogasampAdanadvArA pApanAzakatvamiti tatra pravRttirupapadyata eveti vAcyam / duHkhavyaktInAM sAmye jhaTitibhogavilambabhogayoravizeSeNa prAyazcittAnarthakyAt / evaJcAvazyameva bhoktavyamityasyAvirodhAya jJAninAmapi sakalakarmabhogopagama ityapi na yuktam / kRtaprAyazcittAnAM karmaNAM bhogAbhAvAttatra karmapadasya vedabodhitanAzakAnAzyakarmaparatAyA AvazyakatvAt / tattvajJAnarUpanAzakasyApi vedabodhitatayA tena bhogaM vinaiva karmanAze kSativirahAt / karavAthI tattvajJAnathI paNa karmano nAza thAya che e vAta sAthe koI virodha nathI. karma kevaLa bhogathI ja nAza pAme che tevuM mAnIe to "prAyazcittathI paNa karmano nAza thAya che? tevuM jaNAvanArA vacano sAthe virodha thaze. teno parivAra saMbhava nahIM bane. prAyazcittane pApanAzaka na mAnIe to temAM pravRtti ja nahIM thAya. prazna :-tattvajJAnanI jema prAyazcitta paNa jhaDapathI bhoga saMpAdana karavA dvArA pApanAzaka bane che tethI temAM pravRttinI anupatti nahIM thAya. javAba:-:khavyaktio samAna hoya e sthitimAM eka du:khano jhaDapathI bhoga thAya ane anyano vilaMbathI thAya tethI koI pharaka paDato nathI (kAraNa ke duHkha to bhogavavuM ja paDe te) Ama prAyazcitta vidhi nirarthaka sAbita thAya. prazna -avazyameva moDyuM te karma zubhAzuman A vacana paNa bhogathI ja karmanAza thAya che tema jaNAve che. teno virodha na Ave te mATe tattvajJAnIne paNa badhA karmono bhoga thAya che tevuM javAba:-Avo artha karavo joIne cena lAge che. jhaDapathI thatA bhoga bane vilaMba thatA bhogamAM prAyazcittathI paNa enuM e ja du:kha bhogavavuM paDatuM hoya to jaladIthI du:kha bhogavo ke dhIredhIre - vAtano ekanI eka ja che. mATe prAyazcitta duHkhathI bacAvanAruM na banavAthI nirarthaka banaze. bheda na pADI zakAya ema kema bane? avizeSaNa - A zabdano artha bheda na pADI zakAya tevo kevI rIte thAya? prazna -'vazyameva moDyuM kRta + amAsumam' A vacana paNa spaSTa paNe bhoga dvArA ja karmano nAza thAya che tevuM pratipAdana kare che. tattvajJAnathI karmanAza thAya che tevuM mAnIe to A vacanano virodha thaze. uparokta vacananI saMgati mATe tattvajJAnIe potAnA sakala karma bhogavavA ja paDe che tevuM mAnavuM rahyuM. javAba:-avazya ityAdi vacanano virodha prAyazcitta vidhi sAthe paNa che. prAyazcitta karmanAzaka che Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (zaGkA)tattvajJAnasya sAkSAdadRSTanAzakatve kvacidbhogaH kvacicca tattvajJAnam ityananugamena vyabhicArAdbhogasyA'dRSTanAzakAraNatA na sambhavatItyapi nAzaGkanIyam / bhogopahitAdRSTanAzatvasya bhogajanyatAvacchedakatayA vyabhicArAnavakAzAt, anyathA tavApi prAyazcittakIrtanAdijanyAdRSTanAze vyabhicArAt / jarUrI che. javAba :-prAyazcittathI karmano kSaya thAya che. prAyazcitta karanArane karmano bhoga hoto nathI. mATe uparokta vAkayamAM sUrya padano artha "vede jaNAvelA karmanAzakothI anAzya karma' evo karavo Avazyaka che. prAyazcittanI jema tattvajJAna paNa vedabodhita nAzaka che. tethI bhoga vinA ja karmanAza thAya che evuM mAnavAmAM koI kSati nathI. prazna -tattvajJAnane sAkSAt adaSTanAzaka mAnavAthI koI sthaLe bhoga to koI sthaLe tattvajJAna adaSTanAzaka banatA anargama thaze. jayAM anargama hoya tyAM paraspara kAraNavirahaprayukta vyabhicAra thaze mATe bhoganI adekAraNatA saMbhavatI nathI. javAba :-bhogarUpa upAdhithI yukta aSTanAzatva bhoganirUpita janyatAnuM avacchedaka che. tethI vyabhicArane avakAza nathI. A rIte kAraNatA nahIM mAnIe to prAyazcitta, kIrtana vagerethI janya adRSTanAzamAM vyabhicAra tamArA mate paNa thaze. e svIkRta che. prAyazcittamAM jhaTitibhogasaMpAdakatva mAnI zakAya tema nathI. tethI virodhano parihAra karavA uparokta vacananA arthanI ja saMgati karavI rahI. A vacanamAM jharma padano karmasAmAnya artha nathI paNa karmavizeSa che. je karma vedabodhita nAzakothI anAzya che te karmavizeSa ahIM sUrNa padathI abhipreta che. tattvajJAna, prAyazcitta vagere vedabodhita karmanAzako che. je karmono temanAthI nAza na thAya te karmone bhogavavA ja paDe. Avo artha karavAthI virodha raheto nathI. bhoga vinA paNa tattvajJAnathI karmanAza thaI zake che. A siddhAMtamAM koI khoTa jaNAtI nathI. prazna :-bhoga, prAyazcitta ane tattvajJAna A traNe jo eka karmanAza rUpa kAryanA ja kAraNa hoya to kyo karmanAza zene kAraNe thayo te oLakhI zakAze nahIM. jyAM bhogathI karmanAza thayo tyAM tattvajJAna ke prAyazcitta rUpa kAraNa nathI tethI ramAve kAryasattvarUpa vyabhicAra paNa thAya che. mATe bhogane adRSTanAzanuM kAraNa mAnavuM joIe nahIM. javAba :-bhoga-prAyazcittAdinI tRNAraNimaNinyAye prAtisvika kAraNatA che tethI vyabhicAra nathI. bhogAvyavahitottarakSaNotpanna karmanAza pratye bhoga kAraNa che. Ama kAryatAvacchedaka karmanAzatva, bhogavyavahitottarakSaNotpattimattva nAmanI upAdhithI sahita che tethI vyabhicAra nathI. (svamate kevaLa bhoga karmanAzanuM kAraNa nathI ja. praznakAra anargama ane vyabhicArane kAraNe bhogane karmanAzanuM kAraNa mAnavAno niSedha kare che teno A javAba che) je (=praznakAra) bhogane karmanAzanuM kAraNa nathI mAnatA te prAyazcittane to mAne che to paNa ananugama ane vyabhicAra doSa Ave che. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (15) atha duritanAzasya sukha-duHkhAbhAvabhinnatayA tadrUpasya kathaM svataH prayojanatvamiti cet, na kathaJcit svataH prayojanatvam, kintu duHkhAbhAvanirvAhakatayA gauNaprayojanakatvameva / athaivaM mithyAdhIjanyavAsanAyA adRSTadvArA duHkhaprayojakatayA tannivRtterapi duHkhAbhAvanirvAhakatayA puruSArthatvena tasya eva kuto na mokSarUpatopeyata iti cenna / utpannatattvajJAnAnAM vAsanAnivRttAvapi yAvat prArabdhazarIrANAM karmaNAM nocchedastAvadapavargAnabhyupagamAt / 'tAvadevAsya ciraM yAvanna vimokSye atha sampatsye (15) zabdArtha -prazna duritanAza sukha ane duHkhAbhAvathI bhinna che tethI svataH prayojana kevI rIte banI zake ? javAba :-koI paNa rIte nahIM. duritanAza duHkhAbhAvano nirvAhaka che mATe gauNa prayojana che. prazna :-mithyAjJAnathI utpanna thatI vAsanA adaSTa dvArA duHkhanI prayojikA che. tethI teno=vAsanAno abhAva duHkhAbhAva nirvAhaka banI zakaze. to vAsanAnivRttine ja mokSa zuM kAma nathI mAnatA ? javAba :-jemane tattvajJAna thayuM che temanI vAsanA to nivRtta thaI gaI che paraMtu vartamAna zarIranuM kAraNa prArabdha karmono jyAM sudhI uccheda thato nathI tyAM sudhI mokSa thato nathI AvuM svIkAreluM che. 'tAvadhevAstha vi' ityAdi zruti dvArA jyAM sudhI prArabdha karmono nAza na thAya tyAM (15) vivaraNa :-prazna :-prakaraNanI zarUAtamAM kahyuM hatuM ke sukha ane duHkhAbhAva svataH prayojana che. mukti svataH prayojana che. duritanAzane mukti mAnanAra pakSe mukti sukharUpa na hovAthI ke du:khAbhAva rUpa na hovAthI svataH prayojana nathI to muktimAM svataH prayojanava kevA prakAranuM che ? javAba :-duritanAza rUpa hovAthI ja mukti svataH prayojana nathI. paNa duritanAzanI icchA duHkhAbhAvanI icchAne AdhIna che mATe gauNa prayojana che. mukti svataH prayojana ja hovI joIe evo amAro Agraha nathI. prazna -jema duritanAza duHkhAbhAvano nirvAhaka hovAthI gauNa prayojana hovA chatAM muktirUpa mAnI zakAya che. to mithyAjJAnajanya vAsanAnI nivRtti paNa mokSa rUpa mAnI zakAze. mithyAjJAnajanya vAsanA aMdaSTa dvArA du:kha pedA kare che. du:khanuM paraMparAe kAraNa hovAthI te prayojaka che. to mithyAjJAnajanya vAsanAnI nivRtti duHkhAbhAvanI nirvAhaka che mATe te paNa mokSarUpa banI zakaze. gauNa prayojana hovA chatAM te puruSArtha to che ja. javAba :-tattvajJAnathI vAsanAnI nivRtti thAya che paraMtu prArabdha karmano kSaya thato nathI. tattvajJAnIne paNa zarIra che tyAM sudhI prArabdha karma che. prArabdha karma che tyAM sudhI mokSa nathI. Ama tattvajJAnanI nivRtti mokSarUpa banatI nathI. tIvava ityAdi zruti paNa A ja vAta pramANita kare che. duritanAzane mukti mAnanAra A pakSamAM gadAdharane aruci che tenA be kAraNa che. eka, muktine gauNa prayojana mAnavuM paDe che. be, nyAya sUtra vageremAM tatyantavimokSoDapavA ityAdi sUtramAM tatpadathI duHkhanuM ja Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH kaivalyena'iti zrutyApi prArabdhakarmavimokSaparyantaM jJAninaH kaivlyvilmbbodhnaadityAhuH (16) ekadaNDino vedAntinastu yadupAdhyanavacchinnasya brahmaNo vizuddharUpatA tAdRza upAdhivigama eva kaivalyam / tAdRzopAdhiravidyaiveti tannivRttireva tat / duHkhasyAntaHkaraNavizeSatvA buddhidharmatayA tasyAzca svajanakAvidyAnAzanAzyatayA'vidyAnivRtteH svata:prayojanatvavirahe'pi duHkhanivRttinidAnatayA gauNaprayojanatvaM durapavAdameva / avidyA ca padArthAntaramajanyamapi vinAzapratiyogi, tannAzakaM ca sudhI jJAnIne paNa kaivalyano vilaMba thAya che evuM kahyuM che. 'tattvajJAnIne tyAM sudhI ja kaivalyano vilaMba hoya che jyAM sudhI mukta thaI kevalya prApta na kare." (16) zabdArtha : eka daMDa rAkhanArA vedAMtI ema kahe che ke-brahma, je upAdhithI rahita banatA vizuddha thAya te upAdhinA nAzane ja kaivalya kahevAya. A upAdhi avidyA che ethI avidyAnivRtti ja mokSa che. du:kha aMtaHkaraNanA eka prakAra evI buddhino dharma che. buddhi avidyAthI janme che. avidyAnA nAzathI nAza pAme che. Ama avidyAnivRtti svataH prayojana nathI paNa duHkhanivRttinuM mUla kAraNa hovAthI gauNa prayojana to che ja. avidyA alaga padArtha che. te janya nathI chatAM vinAzanI pratiyogI che. avidyAno nAza brahmasaMvedanathI thAya che. grahaNa karyuM che, duritanuM nahIM. mATe nyAyasUtrathI paNa A mata viruddha che. vitta (11)no mata ahIM samApta thayo. (16) vivaraNa -mukti viSe vedAMtIno mata kahe che. vedAMtImAM be mata che. kevalAdvaitavAdInA mate mukti brahmanI vizuddha avasthA che. anya mata muktimAM AnaMdanuM astitva che. ahIM A baMne mata anukrame vyA che. pahelA matavALA vedAMtI ekadaMDI hoya che. teo zikhA ane janoI rAkhe che. tridaMDI saMnyAsI zikhA ane janoI rAkhatA nathI. vedAMta mate brahma ja satya che. jagatu avidyAno pariNAma che. ane avidyA brahmano ja eka pariNAma che. avidyAnA aneka rUpa che. aMtaHkaraNa avidyAno ja eka pariNAma che. aMtaHkaraNathI avacchinna AtmAne jIva kahe che. (aMtaHkaraNa cAra prakAranAM che-mana, buddhi, ahaMkAra, ane citta.) AtmA pote kartA ke bhoktA nathI paNa aMta:karaNarUpa upAdhine kAraNe temAM kartutvAdi bhAse che. potAnI najIka rahelA padArthamAM potAnA dharmonuM AropaNa karanArane upAdhi kahevAya. jema jAsudanuM phUla sphaTikamAM potAnA lAlaraMganuM AropaNa kare che mATe jAsudanuM phUla upAdhi che. te rIte AtmA zuddha sphaTika jevo che. tene avidyA rUpa upAdhi che. tethI kartutva vagere avidyAnA dharmonuM AtmA para AropaNa thAya che. AtmA jyAM sudhI aMtaHkaraNa rUpa upAdhithI avacchinna che tyAM sudhI te jIva kahevAya. jyAre aMtaHkaraNarUpa upAdhithI mukta banI jAya tyAre te brahmarUpa bane che. brahmanuM vizuddha rUpa eTale kaivalya. brahmanuM upAdhi sahitanuM rUpa eTale ja daita athavA saMsAra. brahmanA vizuddha rUpane dUSita karatI upAdhi avidyA che. eTale avidyAnI nivRtti ja mukti che. Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH brahmasaMvedanam / na cA'vidyArUpAvaraNasattve brahmasaMvedanameva durghaTamiti vAcyam / brahmasaMvedanaM hi brahmAkArAntaH karaNavRttiH / vRttyAkhyo'ntaHkaraNapariNAma eva viSayAvaraNabhUtAvidyAnivRttiphalakaH / taduktam 34 prazna :-avidyArUpa AvaraNanI hAjarImAM brahmasaMvedana thavuM azakya che. javAba :-brahma saMvedanano artha che--brahmAkAra pariNata aMtaHkaraNanI vRtti. vRtti nAmano aMtaHkaraNano pariNAma ja viSayanuM AvaraNa banatI avidyAnI nivRtti karAve che. kahyuM che-- prazna :-mukti tarIke je padArthane ke je abhAvane sthApita karavo hoya te sukha ke duHkhAbhAva rUpa hovo joIe. prastutamAM muktinI puruSArtha tarIke vicAraNA cAlI rahI che. je prayojana=puruSanI icchAno viSaya bane te ja puruSArtha kahevAya. mukti to svataH prayojana hovI joIe. vedAMta mate avidyAnivRtti mukti che. te sukha ke duHkhAbhAva rUpa nathI. duHkha e buddhi nAmanA aMtaHkaraNano dharma che. (mana, buddhi, citta ane ahaMkAra A cAra aMtaHkaraNa che) Ama, duHkha AtmAno dharma nathI. vedAMtamate AtmAmAM koI dharma raheto nathI. tethI avidyAnI nivRtti e aMtaHkaraNa vizeSanA duHkharUpa dharmanA abhAvanuM kAraNa che. avidyAnI nivRttithI AtmAnI aMtaHkaraNa rUpa upAdhi dUra thAya che. aMtaHkaraNanA nAza sAthe ja buddhino nAza thAya che. buddhino vilaya thatA duHkhano nAza thAya che. A rIte avidyAnivRtti svayaM duHkhAbhAva ke sukharUpa nathI te spaSTa che. mATe te svataH prayojana nathI. to avidyAnivRtti mukti kevI rIte kahevAya ? javAba :-avidyA nivRtti svataH prayojana nathI. paNa duHkhanivRttinuM kAraNa che. mATe gauNa prayojana to banI ja zake che. prazna :-avidyA nivRtti mokSa che. avidyA eTale vidyAthI bhinna padArtha. A artha karIe to vidyAthI bhinna ghaTAdi paNa che te avidyArUpa banatA ghaTanI nivRttine mokSa kahevAnI Apatti Avaze. javAba H--vedAMtamate avidyA, vidyAnA abhAvarUpa nathI. paraMtu sad ane asaddI anirvacanIya evo, padArthAntara che. advaitavAdamAM prapaMcanuM vAstavika astitva nathI chatAM dRzyamAna prapaMcanI saMgati avidyA vinA thatI nathI mATe sattva-raja-tamam A traNa guNa svarUpa avidyAnI kalpanA karavAmAM Ave che. A avidyA prAgabhAvanI jema anAdi hovA chatAM sAMta che. jema AlokathI aMdhakArano nAza thAya che tema avidyAno nAza brahmasaMvedanathI thAya che. Ama ghaTAdine mokSa mAnavAnI Apatti nathI. prazna :-avidyA ane brahmasaMvedana paraspara virodhI padArtho che. avidyAnI hAjarImAM brahmasaMvedana na hoya ane brahmasaMvedananI hAjarImAM avidyA na hoya. avighA anAdi che tenI hAjarImAM brahmasaMvedana thavuM azakya che. saravALe avidyAno nAza thaze nahIM. javAba :--vedAMta mate jJAnanI prakriyAnA be tabakkA che. eka, ajJAnano nAza. be, viSayanI sphUrti (pragaTa thavuM). aMtaHkaraNAvacchinna caitanya AtmA che. temAM be ghaTaka tattva che. aMtaHkaraNa ane caitanya. aMtaHkaraNanA cAra prakAra che citta, mana, buddhi ane ahaMkAra. viSayanuM saMvedana karavA aMtaHkaraNanI vRtti bane che. ghaTanuM jJAna karavA aMtaHkaraNa, buddhirUpa vRtti dvArA viSayAkAre pariNata thAya che. aMtaHkaraNanA viSayAkAra pariNAmane 'vRtti' kahevAya che. avidyAnuM kArya che--viSaya para AvaraNa banIne chavAI javuM. AvaraNane kAraNe viSayanuM jJAna thatuM nathI. ghaTanA saMbaMdhamAM A viSayAvaraNa 'vaye nAsti' ityAkAraka jJAna Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH buddhivRtticidAbhAsau dvAvapi vyApnuto ghaTam / tatrAjJAnaM dhiyA nazyedAbhAsAt tu ghaTaH sphuret // evaJcAvidyAyA antaHkaraNavRttau na virodhitA, api tu viSayasphUrtAveva / buddhinI vRtti ane caitanyano AbhAsa baMne ghaTane vyApIne rahe che. buddhithI ajJAnano nAza thAya che. AbhAsathI ghaTanI phuraNA thAya che." Ama avidyAno aMta:karaNavRtti sAthe virodha nathI paNa viSayanI rti sAthe ja virodha che. rUpa che. aMtaHkaraNa jayAre viSayAkAre pariNata thAya che tyAre viSayAvaraNano nAza thAya che. Ama vRtti dvArA ajJAnanAza thAya che. ajJAnanAza vRttinuM kArya che. viSaya prakAza ke jJAnamAM vRtti sAkSAt kAraNa nathI. viSayanA jJAnanuM kAraNa pratibiMbita caitanya che. aMtaHkaraNamAM caitanyanuM pratibiMba paDe che. pratibiMbita tanya ane viSayAkAra pariNata vRttino saMbaMdha thAya tyAre jJAna thAya che. ghaTAkAra pariNata vRttino aMtaHkaraNamAM pratibiMbita caitanya sAthe saMbaMdha thAya tyAre acaM TaH evuM jJAna thAya che. TUMkamAM, aMtaHkaraNanI vRttithI ghaTanA ajJAnano nAza thAya che ane aMtaHkaraNamAM pratibiMbita caitanyathI ghaTanuM jJAna thAya che. ekalI vRtti viSaya prakAzikA nathI eTale viSaya prakAza ke viSaya rti sAthe vRttino virodha che. paraMtu viSayanuM ajJAna ane vRttino virodha nathI. ghaTAvaraNanI hAjarImAM ja ghaTAkAravRtti bane che. brahmasaMvedana eTale brahmAkArA aMta:karaNavatti, A vatti brahma viSenA ajJAnano nAza kare che. vRtti rUpa che tethI brahmanA ajJAnarUpa AvaraNanI hAjarImAM brahmAkAra vRtti hoya temAM koI virodha nathI. vRttino virodha viSayahUrti sAthe che. eTale ekalA brahmasaMvedanathI brahmajJAna thatuM nathI. Ama, avidyAnI hAjarImAM brahmasaMvedana durghaTa che A zaMkA asthAne che. jIvAtmA = aMtaHkaraNAvacchinna caitanya taAtmA vRtti / dhaTAdi viSaya - vRtti = avidyAnAza jIvAtmA = aMtaHkaraNAvacchinna caitanya tanyA + (-- citapratibiMbakacidAbhAsa Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 muktivAdaH (17) sphUrtizca prakaTatA sA ca bhaTTAnAmiva padArthAntarameveti / na ca brahmaNo'ntaHkaraNavRttiviSayatve brahmaNaH svaprakAzacaitanyarUpatAsiddhAntavirodhaH, svenaiva prakAzo'vagAhanaM yasyeti vyutpattyA svamAtraviSayasyaiva svaprakAza-zabdArthatvAditi vaacym| yasya svata eva sphUrtistasyaiva svaprakAzatvAt / jaDAtmakasya prapaJcasya sphUrtirna svata eva kintu phalAt / vRttivyApyaviSaye citpratibimba eva pAribhASikaM phalam / taduktam (17) zabdArtha ane rti eTale prakaTatA. bhaTTamatanI jema te svataMtra padArtha che. prazna :-brahma jo aMta:karaNavRttino viSaya hoya to "brahma svaprakAza caitanyarUpa che e siddhAMtano virodha Avaze. kAraNa ke jeno prakAza arthAt avagAhana potAnA dvArA ja thAya te svaprakAza kahevAya. svaprakAza zabdanI vyutpatti paNa e che. mAtra potAno viSaya banato padArtha e svaprakAza zabdano artha che. jIvAtmA=aMtaHkaraNAvacchinna caitanya zuddha caitanya - TUrti =jJAna 7 vRtti / pratibiMba gha8 ghaTAdi viSaya (17) vivaraNa -aMtaHkaraNanI vRtti ane viSayanI phUrti A baMnne bhinna bhinna padArtho che. vRtti to aMtaHkaraNano pariNAma che ane skUrti viSayano citra sAthe saMbaMdha che. A saMbaMdha rUpa skUrti pote cit svarUpa che ke viSaya svarUpa ? jo cita svarUpA hoya to citracaitanya nitya che tethI haMmezA skUrti thayA karavAnI Apatti Avaze ane viSaya svarUpA hoya to jyAM sudhI viSayanuM astitva che tyAM sudhI skUrti thayA karavAnI Apatti che. AthI rti zuM padArtha che te spaSTa karavuM jarUrI che. te spaSTa karatA gadAdhara jaNAve che ke-rti eTale viSayanuM pragaTa thavuM. te pragaTatA, prAdya vagere zabdathI vAcya che. bhaTTonA mate jJAnagrAhaka jJAtatA jema viSaya ane jJAnathI alaga svataMtra padArtha che tema prakaTatA viSayarUpa ke citUpa nathI paNa svataMtra padArtha che. je viSaya vRttino saMbaMdha thAya to ja abhivyakta thAya che. tethI sadA rtinI Apatti rahetI nathI. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH mohAtIto vizuddho munibhirabhihito mohasaGkrAntamUrtiH sAkSI svAnte tadutthe pratiphalitavapurgIyate'sau pramAtA // vRttyArUDhaH pramANaM phalamapi dhiSaNAvRttisaMvyAptacaityopAdhirmohotthazabdapramukhaviSayagaH syAtprameyaH parAtmA // iti / 37 javAba H--jenI sphUrti svataH ja che e svaprakAza che. jaDAtmaka jagatanI sphUrti svataH nathI paNa phaLane kAraNe che. vRttinA vyApya viSayamAM caitanyanuM pratibiMba e ja pAribhASika phaLa che. kahyuM che 'je mohAtIta che te vizuddha che ane mohathI saMkrAMta svarUpavALo te sAkSI che. mohathI utpanna thayela aMtaHkaraNamAM je pratiphalita thAya che te parAtmA pramAtA che. je vRttipara ArUDha thAya che te parAtmA pramANa che. buddhi vRttithI vyApta caitanya upAdhivALo parAtmA phaLa che. mohathI utpanna thayelA zabda vagere viSayomAM rahelo. parAtmA prameya che. prazna :-vedAMta mate brahma svaprakAza caitanya che. sva-prakAza eTale jene potAnA jJAna mATe anya koInI jarUra na paDe te. brahmasaMvedanane jo aMtaHkaraNavRtti rUpa mAnIe to uparokta svaprakAza siddhAMtano bhaMga thAya che kAraNa ke vRtti svaprakAza nathI. eka vRtti bIjI vRttithI grAhya che paNa vRtti svathI grAhya nathI mATe svaprakAza nathI. javAba :-svaprakAzapadano artha praznamAM kahyo che te nathI, jenI sphUrti svathI ja che bIjAthI nathI tene svaprakAza kahevAya. ahIM 'bIjAthI' zabdano artha-'pramAtR caitanyathI bhinna' e che. jaDAtmaka prapaMca svaprakAza nathI. tenuM jJAna citpratibiMba rUpa phaLathI thAya che. jyAre brahmane potAnA jJAna mATe phaLanI apekSA nathI mATe brahma svaprakAza che. brahmasaMvedana aMtaHkaraNavRttirUpa hovA chatAM tenA svaprakAza hovAmAM koI virodha nathI. jema nyAyamate dravyanA cAkSuSapratyakSamAM AlokasaMyoga kAraNa che.Aloka svayaM eka dravya che chatAM tenA cAkSuSapratyakSamAM AlokasaMyoganI jarUra nathI. AlokanuM cAkSuSapratyakSa jema svataH thAya che tema brahmanI sphUrti svataH thAya che. prazna :-jaDAtmaka prapaMcanI sphUrti phaLathI thAya che tema kahyuM. te phaLa zuM che ? javAba :-vRtti viSayane vyApe che. vyApavuM eTale viSayAkAra dhAraNa karavo. IMdriya rUpI nalikA dvArA vRtti viSayAkAra dhAraNa kare che. tenuM pratibiMba aMtaHkaraNamAM paDe che. vRttimAM viSaya banato ghaTa vRttivyApya kahevAya. temAM caitanyanuM pratibiMba paDe che. vRttimAM pratibiMbita thayeluM caitanya ja jJAnaprakriyAnuM 'phaLa' che. A vAtane spaSTa karatA zArIraka AcArya kahe che ke--'avidyAthI rahita parAtmA vizuddha brahma che. avidyAmAM jenuM pratibiMba paDe che te sAkSI ane sarvaprapaMcanA sarjaka parAtmA Izvara che. (mAyopahita caitanya) ajJAnathI utpanna thayela aMtaHkaraNamAM pratibiMbita parAtmA pramAtA che. (aMtaHkaraNAvacchinna caitanya) te ja jIva arthAt pramAtA jyAre aMtaHkaraNanA vRttirUpa pariNAmathI yukta bane tyAre pramANa kahevAya. vRttithI vyApya viSayamAM pratibiMbita thayeluM caitanya phaLa=pramA=pramiti che. ajJAnane kAraNe jIvane ja ghaTAdi saMjJA maLe che. AvI saMjJA dharAvatA parAtmAne prameya kahevAya che.' Ama jaDAtmaka prapaMcanI sphUrti jJAnathI thAya che. brahmanI sphUrti jJAnathI thatI nathI, svataH ja thAya Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH brahmaNazca sphUrtiH svata eva, na tu cidAbhAsAt, caitanyavastuni caitanyapratibimbAsambhavAt / ___ (18) etena brahmasaMvedanaM brahmajJAnam, evaM ca svaviSayajJAnarUpaM brahmaiva tatheti nityatayA saMsAradazAyAmapi tatsattvenAvidyAnivRttiprasaGga iti parAstam / anta:karaNavRttirUpabrahmasaMvedanasyaivAvidyAnivartakatayA brahmAkAravRtteH saMsAradazAyAmasattvenAvidyAnivRttiprasaGgAprasakteH / (19) tridaNDinastu AnandamayaparamAtmani jIvAtmano layo mokSaH / ane brahmanI skUrti svataH ja thAya che, caitanyanA AbhAsathI thatI nathI. kAraNa ke caitanya vastumAM caitanyanuM pratibiMba paDe nahIM. (18) zabdArtha -brahmasaMvedana aMta:karaNavRtti rUpa che tethI ja A zaMkA parAsta thaI jAya che ke-"brahmasaMvedana eTale brahmajJAna. arthAta svaviSayajJAnarUpa brahma ja brahmasaMvedana che. brahma nitya che tethI brahmasaMvedana paNa nitya thaze. saMsAradazAmAM paNa brahmasaMvedana che. tethI saMsAraavasthAmAM paNa avidyAnAzano prasaMga che," A zaMkA khoTI che, kAraNa ke-aMta:karaNavRttirUpa brahma ja avidyAnivartaka che. brahmAkArA vRtti saMsAradazAmAM nathI mATe saMsAradazAmAM avidyAnivRttino prasaMga nathI. (19) zabdArtha -tridaMDI vedAMtIo ema kahe che ke-AnaMdamaya paramAtmAmAM jIvAtmAno che. kAraNa ke jJAna eTale viSayamAM caitanyanuM pratibiMba. prastuta sthaLe aMtaHkaraNavRttino viSaya brahma che. te svayaM caitanya rUpa che. caitanyamAM caitanyanuM pratibiMba paDe nahIM. pratibiMba bhinna vastumAM ja paDe e niyama che. mATe brahmanI rti jJAnathI nahIM paNa svataH manAya che. brahmasaMvedanathI avidyAno nAza thAya che te ja mukti che. brahmasaMvedanane aMtaHkaraNa vRttirUpa mAnavAthI anya eka Apattino paNa nirAsa thaI jAya che te darzAve che-tena...ityAdi dvArA (18) vivaraNa -vedAMtamate viSaya jyAM sudhI viSayAkAra dhAraNa nathI karato tyAM sudhI jJAnaprakriyAno bhAga banato nathI. vRttithI ja jJAnaprakriyA prAraMbhAya che. brahmasaMvedana avidyAnAzaka che. ahIM saMvedanano artha kevaLa "jJAna" eTalo ja nathI. mAtra jJAna artha karavAthI AzaMkA jAgI zake che. brahmanuM jJAna eTale brahmaviSayaka jJAna. jJAna eTale caitanya eTale brahma. Ama brahmaviSayaka jJAna brahmarUpa thayuM. brahma nitya che tethI brahma viSayaka jJAna paNa nitya che. nitya hovAthI saMsAradazAmAM paNa che. tethI saMsAradazAmAM paNa avidyAnAzanuM kAraNa banaze. je pratIti viruddha che. upara kahyuM te mujaba brahmane aMtaHkaraNa vRtti rUpa mAnavAthI A Apatti rahetI nathI. brahma nitya che paNa brahmAkArA vRtti nitya nathI. e saMsAradazAmAM utpanna thatI nathI mATe saMsAra dazAmAM avidyAnAza thavAnI Apatti nathI. (19) vivaraNa -vedAMta matanA aneka prasthAna che. kevalAdvaita mate brahma vizuddha che. temAM sukha Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH paramAtmajIvAtmanorabhede'pi upAdhivizeSaviziSTasyA''tmano jIvatayA tasyaivaupAdhikaH paramAtmabheda iti bhedakopAdhiviraha eva jIvasya paramAtmani yathA ghaTAkAzasya ghaTavigama eva zuddhAkAzasya layaH, liGgazarIrAvacchinnasyaivAtmano jIvabhAva iti liGgazarIranAza eva paryavasito mokSaH / liGgazarIraM ca sthUlazarIrabIjabhUtamahadahaGkAratanmAtrAkhyabhUtasUkSmaikAdazendriyasamudAyaH / tadviziSTasyaivAtmano duHkhAdimattayA vizeSaNIbhUtaliGgazarIrasyaiva nAze duHkhAdikaM notpattumarhati / vizeSaNamatrAvacchedakatvAkhyasambandhavizeSavad AzrayAntarbhUtaM, tanmAtraM vA AzrayaH sarvathaiva tasya duHkhahetutvAt / evaM ca tadvigamasya duHkhanivRttihetutayA puruSArthatvamakSatameveti / evamapi mAyAdhInasya prapaJcasya mAyAnivRttyaiva nivRttermAyAnivRttermokSadazAyAmAvazyakatvam / avidyaiva mAyAtvenaitanmate laya mokSa che. Ama to jIvAtmA ane paramAtmA eka ja che chatAM upAdhivizeSathI viziSTa AtmA jIva che. tethI jIvAtmA ane paramAtmAno upAdhine kAraNe bheda che. A bhedaka upAdhino viraha ja paramAtmAmAM jIvAtmAno laya che. jema ghaTano nAza thatAM ghaTAkAzano zuddha AkAzamAM laya thAya che. Ama, liMga zarIrathI yukta AtmA ja jIva che tethI liMga zarIrano nAza ja mokSa che e phalita thAya che. liMgazarIra skUlazarIranuM bIja che. te mahat tattva, ahaMkAra, tanmAtrA, sUkSma agiyAra iMdriyono samudAya che. liMgazarIra viziSTa AtmA ja duHkha vagere dharmothI yukta hoya che. tethI vizeSaNa banatA liMgazarIrano nAza thatA duHkha vagere utpanna thatA nathI. ahIM vizeSaNa avacchedakatA nAmanA vizeSa saMbaMdhanuM adhikaraNa che. jeno duHkhAdinA AzramamAM aMtarbhAva thAya che athavA tanmAtrA ja duHkhano Azraya che kAraNa ke te ja dareka rIte du:khanuM kAraNa che. Ama, liMgazarIrano vigama ja duHkhanivRttinuM kAraNa che. tethI te puruSArtha che. du:kha vagere koI dharmo nathI. prAya: rAmAnujamate brahma AnaMdarUpa che. jIva ane paramAtmA paramArthathI bhinna nathI chatAM upAdhine kAraNe baMne vacce bheda che. A upAdhi liMga zarIra che. liMga eTale kAraNa, adazya, sUkSma, sthUla zarIranA kAraNabhUta zarIrane liMga zarIra kahevAya che. mahat tattva, ahaMkAra, pAMca tanmAtrA je pRthvI vagere pAMca bhUtonuM sUkSma svarUpa che. pAMca jJAnendriya, pAMca karmendriya A sattara tattvo maLIne liMga zarIra bane che. liMgazarIrarUpa upAdhi viziSTa AtmAne ja jIvAtmA kahevAya che. jIvAtmA ane paramAtmA Avo bheda karatI ligazarIrarUpa upAdhi dUra thavI e ja mokSa che. jema ghaTAkAza ane zuddha AkAza vacce upAdhine kAraNe bheda che. ghaTarUpa upAdhi dUra thatAM ghaTAkAza ane zuddhAkAza eka ja rahe che. vyavahAramAM ghaTAkAzano zuddhAkAzamAM laya thayo kahevAya che. tema liMgazarIra rUpa upAdhi dUra thatAM jIvAtmAno paramAtmAmAM laya thayo kahevAya che. Ama, liMgazarIrano nAza ja mokSa che. prazna :-liMgazarIrano nAza mokSa che. te puruSArtha kevI rIte bane che? duHkha asamAnakAlIna sukha athavA du:khanAza prayojana che. liMgazarIrano nAza bemAMthI eka paNa nathI. mATe te puruSArtha banI zake nahIM. puruSanI icchAno viSaya na bane to koInI pravRtti paNa thaze nahIM. javAba :-duHkhanI pratye liMgazarIraviziSTa AtmA kAraNa che. liMga zarIra viziSTa AtmA ja Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH paribhASiteti phalato na vizeSaH / (20) atra nyAyavidaH-avidyA na padArthAntaram mAnAbhAvAt kintvadRSTameva tattvajJAnarUpavidyAvirodhitayA'vidyetyucyate / adRSTavyaktInAM sAditve'pi tatpravAhasyA liMgazarIrane duHkhanuM kAraNa mAnavA chatAM prapaMca to mAyAdhIna che. prapaMcanI nivRtti mAyAnI nivRttithI ja sAdhya che. mATe mokSadazAmAM mAyAnI nivRtti thavI Avazyaka che. A mate avidyA na ja mAyA tarIke oLakhavAmAM Ave che. mATe pUrvamatathI A matamAM koI vizeSa pharaka nathI. (20) zabdArtha -A viSayamAM naiyAyikono e mata che ke-avidyA svataMtra padArtha nathI. tene svataMtra mAnavAmAM koI pramANa nathI. paraMtu adRSTa nAmano guNa ja tattvajJAnarUpa vidyAno duHkhanuM adhikaraNa che. duHkha utpanna thAya che-liMga zarIrane kAraNe. ane tenAthI avacchinna hovAthI AtmA tenuM adhikaraNa bane che. Ama kAraNa ane kArya vacce avacchedakatA saMbaMdha che. naiyAyiko zarIra ane AtmAno vijAtIya saMyoga duHkhAdinI utpattinuM kAraNa mAne che. vedAMtIo sUkSmazarIra ane AtmAno avacchedakatA nAmano saMbaMdha mAne che. (nyAyamate zrotrendriya karNazakhulyavacchinna AkAza svarUpa che. zuddhAkAzamAM zrAvaNa pratyakSa thatuM nathI tema vedAMta mate liMgazarIrAvacchinna AtmA duHkhanuM kAraNa che. liMga zarIrarUpa upAdhi rahita zuddhAtmAmAM duHkha utpanna thatuM nathI.) avacchedakatA saMbaMdhathI AtmA duHkhanuM adhikaraNa bane che. duHkhano Azraya liMgazarIra viziSTa AtmA che. tenA ekadeza (=vizeSyamAM) du:kha avacchedakatA saMbaMdhathI rahe che. mATe vizeSaNamAM paNa te avacchedakatA saMbaMdha che. Ama avacchedakatA saMbaMdhathI paraMparayA du:khano Azraya liMga zarIra che tethI tenI nivRtti du:khanivRttinuM kAraNa banI zake che. Ama puruSecchAviSayatva liMgazarIranivRttimAM paNa akhaMDa che tethI te puruSArthano viSaya che. paraMparA avacchedakatA saMbaMdhathI AzrayanA eka dezamAM liMgazarIrano aMtarbhAva mAnavAmAM gaurava che tethI tAtra vA kahIne bIjo vikalpa rajU karyo che. athavA du:khano Azraya ekamAtra liMgazarIra ja che. sAkSAta ke paraMparAe duHkhanuM kAraNa te ja che. tethI tenI nivRtti puruSArthano viSaya che. tridaMDI vedAMtInA matanuM khaMDana karatA gadAdhara jaNAve che ke-duHkhanivRtti ane liMgazarIranivRtti vacce kAryakAraNa bhAva samajAvI zakAya tema che. AthI liMgazarIra nivRtti puruSArtha paNa banI zake che. tema chatAM duHkhanivRttimAM liMgazarIranI nivRtti karatAM mAyAnI nivRtti vadhu Avazyaka che. prapaMca mAyAne AdhIna che. jyAM sudhI mAyA nivRtta na thAya tyAM sudhI prapaMcanI nivRtti thatI nathI. liMgazarIranI nivRtti sAthe mAyAnI nivRtti thaI ja jAya che tevuM nathI. liMgazarIra nivRtti ja mokSa hoya to mokSamAM mAyAnuM astitva che te svIkAravuM paDaze. mokSamAM mAyAnuM astitva nathI ja. tethI mAyA mokSa mATe vadhu majabUta kAraNa siddha thAya che. ekadaMDI vedAMtamatamAM je avidyA che te ja tridaMDInA mate mAyA. bannenA kArya eka ja che tethI baMne vacce koI taphAvata nathI. avidyAnI kalpanAnuM (antaHsrarA vRttirUpa.... ityAdi graMthathI) pahelA khaMDana karyuM ja che tethI A matanuM paNa khaMDana thaI jAya che. (20) vivaraNa -du:khanuM kAraNa avidyA che. A vAta sarvamAnya che. vedAMtamatamAM avidyA sadasathI anirvacanIya evo padArtha che. pracalita prapaMcagata padArthothI te bhinna che. A viSayamAM Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH nAditayA avidyAyA anAditApravAdaH / tathA ca tannivRttistadadhInaduHkhanivRttirvA mokSa iti niSpratyUhameva / (21) yattvavidyAnivRttyA buddhyAdinivRttau taddharmasya duHkhasya nivRttiriti tadapi na yuktipathamArohati buddheH sukhaduHkhAdyAzrayatve tasyA vinAze mAnAbhAvAt / na virodhI che mATe avidyA kahevAya che. aSTa vyaktio sAdi che chatAM temano pravAha anAdi che. tethI avidyA anAdi che tevo pravAda che. tethI avidyAnI nivRtti athavA avidyA(aSTa)ne AdhIna duHkhanI nivRtti mokSa che temAM koI virodha nathI. (21) zabdArtha -je ema kahe che ke avidyAnI nivRtti thatA buddhi vagerenI nivRtti thAya che. temanI nivRtti thatA tenA dharma duHkhanI nivRtti thAya che. te paNa yuktisaMgata jaNAtuM nathI. buddhi naiyAyiko kahe che ke tathAkathita avidyA svataMtra padArtha nathI. (covIsa guNomAM "aSTa' nAmaka guNamAM ja avidyAno samAveza thAya che.) kAraNa ke avidyAne svataMtra sAbita karatuM koI pramANa nathI. vedAMtIo prapaMcane mithyA mAne che. prapaMcanA mithyAtvanI avidyA vinA upapatti thatI nathI ane daSTa padArthomAM avidyAno samAveza thato nathI mATe avidyA bhinna che tevuM svIkAre che. Ama vedAMtIo avidyAne svataMtra padArtha sAbita karavA anumAna pramANa prastuta kare che. paraMtu te paNa naiyAyikonA mate ayukta che kAraNa ke prapaMca mithyA nathI, vAstavika che. tenA AdhAre avidyAnI siddhi thaI zake nahIM. mATe taiyAyiko covIsa guNa antargata adRSTa guNamAM avidyAno samAveza kare che. tattvajJAnane vidyA kahI zakAya. je adRSTa A tattvajJAnano pratibaMdha kare che tene avidyA kahevAya. prazna :-vedAMta darzanamAM avidyA anAdi che, adRSTa kramane AdhIna hovAthI sAdi che. AthI avidyA ane adRSTa eka che tevuM kevI rIte kahI zakAya ? zAstramAM paNa avidyA anAdi che tevo pravAda jovA maLe che. javAba :-adeSTa sAdi che te vAta sAcI che. te te adRSTa vyakti rUpe adRSTa sAdi che paNa adaSTano pravAha anAdi che. adaSTanA pravAhane lakSamAM rAkhIne zAstromAM avidyA anAdi che tevo pravAda che. Ama, avidyA rUpa adaSTanI nivRtti athavA to avidyAne AdhIna du:khanI nivRtti mokSa che. A vAtamAM koI virodha nathI. (21) vivaraNa :-naiyAyikoe tattvajJAna dvArA avidyAno nAza mAnyo che ane avidyAnA nAzathI du:khano nAza mAnyo che. Ama, temanA mate du:khadhvasa pratye tattvajJAna paraMparAe kAraNa bane che. tattvajJAnanI paraMparita kAraNatAmAM aruci vyakta karato mata yatta dvArA prastuta thayo che. A mata pramANe AzrayanA nAzathI Azritano nAza thAya che. buddhi dharma-adharma vagere adRSTano Azraya che. tattvajJAnathI avidyAnI nivRtti thatAM buddhino nAza thAya che ane buddhinAza thatA dharma-adharmano nAza thAya che. tenA dvArA duHkha nAza thAya che. Ama, tattvajJAna Azrayano nAza karavA dvArA du:khanAzanuM kAraNa bane che e yajukArano abhimata che. A mata yukti saMgata nathI. kAraNa ke sukhaduHkhanA Azraya tarIke sarvatra AtmA Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 muktivAdaH ca duHkhAtyantocchedAnurodhAttannAzopagamaH tatsattve'pyadRSTocchedAdeva duHkhapravAhavicchedasambhavAt / na cAzrayanAzaM vinA azeSAdRSTanAza evAnupapannaH, Azrayasattve'pi samAnAdhikaraNatattvajJAnAdevAzeSAdRSTanAzasambhavAt / bhavanmate'pyavidyAnAze taddhetutAyA sukhaduHkhano Azraya hoya to tenA nAzamAM koI pramANa nathI. prazna H--duHkhano AtyaMtika uccheda thAya che tenA anurodhathI buddhino nAza svIkAravo rahyo. javAba :-A vAta yogya nathI kAraNa ke buddhi hovA chatAM adRSTanA nAzathI ja duHkha paraMparAno viccheda saMbhavI zake che. prazna :-AzrayanA (buddhinA) nAza vinA adRSTano nAza thaI zakato nathI. javAba :--AzrayabhUta buddhi hovA chatAM samAnAdhikaraNa tattvajJAnathI ja tamAma adaSTano nAza saMbhave che. tamArA mate paNa avidyAnA nAzamAM ardaSTanAzanI kAraNatA Avazyaka che. adRSTa abhipreta che, buddhi abhimata nathI. sAMkhyadarzana buddhine sukhaduHkhAdino Azraya mAne che paNa tenuM khaMDana aneka sthaLe thaI cUkyuM che. sukhaduHkhAdi AtmAnA vizeSa guNo che. tenuM adhikaraNa AtmA nitya che. buddhi sukhaduHkhano Azraya hoya to teno vinAza thAya che--e vAtamAM koI pramANa nathI. athavA buddhine sukhaduHkhano Azraya mAnI teno nAza mAnavo--A vAtamAM koI pramANa nathI. tethI buddhinA nAzathI sukhaduHkhano nAza thAya che A vAta yuktirahita che. prazna :-buddhinA nAza vinA duHkhano AtyaMtika nAza samajAvI zakAto nathI--A ja pramANa che. kAryathI kAraNanuM anumAna thAya che. AtyaMtika duHkhoccheda rUpa kArya dvArA buddhinA nAzanuM anumAna thaI zake. javAba :-du:khanA AtyaMtika ucchedano nirvAha karavA buddhinAzane kAraNa mAnavAnI jarUra nathI. kAraNa ke buddhinAza duHkhanA AtyaMtika ucchedamAM anyathAsiddha che. buddhi hovAM chatAM adRSTanA nAzathI duHkhano AtyaMtika nAza thaI zake che. mATe uparokta tarka aprayojaka che. kema ke tenA dvArA vyabhicAranI zaMkAnuM nivartana thatuM nathI. prazna :-AzrayanA nAza vinA saMpUrNa rIte adRSTano nAza thato nathI A tarka ja uparokta anumAnano prayojaka che. azeSaadRSTanAza ja AtyaMtika duHkhocchedanuM kAraNa che. javAba :-azeSa adaSTano nAza AzrayabhUta buddhinA nAzathI thAya che tevuM nathI. buddhi hovA chatAM paNa du:khanA samAnAdhikaraNa tattvajJAnathI ja azeSa adRSTano nAza saMbhavI zake che. prazna :-azeSa adaSTa nAzanuM kAraNa AzrayabhUta buddhinAza che ke tattvajJAna che ? tenuM vinigamaka koNa che ? javAba :--baMne matamAM je Avazyaka hoya te kAraNa bane te vinigamaka yukti bane. yattukAra azeSaadaSTanAza pratye AzrayabhUta buddhinAzane kAraNa mAne che tema chatAM tene tattvajJAnane avidyAnAzamAM kAraNa mAnyuM ja che. jyAre anyatra (avidyAnAzamAM) tattvajJAnanI kAraNatA svIkArelI che to ahIM paNa tene ja kAraNa mAnI levAmAM aucitya che. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH AvazyakatvAt / punaradRSTAnutpattizca vAsanAdivirahAt / yoginAM buddhyAdisattve'pyadRSTo( STAnu )tpattyA bhavanmate'pyadRSTasya vAsanAhetukatvAt / 43 (22) athAvidyAyA padArthAntaratve cedvizeSastadA mAbhUttasyAstathAtvam / adRSTaM mithyAjJAnAhitA vAsanaiva vA bhavatvavidyA / tattvajJAnantvadRSTanAze na sAkSAddheturapi tu nAza pAmyA pachI pharI utpanna thatuM nathI tenuM kAraNa vAsanA vagereno abhAva che. yogIone buddhi vagere hovA chatAM adRSTa utpanna thatuM nathI tethI tamArA mate paNa adRSTa vAsanAthI janya che. (22) zabdArtha :pUrvapakSa : avidyAne svataMtra padArtha mAnavAmAM Apatti che to avidyAne svataMtra padArtha na mAno. adRSTa athavA mithyAjJAnane kAraNe AvelI vAsanA ja avidyA che. AvuM prazna :-jo adRSTano azeSa rUpe nAza abhipsita hoya to buddhi nAzane svIkAravo jarUrI che. buddhinA nAza vinA adRSTano pUrNa nAza nahIM thAya jethI pharI adaSTa utpanna thavAnI Apatti Avaze. tattvajJAnathI adRSTano pUrNa nAza thato nathI e vAta naiyAyikone paNa mAnavI ja paDe che, kAraNa-tattvajJAna pAmelA yogIone paNa adaSTa hoya che. javAba :-adRSTanuM kAraNa vAsanA che. mukti avasthAmAM pharI adRSTa utpanna thatuM nathI kAraNa ke vAsanA nathI. prazna :--paNa adRSTanuM kAraNa vAsanA che evuM ame nathI mAnatA tethI A dalIla amane mAnya nathI. javAba :yogIone buddhinI hAjarI hovA chatAM vAsanA nahIM hovAthI ardaSTa utpanna thatuM nathI tethI tamAre paNa adRSTanuM kAraNa vAsanA che te svIkAravuM paDaze. yogIone buddhi che. paNa adRSTa utpanna thavAnuM kAraNa avidyA che. tattvajJAna dvArA yogIoe teno nAza karyo che. tethI buddhi hovA chatAM adRSTa utpanna thatuM nathI. Ama yogIonA adRSTanA kAraNa tarIke vAsanAne svIkAravI tamArA mATe paNa Avazyaka che. Ama, tattvajJAnathI avidyAno nAza, tenAthI buddhirUpa Azrayano nAza, tenA dvArA adRSTano nAza ane sukhadu:khano nAza AvI paraMparAvALI kAraNa prakriyA svIkAravA karatA tattvajJAnane sAkSAt adRSTa rUpa avidyA nAzanuM kAraNa mAnavuM vadhu ucita che. (22) vivaraNa :--naiyAyiko avidyAne mAne che paNa tenA svataMtra padArtha hovAne viSe temane Apatti che. 'AzrayanAzathI AzritanAza thAya che.' A mAnyatA dharAvatA yattukAra AnI sAme pUrvapakSa race che ke--avidyAne svataMtra padArtha mAnavAmAM Apatti hoya to bhale avidyA adRSTarUpa hoya. athavA mithyAjJAnajanya vAsanArUpa hoya. kevaLa adaSTatvana adaSTa vidyAvirodhI nathI mATe mithyAjJAnajanyavAsanA avidyA che. A bIjo vikalpa rajU karyo che. mithyAjJAna tadabhAvavati tatprakArakatva rUpa che. te tadghati tatprakArakatva rUpa vidyAnuM virodhI banI zake che. pUrvokta vedAMtamata avidyAne padArthAtara mAnIne tenI nivRttine mokSa kahe che. naiyAyika avidyAne padArthAMtara na mAnatA ardaSTarUpa mAnIne tajjanyaduHkhanivRttine mokSa kahe che. A baMne pakSa tattvajJAnathI avidyAnivRtti thAya che tevuM svIkAre che. yattukAra buddhinAzathI avidyAnivRtti thAya che tevuM mAne che. avidyA svataMtra padArtha hoya ke adRSTa rUpa hoya tenuM tenA mate Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 muktivAdaH buddhinAza eva / buddharjJAnAdyAzrayatayA tattvajJAnasyAzrayatArUpasAkSAtsambandhasya nAzakatAvacchedakatayA lAghavAd adRSTe sAmAnAdhikaraNyarUpaparamparAsambandhenaiva tattvajJAnasattvAt tasya tannAzakatve nAzakatAvacchedakaprattyAsattigauravAt / na ca pratiyoginiSThapratyAsattyA jJAnasyAdRSTanAzakatvopagama eva gauravAt nAzAdhikaraNaniSThasAkSAtsambandhenaiva tasya tannAzaM prati hetutvamupagantavyamiti vAcyam / tathA sati niyAmakAbhAvenAtiprasaGgApAtAt / evaM vAsanAnAze tattvajJAnasya pRthakkAraNatAkalpanenApi nyAyamate gauravam / tannAzAdevAdRSTanAzavat vAsanAnAzopapattestattvajJAnasya mAnavAmAM koI Apatti nathI. paNa tattvajJAna adaSTanAzanuM sAkSAt kAraNa nathI, buddhi nAza adaSTanAzanuM sAkSAt kAraNa che. buddhimAM jJAnAdi rahe che. tattvajJAnano AzrayatA rUpa sAkSAt saMbaMdha nAzakatAvacchedaka bane che tethI lAghava thAya che. adaSTanAzamAM sAmAnAdhiraNyarUpa paMraparA saMbaMdhathI tattvajJAna rahe che tethI tattvajJAna adaSTanAzanuM sAkSAt kAraNa mAnIe to nAzakatAvacchedaka saMbaMdha gurubhUta che. prazna :-pratiyogImAM rahela saMbaMdhathI jJAnane aSTanAzaka mAnavAmAM ja gaurava che. tethI nAzanA adhikaraNamAM rahelA sAkSAt saMbaMdhathI ja tattvajJAna adaSTanAzanuM kAraNa bane che ema mAnavAmAM lAghava che. javAba :-AvuM mAnavAmAM koI niyAmaka nathI tethI atiprasaMga thaze. A ja rIte vAsanAnA nAzamAM tattvajJAnane atirikta kAraNa mAnavAmAM nyAyamatamAM gaurava che. (amArA mate) mahattva nathI. avidyA aSTarUpa ke mithyAjJAnAhita vAsanArUpa hoya tenI nivRttinuM kAraNa tattvajJAna nathI. avidyAnI nivRtti buddhinAzathI thAya che. tattvajJAna buddhinAzanuM kAraNa che. Ama tattvajJAna avidyAnivRttinuM sAkSAt kAraNa nathI paNa buddhinAzanuM sAkSAt kAraNa che. prazna :-tattvajJAna adRSTanAzanuM sAkSAt kAraNa nathI paNa buddhinAza dvArA che. AvuM mAnavA pAchaLa zuM tarka che ? javAba :-lAghava rUpa tarka che. buddhi, jJAna vagereno Azraya che. tattvajJAna, buddhiniSTha che. tattvajJAna buddhinA nAzanuM kAraNa che. tethI nAzakatAvacchedaka saMbaMdha AzrayatA bane che. tattvajJAna ane buddhi vacce AzrayatA saMbaMdha sAkSAta che. tattvajJAnane aSTanAzanuM kAraNa mAnIe to nAzakatAvacchedaka saMbaMdha paraMparita bane che. tattvajJAna ane adRSTa baMne vacce sAmAnAdhikaraNya che. ekAdhikaraNavRttitvarUpa A saMbaMdha paraMparA saMbaMdha che. Ama, aSTanAza nirUpita kAraNatAmAM nAzatAvacchedaka saMbaMdha gurubhUta bane che. buddhinAza nirUpita kAraNatAmAM nAzakatAvacchedaka saMbaMdha laghu che. AthI tattvajJAnane buddhinAzanuM ja kAraNa mAnavuM joIe. prazna -adeSTa ane tattvajJAna vacce sAmAnAdhikaraNya saMbaMdha pratiyogitAno avacchedaka che. A saMbaMdha pratiyogI niSTha che. tattvajJAna aSTanAzanuM kAraNa che. adaSTa nAzano pratiyogI adaSTa che. te ane tattvajJAna eka adhikaraNamAM che. Ama paraMparA saMbaMdha bane che. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH pRthakkAraNatAnupagamAt / adRSTAdinAze ca buddhivinAzasya kAraNatAyA nAdhikyam AzrayanAzasyAzritanAzaM prati klRptakAraNatayaivopapatteH tathA ca tajjIvopAdhivigamo'pavarga ityetadevocitamiti cenna / buddhinA nAzathI aSTanA nAzanI jema vAsanAnAza thaI jAya che tethI tattvajJAnanI atirikta kAraNatA kalpavI paDatI nathI. adRSTanAzamAM buddhinAzane kAraNa mAnavAthI amAre adhika kAraNa mAnavuM paDe che tevuM nathI. AzritanAzamAM AzrayanA nAzanI kAraNatA lUpta che. Ama, jIvanI upAdhino abhAva mokSa che-A ja lakSaNa ucita che. tatvajJAna tattvajJAna - saMbaMdha aSTanAza kAraNa kArya (pratiyogI adaSTa adhikaraNa sAkSAt saMbaMdhathI paraMparAsaMbaMdhamAM gaurava hoya e spaSTa che. tethI AvA paraMparAsaMbaMdhathI kAraNatA na mAnatA saMbaMdhathI kAraNatA mAnavAmAM Ave che. A saMbaMdha AzrayatA che. tattvajJAnanA adhikaraNamAM adaSTanAza AzrayatA saMbaMdhathI rahe che. A rIte gauravanI Apatti TaLI jAya che mATe tattvajJAnane adaSTanAzanuM kAraNa mAnavAmAM koI doSa nathI. javAba :-AnA javAbamAM yattakAra be Apatti darzAve che. eka, AzrayatA saMbaMdhathI aSTanAza pratye tattvajJAnane kAraNa mAnazo to kAraNatAno niyama sarvatra eka sarakho nahIM rahe. du:khanAzamAM du:khanAzana kAryatA che to sukhAdinAzamAM pratiyogityanuM che. baMne prakAranI kAryatAthI nirUpita kAraNatA tattvajJAnamAM che. jyAM nAzatvena kAryatA che tyAM pratiyogitva nathI. jyAM pratiyogitvena kAryatA che tyAM nAzatva nathI. Ama, tattvajJAnanI kAraNatA atiprasakta bane che. tenuM niyAmaka koI nathI. prazna :-(naiyAyika) ame sarvatra nAzatvena kAraNatA svIkArIzuM tethI atiprasaMga raheze nahIM. javAba : tenA javAbamAM yajukAre bIjI Apatti darzAvI che du:khanAza pratyenI kAraNatA to A rIte saMgata thaI jaze paraMtu taiyAyikoe tattvajJAnane vAsanAnA nAzanuM kAraNa jaNAvyuM che. te mATe temaNe alaga kAraNatA batAvavI paDaze. te gaurava che. prazna :-catukAranA mate paNa vAsanAnAza mATe tattvajJAnanI kAraNatA mAnavI paDaze. A Apatti baMne pakSe samAna che. javAba : tukAranA pakSe AzrayanAza AzritanAzanuM kAraNa che. tattvajJAna buddhirUpa AzrayanAzanuM kAraNa che. buddhino nAza thavAthI aSTa, vAsanA jevA buddhinA badhA ja dharmo ekI sAthe nAza pAmI jAya che. Ama yattakArane vAsanAnAza mATe alaga kAraNatA mAnavAnI rahetI nathI tethI tenA mate gauravanI Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (23) buddhitattvasyAnAditve vinAzAnupapatteH bhAvanAze janyatvena pratiyogino hetutvAt / sAditve ca buddhidharmAdRSTapravAhasyApi sAditayA prathamamadRSTavaicitryaM bhogAdikAryavaicitryaJca na syAt / na cAdRSTajanakakRtivaicitryam, prathamataH kRti - vaicitryaprayojakasyaiva durlabhatvAt / tasmAdadRSTasamavAyino nityatvameva anAdivicitrAdRSTapravAhAt puMsAM bhogavaicitryamiti / 46 (23) zabdArtha :--A mata barAbara nathI, kAraNa ke--buddhitattvane anAdi mAnIe to tenA vinAzanI upapatti thatI nathI. kAraNa ke--bhAva padArthanA nAzamAM pratiyogI janyatvena kAraNa che. buddhitattvane sAdi mAnIe to buddhino dharma-adaSTano pravAha paNa sAdi mAnavo paDe. to prathamathI ja adRSTanI vicitratA ane tenA kArya-bhoga vagerenI vicitratA nahIM rahe. adRSTanI janaka kRtimAM vaicitrya mAnavAthI paNa A Apatti TaLaze nahIM. kAraNa ke kRtimAM vaicitryanuM prayojaka pahelethI ja jovA maLe te durlabha che. tethI adRSTanuM samavAyathI adhikaraNa nitya ja che. anAdithI adRSTano vicitra pravAha cAle che tene kAraNe puruSomAM bhoganI vividhatA jovA maLe che. Apatti nathI. prazna :-AzrayanA nAzane AzritanAzanuM kAraNa kalpavuM paDe che e gaurava yattukAra mate che. javAba :-AzrayanAzanI Azrita nAza pratyenI kAraNatA ghaTAdimAM tRpta che, kalpanIya nathI. tethI adRSTAdinA nAzamAM buddhinAzanI kAraNatA adhika hovAnuM gaurava nathI. A rIte, yattukAranA mata pramANe jIvarUpa upAdhino vigama mokSarUpa che e sthApita thayuM. (23) vivaraNa :-yattukAranA pakSanuM samarthana karatA pUrvapakSanuM aiyAyika khaMDana kare che. 'tattvajJAnathI buddhino nAza thAya che. buddhi adRSTa, vAsanA vagereno Azraya che. AzrayanA nAzathI Azritano nAza thAya e niyamathI buddhinA nAzathI adRSTAdino nAza thAya' A yattukArano mata che. A matamAM ardaSTanAzanuM kAraNa tattvajJAna nathI, paNa buddhinAza che. naiyAyika tenI sAme prazna uThAve che ke--buddhi tattva anAdi che ke sAdi ? buddhitattva jo anAdi hoya to teno nAza thaI zake nahIM. bhAvabhUta padArtha jo anAdi hoya to te nitya hoya che. je bhAvabhUta padArtha nAza pAme che te niyamataH janya ja hoya. buddhi jo nAza pAme che to te janya ja mAnavI joIe, tene anAdi mAnI zakAze nahIM. bhAvabhUta padArthanA nAzamAM pratiyogI kAraNa che. 'dhvaMsaM prati pratiyoni: hetutvam' dhvaMsanI pratye bhAvabhUta pratiyogInI kAraNatA jatvena che. eTale janya bhAvabhUta padArtha ja dhvaMsano pratiyogI banI zake che. A kAraNatA jatvena na mAnatA kevaLa pratiyogitvena mAnIe to nyAyamate gaganAdimAM ane vedAMtamate brahmamAM vyabhicAra Avaze. gagana ane brahma nitya che 'naM na' 'brahma na', ityAdi pratIti sAkSika abhAvIya pratiyogitA temanAmAM che. te bhAvabhUta che chatAM temano nAza thato nathI mATe vhAraLasattvAryAmAvarUpa vyabhicAra thaze. pratiyogIne janyatvena kAraNa mAnavAthI vyabhicAra TaLI jaze, kAraNa ke--gagana-brahmAdi janya nathI. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 47 (24) etena mUlaprakRtipariNAmavizeSo buddhirmahadAkhyaH tatraivAdRSTaM kRtyAdikaJca / puruSAstu kUTasthacaitanyarUpAH / janmadharmAnAzrayatvaM kauTasthyam / buddhidharmAH kRtyAdayo buddhipariNAmavizeSeNAhaGkAreNa puMsyAropyante / taduktam madAvamUtmA Rmiti kanyate' rUti ! (24) zabdArtha -A khaMDana dvArA sAMkhya matanuM paNa nirasana thaI jAya che. (sAMkhyamate) mahatatattva nAma dharAvatI buddhi, mUla prakRtino vizeSa pariNAma che. temAM ja adaSTa ane kRti vagere rahe che. puruSo kUTastha caitanyarUpa che. phUTasthatA eTale janya dharmonA Azraya na hovuM. kRti vagere buddhinA dharmo che. ahaMkAra rUpa buddhinA viziSTa pariNAmane kAraNe puruSa para temano Aropa thAya che. kahyuM che-"ahaMkArathI atimUDha banelo AtmA-huM kartA chuM--tema mAne che." buddhino upayoga ja puruSono baMdha che. buddhino laya thavAthI teno uparAga na thavo te ja apavarga che. A sAMkhya mata nirasta thaI jAya che. kAraNa ke-buddhi A ApattithI bacavA buddhi sAdi che Avo bIjo vikalpa svIkArazo to anya Apatti Avaze. buddhi sAdi che tethI tenA dharmo paNa sAdi che. buddhi utpanna thayA pachI adRSTa utpanna thaze. aSTa bhogarUpa phaLa Ape che. dareka jIvanA phaLabhoga bhinna bhinna che. kAryamAM dekhAtI bhinnatAnuM kAraNa sAmagrInI bhinnatA che. bhoganuM kAraNa adRSTa prathamavAra utpanna thAya che temAM kaI vizeSatA che jene kAraNe te bhinna bhinna prakAranA bhoga utpanna kare che ? kAraNamAM A vizeSatA kyAMthI Ave che ? A praznano saMtoSaprada khulAso ApI zakAto nathI. prazna :-adekhanuM kAraNa AtmAnI kRti che. A kRti alaga alaga prakAranI hovAthI aMdaSTamAM vicitratA Ave che. tene kAraNe bhogamAM paNa vividhatA Ave che. javAba :- tukAranA mata pramANe A khulAso nabaLo che. kAraNa ke temanA mate buddhi utpanna thayA pachI ja adRSTa vagere kRti utpanna thAya. zarUmAM to buddhi hotI nathI. buddhi rUpa AzrayanA abhAvamAM kRtimAM vaicitrya kevI rIte Avaze ? Ama, buddhine sAdi paNa mAnI zakAtI nathI. tethI adekhane buddhino dharma na mAnatA AtmAno dharma mAnavo joIe. AtmA nitya che tethI temAM anAdi kALathI rahela adRSTanI vicitratAthI puruSane alaga alaga bhoga prApta thAya che. e samajAvI zakAya che. A rIte aSTanAza ja mokSa che e naiyAyika mata siddha thAya che. (24) vivaraNa :-je dalIlathI vedAMta matanuM khaMDana thAya che te ja dalIlathI sAMkhyamatanuM paNa khaMDana thaI jAya che. sAMkhyamate paNa adaSTa ane kRti vagere buddhinA dharmo che. sAMkhyamata mujaba triguNAtmikA prakRti potAnA guNanI viSamatAne kAraNe jagatanuM upAdAna kAraNa bane che. mUla prakRtimAMthI mahatattva me che. tenuM nAma ja buddhi che. sAMkhyamate puraSo kuTastha caitanya rUpa che. kuTastha eTale jemAM koI anya dharma nathI rahetA tevo padArtha. puruSa kUTastha che tethI temAM adRSTa kRti vagere janya dharmo na rahI zake. tethI buddhine ja adRSTakRtyAdino Azraya mAnavAmAM Ave che. prazna -adeSTa vagere buddhinA ja dharmo hoya, puruSane tenI sAthe koI ja saMbaMdha na hoya to baMdha ane mokSa buddhinA ja thaze. puruSanA nahIM. Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH buddhayupayoga eva puruSANAM bandhaH, buddherlayena tadanuparAga eva teSAmapavarga iti sAGkhyamatamapAstam / buddheruktAnAditvasAditvarUpavikalpakavalitatvAt / taduktamAcAryaiH anyathApanAva cIsaMsAroDathavI punaH' | kRti ! asaMsAra:=saMsArAvaicitryam / (25) bhaTTAstu nityasukhasAkSAtkAro'pavargaH / na ca nityasukhamaprAmANikam , 'AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe pratiSThitam' ityAdirUpapramANasambhavAt / Anandamiti "anAdi che ke sAdi?' A be vikalpathI yukta che. AcArya udayana kahe che- 'anyathA mokSa nahIM thAya ke saMsAra nahIM rahe. ahIM asaMsAra padano artha "saMsAramAM vaicitrya nahIM rahe tevo karavo. (25) zabdArtha -bhaTTo A pramANe kahe che ke nitya sukhano sAkSAtkAra mokSa che. "nitya sukhamAM koI pramANa nathI' e zaMkA asthAne che. kAraNa ke mAnandra vrato svayaM tava mokSe pratiSThitam vagere zruti pramANa saMbhave che. A zrutimAM kAnane napuMsakaliMga chAndasa che. grehALo rUpa no artha javAba :-adekha vagere guNo buddhinA ja che. paNa buddhithI je ahaMkAra janme che tene kAraNe temano puruSa upara Aropa thAya che. sAMkhyamate puruSano baMdha paNa upacarita che ane mokSa paNa upacarita che. ahaMkAra upacAranuM kAraNa che te vAta gItAmAM paNa kahI che. "prakRtinA guNothI ja badhe karmo thAya che chatAM ahaMkArathI mUDha banelo AtmA-huM kartA chuM-tema mAne che." buddhi che tyAM sudhI ahaMkAra che. ahaMkAra che tyAM sudhI prakRtinA guNono puruSa para Aropa thato rahe che. tene kAraNe puruSa baMdhAya che. Ama jyAM sudhI buddhino upayoga che tyAM sudhI ja baMdha che. layanA kramathI buddhino prakRtimAM laya thAya tyAre puruSano mokSa thayo tema kahevAya che. sAMkhyamatanuM khaMDana karatA gadAdhara jaNAve che ke-vedAMtamatanuM khaMDana karatA rajU karelI dalIlanA AdhAre ja sAMkhyamatanuM paNa khaMDana thaI jAya che. buddhi jo anAdi hoya to teno nAza nahIM thAya. ane sAdi hoya to saMsAranuM vaicitrya samajAvI zakAze nahIM. AcArya udayane paNa A ja dalIla upasthita karI che. prakRti ane puruSa nitya che tethI temano saMbaMdha paNa nitya che. tethI tenAthI mukta karanAra koI prayojaka na hovAthI mokSAbhAvanI Apatti Avaze. buddhi jo sAdi hoya to buddhi utpAdaka koI na hovAthI saMsAranA vaicitryanI anupatti thaze. (25) vivaraNa kumArila bhaTTa eka prakhara mImAMsaka hatA. temanA mokSa viSenA matanuM khaMDana karavA temano mata jaNAve che. bhaTTanA mate mokSa duHkhAbhAva rUpa nathI paNa sukhasAkSAtkAra rUpa che. sukha AtmAno dharma che. mokSanA samaye teno sAkSAtkAra thAya che. mokSanA samaye anubhavAtuM sukha kAyama rahe che arthAt sukha AtmAno dharma che. saMsAra avasthAmAM teno sAkSAtkAra nathI thato. mokSanA samaye te sAkSAtkAra thAya che. tenA vinAzaka paribaLa na hovAthI te kAyama rahe che Ama mokSanA samaye anubhavAtuM sukha ApoApa nitya puravAra thAya che. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 49 chAndasaM napuMsakam, brahmaNo rUpamAtmano dharmaH, mokSe-mokSasamaye pratiSThitaM sAkSAtkRtamityarthaH / etAdRzapramANena mokSakAlInasAkSAtkAraviSayasukhasiddhau lAghavena tasyotpAda-vinAzAbhAvasiddhau nityatAyAM paryavasAnAt / (26) kecittu 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' iti zrutiH AnandaviziSTasyAtmano nityatAM bodhayati viziSTAnvayaparatAyA autsargikatayA asati bAdhake tyAgAyogAditi vizeSaNasyAnandasya nityatve saiva pramANamityAhuH / AtmAno dharma che. mokSe eTale mokSa samaye pratiSThita eTale sAkSAtkArano viSaya. AvA pramANathI mokSakAlIna sAkSAtkArano viSaya sukha siddha thatAM lAghavathI tenA utpAdaka vinAza nathI thatA evuM siddha thAya che Ama te sukha nitya banI rahe che. (26) zabdArtha -keTalAka ema kahe che ke "nitya vijJAnamAnandra brahma' A zruti AnaMdaviziSTa AtmAnI nityatAno bodha karAve che. zrutithI viziSTano anvaya utsargathI prApta che. teno bAdha na hoya to tyAga karI zakAto nathI. tethI AnaMda e vizeSaNanI nityatAmAM te ja pramANa che-tevuM kahe che. prazna :-nitya sukhano pratyakSa anubhava nathI to tenA hovAmAM pramANa zuM che? javAba :-mAnandra vRkSo rUpa tattva mokSe pratiSThitam AvI zrutio nitya sukhamAM pramANa che. ahIM AnaMda pada sukhanuM vAcaka che. prazna:sukha AtmAno dharma hoya to ahIM AnaMda padane pulliga thavuM joIe. napuMsakaliMga nahIM. javAba :-chasi vadutam e sUtrathI ahIM napuMsakaliMga che. 'sukha AtmAno dharma che mokSanA samaye teno sAkSAtkAra thAya che." A zrutino artha che. sukha siddha thatA tenI utpatti ane vinAzanI sAmagrI kalpavI temAM gaurava che tethI lAghavathI sukha nitya ja mAnavAmAM Ave che. Ama nitya sukhano sAkSAtkAra mokSa che e vAta siddha thAya che. (26) vivaraNa -nitya sukhanI bAbatamAM mImAMsakono mata upasthita kare che. 'nityaM vijJAnamAnandra brahma' A zruti nitya sukhamAM pramANa che. A vAkya ghaTita sAmAnya sAmagrI mAnaH padano artha 'AnaMda viziSTa' jaNAve che. mAnad padano 'AnaMdarUpa" evo artha ahIM abhipreta nathI. kAraNa ke-vAyaghaTaka vizeSaNapado utsargathI 'viziSTa' arthane jaNAve che-e niyama che. viziSTa arthano bAdha thato hoya to ja teno tyAga thAya che, anyathA nahIM. AthI ahIM mAnad padano 'AnaMda viziSTa' artha karavAmAM koI bAdha nathI tethI teno tyAga thaI zake nahIM. mAnad padano "AnaMda viziSTa' artha utsargaprApta che. AnaMda viziSTa brahma nitya che tethI AnaMda paNa nitya che. A zruti ja AtmAne nitya jaNAve che tethI tagata AnaMda nitya che te paNa tenAthI ja siddha thAya che. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vo muktivAdaH (27) taccintyam / tathA sati tato nityajJAnasyApi siddhiprasaGgAt / na ca mImAMsakAnAM tadanumatam / vedAntinAmeva yathAzrutatAdRzazrutibalAt jJAnasukhAtmakasya paramAtmanaH siddhiH teSAJca tadekavAkyatayA AnandaM brahmaNo rUpamityasya sukhaM brahmaNaH svarUpamityarthaH / mokSe pratiSThitamityasya ca saptamyA janakatArthakatayA bhaviSyatItyadhyAhAreNa vA avidyAnivRttirUpamokSajanakasAkSAtkAraviSaya ityarthaH / / __ (28) atha 'azarIraM vA vasantaM priyApriye na spRzata' ityAdizrutivirodhAt muktasya sukhasambandhasvIkArAsambhavaH / na ca tatra vAkyabhedabhiyA pratyekaniSedhaparatA na svIkriyate api tu ubhayAbhAvaparataiva tathA ca sukhasattve'pi duHkhAbhAvAt (27) zabdArtha -keTalAMka vidvAnono A mata vicAra mAMgI le che. jo viziSTa anvayano tyAga karavAmAM nahIM Ave to nitya vijJAna paNa siddha thaI jaze. nitya jJAna mImAMsakone mAnya nathI. vedAMtIonA mate ja upara kahI tevI zruti sAthe mAnandra vratano rUpe A zrutinI ekavAkyatA che tethI 'sukha brahmanuM rUpa che' evo artha thAya. moze pratiSThitam ahIM saptamI vibhaktino artha janatva che athavA A zlokamAM maviSyati e pada adhyAhAra che tethI 'avidyAnivRtti rUpa mokSa janaka sAkSAtkArano viSaya tAdeza sukha che' A artha prApta thAya che. (28) zabdArtha -pUrvapakSa :- 'zarIra vA vasanta priyapriye na pRzataH' "zarIra vinAnI avasthAmAM vasatA AtmAne sukha ke duHkha sparzatA nathI." A zrutino virodha thAya che mATe muktanI (27) vivaraNa -kacitta dvArA upasthita karelA mImAMsaka matanuM khaMDana kare che. mImAMsako jJAnane nitya mAnatA nathI. nitya vijJAnamInandra brahma A zrutimAM mAnad padano artha AnaMdaviziSTa AtmA karyo che. mAnad pada brahmanuM vizeSaNa che. A zrutimAM jema AnaMda vizeSaNa che te ja rIte vijJAna paNa vizeSaNa che. je yukti AnaMdane nitya sAbita kare che te ja yukti vijJAnane paNa nitya sAbita karaze. Ama jJAnane nitya mAnavAnI Apatti Avaze. mImAMsako jJAnane nitya mAnatA nathI kAraNa ke nityajJAnanA Azraya tarIke Izvarane svIkAravo paDe. mImAMsako nirIzvaravAdI che. AthI kecistukAre prastuta kareluM arthaghaTana ayogya che. mImAMsakoe viziSTAnvayanA niyamano prastuta sthaLe tyAga karavo ja paDe tema che. | vedAMtamata Izvarane mAne che tethI vedAMta mate uparyukta rIte jJAna ane sukharUpa IzvaranI siddhi thaI zakaze. mAnandu vRkSo rUpe A vAkya nitya ityAdi zruti sAthe ekavAkyatA dharAve che tethI sukha brahmanuM svarUpa che te sAbita thAya che. "mokSe pratiSThitam' A padono anvaya be rIte thaI zake. eka saptamI vibhaktino artha janakatA mAnIne athavA to A vAkyamAM bhaviSyati padano adhyAhAra karIne. baMne rIte avidyAnivRttirUpa mokSajanaka sAkSAtkArano viSaya sukha che' e artha saMgata thAya che. (28) vivaraNa -nitya sukha sAkSAtkArane mukti mAnatA bhAdRmatanI sAme vistRta pUrvapakSa race che. 'zarIra vI vasanta priyapriye spRzata:' "zarIra vinAnI avasthAmAM vasatA AtmAne sukha ke du:khano sparza thato nathI' A teno artha che. A zruti mujaba AtmAmAM sukha nathI e sAbita thAya che. sukha sAkSAtkArane mukti mAnavAthI ukta zrutino virodha thAya che. A virodhano parihAra karavA na 3 thI Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH ubhayAbhAvasattvena na virodhaH / avyAsajyavRttyanugatarUpAvacchinnAbhAvaparatayA vAkyabhedaparihAra upAyakArAnumato na sAdhIyAn, priyApriyayorekapadena pratipAdana eva tatsambhavAt, tAvatApi ayogyatvasyAparihArAcca / duHkhAbhAvAdubhayAbhAvaH sukhAbhAvAdveti vinigamanAviraho nAzaGkanIyaH 'duHkhenAtyantaM vimuktazcarati' ityAdizrutibalAt duHkhAbhAvasya prAmANikatvAt tasyaivobhayAbhAvaprayojakatvAditi vAcyam / yataH 'priyApriye na spRzata' ityanena priyApriyayorabhAvo na pratyAyyate api tu tadubhayAnuyogikamuktAtmakarmakasparzakartRtvAbhAva eva / tatkarmasparzakartRtvaM ca tadanuyogikasambandhapratiyogitvam, priye sukhe tAdRzasambandhapratiyogitAsattve ca ubhayatvAvacchinne'pi tatra tadabhAvabAdhaH, pratiyogimati vyAsajyavRttidharmAvacchinnA sAthe sukhano saMbaMdha svIkArI zakAya tema nathI. prazna : A vAkyamAM vAkyabheda na thAya mATe pratyekano niSedha svIkArAto nathI paNa ubhayAbhAva darzAvAya che. muktimAM sukha hovA chatAM du:kha nathI mATe ubhayAbhAva che. Ama saMgati karavAthI virodha nathI. upAyakAre ahIM avyAsajajyavRtti anugatarUpAvacchinna abhAva mAnIne vAkyabhedano parihAra karyo che te yogya nathI. kAraNa ke priya ane apriyanuM eka padathI pratipAdana thayuM hoya to ja vAkyabheda saMbhava che. vAkyabheda na hoya to paNa ayogyatvanI Apattino parihAra thato nathI. muktimAM sukhaduHkhaubhayAbhAva sukhAbhAvane kAraNe che ke du:khAbhAvane kAraNe temAM koI vinigamaka nathI" AvI zaMkA nahIM karavI joIe kAraNa ke 'duHnatyinta vimuzarati' A zrutine AdhAre muktimAM du:khAbhAva ja pramANaprApta che tethI te ja ubhayAbhAvano prayojaka che. vAkyam sudhIno dIrgha praznagraMtha che. prazna :-A zrutimAM sukha ane du:khanA vyaktigata abhAvanuM pratipAdana thayuM nathI paNa ubhayAbhAvanuM pratipAdana thayuM che. "sittefpa ye nAsti' e nyAye sukha hovA chatAM duHkhanA abhAvane kAraNe sukha-du:khaubhayAbhAva maLI zake che. jo A zruti pratyeka abhAvanuM pratipAdana kare che tevuM mAnavAmAM Ave to vAkayabheda doSa Ave che. je vAkya ekathI vadhu mukhya vizeSyatA dharAvatA arthanuM pratipAdana kare te vAkyabheda doSagrasta bane che. eka vAkyamAM mukhya vizeSya eka ja hoya. bIjA vizeSya hoya to paNa gauNa hoya. eka vAkyamAM mukhya vizeSya be na hoya. mukhya vizeSyanI sAthe kriyAno anvaya (saMbaMdha) thAya che. mukhya vizeSya be hoya to kriyAno anvaya be vAra karavo paDe. savizeSaNam saradhyAtaM vacam A vAkyanI vyAkhyA pramANe AkhyAtano anvaya eka vAra thAya eTale vAkyabodha thaI jAya. bIjI vAra bIjA mukhya vizeSya sAthe AkhyAtano anvaya karavA te vAkayane bhinna mAnavuM paDe. A vAkyabheda doSa che. prastuta sthaLe muktimAM priyano abhAva ane apriyano abhAva ema pratyekano abhAva abhISTa hoya to vAkyabheda thAya. kAraNa ke mukhya vizeSya be banI jAya che. Ama, vAyabhedanA bhayane TALavA upara kahyuM te mujaba A zrutine ubhayAbhAvanI pratipAdaka mAnavI joIe. muktimAM sukha hovA chatAM ubhayAbhAva maLI zake che tethI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH bhAvAnabhyupagamAt / na ca spRzadhAturatra sattArthakaH, tathA ca 'ghaTapaTau na sta' ityatra yathA ghaTapaTobhayAbhAve'stitvaM pratIyate tathA prakRte'pi sukhaduHkhobhayAbhAve'stitvaM pratIyate iti vAcyam / tathA sati dhAtorakarmakatayA zarIramiti dvitIyAnupapattiH / anuyogini saptamIM vinA prAtipadikArthAbhAvapratyAyanAyogacceti cenna / 52 javAba :-priyApriye na spRzataH A zruti priya ane apriyanA ubhayAbhAvanI pratIti nathI karAvatI, paraMtu priyApriya ubhayAnuyogika muktAtmakarmaka je sparza tenA abhAvanI ja pratIti karAve che. tatkarmakasparzanuM kartRtva tadanuyogika saMbaMdhanA pratiyogitva rUpa che. priya sukhamAM tevA saMbaMdhanI pratiyogitA hoya to ubhayatvAvacchinna muktimAM teno abhAva nahIM maLe kAraNa ke--'pratiyogInA adhikaraNamAM vyAsajyavRttidharmAvacchinna abhAva manAya nahIM' e niyama che. prazna :-A zrutimAM spRz dhAtuno artha sattA che. bau 7 sta: A sthaLe jema ghaTapaTobhayAbhAvamAM astitva pratIta thAya che tema prakRta sthaLe paNa sukhaduHkhobhayAbhAvamAM astitva pratIta thAya che. javAba :--ghRN dhAtu sattArthaka hoya to akarmaka thaze. tema thaze to 'zarIram' ahIM karmArthaka dvitIyA vibhaktinI anupapatti thaze. bIjuM, abhAvanA anuyogimAM saptamI vibhakti vinA prAtipAdikArthanA abhAvanI nag dvArA pratIti thaI zakatI nathI. ukta zrutino virodha nathI. 'azarI' ityAdi zrutimAM vAkyabhedano parihAra upAyakAre anya rIte karyo che. 'jo A zrutimAM anya rIte vAcabhedano parihAra thaI jAya to ubhayAbhAvaparatA mAnavAnI jarUra na rahe' A AzayathI 7 7 ityAdi praznakAra upAyakAre darzAvela parihAramAM asaMgati darzAve che. avyAsakhya... ityAdi dvArA. upAyakAranA kahevA mujaba uparokta zrutimAM na%0 dvArA sukhaduHkhAnyataratvAbhAvanuM pratipAdana thayuM che. priyApriye 7 A zabdono artha 'sukhaduHkha ubhaya nathI' evo nathI. ahIM vyAsajyavRttidharmAvacchinna abhAva abhipreta nathI. paNa 'sukhadu:khamAMthI eka nathI' Avo anyataratvAvacchinna abhAva abhipreta che muktimAM du:kha to nathI ja ethI sukhaduHkhAnyataratvAvacchinna abhAva kAyama prasiddha thaze. anyatarAvacchinna abhAva ja avyAsajyavRttianugata rUpAvacchinna abhAva che. A pramANe arthaghaTana karavAthI vAcabheda raheze nahIM. kema ke--nar sAthe priyapriya padano anvaya ekavAra ja thaI jAya che, mukhya vizeSyano bheda thato nathI. upAyakAre darzAvelI saMgati 7 7 ityAdi praznakAra khoTI jaNAve che. uparokta zrutimAM priyApriya (sukhaduHkha)ne jaNAvatuM eka ja pada hoya to te dvArA tAdazAnyataratvAvacchinna abhAvanuM pratipAdana thaI zake. baMnenuM vAcaka eka pada nathI tethI te mATe lakSaNA karavI paDe je zakya nathI. A zrutimAM lakSaNA svIkArI nathI. avAMtara prazna :-jema citra] ityAdi sthaLe padanI lakSaNA ane vitra padane tAtparyagrAhaka manAya che tema ahIM paNa priya ke priyamAMthI eka padane lakSaka ane anya padane tAtparyagrAhaka mAnI saMgati karI Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH zakAya che. javAba : A rIte lakSaNA karIne saMgati karI daIe to paNa anyataratnAvacchinnaabhAvanI vivakSA bAdhita che. sukhaduHkhAnyataratnAbhAva muktimAM che eTale sukha athavA du:kha bemAMthI eka nathI. muktimAM du:kha nathI e vAta sAcI paNa sukha to che ja. tethI sukhadu:khA taravAbhAva muktimAM bAdhita che. Ama bAdhitArtha pratipAdaka hovAthI A arthaghaTana ayogya sAbita thAya che. avAMtara prazna :-azarIra A sthaLe ubhayAbhAvanuM pratipAdana iSTa che tevuM mAnI laIe. muktimAM sukhaduHkhaubhayAbhAva duHkhAbhAvane kAraNe che tevuM bhAgTanuM kahevuM che. paNa A ubhayAbhAva sukhAbhAvane kAraNe paNa hoI zake che. muktistha ubhayAbhAvano prayojaka sukhAbhAva che ke duHkhAbhAva tenuM vinigamaka pramANa zuM che ? javAba:-muktimAM ubhayAbhAvano prayojaka du:khAbhAva che tenuM pramANa 'du:nAcAM vimuzarata' (du:khathI atyaMta vimukta thaI vihare che) A zruti che. Ama muktimAM duHkhAbhAvane kAraNe ubhayAbhAva che. tyAM sukha che. (bhaTTa matAnukUla na ve ityAdi praznagraMtha ahIM samApta thAya che.) bhaTTamatanI viruddhamAM upasthita karavAmAM Avela atha ityAdi pUrvapakSakAra ne 2 ityAdi praznagraMthano javAba rajU kare che. 'priyapriye na spRzataH' zrutimAM priyApriyano ubhayAbhAva abhipreta nathI. vAkyaracanAnA vyAkaraNane anukULa niyamo che. "vAkyaracanAmAM kriyApadanuM vacana kartAnI saMkhyAnA AdhAre nizcita thAya che. AgAtArthanI saMkhyAno anvaya AkhyAtArthanA vizeSyamAM ja thAya che. uparokta zrutine ubhayAbhAva paraka mAnIe to A niyamano bhaMga thAya. kemake vizeSya ubhayAbhAva bane. tenI saMkhyA eka che ane pRzata: e AkhyAta dvivacanamAM che. mATe spaSTa che ke-zruti ubhayAbhAva paraka nathI. A zrutinuM zAbdabodha pramANenuM arthaghaTana A pramANe che. ahIM pRNa dhAtuno artha "saMbaMdha" che. saMbaMdhanA anuyogIpratiyogI hoya che. ahIM saMbaMdhanA anuyogI priyApriya ubhaya sukhadu:kha ubhaya che ane pratiyogI sukhadu:khanuM kartutva che. spRz dhAtunuM karma muktAtmA che. Ama, tadubhayAnuyogika muktAtmakarmaka sparzakatRtvano abhAva ahIM abhipreta che. kartutva upara kahyuM tema tAdeza saMbaMdhanuM pratiyogitva che ane te priya ane apriya baMnemAM che. pratiyogI tarIke kartutvano abhAva apriya=du:khamAM to che paNa (muktimAM sukha che tethI) sukhakartutvano abhAva bAdhita che. duHkhAbhAvane kAraNe sukhadu:khaubhayatnAvacchinna abhAva paNa ahIM darzAvI zakAze nahIM. kAraNa ke je adhikaraNamAM pratiyogI hoya te adhikaraNamAM ubhayatnAvacchinna abhAva mAnatA nathI. tenuM kAraNa pUrve jaNAvyuM tema AkhyAtArthanAM dvivacananI anupatti che. gRhamAM ghaTa che chatAM paTapaTa 7 sta evI pratIti ubhayatAvaracchedana abhAva darzAvI samajAvI zakAze nahIM. abhAvanA pratiyogI tarIke ghaTa ane paTa svataMtra mAnIe to ghaTanA adhikaraNamAM paTapaTI na taM: evI pratIti samajAvI zakAze nahIM. abhAvanA pratiyogI tarIke ghaTapaTa ubhayane eka ekama mAnIe to samajAvI zakAya paNa pratiyogI eka hovAthI AkhyAtanA dvivacananI anupatti thaze. mATe pratiyoginA adhikaraNamAM vyAsajayavRtti dharmAvacchinna abhAva mAnatA nathI. pRza' dhAtuno saMbaMdha artha na svIkAratA sattA artha mAnIne prazna kare che ..... vargamU | ityAdi dvArA Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH ( 29 ) mokSasukhabodhakAnandamityAdizrutivirodhabhayena muktAtmani vidyamAne'pi sukhe tadvRttitAnavacchedako bhayatvAvacchinne muktAtmaniSThasambandhapratiyogitvA 54 (29) zabdArtha :-mokSanA sukhanI bodhaka 'Anatvam' ityAdi zrutinA virodhabhayathI muktAtmAmAM sukha vidyamAna hovA chatAM sukhaniSTha vRttitAnA anavacchedaka evA ubhayatva dharmAvacchinna sukhamAM muktAtmaniSTha saMbaMdhanA pratiyogitvano abhAva svIkAravAmAM Ave che. ane prazna :--ahIM spRz dhAtu saMbaMdhArthaka nathI paNa sattArthaka che. as dhAtu paNa sattArthaka che. ghaTapaTau na sta: A pratItimAM ghaTapaTobhayAbhAvanuM astitva jaNAya che. vAkyaracanAnA niyama mujaba AkhyAta vinAnuM vAkya na hoya. ahIM 'astitva' AkhyAtano artha che. teno anvaya nag nA artha abhAvamAM che. nak je prAtipAdika sAthe anvita hoya te prAtipAdikanuM vacana AkhyAtanuM bane. ahIM ghaTapaTau dvivacana che tethI AkhyAta dvivacana che. ghRN dhAtuno sattA artha karavAthI muktimAM priyApriyaubhayAbhAvanuM astitva che Avo artha thaI jaze ane AkhyAtanA dvivacananI paNa saMgati thaI jaze. javAba :-spRz dhAtuno sattA artha mAnavAthI te akarmaka thaze. as dhAtu akarmaka che to zrutimAM azarIra ahIM karmArthaka dvitIyA che tenI saMgati nahIM thAya. prazna :--yat dhAtu akarmaka che paNa yatna arthamAM g dhAtu sakarmaka che. tema as dhAtu bhale akarmaka hoya sattArthaka spRz dhAtu sakarmaka mAnavAmAM koI Apatti nathI. javAba H--nandvArA prAtipAdika arthanA abhAvanI pratIti karavAnI hoya tyAre abhAvanA anuyoginuM(adhikaraNa) vAcaka pada saptamI vibhaktimAM joIe paTaparTI 7 sta: ahIM abhAvanuM anuyogI bhUtala che to te saptamI vibhaktimAM haze. prastuta sthaLe anuyogI muktAtmAnuM vAcakapada azarIra dvitIyAmAM che. saptamImAM nathI mATe spRz dhAtuno sattA artha karIne paNa saMgati thatI nathI. Ama, zarIra A zrutinI sukhadu:kha ubhayAbhAva darzAvI saMgati karI zakatI nathI. A zruti muktimAM sukhasaMbaMdhano abhAva batAve che mATe nityasukhasAkSAtkAra mukti che e bhaTTanI vAta khoTI che. atha...ityAdithI prAraMbhAyelo pUrvapakSa ahIM pUrNa thAya che. (29) vivaraNa :-(mokSamAM sukha mAnatA bhaTTano uttarapakSa) upaniSadamAM zruti che--'nityaM vijJAnamAnandra brahma' A zruti brahmane AnaMdarUpa mAne che. eTale ke muktimAM sukha hoya che. muktimAM duHkhanA abhAvanI jema sukhano abhAva paNa mAnIe to A zrutino virodha Ave. mATe ja mokSamAM sukha mAnavAmAM Ave che. A zrutinA arthane AdhAre ja 'azarIra' e zrutinuM arthaghaTana thavuM joIe. te A rIte thaI zake ke--mokSamAM sukha che. ghRN dhAtuno artha saMbaMdha che. saMbaMdhanI anuyogitA muktAtmAmAM che. saMbaMdhanI pratiyogitAno abhAva A zrutithI pratipAdita karavo che. pratiyogitAno abhAva priyApriya ubhayamAM che. muktAtmAmAM sukha che. tethI sukhamAM vRttitA che. sukhaniSTha vRttitA sukhatvAvacchinnA che paNa ubhayatvAvacchinnA nathI. Ama ubhayatva avRttitAnuM anavacchedaka che. ubhayatvAvacchinna sukhamAM tAdeza saMbaMdhanI pratiyogitA nathI. A rIte zrutinA arthanI saMgati karavI. A arthaghaTana karavAmAM pUrvapakSe Apatti darzAvI hatI ke--'pratiyogInA adhikaraNamAM vyAsajyavRttidharmAvacchinna abhAva saMbhavato nathI'- te paNa khoTI che. kAraNa ke va Ati na Dhau Avo vyavahAra thAya che ane prAmANika gaNAya che. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH bhAvopagamAt / eka eva gacchati na tu dvAvityAdi vyavahArAt, pratiyogyadhikaraNe vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvasyAvazyakatvAcca / athavA na spRzata ityasya utpattirUpasambandhapratiyogitvAbhAvo'rthaH / na ca dhAtorutpattirUpasambandhArthakatve janyAdivadakarmakatA syAditi vAcyam / AdyakSaNAnuyogikasambandhArthakatayA janiprabhRtInAmakarmakatvAt / atrA''dyakSaNAvacchinnasambandhasya dhAtvarthatayA tadanuyogitayA AtmanaH karmatAsambhavAt / athavA priyapadaM janyasukhaparameva, tathA ca na kazcidvirodhaH / "eka ja jAya che be nahIM Avo vyavahAra dekhAya che tethI pratiyogInA adhikaraNamAM vyAyavRttidharmAvacchinna anuyogitA nirUpaka abhAva svIkAravo Avazyaka che. athavA to 'sRzataH'no artha 'utpattirUpa saMbaMdhanI pratiyogitAno abhAva evo che. prazna -SNu dhAtuno artha utpattirUpa saMbaMdha hoya to ni vagerenI jema te akarmaka thaze. javAba:-ni vagere dhAtuo 'AkSaNAnuyogikasaMbaMdha" arthamAM akarmaka che. ahIM mRNa dhAtuno artha "AkSaNAvacchinnasaMbaMdha" che. tethI te saMbaMdhanA anuyogI tarIke AtmA karma banI zake che. athavA priyapadano artha "janyasukha' karavo tethI koI virodha nahIM Ave. ahIM gamanakriyAkartutva ekamAM che tema chatAM ubhayakartakagamanano abhAva pratIta thAya che mATe pratiyogInA adhikaraNamAM vyAsajyavRtti-dharmAvacchinna abhAva mAnavo Avazyaka che. pratiyogInA adhikaraNamAM vyAsAvRttidharmAvacchinna abhAva svIkAravAnI taiyArI na ja hoya to spRza dhAtuno 'utpatti rUpa saMbaMdha" artha karI arthasaMgati karavI. mokSamAM muktAtmAmAM nitya sukhe che, janya sukha nathI. tethI 'utpattirUpa saMbaMdhanA pratiyogI banatA sukhaduHkha muktAtmAmAM nathI' Avo artha thaze. prazna:-pR dhAtuno utpattirUpa saMbaMdha artha karavAthI tene akarmaka mAnavo paDaze. jema ke utpatti artha dharAvato na dhAtu akarmaka che. tema karavAthI pUrvavat zarIre A padamAM dvitIyA vibhakti asaMgata thaze. javAba :-dhAtu ane pR dhAtunA utpatti arthamAM pharaka che. gati dhAtuno artha gadyakSanuyogika saMbaMdha che. ahIM anuyogI gadyakSa svayaM che mATe dhAtu akarmaka che. dhAtvartha jo anuyogithI bhinna hoya to dhAtu sakarmaka banI zake. "pRza' dhAtuno artha gadyakSaMvicchinna saMbaMdha che. ahIM AkSaNa anuyogI nathI paNa avacchedaka che. AthI saMbaMdhanA anuyogI tarIke anyanI apekSA rahe che. te karma bane che. ahIM anuyogI muktAtmA che mATe te karma banI zake che. A rItanA arthaghaTanamAM paNa aruci jaNAtI hoya to zrutimAM ullekhita priya padano artha janyasukha karavo. muktAtmAmAM janya sukhanA pratiyogitano abhAva che. tethI muktAtmAmAM nityasukha mAnavAmAM koI virodha nathI. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (30) atha zarIrarUpakAraNaviraheNa muktasya sukhasAkSAtkArAnupapattiH tatsAkSAtkArasyApi nityatve muktasaMsAriNoravizeSaprasaGga iti cenna avacchinnajJAnaM pratyeva zarIrasya hetutvAt, zarIrAnavacchinnasya nityasukhasAkSAtkArasya zarIramantareNApyutpattisambhavAt / nyAyamate nityezvarajJAnanivRttaye janyatvasyA'vazyaM nivezanIyatayA'vacchinnatvasya zarIrajanyatAvacchedakatvapraveze'pi gauravAnavakAzAt / vastuto'vacchedakatAsambandhenaiva jJAnaM prati zarIrasya hetutayA nityasukhasAkSAtkArasya tena (30) zabdArtha -(muktane zarIra nathI tethI) zarIrarUpa kAraNanA abhAve muktane sukhano sAkSAtkAra thaI zakaze nahIM. sukhanI jema teno sAkSAtkAra paNa nitya hoya to mukta ane saMsArI vacce koI bheda raheze nahIM. javAba :-zarIra avacchinnajJAnanuM ja kAraNa che. nitya sukhano sAkSAtkAra zarIrathI avacchinna nathI tethI zarIra vinA paNa tenA sAkSAtkAranI utpatti thaI zake che. (30) vivaraNa :-zaMkA :- muktimAM sukha mAnavAmAM koI bAdhaka nathI tema chatAM jJAna pratye zarIra kAraNa che. muktimAM zarIrarUpa sAmagrI nathI tethI sukhano sAkSAtkAra kevI rIte thaI zakaze ? A AzayathI zaMkA kare che. atha ityAdi. zarIranI gerahAjarImAM sAkSAtkAra mAnavo hoya to tene nitya mAnavo rahyo. sukhanI jema sAkSAtkAra paNa nitya hoya to saMsArI dazAmAM paNa te vartamAna che. Ama saMsArI avasthA paNa nityasukha sAkSAtkAra rUpa thavAthI mokSa ane saMsAra vacce koI bheda nahIM rahe. javAba : uparokta zaMkAnI mULa dalIla "jJAna pratye zarIra kAraNa che' A niyama che. A niyama adhUro che. zarIra jJAnamAtranuM kAraNa nathI paNa avacchinna jJAnanuM kAraNa che. zarIranI maryAdAmAM thatA jJAnamAM zarIra paNa kAraNa che. je jJAna zarIranI maryAdAmAM nathI thatuM tenA pratye zarIra kAraNa nathI. nitya sukhano sAkSAtkAra zarIranI maryAdA vinAnuM jJAna che. tethI temAM zarIra kAraNa nathI. te zarIra vinA paNa thaI zake che. prazna :- (naiyAyika savAla karI zake ke, AvI rIte kAryakAraNabhAva mAnavAmAM kAryatAvacchedakakoTimAM avacchinnatvanA nivezathI gaurava Ave che. javAba :-(bhaTTo AnI sAme javAba Ape che ke-) jJAna pratye zarIra kAraNa che. A kAryakAraNabhAvamAM IzvaranuM jJAna paNa kArya tarIke sAmela thAya che. IzvarajJAna nitya che, janya nathI tethI uparokta kAryakAraNabhAvamAM kArya tarIke tenI nivRtti karavA kAryatAvacchedaka koTimAM janyatvano niveza karavo Avazyaka che. temAM jema taiyAyiko gaurava jotA nathI. tema ahIM paNa kAryatAvacchedakakoTimAM avacchinnatvano niveza karavAmAM gaurava nathI. (yAda rahemImAMsako Izvarane mAnatA nathI tethI temane kAryatAvacchedaka koTimAM janyatvano niveza karavAno prazna upasthita thato nathI.) kAryatAvacchedakakoTimAM avacchinnatvano praveza nyAyamate karavAnI jarUra nathI kAraNa ke tenA mate IzvarajJAnanI nivRtti mATe janya pada pahelethI ja praviSTa che. ubhaya matane mAnya bane evo gaurava vinAno pariSkAra darzAve che-vastutaH dvArA. jJAna ane zarIra vaccenA kAryakAraNabhAvamAM avacchedakatA vizeSaNa nahIM Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH sambandhena kutrApyanutpatterazarIrasyApi tatsambhavAt / na caivamanyadApi zarIraM vinA'navacchinnajJAnaM syAditi vAcyam / zarIrAghaTitajJAnasAmagryAstattvajJAnaghaTitatvAt / na ca janyajJAnasya mokSarUpatve tannAze'pi mokSo'pi nivartate iti vAcyam / tattajjJAnavyaktinivRttAvapi sukhasAkSAtkAradhArAyA anivRtterityAhuH / nyAyamatamAM (jJAna ane zarIranA kAryakAraNabhAvamAM) nitya evA IzvarajJAnanA vyAvartana mATe janyatvano niveza karavo Avazyaka che. tethI zarIrajanyatAvaracchedatvano praveza karavA chatAM avacchinnatvanuM gaurava thatuM nathI. hakIkatamAM jJAna pratye zarIra avacchedakatA saMbaMdhathI ja kAraNa che. A saMbaMdhathI nitya sukhano sAkSAtkAra kyAMya utpanna thato nathI tethI azarIrIne paNa te saMbhavI zake che. prazna : Avo kAryakAraNabhAva mAnavAthI saMsAramAM paNa zarIra vinA anavacchinna jJAna thaI zakaze. javAba :-te zakya nathI. kAraNa ke zarIrathI ghaTita na hoya tevI ja tattvajJAnaghaTita sAmagrI (muktinuM kAraNa) che prazna -jo janyajJAna mokSarUpa hoya to janyajJAnano nAza thatA mokSanuM paNa nivartana thaI jaze. javAba :-mokSanuM nivartana zakya nathI. te te jJAna vyaktino nAza thavA chatAM sukhasAkSAtkAranI dhArAnI nivRtti thatI nathI. paNa saMbaMdha che. tethI gaurava TaLI jAya che. jJAna pratye zarIra avaracchedakatA saMbaMdhathI kAraNa che. nityasukhanuM sAkSAtkAra svarUpa jJAna avacchedakatA saMbaMdhathI kyAMya utpanna thatuM nathI tethI saMsArIne te utpanna thavAnI Apatti nathI. avacchedakatA saMbaMdha zarIra saMbaMdhita che tethI zarIra rahita muktAtmAne te jJAna utpanna thavAmAM A kAryakAraNabhAva bAdhaka banato nathI. prazna :-A rIte kAryakAraNabhAva mAnazo to saMsArI avasthAmAM paNa zarIra vinA anavacchinna jJAna thavAnI Apatti Avaze. javAba:-nitya sukhano sAkSAtkAra karAvanArI tattvajJAna ghaTita sAmagrImAM ghaTaka tarIke zarIra hotuM nathI. arthAta zarIra ghaTaka na hoya tevI sAmagrI ja tattvajJAnanI ghaTaka bane che. saMsArI avasthAmAM zarIra che tethI nitya sukhanA sAkSAtkAranI sAmagrI nathI. mATe saMsArI avasthAmAM nityasukhanA sAkSAtkAranI Apatti nathI. prazna : mokSamAM nitya sukhano sAkSAtkAra thAya che. sukha nitya che paNa sAkSAtkAra mokSadazAmAM utpanna thAya che. tethI janya che. Ama sAkSAtkAra rUpa mokSa paNa janya che. je janya che te vinAzI che. Ama mokSa paNa anitya banI jaze. javAba :-mukta avasthAmAM te te sAkSAtkAra vyakti nAza pAme che paNa tenI dhArA akhaMDa rahe che tethI mokSanI nivRttino prasaMga nathI. Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (31) tanna manoramam / tanmate'pi duHkhAtyantavimokSasya duHkhasAdhanaduritAtyantanivRttervA mokSadazAyAmAvazyakatvena tatra tattvajJAnahetutAyA api tathAtve AtyantikaduHkhAdinivRttereva mokSarUpatAyA ucitatvAt, nityasukhe tatsAkSAtkArAdikalpanAyA eva gauravaparAhatatvAt / (32) 'AnandaM brahmaNo rUpam' ityatra AnandapadaM duHkhavirahArthakameva 'mokSe pratiSThitam' ityasya savAsanamithyAjJAnasya nivRttAvuttarAvadhirahitaM sat sthitamityarthaH / (31) zabdArtha -A mata sAro nathI. kAraNa ke te matamAM paNa mokSadazAmAM duHkhano AtyaMtika nAza athavA duHkhanA sAdhana duritanI atyaMta nivRtti thavI Avazyaka che. temAM tattvajJAnane kAraNe mAnavuM paNa Avazyaka che. A sthitimAM AtyaMtika duHkha vagerenI nivRtti ja mokSa rUpa hoya te ucita che. nitya sukhamAM tenA sAkSAtkAra vagerenI kalpanA gauravathI haNAyelI che. (32) zabdArtha - mAnandra vrataLo ' A zrutimAM sAnaMdra padano artha duHkhAbhAva ja che. mokSe pratiSThita A padono artha che-vAsanA sahitanuM mithyAjJAna nivRtta thatAM uttarakALanI avadhi rahita je sthita che. (31) vivaraNa :-vistRta bhaTTamatanuM khaMDana prastuta che. bhaTTamatamAM mokSa avasthAmAM duHkhano abhAva ane sukha bane che. naiyAyikanI dalIla e che ke-jo mokSamAM A be mAMthI duHkhAbhAva ane sukha) ekane ja mAnavo hoya to je Avazyaka te ja mokSarUpa mAnavo. sukha ane duHkhAbhAva A bemAM mokSamAM du:khAbhAva Avazyaka che. athavA du:khanuM kAraNa duritano abhAva mAnavo Avazyaka che. tattvajJAnane du:khAbhAvanA kAraNa tarIke mAnavuM paNa Avazyaka che. tattvajJAna nityasukhanA sAkSAtkAranuM kAraNa nathI. Ama kAraNa ane svarUpa baMne dRSTie mokSamAM AtyaMtika du:khavinAza mAnavo ja ucita che. prazna :-duHkhAbhAvanI sAthe nityasukha mAnavAmAM zuM doSa che ? javAba :-je Avazyaka na hoya tene mAnavAmAM gaurava hoya che. mokSamAM nitya sukha mAnIe to teno sAkSAtkAra mAnavo paDe che. duHkhAbhAvanA sAkSAtkAranI jarUra nathI. te te sAkSAtkAra vyaktino nAza, tenI dhArAne akhaMDa mAnavI paDe. A badhuM gauravagrasta che. (32) vivaraNa :-bhaTTa taraphathI prazna thaI zake ke-mokSamAM jo sukha na hoya to 'mAnandra vRkSo tattva mokSe pratiSThitam' A zrutino virodha thaze. A zruti sukhane brahmanuM svarUpa darzAve che ane spaSTa kare che ke sukha svarUpa mokSamAM pratiSThita che. A praznano javAba naiyAyika e rIte Ape che ke uparokta zrutimAM mAnandra padano artha sukha nathI paNa duHkhAbhAva che. prazna -jo AnaMdra padano artha duHkhAbhAva karazo to mokSa pratiSThitam A padono anvaya kevI rIte karazo? abhAvanI pratiSThA kevI rIte thaI zake ? javAba :-A zrutimAM pratiSThitam padano artha paNa alaga che. 'uttarAvadhi rahita evo teno artha che. vAsanA ane mithyAjJAna du:khanA kAraNa che. tenI nivRtti thatA uttarakALamAM du:khanI paNa nivRtti rahe Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (33) muktimpratyAtmatattvajJAnaM hetuH, 'AtmA vAre zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAtkartavyazcaitAvadare khalvamRtatvam' iti zruteH / etAvat= zravaNAdirUpaM jJAnamamRtatvam amRtatvasya mokSasya hetuH / tatra kAraNaM savAsanamithyAjJAnonmUlanakSamaH zrutismRtyupadiSTayogavidhinA ciranirantarAdarasevitanididhyAsanayogajadharmaprayojyaH zarIrabhinnatvena AtmanaH sAkSAtkAra eva / zAbdAdijJAnasya dehAbhedavAsanArUpadoSavizeSajanyAyAmahaM gaura ityAdimithyAbuddhau apratibandhakatvAttajjanyavAsanAyAH anAzakatvAcca / zravaNAdikaJca tadvArA mokSopayogi / (33) zabdArtha -muktinuM kAraNa AtmAnuM tattvajJAna che. kAraNa ke 'AtmA vAre zrotavyo mantavyo nidridhyAtivya: sAkSArtavyazaitAva ravRtvamRtatvam' A pramANe zruti che. patAvatuM eTale zravaNAdirUpa jJAna, samRtatva eTale amRtarUpa mokSanuM kAraNa che. muktimAM kAraNa-vAsanA sAthe mithyAjJAnano nAza karavAmAM samartha, zruti ane smRtimAM upadezAvela yoganI vidhipUrvaka lAMbA kALa sudhI, niraMtara, ane AdarapUrvaka sevAyela nididhyAsanarUpa yogaja dharmathI janmato zarIrathI bhinna tattva tarIke AtmAno sAkSAtkAra ja che. (zAbdabodha vagere nathI, kAraNa ke zAbda vagere jJAno dehanA abhedanI vAsanA rUpa doSathI janma 'zaura:' ityAdi miththAbuddhinA pratibaMdhaka banI zakatA nathI ane miththAbuddhithI janya vAsanAno nAza karI zakatA nathI. ane zravaNa Adi tenA dvArA AtmasAkSAtkAra mokSamAM upayogI che. che arthAt uttarakALa duHkhanuM adhikaraNa banato nathI. uttarakALa duHkhAbhAvanI pratiyogitAnuM anadhikaraNa che. Avo artha che. nyAyabhASya vageremAM mAnandra ityAdi zrutinuM AvuM arthaghaTana karyuM che. (33) vivaraNa -muktinA svarUpanI carcA karyA bAda gadAdhara muktinA kAraNanI carcAno prAraMbha kare che. Atma-tattva-jJAna muktinuM kAraNa che. prazna -AtmAnuM jJAna muktimAM kAraNa che tenuM pramANa zuM che? javAba:-temAM zruti pramANa che. bRhadAraNyaka upaniSadamAM yAjJavakya RSi potAnI mumukSu bhAryA maitreyIne upadeza rUpamAM A zruti kahe che mAtmA vAre'.. "AtmAnuM zravaNa karavuM joIe, manana karavuM joIe, nididhyAsana karavuM joIe, teno sAkSAtkAra karavo joIe. A ja kharuM amRta che." A pramANe zrutino artha che. A zrutimAM tAvat padano artha zravaNa, manana, nididhyAsana ane sAkSAtkArarUpa jJAna che. 'mRtatvam' padano artha mokSanuM kAraNa evo che. A artha lakSaNAthI prApta che vai prApaI:' A sthaLe prANa padano artha prANahetu karavAmAM Ave che tema ahIM samajI levuM. Ama A zruti tattvajJAnane mokSanuM kAraNa jaNAve che. ahIM zravaNa, manana ane nididhyAsana mokSanA paraMparAe kAraNa che. sAkSAtkAra sAkSAtkAraNa che 'va' pada sAhitya ane samuccayano vAcaka che. chatAM A cAre jJAna eka sAthe saMbhavI zakatA nathI ane manana vagerethI mithyAvAsanAno nAza thato nathI mATe sAkSAtkArane ja pradhAna kAraNa mAnavAmAM Ave che. zravaNAdi AtmasAkSAtkAra dvArA kAraNa bane che. A ja vAtane tatra vAram ityAdi graMthathI spaSTa karI che. zravaNa vagere janya jJAno zAbdabodhAdi rUpa che. te jJAno deha ane AtmAnI abheda buddhinA pratibaMdhaka banatA nathI. spaSTa che ke dehAtmabuddhi mithyA che. tema ja A miththAbuddhi janya vAsanAno nAza paNa karI zakatA nathI. doSa kAraNa che. zrutimAM Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 muktivAdaH (34) ata eva saMsAradazAyAmapi zAstrAdhIna zravaNapadavAcyazAbdabodharUpAtmajJAnasya, mananapadavAcyAyAH zAstrAdibodhitavaidharmyaliGgakAtmapakSaketarabhedAnumiteH, zravaNAdimUlakasaMskArAdhInatatsamAnaviSayaka dhyAnopahitecchAyA nididhyAsanapadavAcyAyAH sattve'pi na mokSotpattiH / na ca zravaNAdisattve AtmatattvasAkSAtkAra eva kathamidAnIM notpadyata iti vAcyam / tasya cirakAlInadhyAnaparamparAsAdhyatvAt / taduktam (34) zabdArtha :-AthI ja saMsAradazAmAM paNa zAstrane AdhIna zravaNapadavAcya zAbdabodha rUpa AtmajJAna thavA chatAM mokSanI utpatti thatI nathI, manana padathI vAcya zAstra vagerethI bodhita vaidharmyuhetuka-ItarabhedasAdhyaka-AtmapakSaka anumiti thavA chatAM mokSanI utpatti thatI nathI. zravaNa vagerethI janmelA saMskArone AdhIna te saMskAronA samAnaviSayavALI dhyAnathI janmatI icchA-je nididhyAsana padathI vAcya che--thavA chatAM mokSanI utpatti thatI nathI. vizeSathI ajanya hoya tevI taddattA buddhinI pratye ja tadabhAvavattAnI buddhi pratibaMdhikA che. zAbdabodhAdirUpa buddhi doSavizeSajanya jJAnanI pratibaMdhaka ke nAzaka banI zake nahIM. Ama, 'AtmA zarIrathI bhinna che' evo sAkSAtkAra ja mokSanuM kAraNa che. sAkSAtkArathI mithyAjJAnano ane tene kAraNe janmelI 'gauroDada' ityAdi vAsanAno nAza thAya che. AtmasAkSAtkAra nididhyAsanathI janme che. nididhyAsana, zravaNa ane mananathI janmato alaukika yogaja dharma che. ekAda vAranA nididhyAsanathI sAkSAtkAra thato nathI. lAMbA kALa sudhI, vikSepa pADyA vinA, Adara pUrvaka sevelA nididhyAsanathI sAkSAtkAra thAya che. teno vidhi zruti ane smRtimAM jaNAvyo che. zravaNa, manana ane nididhyAsana sAkSAtkAra dvArA mokSamAM upayogI che. A traNanA saghana abhyAsa vinA AtmasAkSAtkAra thavo azakya che. (34) vivaraNa :--AtmAno sAkSAtkAra mokSanuM sAkSAtkAraNa che. zravaNa, manana ane nididhyAsana AtmasAkSAtkAramAM madadarUpa thAya che. jyAM sudhI zravaNAdi dvArA AtmasAkSAtkAra na thAya tyAM sudhI mokSa na thAya. saMsAra dazAmAM zravaNAdi saMbhavI zake che paNa mokSa thato nathI mATe zravaNAdine mokSanA sAkSAt hetu manAtA nathI. AtmAnuM zravaNa AtmAnuM jJAna ja che, AtmAnuM manana paNa AtmAnuM jJAna che. AtmAnuM nididhyAsana paNa AtmAnuM jJAna ja che chatAM te AtmasAkSAtkAra rUpa nathI mATe tenAthI mokSa thato nathI. zravaNa eTale AtmAnuM zAstrane AdhIna zAbdabodhAtmaka jJAna. manana eTale AtmA zarIrAdithI bhinna che tevI anumiti AtmA zarIravibhinnaH zarIravidharthAt (anAvitvAt) A anumitino AkAra che. ahIM AtmAmAM zarIra vagerenuM vaidharma zAstrathI pratIta thAya che. zravaNa, manana vagerethI je AtmasAkSAtkAranA saMskAra paDe che tenAthI tatsamAnaviSayaka icchA janme che. A icchA dhyAnapUrvakanI hoya che. AvI icchA nididhyAsana kahevAya che. prazna :-zravaNa, manana ane nididhyAsana AtmatattvasAkSAtkAranA kAraNa che. zravaNAdi traNa to saMsAra avasthAmAM hoya che. to saMsAramAM Atmatattvano sAkSAtkAra kema thato nathI ? Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJAM labhate yogamuttamam // dhyAnAbhyAsarasaH paunaHpunyena smaraNecchA / tridhA prajJAM-zravaNamanananididhyAsanarUpatrividhajJAnam / prakalpayana svAdayan / uttamaM yogamAtmatattvasAkSAtkArarUpaM labhate ityarthaH / zrutibodhite'pi zarIrAdibhinne Atmani yathAzrutazrutyantarArthavirodhena prazna -saMsAra dazAmAM zravaNa vagere hovA chatAM hamaNAM ja Atmatattvano sAkSAtkAra kema thato nathI? javAba:-Atmatattvano sAkSAtkAra lAMbA kALa sudhInI dhyAna paraMparAthI sAdhya che. tethI ja kahyuM che- "AgamathI, anumAnathI, ane dhyAnAbhyAsanA rasathI A traNa prakAre prajJA saMpAdana karato uttama yogane pAme che.' dhyAnAbhyAsano rasa eTale vAraMvAra smaraNanI icchA. traNa prakAranI prajJA eTale zravaNa, manana, nididhyAsana rUpa traNa prakAranuM jJAna, prazalpayana eTale saMpAdana karato. uttama yoga eTale Atmatattva sAkSAtkAra rUpa pAme che, e artha che. javAba :-AtmasAkSAtkAra sahaja sAdhya nathI. lAMbA kALa sudhI dhyAnasAdhanA karyA pachI je nididhyAsana janme che tenA dvArA Atmatattva sAkSAtkAra thAya che. AvuM nididhyAsana saMsAra avasthAmAM sahaja sAdhya nathI mATe saMsAramAM AtmatattvasAkSAtkAra thato nathI. A viSayamAM maharSi vyAse pAtaMjala yogasUtranA bhASyamAM kahyuM che ke-AtmasAkSAtkAranA traNa upAya che. Agama eTale zravaNa, anumAna eTale manana ane dhyAna eTale nididhyAsana A traNa dvArA AtmasAkSAtkAra thAya che. dhyAnanA abhyAsano rasa eTale vAraMvAra tenA smaraNanI icchA thavI. prazna :-zravaNa, manana, ane nididhyAsana AtmatattvasAkSAtkAranuM kAraNa che ema kahyuM. temAM zravaNanI upayogitA ane nididhyAsananI upayogitA samajAya che. zravaNa pachI manananI upayogitA zuM che ? manana dvArA zarIrAdithI AtmAnA bhedanuM jJAna sAdhya che te zrutithI ja thaI zake che. tethI zravaNa pachI manana vinA ja nididhyAsana dvArA AtmasAkSAtkAra na thaI zake ? javAba :-manananI upayogitA A pramANe che. zruti dvArA AtmA zarIrAdithI bhinna che tevuM jJAna zakya che. "pratyAghUtoDavabhurANomanA eka vaitanca vinmAtra sa' A zruti AtmAne zarIrAdithI | bhinna jaNAve che. keTalIka kRtiono dekhIto artha AnAthI virodhI jaNAto hoya tevuM paNa banI zake che. dA.ta. "sa vI kuSa puruSoDanarasamaya' A zrutino yathAzruta artha AtmAne zarIrAdi rUpa jaNAve che. Ama zarIrAtmAno bheda darzAvanArI zrutimAM zaMkA utpanna thaI zake che. "A zruti bhedaparaka che ke teno anya artha che?' A zaMkAne kAraNe "AtmA zarIrathI bhinna che AvuM zAbdabodhAtmaka jJAna bhrama che ke pramA ?" AvI zaMkA utpanna thAya. A zaMkAthI aprAmANyazaMkA rUpa azraddhA janma. azraddhAne kAraNe nididhyAsana na thAya. nididhyAsana mATe A zaMkAnuM nivartana karavuM Avazyaka che. te mATe zravaNa pachI manana anivAryapaNe Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH tAdRzazruterarthAntaraparatvazaGkayA tAdRzabodhe bhramatvazaGkAsambhavAt azraddhayA nididhyAsanaM na ghaTata iti zravaNAnantaraM mananasyopayogaH / yuktisiddhe'rthe pramitatvAvadhAraNena mana satyazraddhAnivRtteH / ata eva yuktizAstrasya nyAyavaizeSikAderadhyayanaM mokSe upayujyate / 62 (35) kecittu IzvarAtmasAkSAtkAra eva mokSe kAraNam / tasyAtIndriyatve'pi yogajadharmarUpapratyAsattestatsAkSAtkArasambhavaH / na cAtmA zrotavya ityAdAvAtmapadasya jIvAtmaparatAsambhavAt IzvarasAkSAtkArasya mokSahetutvamapyaprAmANikamiti vAcyam / AtmA zarIrAdithI bhinna che evuM zrutibodhita che paNa bIjI yathAzruta zrutinA artha sAthe virodhane kAraNe te zruti bIjA arthane jANAvanAro che tevI zaMkAthI tAdazabodhamAM bhramatvanI zaMkA saMbhavI zake che. tethI azraddhAne kAraNe nididhyAsana ghaTI zake nahIM mATe zravaNa bAda mananano upayoga che. manana hoya to yuktisiddha arthamAM prAmANyanuM avadhAraNa thatAM azraddhA dUra thAya che. mATe ja nyAyavaizeSika vagere yuktizAstranuM adhyayana mokSamAM upayogI bane che. (35) zabdArtha :--keTalAka vidvAno ema kahe che ke IzvarAtmAno sAkSAtkAra ja mokSanuM kAraNa che. te Izvara atIndriya che tema chatAM yogajadharma rUpa pratyAsattithI teno sAkSAtkAra saMbhavI zake che. prazna :-'AtmA strotavya' ityAdi zrutimAM Atma padano artha jIvAtmA thaI zake che tethI upayogI che. manana dvArA yukti maLe che. yuktithI siddha thayelA arthamAM prAmANyanuM jJAna thatAM zraddhA thAya che. Ama azraddhAnivartakanvena mananano upayoga che. nyAyavaizeSikAdi yukti zAstro che. temanuM adhyayana mananarUpa hovAthI mokSamAM upayogI bane che. (35) vivaraNa :--avittuthI dIrgha matano prAraMbha thAya che. sAmaOsyAvitti vanti sudhI A matano graMtha che. gadAdharanA mate AtmasAkSAtkAra mokSanuM kAraNa che. prastuta mata IzvarasAkSAtkArane mokSanuM kAraNa mAne che. prazna :-dareka AtmAne svAtmAnuM mAnasa pratyakSa thAya che. tethI potAnA AtmAno sAkSAtkAra thAya che ema mAnavAmAM koI bAdha nathI. IzvarAtmA apratyakSa che. te atIndriya hovAthI teno sAkSAtkAra saMbhavato nathI. javAba :-IzvarAtmAnuM pratyakSa alaukika pratyAsattithI thAya che. yogaja pratyAsatti dvArA IzvarasAkSAtkAra saMbhave che. prazna :-'AtmA vAre zrotavya' ityAdi zruti AtmasAkSAtkArane mokSahetu tarIke pramANita kare che. A zrutimAM AtmA zabdano artha jIvAtmA che. tethI jIvAtmasAkSAtkAra mokSano hetu che te pramANaprApta che. Izvara sAkSAtkAra mokSanuM kAraNa che e vAta aprAmANika jaNAya che. javAba :-AtmA strotavya e vAkya svataMtra nathI. vedAMtamAM zrutivAkyonI ekavAkyatA jALavavA upakrama ane upasaMhArano niyama svIkAravAmAM Avyo che. upakramamAM je artha jaNAvavAmAM Avyo hoya te Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH . '"vedAhametaM puruSampradhAnamAdityavarNaM tamasaH parastAt" ityanena Izvaramupakramya 'tameva viditvA'timRtyumeti' ityanena tadvedanasyaiva mokSahetutAbodhanAt tadekavAkyatayA 'AtmA zrotavya' ityAdAvapi Atmapadasya IzvaraparatvAt / ata eva - nyAyacarceyamIzasya mananavyapadezabhAk / upAsanaiva kriyate zravaNAnantarAgatA // ityAcAryagrantho'pi saGgacchate / 63 ( 36 )na cezvarasAkSAtkArasya svAtmaviSayakamithyAjJAnanivartakatvaM na viparItajJAnavidhayA api tu svAtmatattvasAkSAtkArasyaiveti sa eva mokSaheturiti vAcyam / IzvarasAkSAtkArane paNa mokSano hetu mAnavo prAmANika nathI. javAba :-'veddAhamAM puruSa pradhAnamAvityavapna tamasa: parastAt' A zrutithI Izvarano upakrama karI 'tameva vivitvAtimRtyumeti' A zruti dvArA IzvaranA jJAnanI mokSahetutAno bodha thayo che. 'AtmA trotavya' A zruti uparokta zruti sAthe ekavAkyatA dharAve che tethI 'AtmA strotavya' A zrutimAM AtmA padano artha Izvara che. AthI ja- 'zravaNa pachI AvelI, manana zabdathI oLakhAtI Izvara aMgenI A nyAyacarcA upAsanA ja karAya che.' A AcAryano graMtha paNa saMgata thAya che. (36) zabdArtha :-prazna :-IzvarasAkSAtkAra viparIta jJAna banIne svAtmaviSayaka mithyAjJAnanuM nivartaka banatuM nathI paNa svAtmasAkSAtkAra ja nivartaka bane che. mATe te ja mokSanuM ja artha upasaMhAramAM paNa grahaNa karavo joIe. AtmA trotavya e upasaMhAra vAkya che tenI ekavAkyatA 'veddAhametA'ityAdi upakramavAkya sAthe che. teno artha 'huM A puruSane =5ramAtmAne jANuM chuM. te pUrNa che, mahAn che, pradhAna che, sarvavyApaka che, sUryanI jema svaprakAzarUpa che' A che. 'tameva vivitvA' A vAkyamAM paNa tatpadavAcya Izvara ja che. ane tenuM jJAna mokSanuM kAraNa che. te darzAvavAmAM AvyuM che tethI AtmA vAre ahIM paNa AtmAno artha IzvarAtmA karavo ja yogya che. kecittukAra potAnA samarthanamAM udayanAcAryanI saMmati darzAve che. udayanAcArye nyAyakusumAMjalimAM IzvarasAdhaka anumAna prastuta karyuM che. temAM IzvarasAdhaka anumAnane manananI saMjJA ApI che. A manana zravaNa pachI janmeluM che. tevuM temaNe zlokamAM jaNAvyuM che tethI spaSTa che ke AcAryane AtmA vAre zrotavya A zrutimAM pratipAdita zravaNa ane manana abhipreta che. manananA viSaya tarIke AcAryae IzvaranuM grahaNa karyuM che te paNa spaSTa darzAve che ke AtmA vAre A zrutimAM Atma padathI jIvAtmA nahIM paNa IzvaranuM ja grahaNa karavAnuM che. (36) vivaraNa :-vittuno pakSa cAlu che. tenA pakSanI sAme prazna upasthita kare che. (7 T ityAdi) prazna :-be jJAna ekabIjAnA virodhI hoya to eka bIjAnuM nivartana kare. sthANunuM jJAna puruSajJAnanuM virodhI bane (puruSatvAbhAvAvagAhi hoya) to puruSajJAnano pratibaMdha kare. saMzaya ane Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 muktivAdaH vAsanArUpadoSavinAzakatayaivezvarasAkSAtkArasya mithyAjJAnanivartakatvAt / IzvarasAkSAkArasya viparItajJAnAnivartakatve'pi svAtantryeNaiva mithyAdhIjanyavAsanAnAzakatvopagame kSativirahAt / saMskAraviparItajJAnayorviSayabhedena nAzyanAzakabhAvabhedAdAtmadehAbhedavAsanAnAze dehabhedAvagAhisvAtmasAkSAtkArakAraNatAyA api kalpanIyatayA IzvarasAkSAtkArasya tannAzakatApakSe gauravAnavakAzAt / astu vA vAsanAnAzArthaM svAtma kAraNa che. javAba :-IzvarasAkSAtkAra vAsanArUpa doSano nAza karIne mithyAjJAnanuM nivartaka bane che. IzvarasAkSAtkAra viparItajJAnano nivartaka na hoya chatAM tene svataMtrarUpe mithyAjJAna janya vAsanAnA nAzaka rUpe svIkAravAmAM koI kSati nathI. saMskAra ane viparIta jJAnanA viSaya judA che tethI temanA nAzyanAzakabhAva paNa viSayabhede bhinna bhinna che. tethI AtmA ane dehanI abhedavAsanAnA nAzamAM dehanA bhedanuM avagAhana karatA AtmasAkSAtkAranI kAraNatA paNa kalpavI ja paDe che. mATe IzvarasAkSAtkArane abhedavAsanAnAzaka mAnavAnA pakSe gauravane avakAza nathI. athavA to vAsanAnAza mATe svAtmasAkSAtkArano anuyogI tarIke upayoga bhale ho paNa samuccayamAM A ja pharaka che ke-saMzayamAM anya viSayanuM jJAna prastuta viSayanuM virodhI hoya che. samuccayamAM virodhI hotuM nathI. IzvarasAkSAtkAra mokSanuM kAraNa che. evo kecistukArano mata che. mokSano hetu banatuM jJAna potAnA AtmAne viSaya banAvatA mithyAjJAna (baTuM zaura I.)nuM virodhI hovuM joIe. IzvarajJAna svAtmaviSayaka mithyAjJAnanA abhAvanuM avagAhI nathI eTale ke tAdezamithyAjJAnanuM virodhI nathI. tethI te tenuM (mithyAjJAnanuM) nivartaka banI zakatuM nathI. svAtmasAkSAtkAra ja svAtmaviSayaka mithyAjJAnano virodhI che mATe te ja mokSano hetu che. javAba :-IzvarajJAna svAtmaviSayamithyAjJAnanuM nivartaka nathI e vAta sAcI che. paNa ahIM e prazna uThe che ke-viparItajJAna mokSano pratibaMdha kare che te kevI rIte? teno javAba e che ke-viparIta jJAna dvArA saMskAra utpanna thAya che jene vAsanA kahevAya che. A dehAtmAbhedanI vAsanA muktinI pratibaMdhikA che. jJAna A vAsanAno nAza kare che. vAsanAno nAza thavAthI mithyAjJAnanuM nivartana thAya che. Ama IzvarajJAna viparItajJAnavidhayA mithyAjJAnanuM nivartaka nathI paNa svataMtrarUpe che. A rIte svataMtra kAraNatA svIkAravAmAM koI doSa nathI. prazna -A rIte IzvarajJAnane svataMtrapaNe mithyAjJAna nivartaka mAnavAmAM gaurava che. IzvarajJAna ane vAsanAnAza vacce kAryakAraNabhAva che, vAsanAnAza ane mithyAjJAnanAza vacce paNa kAryakAraNabhAva che Ama atirikta kAryakAraNabhAva mAnavAnuM gaurava che. javAba :-jIvAtmasAkSAtkAra mokSanuM kAraNa che e vAdInA mate paNa viparIta jJAna ane saMskAra vacce nAzyanAzakabhAva mAnavo Avazyaka ja che. A nAsthanAzakabhAva sAmAnyathI kalpI zakAya tema nathI. kAraNa ke ghaTanA saMskAra pratye paTAbhAvano nizcaya paNa nAzaka banavAnI Apatti Avaze. AthI viSayanA bhedathI vizeSa kAryakAraNabhAva svIkAravAmAM Ave che. te ( cokkasa ghaTAda) saMskAra pratye te ( cokkasa Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH tattvasAkSAtkAropayogaH / anuyogitayA pratiyogitayA cAtmaiva tattvato jJeya ityAcAryagranthasyApyata eva saGgatiH / mokSakAraNantu paramAtmasAkSAtkAra eva / (37) na ca yogajadharmasya vizvabhAsakatayA tajjanyaparamAtmasAkSAtkAre vizveSAmeva bhAnasambhave 'tameva viditvA' ityatra evakArabodhyasya taditaraviSayakatva pratiyogI tarIke to tAttvika rIte AtmA ja jANavA yogya che. e AcAryagraMthanI saMgati paNa A rIte ja thAya che. paNa mokSanuM kAraNa to paramAtmAno sAkSAtkAra ja che. (37) zabdArtha -prazna :-yogaja dharma vizvabhAsaka che tethI yogaja dharmathI janya IzvarasAkSAtkAramAM darekanuM bhAna saMbhave che. AvuM banatuM hoya to tameva vivitva A zrutimAM ghaTAbhAvAdi) nizcaya nAzaka che. Ama AtmAmAM zarIrano abheda che AvA saMskAra pratye zarIrAdi bhedano sAkSAtkAra nAzakarUpe kalpavo Avazyaka che. sAmAnyathI viparItajJAnane nAzaka mAnI zakAtuM nathI. A rIte atirikta nAzyanAzakabhAva jIvAtmasAkSAtkAravAdamAM paNa che. A mate je avazyakalpanIya che tenA sthaLe ame IzvarasAkSAtkAra mAnIe chIe tethI gauravane avakAza nathI. prazna :- uparokta rIte saMgati karavAmAM gaurava nathI chatAM paNa sarvatra saMskArano nAza viparItajJAna dvArA ja thAya che evA udAharaNa maLe che. IzvarasAkSAtkArathI saMskArano nAza thAya che evuM eka paNa udAharaNa jovA maLatuM nathI. IzvarasAkSAtkArane mokSanuM kAraNa mAnavAmAM A moTI Apatti che. tethI kecistukAra sastu vI kahIne bIjI rIte saMgati kare che. javAba :-"naroDa' ityAdi pratIti AtmA ane zarIranA abhedanuM avagAhana kare che. AvA jJAnathI janmelI dehAtmAnI abheda vAsanAnA nAza mATe AtmasAkSAtkAra jarUrI che. mAtmA temanaH A AtmasAkSAtkAra che. A pratItimAM AtmA padathI jIvAtmA levo ke paramAtmA e matabhedano muddo che. baMne laI zakAya che. svAtmasAkSAtkAra te te saMskArono nAza kare che te mATe tene mAnavo jarUrI che. uparokta pratIti saMbaMdharUpe saMskAranAzaka bane che. saMbaMdhanA anuyogI tarIke svAtmasAkSAtkArane upayogI mAnI zakAya paNa pratiyogI tarIke kevaLa AtmA ja joya che. svAtmA nahIM. Ama mAnavAthI udayanAcArye zlokamAM IzvarAnumAnane mananamAM samAvyuM che tenI paNa saMgati thaI jaze. kAraNa ke saMbaMdhanA pratiyogI tarIke AtmAmAM IzvarAtmA paNa samAya che. Ama svAtmatattvasAkSAtkAra anuyogI tarIke vAsanAnAzaka che jyAre mokSanuM kAraNa to IzvarasAkSAtkAra ja che. (37) vivaraNa -paramAtmasAkSAtkAravAdImate dareka zrutimAM AtmA padano artha paramAtmA ja abhipreta che. jIvAtmasAkSAtkAravAdI tenI sAme prazna upasthita kare che. prazna :-Izvarano sAkSAtkAra yogaja dharma rUpa pratyAttithI thAya che tema kahyuM. yogaja pratyAttithI vizvanA tamAma padArthonuM pratyakSa thAya che. IzvarasAkSAtkAra yogaja dharma janya hovAthI temAM paNa sakala padArthonuM pratyakSa thaze ja. to 'tameva vidvitvatimRtyuneti, nAnya: panthA vidyate nAya' A zrutino bAdha thaze. A zrutino artha che- tene ja jANIne mokSa pAme che, mokSa mATe bIjo mArga nathI.' ahIM tam padathI IzvarAtmA abhipreta che. tenI pachI Avelo pavAra anyayogavyavaccheda darzAve che. eTale Izvara sivAyanA Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH vyavacchedasyezvaravedane bAdha iti kathaM tAdRzazruterIzvaraparateti vAcyam / AtmasAkSAtkArasyApi bhavadabhimatamokSahetordehAdibhedaviSayakatayA tatrApItaraviSayakatvavyavacchedabAdhAdasmadabhimatamokSahetuparamAtmanirvikalpakasyaiva tatsAmagyAH pratibandhakatvakalpanayA taditarAviSayakatvopapatteH / taM viditvaiva ityevakAvyatyayena vyAkhyAyAH samAdhAnamapi tulyamubhayamate / vastutastu evakAravyatyaye evakArasyaiva vaiyarthyam, 'nAnyaH evakArathI jaNAtA IzvaretaraviSayakatvavyavacchedano IzvarajJAnamAM bAdha thaze. tethI A zruti Izvaraparaka kevI rIte che? javAba :-tame jene mokSahetu mAno cho te AtmasAkSAtkAra paNa deha vagerenA bheda viSayaka che. temAM paNa tameva ityAdi zrutinA avakAra labhya itaraviSayatvavyavacchedano bAdha thaze. ame mokSa hetu tarIke svIkAreluM IzvaranuM nirvikalpaka jJAna ja itara jJAnanI sAmagrIno pratibaMdha kare che evI kalpanA karI tacitarAviSayakatvanI upapatti thAya che. 'ta viviava' A pramANe vakArano vyatyaya karI vyAkhyA karavI' A samAdhAna to ubhayamatamAM samAna che. viSayano vyavaccheda kare che arthAt yogaja dharmajanya jJAnamAM IzvarAtiriktaviSayo nathI e vAkyartha thAya. je spaSTapaNe bAdhita che. mATe AtmapadathI IzvarAtmAnuM grahaNa kevI rIte thAya ? javAba :-jIvAtmasAkSAtkAravAdI mane paNa A prazna raheze ja. tenA mate Atma-sAkSAtkAra mokSanuM kAraNa che. 'tameva' A zrutimAM taM padathI svAtmA laIe to vikArathI jJAnamAM AtmataraviSayakatvavyavaccheda prApta thaze. eTale sAkSAtkAramAM AtmA sivAya koI viSayo nathI e vAkyartha maLaze. jIvAtmasAkSAtkAravAdI mate AtmasAkSAtkAramAM dehAtmabheda paNa viSaya bane che. Ama te matamAM paNa A zrutino bAdha to che ja. ApattinI sAme Apatti batAvyA pachI paNa potAnA mate saMgati darzAvavI Avazyaka hoya che. IzvarAtmavAdI sAkSAtkAramAM IzvarAtirikta viSayo viSaya banatA nathI tenI saMgati karI batAve che. IzvarasAkSAtkAra pUrve IzvaranuM nirvikalpaka jJAna thAya che. A jJAna IzvaretaraviSayaka jJAnanI sAmagrIno pratibaMdha kare che. tethI IzvaranuM savikalpaka pratyakSa thAya tyAre Izvara sivAyanA viSayonuM jJAna thaze nahIM. A rIte tameva ityAdi zratamAM vikArano artha bAdhita nahIM thAya. sAkSAtkAravAdI mata svAtmAnuM nirvikalpaka jJAna svAtmataraviSayaka jJAnanuM pratibaMdhaka mAnI zakAze nahIM. kAraNa ke svAtmasAkSAtkAramAM dehAdi sAthe AtmAno bheda viSaya bane che. bhedajJAna viSaya na bane to Atma sAkSAtkAra mukti hetu kevI rIte banaze? Ama temanA mate tameva ityAdi zrutinA arthanI saMgati thatI nathI. prazna :-tameva ityAdi zrutimAM vikArano anvaya tam nI sAthe karavAne badale vivitvAnI sAthe karavAthI bAdha TaLI jaze. jJAna bhinna muktinuM kAraNa nathI e artha pratIta thaze. tethI Atma sAkSAtkAramAM dehAdibheda viSayo bane to paNa bAdha nahIM rahe. javAba:-A samAdhAna to IzvarasAkSAtkAravAdI mane paNa lAgu paDe che. tenA mate paNa vakAranA Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH panthA vidyate'yanAya' ityanena muktisAmagrImAtre tattvajJAnaghaTitAnyatvanirAkaraNAttata eva evakAralabhyasya muktipUrvaM samAnAdhikaraNatattvajJAnAvazyakatvasya lAbhAt / ata IzvarasAkSAtkArasyaiva kAraNatvamucitam / tathA satyuktarItyA evakArAvyatyAse'pi nirvAhasambhavAt / (38) atha 'yato vA imAni bhUtAni jAyante tattvamasi zvetaketo !' iti jIvAtmanaH paramAtmAbhedopadezakazrutisvarasAd 'ahaM brahmAsmi' ityetAdRzajJAnasyaiva vAstavika rIte to pavakArano vyatyaya karavAthI evakAra vyartha sAbita thaze. "nAcaH prasthA vidyatethanA' A vAkyathI muktinI tamAma sAmagrImAM tattvajJAnaghaTitatvathI anyatvanuM nirAkaraNa karyuM che. te dvArA ja vakArathI prApta thato artha "muktinI pUrve samAnAdhikaraNa tattvajJAnanI AvazyakatA" prApta thaI jAya che. AthI IzvarasAkSAtkAra ja kAraNa tarIke ucita che. tenAthI upara kahyuM tema evakArano vyatyAsa karyA vinA nirvAha thaI jAya che. (38) zabdArtha -pUrvapakSa -'yato vA kumAni bhUtAni nAyanta tattvamasi zvetaveto !' A jIvAtmAno paramAtmA sAthe abhedano upadeza karatI zrutinA svArasyathI ahaM brahmAsmi AvuM jJAna arthano bAdha nathI. gvakArano vyatyaya karI vyAkhyA karavAmAM aruci darzAvavA vastuta: ityAdi graMtha che. vyatyaya karavAthI vikAra vyartha thaI jAya che. tameva vivitnI A vAkyamAM vikArano vyatyaya karIe to jJAna sivAyanA mArgamAM mokSanI kAraNatAno vyavaccheda prApta thAya che. tameva vidvatva A zlokamAM uttarArdhathI ukta vyavaccheda prApta ja che. nAnya: panthA vidyatethanA | ahIM prasthA padano artha asAdhAraNa kAraNa che. ayanano artha mokSa mATe che. anyaH no artha paramAtmasAkSAtkAra che. paramAtmasAkSAtkAra vinA mokSanuM anya kAraNa nathI. Ama muktinI tamAma sAmagrImAM tattvajJAnaghaTitakAraNatA sivAyanI kAraNatAno vyavaccheda zabda dvArA ja prApta che tethI te vyavaccheda mATe upAtta vikAra vyartha jaze. muktinI pUrve je AtmA mukta thaze temAM tattvajJAna Avazyaka che A arthano lAbha vikAra vinA paNa thaI jAya che. AthI kArano vyatyaya karI ukta zlokanI vyAkhyA karavI saMgata nathI. jIvAtmasAkSAtkAravAdI mate AtmataraviSayakatva vyavaccheda thaI zakato nathI mATe IzvarasAkSAtkArane ja muktinuM kAraNa mAnavo joIe. mAtmapadano artha Izvara karavAthI vikAranA vyatyAsa vinA paNa saMgati thaI zake che. (38) vivaraNa :-jIvAtmasAkSAtkAravAdI virUkAra (paramAtmasAkSAtkAravAdI) sAme zaMkA rajU kare che. vijukAre jIvAtmasAkSAtkAravAdInA matamAM e Apatti rajU karI hatI ke-te matamAM tameva vidvitvI ahIM evakArano vyatyAsa karavo paDe che. jIvAtmasAkSAtkAravAdI A pUrvapakSa dvArA paramAtmasAkSAtkAravAdIne paNa vikArano vyatyAsa karavo paDaze e darzAve che. tameva A vAkyamAM vikArano tanUnI sAthe anvaya karavAmAM paramAtmasAkSAtkAravAdInA mate paNa thato vA ityAdi zrutyarthano bAdha Ave che. "yato Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 muktivAdaH muktihetutAyA upagantavyatayA'vyatyastaivakAralabhyasya muktijanakezvarajJAne taditaraviSayakatvasya bAdha iti bhavato'pi tadvyatyAsa AvazyakaH / etenaivakAreNa mokSahetutadvedane tadanyaviSayakatvaM na vyavacchidyate, kintu muktau tadviSayakatvaviziSTavedana prayojyatAyA bhAvAnvayabodhaviSayatayA tadanyaviSayakatvaviziSTatadvedanaprayojyatvameva tatraivakAreNa vyavacchidyate / tathA ca tadanyaviSayakatvasya muktiprayojakatvavyavacchedaH paryavasita iti sAmagrIvavazAdIzvarasAkSAtkAre'nupayuktetarabhAnasyAvazyakatve'pi na kSatiH / jIvAtmasAkSAtkArasya hetutAmate punarevakArAvyatyAsenoktarItyApi na nirvAhaH / itarabhedAdiviSayakatvenaiva tanmata AtmasAkSAtkArasya hetutayA itaraviSayakatve mokSa ja tAttvika rIte muktinuM kAraNa che tevuM svIkAravA yogya che. tethI avyayasta vikArathI prApta thatAM muktijanaka IzvarajJAnamAM IzvaretaraviSayakatvano bAdha thaze mATe tamArA mate paNa teno vyatyAsa Avazyaka che. A dvArA A vAtano paNa nirAsa thaI jAya che ke-"vikArathI mokSanA kAraNa IzvarasAkSAtkAramAM tadaviSayakatAno vyavaccheda nathI thato, paraMtu muktimAM rahetI IzvaraviSayakatvaviziSTa sAkSAtkAranI prayojyatA ja bhAvAnvaya bodhano viSaya bane che. tethI tyAM tadanyaviSayatvaviziSTa prayojyatvano ja vikArathI vyavaccheda thAya che. Ama tadaviSayakatvano muktiprayojaka tarIke vyavaccheda prApta thAya che. ethI sAmagrIne kAraNe IzvarasAkSAtkAramAM, anupayogI evuM ItarabhAna Avazyaka hovA chatAM koI kSati nathI. jIvAtmasAkSAtkArane hetu mAnanAranA mate to pvakArano vyatyAsa karyA vinA upara kahyuM te rIte nirvAha thato nathI. tenA mate AtmasAkSAtkAra vA' A zrutino artha A pramANe che. "zvetaketu ! jenAthI A bhUto utpanna thAya che te=brahma tuM che. A zruti brahma ane jIva vacce abheda darzAve che. A zruti dvArA thayeluM abhedajJAna muktinuM kAraNa che. tAttvika rIte ahaM brahmAsmi A jJAna ja muktinuM kAraNa che. A jJAnamAM brahmarUpe Izvara uparAMta ahaM rUpe jIvAtmA paNa viSaya bane che. tameva vidvatnI zrutimAM jo ivakArano vyatyAsa na karIe to 'IzvarasAkSAtkAramAM Izvara sivAya koI viSaya nathI' A artha maLaze. Avo artha thato vA ityAdi zruti dvArA maLatA ahaM brahmAsmi jJAnamAM bAdhita che kAraNa ke A jJAnamAM ahaM paNa viSaya che. pUrvapakSanA eka bhAgarUpe ja jIvAtmasAkSAtkAravAdI anya matanuM khaMDana prastuta kare che-patenA ityAdi dvArA. paramAtmasAkSAtkAravAdI dvArA jIvAtmasAkSAtkAravAdI mate anya Apatti ApavAmAM AvI che. vikAra dvArA tameva zlokamAM tat padathI je vivakSita che (te jIvAtmA ke paramAtmA) tenAthI anya viSayatvano vyavaccheda thAya che tema pUrve kahyuM. tenAthI bAdha Ave che. paraMtu vikAra dvArA uparokta vyavaraccheda abhISTa nathI. vikArano anvaya alaga rIte thAya che. jIvakArano artha tadanyAbhAva che. vikAranI zakti A arthamAM che. sAmAnyataH zabdanI zaktine eka akhaMDa mAnavAmAM Ave che. paraMtu prastutamAM vikAranI zakti be arthamAM alaga alaga che. AvI zaktine 'khaMDazaHzakti' kahevAya. eka zakti bhedaviziSTa arthamAM che ane eka zakti abhAvamAM che. vAkyanA tAtparyanI saMgati mATe AvI khaMDazaH Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH prayojakatAyA vyavacchettumazakyatvAdityapi nirastam / brahmaivAhaM na saMsArItyAdibhAvanAdividhyekavAkyatayA ahaM brahmAsmIti buddhAyAdimate brahmAbhinnajIvAtmaviSayakatvenApi muktihetutvAt / AtmanAnAtvamate jIvAtmabrahmaNorabhedajJAnaM yadyapi ItarabhedaviSayaka thaIne ja hetu bane che tethI ItaraviSayaka saMvedanamAM mokSanI prayojakatAno vyavaccheda karavo zakya nathI."--kAraNa ke 'huM brahmA ja chuM, saMsArI nathI' ityAdi bhAvanA vagere vidhinA ekavAkya tarIke "huM brahmA chuM' ityAdi buddhi nyAya vagere mate brahmAbhinna jIvAtmaviSayaka banIne muktinuM kAraNa bane che. joke aneka AtmA mAnanAra mate jIvAtmA ane brahmanuM abhedajJAna bhrama che chatAM tevA jJAnanuM ja mokSahetutva kRtisiddha che teno virodha nathI. zakti svIkAravI paDe che. tameva e vAkyamAM evakAranA A be arthano alaga alaga anvaya karavo jarUrI che mATe khaMDaza: zakti svIkArI che. zlokamAM vi7iI padamAM vis dhAtuno artha jJAna che. dhAtvarthane bhAva kahe che. svI pratyeno pracalita artha uttarakAlavartitva che paNa "mundhI tRtaH ? tu pIvA' AvA prayoga dvArA svI pratyayano prayojyatva artha paNa che. ahIM prayojatva artha abhipreta che. tameva vivitvI A vAkyano anvaya A prakAre che tam padamAM tat padathI IzvaranI upasthiti thAya che teno anvaya vikAra padanI eka zaktithI prApta bhinna arthanA eka deza bhedamAM thAya che. IzvarabhedaviziSTa = Izvarabhinna A tamevano anvaya che. tamevano anvaya vit dhAtunA artha jJAna sAthe thAya che. eTale IzvarabhinnaviSayakajJAna artha thaze. svI pratyayano artha prayojyatva che tethI IzvarabhinnaviSayakajJAnaprayojayatva artha maLaze. A AkhA arthano anvaya vikAranI khaMDita zaktithI prApta abhAva pada sAthe pratiyogI tarIke thaze. Ama IzvarabhinnaviSayakatvaviziSTa jJAnaprayojya-pratiyogikAbhAva A anvayabodha thaze. ahIM vikAra dvArA vyavaccheda prayojAtAno thAya che. tadanyaviSayakatvano anvaye vat dhAtunA artha jJAnamAM thAya che. tam = Izvara---------. viditvA - meviziSTa - (viSaya) -jJAnaprayogyatva eva (khaNDazaH za9i ) (pratiyofT) banAva - kvA pratyayano artha prayojyatva karavAthI phAyado e thayo ke-IzvarabhinnaviSayaka jJAna muktinA prayojaka nathI Avo artha maLaze. eTale Izvara sAkSAtkAramAM Izvarabhinna padArtho viSaya bane ke na bane te mahattvanuM rahyuM nahIM. yogaja dharmarUpa sAmagrIne kAraNe IzvarasAkSAtkAramAM anya viSayo paNa viSaya bane che. vakAra dvArA temanA mukti-prayojakatvano vyavaccheda thAya che, sAkSAtkAraviSayakatvano thato nathI tethI bApane avakAza nathI. A arthaghaTana IzvarasAkSAtkArahetatA mate zakya che. jIvAtmasAkSAtkArahetA mate zakya Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 muktivAdaH bhramastathApi tAdRzasyaiva tasya mokSahetutvaM zrutisiddhaM na viruddhayate iti cenna jIvabrahmAbhedacintanarUpasya yogasyAbhyAsena mokSakAraNamIzvarasAkSAtkAraH sampadyata ityatraiva tattvamasIti vAkyatAtparyeNa yathAzrutasya tameva viditvetyasya sAmaJjasyAditi vantiA uttara pakSa -A vAta yogya nathI. 'tattvamasi' A vAkyanuM tAtparya-jIvabrahmAbheda ciMtana rUpa yoganA abhyAsa dvArA mokSanuM kAraNa IzvarasAkSAtkAra thAya che' A arthamAM che. tethI tameva vivitrI vAkya yathAzruta saMgata che. (evuM keTalAka kahe che.) nathI. kAraNa ke temanA mate tat pada dvArA jIvAtmA abhipreta che. AtmasAkSAtkAramAM dehAdibheda viSaya bane che. AtmAthI anya dehAdibheda AtmasAkSAtkArano viSaya che ane prayojaka paNa che. upara pramANe anvaya karIne tadanya dehAdibhedajJAnanA muktiprayojakatvano vyavaccheda thaI zakato nathI. kAraNa ke dehAdibhedanuM jJAna muktiprayojaka che. AthI A mate vikArano vyatyAsa karyA vinA koI gati nathI. tena ityAdi dvArA ApavAmAM AvelI Apattino jIvAtmasAkSAtkAravAdI pUrvapakSa A rIte javAba Ape che. ke-AtmasAkSAtkAra dehAdibhedaviSayakatvena ja thAya che tevuM mAnIe to uparanI Apattine avakAza rahe che. AtmasAkSAtkAra anya rIte thAya che tevuM batAvI zakAya to uparokta Apattine avakAza raheto nathI. tameva vidvi-I A zrutimAM viTu dhAtuno artha jJAna abhipreta che. A jJAna kayuM ? "tattvamasi' A vAkyathI brahma ane jIvanA abhedano bodha thAya che. A abheda bhAvanAthI utpanna thayeluM 'ahaM brahmAsmi na saMsArI' A jJAna vid dvArA abhipreta che. A prakArano sAkSAtkAra muktinuM kAraNa che. eTale jIvAtmasAkSAtkAra jIvabrahmAbhedaviSayatvena kAraNa che. tethI uparokta rIte prayojyatva artha karIne anvaya karavAmAM temane bAdha nathI. tattvamasi ane marda brahmAsmi A banne vacce ekavAkyatA che. prazna :-AvuM arthaghaTana nyAyamate zakya nathI kAraNa ke nyAyamata jIvAtmA ane paramAtmAne bhinna bhinna mAne che. tethI ahaM brahmAsmi e jJAna nyAyamate bhramarUpa che. javAba :-bIjI koI rIte saMgati thaI zakatI nathI tethI na chUTake tattvajJAnano artha AvuM abhedajJAna karavo paDe che. jIvAtmasAkSAtkAravAdIe upasthita karelo vistRta pUrvapakSa ahIM pUrNa thAya che. paramAtmasAkSAtkAravAdI tenI sAme uttarapakSa rajU kare che. tattvamasi A vAkyanuM tAtparya IzvarasAkSAtkAramAM ja che. A vAkya AtmAne pradhAnatA nathI ApatuM. jIva ane brahmanA abheda ciMtana karavuM e yoga che. tenuM vAraMvAra Avartana abhyAsa che. yogAbhyAsane ja nididhyAsana kahevAya che. te muktinuM kAraNa che. tenAthI IzvarasAkSAtkAra thAya che. Ama tattvamasinuM tAtparya paNa IzvarasAkSAtkAra che tethI tameva vivitva no artha IzvarasAkSAtkAra ityAdi karyo che. te ja yogya che. vanti kahIne gadAdhare A pakSamAM aruci jaNAvI che. mAtmA vAre zrotavya ityAdi zrutimAM zravaNa, manana, nididhyAsana dvArA AtmAno sAkSAtkAra ja abhipreta che te spaSTa che. A zrutino ayukta artha karavo paDe che te paramAtmasAkSAtkAravAdI pakSamAM asvarasa che. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 71 (39) dIdhitikRtprabhRtayastu 'na vAre patyuH kAmAya patiH priyo bhavati Atmanastu kAmAya patiH priyo bhavati' ityAdinAtmanaH sukhAdyarthaM tatsampAdaka patiputrAderanurAgaviSayatvarUpaM priyatvamuktam, tatrAtmapadamAtmaparameva na tvIzvaraparaM, tasya sukhAbhAvAt / tatrAnandaM manyamAnAnAmapi tadAnandasya nityatvAbhyupagamAttasyoddezyatvAsambhavAt / 'sarveSAmeva bhUtAnAM nRpa ! svAtmaiva vallabha' ityAdAvapi svAtmana eva nirupAdhipriyatvAbhidhAnAt / evaJca svAtmana evopakrAntatayA 'AtmA vAre zrotavya' (39) zabdArtha :--dISitikAra vagere kahe che ke :--na vAre patyuH jAmAya pati: priyo bhavati Atmanastu jAmAya pati: priyo bhavati' A zruti AtmAnA sukha vagere mATe sukhasaMpAdaka rUpe patiputra vagerenuM anurAgaviSayatvarUpa priyatva jaNAve che. tyAM Atmapadano artha AtmA ja che, Izvara nathI. kAraNa ke Izvarane sukha nathI. muktimAM AnaMda mAnanAra paNa Izvarano AnaMda nitya svIkAre che. tethI te ahIM uddezya bane te asaMbhava che. 'sarveSAmeva bhUtAnAM nRpa! svAbhaiva vachama' A zlokamAM paNa potAnA AtmAne ja nirUpAdhika priya kahyo che. tethI 'AtmA vAre zrotavya' A zruti potAnA AtmAnA zravaNAdine ja mokSahetu jaNAve che, paramAtmAne nahIM. (39) vivaraNa :-kecittukAre upasthita karelA arthaghaTana sAme dIddhitikArano mata jaNAve che. dISitikAra paNa jIvAtmasAkSAtkArane mokSanuM kAraNa mAne che. temanA mate te te zrutimAM AvatA AtmA padano artha jIvAtmA che. paramAtmA nathI. AnA samarthanamAM teo zruti rajU kare che 'na vAre patyu: jAmAya pati: priyo mati Atmanastu jAmAya pati: priyo bhavati' patnIne pati priya hoya che. mAtra patinA sukha mATe patnIne pati priya hoya che evuM nathI paNa potAnA sukha mATe patnIne pati priya hoya che. A zrutimAM Atmapadano artha svAtmA ja che. A zrutimAM upAtta Atmapadano Izvara artha koI rIte saMbhavI zakato nathI. kAraNa ke A zrutimAM AtmAno sukha sAthe saMbaMdha darzAvyo che. Izvarane sukha nathI. bhATTo IzvaramAM nitya sukha mAne che paNa te sukha A zrutimAM uddezya nathI. A zrutimAM bhautika anitya sukhano saMbaMdha ja abhipreta che. bIjuM, 'sarveSAmeva bhUtAnAM nRpa ! svAbhaiva vajramaH' A zlokamAM paNa svAtmAnuM ja upAdAna che. ahIM vallabha padano artha nirUpAdhipriyatva karyo che. 'huM sukhI thauM' e prakAranI anya vyaktinI icchAne adhIna na hoya tevI sukhanI icchAno viSaya nirUpAdhipriya kahevAya. prastuta zlokamAM AvA nirUpAdhipriya tarIke AtmAnuM ja grahaNa karavAmAM AvyuM che. A rIte uparokta sthaLomAM AtmapadathI svAtmA ja vivakSita che tethI AtmA vAre zrotavya ityAdi zrutimAM paNa AtmapadathI svAtmAnuM ja grahaNa karI zakAya. mokSanuM kAraNa svAtmAno sAkSAtkAra che, paramAtmAno sAkSAtkAra nahIM. prazna :--vibhinna zrutiomAM kyAMka AtmapadathI svAtmA to kyAMka paramAtmA jaNAya che. baMneno samAveza karI baMne sAkSAtkArane mokSa kAraNa mAnavA joIe. upara kahyuM te mujaba AtmA vA ityAdi zrutionuM tAtparya svAtmasAkSAtkArane mokSanuM kAraNa mAnavAmAM che e vAta kabUla. paraMtu enAthI IzvarasAkSAtkAranI vyarthatA sAbita thatI nathI. Atma sAkSAtkArathI mithyAjJAna vAsanA, dharma, adharmano Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 muktivAdaH ityAdizrutyA svAtmanaH zravaNAdereva mokSahetutA pratyAyyate, na tu paramAtmanaH / na ca mithyAjJAnavAsanAdharmAdharmocchedadvArA AtyantikaduHkhanivRttAvupayogitvaM svAtmatattvajJAnasya tAdRzazrutitAtparyaviSayo'stu tAvatApIzvarasAkSAtkArasya 'tameva viditvA' ityAdizrutisiddhamaparahetutvaM nirAbAdhameveti vAcyam / dharmAdharmocchedenaivAtyantikaduHkhAdivigamarUpamuktinirvAhe tatra paramAtmasAkSAtkArasya hetutAyAM yuktivirahe 'tameva viditvA' ityAdizruterjIvabrahmAbhedacintArUpayogAbhyAsasya svAtmasAkSAtkArasampAdanadvArA muktyupayogitAyAmeva yogAbhyAsavidhyekavAkyatAnurodhena tAtparya prazna :-mithyAjJAnavAsanA-dharma-adharma vagerenA uccheda dvArA AtyaMtika duHkhanivRttimAM potAnA AtmatattvanuM jJAna upayogI che, A ja tevA prakAranI kRtionuM tAtparya che. chatAM Izvara sAkSAtkAra tameva vidvatvA ityAdi zruti dvArA mokSanuM bIjuM kAraNa che temAM koI bAdha nathI. javAba :-dharma-adharmano uccheda thavAthI ja AtyaMtika duHkhanivRtti rUpa muktino nirvAha thaI jAya che tethI muktimAM paramAtmasAkSAtkArane hetu mAnavAmAM yukti nathI. tameva vivitvI A zruti yogAbhyAsanuM vidhAna karatA vAkya sAthe ekavAkyatA dharAve che te kAraNe jIvabrahmanA abheda ciMtana rUpa yogAbhyAsa svAtmatattvasAkSAtkAranuM saMpAdana karavA dvArA muktimAM upayogI che, A uccheda thAya che. tenAthI AtyaMtika duHkhanivRtti thAya che tethI te mokSamAM upayogI che. tameva vilviI ityAdi zruti Izvara sAkSAtkArane kAraNa jaNAve che. to tene paNa mokSanA anya hetu tarIke svIkAra karI levo joIe. javAba :-dharma ane adharmanA uccheda vinA mukti thatI nathI. AtmasAkSAtkAra vinA dharma, adharmano uccheda thato nathI. mATe AtmasAkSAtkAra muktinuM kAraNa sAbita thAya che. tenI kAraNatA prasthApita thaI gayA pachI IzvaranA sAkSAtkArane paNa kAraNa mAnavA mATe koI yukti dekhAtI nathI. prazna :-tameva vivitnI A zrutinA tAtparyanI anupapatti ja Izvara sAkSAtkAranI kAraNatA sAbita karavA sakSama che. javAba :-tameva vivitvI ityAdi zrutinuM tAtparya A che-trAtmA vAre A zrutine AdhAre zloka racAyo che. 'AmenAnumAnena dhyAnAbhyAsarasena 2 |' ahIM nididhyAsanano artha yogAbhyAsa karyo che. yogAbhyAsathI AtmAnuM jJAna thAya che. AtmiI vAre zrutimAM AtmasAkSAtkAranA kAraNo jaNAvyA che tameva zrutimAM AtmAnA sAkSAtkArane mokSanuM kAraNa jaNAvyo che. A baMne vacce ekavAkyatA che. tethI tameva vivitnI ahIM "jIvabrahmanA abhedanI ciMtA rUpa yogAbhyAsa svAtmAno sAkSAtkAra karAvanAra mokSanuM kAraNa che" A arthamAM ja tAtparya kalpavuM ucita che. A rIte tameva vitvinuM tAtparya kalpavAthI vikArano vyatyAsa karo to paNa bAdha Avato nathI kAraNa ke A arthamAM bhedajJAnAdino vyavaccheda thato nathI. vikArano vyatyAsa karavAthI nAnyaH ityAdi Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 73 kalpanaucityAt / evaJca evakAravyatyAso'pi na kSatimAvahati / 'nAnyaH panthA vidyate' ityAdibhAgasya ca evakArasya tAtparyaprakAzakatvena sArthakyasambhavAt, 'mahezvarastryambaka eva nApara' ityAdau nAparabhAgasyevetyAhuH / / (40) tanmate 'yoginastaM prapazyanti bhagavantamadho'kSajam' ityAdInAM yogAbhyAsasya paramabrahmasAkSAtkAraphalakatvarUpayathAzrutArthe virodho duSpariharaH / tAtparyamAM ja tameva e zrutinuM tAtparya mAnavAmAM aucitya che. A rIte artha karavAthI pavakArano vyatyAsa paNa koI khAmI jaNAvato nathI. nAca: prasthA ityAdi bhAga vikAranA tAtparyano prakAzaka banIne sArthaka banI zake che. jema "mahezvarastrampa ava nApa:' ahIM nA 2 bhAga (tAtparya prakAzaka) che tema." (40) zabdArtha -tenA mate yoniste prapanti bhavantaHdhoDakSanuM vagere vAkyomAM yogAbhyAsa paramabrahma sAkSAtkArarUpa phala ApanAra che A yathAzruta arthano virodha dUra karI zakAze nahIM. zlokanA uttarArdhanI vyarthatAno prazna che. paNa tene tAtparyaprakAzaka mAnI levAthI saMgati thaI zake che. jemake--mahezvarastrampa vi nArada ahIM vakArathI mahezvarathI ItaramAM cumbakatvano abhAva prApta thaI jAya che tethI nApara: A bhAga jarUrI nathI chatAM tenuM sArthakya tAtparyaprakAzaka gaNIne darzAvavAmAM Ave che. tema ahIM paNa samajI levuM. (40) vivaraNa -dIdhitikAra vagere jIvAtmasAkSAtkArane mokSanuM kAraNa mAnanArA taiyAyikonA mate 'vanirta puNyanti mavinta-dhoDakSanam' yogIo te iMdriyAtIta bhagavaMtane jue che A zlokanA yathAzruta arthano virodha Avaze. ahIM tat padathI jIvAtmAnuM grahaNa karavuM ke paramAtmAnuM? e prazna che. yathAzrata artha dvArA jIvAtmAnuM grahaNa thaI zake tema nathI. dIdhitikAre yogAbhyAsane jIvAtmasAkSAtkAranuM kAraNa darzAvyo che. temAM virodha Avaze. kAraNa ke yogAbhyAsa eTale ke yoga, yogajadharmarUpa alaukikapratyAtti dvArA AtmasAkSAtkAranuM kAraNa bane che. yogaja pratyAtti samagra vizvanA sAkSAtkAranuM kAraNa che. tethI yogAbhyAsa ke yoga IzvaraviSayaka paNa che ja. yoninataM prapazyakti A zloka paNa A ja vAtanuM samarthana kare che. Ama yoga sAkSAt paramAtma sAkSAtkAranuM kAraNa che e vAta arthathI sAbita thaI jAya che. tethI ekalo jIvAtmasAkSAtkAra mokSanuM kAraNa che A vAtamAM Avato virodha TALI zakAya tevo nathI. Ama, mokSanuM kAraNa jIvAtmasAkSAtkAra che ke paramAtmasAkSAtkAra ? A prazna gadAdhare vistRta carcA karI che. paNa potAno svataMtra mata darzAvyo nathI. baMne pakSanI sAdhaka- bAdhaka dalIlo rajU karI carcAnuM samApana karyuM che. have pachI gadAdhara 'tattvajJAna mokSanuM kAraNa che' A vidhAna sAme 'karma paNa mokSakAraNa che" A abhiprAyanI zaMkA upasthita kare che. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 muktivAdaH (41) atha kAzyAdimaraNapuruSottamAdimukhadarzanAdirUpakarmaNAmapi bahuzo mokSopAyatAzruteH kathaM 'nAnyaH panthA' ityAdeH sAmaJjasyam ? kathaM vA ananugatAnAM jJAnakarmavizeSANAmanugataM mokSamprati hetutAnirvAhaH ? / tRNAraNimaNInAM vahnihetutA ca kAryavaijAtyeneti vyabhicAravirahAt, mokSe cAbhAvarUpe na jAtivizeSakalpanasambhavaH / na ca pratiyogini duHkhe durite vA jAtivizeSAn kalpayitvA tadavacchinna (41) zabdArtha -pUrvapakSa :-kAzI vagere tIrthamAM maraNa, puruSottama (bhagavAna)nA mukhanuM darzana vagere karmo paNa mokSanA upAya che evuM darzAvatI ghaNI zrutio che. tethI 'nA: prasthA vidyatenAtha' A zlokanI saMgati kevI rIte thaze? athavA jJAnavizeSa ane karmavizeSa ananugata che tethI anugata evA mokSa pratye temanI hetutAno nirvAha kevI rIte thAya che? tRNAraNimaNi sthaLe vadvinirUpitahetutA vahnirUpa kAryanA vaijAtyane kAraNe che mATe vyabhicAra nathI. mokSa abhAvarUpa che mATe temAM jAtivizeSanI kalpanA thavI saMbhava nathI. (mokSarUpa abhAvanA) pratiyogI evA du:kha ke duritamAM jAtivizeSanI kalpanA karIne pratiyogitAvacchedakAvacchinna pratiyogino kAryatAvacchedakarUpe svIkAra karI athavA svAzrayapratiyogikatva saMbaMdhathI duHkhatvano ke duritatvano kAryatAvacchedaka tarIke svIkAra karIne vyabhicAranuM vAraNa karavuM zakya nathI. kAraNa ke govadhajanyatAvacchedaka jAtio dvArA saMkara doSano prasaMga Ave che. tethI jAtinI kalpanAne avakAza nathI. (41) vivaraNa -koI eka vivakSita kArya pratye ekathI vadhu kAraNomAM kAraNatA jaNAtI hoya to tenA traNa vikalpa thaI zake che-(1) dareka kAraNomAM kAryanA vaijAtyane kAraNe svataMtra ane alaga alaga prakAranI kAraNatA. jema vahni rUpa kArya pratye tRNa-araNi-maNi vagerenI kAraNatA. A prakAranI kAraNatAmAM bhicAra dUra karavA kAryamAM kAraNa AdhArita vaijAtya mAnavAmAM Ave che. (2) ekathI vadhu kAraNo samUhamAM maLIne kArya utpanna kare che. ahIM kAraNomAM svataMtra kAraNatA nathI paNa temanA samuccayamAM kAraNatA che. paraspara sApekSa ane niyatapUrvavarti kAraNo sAmUhika rIte kArya utpanna kare che. jema kegRhanirmANamAM aneka majUronI samuccita kAraNatA che. A kAraNo kAryanI pUrve niyamataH ekasAthe upasthita hoya che. (3) je kAraNonI kAryaniyatapUrvavartitA nizcita hoya paNa paraspara sApekSa na hoya temanAmAM vaikalpikI kAraNatA hoya che. vaikalpika kAraNomAM pratyekanI svataMtra zakti hoya che jema yAga pratye vrIhi ane yavanI vaikalpika kAraNatA che. Ama, koI kAryanuM asAdhAraNa kAraNa eka hoya che. koI kAryanA asAdhAraNa kAraNa ekathI vadhu hoya che. ekAdhika asAdhAraNa kAraNomAM kAraNatAnA traNa vikalpa che. svataMtra kAraNatA, samuccita kAraNatA ane vaikalpika kAraNatA. muktirUpa kArya pratye asAdhAraNa kAraNa eka che ke aneka ? jo aneka hoya to temanI kAraNatA traNa vikalpamAMthI kevA prakAranI che ? A AzayathI zaMkA prastuta thaI che. atyAra sudhInA graMtha dvArA gadAdhare tattvajJAnanI kAraNatA prastuta karI tenI sAme AkSepa Ubho karavA jJAna ane karma ane muktinA kAraNa che e sthApita karI temanI kAraNatAnA vikalpo aMge zaMkA rajU karI che tamaiva vivitvAtikRti nAnya patthA vidyatethanA, A zrutimAM tattvajJAna sivAyanA padArthonI muktikAraNatAnuM nirAkaraNa karavAmAM AvyuM che. bIjI zrutiomAM jJAna sivAya karmane paNa muktinuM kAraNa darzAvyuM che. dA.ta. satyena tagrastapasI zreSa AtmA [jJAnena brahmacarya va | AtmA satyathI, tapathI, Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH pratiyoginAM svAzrayapratiyogikatvasambandhena teSAmeva vA janyatAvacchedakatvamupagamya vyabhicAraH zakyate vArayitum, govadhAdijanyatAvacchedakajAtibhiH saGkaraprasaGgena jAtikalpanAnavakAzAt / na ca govadhAdijanyatAvacchedakajAtInAM nAnAtvopagamAnnasaGkaraprasaGga iti vAcyam / tAsAM nAnAtvaM tattvajJAnAdinAzyatAvacchedakajAtInAM vA nAnAtvamityatra vinigamakasya durlabhatvAt / evaM vedabodhitavaikalpikahetutAsthale samuccitebhyo na phalasiddhiH samvalitavrIhiyavAbhyAmekayAgAnanuSThAnAditi tRNAraNimaNivat jJAnakarmaNAM hetutve tatsamvalane mokSAbhAvaprasaGgAt / nApi jJAnakarmaNAM samuccitAnAM mokSahetutAsvIkArAt sAmaJjasyam tattvajJAnopAyayogAbhyAse'sAdhyatA prazna :-govadha vagere janyatAnI avacchedikA jAtione aneka mAnavAthI jAti saMkarano prasaMga nahIM Ave. javAba :-govadha vagerenI janmatAvacchedaka jAti aneka che ke tattvajJAnAdinI nAzyatAvacchedaka jAti aneka che temAM vinigamaka durlabha che. e ja pramANe veda dvArA jaNAtI vaikalpika hetunA sthaLe samuccita kAraNo dvArA phaLasiddhi thAya che, tevuM svIkArI zakAya tema nathI. kAraNa ke vrIhi ane yavane saMvalita karIne eka yAganuM anuSThAna thatuM nathI. jJAna ane karmane tRNAraNimaNinI jema kAraNa mAnavAmAM temanA saMvalanamAM mokSanA abhAvano prasaMga thaze. jJAna ane karmano samuccaya mokSanuM kAraNa mAnavAthI paNa saMgati thatI nathI. kAraNa ke tattvajJAnanA upAya yogAbhyAsamAM asAdhyatA buddhi thatA mokSanA kAraNa te te samyajJAna ane brahmacaryathI prApta thAya che. ubhAbhyAmeva pakSAbhyAM yathA syAt pakSiNo gatiH / tathaiva jJAnakarmabhyAM prApyate brahma zAzvatam // jema pakSInI gati be pAMkha hoya to ja thAya che. tema jJAna ane karma vaDe zAzvata brahma prApta thAya che.' Ama, jJAna uparAMta karma paNa muktinuM kAraNa che. te ja rIte kAzI vagere tIrthomAM maraNa, puruSottama vagerenuM mukhadarzana paNa mokSanA karaNa che. tethI nAca: panthA dvArA jJAna sivAyanA kAraNono niSedha thayo che te kevI rIte saMgata thaze ? A zaMkAkAra dvArA upasthita karavAmAM Avela prathama AkSepa che. bIjo AkSepa e che ke-jJAnatvena jJAna ke karmartana karma mokSanuM kAraNa nathI. jJAnavizeSa ke karmavizeSa mokSanuM kAraNa che. jJAna ane karma kAraNa tarIke sarvatra samAna nathI paNa ananugata che. te anugata evA mokSanuM kAraNa kevI rIte mAnI zakAya? ananugata kAraNanI kAraNatAmAM vyabhicAra darzAvI zakAya che. prazna :-tRNa-araNi-maNi vagerenI vahni pratyenI kAraNatA ananugata che chatAM temAM tuNAraNimaNinyAyana eTale ke svataMtra kAraNatA mAnavAmAM Ave che tema mokSa pratye jJAna vizeSa ane karmavizeSanI hetutAno nirvAha thaI jaze. javAba:-tRNAraNimaNinI hetutAno nirvAha karavA eTale ke parasparanA abhAvathI janya vahnirUpa Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 muktivAdaH buddhau mokSahetutattatkarmasu pravRtyanupapatteH, mathurAkAzImaraNAdInAM samvalanAsambhavAt / sAhityavinirmokeNa zrutyA'nekeSAM kAraNatA yatra pratyAyyate tatra vikalpa eva vrIhiyavAdivadityupAyakAroktasiddhAntabhaGgazcaivamApadyeta, tadanAdare vrIhiyavasthale'pi samuccayaprasaGgAt, vAjepayAgniSTomAdInAmapi mithaH sahakAritAprasaGgAcceti / karmamAM pravRtti thaze nahIM. vaLI, mathurAmaraNa ane kAzImaraNa rUpa karmamAM saMvalana zakya nathI. zruti jyAM sAhitya(sahitatA)no tyAga karI anekanI kAraNatA jaNAve che tyAM vikalpa ja hoya che, jema vrIhiyavamAM che." A upAyakAre darzAvelA siddhAMtano samuccayapakSamAM bhaMga thAya che. te siddhAMtano anAdara karavAmAM vrIhiyavasthaLe paNa samuccaya mAnavAno prasaMga Avaze. ane vAjapeya ane agniSToma yAgane paNa paraspara sahakArI mAnavAno prasaMga Avaze. kAryamAM Avato vyabhicAra nivAravA, pratyekathI janya vahnimAM vaijAtyanI kalpanA karavAmAM Ave che. tuNathI janya vahni, araNijanya vatithI vijAtIya che tethI kAraNatAno vyabhicAra nathI. prastuta sthaLe tevuM mAnI zakAya tema nathI. jJAnavizeSa janya muktimAM karmavizeSa jaja muktinuM vaijAtya darzAvavuM zakya nathI. mATe ahIM jJAna-karma vizeSanI tRNAraNimaNinyAyena kAraNatA nathI. vaijAtyanI kalpanA karavA jAti mAnavI Avazyaka che. tuNajanya vahnimAM vahnitvanI vyApya jAti che, je kAryatAvaracchedaka bane che. muktimAM AvI jAtinI kalpanA karavI asaMbhavita che. kAraNa ke mokSa abhAva che. abhAvamAM koI jAti rahetI nathI. abhAvamAM koI paNa jAti mAnavAmAM bAdhaka saMbaMdhano abhAva che. abhAvamAM samavAya saMbaMdha nathI. jAtijAtimAna vagere vacce samavAyasaMbaMdha hoya che. A saMbaMdhanA abhAve abhAvamAM jAti nathI. Ama jJAnavizeSa ane karmavizeSanI kAraNatA vyabhicarita che. prazna :-abhAvamAM koI jAti rahetI nathI mATe temAM jAtivizeSanI kalpanA thaI zakatI nathI e kabUla, paNa abhAvanA pratiyogImAM jAtinI kalpanA thaI zake che. du:khAbhAva ke duritAbhAva mokSa che. tenA pratiyogI duHkha ane duritamAM jAtivizeSanI kalpanA karI tenAthI avacchinna pratiyogIne kAryatApadaka mAnI vyabhicAranuM vAraNa thaI zakaze. A rIte pratiyogInI, pratiyogitAvacchedakanI ke pratiyogitAsaMbaMdhanI kalpanA karavAmAM gaurava lAgatuM hoya to bIjI rIte paNa vyabhicAra dUra karI zakAya che. duHkhatva vizeSa ke duritatva vizeSanA Azraya duHkha ke durita che temano abhAva sAthe pratiyogitA saMbaMdha che. Ama svAzrayapratiyogikatvasaMbaMdhathI duHkhatva ke duritatva abhAvamAM rahe che mATe janyatAvacchedaka banI zake che. Ama duHkha ke duritamAM rahetI jAtinA vizeSa mAnI vyabhicAra dUra thaI zake che. javAba :-duHkhAbhAva ke duritAbhAva rUpa mokSanA pratiyogI duHkha ane duritamAM jAtivizeSanI kalpanA karI vyabhicAranuM vAraNa karavuM zakya nathI kAraNa ke tevI jAtinI kalpanA ja azakya che. du:khatva ane duritatvane jAti mAnavAmAM sAMkarya bAdhaka che. ahIM duritavizeSamAM jAti mAnavAmAM sAMkarya bAdhaka darzAvavuM che. duritatvanuM sAMkarma be jAti sAthe darzAvyuM che. eka tattvajJAnathI nAza pAmatA duritamAM rahetA duritatva sAthe ane be vibhinna karmomAM rahetA duritamAM rahetA duritatva sAthe. kramazaH samajIe. tattvajJAnathI duritano nAza thAya che mATe duritatva tattvajJAnanAzyatAvacchedaka abhISTa che. kAzImaraNathI je duritano nAza thAya che temAM tattvajJAna Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 77 nAzyatAvacchedaka dharma nathI. udAharaNarUpe-kAzImaraNathI govadhajanya nAza pAmeluM durita govadhajanya che. temAM tattvajJAnanAzyatAvacchedakatva nathI. tattvajJAnathI nAza pAmatA duritamAM kAzImaraNathI nAza pAmatA duritamAM raheto govadhajanyatAvacchedaka dharma nathI. Ama A banne dharmo paraspara virodhI che. je govadhajanyadurita tattvajJAnathI nAza pAme che. temAM govadhajanyatva paNa che ane tattvajJAnanAzyatva paNa che. mATe saMkara che. kAzImaraNathI govadhajanya durita nAza pAme che. te duritamAM brahmavadhajanyatva nathI. ane brahmavadhajanya duritamAM govadhajanyatva nathI. tattvajJAnathI baMne durita nAza pAme che mATe tattvajJAnanAzyaduritamAM govadhanyatva ane brahmavadhajanyatva che. Ama sAMkarya doSa che A rIte duHkhatva ke duritatva sAMkaryadoSagrasta hovAthI temanI vizeSa jAtinI kalpanA karIne kAraNomAM parasparanA abhAvane kAraNe AvatA vyabhicAranuM vAraNa zakya nathI. (1) zaMkA :-sAMkarya doSa ghaTaka be jAtiomAMthI koI eka jAtine aneka mAnI laIe to sAMkarya doSa TaLI jAya. govAdithI janya duHkha ke duritamAM koI eka anugata jAtine mAnavAmAM sAMkarya doSa bAdhaka che. eTale govadhajanya du:khanI janyatAvacchedaka jAti alaga che, brahmavadhajanya duHkhanI janyatAvacchedaka jAti alaga che, aneka jAti mAnavAmAM sAMkaryane avakAza nathI kemake sAMkarya koI ekane jAti mAnavAmAM bAdhaka che. tattvajJAnathI nAzya duritatva jAti, govadhajanya duritatva jAti, brahmavadhajanya duritatva jAti ke kAzImaraNanAzya duritatva jAtine eka mAnIe to sAMkarya doSa Ave. A badhI ja jAtione duritatvanI vyApya jAti mAnI laIe to sAMkarya doSa raheze nahIM. (2) javAba -A rIte sArdhanI ghaTaka koI eka jAtine nAnA mAnavAthI sAMkarya doSa TaLI jaze paraMtu prazna e che ke sAMkarya ghaTaka be jAtimAMthI kaI eka jAtine nAnA mAnavI? prastuta sthaLe sAMkarya ghaTaka eka jAti govadhajanyatvacchedaka du:kha jAti ane bIju che tattvajJAnAdi nAzyatAvacchedaka duHkhatva jAti A be mAMthI kaI jAtine nAnA mAnavI emAM koI vinigamaka nathI. badhI ja jAtione vyApya banAvavAmAM to moTuM gaurava che. A rIte tRNAraNi-maNinyAye jJAna-karmanI mukti pratye svataMtra kAraNatA saMbhavatI nathI. prazna -tRNAraNi sthaLe tattadavyavahitottaratvano kAryatAvacchedaka koTimAM niveza karIne vyabhicAranuM vAraNa karavAmAM Ave che tema A sthaLe karavAmAM zuM bAdha che? javAba :-gaurava doSa che. athavA A asvarasathI pUrvapakSakAre pUrva ityAdi dvArA anya yukti prastuta karI che. - tRNAraNimaNisthaLe vyabhicAranuM vAraNa karavA tattadavyavahitotaratvano niveza thAya che. jyAM tRNathI pedA thayelo vahni hoya tyAM araNimaMthana dvArA paNa vahni janme che. eTale ke tRNAdi vahnivizeSanAM kAraNa che paNa vahnisAmAnyanA pratibaMdhaka nathI. tRNa-araNi-maNi eka sAthe ekatrita thAya to paNa vahnirUpa kArya janme che. prastutamAM jJAna ane karma tRNAraNimaNinI jema svataMtra kAraNa mAnIe to vyabhicAra na rahe paNa mokSAbhAvanI Apatti Ave. tRNAraNimaNinI kAraNatA laukika che. jJAna ane karmanI kAraNatA vedabodhita che eTale vaidika che. laukika kAraNomAM vikalpa hoya to temanA saMvalana ekatra Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH milanathI kAryabAdha thato nathI. vaidika kAraNomAM vikalpa hoya to temanuM saMvalana thatuM nathI. jema ke vrIhi ane yava yAganA vaikalpika kAraNo che. temanI kAraNatA vedabodhita che ane vaikalpika che. tethI baMne sAthe maLIne eka yAganuM anuSThAna thaI zake nahIM. vrIhijanya apUrva ane yavajanya apUrva bhinna che. baMne apUrvo parasparano pratibaMdha karaze. tethI phaLa siddha thaze nahIM. prastuta sthaLe jJAna ane karmanI kAraNatA vedabodhita che te paNa vaikalpika che. tethI temanA saMvalanane phaLa pratye pratibaMdhaka manAya che. Ama jJAnakarmanuM tRNAraNimaNinI jema saMvalana zakya nathI. saMvalana thAya to mokSa(=kArya) thAya nahIM. prazna :-veda nirUpita kAraNatA vaikalpikI ja hoya te jarUrI nathI. vrIhiyavasthaLe kAraNatA bhale vaikalpikI hoya paraMtu jJAnakarmanI kAraNatA vaikalpikI mAnavAnI jarUra nathI. jJAna ane karma baMneno samuccaya mokSanuM kAraNa che. AvuM svIkAravAthI uparokta Apatti raheze nahIM. javAba:-jJAna karmanA samuccayane mokSanuM kAraNa mAnavAmAM traNa Apattio che. (1) je vyaktine tattvajJAnanuM kAraNa banato yogAbhyAsa asAdhya lAgaze te vyakti ekalA karmathI mukti nathI mATe karmamAM paNa pravRtta nahIM thAya. (2) dareka karmono samuccaya zakya nathI. kAzImaraNa ane mathurAmaraNanuM saMvalana azakya che. prazna -je karmonuM saMvalana zakya nathI tenuM sahabhAvI jJAna mokSanuM kAraNa banI jAya che tyAM saMvalanane kAraNe mAnavuM nahIM. Ama karavAthI tRNAraNimaNisthaLanI jema vyabhicAra jaNAya to tenuM vAraNa avyavahitottaratvanA nivezathI karI levuM. javAba:-(3) samuccaya pakSe trIjI Apatti e che ke-"jyAM zruti ekathI vadhu padArthone kAraNa jaNAvatI hoya ane temAM sAhityano tyAga jaNAto hoya tyAM vikalpa ja hoya che. vrIhiyavamAM sAhitya nathI tethI vikalpa che." Avo siddhAMta upAyakAre tAravyo che teno bhaMga thaze. A siddhAMta na mAnIe to vrIhiyavasthaLe paNa samuccaya mAnavAnI Apatti Avaze. mATe sAhityano tyAga karI jJAnakarmanI kAraNatAmAM vikalpa sivAya avakAza nathI. prazna :-upAyakArano siddhAMta vrIhiyava jevA sthaLe ja che. jJAnakarma sthaLe nathI. jJAnakarma sthaLa teno apavAda che. javAba:-A siddhAMta sArvatrika che. vAjapeya yAga ane agniSToma yAga svarganuM kAraNa che. A baMne yAgathI bhinna bhinna apUrva pedA thAya che ane svargarUpa phaLa sAmAnya hovA chatAM apUrvane kAraNe phaLamAM bheda paDe che. upAyakArano siddhAMta na mAnIe to vAjapeya ane agniSToma A baMne yAga arasaparasanA kAraNa banI zake. baMnenI kAraNatA samuccita banI jaze. tethI baMnenuM saMvalana svarganuM kAraNa banaze. vAjapeya yAgathI agniSToma dvArA prApya svarga maLaze ane agniSToma yAgathI vAjapeya dvArA prApya svarga maLaze. AvuM thaze to baMne dvArA prApta thatuM phaLa samAna hovAthI tenA anuSThAnanuM vidhAna vyartha sAbita thaze. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (42) maivam / sarvatrAtmatattvajJAnameva sAkSAnmokSe hetuH kAzImaraNAdezca tattvajJAnadvAraiva mokSopAyatA, kAzImaraNAdInAM mokSApAyatAbodhaka zrutInAM tatkAraNatayA nArthaH, api tu prayojakatvameva / ata eva jJAnena saha kAzImaraNAdeAradvAribhAvena samuccaye'pi sAhityaM vinA vedabodhitAnekakAraNatAsthale 'samuccaya iti siddhAntasyApyavirodhaH / tattvajJAne mAnasAtmake kAzImaraNajanya (42) zabdArtha -A vAta khoTI che. dareka sthaLe AtmatattvajJAna ja mokSanuM sAkSAta kAraNa che. kAzImaraNa vagere tattvajJAna dvArA ja mokSanuM kAraNa bane che. kAzImaraNa vagerene mokSano upAya darzAvanArI zrutiono tenA = mokSanA kAraNa tarIke artha nathI paNa mokSanA prayojaka tarIke artha che. AthI ja jJAnanI sAthe kAzImaraNa vagere karmono dvAradvAribhAvarUpe samuccaya karavA chatAM. sAhitya vagara vede jenI aneka kAraNatA jaNAvI che tevA sthaLe asamuccaya hoya che' A niyamano (42) vivaraNa 1tha ityAdi dvArA rajU thayelA vistRta pUrvapakSano javAba Ape che. pUrvapakSamAM mokSanuM kAraNa kevaLa tattvajJAna nathI A vAta sAbita karavAno prayAsa thayo. gadAdhara jaNAve che ke dareka sthaLe eTale ke jyAM tattvajJAnathI mukti thAya che tyAM ane kAzImaraNa vagere karmathI mukti thAya che tyAM paNa tattvajJAna ja muktinuM sAkSAt kAraNa che. karma muktinuM sAkSAt kAraNa nathI. prazna :-karma muktinuM kAraNa na hoya to karmane kAraNa jaNAvanArI zrutinuM arthaghaTana kevI rIte karavuM? javAba -kAzImaraNa vagere karmone muktinuM kAraNa jaNAvatI zruti karmanI sAkSAt kAraNatA nathI jaNAvatI paraMtu karmane muktinuM paraMparAe kAraNa jaNAve che. eTale te zrutimAM kAzImaraNa vagere muktinA prayojaka che ema samajavuM. prayojaka eTale kAraNanuM kAraNa. muktinA kAraNa tattvajJAnanuM kAraNa kAzImaraNAdi che. Ama jJAna ane karma svataMtra kAraNo nathI. te banneno samuccaya paNa kAraNa nathI. jJAna ane karma vacce vyApAra-vyApAribhAva che. Ama baMne vacce samuccaya che paNa dvAradvAribhAva hovAthI jJAna sAkSAt kAraNa che. karma paraMparAe kAraNa che. AvI rIte saMgati karavAthI A siddhAMta paNa sacavAI jAya che ke-jayAM potAnI kAraNatAnA sAhityanuM bodhaka pada na hoya tevI vedabodhita aneka kAraNatA sthaLe asamuccaya hoya che. zruti je kArya pratye ekathI vadhu vastune kAraNa jaNAvatI hoya tyAM sAhityavAcaka pada na hoya to paNa samuccaya hoya nahI. jJAna ane karmanI mukti pratye kAraNatA zruti bodhita che. ahIM sAhityavAcaka pada nathI. to uktaniyamAnusAra asamuccaya prApta che. jJAna ane karma baMnene sAkSAta kAraNa mAnavAthI paraspara vyabhicAranI Apatti che. dhAradvAribhAva svIkAravAthI asamuccayano siddhAMta sacavAI jAya che. prazna -jJAna ane karma vacce dvAradvAribhAva mAnavA chatAM vyabhicAranI Apatti to rahe ja che. tattvajJAnanA kAraNo ghaNAM che. yogAbhyAsa, kAzImaraNa vagere kAraNo parasparanI apekSA vinA tattvajJAnanuM kAraNa bane che. Ama parasparAbhAvanI sthitimAM tattvajJAna utpanna thatuM hovAthI vyabhicAra spaSTa che. javAba :-ahIM tattvajJAna kArya che. tattvajJAna mAnasapratyakSarUpa che. tethI kAryatAvacchedaka mAnasatva Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH tAvacchedakatayA jAtivizeSANAM mAnasatvavyApyAnAM kalpayituM zakyatayA mitho vyabhicArAnavakAzAt / (43) mRtazarIrAvacchedena jJAnotpattyasambhavena kAzImaraNAdyuttaraM zarIrAntaraparigraho'pi kalpyate'nanyagatikatvAt / bhagavato mahArudrasya tArakopadezastu mumUrSutAdazAyAmeva mRtasyopadezAsambhavAt / tathA ca zrutiH 'atra hi jantoH 80 paNa virodha thato nathI. tattvajJAna mAnasa bodharUpa che tethI kAzImaraNa janyatAvacchedaka tarIke mAnasatvanI vyApyajAtinI kalpanA thaI zake che tethI vyabhicAra nathI. (43) zabdArtha :-mRta zarIra avacchedena jJAna utpanna thatuM nathI tethI kAzImaraNa pachI bIjA zarIranI kalpanA karavAmAM Ave che. kAraNa ke te sivAya koI gati nathI. bhagavAna mahArudre karelo tAraka upadeza maravAnI icchA dharAvatA puruSanI dazAmAM ja samajavo. kAraNa ke mRtane upadeza saMbhavato nathI. A aMge zruti che "ahIM jantunA prANa nIkaLI rahyA hoya che tyAre rudra tAraka brahma kahe che jethI amRta thaI mokSa pAme che." rudrano upadeza adRSTa dvArA bIjA zarIranA parigrahane AdhIna AtmatattvasAkSAtkArano janaka che. jAti che. je sthaLe yogAbhyAsathI tattvajJAna utpanna thayuM te sthaLe mAnasatvanI vyApya jAtivizeSanI kalpanA karavI. tethI vyabhicAra nahIM rahe. yogAbhyAsAvyavahitottarakSaNajanyatattvajJAnamAM mAnasatvanI vyApya je jAti che, te jAti kAzImaraNAghuttarakSaNajanya tattvajJAnamAM nathI. tethI vyabhicArane avakAza nahIM rahe. (43) vivaraNa :--prazna :-kAzImaraNa, tattvajJAna dvArA muktinuM kAraNa che. AvuM mAnavuM zakya nathI kAraNa ke maraNa pachI tattvajJAna kone thaze ? jJAnanI utpatti zarIrAvacchedena thAya che. tattvajJAna mAnasabodha rUpa che. mRtazarIrAvacchedena manano saMyoga nathI mATe jJAnanI utpatti zakya nathI. javAba :-kAzImaraNa pachI tattvajJAnanI upapatti karavA adRSTa dvArA AtmA bIjA zarIrane dhAraNa kare che evI kalpanA karavAmAM Ave che kAraNa ke ema mAnyA sivAya chUTako nathI. prazna :-kAzImaraNane mokSanuM kAraNa jaNAvatI zruti A pramANe che 'satra ddinanto: prAptemamALeSu rudrastAra N brahma vyApaTTe yenAsAvamRtImUtvA mokSImati' 'ahIM eTale kAzImAM jIvanA prANa jAya tyAre bhagavAn rudra tAraka eTale saMsAranivartaka oMkArarUpa brahmano upadeza kare che jenAthI A prANI amRtarUpa banI mukta bane che.' A zrutimAM bhagavAna mahArudra upadeza Ape che te maraNa pachI prApta thayelA zarIrane uddezIne hoya che evuM mAnavuM rahyuM. javAba :--nA, bhagavAn mahArudrano tAraka upadeza maraNottara prApta zarIrane uddezIne nathI ke mRtaza2I2ne uddezIne paNa nathI. upadezanuM phaLa parane jJAna karavA rUpa che. mRta vyaktine zarIra hotuM nathI tethI jJAnotpattino saMbhava nathI. tethI tene upadeza Apavo te niSphaLa pravRtti che. temAM AptanI pravRtti thatI nathI. A upadeza maraNanI pUrvakSaNomAM hoya che. zrutimAM prAjJeSu mamALeSu A padomAM bhAvasaptamIno artha prAkkAlInatva che. teno anvaya vyApaTTe kriyApada sAthe che. rudrano tAraka upadeza adRSTa Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 81 prANeSUtkramamANeSu rudrastArakaM brahma vyAcaSTe yenAsAvamRtIbhUtvA mokSIbhavati' / tadupadezasyAdRSTadvArA zarIrAntaraparigrahAdhInAtmatattvasAkSAtkArajanakatvam / na ca mumUrSutAdazAyAM tArakopadeze taccharIrAvacchedenaivAtmatattvasAkSAtkArasambhavAt kimarthaM zarIrAntarasvIkAra ? iti vaacym| taccharIrAvacchedena tArakamantropadezAdAtmatattvajJAnasvIkAre kAzImaraNahetutvAnupapatteH / yadi ca kAzImaraNakAraNatAbodhakavAkyAnAM tadAnImAbodhakasya tArakopadezasya hetutAyAmeva tAtparyam anyathA ekenAparasyAnyathAsiddherduSparihAratvAdityucyate tadA taccharIrAvacchedenApi tattvajJAnasambhavo bodhyaH / prazna :-maravAnI icchA dharAvatA puruSanI te dazAmAM tAraka upadeza ApavAmAM Ave che tyAre te zarIravacchedana ja Atmatattvano sAkSAtkAra thaI zake che to bIjuM zarIra svIkAravAnuM zuM kAraNa? javAba:-te zarIravacchedena tAraka maMtranA upadezathI tattvajJAna thAya che tevuM svIkAravAthI kAzImaraNanI hetutA anupapanna thaze. jo, kAzImaraNanI kAraNatAnA bodhaka vAkyonuM tAtparya tyAre Abodhaka evA tAraka upadezanI hetutAmAM ja che. nahIM to eka kAraNa bIjAne anyathAsiddha karI de, A Apatti TALI zakAze nahIM, to te zarIravacchedena paNa tattvajJAna saMbhave che te jANavuM. dA kare che. A adRSTa zarIravaMtaranA parigrahanuM kAraNa che ane Atmatattva- sAkSAtkAra A zarIrAMtarane adhIna hoya che. Ama, tAraka upadeza paraMparAe AtmasAkSAtkAranuM kAraNa bane che. prazna -prANInI maraNonmukha dazAmAM tAraka upadeza thAya che. maraNa pahelA to te zarIranA sahAre ja tattvajJAna thaI zake che. to tattvajJAna mATe adRSTa dvArA bIjA zarIranI kalpanA karavAnuM zuM prayojana che? javAba: mokSa pratye mAtra tAraka upadeza ja kAraNa nathI paraMtu kAzI maraNane paNa kAraNa gayuM che. kAzImaraNanI kAraNatA akhaMDita rahe te mATe zarIramaMtara parigrahanI kalpanA anivArya che. tAraka upadezanI kAraNatA aMge anya mata paNa che. A mata mujaba kAzImaraNane muktinuM kAraNa jaNAvatA vAkyonuM tAtparya alaga che. kAzImaraNa dvArA adRSTa utpanna thaI zarIrAMtarano parigraha thAya che tevuM je mata jaNAve che temAM truTi che. tAraka upadeza ane kAzImaraNa A baMnemAMthI eka kAraNane tattvajJAnanuM niyatapUrvavarti darzAvavuM paDaze. je niyatapUrvavarti haze te kAraNa banaze. tenAthI bhinna anyathAsiddha thaze. Ama bemAMthI eka anyathAsiddha sAbita na thAya e mATe atra di e zrutinuM tAtparya alaga mAnavuM rahyuM. A vAkyanuM maraNa pahelA tArakopadezanuM pratipAdana kare che evuM tAtparya mAnavAne badale maraNa samaye ja tArakopadezanI hetutA jaNAve che tema mAnavuM vadhu yogya che. gaMgAjaLanA saMbaMdhane kAraNe mRta zarIramAM aSTa utpanna thAya che tema tattvajJAna paNa utpanna thAya che evuM mAnI levuM paDe che. anyathAsiddhino A rIte parihAra karatA A matamAM gadAdharanI aruci jaNAya che. mRtazarIramAM upadeza dvArA adRSTa utpanna thAya che e ghaTanA samajAvavI muzkela che. upadeza zabdAtmaka che. zabdAtmaka upadeza adaSTanuM kAraNa bane to kAraNatAvacchedaka saMbaMdha kayo bane? A saMbaMdhanuM nirvacana thaI zakatuM nathI. te A matamAM asvarasa che. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 muktivAdaH (44) kAzImaraNamAtmatattvajJAne tArakopadezasampAdanenaivApekSitaM kAzImaraNottarameva ca karNe bhagavAn tArakamuccarati / taccoccAraNaM taccharIrAvacchedena jJAnamanutpAdyApi adRSTadvArA taduttaragRhItazarIrAvacchedenAtmatattvajJAnamutpAdayatItyapi kecit / kAzIgaGgAmaraNAdInAmadRSTadvArA samvalanasambhave'pi uktayuktervaikalpikI (44) zabdArtha -AtmAnA tattvajJAnamAM kAzImaraNa tAraka upadeza saMpAdana karavA dvArA apekSita che. kAzImaraNa thayA pachI ja bhagavAna kAnamAM tAraka upadeza Ape che. e uccAraNa te zarIramAM jJAna utpanna karatuM nathI paNa kAzI maraNa pachI adRSTa dvArA prApta thayelA zarIramAM jJAna utpanna kare che evuM paNa keTalAka kahe che. kAzImaraNa, gaMgAmaraNa vagerenuM adRSTa dvArA saMvalana saMbhavatuM hovA chatAM upara kahelI yuktithI tRNAdinI vati pratye jevI vaikalpikI kAraNatA che tevI (44) vivaraNa -kAzImaraNa AtmatattvajJAnamAM kevI rIte kAraNa bane che ? e aMge anya vidvAnono mata jaNAve che. gadAdharanA mate kAzImaraNa dvArA AtmatattvajJAna prAptino krama A mujaba raheze (1) mumUrSatA dazAmAM tAraka upadeza (2) maraNAdhIna AtmAmAM zarIrantaraparigraha janaka adRSTanI utpatti (3) kAzImaraNa (4) zarIramaMtara parigraha (5) tattvajJAna. tAraka upadezathI kAzImaraNa anyathAsiddha sAbita na thaI jAya e mATe mRtazarIravacchedena tattvajJAnano saMbhava svIkAryo che. A anyathAsiddhinuM vAraNa karavA kecistukAra prakriyAnA kramamAM pheraphAra sUcave che. kecistukArano mata gadAdharathI be mude judo che. eka, gadAdhara kAzImaraNane mokSanuM sAkSAta kAraNa mAnavAnA pakSamAM che. kecittakAranA mate kAzImaraNa AtmatattvajJAnanuM sAkSAt kAraNa nathI. te tAraka upadezanuM saMpAdana karavA mATe ja upayogI che. be, gadAdharanA mata mujaba tAraka upadeza mumUrkhatAdazAmAM thAya che. kecistukAranA mate tAraka upadeza kAzImaraNa pachI thAya che. prazna : mRta zarIramAM tAraka upadezathI tattvajJAna kevI rIte thaze? javAba :-mRtazarIravacchedena tattvajJAna thatuM nathI. tattvajJAna zarIrAMtaramAM ja thAya che. prazna :-mRtazarIranA tAraka upadeza ane zarIramaMtaranAM tattvajJAna vacce saMbaMdha zuM haze? javAba :-mRta zarIrano gaMgAjala saMbaMdha adaSTanuM kAraNa che. tAraka upadezanA uccAraNathI A mRtAtmAmAM aSTa vizeSa utpanna thAya che. te adekhathI zarIramaMtarano parigraha thAya che ane tArakopadezanAM uccAraNathI adRSTa rUpa saMbaMdha dvArA temAM AtmatattvajJAna thAya che. A mata mujaba prakriyAno krama A raheze (1) kAzI maraNa-gaMgAjala saMbaMdha (2) tAraka upadeza (3) mRtAtmAmAM adRSTa (4) zarIramaMtara parigraha (pa) tattvajJAna. A matamAM aruci e che ke-upadeza zabdAtmaka che te mRtAtmAmAM aSTanuM kAraNa bane che. A kAryakAraNabhAvamAM kAraNatAvacchedaka saMbaMdha zuM che ? tenI spaSTatA thaI zakatI nathI. mULa pUrvapakSe (atha...maiva) kAzI maraNa ane gaMgAmaraNa A baMnenuM eka sAthe saMvalana zakya nathI' A Apatti darzAvI hatI tenA javAbamAM gadAdhara jaNAve che ke-adekha dvArA baMnenuM saMvalana zakya che. AthI baMnenI (samuccita) kAraNatA darzAvI zakAya che. tema chatAM prastutamAM samuccita kAraNatA abhipreta nathI. pUrve kahyuM tema jayAM zruti dvArA anekanI kAraNatA siddha hoya tyAM kArya pratye vikalpa ja hoya che. Ama kAzImaraNa ane gaMgAmaraNanI kAraNatA mokSa pratye vahni pratyenI tRNa ane araNi vagerenI jema Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH kAraNataiva tRNAdInAM vahnariva / (45) na caivaM saMvalitayovrIhiyavayoriva kAzIgaGgAmaraNayoH phalAnutpAdakatvaprasaGga iti vAcyam / vaiSamyAt, tathAhi-vrIhiyavayorekaprakaraNe krameNa yAgasAdhanatAyA vidhAnAdyavasAdhanatvena prathamato lAbhe sAdhanAntarAkAGkSAnudayAd 'vrIyakaraNako yAgaH kiMkaraNakaH phalasAdhanam' ? iti vikalpamukhyAkAGkSayaiva ja kAraNatA mAnavI joIe. (45) zabdArtha -prazna -vaikalpikI kAraNatA mAnavAthI saMvalita vrIhi-yavanI jema saMvalita kAzImaraNa-ane gaMgAmaraNa phaLa utpanna karaze nahIM. javAba:-udAharaNa viSama che tethI (uparokta Apatti nathI.) te A rIte ke-vrIhi ane yavanI yogasAdhanAnuM vidhAna eka prakaraNamAM kramapUrvaka thayuM che. tethI yavanI sAdhanatAno lAbha pahelA ja thaI jAya to bIjA sAdhananI AkAMkSA janme nahIM. mATe jemAM vrIhi karaNa nathI evo vaikalpikI ja che. (45) vivaraNa -prazna -jemanI kAraNatAmAM vikalpa hoya che temano samuccaya phaLanuM kAraNa manAto nathI. jemake yAga pratye vrIhi ane yavanI kAraNatAmAM vikalpa che, temano samuccaya kAraNa nathI. vrIhi ane yava vikalpa kAraNa che. eTale baMne sAthe maLIne phaLa utpanna karatA nathI. vrIhi paNa yAganuM kAraNa che, ane yava paNa yAganuM kAraNa che chatAM baMne ekasAthe kAraNa banatA nathI. tema thAya to vikalpanI vibhAvanA ja khaMDita thAya. gaMgAmaraNa ane kAzImaraNa jo mokSa pratye vikalpa kAraNa hoya to temanuM saMvalana mokSanuM kAraNa na banI zake. Ama adekha dvArA temanuM saMvalana thaIne te vikalpa kAraNa bane che. A vAta khoTI sAbita thAya che. javAba :-vrIhi-yavanI vaikalpikI kAraNatA ane gaMgAmaraNa ane kAzImaraNanI vaikalpika kAraNatAmAM pharaka che. A pharaka samajavA vrIhiyavanA vikalpanuM spaSTIkaraNa Avazyaka che. darzapUrNamAsa yAganA prakaraNamAM puroDAzanuM yAganA aMga tarIke vidhAna che. puroDAza moTA roTalA jevuM dravya che. puroDAza zenAthI banAvavo? evI AkAMkSA jAgavI sahaja che. puroDAzanA prakRti dravya tarIke ghaNA dravya prApta che. temAMthI ekanuM niyamana karavA vairyaneta, vrIhimiryata A vAkyanuM vidhAna che. vrIhi ane yava puroDAza rUpa eka ja dravya mATe che tethI temanI vacce vaikalpikI kAraNatA che. vikalpa kAraNa banatA dravyonI kAraNatA samakakSa hoya che. teo eka ja kAryanA kAraNa hoya che. kAraNa tarIke temanuM vidhAna kArya pratyenI AkAMkSA dvArA thAya che. kAryane sAdhananI AkAMkSA hoya che. keTalAka kAryone ekathI vadhu sAdhananI AkAMkSA hoya che. aneka sAdhanonI AkAMkSAmAM samuccaya hoya ke vikalpa hoya. jyAM vikalpa hoya te sthaLe ekanI sAdhanatA gauNa banavI na joIe. sAdhananuM vidhAna che te prakaraNamAM kramathI thayuM hoya che. jemake darzapUrNamAsanA sAdhana tarIke yava ane vrIhinuM vidhAna kramathI thayuM che. pahelA yavanI sAdhanatAno bodha thaI jAya to vrIhinI AkAMkSA na jAge te sahaja che. tene jagAvavI paDe to vrIhi kAraNa tarIke gauNa banI jAya. AvuM na thAya te mATe AkAMkSAnA stare ja vrIhine paNa sthAna ApavuM ghaTe ane tema karatI vakhate yavanI kAraNatAne hAni na pahoMce tenuM paNa dhyAna Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 muktivAdaH yavavidhyutthApanaM vAcyam, tAdRzyAkAGkSayA vrIhikaraNakatvAbhAvaviziSTavizeSarUpAvacchinnataditarakAraNakatvaviziSTayAge phalasAdhanatAbodhaviSayakatvAt / vAkArAdhyAhAreNa yavairyajati iti vAkyAt vrIhikaraNakatvAbhAvayavakaraNakatvarUpobhayavizeSaNaviziSTayAgaviSayaka eva sAdhanatAbodhaH svIkaraNIyaH, viziSTe ca yasya kAryasya sAdhanatayAnvayo vizeSaNasya tatkAryaprayojakatve vedasya tAtparyamautsargika yAga kone karaNa banAvI phaLanuM sAdhana bane ? AvI vikalpanI mukhya AkAMkSAthI ja yuvavidhinuM utthAna thAya che evuM mAnavuM joIe. A AkAMkSA "je vrIhikaraNa katvAbhAvaviziSTavizeSarUpAvacchinna evA vrIhi-itarakaraNakatva-viziSTayAgamAM phasAdhanatA che' AvA bodhane viSaya banAvatI hovAthI vAkArano adhyAhAra karIne 'vairyagati' A vAkayathI vrIhikaraNakavAbhAvayavakaraNakanvarUpa-ubhayavizeSaNathI yAgane viSaya banAvato viziSTa sAdhanatAno bodha mAnavo joIe. "je kAryano viziSTamAM sAdhana tarIke anvaya thayo hoya tenuM vizeSaNa te kAryamAM prayojaka bane che" e vedano sargika niyama che. mATe brImiryane A vAkayathI vrIhikaraNaka yAga ja phalopayogI che evuM pratIta thAya che. vairyaneta A vAkyathI yavakaraNaka yAga ja phalopayogI che evuM rAkhavuM ghaTe. A mATe vairyagati A vAkyathI utpanna thatI AkAMkSA A rIte mAnavI joIe. 'vrIhi kAraNa na banatAM hoya tevo yAga kone kAraNa banAvIne phaLanuM sAdhana bane che? A AkAMkSAno uttara vairyata vAkyamAM che. A vikalpanI mukhya AkAMkSA che ane tenA dvArA ja yavanA vidhAnanuM utthAna thAya che. vikalpanI AkAMkSAmAM phaLa sAdhanatAno bodha viSaya bane che. yavanI AkAMkSAmAM phaLanA sAdhana tarIke kevaLa yavano ja bodha thAya che evuM nathI. paNa vrIhikaraNatvAbhAvaviziSTa yavakAraNakatvano bodha thAya che. svargarUpa phaLanuM sAdhana yAga uparokta vizeSaNathI viziSTa che. yavatva vizeSadharma che ane vrIhithI bhinna che. Ama 'vrIhikaraNakavAbhAvaviziSTa yavatvAtmaka-vizeSarUpAvacchinna-vrIhItarakArakatva-viziSTa-yAga svargarUpa phaLanuM sAdhana che." sAdhananI AkAMkSAmAM vikalpa sthaLe Avo viziSTa bodha viSaya bane che. A viziSTa arthanI prApti mATe vrIhifmaryaneta, vairyata A sAdhanatA bodhaka vAkyamAM vikalpasUcaka 'va' kArano adhyAhAra kalpavAmAM Ave che. tenAthI sAdhanatAbodha viziSTa yAgane ja viSaya banAvaze. je yAgamAM vrIhi sAdhana na hoya, yava sAdhana hoya tevo yAga svarganuM kAraNa bane che. vikalpa sthaLe ubhaya kAraNano samuccaya phaLa janaka nathI banato tenuM kAraNa eka niyama che. je kAryano viziSTa sAdhanamAM sAdhana tarIke anvaya thAya te viziSTa evA sAdhananuM vizeSaNa te kAryanuM prayojaka bane che. ahIM je vairyaneta A vAkya dvArA yavano vIdhdhakaraNatvaviziSTa-yavatnAvacchinna-yAgamAM sAdhana tarIke anvaya che. te viziSTa yAgarUpa sAdhananuM vizeSaNa vrIzrakaraNakatva che. A vizeSaNa yavarUpa kAryamAM prayojaka bane eTale yavanuM upAdAna thAya tyAre brahmakaraNaka-prayuktatvena ja thAya. eTale eka sAthe yava ane vrIhino kAraNa tarIke samuccaya thaze nahIM. vrIhifmaryane A vAkyathI vrIhi phaLamAM upayogI che te pratIta thaze tenI sAthe ja yavAkaraNakatva paNa phaLamAM upayogI che te pratIta thaze. yavairyane A vAkyathI Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH miti vrIhibhiryajetetyato vrIhikaraNasyaiva yavairityatazca yavakaraNakasyaiva tato vrIhyakaraNakatvarUpavizeSasyApi phalopayogitvaM pratIyata iti ubhayorazAstrArthatA / (46) prakRte ca prakaraNabhedAt vidhipravRtteH paurvAparyAniyamena mokSasya kiM sAdhanamityetAvanmAtrAkAGkSayaiva sAdhanatvenaiva gaGgAmaraNakAzImaraNAdInAM vidhAnAditarAsAhityaviziSTAnAmeva teSAM mokSasAdhanatayA'pratIteH kaashiimrnngnggaapratIta thAya che. tenAthI vrIhyakaraNakatva rUpa vizeSaNa paNa phalopayogI che tevuM pratIta thAya che. tethI ubhayanI phalopayogitA zAstrano artha nathI. (46) zabdArtha -prakRtamAM to prakaraNano bheda thaIne vidhinI pravRtti thAya che. tethI pUrvAparabhAva nathI. mATe "mokSanuM sAdhana zuM che ? ATalI ja AkAMkSA che. tethI mokSanA sAdhana tarIke ja gaMgAmaraNa, kAzImaraNa vagerenuM vidhAna che. tethI Itara sAdhananA asAhityathI viziSTa Itara sAdhananA asAhityathI viziSTanuM ja vidhAna pratIta thAya to emanuM saMvalana phaLadAyaka kaI rIte bane ? evA kAzImaraNa vagerenuM mokSasAdhana tarIke vidhAna pratIta nathI thatuM. tethI kAzImaraNa, yavakaraNatvanI sAthe ja vIdhdhakaraNakatva paNa phaLamAM upayogI che te pratIta thaze. Ama, yava ane vrIhi baMne svataMtra nathI tethI baMneno samuccaya nahIM thAya. vikalpasthaLe parasparAbhAvaviziSTa kAraNatA hoya che tethI baMneno samuccaya phaLano pratibaMdhaka manAya che. ekalA vrIhithI yAga karo to phaLa maLe. ekalA yavathI yAga karo to phaLa maLe. vrIhi-yava baMnethI yAga karo to phaLa na maLe. A ja vikalpanuM phaLa che. (46) vivaraNa -vrIhiyava rUpa sAdhanamAM vikalpavidhi spaSTa karyA bAda gadAdhara prakRta sthaLaHgaMgAmaraNa ane kAzImaraNanA vikalpamAM tenI viSamatA=bhinnatA jaNAve che. vrIhi-yavano vikalpa ane kAzImaraNa-gaMgAmaraNano vikalpa bhinna che. kAraNa ke baMne sthaLanA nimitta vagere aneka bAbato bhinna che. nIcenA koSTaka dvArA te spaSTa thaze. vrIhi-yavA gaMgAmaraNa-kAzImaraNa prakaraNa eka che prakaraNa judA che pUrvApara krama che pUrvApara krama nathI. jyAM eka prakaraNamAM kramathI eka ja kArya mATe kAraNanuM vidhAna thayuM hoya tyAM vrIhiyava jevo vikalpa Ubho thAya che. vikalpa be prakAre che. eka, eka ja prakaraNamAM rahelA be sAdhanonI sAdhanA paraspara viruddha hoya tyAre. be, eka ja phaLa mATe be alaga sAdhano batAvyA hoya tyAre. bIjA prakAranA vikalpagata sAdhano paraspara viruddha hotA nathI kAraNa ke baMnenA sImAkSetro alaga alaga che. pahelA prakAranA vikalpane viruddha vikalpa kahevAya. bIjA prakAranA vikalpane pRthak kalpa kahevAya. bIjA prakAranA vikalpanuM udAharaNa vAjapeya ane azvamedha yAga che. baMnenuM phaLa svarga che. paNa baMne eka prakaraNamAM nathI. tethI temanI vacce paurvAparya nathI. temanI sAdhana tarIkenI AkAMkSAmAM ItarAbhAvanI upasthiti jarUrI nathI. te baMne sAva judA che. kAraNa ke temanI vacce parasparanA sAhityabhAvanI apekSA nathI. temanI sAdhana tarIkenI AkAMkSAmAM paNa ItarAkaraNa viSaya nathI banatuM. kAzImaraNa ane gaMgAmaraNano vikalpa Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 muktivAdaH maraNabhagavannArAyaNasmaraNarUpasaMvalane'pi phalasiddhiniSpratyUhaiveti / parasparAbhAvasApekSatayA yathA vrIhiyavayoviruddharUpatA tathA na prakRte, api tu vAjapeyAzvamedhAdivat pRthakkalpataiva, vikalpe ubhayorazAstrArthatApravAdazca viruddhakalparUpavikalpAdaraH tatra pRthakkalparUpavikalpaparaH / (47) atha parasparAbhAvasApekSatA vrIhiyavasthale'prAmANikI prathamapravRttavrIhividhito yavakaraNakatvAbhAvaviziSTasyaiva vrIhikaraNakayAgasya phalasAdhanatvApratyAyanAditi cenna tRNanirapekSAnmaNirUpadravyAdvaDhyutpattAvapi tRNAdvahnirjAyate dravyAdveti aprayogAttaduttaravAkyasthenApi vAkAreNa pUrvakalpavyavacchedasAhityasya gaMgAmaraNa, bhagavAna nArAyaNanuM smaraNa (rUpa sAdhano)nuM saMvalana thavA chatAM phalasiddhi vinA virodha thaI jAya che. vrIhi ane yava parasparAbhAva sApekSa hovAthI je rIte paraspara viruddha che te rIte prakRtamAM nathI. paraMtu vAjapeya, azvamedha yAganI jema pRthaka kalpa che. vikalpamAM baMne sAdhanonI azAstrArthatAno pravAda viruddha kalparUpa vikalpano Adara kare che. tyAM pRthakkalparUpa vikalpa che te jaNAvanAro che. (47) zabdArtha -prazna : vrIhiyavasthaLe parasparAbhAvasApekSatA hoya che e vAta aprAmANika che. pahelA pravartelA vrIhinA vidhAnathI yavakaraNakatvAbhAvaviziSTa ja vrIhikaraNaka vAjapeya-azvamedhanI jema pRthakkalpa rUpa che. parasparaviruddhakalparUpa nathI. mATe baMnenA saMvalanathI azAstrArthatAnI Apatti nathI. prazna :-paNa "jyAM vikalpa che tyAM ubhayano samuccaya, zAstrano artha nathI" A pravAdanuM zuM? javAba -A pravAda viruddhakalparUpa vikalpa sthaLe ja hoya che. jyAM samuccaya hoya tyAM pRthakkalpa rUpa vikalpa hoya che e ja A pravAdanuM tAtparya che. (47) vivaraNa -prazna -trIviyava sthaLe vikalpanI vyavasthA karavA tenuM vidhAna karatA vAkyanA aMte vAkAranI kalpanA karavAmAM Ave che. tethI brImiryarvarvA yata AvuM vidhAna prApta thAya che. A vAkyamAM vAkAra bIjA yava pada pachI che, trIdi pada pachI nathI. vrIhipadanuM vidhAna pahelAM pravarte che tyAM vAkAra nathI mATe tenI sAthe yavakaraNatvanA abhAvano bodha thaze nahIM. yava pada pachI vAkAra che tethI tenI sAthe vrIhikaraNakvAbhAvano bodha thaze. Ama uparokta sthaLe parasparAbhAvanI sApekSatA che tevuM pramANasiddha nathI. baMne pada pachI vAkAra hoya to ja parasparAbhAvanI sApekSatA pramANasiddha gaNAya. javAba :-A vAta ayogya che. uttarapada pachI vAkAra hoya to paNa tenA arthano bodha pUrvapada sAthe thAya e vAta niyamasiddha che. dA.ta. vahni tRNathI ane maNithI utpanna thAya che. maNi tRNathI nirapekSa che eTale ahIM pRthakalpa rUpa vikalpa che. maNi dravya che chatAM utpanna thayelA vahni aMge 'tRNAddhirnAte maLeva' Avo saMzaya thAya che ane tadanusAra prayoga paNa thAya che. tRpAdbhijJate dravyAdA Avo prayoga thato nathI kAraNa ke uttaravAkyanA vAkArano maNi sAthe anvaya karavAnuM ja vaktAnuM tAtparya Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH uttarakalpa iva uttarakalpavyavacchedasAhityasyApi pUrvakalpe'pi bodha iti vyutpatte hibhiryavairvA ityAdAvapi vrIhyAdau yavAsAhityabodhasya vyutpattisiddhatvAdityanyatra vistaraH // iti mahAmahopAdhyAyazrImadgadAdharabhaTTAcAryakRtaH muktivAdaH samAptaH // yAga phaLasAdhana che evo pratyaya thato nathI. javAba -tRNathI nirapekSa maNirUpa dravyathI vahni utpanna thAya che chatAM, 'tRNathI vahni utpanna thAya che ke dravyathI ?' Avo prayoga thato nathI. tethI vAkAra uttaravAkyamAM hoya to paNa uttarakalpamAM jema pUrvakalpavyavacchedanuM sAhitya jaNAve che tema pUrvakalpamAM uttarakalpavyavacchedanuM sAhitya paNa jaNAve che A niyama che. tethI vrIhifmaryavai ityAdi sthaLe paNa vrIhi vageremAM yavanA asAhityano bodha niyamasiddha che. ityAdi vAtono vistAra anyatra karyo che. mahAmahopAdhyAyazrI gadAdharabhaTTAcAryakRta muktivAdano anuvAda samApta thayo. che. vAkArano anvaye tAtparya pramANe thAya che. uparokta sthaLe uttaravAkyamAM rahela vAkAra jema yavanI sAthe vrIhinA sAhityano vyavaccheda karAve che te ja rIte tAtparyavazAt vrIhinI sAthe yavanA sAhityano vyavaccheda paNa karAvI zake che. temAM koI ja virodha nathI. vAkyamAM kyA padano anvaya konI sAthe thaI zake che te vaktAnA tAtparyane AdhIna hoya che. Ama vrIhiyavasthaLe parasparAbhAvasApekSatA che. vAkyastha padonA anvaya vagerenI vizeSa carcAno vistAra vyutpattivAda vagere graMthomAM jovA maLe che. mahAmahopAdhyAya zrI gadAdharabhaTTAcAryakRta "muktivAda'nuM vivaraNa samApta thayuM. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (tattvacintAmaNigataH) kartAH upAdhyAyazrIgaGgezaH anuvAdaH A.zrIbalirAmazuklaH Page #121 -------------------------------------------------------------------------- Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI gaGgezopAdhyAyakRtaH tattvacintAmaNigataH muktivAdaH (1) paramaprayojanaM jJAnasyApavargaH 'AtmA vA are zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAtkarttavya" iti zruteH, sa ca samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsahavRttiduHkhadhvaMsaH / nanu nAsau puruSArthaH atItaduHkhadhvaMsasya siddhatvAd, anAgataduHkhasya dhvaMsayitumazakyatvAt, varttamAnasya puruSaprayatnaM vinaiva virodhiguNanAzyatvAt, atItaduHkhavad, hetUcchede puruSavyApAraH prAyazcittavaditi cet / na / tatkiM hetUcchedasya sukhaduHkhAbhAvetaratvena svato'puruSArthatvAdanAgatAnutpAdamuddizya kriyamANatvAcca / yathA tatra duHkhAnutpAdaH puruSArthastathehApIti vivakSitam / 44 (2) athAnutpAdasya prAgabhAvatvenAsAdhyatvAt phalAntarasyAbhAvAccAnanyagatikatayA kaNTakanAzavat duHkhasAdhananAza eva svataH puruSArthastathehApIti vA ubhayathApi duHkhadhvaMsasyApuruSArthatvameva / na ca tayorapi puruSArthatvamiti / (1) jJAnano sarvazreSTha uddezya mokSa che. ''are ! AtmAnA viSayamAM sAMbhaLavuM joIe, AtmAnuM manana karavuM joIe, dhyAna karavuM joIe tathA sAkSAtkAra karavo joIe." A zruti arthAt vedavAkya hovAthI (jJAnanuM sarvazreSTha prayojana mokSa che.) te; te ja AzrayamAM thavAvALA du:khanA prAgabhAvanI sAthe na rahevAvALo duHkhaUsa che. prazna :-A duHkhaUsa puruSArtha (puruSanI icchAno viSaya) nathI. kAraNa ke atIta duHkhano nAza prApta che ane bhaviSyakAlIna duHkhano nAza karavo saMbhava nathI. jyAre vartamAna duHkha puruSanA prayatna vinA virodhI guNathI naSTa thaI jAya che. jema atIta duHkhamAM kAraNanA vinAzamAM puruSano vyApAra prAyazcitanI jema kAraNa hoya che. uttara H-A kathana yogya nathI, kAraNa ke duHkhanA kAraNano vinAza sukha ke duHkhano abhAva na hovAthI svayaM puruSArtha nathI. ane te (prAyazcita) bhaviSyakAlIna duHkhanI anutpattine uddezIne karavAmAM Ave che. jema tyAM (prAyazcita sthaLamAM) duHkhanI anutpatti puruSArtha che tema ja ahIMyA paNa bhaviSyakAlIna duHkhanI anutpatti ja puruSArtha tarIke kathanIya che. (2) prazna :-anutpatti prAgabhAva hovAthI prayatna sAdhya nathI ane bIjuM koI phaLa na hovAthI, bIjI koI gati na hovAthI kAMTAonA nAzanI jema duHkhasAdhanano vinAza ja svayaM puruSArtha thAya che. te prakAre ahIMyA paNa te puruSArtha che. banne prakArothI paNa duHkhano nAza puruSArtha nathI. ukta banne paNa puruSArtha nathI, te AgaLa kahevAmAM Avaze. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 muktivAdaH maivm| duHkhAntaradhvaMsasyAyatnasAdhyatve'pi tAdRzaduH khadhvaMsasya mithyAjJAnocchedadvArA puruSaprayatnAdhInatattvajJAnasAdhyatvAt / tathAhi tattvajJAnAtsavAsanamithyAjJAnAbhAve doSAnutpattau pravRttyabhAve'dRSTAnutpattau janmAbhAve tAdRzaduHkhadhvaMso bhavati / (3) atha caramaduHkhe utpanne taddhvaMsastajjJAnAdeva bhaviSyati, tadanutpAde ca tattvajJAnAdapi na syAditi cet / na / pratiyogivattattvajJAnasyApi taddhetutvAttulyavadubhayorapi kAraNatvAt tena vinA tadanutpatteH / ata eva zukasya tattvajJAnamutpannamiti tasya taddhvaMsa utpanno nAsmadAdInAm / (4) ( zaM) tatra duHkhaM notpannamasti tena sa dhvaMso nAsmadAdInAmiti cet, anAdau saMsAre tatkuto notpannam ? (pra.) svakAraNAbhAvAditi cet, na, anvayavyatirekAnuvidhAyinastattvajJAnAdanyasyAnviSyamANasyAbhAvAt / muktau sa dhvaMso'styeva tasmin sati muktirastyeveti sa muktyutpAdakotpAdya iti sarvAbhyupagataM, muktiH sA anyA vA / uttara :-bIjAM duHkhono dhvaMsa prayatna vinA thavA chatAM paNa pUrvokta duHkhadhvaMsa mithyAjJAnanAM nAza dvArA puruSa prayatnathI thavAvALA tatvajJAnathI prApta thAya che. jema ke vAsanA sahita mithyAjJAnano nAza thavAthI doSonI utpatti na thavAthI pravRttino paNa abhAva thAya che, ane pravRttino abhAva thavAthI adRSTa (puNya-pApa)nI utpatti na thavAthI janmano abhAva thAya che tathA janma na thavAthI te prakAre duHkhano vinAza thAya che. (3) prazna :-have caramaduHkhanA utpanna thavA para teno vinAza te duHkhanA anubhavathI ja thaze, ane jo caramaduHkha utpanna nahIM thAya to teno vinAza tattvajJAnathI paNa nahIM thAya. uttara :-A kathana ucita nathI. dhvaMsamAM je rIte teno pratiyogI (duHkha) kAraNa thAya che te ja rIte tatvajJAna paNa tenuM kAraNa che. tulya sthiti thavAthI banne paNa (pratiyogI (duHkha) ane tattvajJAna) kAraNa che, tenA vagara tenI utpatti thatI nathI. tethI zukadeva munine tattvajJAna thayuM to temanA (duHkhano) dhvaMsa paNa utpanna thayo. ApaNane tattvajJAna na thavAthI carama du:khano dhvaMsa paNa utpanna thato nathI. (4) prazna :--tyAM duHkha utpanna nathI thayuM, tethI te duHkhadhvaMsa paNa ApaNAmAM nathI. uttara :-paraMtu anAdi saMsAramAM te kema utpanna na thayuM ? prazna :-jo ema kahIe ke-tenuM kAraNa na hovAthI te utpanna nathI thayuM. uttara H--to A vAta yogya nathI. kAraNa ke jenI sAthe anvaya ane vyatireka che evA tatvajJAnathI bhinna anya kAraNa zodhavA chatAM jaNAtuM nathI. muktinI avasthAmAM ukta du:khadhvaMsa che ane tenA rahevAthI mukti paNa che. te muktinA utpAdakathI utpAdya che. (duHkhadhvaMsa-muktinA utpAdaka tattvajJAnathI utpAdya che.) A badhAM mAne che. te ja mukti che athavA mukti tenAthI bhinna che. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (5) nanvevaM dhvaMsArthaM duHkhamupAdeyaM tadanutpAdya dhvaMsAnutpAdAditi cet, satyam, puruSArthahetutvena loke duHkhatatsAdhanayorapi upAdAnadarzanAt anAgatakumbhanAzArthaM mudgarAdau pravRttidarzanAdanAgataduHkhadhvaMsArthamapi pravRttiH / (zaM) caramaduHkhadhvaMso na duHkhadhvaMsatvenoddezyaH ayatnasiddhaduHkhAntaradhvaMsavadapuruSArthatvAditi cet / na / samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsahavRttiduHkhadhvaMsatvena tasyoddezyatvAt duHkhAsambhinnasukhavat, tasya ca puruSaprayatnasAdhyatvamevetyuktam / / (6) etena duHkhadhvaMsatvameva mokSatvam / tattadAtmayAvaduHkhadhvaMsasamvalanadazAyAntu tathAvyapadezaH / pratipuruSaM duHkhadhvaMsastomasya vyaktisthAnIyatvAt, tejo'bhAve samvalite andhatamasapadaprayogavat, yathA samvalita eva dvAviti buddhivyapadezau pravRttirapi samvalanArthamitya pAstam / militAnAmasAdhyatvAt melakasyAnatiriktatve'tiprasaGgAd, atiriktatve janyasya dhvaMsAvRtteH ajanyasya puruSArthatvakSateH (5) prazna -A prakAre duHkhadhvaMsane mATe duHkhane utpanna karavuM kAraNa ke tenI utpatti vagara tenA vinAzanI paNa utpatti nathI. uttara :-jo Ama kahevAmAM Ave to A vAta sAcI che. puruSArthanAM sAdhana rUpamAM duHkha ane duHkhanA sAdhana bannene grahaNa karavAnuM lokamAM dekhAya che. bhaviSyakAlIna kuMbhanA nAzane mATe mugarAdimAM pravRtti jovAmAM Ave che. te prakAre anAgata du:khanA vinAzane mATe paNa pravRtti thAya che. prazna :-aMtima du:khano dhvaMsa duHkhadhvasanA rUpamAM uddezya nathI. kAraNa ke koI paNa prayAsa vagara thavAvALA duHkhadhvaMsanI jema te paNa puruSArtha nathI. uttara :-ema kahevuM yogya nathI kAraNa ke samAna adhikaraNamAM rahetA du:khaprAgabhAvanI sAthe na rahevAvALA duHkhadhvasanA rUpamAM uddezya che. duHkhathI amizrita sukhanI jema te paNa puruSaprayatnathI sAdhya thAya che, evuM kahevAmAM AvyuM che. (6) prazna :A kathanathI A mata khaMDita thAya che ke - "duHkhadhvaMsa ja mokSa che. A prakAre badhA duHkhonA dhvaMsonA samUhanI avasthAmAM mokSa zabdano prayoga thAya che pratyeka puruSanA du:khonA nAzano samUha vyaktigata hoya che. je rIte tejanA abhAvano samUha rahevAthI aMdhakAra zabdano prayoga thAya che te prakAre samUha thavAne lIdhe ja "be" A buddhi, vyavahAra ane pravRtti paNa samUha arthamAM thAya che. uttara -kAraNa samUha sAdhya nathI. malakane abhinna mAnavAthI ativyApti thaze, bhinna mAnavAthI anya vastuno dhvaMsa avazya thAya che, ane anya puruSArtha thaI zakato nathI. aMdhakAranA viSayamAM "tejano abhAva" samudAyamAM ja aMdhakArapadano prayoga thAya che. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 muktivAdaH andhatamasAdau tathA samvalana eva prayogAt / etena saMskArAjanakabhogaviSayaduHkhadhvaMsaH saMskArA-janakAnubhavabhadhvaMso vA muktiH, na cAtivyAptiH, janakatvasyAjanayatyapi bhAvAditi nirastam / apuruSArthatvAt / (7) anye tu duHkhaprAgabhAvasahavRttiduHkhasAdhanadhvaMso mokSaH loke'hikaNTakAdinAzasya vaidike prAyazcittAdau pApanAzasyAnanyagatikatayA duHkhasAdhanadhvaMsatvena puruSArthatvAt / athAhikaNTakAdi pApaM vA nAzyatAm, tena tajjanyaM duHkhaM na bhavatIti duHkhAnutpAdamuddizya pravRtterduHkhAnutpAda eva prayojanam, na tu duHkhasAdhanAbhAvaH sukhaduHkhAbhAvetaratvAditi cet / na / duHkhAnutpAdasya prAgabhAvatvenAnAditayA asAdhyatvAt / na ca tatpAlanaM sAdhyam, pAlanaM hi na tatsvarUpaM tasyAsAdhyatvAt / nottarasamayasambandhaH, abhAve sambandhidvayAtiriktasya tasyAprAmANikatvAt anabhyupagamAcca / nApi sambandhidvayasvarUpaM sAdhyam, prAgabhAvasyApi asAdhyatvAt samayatadupAdhyozca prayatnaM vinaiva siddheH / atha duHkhe dveSAdyathA tadabhAve icchA tathA duHkhasAdhane dveSAt tadabhAve'pi icchA, tayA tatsAdhane pravRttiriti cet, na / yadicchayA yatsAdhane yasya pravRttistasyaiva tatprayojanatvamiti duHkhasAdhanAbhAvasyaiva prayojanatvAt / atha cikIrSAyoniprayatne prazna :--tenAthI ja 'saMskArane utpanna na karavAvALo bhoga viSaya duHkhadhvaMsa athavA saMskArane utpanna na karavAvALA anubhavano dhvaMsa mukti che. A lakSaNanI ativyApti nathI. je utpanna nathI karI rahyo, temAM paNa janakatA rahe che- uttara :-A vAta khaMDita thAya che, kAraNa ke, uparyukta dhvaMsa paNa puruSArtha nathI. (7) bIjA loko kahe che ke, duHkhanA prAgabhAvanI sAthe na rahevAvALA duHkhanA kAraNono dhvaMsa ja mukti che. lokavyavahAramAM kAMTAo ityAdi du:kha sAdhananA nAzane ane vaidika sthaLamAM pApanAzane na chUTakethI puruSArtha mAnavAmAM Ave che. prazna :-jo sarpa-kAMTAono athavA pApono nAza thAya, jethI karIne, tenAthI utpanna thavAvALAM du:kha nathI thatA, A prakAranI duHkhanI anutpattinA uddezyathI pravRtti thavAne kAraNe duHkhanI anutpatti ja prayojana che. duHkha sAdhanono abhAva prayojana nathI, kAraNa ke-te sukha ane duHkhAbhAva bannethI ja bhinna che. uttara :-paraMtu A mata paNa yogya nathI, kAraNa ke duHkhanI anutpatti prAgabhAva svarUpa hovAthI anAdi hovAne kAraNe sAdhya nathI ane tenuM pAlana karavuM paNa sAdhya nathI, kAraNa ke te tenuM svarUpa nathI. kAraNa ke te sAdhya nathI ane uttarasamayasaMbaMdha paNa mokSa nathI. be sambandhiothI bhinna uttara samayanA viSayamAM koI pramANa nathI ane svIkArya paNa nathI. be saMbaMdhIonuM svarUpa paNa sAdhya nathI. prAgabhAva paNa sAdhya na thavAthI kAla (samaya) ane tenI upAdhi prayatna vagara ja Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 95 prayojanajJAnApekSA, tena vinopAye cikIrSAvirahAt, na tu dveSayoniyatne aniSTasAdhanatAjJAnAdahikaNTakAdau dveSye dveSAt tannAzAnukUlo yatna utpadyate, ayameva hi dveSasvabhAvo yatpratibandhakaM vinA svaviSayanAzAnukUlaM yatnamutpAdayati, anyathA prayatnadvaividhyAnutpapatteH / ata eva phalaM vinaivotkaTakrodhAndhAnAM AtmaghAte pravRttiriti cet / na / prayojanamanuddizya dveSamAtrAt duHkhaikaphalake prekSAvatAM prayatnAnutpAdAt krodhAndhAnAmapi tAtkAlikaH phalAbhimAno'styeva utkaTarAgAndhAnAmiva paradArAdAvapi pravRttAviti / (8) tanna / duHkhaM me mA bhUdityuddizya prAyazcittAdau pravRtterduHkhAnutpAdasyaiva prayojanatvAt / na ca prAgabhAvasyAsAdhyatvam, duHkhasAdhanavighaTanadvArA tasyApi kRtisAdhyatvAt / duHkhasAdhanasamavadhAnadazAyAM kRtau satyAM duHkhasAdhananAze siddha che. prazna :-duHkhathI dveSa thavAthI tenA nAzanA viSayamAM icchA thAya che, te prakAre duHkhanA sAdhanathI dveSa thavAthI tenA abhAvanA viSayamAM icchA thAya che ane A icchAne kAraNe tenA kAraNamAM pravRtti thAya che. uttara -A kathana paNa svIkArya nathI. kAraNa ke je sAdhanamAM pravRtti thAya che, te ja tenuM prayojana thAya che. A prakAre du:kha sAdhanano nAza ja tenuM prayojana athavA uddezya thAya che. prazna :-cikISa jenuM kAraNa che evA prayatnane mATe prayojana jJAnanI apekSA thAya che. kAraNa ke tenA vagara upAyanA viSayamAM cikIrSA arthAtu karavAnI icchA thatI nathI. dveSa jenuM kAraNa che, evA prayatnane mATe icchA utpanna thatI nathI. "A mArA aniSTa (kaSTa)nuM sAdhana che," evuM jJAna thavAthI sarpa ane kAMTAo vagere je dveSa yogya che, tenA viSayamAM dveSa utpanna thavAthI tenA vinAzane anukULa prayatna thAya che. kAraNa ke dveSano A ja svabhAva che ke te pratibaMdhaka vagara potAnA viSayamAM nAzane mATe anukULa prayatnane utpanna kare che. nahIMtara be prakAranAM prayatna siddha nahIM thAya. tethI phaLa vagara ja atikrodhita lokanI AtmahatyAmAM pravRtti thAya che. uttara :-A vAta yogya nathI. kAraNa ke prayojananA uddezya vagara dveSamAtrathI prayatna utpanna nathI thato. krodhAnya lokomAM paNa te samaye phalAbhimAna raheluM ja che. jema utkaTa vAsanAnya lokonI parastrInA viSayamAM pravRtti thAya che. (8) ace tu kArano A mata yogya nathI. kAraNa ke ""mane duHkha na thAya." A uddezyathI prAyazcitAdimAM lokonI pravRtti thAya che, kAraNa ke duHkhanI bhaviSyanI anutpatti ja tenuM prayojana thAya che. prazna :-prAgabhAva asAdhya che. uttara :-A vAta yogya nathI, du:khasAdhananA vighaTananA dvArA te paNa manuSyanA prayatnathI Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH satyagrimasamaye prAgabhAvasvarUpamasti tena vinA nAstItyanvayavyatirekayostatra sattvAt / ghaTe'pi kRtau satyAmagrimakSaNe tatsattvaM tayA vinA netyeva kRtisAdhyatvam, na tu prAgasato'grimakSaNe sattvamutpattiH gauravAt / (pra. ) kRtiM vinA na yatsvarUpaM tatkRtisAdhyaM prAgabhAvasvarUpantu na tatheti cet / na / kRtidhvaMse'pi ghaTasattvenAgrimakSaNa ityAvazyakatvAt / ata eva yogavatkSemasyApyanAgatAniSTAnutpAdajanakasya parIkSakapravRttiviSayatvamiti vakSyate niSedhApUrvaprastAve / 96 (9) nanu prAyazcittanAzyapApajanyaduHkhasya prAgabhAvo yadyasti tadA duHkhamAvazyakaM tasya pratiyogijanakatvaniyamAt, nAsti cet tarhi tadabhAvAdeva duHkhAnutpAda ityubhayathApi prAyazcittamaphalam, tasmAd duHkhasAdhanadhvaMsamukhena prAgabhAvasya sAdhyateti tatraiva kRtisAdhyatvaparyavasAnAd duHkhasAdhanadhvaMsa eva puruSArtho na tu duHkhAnutpAdArthitayeti tatra prAgabhAvasattvAsattvavicAro vAyasadazanavicAravat / atha tadApi prAgabhAvasyAsattve tadabhAvAt pApaM na duHkhasAdhanamiti tannAzArthaM pravartteta sAdhya che, duHkhanA kAraNanA upasthita thavAthI prayatna thavAthI duHkha sAdhanano vinAza thavAnI sthitimAM AgAmI samayamAM prAgabhAvanI sthiti thAya che. tenA vagara thatI nathI. A prakAre anvaye ane vyatireka tyAM paNa upalabdha thAya che. ghaTanA viSayamAM paNa prayatna karavAthI AgAmI kSaNomAM ghaTa utpanna thAya che. ane prayatna na karavAthI utpanna nathI thato. A ja tenuM kRtithI sAdhya thavuM che. pahelAM nahoto ane agrima kSaNomAM thayo tene utpatti mAnavI te vAta mAnavAmAM gaurava doSa che. prazna :-prayatna vagara jenuM svarUpa upalabdha nathI thatuM te prayatnasAdhya thAya che. prAgabhAvanuM svarUpa prayatnathI upalabdha nathI thatuM. uttara :-Ama kahevuM samIcIna (saMpUrNa yogya) nathI. kAraNa ke prayatnanA samApta thaI javAthI paNa ghaTanuM astitva thavAthI agrima kSaNa A kathana Avazyaka che. eTalA mATe yoganI jema kSema paNa je anAgata aniSTanI anutpattinuM kAraNa che te paNa parIkSakanI pravRttino viSaya thAya che. A vAta niSedhApUrvanA prastAvamAM kahevAmAM Avaze. ( 1 ) ( pUrvapakSa ) ahIMyA prazna upasthita thAya che ke--jo prAyazcitathI naSTa thavAvALA pApathI utpanna duHkhano prAgabhAva che to duHkha Avazyaka rUpathI utpanna thaze. kAraNa ke 'prAgabhAva potAnA pratiyogIno janaka thAya che' A niyama che. jo nathI to tenA na thavAthI ja duHkhanI utpatti nahIM thAya, A prakAre banne sthitimAM prAyazcita vyartha che. tenuM koI phaLa nathI tethI duHkhanA kAraNanA vinAzanA mAdhyamathI prAgabhAva sAdhya che. temAM kRtisAdhyatAnuM paryavasAna thavAthI duHkhasAdhanadhvaMsa ja puruSArtha che, (te) duHkhanI anutpatinA kAraNanA rUpamAM nathI tethI temAM prAgabhAva rahevA ane na rahevAno vicAra kAkadanta vicAranI jema nirarthaka che. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH tasya sattve ca pApamAdAyaiva tasya duHkhotpAdakatvaniyamAt prAyazcitte satyapi galepAdikayA pApAvasthAnamiti na tataH pApanAza iti cet / na / prAgabhAvasyAsattve'pi duHkhasAdhanajAtIyanAzasya puruSArthatvAt, sattve'pi pApAntaramAdAyApi tasya duHkhajanakatvasambhavAt / prAyazcittAtpApanAzaH syAdeveti prAgabhAvasattvAsattvasandehe'pi prAyazcittAdau pravRttirapratyUhaiveti / 97 (10) ucyate / tatra duHkhaprAgabhAvo'styeva tasyaiva duHkhAnutpAdarUpatvena puruSArthatvAt / sa ca pApanAzadvArA prAyazcittasAdhya iti prAgabhAvasattve'pi na niSphalaM prAyazcittam / (zaM) tena prAgabhAvena duHkhamavazyaM jananIyamiti cet satyam, kintu pApAntaramAsAdya / na caivaM prAyazcittamaphalam, duHkhAnutpAdena tasya saphalatvAt / (zaM.) prazna :--te avasthAmAM prAgabhAva na 2hevAthI prAgabhAva thavAthI pApa duHkhanuM sAdhana nathI, tethI tenA nAzane mATe puruSanI pravRtti nahIM thAya ane tenA (prAgabhAva) rahevAthI 'pApane laIne ja te du:khanuM utpAdaka thAya che.' e niyama hovAthI prAyazcitta karavAthI paNa te gaLAmAM laTakatI pAdukAnI jema vyartha che, tenAthI pApano nAza nahIM thAya. uttara :-A vAta ucita nathI. kAraNa ke prAgabhAvanA na thavAthI paNa du:khasAdhananA sajAtIyano nAza puruSArtha che. ane prAgabhAva thavAthI paNa bIjA pApane laIne tenA duHkhanuM kAraNa hovuM (thavuM) saMbhava che. prAyazcittathI pApanAza thAya ja che, tethI prAgabhAvanA hovA na hovAno saMdeha thavAthI paNa prAyazcitamAM pravRtti thAya ja che. ( 10 ) ( uttara pakSa ) uttara e che ke - tyAM prAgabhAva vidyamAna ja che, te duHkhanI anutpatti (rUpa) hovAthI puruSArtha che. te pApanAza dvArA prAyazcita sAdhya che. te prakAre prAgabhAva thavAthI paNa prAyazcita niSphaLa nathI. prazna :--tyAre to prAgabhAvathI du:kha avazya utpanna thavuM joIe. uttara H--A vAta satya che paraMtu bIjA pApane laIne. prazna :-A prakAre prAyazcita vyartha che. uttara H--evuM nathI. duHkhanI anutpati dvArA te paNa saphaLa che. prazna :-duHkhanI anutpattinuM, bIjA duHkhanI anutpatti ja phaLa che, te tyAM nathI, tethI te phaLarahita che. uttara H-A vAta yogya nathI. kAraNa ke te (duHkhanI anutpatti) svarUpamAM ja puruSArtha che. ane (duHkhanI anutpattinuM bIjA duHkhanI anutpatti phaLa che, ema mAnavAmAM) anavasthA paNa thAya che, tethI ''A pApathI mane duHkha na thAya.'' A prakAre vidyamAna pApanA nAzane mATe prAyazcita karavAmAM pravRtti thAya che. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH na ca duHkhAnutpAdasyApi duHkhAnutpAdAntarameva phalam, tacca tatra nAstItyaphalatvam, (u.) svarUpasata eva tasya puruSArthatvAt anavasthAnAcca / ato'nena pApena duHkhaM me mA bhUditi vidyamAnapApanAzArthaM prAyazcitte pravRttiH / (11) etena cIrNaprAyazcitte duHkhaprAgabhAvo nAstyeva, anyathA tasya pratiyoginAzyatvenAnirmokSaprasaGgAt, na ca prAyazcittavaiphalyaM, na vA bhagavato duHkhApakarmopadezakatvenAnAptatvam, tasya pApadhvaMsenaiva saphalatvAt, prAgabhAvAnizcaye'pi narakasAdhanapApanizcayAt tannAzArthaM pravRttirityapAstam / duHkhasAdhanadhvaMsasya svato'puruSArthatvAt / pApAntareNa tatpratiyogijanane tannAzAt / tasmAdduHkhaM me mA bhUdityuddizya tatsAdhanadhvaMsArthaM pravRttiriti duHkhAnutpAda eva puruSArtho, na tu duHkhasAdhanadhvaMsa iti sthitam / api ca na tAvad duHkhamayasaMsArabIjamithyAjJAnasya dhvaMso muktiH tattvajJAnAt tannAze'pi zarIradharmAdisattvadazAyAM muktiprasaGgAt / nApi zarIrendriyabuddhyAditannidAnadharmAdharmadhvaMsaH, acIrNaprAyazcittakarmaNAM bhogaikanAzyatvena tattvajJAnAnAzyatvAd, bhogadvArA tannAzasya cApuruSArthatvAditi / (12) apare tu duHkhAtyantAbhAvo muktiH, yadyapi paraduHkhAtyantAbhAvaH svataH (11) prazna tenAthI prAyazcita karavAthI duHkha prAgabhAva raheto ja nathI, anyathA teno pratiyogI (duHkha)nA dvArA nAza thavAthI anirmokSa prasaMga thaze. "prAyazcitta viphaLa nathI athavA du:kha apakarmathI thAya che. A upadeza karavAvALA bhagavAnuM anApta paNa nathI. pApaasarUpa phaLa ja te (prAyazcita) saphala che. prAgabhAvano nizcaya na thavA chatAM paNa ''pApa narakanuM sAdhana che." e nizcaya thavAthI tenA nAzane mATe pravRtti thAya che. uttara -A vAta paNa khoTI che, kAraNa ke du:khasAdhanano dhvaMsa svayaM puruSArtha nathI. (te eTalA mATe ke) bIjA pApathI tenA virodhInA utpanna thavAthI teno nAza thAya che. AthI ""mane bhaviSyamAM duHkha na thAya" e uddezyane kAraNe duHkhasAdhananA nAza mATe pravRtti thAya che. tethI duHkhanI anutpatti ja puruSArtha che, duHkhasAdhanano dhvaMsa svayaM puruSArtha nathI, e siddha che ane bIjI vAta e che ke-du:khamaya saMsAranA bIja mithyAjJAnano nAza paNa mukti nathI, kAraNa ke tatvajJAnathI teno nAza thavA chatAM paNa zarIra dharmo vidyamAna hovA chatAM paNa mukti mAnavI paDaze ane zarIra, indriya, buddhi vagere tathA tenA kAraNo dharma-adharmano dhvaMsa paNa mukti nathI. prAyazcitathI je karma kSINa nathI thayA teno bhogathI nAza thavAne kAraNe te tattvajJAna dvArA ja naSTa nathI thatAM, AthI bhoga dvArA teno nAza puruSArtha nathI. (12) (pUrvapakSa) :-[2032415 loDo bhAne cha hupano atyantAmA bhusti che. prazna -jo ke bIjAonA duHkhano atyantAbhAva svAtmAmAM siddha ja che, svaduHkhano Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 99 siddha eva, svaduHkhAtyantAbhAvaH svAtmanyasambhavI ghaTAdAvatiprasakto'sAdhyazca / tathApi duHkhasAdhanadhvaMsa eva svavRttiduHkhAtyantAbhAvasambandhaH sa ca sAdhya eva / (pra.) na caivamAvazyakatvena sa eva muktiH, (u.) tasya svato'puruSArthatvena duHkhAbhAvamuddizya tatra pravRtteH 'duHkhenAtyantaM vimuktazcarati' ityatrAtyantAbhAvatvena muktizravaNAcca / yadyapi duHkhasAdhanadhvaMso na puruSArtho'tyantAbhAvazca na sAdhyastathApi viziSTasya puruSArthatvaM vizeSaNasAdhyatvena viziSTasAdhyatvaJca / ahikaNTakAdinAzasyApi tattadvyaktisAdhyaduHkhAtyantAbhAvamuddizya tatsambandhatvenaiva sAdhyateti / (13) tnn| adharmAdiduHkhasAdhanadhvaMsasya na muktinirvAhakatvaM ityuktatvAt / kiJca nAnAgatasvavRttiduHkhasyAtyantAbhAvasambandhaH sAdhyaH muktasyAnAgatasvavRttiduHkhasyAnabhyupagamAd, abhyupagame vA amuktatvApAtAt, atyantAbhAvasambandhavirodhAcca / atyantAbhAva svAtmAmAM saMbhava ja nathI, tathA ghaTAdimAM duHkhAtyantAbhAva atiprasakta che, tathA te asAdhya che. uttara :-chatAM paNa duHkhasAdhana dhvaMsa thavAthI svAtmavRtti duHkhAtyantAbhAvano saMbaMdha thAya che, je sAdhya ja che. prazna :-Avazyaka thavAthI te ja mukti che. uttara e yogya nathI, kAraNa ke te svayaM puruSArtha nathI. duHkhAbhAvanA prayojanathI temAM pravRtti thAya che, ane kAraNa ke-3 nAtyanta vimurati- A zrutimAM duHkhAtyantAbhAva mukti che. evuM kahevAmAM AvyuM che. prazna -joke duHkhasAdhanaasa puruSArtha nathI ane duHkhAtyantAbhAva sAdhya nathI. uttara :chatAM paNa viziSTa arthAt duHkhasAdhanaasathI yukta duHkhano atyantAbhAva puruSArtha che, kAraNa ke vizeSaNa sAdhya hovAne lIdhe viziSTa paNa sAdhya thAya che. duHkhasAdhanaasA bhAva viziSTa duHkhAtyantAbhAva ahIMyA duHkha sAdhanaasa vizeSaNa che, je sAdhya che. sarpa-kAMTAo vagereno vinAza paNa pratyeka bhinna vyaktinA du:khAtyantAbhAvanA uddezyathI tenA saMbaMdhanA rUpamAM sAdhya che. (23) (3ttarapakSa) -A yogya nathI, kAraNa ke adharma vagere du:khanA sAdhanono dhvasa muktinuM kAraNa nathI, e kahevAI gayuM che. bIjI vAta e che ke anAgata svavRtti duHkhanA atyantAbhAva sambandha sAdhya nathI. kAraNa ke muktimAM anAgata svavRtti duHkha svIkAryuM nathI. svIkAra karavAthI mukta ja nahIM thAya ane atyantAbhAvano saMbaMdha svIkAravAmAM virodha che. utpanna svavRtiduHkhano atyantAbhAva paNa nathI, kAraNa ke utpannanA rahevAthI tyAM atyantAbhAvanI sAthe virodha che. teno atyantAbhAvano abhAva svataH siddha che. ane atIta duHkhano abhAva koI paNa Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 muktivAdaH nApyutpannasya svavRttiduHkhasya, tadvattestatrAtyantAbhAvavirodhAt, tadabhAvasya svata:siddhatvAd, atItaduHkhAbhAvasyAnuddezyatvAcca / nApi parakIyaduHkhasyAtyantAbhAvasambandhaH, tasya svataHsiddhatvAt / api ca duHkhasAdhanadhvaMsasya nAtyantAbhAvasambandhatve mAnamasti / (zaM) duHkhasAdhanadhvaMsAdAvasya duHkhasyAtyantAbhAva iti buddhivyapadezau sta iti cet / na / tasya samAnAdhikaraNaduHkhAsamAnakAladuHkhAbhAvaviSayatvenApyupapattau atiriktasambandhAviSayatvAt / / (14) etena sarvaduHkhaprAgabhAvasaMsargAbhAvo muktiH, ghaTAdezca na muktatvam duHkhasAdhanadhvaMsavizeSitaitadyogino muktapadArthatvAt / tathaiva vyavahArAd yogarUDhibhyAM paGkajAdipadavAcyatvavaditi nirastam / prAgabhAvasaMsargAbhAvasya svato'nuddezyatvAt pratyutAtyantAbhAvasyAsAdhyatvena dhvaMsarUpatvena tasya duHkharUpatayA heyatvAt / (15) prAbhAkarAstu AtyantikaduHkhaprAgabhAvo muktiH / na ca tasyAnAditvena siddhatvAdapuruSArthatvam, kadAcit kRtyanapekSatve'pi pratiyogijanakAdharmanAzamukhena tasya kRtisAdhyatvAt, kRtyadhInatattvajJAnAdadharmanAze satyagrimasamaye duHkhaprAgabhAva vyaktino uddezya thaI zakato nathI ane bIjAnAM du:khano atyantAbhAva saMbaMdha paNa sAdhya nathI kAraNa ke te svataH siddha che, ane bIjI vAta e che ke duHkhasAdhanavaMsa atyantAbhAvano saMbaMdha che, tenA mATe koI pramANa nathI. prazna :-du:khasAdhanaasamAM duHkhAtyantAbhAvanI pratIti ane vyavahAra thAya che. uttara -A kathana samIcIna (saMpUrNa satya) nathI kAraNa ke te pratItine sahavarti duHkhanA asamAnakAlIna duHkhAbhAva viSayaka mAnavAthI paNa samAdhAna thAya che, (tethI) atirikta saMbaMdhano viSaya nathI. (14) prazna :-tenAthI badhA duHkha prAgabhAvasaMbaMdhIno abhAva mukti che. ghaTAdi mukta nathI. duHkhasAdhanaasathI yukta sarvadu:khaprAgabhAva saMsargAbhAvathI yukta puruSa mukta che. tenAmAM muktano vyavahAra thAya che. yoga ane rUDhi bannethI paMkaja pada vAcyanI jema tenAmAM mukta zabdano vyavahAra thAya che. uttara :-A mata khaMDita thAya che, kAraNa ke prAgabhAva saMsargano abhAva svayaM uddezya nathI, paraMtu atyantAbhAva asAdhya thavAthI ane te dhvasarUpa thavAthI du:kharUpa thavAne kAraNe tyAjya che. (15) pUrvapakSa -prAbhAkaronA mata anusAra Atmattika duHkhaprAgabhAva mukti che. te anAdi hovAthI puruSArtha nathI, evuM nathI. kadAcita te prayatna nirapekSa hovAthI pratiyogI (du:kha)nA kAraNa adharmanA nAza dvArA te paNa kRtisAdhya che, kRtithI utpanna tatvajJAnathI adharma (pApa)no nAza thavAthI AgAmI samayamAM du:khaprAgabhAva svarUpa che, kAraNa ke tenA vagara adharmathI Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 101 svarUpamasti, tayA vinA adharmeNa duHkhajananAnna tatprAgabhAvasvarUpamastIti ghaTavat kRtisAdhyatvAt / vyavasthApitaJca tvayA prAgabhAvasya kRtisAdhyatvamahikaNTakAdinAzaprAyazcittakSemArthipravRttisthale / na caivaM yugapadadharmadhvaMsa eva muktiH prAgabhAvasyAnAditayA vivakSitavivekena tatraiva kRtisAdhyatvaparyavasAnAditi vaacym| adharmadhvaMsasya svato'puruSArthatvAt / duHkhAnutpAdahetutvenaiva tasya prayojanatA vAcyA sA ca kathamasAdhyatve prAgabhAvasya syAditi ? / ata eva 'duHkhajanmetyAdisUtramapi saGgacchate / anyathA mithyAjJAnAdyanutpAdAnAM duHkhAnutpAdAhetutvenAsaGgataM syAdityA sthiSateti / / (16) tadatisthavIyaH / tathA hyastu prAgabhAvasya sAdhyatvaM tathApi tasya pratiyogijanakatvaniyamAnmuktasyApi duHkhotpAdaprasaGgaH / (zaM) adharmazarIrAdisahakArivirahAnna duHkhotpAda iti cet, (u) tarjuttarAvadhividhuratvenAnAderatyantAbhAvatvApattau prAgabhAvatvavyAkopaH / (zaM) pratiyogijanakanAzyajAtIyatvena tatra prAgabhAvavyapadezo, vastuto nitya eva sa iti cet / na / nityatvenAtyantAbhAvarUpatayA du:kha utpanna thavAthI teno prAgabhAva tyAM nathI. A prakAre te ghaTanI jema ja prayatna sAdhya che ane Ape paNa sarpa kAMTAono vinAza prAyazcittathI kSemane mATe pravRtti sthaLamAM prAgabhAvane kRtisAdhyanA rUpamAM svIkAra karyo che. prazna :-ema na kahevuM joIe ke yugapad adharmadhvaMsa ja mukti che. prAgabhAva anAdi hovAthI vivakSita vivekathI tenAmAM kRtisAdhyatA ghaTita thAya che. uttara -kema ke adharma dhvaMsa svayaM puruSArtha nathI. duHkhanI anutpatti dvArA ja tenI upayogitA kahevI joIe, ane prAgabhAvanA asAdhya thavAthI te kaI rIte thaI zake che ? tethI "du:khajanma" vagere sUtra 59 // saMta thAya che. anyathA mithyAzAnanI anutpati hu:manI anutpattimAM kAraNa na thavAthI sUtranI asaMgati thaze. (16) uttarapakSa :-52 / 52 cha. prabhAva. sAdhya cha, chatai 5 te pratiyogAnA utpattinuM kAraNa thavAthI muktane paNa duHkhanI utpatti thavAnI saMbhAvanA raheze. prazna -adharma ane zarIra Adi anya sAdhana na rahevAthI muktane du:khanI utpati nahIM thAya. ko mema hI to..... uttara -uttara avadhi na thavAthI te anAdi hovAthI atyantAbhAva thaze, prAgabhAva nahIM. prazna :-pratiyogInuM kAraNa nAzya jAti vALuM hovAthI tene prAgabhAva kahevAmAM Ave che, vastuta: te nitya 4 che. 1. duHkha-janma-pravRtti-doSa-mithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarANAmapAyAdapavarga iti nyAyasUtram / / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH prAgabhAvAnyatvena nAzyajAtIyatvAbhAvAt pratiyogijanakanAzamukhena tasyAsAdhyatvAcca / api ca mukteH prAgabhAvasya samAnAdhikaraNaM bhAvi duHkhaM na pratiyogi tasyAbhAvAd, bhAve vA amuktatvApAtAt / nApi samAnAdhikaraNamatItaM varttamAnaJca, tatprAgabhAvasya vinaSTatvAt / nApi vyadhikaraNam, anyavRttiduHkhasyAnyatrAtyantAbhAvena prAgabhAvAbhAvAt, tasya pratiyogisamAnadezatvAt / na ca duHkhamAtraM pratiyogi, svaparAvRtterduHkhamAtrasyAprAmANikatvAt, tasyAtyantAsato nityanivRttatvena tannivRttaye prekSAvatpravRttyanupapatteH, ahikaNTakAdinAzaprAyazcittAdisAdhyaduHkhaprAgabhAvasya kalaJjabhakSaNaprAgabhAvasya ca samAnAdhikaraNameva bhAvi duHkhaM bhakSaNaJca pratiyogi / (17) nanu duHkhAbhAvo na puruSArthaH sukhasyApi hAne: tulyAyavyayatvAt / (pra.) na ca bahutaraduHkhAnuviddhatayA sukhasyApi prekSAvaddheyatvam, (u) Avazyakatvena duHkhasyaiva heyatvAt, sukhasya nirupadhIcchAviSayatvAt / anyathA duHkhAnanuviddhatayA tathAtve puruSArthatvavirodhAditi cet / na / sukhamanuddizyApi duHkhabhIrUNAM duHkhahAnArthaM 102 uttara :-ema kahevuM yogya nathI nitya hovAthI atyannAbhAva rUpa thavAnA kAraNe prAgabhAvathI bhinna hovAthI te nAzya zreNimAM nathI. AthI pratiyogInA kAraNathI teno nAza thavAthI te sAdhya nathI. bIjI vAta e paNa che ke muktinA prAgabhAvanI jema sthAnavarti bhAvi duHkha tenuM pratiyogI nathI, kAraNa ke - teno abhAva che, ane te che ema mAnIe to du:kha thavAthI mukti nathI. atIta ane vartamAna (duHkha) paNa sahavarti nathI. kAraNa ke teno prAgabhAva naSTa thaI cUkyo che. ane anyasthAnIya duHkha paNa teno pratiyogI nathI. anyamAM rahevAvALA duHkhano anyasthAnamAM atyantAbhAva thavAthI teno prAgabhAva tyAM nathI. kAraNa ke te pratiyogInA sthAna para ja rahe che. du:khamAtra teno pratiyogI nathI. kAraNa ke sva ane paramAM rahevAvALAM duHkhamAtra pramANathI siddha nathI. AthI tenA nAzane mATe lokonI pravRtti nahIM thAya. sarpa ane kAMTAono nAza, prAyazcitAdithI sAdhya duHkhano prAgabhAva tathA kalaMjabhakSaNathI prAgabhAvanA AzrayamAM rahevAvALA bhAvi duHkha ane bhakSaNa tenA pratiyogI che. ( 17 ) ( pUrvapakSa ) duHkhAbhAva puruSArtha nathI kAraNa ke duHkhanI sAthe sukhano paNa abhAva thAya che, tethI Aya ane vyaya samAna che. prazna :--ema nathI kahI zakatA ke aneka prakAranAM duHkha sAthe hovAthI sukha paNa tyAjya che. uttara :-kAraNa ke Avazyaka kaSTarUpa hovAthI duHkha ja tyAjaya che, sukha nahIM. kAraNa ke te vagara koI upAdhie icchAno viSaya che. nahIMtara duHkhanI sAthe hovAthI te paNa puruSArtha nahIM thAya. (uttarapakSa) AvuM kathana yogya nathI, kAraNa ke sukhanI abhilASA vagara paNa du:khathI Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 103 pravRttidarzanAt duHkhAbhAvasya svata eva puruSArthatvAt / na hi duHkhAbhAvadazAyAM sukhamastItyuddizya duHkhahAnArthaM pravartate / vaiparItyasyApi sambhave sukhasyApyapuruSArthatvApatteH / ato duHkhAbhAvadazAyAM sukhaM nAstIti jJAnaM na duHkhAbhAvArthipravRttipratibandhakam / tasmAdavivekinaH sukhamAtralipsavo bahutaraduHkhAnuviddhamapi sukhamuddizya 'ziromadIyaM yadi yAti yAtu' iti kRtvA paradArAdiSu pravarttamAnA 'varaM vRndAvane ramye0' ityAdi vadanto nAtrAdhikAriNaH, ye ca vivekino'smin saMsArakAntAre kiyanti duHkhadurdinAni kiyatI sukhakhadyotiketi kupitaphaNiphaNAmaNDalacchAyApratimamidamiti manyamAnAH sukhamapi hAtumicchanti te'trAdhikAriNaH / na ca bhogArthinAmapravRttau puruSArthatA hIyate, kasyacidapravRttAvapi cikitsAdeH purussaartht aa (28) 3tha-duHgmAvoIpa nAvedyaH puruSArthatayete ! na hi mUrchAdyavasthArthaM pravRtto dRzyate sudhIH // (iti) bhayagrastanA du:khane dUra karavAne mATe prayatna jovAmAM Ave che. tethI duHkhano abhAva svayaM ja puruSArtha che. kAraNa ke duHkhanA na rahevAthI sukha che, A uddezyathI duHkha choDavAne mATe koI prayatna nathI karatuM. viparIta paNa thaI zake che. evI sthitimAM sukha paNa puruSArtha nahIM thAya, tethI duHkha na rahevAthI sukha paNa nahIM rahe, A jJAna duHkhAbhAvArthinA prayatnanuM pratibaMdhaka nathI, tethI je avivekI che. je kevaLa sukhanI kAmanA kare che teo aneka prakAranA duHkhathI yukta vAsanAjanya sukha (nA uddezyathI) "game te thaI jAya mAthuM phUTe ke jelamAM javuM paDe." teo paradArAnI sAthe saMbhogamAM pravRta thAya che. athavA je avivekI ema kahe che ke - "vRndAvanamAM rahevuM sAruM paNa vaizeSikonI mukti nahIM." evA (avivekI) muktinA adhikArI nathI. je vivekI che, teo A saMsArarUpI jaMgalamAM keTalA duHkha durdina che, ane keTalI mAtrAmAM khadyota(AgiyA) jevuM sukha che, kupita sarpanI pheNanI chAyAnA jevo A (saMsAra) che. evuM mAnavAvALA sukhane paNa choDavAvALA ja muktinA adhikArI che. ane bhogArthionI pravRtti na thavA chatAM paNa puruSArthatAnI koI kSati thatI nathI, koIne koI pravRtti na thavA chatAM paNa cikitsA vagere puruSArtha che. (18) prazna -duHkhAbhAva paNa ajJAta puruSArthanA rUpamAM svIkArya nathI. koI paNa buddhimAna mUchavasthAmAM prayatna karato dekhAto nathI. sukhanI jema (duHkhAbhAva paNa) jJAyamAna (thaIne) ja puruSArtha thAya che, A niyama che. (du:khAbhAvarUpa) muktinuM jJAna saMbhava nathI, kAraNa ke duHkhAbhAvane jANe, tethI temAM pravRti nathI thatI, paraMtu "mane kyAreya duHkha na thAya." e uddezyathI duHkhAbhAvane mATe prayatna karavAmAM Ave che. ane duHkhano abhAva ja puruSArtha che tenuM jJAna te jJAnanA kAraNothI utpanna thAya che, te puruSArtha thavAmAM upayogI nathI. (puruSa) "sukhI thAuM" A uddezyathI prayatna kare che nahIM ke "sukhane jANuM" A uddezyathI koI prayatna kare che. sukha ja puruSArtha Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH puruSArthatvena sukhavat jJAyamAnatvaniyamAt, na ca muktijJAnaM sambhavatIti, cet / na hi duHkhAbhAvaM jAnIyAmityuddizya pravRttiH, kintu dukhaM me mA bhUdityuddizyetyato duHkhasyAbhAva eva puruSArthaH tasya jJAnaJca svakAraNAdhInaM, na tu puruSArthatopayogi, sukhI syAmityuddizya pravarttate, na tu sukhaM jAnIyAmiti, sukhameva tathA na tu tadavagamaH tasyAvazyakatvenAnyathAsiddhatvAd gauravAcca / kiJca bahutaraduHkhajarjjarakalevarA duHkhAbhAvamuddizya maraNe'pi pravarttamAnA dRzyante / (pra) na ca maraNe tasya jJAnamasti / na te vivekina iti cet, na, puruSArthatve vivekAnupayogAt / kiJca caramaduHkhAnubhave'nAgataduHkhadhvaMso'pi viSayaH, tathA cAgrimakSaNe taddhvaMsastadviSayakaJca vinazyadavasthaM jJAnamastIti varttamAnApyaciramanubhUyate / jJAnasamaye muktilakSaNasya sattvAt na jJAnaM muktivirodhi / 104 (19) pramANantu, duHkhatvaM devadattaduHkhatvaM vA svAzrayAsamAnakAlInadhvaMsapratiyogivRtti kAryamAtravRttidharmatvAt santatitvAdvA etatpradIpatvavat / santatitvaJca nAnAkAlInakAryamAtravRttidharmatvam / evaM sukhatvAdAvapi sAdhyantena sakalocchede mokssH| na cAprayojakatvam, santatyucchede mUlocchedasya prayojakatvAt / prakRte ca che, tenuM jJAna puruSArtha nathI. te anAvazyaka hovAthI anyathAsiddha che, ane tenA jJAnane mukti mAnavAmAM gaurava paNa che. ane bIjI vAta e che ke aneka duHkhothI jenuM zarIra jarjara thaI cUkyuM che teo du:khAbhAvanA uddezyathI maraNane mATe prayatna karatAM dekhAya che. prazna :-ane maraNAvasthAmAM tenuM jJAna nathI thatuM ane teo vivekI paNa nathI. uttara H-A kathana yogya nathI. kAraNa ke puruSArthamAM viveka upayogI nathI. ane carama duHkhanA anubhavano viSaya anAgata duHkhadhvaMsa paNa che A prakAre agrima kSaNamAM teno dhvaMsa ane tenA viSayamAM vinAzakAlIna jJAna paNa che, tethI vidyamAna paNa zIghra anubhavamAM Ave che. jJAnanA samayamAM muktinuM svarUpa vidyamAna hovAthI jJAna muktinuM virodhI nathI. (19) prazna :-muktinA viSayamAM A anumAna pramANa che, duHkhatva athavA devadata duHkhatva potAnA AzrayanI jema samAnakAlathI bhinnakAlamAM thavAvALA dhvaMsanA pratiyogImAM rahe che. kAraNa ke te kAryamAM rahevAvALo dharma che athavA santatitva che. A pradIpanI jema. ahIMyA sannatitvano artha che-aneka samayamAM rahevAvALA kAryamAM ja rahevAvALo dharma. A prakAre sukhatvamAM paNa sAdhya che tethI badhAno uccheda thavAthI ja mokSa thAya che. A anumAna aprayojaka (tarDarahita) nathI. santatinA ucchedhmAM bhUsocheha thAya che, khA prayo49 ( tarDa) che. praddhRtamAM mithyAjJAna je saMsAranuM mULa kAraNa che, teno zravaNAdikramamAM utpanna tattvajJAnathI nAza thAya ja che. 'AtmA jJAtavyaH " " na sa punarAvartate" tyAhi zruti tenA viSayamAM prmaae| che. rAtrisatranyAyathI 44 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH mithyAjJAnasya saMsAramUlasya zravaNAdikrameNotpannatattvajJAnAt nivRttiH sambhavatyeva, 'AtmA jJAtavyo na sa punarAvarttate" iti zrutizca pramANam / 1 rAtrisatranyA - yenArthavAdopanItApunarAvRtteH adhikArivizeSaNatvAt, saH - AtmajJaH, na punarAvarttate=punaH zarIrI bhavatItyarthaH / 'AtmA vA are zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAtkartavyaH" ityupakramya " duHkhenAtyantaM vimuktazcarati" iti zrutizca mAnam / "" 44 105 ( 20 ) AcAryAstu -"azarIraM vAvasantaM priyApriye na spRzataH" iti zrutistatra pramANam vAvasantamiti yaGluki, tena saMsAritAdazAyAM kSaNamAtramazarIratvena nAnyathAsiddhiH / nanu dvandvasvarasena militasukhaduHkhobhayaniSedhaH pratIyate sa tu nityavatprApta eva ekaikaniSedhe ca vAkyabhedApattiH, na ca muktau pramANamiti cet / na / dvitvenaikena rUpeNopasthitayoH pratyekaM niSedhAnvaye'pi vAkyAbhedAbhAvAt dhava- khadirau chindhItyatra pratyekaM chidAnvaya iva, na hi tatra militacchidA / (21) api ca na priyApriyarUpaM kiJcidastIti, militaniSedho 'pyekaikAnvaye pratyekAbhAve vA bhavet, tatraikAnvayasyAzarIre ayogyatvAt pratyekAbhAva eva arthavAda dvArA apunarAvartana ja jJAta thAya che kAraNa ke - te adhikArInuM vizeSaNa che. te AtmA'aatmaa vA are zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAtkartavyaH " jevo AraMbha urIne "duHkhenAtyantaM vimuktazcarati" (saDI samApta thavA vANI) zruti patra prabhAga che. 44 (20) khAyArya he che. "azarIraM vAvasantaM priyApriye na spRzataH " sA zruti muktinA viSayabhAM prbhaae| che. "vAvasantaM" A yaGaluI che. tethI saMsAramAM kSaNamAtra zarIrarahita thavA chatAM anyathA siddhi nathI. prazna :-ahIMyA Apati e che ke dvandva samAsane kAraNe eka sAthe sukhaduHkha banneno niSedha pratIta thAya che. te nityavat prApta che. eka-eka alaga niSedha mAnavAthI vAkyabheda (be vAkya thavAno) doSa prApta thaze. tethI A zruti muktimAM pramANa nathI. uttara H--evuM nathI. be rUpathI eka-eka rUpamAM upasthita bannemAMthI pratyekano niSedhamAM anvaya 42vAthI vADyameha thato nathI. prema "dhava - khadirau chindhi" jahIMyA pratyeka cheha DiyAno anvaya thAya che. tyAM chedano maLIne anvaya thato nathI. (21) ane bIjI vAta e che ke - priya ane apriya banne prakAranI koI vastu nathI hotI. maLela niSedhano eka-ekanI sAthe anvaya athavA pratyeka abhAvanI sAthe anvaya thaze, temAMthI 1. tathA ca-yathA hi rAtrizabdavAcyAnAM "jyotirgaurityAdivAkyotpannakarmaNAM phalajijJAsAyAM atyantAzrutasvargAdikalpane gauravAt vizvajinyAyApavAdena "pratitiSThantIha vA ya etA rAtrIrupayanti" ityarthavAdazrutau pratiSThaiva phalamiti siddhAntitaM tathAtrApi ArthavAdikApunarAvRttereva phalatvamiti bhAvaH // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 muktivAdaH paryavasyati / ata eva sarvamuktirapi sarvaduHkhasantatipakSIkaraNe tatsiddheH / anyathA muktirapi na syAt, tatraiva vyabhicArAt / yadi coSarAtmAna eva kecit tadA tacchaGkayA mokSArthaM na kazcit pravarteta / (zaM) zama-dama-bhogAnabhiSvaGgAdimukticihne na zrutisiddhena sandehanivRttiriti cet / na / saMsAritvena muktiyogyatvAt, na tu tadvizeSaNazamAdimattvena, sAmAnye bAdhake satyeva yogyatAyA vizeSaniSThatvAt / kiJca zamAdayaH zrutau sahakAritayA bodhitAH, na tu yogyatayA, tattve'pi saMsAritvena te'pi sAdhanIyAH, zamAdikamapi hi kAryaM tatrApi saMsAritvenaiva yogyatAsAmAnye bAdhakAbhAvAt / (22) na ca nityasukhAbhivyaktirmuktiH, sA hi na nityA muktasaMsAriNoravizeSaprasaGgAt / notpAdyA, taddhetuzarIrAdyabhAvAt, jJAnamAtre sukhamAtre vA taddhetutvAvadhAraNAt / na ca saMsAridazAyAM taddhetuH, sAmAnye bAdhakAbhAvAt / ata eva eka-ekanI sAthe anvaya azarIranI sAthe na thaI zake kAraNa ke yogyatAno abhAva che. tethI pratyeka abhAvamAM ja anvaya thaze. tethI badhAnI mukti paNa sarva du:khamuktine pakSa karavAthI siddha thAya che, anyathA mukti paNa nahIM thAya, kAraNa ke temAM vyabhicAra che. prazna -apara AtmA ja kecit zrutino viSaya mAne che. uttara :-paraMtu Ama thavAthI tenA viSayamAM zaMkA thavAthI mokSanA mATe koI paNa prayatna karaze nahIM. prazna :ama-dAma-bhogAdi mukti-cihna hovAthI ane zruti-siddha hovAthI apara AtmAnA saMdehanI samApti thAya che. uttara :-ema nathI kahI zakatA kAraNa ke - saMsArI hovAnA kAraNe te muktiyogya che, tenA vizeSaNa zamAdi thavAthI nathI, kAraNa ke sAmAnya grahaNamAM (koI) bAdhaka thavAthI ja yogyatA vizeSamAM grahaNa karavAmAM Ave che ane vaLI samAdi vedamAM mokSanA sahakArInA rUpamAM batAvavAmAM AvyA che, nahIM ke yogyatAnA rUpamAM ane yogyatAnA rUpamAM hovA chatAM paNa saMsArIne te paNa prApta karavA joIe. zamAdi paNa kArya che. tenAmAM paNa saMsArI thavAnA kAraNe yogyatA che. sAmAnya rUpathI temane grahaNa karavAmAM koI bAdhaka nathI. | (22) nitya sukhanI abhivyakti paNa muktinuM svarUpa nathI. te (mukti) nitya nathI kAraNa ke tenA nitya thavAthI mukta ane saMsArImAM koI bheda nahIM rahe. te utpAdya paNa nathI, kAraNa ke tene mATe kAraNa thavAvALA zarIrAdi muktinI avasthAmAM nathI rahetA. kAraNa ke - jJAnamAtrane mATe tathA sukha mAtra mATe zarIrAdi kAraNa thAya che. prazna :-saMsArI avasthAmAM ja sukhAdijJAnane mATe teo kAraNa thAya che. mukti dazAmAM nahIM. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 107 svargAdau zarIrakalpanA / kiJca tajjanakaM na tAvadAtmamanoyogaH, tasyAdRSTAdinirapekSasyAjanakatvAt / viSayamAtrApekSaNe tu saMsAridazAyAmapi tadabhivyaktiprasaGgaH / nApi yogajo dharmaH sahakArI, tasyotpannabhAvatvena vinAzitve'pavarganivRttyApatteH / na ca tajjanyAbhivyaktiranantA, tasyA apyata eva nAzAt / atha tattvajJAnAtsavAsanamithyAjJAnanAze doSAbhAvena pravRttyAdyabhAvAddharmAdharmayoranutpAde prAcIna-dharmAdharmakSayAduHkhasAdhanazarIrAdinAza eva taddheturata eva tasyAnantyenAbhivyaktipravAho'pyananta iti cet| na / zarIraM vinA tadanutpatteH tasya taddhetutve mAnAbhAvAcca / na ca mokSArthipravRttireva tatra mAnam, duHkhahAnArthitayApi tadutpatteH / (23) ra ra nitye suSe manamasti 5 (f) "nitya vijJAnamInandra brahma "AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe pratiSThitaM" ityAdizrutirmAnamiti cet / na / uttara : ema nathI kahI zakatA. sAmAnya rUpathI jJAnamAtramAM temane kAraNa mAnavAmAM koI bAdhaka nathI. tethI svarga AdimAM zarIranI kalpanA karavAmAM AvI che. ane tenuM kAraNa AtmA ane manano saMyoga nathI. kAraNa ke te adRSTa AdinA kAraNa vagara nathI thato. jo abhivyaktine mATe viSaya mAtrane kAraNe mAnIzuM to saMsArI dazAmAM paNa abhivyakti thaze, ane yogaja dharma sahakArI kAraNa che, ema paNa nathI kahI zakatA. kAraNa ke te paNa utpanna thavAvALA bhAva padArtha thavAthI temano vinAza dhruva (nizcita) che. AvI sthitimAM mokSano paNa vinAza thaI jaze arthAt punaH saMsAra thaze ane tenAthI utpanna thavAvALI abhivyakti ananta na hoI zake kAraNa ke - teno paNa AnAthI (yogaja dharmathI) nAza thaI jAya che. prazna :-tattvajJAnathI vAsanAnI sAthe mithyAjJAnano nAza thavAthI doSono abhAva thavAthI pravRttinI utpatti na thavAnA kAraNe dharmAdharmanI paNa utpati nathI. pUrvakAlIna dharma ane adharmanA nAzathI duHkhanA sAdhana zarIrAdino nAza ja tenuM kAraNa che ane tenI anaMtAne kAraNe abhivyaktino pravAha paNa anaMta ja che. uttara -paraMtu A kathana ucita nathI kAraNa ke zarIra vagara tenI utpatti saMbhava nathI. ane abhivyaktine bIjI abhivyaktinuM kAraNa mAnavAmAM koI pramANa nathI. prazna :-mokSArthIonI pravRtti ja tenA mATe pramANa che. uttara:-ema nathI kahI zakAtuM kAraNa ke duHkha samAptinI kAmanAthI paNa pravRtti thaI zake che. (23) ane nityasukhamAM koI pramANa nathI. prazna - "mAnandra vRkSo rUpe tandra moze pratiSThitam" A zruti tenA viSayamAM pramANa che. uttara -ema nathI kahI zakatA kAraNa ke utpatti ane nAza thavAvALA jJAna ane sukha, "ahaM nAnAmi sadaM suravI" A anubhavothI bhinna jJAna thavAvALAonuM brahmathI abhinna che ema Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 muktivAdaH upajananApAyavatorjJAnasukhayorahaM jAnAmyahaM sukhIti bhinnatvenAnubhUyamAnayobrahmAbhedabodhane pratyakSabAdhAt / atha sukhasya brahmAbhedabodhanAdevAyogyatayA anityaM sukhaM vihAya vAkyArthatvena nityasukhasiddhiH svargavat, na tu nitye sukhe siddhe tadabhedabodhanaM yenAnyonyAzrayaH / yadvA nityaM sukhaM bodhayitvA tadabhinnaM brahma bodhyate / na ca vAkyabhedaH, vAkyaikavAkyatvAditi cet / na / Atmano'nubhUyamAnatvena tadabhinnasya nityasukhasyApyanubhavaprasaGgAt sukhamAtrasya svagocarasAkSAtkArajanakatvaniyamAt tadananubhave vA Atmano'pi anubhavo na syAt / athAtmabhinnaM nityasukhamanubhUyata eva sukhatvaM tatra nAnubhUyata iti cet, na, sukhAnubhavasAmagryA eva sukhatvAnubhAvakatvAt tasmAdAnandaM brahmeti matvarthIyAcpratyayAntatvenAnandavattvaM bodhyaM tenAbhedaH, anyathA napuMsakaliGgatvAnupapatteH / (24) etena brahmAdvaitatattvasAkSAtkArAdavidyAnivRttau vijJAnasukhAtmakaH kevala AtmA apavarge vartata iti vedAntamatama pAstam / svaprakAzasukhAtmakabrahmaNo nityatvena mAnavuM pratyakSa bAdhita che. prazna :--sukha brahmathI abhinna che A bodhathI ayogyatAne kAraNe anitya sukhane choDIne vAkyArtha ne kAraNe svarganI jema nitya sukhanI siddhi thAya che. nitya sukhanA siddha thavAthI tenI sAthe brahmano abheda batAvavAthI anyonyAzraya doSa nathI thato. athavA (je ema kahe che) nitya sukha batAvIne tenAthI abhinna brahma batAvavAmAM Ave che. ane ahIMyA vAkyabheda che, ema nathI kahI zakAtuM kAraNa ke vAkyonI ekavAkyatA che. uttara H--A mata paNa ThIka (yogya) nathI kAraNa ke AtmAno anubhava thAya che. jo AtmA nitya sukhathI abhinna che to teno paNa anubhava thavo joIe kAraNa ke badhAM sukho svaviSayaka sAkSAtkAranAM kAraNa hoya che ane jo teno anubhava na thato hoya to AtmAno paNa anubhava na thavo joIe. prazna :-jo ema kahIe ke AtmAthI abhinna nitya sukhano anubhava thAya che, paNa te sukhanA rUpamAM nathI hoto. uttara H--to A kathana paNa barAbara nathI sukhanA anubhavanI sAmagrI ja sukhano anubhava karAve che. (sukhanI anubhAvaka che.) tethI '"AnanuM brahma'" ahIMyA "matu'" arthamAM je 'jha'' pratyaya che, tenAthI AnaMdanA Azrayano ja bodha thavo. joIe, tenAthI ja abheda bodhita thAya che. anyathA AnaMda zabdanuM napuMsakaliMga thavAnI upapati nahIM thAya. (24) prazna :-tenAthI brahmAatattvanA sAkSAtkArathI athavA avidyAnI samApti pachI jJAnasukha kevaLa AtmA apavarganI avasthAmAM rahe che. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 109 muktasaMsAriNoravizeSaprasaGgAt, puruSaprayatnaM vinA tasya sattvAdapuruSArthatvAcca / (zaM) avidyAnivRttiH prayatnasAdhyeti cet, avidyA yadi mithyAjJAnaM, arthAntaraM vA, ubhayathApi sukha-duHkhAbhAvatatsAdhanetaratvena tannivRtterapuruSArthatvAt / (25) tridaNDinastu AnandamayaparamAtmani jIvAtmalayo mokSaH, layazca liGgazarIrApagamaH, liGgazarIraJca ekAdazendriyANi paJcamahAbhUtAni sUkSmamAtrayA sambhUyAvasthitAni jIvAtmani sukha-duHkhAvacchedakAnItyAhuH / tanna / zarIradhvaMsasya svato duHkhasAdhanAbhAvatayA apuruSArthatvAt / na copAdhizarIranAze aupAdhikajIvanAzo layaH, svanAzasyApuruSArthatvAt, brahmaNo nityatvena tadabhinnasya nAzAnupapatteH bhedAbhedasya ca virodhenAbhAvAt / (26) nApyanupaplavA cittasantatirapavargaH, AvazyakatvenAnupaplavasya duHkhAbhAvasya puruSArthatvena cittasantaterapuruSArthatvAt, zarIrAdikAraNaM vinA uttara :-A vedAMtIono mata khaMDita thAya che. kAraNa ke svaprakAza sukhasvarUpa brahma nitya hovAthI mukta ane saMsArImAM koI bheda nahIM thAya. ane puruSa prayatna vagara paNa tenI prApti thavAthI te puruSArtha paNa nahIM kahevAya. prazna :-avidyA nivRtti prayatna sAdhya che. uttara -evuM mAnIe to avidyA Adi mithyAjJAna che athavA anya padArtha che. banne avasthAmAM sukha, duHkhAbhAva athavA enuM sAdhana AnAthI bhinna hovAthI tenI nivRtti puruSArtha nathI. (25) prazna -tridaMDIono mata che ke, "AnaMdamaya paramAtmAmAM jIvAtmAno laya thavo ja mokSa che." layano artha che-liMga zarIranI samApti. liMga zarIrano artha che-agiyAra indriyo ane paMca mahAbhUta. A baMne sUkSma mAtrAmAM ekatrita thaIne jIvAtmAmAM sukha athavA du:khanuM niyaMtraNa kare che. uttara -A mata paNa ucita nathI. kAraNa ke zarIrano nAza svayaM duHkhasAdhananA abhAva rUpa hovAthI svayaM puruSArtha nathI. prazna :-upAdhirUpa zarIrano nAza thavAthI aupAdhika jIvano nAza laya che. kAraNa ke sva arthAt jIvano nAza puruSArtha nathI thaI zakato ane brahma nitya hovAthI tenAthI abhinna jIvano nAza zakya nathI kAraNa ke bheda ane abhedamAM avirodha mAnavAmAM koI pramANa nathI. (26) ane anupaplavA cittasaMtati apavarga nathI. jarUrI hovAthI anupaplava duHkhAbhAva ja puruSArtha che. cittasaMtati puruSArtha nathI tathA zarIrAdi kAraNo vagara citasannati utpanna nathI thaI zakatI. kevaLa citta tenI sAmagrI nathI, kAraNa ke zarIrAdi vyartha thaI jaze. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 muktivAdaH cittasantateranutpAdAcca / na hi cittamAtraM tatsAmagrI, zarIrAdivaiyApatteH / nApi duHkhahetutvenAtmano hAnameva muktiH, sukha-duHkhAbhAvetaratvenApuruSArthatvAt jJAnarUpAtmahAnasyAyatnasiddheH atiriktahAnasyAzakyatvAt / __ yattu yogaddhisAdhyaniratizayAnandamayIM jIvanmuktimuddizya pravRtteH kAraNavazAdAtyantikaduHkhAbhAvarUpAM muktimAsAdayatIti matam / tanna / paramamukterapuruSArthatvApatteH, viraktasya mokSe'dhikArAt sukhoddezenApravRttezca / / (27) mokSe ca sarvAzramANAmadhikAraH AzramacatuSTayamupakramya 'sa brahmasaMstho'mRtatvameti' iti zruteH, saGkoce kAraNAbhAvAt / AkAGkSAyA avizeSeNAnantaryasyAprayojakatvAt / (zaM) kathaM tarhi 'mokSAzramazcaturtho vai yo bhikSoH parikIrtitaH' iti pravrajyAM mokSAzramamAhuH ? (u) gRhasthasya ca putra-dArAdisaGgo durvAra ityasAdhAraNyena tathopadezAt, tattvajJAnaniSTho gRhastho'pi mucyata ityAgamAcca / (28) evaM sthite mokSamupakramya "AtmA vA are zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAtkarttavyaH' iti zrutiH, zrutibhyaH zarIrAdibhinnaM AtmAna ane duHkhanuM kAraNa hovAthI AtmAno tyAga ja mukti che. A kathana paNa ucita nathI. kAraNa ke te paNa sukha ane duHkhAbhAvathI bhinna hovAne kAraNe puruSArtha nathI ane jJAna svarUpa AtmAno tyAga prayatna vagara ja thAya che, tenAthI judA prakAre nAza saMbhava nathI. jo A mata che ke - yoga sAmarthyathI prApta niratizaya AnaMdamayI jIvanmuktinA uddezyathI prayatnanA kAraNe Atmattika duHkhAbhAvarUpa mukti prApta thAya che. te mata yogya nathI kAraNa ke tenAthI parama mukti apuruSArtha thaI jaze ane viraktano ja mokSamAM adhikAra hovAthI sukhanA uddezyathI pravRtti nathI thaI zakatI. (27) mokSa prAptimAM badhAM prANIono adhikAra che. AzramacatuTyano AraMbha karIne upAyuM che. sa brahmasaMstho amRtatvameti temA saMoya 42vAma 5 // 29 // nathI. mAianwi mena hovAthI Anantarya prayojaka nathI. prazna :-to pachI. "mokSAzramazcaturtho vai yo bhikSoH parikIrtitaH / " mA vAdhyathA saMnyAsane mokSAzrama zuM kAma kahevAyo che? uttara tenuM kAraNa e che ke gRhastha putradArAdino sAtha choDI zakato nathI, tethI asAdhAraNatA batAvavAne mATe A prakArano upadeza karavAmAM Apyo che. e rIte tattvajJAnI gRhastha paNa mukta thAya che, ema zAstramAM kahevAyuM che. (28) bhAma thavAthI bhokSanu pani mAna 4zane "AtmA vA are zrotavyo mantavyo, nididhyAsitatvyaH sAkSAtkarttavyaH / " mA zruti matAvA che. zrutithI 12||hithii minna mAtmAnI Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH mavadhArya zAstreNa padArthAn vivicya tadbodhitopapattibhistasya sthirIkaraNarUpaM mananaM vidadhAti / na ca zabdopapattijanyatattvajJAnAt sAkSAtkArisavAsanamithyAjJAnanivRttiH, diGmohAdau tathAnupalabdheH, ataH zrutismRtyupadiSTayogavidhinA ciranirantarAdarasevitanididhyAsanajanyayogajadharmAdAtmatattvasAkSAtkAraM saMsArabIjasavAsanamithyAjJAnanihananasamarthaM AsAdya doSAbhAvAtpravRttyAderabhAve anAgatadharmAnutpAdenAnAdibhavasaJcitakarmaNAM bhogena kSayAdapravRjyate / upadezamAtrAccharIrabhinnAtmAvagame'pyanyaparatvazaGkayA 'saGkasUkasya nAzraddhAmalakSAlanamiti mananamAvazyakam / tathA mantavyazcopapattibhiriti zrutirevopapattibodhakasya zAstrasyApavargahetutvaM bodhayati, mananasya tadekasAdhyatvAt / evaJca zama - dama - brahmacaryAdyupabRMhitayAvannitya- naimittikasandhyopAsanAdi-karmasahitAt tattvajJAnAnmuktiH / (29) syAdetad jJAna - karmaNorna samaprAdhAnyena samuccayaH, karmaNAM svavAkyAt phalAntarArthatvena zrutatvAnmokSArthakalpanAvirodhAt tattvajJAnasya karmanairapekSeNa 111 avadhAraNA karIne zAstro dvArA padArthonuM vivecana karIne tenAthI bodhita upapattio (tarko) dvArA tenAM sthirIkaraNa rUpa manana kare che. prazna :-zabda ane upapattithI utpanna tattvajJAnathI sAkSAtkArI vAsanA yukta mithyAjJAnanI samApti thAya che evuM nathI. uttara :-digmohAdimAM AvI upalabdhi thatI nathI. tethI zrutiskRtithI upadiSTa yogaprakriyAthI cira ane niraMtara Adara bhAvathI kareluM nididhyAsana (samAdhi)thI utpanna yogaja dharmathI Atmatattva sAkSAtkAra jo ke saMsArane mATe kAraNa evA vAsanA sahita mithyAjJAnano vinAza karavAmAM samartha che, tene prApta karIne doSAbhAva thavAthI pravRtti vagereno abhAva thavAthI bhaviSyakAlIna dharmanI utpatti na thavAnA phaLasvarUpa anAdi bhava saMcita karmono bhoga dvArA nAza karIne mokSa prApta kare che. upadeza mAtrathI zarIrAdithI bhinna AtmAnuM jJAna thavAthI paNa A zruti anyaparaka che, evI zaMkAthI zaMkAgrasta (asthira puruSa)nA azraddhArUpa maLatuM kSAlana (dhovANa) nathI thatuM. tene mATe manana Avazyaka che. A prakAre ''mantavyopattibhi:'' A zruti ja upapattine batAvavAvALA zAstrane apavarganuM kAraNa batAve che, kAraNa ke manana upapatti (tarka-anumAna)thI ja thAya che. A prakAre zamadamabrahmacaryAdithI yukta badhA nitya naimitika saMdhyopAsanAdi karmanI sAthe tattvajJAnathI mukti thAya che. (21) ( pUrvapakSa ) ThIka che, paraMtu jJAna ane karmano sama samuccaya athavA tenAmAMthI ekano pradhAnabhAvathI samuccaya mokSanuM kAraNa che, A kalpanAno virodha thAya che. kAraNa ke - karma, 1. asthirayetyartha: / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 muktivAdaH muktihetutvapratItezca / nAGgAGgibhAvena, tathA hi-na karma sannipatyopakArakam, tattvajJAnazarIrAnirvAhakatvAt / nApi prayAjAdivadArAdupakArakam, svavAkyata eva karmaNAM prayojanalAbhena phalavatsannidhAvaphalatvAbhAvAt / upapattiviruddhazca jJAnakarmasamuccayaH kAmyaniSiddhayorabhAvAt / nApyasaGkalpitaphalavatkAmyakarmasamuccayaH, caturthAzramavidhivirodhAt / ata eva na yAvannityanaimittikasamuccayo'pi |naapi yatyAzramavihitena karmaNA, tattvajJAne sati gRhasthasyApi mukteH| nyAyAgatadhanastattvajJAnaniSTho'tithipriyaH / zrAddhakRtsatyavAdI ca gRhastho'pi vimucyate // iti smRteH / na cAnanugatamapi sAdhanaM, svargavadapavarge prakArabhedAbhAvAt / na cApavargArthikarttavyatayA karmANi vihitAni yena tatsamuccayaH syAt / tasmAt "saMnyasya sarvakarmANi' iti smRteH sarvakarmasaMnyAso jJAnamAtrAcca mokSa iti / (30) maivam / sva-svAzramavihitena karmaNA jJAnasya samaprAdhAnyena karmabodhaka vAkyathI bhinna phaLanuM kAraNa thAya che, A batAvavAmAM AvyuM che. aMgAMgIbhAvathI paNa karma muktinuM kAraNa thatuM nathI, kAraNa ke - karma, sannipatya upakAraka (sAthe rahIne kAraNe thavAvALuM) nathI. kAraNa ke - te tattvajJAnanuM sAkSAt utpAdaka nathI ane prayAjAdi yAga samAna dUra rahIne sahAyatA karavAvALuM paNa nathI. kAraNa ke karmanuM kathana karavAvALA vAkyathI ja karmanA prayojananuM jJAna thAya che. phaLanI sannidhi hovA sAthe svayaM saphaLa rUpamAM bodha nathI thato ane jJAnakarmano samuccaya tarka viruddha che, kAraNa ke kAmya ane niSiddha karmono tyAga kahevAyo che, ane phalecchAthI rahita kAmya karma ane jJAnano samuccaya paNa muktinuM kAraNa nathI. kAraNa ke caturthAzramavidhino virodha thAya che. (caturthAzramamAM badhA karmono tyAga thAya che.) tethI badhA prakAranAM nitya naimitika karmano samuccaya tathA yayAzramamAM vihita karmano samuccaya paNa muktinuM kAraNa nathI. tattvajJAna thavAthI gRhastha paNa mukta thAya che. jenI pAse nyAyamArgathI dhana Ave che, je tattvajJAnI che,atithino satkAra kare che, mAtApitAnuM zrAddha kare che, tevA satyavAdI gRhastha paNa mukta thAya che." A smRti kahe che ane aneka prakAranA sAdhana nathI thaI zaktA. svarganI jema mokSanA prakAra nathI hotA ane apavarganI icchA karavAvALAone mATe je kartavyanA rUpamAM nirdhArita karma che, tenA jJAnanI sAthe samuccaya paNa vihita nathI. kAraNa ke "sannI sarvamaLa' A smRtinA AdhAre sarva karmono tyAga batAvAyo che, AthI (kevaLa) jJAnathI mokSa thAya che. (30) uttarapakSa -A siddhAMta saMpUrNa yogya nathI. kAraNa ke pratyeka Azramane mATe nirdhArita karmanI sAthe jJAnano samuccaya ane jJAna ane karmamAM samAnatA hovAthI muktinuM kAraNa Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH samuccayAt, jJAnakarmaNostulyatvena muktyarthatvAbhidhAnAt / tathA ca zrIbhagavadgItAsve sve karmaNyabhirataH saMsiddhiM labhate naraH / svakarmaNA tamabhyarcya siddhi vindati mAnavaH // zrIviSNupurANe tasmAttatprAptaye yatnaH karttavyaH paNDitairnaraiH / tatprAptiheturvijJAnaM karma coktaM mahAmate ! // hArItaH ubhAbhyAmeva pakSAbhyAM yathA khe pakSiNAM gatiH / tathaiva jJAna - karmabhyAM prApyate brahma zAzvatam // zrutizca "satyena labhyastapasA hyeSa AtmA samyagjJAnena brahmacaryeNa ca " iti / etanmUlakameva parijJAnAdbhavenmuktiretadAlasyalakSaNam / kAyaklezabhayAccaiva karma necchantyapaNDitAH // 6 113 batAvavAmAM AvyuM che. zrImadbhagavadgItAmAM kahevAyuM che-- 'potapotAnAM kAmamAM anurakta loko siddhine prApta kare che, potAnA karmathI arcanA karIne mAnava siddhine prApta kare che.'' (a.1846647) viSNupurANamAM kahevAyuM che ke-- ''tethI tenI prAptine mATe pAMDavoe prayatna karavo joIe. tenI prAptinA kAraNa vijJAna ane dharma batAvavAmAM ApyA che.' rita maharSi kahe che - je rIte banne pAMkhothI AkAzamAM pakSI uDe che te rIte jJAna ane karma bannethI zAzvata brahma prApta karavAmAM Ave che.'' zruti paNa che ''A AtmA satya samyajJAna ane brahmacaryathI prApta thavA yogya che.'' A vAtane keMdramAM rAkhIne ja kahevAmAM AvyuM che ke-- ''jJAnathI mukti thaze. A ALasanuM lakSaNanuM che, zarIrane kaSTa thaze A bhayathI ja mUrkha loko karmanI icchA nathI karatA.'' ''karmahIna jJAna pradhAna nathI, buddhihIna karma pradhAna nathI. tethI bannenI ja prApti thavI joIe. kAraNa ke eka pAMkhathI pakSI uDI zakatuM nathI." koI eka phaLane mATe batAvavAmAM AveluM karma koI bIjA phaLane mATe batAvavuM ucita nathI-- A kathana yogya nathI, kAraNa ke A prakAranA vAkyanA kAraNe jJAnanI tulyatApratIta thAya che. kAraNa ke bhinna-bhinna prakAranA phaLanuM kAraNa thavAthI paNa karmonA viSayamAM zabda ja pramANa che. athavA dUrathI upakArakanAM rUpamAM aMgAMgI bhAvanA rUpamAM samuccaya che. te prayAja yAganI jema apUrvanA dvArA ja Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 muktivAdaH jJAnaM pradhAnaM na tu karmahInaM, karma pradhAnaM na tu buddhihInam / tasmAd dvayoreva bhavetprasiddhirna hyekapakSo vihagaH prayAti // na ca phalAntarArthatvena zrutasya karmaNaH phalAntarArthatvamanupapannam, tathA vAkyasvarasAt jJAnatulyatApratIteH / tattatphalajanakatve'pi hi karmaNAM zabda eva mAnam, evamanyatrApi / bhavatu vA ArAdupakAritayA aGgAGgibhAvena samuccayaH, sa prayAjAdivadapUrvadvAraiva / (31) yattu jaDabharatopAkhyAne na papATha guruproktAM kRtopanayanaH zrutim / na dadarza ca karmANi zAstrANi jagRhe na ca // iti tadayogidharmasaGgatyAgArthaM, jAtismaratvena na zikSitAnItyevaMparaM vA / taduktaM"jajJe jAtismaro dvijaH / sarvavijJAnasampannaH sarvazAstrArthatattvavit" iti / (32) atra kecit-anutpannatattvajJAnasya jJAnArthinastatpratibandhakAdharmanivRttidvArA prAyazcittavadArAdupakArakaM karma sannipatyopakArakantu tattvajJAnam / utpannatattvajJAnasya tu antarAlabdhavRSTeH kArIrIsamAptivadArabdhAzramaparipAlanaM lokasaGgrahArtham / yadyapi lokasaGgraho na prayojanam sukha-duHkhAbhAvatatsAdhanetaratvAt, // 29 // che. (31) 4 4742ta 64jyAna vAyuM che - upanayana saMskArathI yukta thaI guruthI uccarita zrutine nathI vAMcI ane karmone nathI banAvyA. zAstrone grahaNa paNa nathI karyA." te yogInA (tenI sAthevALA) dharmasaMganA tyAgane mATe athavA jAtismara thavAne kAraNe zIkhavavAmAM nathI AvyA.-A abhiprAyathI kahevAyuM che. te dvija jAtismara, sarvavijJAnasaMpanna ane sarva zAstrArthanA tattvano jJAnI thayo." (32) pUrvapakSa -A viSayamAM keTalAMka loko kahe che ke jemane tattvanuM jJAna nathI thayuM, te jJAnArthI mATe tenA virodhI adharmanA nAza dvArA prAyazcitanI jema karma ArAdupakAraka che, jayAre tattvajJAna sannipatya upakAraka che, je vyaktine tatvajJAna thaI gayuM che te vyaktine mATe prAraMbha karelAM AzramadharmanuM pAlana lokasaMgrahane mATe che. jema vRSTine mATe kArIrI yAga prAraMbha karavAthI vacce ja vRSTi thavAthI paNa kArIrI yAga pUrNa karavAmAM Ave che. prazna :- mosaMgraha prayo4 nathI, // 29 // 3 - supa, du:bhAmA athavA tenu sAdhana nathI. uttara -chatAM paNa AzramadharmanuM paripAlana na karavAthI laukiko dvArA niMdA thavAthI te niMdya che A prakAranuM je jJAna che, tene dUra karavAne mATe tathA te karmathI utpanna duHkhanI utpatti ja Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 115 tathApyakaraNe laukikAnAM vigAnAnnindyatvena yajjJAnaM tatparihArArthaM tatkarmasAdhyaduHkhotpAdanenAdharmakSayArthaJceti / tanna / tattvajJAnaM pratyaGgatvapakSe karmaNAM hyapUrvadvArA janakatvaM duritadhvaMsakalpanAto laghutvAt / tasmAt yAni karmANi upanItamAtrakartavyatvena vihitAni sandhyopAsanAdIni tAni mokSArthibhirapyavazyaM kartavyAni tatparityAgasya pratyavAyahetutvenAzAstrIyatvAt, saGkoce mAnAbhAvAt, niSiddhAni kAmyAni ca bandhahetutvAnmuktiparipanthInIti tyajyante / dhanamUlAni ca dhanatyAgAdeva tyajyante / so'yaM saMnyasya sarvakarmANItyasyArthaH, ayameva hi saMnyAsapadArthaH, tathA ca zrIbhagavadgItA kAmyAnAM karmaNAM nyAsaM saMnyAsaM kavayo viduH / niyatasya tu saMnyAsaH karmaNo nopapadyate / mohAttasya parityAgastAmasaH parikIrtitaH // tattvajJAnaM dharmadvArA muktisAdhanaM vihitatvena dharmajanakatvAditi dharmasyaiva prAdhAnyam / sa ca dharmo muktyaiva phalena nAzyata iti kecit / tanna / mithyAjJAnanivRttyA dRSTadvAreNaivopapattAvadRSTakalpanAnavakAzAt / anyathA bheSajAdiSvapi tathA syAt / evaJca tatraiva vihitatvasya vyabhicAraH / adharmano kSaya karavA tenuM pAlana karavAmAM Ave che. uttarapakSa -A mata grAhya nathI, kAraNa ke karma tattvajJAnanuM aMga che, evuM mAnavAvALAM pakSamAM karma apUrvanA mAdhyamathI muktinuM kAraNa thAya che. kAraNa ke pApadhvaMsanI kalpanAnI apekSAe laghu che, tethI je karma upanIta mAtra vyaktionA kartavyanA rUpamAM vihita che, evA saMdhyopAsanAdi karma badhA mokSArthIone mATe avazya kartavya che, teno tyAga pApanuM kAraNa hovAthI te azAstrIya che, tethI teno tyAga karavAmAM koI pramANa nathI. niSiddha karma tathA kAmyakarma baMdhananuM kAraNa hovAthI muktinA zatru che, tethI teno tyAga karavAmAM Ave che. dhananA kAraNono tyAga dhanathI ja thAya che. mA 4 "sannasya sarvakarmANi" no artha cha. mA 4 saMnyAsa. pArtha cha. 4bha zrImadabhagavatamai DevAyuM che. kAmya karmanA tyAgane vidvAna saMnyAsa kahe che, nitya karmono tyAga saMnyAsa nathI. ajJAnavaza teno tyAga tAmasa kahevAyo che." prazna :-tattvajJAna dharmanA dvArA muktinuM sAdhana che. vidhi pratipAdita thavAthI te dharmanuM kAraNa che, tethI dharma ja mukhya che. te dharma mukti rUpI phaLanA utpanna thavAthI naSTa thaI jAya che, evo keTalAka vidvAnono mata che. uttara :-te ucita nathI. kAraNa ke mithyAjJAna naSTa thavAthI iSTa upAyathI ja te saMbhava che, tethI aSTanI kalpanAno koI avasara nathI. anyathA auSadhi AdimAM adRSTa dvArA phaLanI kalpanA karavI paDaze. A prakAre tenAmAM ja vihitatvano vyabhicAra che. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH ( rU2 ) atra vanti--saMsArajANovameLa jAryovAnmokSaH, vajra tattvajnyaanmaatraadev mithyAjJAnocchedAdapavargaH tatra na tasya karmasahakAritvam mithyAjJAnonmUlane karmavinAkRtasyaiva tasya diGmohAdau hetutvAvadhAraNAt karmaNAmapavargahetutAzrutizca tattvajJAnadvArApyupapadyate sAkSAttasyAzruteH / tattvajJAnavatazcAdhikAre nityAkaraNe'pi doSAbhAvena pratyavAyAbhAvopapatteH / anyathA bhogArthaM vihita-niSiddhAcaraNena dharmAdharmotpattau mokSAbhAvaprasaGgaH / 116 (34) nanu tattattIrthamahAdAna - snAna- kAzImaraNAdikarmaNAM tattvajJAnanairapekSyeNa muktahetutvaM zrUyate tatkathaM tattvajJAnameva taddhetuH ? / na ca teSAM tattvajJAnameva vyApAraH, anupadaM tattvajJAnAnutpAdAdadRSTadvArA taddhetutvaM vAcyam, tathA cApavargakAraNamevAdRSTaM kalpatAM lAghavAt / na ca tattvajJAnapratibandhakAdharmanAza eva teSAM vyApAraH, pratibandhakaduritadhvaMsato'pUrvasya laghutvAt / atha tattatkarmaNAmananugamAt kathaM muktiranugatA duHkhadhvaMse prakArAbhAvAditi cet / na / guNanAze samavAyyasamavAyinAza virodhiguNAnAM nAzakatvaniyamAt / ( zaM) tattannAzavizeSe tu tattaddheturiti cet, tarhi (33) ahIMyA kahe che ke-saMsAranA kAraNanA vinAza kramathI tenA kArya du:khano vinAza thavAthI mokSa thAya che. A rIte kevaLa tattvajJAnathI mithyAjJAnano vinAza thavAthI apavarga thAya che. tenAmAM karma sahakArI nathI. mithyAjJAnanA vinAzamAM karma vagara ja te kAraNa che. divohAdimAM tenI avadhAraNA thAya che. ane karmane apavarganuM kAraNa batAvavAvALI zruti tattvajJAna dvArA tenI kAraNatAno svIkAra karavAthI saMgata thAya che. zrutie tene sAkSAt kAraNa nathI batAvyuM. tattvajJAnI adhikArInA nitya karma na karavAthI paNa pratyavAya thato nathI. anyathA bhogane mATe vihita ane niSiddha AcaraNathI dharma ane adharmanI utpatti thavAthI mokSAbhAvano prasaMga thaze. (34) pUrvapakSa :-ahIMyA prazna e che ke--te te tIrtha mahAdAna, snAna, kAzIma2Na vagere karmone tatvajJAna vagara ja mokSanuM kAraNa batAvavAmAM AvyA che to tattvajJAna ja kaI rIte muktinuM kAraNa che ? prazna :-ane tattvajJAna teno vyApAra che. uttara H--te paNa nathI kahI zakatA. turaMta tenA pachI tattvajJAna utpanna na thavAthI adRSTanA dvArA ja tene kAraNa mAnavuM paDaze. A rIte adRSTane ja mokSanuM kAraNa mAnIe temAM lAghava paNa che, ane tattvajJAna virodhI adharma nAza ja teno vyApAra nathI, kAraNa ke - pratibaMdhaka pApadhvaMsanI apekSAe apUrva laghu che. prazna :-pratyeka karma bhinna thavAthI mukti eka kaI rIte che, duHkhaUsamAM to bheda nathI. uttara H-A kathana paNa yogya nathI, kAraNa ke 'guNano nAza samavAyI asamavAyI Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 117 tattadduHkhadhvaMse tattatkarmaNAmapi tathAtvamastu, tavApi tattvajJAne tatpratibandhakaduritadhvaMse cAnanugatAnAmeva tattatkarmaNAM janakatvam, mumukSumuddizya vihitatvaM vAnugatamastIti veta na (35) jJAna-karmaNonirapekSakAraNatAzravaNAt vrIhi-yavavadvikalpa eva / nirapekSaikasAdhanAvaruddhe'parasAdhanAvaruddhe'parasAdhanAnvayo na vikalpamantareNa sambhavati AkAGkSAvirahAditi nyAyAt / sAhityabodhakaM vinaikaM pratyanekasya hetutA yatra zabdena bodhyate tatra vikalpenAnvayo yathA vrIhi-yavayoriti vyutpattervA / (36) vastutastu dRDhabhUmisavAsanamithyAjJAnonmUlanaM vinA na mokSa ityubhayasiddham, tAdRzamithyAjJAnanAze cAnvayavyatirekAbhyAM tattvajJAnakAraNamavadhAritamato na tena vinA sa iti tatrApi tattvajJAnamAvazyakam / yadyapi mithyAjJAnanAze virodhiguNasyaiva hetutvam, tathApi mithyAjJAnaprAgabhAvAsahavRttimithyAjJAnadhvaMsasya tadekasAdhyatvam |"aatmaa jJAtavyo kAraNonA nAzathI tathA virodhI guNanI utpattithI thAya che' A niyama che. prazna :-te-te guNanA nAzamAM te te kAraNono nAza hetu che, jo ema kahIe to. uttara -te te prakAranA duHkha nAzamAM te te prakAranA karma kAraNa che. ApanA matamAM paNa tattvajJAnane mATe tathA tenA virodhI pApadhvaMsane mATe paNa aneka prakAranA bhinna-bhinna karma kAraNa thAya che. te anugata che ane mumukSunA uddezyathI "kathana thavuM" A anugata che. (35) uttarapakSa -paraMtu A vAta sAcI nathI, kAraNa ke jJAna ane karma eka bIjAnA nirapekSa kAraNa kahevAyA che. jevI rIte vrIhi ane yava vikalpathI yoganA kAraNe thAya che, tevI rIte ja nirapekSa eka sAdhananA rahevAthI, apara sAdhananA avaraddha thavAthI, apara sAdhanano upayoga | vagara saMbhava nathI. kAraNa ke AkAMkSA nathI, A ja nyAya che. athavA sAhitya batAvavAvALA nA eka kAryane mATe aneka kAraNa jayAre batAvavAmAM Ave che, tyAre vikalpathI anvaya thAya che, jevI rIte vrIhithI athavA yavathI. (36) vastutaH daDhabhUmivALI vAsanAnI sAthe je mithyAjJAna che, tenA vinAza vagara mokSa saMbhava nathI, A vAta ubhayapakSane mAnya che-te prakAranA mithyAjJAnanA nAzane mATe anvaya ane vyatirekanAM AdhAre tattvajJAnane kAraNe siddha karavAmAM AvyuM che. tethI tenA vinA mokSa nathI thaI zakato nathI. karma sthale paNa tattvajJAna Avazyaka che. prazna :-jo ke mithyAjJAnano nAza virodhI guNathI ja thAya che. uttara :-chatAM paNa mithyAjJAnanA prAgabhAvanI sAthe na rahevAvALA mithyAjJAnano dhvasa tattvajJAna mAtrathI ja utpanna thAya che. "mAtmA jJAtavyo ne ! punarAvartata" | A zruti tattvajJAnane ja mokSane mATe kAraNa batAve Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 muktivAdaH na sa punarAvarttate" iti zrutermokSaM prati tattvajJAnasya hetutvAvadhAraNAcca "tameva viditvA'timRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya" iti zrutyA tattvajJAnaM vinA na mokSaH kintu tasminsatyeveti pratipAdanAcca / anyathA svargAdau na zarIrAdayaH kalpyeran / karmaNAM tattvajJAnadvArApi muktijanakatvasambhavAt, pramANavato gauravaJca na doSAya / (37) karmaNAM tattvajJAnavizeSa eva janakatvaM ato na tatrAnanugamo doSAya / vArANasImaraNasya tattvajJAnaphalakatvamAgamAdevAvagamyate / tattvajJAnAdadattaphalAnyeva karmANi prAyazcittAdiva vinazyanti, ananyathAsiddhazabdabalAt / na ca prAyazcittasya duritotpattinimittakatvaM, pApanAzaphalazravaNAt / ata eva na brahmahatyAdInAM prAyazcittaduHkhameva phalam, narakaphalazrutivirodhAt prAyazcittavidhivaiyarthyAcca, duHkhaikaphalatvena tatrApravRtteH / nApi karmAntarAdhikAra eva phalam, mahApAtakAtirikte'nadhikArAbhAvAd anyathA yatkiJcitpApavato'kRtaprAyazcittatvenAnadhikArApatteH / prANAntike tadabhAvAcca / zrUyate hi bhidyate hRdayagranthizchidyante sarvasaMzayAH / kSIyante cAsya karmANi tasmindRSTe parAtmani // smRtizca cha, tathA tameva viditvAtimRtyumeti nAnyaH panthA vidyate ayanAya - mA zruti cha tatpazAna vagara mokSa nathI thato. paraMtu tenA thavAthI ja thAya che, anyathA svargAdimAM zarIrAdinI kalpanA nahIM karavI paDe. karma tattvajJAnanAM dvArA paNa muktinuM kAraNa thaI zake che, pramANa rahevAthI gaurava hoSa nathI. (37) karma vizeSa tattvajJAnanAM kAraNa che, AthI tenAmAM ekarUpatA na hovI, e doSa nathI. vArANasI maraNa tattvajJAnanuM kAraNa che, A AgamathI ja avagata thAya che. tattvajJAnathI jenuM phaLa utpanna nathI thayuM evA karma prAyazcitAdinI jema ja vinaSTa thAya che. kAraNa ke - kAraNanA lakSaNamAM anyathAsiddha zabdano prayoga karavAmAM Avyo che. prAyazcitAdi duritanI utpatinA kAraNa nathI, kAraNa ke - prayAzcitathI duritano nAza thAya che, e sAMbhaLavAmAM AvyuM che, tethI brahmahatyA ityAdinuM prAyazcitaduHkha ja phaLa nathI kAraNa ke - naraka phaLane batAvavAvALI zrutinI sAthe virodha che ane prAyazcitanuM vidhAna vyartha thavAnI Apati che. duHkha ja tenuM phaLa hovAthI temAM pravRtti thatI nathI. prAyazcittanuM phaLa bIjA karmomAM adhikAra nathI, kAraNa ke - mahApAtakathI bhinnamAM anadhikArano abhAva che, anyathA koI eka pApanA rahevAthI jeNe prAyazcitta nathI karyuM te badhAM karmomAM anadhikArI thaI jaze. ane prANAntika prAyazcitamAM teno abhAva che, kAraNa ke sAMbhaLavAmAM AvyuM che te paramAtmAne joIne ja hRdayanI graMthIono bheda thaI jAya che, sarva saMzayono cheda thaI 2Iya cha, bhano kSaya tha ya che." Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 119 jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute'rjuna ! iti / (38) "nAbhuktaM kSIyate karma' ityatra ca prAyazcittAdismRtitaH saGkocasyAvazyakatvena zabdabodhitanAzakAnAzyakarmaparatvaM lAghavAt, na tu tattadanyakarmaparatvaM gauravAt, pApapuNyakSayahetUnAM bahutaratvAt / jJAnasya nAzakatvaM zabdabodhyamityuktam / atha bhasmasAtpadasya lAkSaNikatvena yathA vahnaH paramparayA bhasma tathA jJAnAtkarmakSaya ityarthaH / tathA ca nAbhuktaM kSIyate karmeti smRtirutsargato bhogenaiva kSayamAha, ananyathAsiddhaprAyazcittavidhinA sA bAdhyate, jJAnanAzyatvaJca bhogadvArApi sambhavatItyabAdhe sambhavati bAdhakalpanA neti cet / na / karmaNo bhoganAzyatve jJAnasyAnAzakatvAt / na hi bhogastattvajJAnavyApAraH, tathA'zravaNAt, tena vinApi karmaNa eva tadupapattezca / karmaNo bhoganAzyatve tattvajJAnAnupayogAt / / (39) yattu nAbhuktamiti smRtivirodhena kSIyanta ityAdizruteranyathA varNanam / tanna / smRteH pratyakSavedabodhitatvena viruddhArthakavedAnanumApakatvAt / (zaM) smRti paNa kahe che- arjuna, zAna mani sarva ne bhasmAsAta 42 je." (38) "nAbhuktaM kSIyate karma" maDIyA prAyazcitta smRtimIno saMoya Avazya DovAthI, "zabdathI kahevAyelA nAzaka ane nAzya karma" A artha grahaNa karavAmAM lAghava che. "te tethI bhinna evAM karma" - evo artha na levo joIe. kAraNa ke temAM gaurava che. kAraNa ke pApa ane puNya kSaya 42vAne bhATe mane // 29 // cha. zAnana nAza DovU za% (zruti)thI zata thAya cha, mema. (paDeai) vAyuM che. prazna :-maDIyA 'bhasmasAt" 54no lakSa artha rIne 4 rIte. agnithI paraMparAe bhasma thAya che, te ja rIte jJAnathI paNa paraMparAthI karmakSaya thAya che." A artha che. A 53 "nAbhuktaM kSIyate karma" mA smRti utsathi bhogathI 4 kSaya thAya cha sebha satAve che. te ananyathAsiddha prAyazcitanuM vidhAna karavAvALI smRtithI bAdhita thAya che. (karmono) jJAnathI nAza thavo, bhoga dvArA paNa thaI zake che. A prakArathI abAdha jyAre saMbhava che. to bAdhanI kalpanA na karavI joIe. uttara :-A kathana paNa sarvathA yogya nathI, kAraNa ke bhoga tattvajJAnano vyApAra nathI, kyAMya paNa evuM nathI kahevAyuM ke - tenA vagara karmathI ja bhoganI upapatti thaI zake che. karma bhogathI naSTa thavAthI tattvajJAna tenAM mATe koI paNa prakArathI upayogI nathI. (38) prazna :-4 cha - "nAbhukta" mA smRtinA sAthe. virodha thavAthI "kSIyate" ityAdi zrutinuM anya rIte arthaghaTana che. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 muktivAdaH vAmadevasaubhari-prabhRtInAM kAyavyUhazravaNAttatvajJAnena kAyavyUhamutpAdya bhogadvArA karmakSaya iti cet / na / tapaHprabhAvAdeva tattvajJAnAnutpAde'pi kAyavyUhasambhavAt / bhogajananArthaJca karmabhiravazyaM tattatkAyaniSpAdanamiti na tatra tattvajJAnopayogaH, yaugapadyaJca kAyAnAM tajjanakakarmasvabhAvAt tapaHsvabhAvAdvA / na ca jJAnaM bhogadvArA karmanAzakaM ityuktam / (40) etenAgamayoH parasparavirodhAt anirNaye vimatipadaM karma bhoganAzyaM prAyazcittAdyanAzyatve sati karmatvAt bhuktabhujyamAnakarmavadityanumAnAnnirNaya itya pAstam / jJAnasya prAyazcittatulyatvenAprayojakatvAt, zrutibAdhitatvAcca, zabdabodhitanAzakAnAzyatvasyopAdhitvAcca, akRtapradhAnena kRtapradhAnena cAGgApUrveNa vyabhicArAcca, tasya pradhAnayAgAdinAzyatvAt / na ca tasyApi yAgasyeva svargaphalakatvamiti tannAzyatvameva adhikRtAdhikAre'pi svargakAmasyAdhikArAd, anyathA niSphale'pravRtteriti vAcyam / svargaphalatve'GgatvavirodhAt / pravRttizca phlvdyaagaarthityaa| taduktam, 'pradhAne rAgAdaGge vaidhIti' / uttara -A barAbara nathI, kAraNa ke smRti pratyakSa vedathI bodhita hovAthI viruddhArthanA vedanI anumApaka thaI zakatI nathI. prazna -vAmadeva saubhari prabhUti lokonA kAyavUhanA viSayamAM sAMbhaLavAthI tattvajJAnathI kAyavUha karIne bhoga dvArA karmakSaya thAya che. prazna :-A mata paNa yogya nathI, kAraNa ke tapanA prabhAvathI tattvajJAna vagara kAyavUha saMbhavita che. bhogane mATe karmothI, te-te prakAranA zarIranI utpatti avazya thavI joIe. tenA mATe tattvajJAnanI koI upayogitA nathI. zarIronuM eka sAthe hovuM ene pedA karavAvALA karmonA svabhAvathI ke tapanA svabhAvathI che. ane jJAna bhoga dvArA karma nAzaka nathI. ema kahevAyuM che. (40) prazna -tenAthI--e Agamono paraspara virodha thavAthI nirNaya na thavAthI matabheda viSaya karma, bhogathI naSTa thAya che, kAraNa ke prAyazcitAdithI naSTa na thavA vALA karma che, jema ke, bhakta ane bhujayamAna karma. A anumAnathI teno nirNaya thAya che uttara :-A mata khaMDita thAya che. kAraNa ke prAyazcittanI jema thavAthI aprayojaka tathA zrutithI bAdhita che, tathA zabdathI jJAta nAzaka-anAzyatva upAdhi che, ane amRtapradhAna tathA kRtapradhAna aMgApUrvamAM vyabhicAra che kAraNa ke te pradhAna yAgathI ja naSTa thAya che. prazna -ema na kahevuM joIe ke yAganI jema ja aMgayoganuM phaLa paNa svarga ja che ane tenAthI ja teno nAza thAya che. adhikRtane adhikAra thavAthI paNa svarga kAmanAvALA ja tenA adhikArI che. anyathA niSphaLamAM pravRtti thAya che, te ja kahevAyuM che - "pradhAnamAM icchA thavAthI aMga vaidha (yogya-mAnya) che." Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH 121 ( 41 ) nanu ' tAvadevAsya ciraM yAvanna vimokSaH atha sampatsyate kaivalyena' iti zruteH tAvadevAsyotpannatattvajJAnasya ciraM vilambaH yAvannotpannakarmaNo vimokSaH atha sampatsyate kaivalyenetyatra bhogena kSapayitvA iti zeSaH / na ca zeSe mAnAbhAvaH, satyapi vijJAne karmAvasthAne klRptasAmarthyasya bhogasyaiva nAzakatvenAkSepAditi cet / na / tattvajJAne sati tattvajJAnadazAyAM na mokSaH kintu tadagrimakSaNa ityArthatvenApyupapatteH / (42) yattu akRtapradhAnAGgApUrvAbhiprAyametat jJAnAgniH sarvakarmANItyAdi teSAM kAryANAM nAzakAntarAbhAvAditi / tanna / pradhAnArthitayA klRptAnAM tadabhAve tatsAmagryasiddheH, tatsattve'pi sarvakarmapadasya karmAntaraparigrAhakasya saGkoce mAnAbhAvAt / yadapi bhasmasAtkaraNAdinA phalAjanakatvamucyate tattvajJAnAtkRta vihitaM karma na phalAyeti / tathA ca zrutiH, tadyathA " puSkarapalAzenApaH zliSyante " ityAdi / tadapi na / na hi bhasmasAtkaraNaM kSayazcAnutpattirucyate / na ca lakSaNA, mukhye bAdhakAbhAvAditi / ** (41) pUrvapakSa ''tAvanevAsya ciraM yAvanna vimokSa: graMtha sampratye vaivalyena'' A zrutithI prApta thAya che ke, ''tyAM sudhI ja tattvajJAnInA mokSamAM vilaMba che, jyAM sudhI utpanna karmano mokSa nathI thaI jato, pazcAt (pachI) tene kaivalya prApta thaI jAya che. ahIMyA 'bhoga dvArA kSaya karIne' A zeSa bhAganI kalpanA karavI joIe. prazna :-zeSabhAgamAM koI pramANa nathI. uttara H-tattvajJAna thavAthI paNa karmanAM vidyamAna thavAthI sAmarthyavAna bhogane ja nAzakanA rUpamAM mAnavo joIe. (uttara pakSa) evuM kathana yogya nathI, kAraNa ke tattvajJAna thavAthI tattvajJAnanI avasthAmAM mokSa thato nathI, tenI agrima kSaNamAM thAya che. uparyukta zrutino A artha paNa grahaNa karI zakAya che. (42) prazna :-A mata che ke akRta prAdhAnAMgApUrvanA abhiprAyathI ''jJAnAgni: svargALi'' A kahevAyuM che. tenAM karmo (apUrva)no nAzaka anya koI nathI. uttara H--te yogya nathI. pradhAnane mATe karelA aMgono abhAva thavAthI tenI sAmagrI ja - siddha nahIM thAya, tenA rahevAthI paNa karma pada karmAntaranuM bodhaka che. A prakArano saMkoca karavAmAM koI pramANa nathI. prazna :-je paNa--bhasmasAtkaraNano artha ''phaLano janaka na hovuM'' A kahevAya che, teno artha A che ke - ''tattvajJAna thayA pachI kareluM vaidha (mAnya-yogya) karma paNa phaLajanaka thatuM nathI.'' tevI ja rIte zruti che. ''kamaLanA patrone jaLa lAgatAM te bhIMjavI zakatAM nathI." ityAdi uttara H--te paNa grAhya nathI. kAraNa ke bhasmasAtkaraNa athavA kSayano artha ''anutpatti'' nathI ane ahIMyA lakSaNA paNa nathI kAraNa ke mukhya artha grahaNa karavAmAM koI bAdhaka nathI. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 muktivAdaH (43) ucyate / karmaNo bhoganAzyatve'pi jJAnasya karmanAzakatvam, bhogasya tattvajJAnavyApAratvAt / na ca bhogamAtrasyaiva karmanAze sAmarthyAttattvajJAnavyabhicAraH, karmaprAgabhAvAsahavRttikarmanAze yugapatkarmabhoge vA'vyabhicArAt / ata evAnumAnenAgamabAdhAprayojakatvena ca zrutivAkyazeSe mAnAbhAvaH / utpannatattvajJAnasyApavargavilambopapAdanArthaM uktarItyA bhogasyaivAkSepAditi, tadasyApavargasya paramapuruSArthasya zrutisiddhaM kAraNamanumAnamiti viviktam // iti zrImahAmahopAdhyAya-zrIgaDezaviracite tattvacintAmaNau anumAnAkhyadvitIyakhaNDe IzvarAnumAnam / samAptaJca dvitIyamanumAnakhaNDam // (43) AnA para kahevAya che-karma bhogathI naSTa thavAthI paNa jJAna karmanuM nAzaka che. kAraNa ke bhoga tattvajJAnano vyApAra che. bhoga mAtra ja karmanA nAzaka thavAthI tattvajJAnamAM vyabhicAra che, evuM nathI, kAraNa ke karma prAgabhAvanI sAthe na rahevAvALA karmanAzamAM athavA eka sAthe karmabhoga thavAmAM vyabhicAra nathI. tethI anumAnathI AgamabAdhA prayojakanA rUpamAM zrutivAkyanA bhAgamAM koI pramANa nathI. utpanna tattvajJAnavALAne apavarganI prAptinA vilaMbanAM kAraNanA rUpamAM bhogano ja AkSepa karavAmAM Ave che. A prakAre) te parama puruSArtha apavarganuM zrutisiddha kAraNa anumAna che, tenI vivecanA karavAmAM AvI che. A prakAre mahAmahopAdhyAya zrI gaMgeza viracita tattvacintAmaNinA anumAnanAmaka dvitIya khaMDamAM IzvarAnumAna samApta thayuM. ane dvitIya anumAnakhaMDa samApta thayo. * prastuta anuvAdanI javAbadArI anuvAdakanI che. Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (nyAyAlokagataH ) kartA : upA. zrI yazovi. gaNivara anuvAda: munizrI yazovi. gaNivara Page #155 -------------------------------------------------------------------------- Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH (1) praNamya paramAtmAnaM jagadAnandadAyinam / ___ nyAyAlokaM vitanute dhImAn nyAyavizAradaH // 1 // prItidAyinI (gurjaravyAkhyA) (1) mahopAdhyAya nyAyAcArya yazovijayajI gaNivarya "prakhya paramAtmAna' ityAdi kahIne 'nyAyAloka' nAmanA grantharatnanuM maMgalAcaraNa kare che. Adya zlokano sAmAnya artha A rIte che- jagatane AnaMda ApanAra paramAtmAne namaskAra karIne buddhimAna nyAyavizArada nyAyAloka nAmanA graMthanI racanA kare che. maMgalazloka vizeSArtha ziSTa puruSa koI paNa kAryanI zarUAtamAM te kAryanI nirvighna samApti mATe maMgalAcaraNa kare che. graMthakAra mahopAdhyAyajI mahArAja paNa A ziSTAcAranA pAlana mATe potAnA iSTadeva paramAtmAne namaskAra kare che, je maMgalasvarUpa che. A maMgalAcaraNa granthakAranI AstikatAnuM pratika paNa che. kaivalyalakSmInI prApti pachI vacanAtizayasaMpanna paramAtmA mokSapuruSArthapradhAna dezanA dvArA nikaTamuktigAmI bhavyAtmAone to paramAnaMda Ape ja che. paraMtu potAnI aparyApta avasthAmAM paNa tIrthaMkara paramAtmA narakAdinA jIvone AnaMda Ape che-upakAra kare che. AvuM advitIya aciMtya sAmarthya mAtra paramAtmAmAM ja hoya che. AthI sarva jIvone AnaMdadAyI evA paramAtmAne graMthaprAraMbhamAM karAyela namaskAra yogya ja che ane sarvavighnanAzaka paNa che-Ama phalita thAya che. maMgala zlokanA uttarArdhamAM nyAyAloka nAmanA granthane karavAnI pratijJAno ullekha karavAmAM Avela che ane abhidheyano nirdeza paNa karavAmAM Avela che. abhidheyane viSayasvarUpa anubaMdha paNa kahe che. anubaMdhano artha che vipayajJAnadArI rAtre pravartavaH | arthAt je potAnuM jJAna karAvavA dvArA zAstramAM pravartana karAve te anubaMdha kahevAya che. zAstranA viSayanuM jJAna thavAthI te viSayanA arthI samartha zrotA ane pAThaka vivakSita zAstramAM pravRtti kare che. AthI abhidheya anubaMdhasvarUpa kahevAya che. viSaya, saMbaMdha, adhikArI ane prayojana-A cAra anubaMdhanA bheda che. ahIM viSayasvarUpa anubaMdhanuM zabdataH grahaNa karavAmAM Avela che ane zeSa traNa anubaMdha sAmarthyagamya che. potAnA vAcyArtha sAthe A granthano abhidheya-abhidhAyakabhAva saMbaMdha che, jene vAcya-vAcakabhAva saMbaMdha paNa kahe che abhidheyArthanA jijJAsu ane samartha vidvAn zrotA athavA pAThaka ahIM adhikArI che-A arthataH jaNAya che. graMthakAranuM sAkSAt prayojana che-jijJAsu adhikRta zrotAvarga-pAThakavRMda upara upakAra karavo tathA zrotA athavA vAcaka mahAzayanuM sAkSAt prayojana che nyAyAloka graMthanA abhidheyArthanA jJAnanI prApti. graMthakAra ane zrotA yA vAcaka bannenuM paraMpara prayojana che mokSaprApti. A vAta paNa sAmarthyagamya che. jo ke zrImadjIe zabdataH sAkSAt phakta Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 muktivAdaH (2) iha khalu sakaladuHkhajihAsayA paramAnandasampattaye ca muktyupAyeSu pravarttamAnA dRzyante munayaH / tatra keyaM muktiH ? samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvA'sahavRttiduHkhadhvaMsa iti naiyAyikAdayaH / abhidheyAtmaka eka anubaMdhanuM ja pratipAdana karyuM che chatAM takSmaNe tatsanAtIyof Jdyate nyAyathI anubaMdhasajAtIya saMbaMdha, adhikArI ane prayojananuM paNa arthataH pratipAdana thaI gayuM-AvuM samajAya che. A rIte anubaMdha catuTyanuM jJAna thavAthI adhikRta vyaktinI prastuta granthamAM pravRtti sukara bane che. maMgala zlokanA caturtha pAdamAM 'dhImAna cAvizAra:' A rIte graMthakAre potAno viziSTa ullekha karelo che. seMkaDo graMthanA racayitA zrImad mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAjAnA buddhivaibhavanI to zuM vAta karavI ? kAzImAM 700 vidyArthIone bhaNAvatA bhaTTArakajI pAse jyAre graMthakAra zrImadjI adhyayanamAM magna hatA, te samaye kAzImAM eka mahAvAdI saMnyAsIe vAda mATe kAzInA vidvAnone AhvAna ApyuM. vAdamAM dhuraMdhara paMDito paNa jayAre hArI gayA tyAre bhaTTArakanI najara prastuta graMthakAra zrImadjI upara sthira thaI. zrImad jayavijayajI mahArAje jaMgI mAnavamedanI vacce paMDitonI vAdasabhAmAM gurukRpAnA aciMtya prabhAvathI syAdvAdayukti dvArA e mahAvAdI saMnyAsIne harAvyo. anekAMtadarzananI jayapatAkAne kAzInA vizAla gaganAMgaNamAM laherAvanAra zrImad janavijayajI mahArAjane atyaMta sanmAnapUrvaka kAzInA vidvAnoe 'nyAyavizArada' birudathI vibhUSita karyA. A atimahattvapUrNa satya ghaTanAnuM digdarzana potAnA viziSTa ullekha dvArA zrImadjIe ahIM karela che. pratimAzataka granthanA ane nyAyakhaMDakhAdya granthanA cheDe A sAttvika satya ghaTanAne zrImadjIe A rIte Alekhela che ke "pUrva cAvizAradutvavindra jANyAM pratta vRdha:.dhanya che mahAmahopAdhyAyajInI prakRSTa pratibhA ane garavI gurubhaktine. (2) rU80 | vAstavamAM A jagatamAM sarva du:khanI nivRttinI icchAthI ane paramAnandasvarUpa AtmavaibhavanI prAptinA uddezathI muktinA upAyomAM pravRtti karanArA paramarSio dekhAya che. kevala duHkhanI nivRtti ke phakta sukhanI prApti prAjJa puruSone kAmya hotI nathI. kAraNa ke e bemAMthI ekanI prApti na thAya to anyanI prApti atyanta phalavAnuM banatI nathI. koI buddhimAna mUrchA, behozI vagereno prApti mATe puruSArtha karato nathI. tethI siddha thAya che ke kevala du:khAbhAva kAmya nathI. temaja svAdiSTa madhura gulAbajAMbu khAtI vakhate temAMthI koI kAMkarI nIkaLe to gulAbajAMbunA rasAsvAdanI majA marI jAya che. tethI tenuM sukha paNa kAmya nathI hotuM ke je du:khathI mizrita hoya-A paNa siddha thAya che. AthI paramarSionI pravRttinI uddezya koTimAM sakaladuHkhanivRtti ane paramAnaMdaprApti banneno samAveza anivArya che. dvividha uddezyavALI paramarSionI muktiupAyaviSayaka pravRttinA ghaTakasvarUpe abhimata muktipadArtha zuM che ? A prazna para ahIM mImAMsA thaI rahI che. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 127 pramANaJcAtra duHkhasantatiratyantamucchidyate santatitvAt, pradIpasantativaditi prAJcaH / tadasat, santatiH khalvekajAtIyamanekaM vastu / tatraikajAtIyatvaM yadi sattvAdinA tadA manasA vyabhicArAt / yadi ca guNatva-duHkhatvAdinA, tadA dRSTAnte sAdhanavaikalyaprasaGgAt / naiyAyikasaMmata mokSanI samIkSA samaya / naiyAyika vagere vidvAnono mata evo che ke-je duHkhadhvaMsa potAnA samAnAdhikaraNa du:khaprAgabhAvano asahavartI asamAnakAlika hoya te duHkhadhvaMsa ja mokSapadArtha che. mokSapadArthanI AvI paribhASA anusAra je du:khavinAza aMtima haze te ja mokSa banI zakaze, kAraNa ke te caramaduHkhadhvasanA adhikaraNIbhUta AtmAmAM tyAra pachI anya duHkha utpanna nahIM thAya. spaSTa ja che ke anya duHkhanivRtti ja evI haze je svasamAnAdhikaraNa pUrvavartI duHkhaprAgabhAvanI samAnAdhikaraNa nahi hoya. je du:khadhvaMsa carama nahi hoya, tenI utpatti bAda tenA adhikaraNa AtmAmAM anya duHkhadhvaMsa utpanna thaze. AthI acarama duHkhadhvaMsa svasamAnAdhikaraNa duHkhaprAgabhAvanuM sahavartI =samakAlIna ja haze, kAraNa ke acarama duHkhanivRttinI utpatti bAda duHkhadhvasanI utpatti mATe du:khanI utpatti Avazyaka che. duHkhanI utpatti vinA to duHkhadhvasanI utpatti paNa azakya ja che. anya duHkhanI utpatti tyAre ja saMbhavI zake, jo duHkhadhvaMsanA samaye tenA adhikaraNa banelA AtmAmAM duHkhaprAgabhAva rahelo hoya. duHkhaprAgabhAva e duHkhano janaka che. A to prasiddha prAthamika taiyAyikasiddhAnta che. pradarzita muktipadArthanI siddhi anumAna pramANathI thaI zake che. A rahyuM te anumAna pramANa-duHkhasaMtati atyaMta uccheda pAme che, kAraNa ke te saMtati che. je je saMtati hoya che te te avazya atyaMta uccheda = vinAza pAme che, jema ke pradIpasaMtati. duHkhasaMtati paNa saMtati hovAnA kAraNe avazya kyAreka to atyaMta naSTa = nAzapratiyogI banaze. ema siddha thAya che. A prAcIna naiyAyikono mata che. tattva | paraMtu zrImad mahopAdhyAyajI mahArAja prAcIna naiyAyikonuM khaMDana karatA kahe che ke-atyaMtaduHkhadhvasasAdhaka anumAna pramANamAM heturUpe je sattatitvanuM pratipAdana karAyela che teno Azraya saMtatipadArtha ekajAtIya aneka vastu svarUpa che. kevala aneka vastune saMtati kahevAmAM Ave to ghaTa, paTa, maTha, jala, agni vagere aneka vijAtIya vastuomAM saMtatitva mAnavAnI Apatti Ave. tenA nivAraNa mATe saMtatipadArthanA zarIramAM ekajAtIyata=sajAtIyatvano niveza Avazyaka che. paraMtu ahIM eka samasyA upasthita thAya che ke "ekajAtIyatva=ekajAtimattva kaI jAtinI apekSAe mAnya karavuM?' sattva, dravyatva Adi jAtinI apekSAe ekajAtIyatvanI vivakSA karavAmAM Ave to saMtatitvapadano artha evo phalita thaze ke sattva Adi jAti AzrayIbhUta anekavastutva, arthAt sattva, dravyatva Adi jAtino Azraya hote chate aneka vastutva hovuM te ja saMtatitvanI hayAti. AvA saMtatitvane hetusvarUpe mAnya karavAmAM Ave to uparokta anumAnamAM darzita hetu, mana Adi nitya dravyamAM vyabhicAra doSathI dUSita thaze. AnuM kAraNa e che ke mana Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 muktivAdaH (3) AtmakAlAnyavRttidhvaMsapratiyogyavRttiduHkhatvaM duHkhaprAgabhAvAnadhikaraNavRttidhvaMsapratiyogivRtti kAryamAtravRttidharmatvAt pradIpatvavaditi sarvamuktisiddhau vagere dravya sattAjAtiviziSTa paNa che, aneka paNa che ane vastusvarUpa paNa che. AthI sattAviziSTa aneka vastutvasvarUpa sattatitva hetu mana AdimAM rahe che. paraMtu mana vagere atyaMta uccheda pAmatAM nathI. uparokta hetu hovA chatAM atyaMta dhvasathI nirUpita pratiyogitAsvarUpa sAdhya nahIM hovAthI vyabhicAra doSa spaSTa ja che. yadri vaM0 | darzita vyabhicAra doSanA nivAraNa mATe prAcIna naiyAyika jo ema kahe kesattatinA ghaTakasvarUpe je sAjAtya levAnuM che te sattA vagere vyApaka jAtinI apekSAe nahIM paNa guNatva, duHkhatva vagere vyApya jAtinI apekSAe vivakSita che. mana vagere nitya dravyamAM sattA vagere para jAti bhale rahetI hoya paraMtu guNatva, duHkhatva vagere apara jAti to rahetI nathI. tethI guNatva, duHkhatva Adi jAtiviziSTa aneka vastutvasvarUpa sattatitva mana vageremAM nahIM rahe. mATe vyabhicAranI saMbhAvanA ja marI paravAraze. hetu ja jayAM raheto na hoya tyAM vyabhicAra doSanI bAMga pokAravI bogasa che." to A vAta barAbara nathI. AnuM kAraNa e che A rIte karavA jatAM to vyabhicAra-svarUpa bakaruM kADhatAM sAdhanavaikalyasvarUpa UMTa pesI javA jevI hAlata sarjAze. matalaba e che ke duHkhasaMtatimAM pradIpasaMtatinI jema atyaMta nAzyatAnI siddhi karavA mATe je sattatitva hetunuM grahaNa karela che. tene guNatva-du:khatvaAdi jAti viziSTa aneka vastutvasvarUpa mAnavAmAM Ave to vivakSita santatitva hetu pakSamAM duHkhasaMtatimAM to rahI jaze, paraMtu pradIpasantatisvarUpa udAharaNamAM nahi rahe, kAraNa ke pradIpa dravya hovAnA lIdhe pradIpasannatimAM dravyatva jAti rahI zakaze, guNatva, du:khatva vagere jAti nahIM. je hetunA baLathI udAharaNa dvArA pakSamAM sAdhyanI siddhi karavI che te hetu pakSanI jema udAharaNamAM raheto hoya to te hetumAM udAharaNanA mAdhyamathI vyAptinuM jJAna thaye chate pakSamAM abhimata sAdhyanI siddhi thaI zake. pakSa ane udAharaNamAM samAna hetu na rahe to tevA hetunA AdhAre pakSamAM abhISTa sAdhyanI siddhi thaI nA zake. mATe ja udAharaNamAM sAdhanavaikalya =pakSavRttihetusamAnahetuzUnyatA doSAtmaka manAya che. sarvajIvamuktisiddhi-vardhamAna upAdhyAya (3) Atma | tattvaciMtAmaNikAra gaMgeza upAdhyAyanA suputra vardhamAna upAdhyAya muktinI siddhi karavA mATe je anumAna rajU kare che teno AkAra Avo che-AtmA ane kAlathI anyamAM rahenAra dhvasanA pratiyogImAM nahIM rahenAra evuM du:khatva (=pakSa) duHkhanA prAgabhAvanA anadhikaraNamAM rahenAra dhvaMsanA, pratiyogImAM rahe che, kAraNa ke te (=nirUkta du:khatvasvarUpa pakSa) kAryamAtramAM rahenAra dharma che. je je dharma kAryamAtramAM =phakta kAryamAM rahe te dharma duHkhaprAgabhAvanA anadhikaraNamAM rahenAra dhvasanA pratiyogImAM rahe che, jema ke pradIpa-. pradIpa- dharma phakta kAryamAM ja rahe che, kAraNa ke dareka dIvA anitya ja hoya che. tethI ja te pradIpatva dharma du:khaprAgabhAvanA anadhikaraNa evA pradIpa avayavomAM rahenAra dhvaMsanA (=pradIpadhvasanA) pratiyogI pradIpamAM rahe Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 129 caitraduHkhAdikaM pakSIkRtya tattanmuktisAdhanamiti vardhamAnaprabhRtayaH / tadasat, aprayojakatvAt, anyathA'nabhimatasAdhyasiddharatiprasaGgAt / che. koI paNa duHkha nitya hotuM nathI. sarva duHkha vinazvara che. tethI duHkhatva dharma phakta kAryamAM rahe che. tethI ja te duHkhatva dharma evo hovo joIe ke je duHkhaprAgabhAvanA anadhikaraNamAM (AtmAmAM) rahenAra dhvaMsanA ( duHkhadhvasanA) pratiyogImAM rahe. paraMtu koI paNa AtmA jyAre saMsAramAM haze ke du:khothI pIDita haze tyAre te du:khatva dharma evo nahIM banI zake jenA AzrayanA du:khanA) dhvasano ( duHkhadhvasano) AdhAra e du:khaprAgabhAvanuM anadhikaraNa hoya, kAraNa ke dareka AtmAmAM koIne koI duHkhadhvaMsa avazya rahevAne lIdhe eka paNa AtmA saMsArI hoya to duHkhatvAzrayanA =du:khanA dhvaMsano AdhAra saMsArI AtmA banI jaze ke je du:khaprAgabhAvano paNa AdhAra ja haze. paraMtu uparokta vyAptinA AdhAre ema siddha thAya che ke duHkhatva ke kevala kAryamAM rahenAra dharma hovAne lIdhe avazya evo hovo joIe ke jenA AdhAranA dhvaMsano ( du:khadhvasano) AdhAra evo AtmA duHkhaprAgabhAvanuM anadhikaraNa ja hoya. AvuM tyAre ja saMbhavI zake jyAre sarva AtmAono mokSa thaI gayo hoya. bAkI to du:khatvAzraya pratiyogika dhvasAzraya e du:khaprAgabhAvano Azraya ja banI jAya. AthI uparokta anumAnanA baLathI sarva jIvAtmAonI mukti siddha thaI jaze. A rIte sarvajIvamukti siddha thavAne lIdhe caitrIyaduHkhatva, maitrIyaduHkhatva vagerene pakSa banAvavAthI caitra, maitra vagere jIvAtmAonI mukti paNa siddha thaI jaze. ahIM anumAnaprayoga A rIte karI zakAya ke-caitrIyaduHkhatva ke duHkhaprAgabhAvanA anadhikaraNamAM rahenAra dhvaMsanA pratiyogImAM rahe che, kAraNa ke te phakta kAryamAM rahenAra dharma che. caitrIyadu:kha kSaNika hovAthI caitrIyadu:khatva kAryamAtravRttidharmavasvarUpa hetu to nirvivAdasiddha che. ethI caitrIyadu:khatva e evuM siddha thaze ke je duHkhaprAgabhAvanA anadhikaraNamAM rahenAra dhvaMsanA pratiyogImAM raheze. caitrIyaduHkhatva to evo dharma che ke je caitrIyadu:khamAM ja rahe. tathA caitrIyadu:khadhvaMsa to caitramAM ja rahI zake che. AthI jo caitrAtmAne du:khaprAgabhAvano anAdhAra mAnavAmAM Ave to ja caitrIyadu:khatva ja rahe. tathA cetrIyaduHkhadhvaMsa to caitramAM ja rahI zake che. AthI jo catrAtmAne duHkhaprAgabhAvano anAdhAra mAnavAmAM Ave to ja caitrIyaduHkhatva e du:khaprAgabhAva anadhikaraNamAM rahenAra dhvasanA (=caitrIyadu:khadhvasanA) pratiyogImAM rahe che-evuM siddha thaI zake. AnA phalitArthasvarUpe caitrIyadu:khatvanA AzrayanA caitrIyadu:khanA AdhAramAM kacaitrAAtmAmAM du:khaprAgabhAvanI anadhikaraNatA siddha thaze. arthAtu caitra AtmA evo siddha thaze ke jene pharI kayAreya du:kha bhogavavuM nahi paDe. eTale ke caitra AtmAnI mukti thaI ema siddha thaze, kAraNa ke je saMsAramAM rahe tene kyAreka to duHkha AvavAnuM ja che. A rIte maitra AtmA vagerenI paNa mukti siddha thaI jaze. (uparokta sarvamuktisAdhaka anumAnamAM pakSa, sAdhya vagerenA je vizeSaNo vardhamAna upAdhyAye grahaNa karelA che, tenuM prayojana arthavizleSaNa vagere meM nyAkhandratImAM batAvela che. jijJAsu te upara dRSTipAta karI zake che. cIyAto prakA. divyadarzana kAryAlaya) Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 muktivAdaH ___ (4) yattu yogyatvazaGkayA pravRttyanupapattiH / na ca zamadamabhogAnabhiSvaGgAdinA mumukSucihnana zrutyuditena tacchaGkAnivRttiH, saMsAritvenaiva mokSaM prati svarUpayogyatvAt zamAdAvapi saMsAritvenaiva hetutvAcceti, tanna, saMsAritvasya nityajJAnAdimadbhinnAtmatva vardhamAnamata aprayojakatAdoSagrasta tattva | mahopAdhyAyajI jaNAve che ke uparokta vardhamAnamata saMgata nathI. AnuM kAraNa e che ke "kAryamAtrAvRttidharma- bhale duHkhatvamAM ke caitrIyaduHkhatvamAM rahelo hoya chatAM du:khaprAgabhAvanA anadhikaraNamAM rahenAra dhvaMsanA pratiyogImAM vRtti nA hoya to zuM vAMdho?' AvI jyAre vyabhicAraviSayaka zaMkA karavAmAM Ave tyAre koI vipakSabAdhaka tarka vardhamAna upAdhyAya dvArA batAvI zakAto nathI. jyAM sudhI vyabhicArazaMkAnivartaka koI tarka upalabdha na thAya tyAM sudhI vivakSita hetu dvArA abhISTa sAdhyanI siddhi asaMbhava che. vyabhicArazaMkAnivartakartarAhitya arthAt aprayojakatva hovA chatAM sAdhyanI siddhi karavAmAM Ave to kAlAnyavRttiasapratiyogivRttitvane paNa sAdhya banAvI zakAze. A rIte karavAmAM to vivakSita sAdhyathI bhinna vastu siddha thavAne lIdhe atiprasaMga Avaze. arthAt sarvamukti siddha thaI nahIM zake. sarvamukti jyAM sudhI anya pramANathI siddha thaI na zake athavA sarvamuktinA asvIkArapakSamAM koI doSa batAvavAmAM na Ave tyAM sudhI vardhamAna upAdhyAyanuM anumAna niprANa banI raheze. saMsAritvena mokSakAraNatA : niyAyika (4) pUrvapakSa :- yago | sarva jIvonI mukti thavAnI na hoya ane amuka jIvo kAyama saMsAramAM ja rahevAnA hoya-evuM mAnavAmAM Ave to eno artha e thayo ke amuka jIvo mokSa mATe yogya che ane te sivAyanA sarva jIvo mokSa mATe ayogya che. paraMtu AvuM mAnavAmAM Apatti e Ave che ke je jIvane huM mokSaayogya to nahi houM ne?' AvI zaMkA paDaze te prAjJa jIva kyAreya paNa mokSanA upAyamAM pravRtti nahIM kare. 'tapa-tyAga-indriyadamana karyA pachI paNa jo mokSa thavAno na hoya to tevI ugra sAdhanAno matalaba zuM ?'Avo vicAra mumukSune saMnyAsaprAptimAM avarodha Ubho karaze. zaMkA :- 1 2 zao | je mumukSune huM mokSa mATe ayogya to nahIM houM ne ?" Avo saMzaya haze te saMzaya bhale mokSasAdhanAmAM avarodha Ubho kare. paNa tenI nivRttino upAya paNa zAstromAM batAvela che. zama, dama, bhogamAM anAsakti vagere mumukSunA tAtvika cihno zrutimAM batAvela che, AvA cihno je vyaktimAM dekhAya te mokSa mATe yogya kahevAya. zama, dama, vagere liMga dvArA svaviSayaka ayogyatvazaMkA dUra karI zakAya che. mATe sarva jIvonI mukti mAnya na karavAmAM Ave to paNa muktisAdhanAnI anupapattine avakAza ja kyAM che ? samAdhAna :- saMsaTha | amuka jIvone mokSa mATe yogya mAnavA ane e sivAyanA badhA jIvone mokSa mATe ayogya mAnavA Avo pakSapAta zA mATe ? AvI saMkucita vRtti choDIne sarva saMsArI jIvone mokSa mATe svarUpayogya mAnavA yukta che. saMsArIpaNuM e ja mokSa mATenI Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 131 rUpasya nAnAtvAd gurutvAcca / lAghavAd bhavyatvasyaiva muktizamAdi svarUpayogyatAvacchedakatvakalpanAt / (5) etena zamAdeH zrutau sahakAritvena bodhanAt na svarUpayogyatAvacchedakatvam / zamAdisampannatvena ca na mokSAdhikAritA, zrutisaGkocApatteH, zamAdi svarUpayogyatA =kAraNatA. bIjI vAta e che ke zama, dama vagere liMga hovAnA kAraNe mumukSumAM mokSanI svarUpayogyatA mAnavAmAM Avo to prazna e thAya ke zamAdinI svarUpa yogyatA kyAM hoya? AnA javAbamAM ema ja kahevuM paDaze ke saMsArI jIvamAM ja amadama vagerenI svarUpayogyatA =kAraNatA hoya. arthAt zamAdi liMga mokSakAraNatAavacchedaka banaze ane saMsArIpaNuM e samAdikAraNatAvacchedaka banaze. A rIte dvividha kAryakAraNabhAva svIkAra karavAne badale "tadvaitarastu viMche tena ?'e nyAyathI saMsArIpaNAne ja mokSahetutvanuM niyAmaka mAnavuM ucita che. bhavyatva mokSakAraNatAavacchedaka-syAdvAdI uttarapakSa - naio | mokSakAraNatAvacchedakasvarUpe athavA samAdinA kAraNatAavacchedaka dharmarUpe saMsAritvano svIkAra karavo yukta nathI, kAraNa ke saMsAritva e nityajJAnAdibhinna AtmatvasvarUpa hovAnA lIdhe anekavidha che. nityajJAnAdino Azraya Izvara hovAthI saMsArImAMthI tenI bAdabAkI karavA mATe Atmatvane saMsAritva kahevAne badale nityajJAnAdiviziSTathI bhinna Atmatva e saMsArita che. IzvaranI bAdabAkI karavA mATe saMsAritvane jema nityajJAnaviziSTabhinna AtmatvasvarUpa mAnI zakAya che tema nityaicchAviziSTabhinnaAtmatva, nityaprayatnAzraya anyaAtmatva, zarIraviziSTa Atmatva Adi anekasvarUpa mAnI zakAya che. arthAt saMsAritvanuM koI eka nizcita svarUpa nathI. bIjuM, uparokta svarUpavALA saMsAritvano mokSAdikAraNagataavacchedaka dharmasvarUpe svIkAra karavAmAM kAraNatAavacchedaka dharmanuM zarIra khUba moTuM thaI jaze, kAraNa ke darzita saMsAritva e sakhaMDa upAdhisvarUpa hovAthI aneka padArthathI ghaTita che. mATe saMsAritvane muktinA ke zamAdinA kAraNatAavacchedaka dharmasvarUpa mAnI zakAya tema nathI. zaMkA :- to pachI mukti ane samAdinuM kAraNagatAavacchedaka koNa banaze? samAdhAna - tA. | zama-dama vagere anugata kArya hovAthI tenA kAraNatAavacchedaka dharmasvarUpe eka jAtivizeSa siddha thAya che ke je AtmatvanI vyApya che. enuM nAma che bhavyatva. je bhavyatva jAti samAdinI kAraNatAavacchedaka che tene ja mokSanI janakatAavacchedaka mAnavamAM lAghava hovAthI ame mokSa-zamAdinI svarUpayogyatAnA niyAmakarUpe bhavyatvanI ja kalpanA karIe chIe. (5) zaMkA :- tena0 | zruti arthAt veda upaniSadamAM to zama, dama vagerene muktinA sahakArI tarIke oLakhAvelA che, nahi ke svarUpayogyatAnA niyAmaka svarUpe. bIjI vAta e che ke zama-dama Adi guNothI saMpanna hovAnA lIdhe mokSAdhikAritA mAnavAmAM to vedazAstrone saMkucita banAvavAnI Apatti Avaze. tathA samAdi guNa prApti dvArA mokSaadhikArano nizcaya thaze ema Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 muktivAdaH sampatteradhikAranizcayastatazca tadarthapravRttau zamAdisampattirityanyonyAzrayAccetyuktAvapi na kSatiH, bhavyatvasya zamAdisahakAritvasambhavAt, tasyaivAdhikAritvavizeSaNAcca / tannizcayazca tacchaGkayaiva, tasyAstadvyApyatvAdityadhyAtmamataparIkSAyAM prapaJcitam / zamAdimattvenA'dhikAritve'pyanatizayitazamAdinA pravRttyuttaramatizayitazamAdisampatternAnyonyAzrayaH / mAnavAmAM Ave to pravRttimAM anyonyAzraya doSa Avaze. AnuM kAraNa e che ke zama-damAdi guNa prApta thaye chate mokSanI adhikAritAno nizcaya thAya ane mokSadhikAritAnA nizcayathI tenI prApti mATe prayatna kare to samAdi guNa prApta thAya. arthAta samAdiprApti mATe mokSAdhikAritAno nizcaya apekSita che ane mokSAdhikAritAnA nizcaya mATe samAdi guNonI prApti Avazyaka bane che. AthI anyonyAzraya doSathI uparokta samAdhAna dUSita thaze. maMdakoTinA samAdi, yogya pravRtti dvArA viziSTa samAdinA prApaka-syAdvAdI samAdhAna - vyi | bhAI sAheba ! anyonyAzrayadoSAropaNa tame amArA upara na karo, kAraNa ke ame ema nathI kahetAM ke zamAdi mokSasvarUpayogyatA niyAmaka che. ame to ema kahIe chIe ke 'bhavyatva e samAdi guNonuM sahakArI saMbhavI zake che. AvuM bhavyatva ja mokSAdhikArInuM vizeSaNa che." chatAM paNa yogasAdhanAnI pravRtti aTakI nahi paDe. AnuM kAraNa e che ke bhavyatvanA nizcaya mATe ame samAdi prAptine apekSita nathI mAnatA. potAnAmAM bhavyatvanI zaMkA ja potAne bhavyatvano nizcaya karAvI Apaze, kAraNa ke bhavyatva zaMkA ja bhavyatvanI vyApya che. "huM bhavya chuM ke nahi ?" Avo saMzaya jene thAya te niyamA bhavya hoya che. bhavyatvaviSayaka zaMkA dvArA potAnAmAM bhavyatvano nizcaya thavAthI mumukSu zamAdi guNonI prApti mATe prayatna karaze ane mokSanA upAyamAM pravRtti karavAnA phaLasvarUpe te mokSane paNa jarUra prApta karaze. A vAtanuM nirUpaNa prastuta graMthanA racayitA mahopAdhyAya yazovijayajI mahArAje adhyAtmaparIkSA graMthamAM kareluM che. jo ke zama-dama vagere guNo hovAnA kAraNe ja apunarbhadhatvarUpa yogyatAno nizcaya thavAthI samAdiguNothI ja mokSAdhikAritA niyaMtrita mAnavAmAM Ave che. chatAM paNa zamAdi guNa hoya to mokSAdhikAritA ane mokSAdhikAritAnA nizcayathI yogasAdhanAmAM pravRtti karavA dvArA samAdinI prApti AvA anyonyAzraya doSane ahIM koI avakAza raheto nathI. kAraNa ke sAmAnya kakSAnA samAdi guNa dvArA yogasAdhanAmAM pravRtti karyA pachI viziSTa kakSAnA zama-dama Adi guNonI prApti thaI zake che. apekSitaprAthamika yogyatA dvArA pravRtti karyA bAda viziSTa prakAranI yogyatAnI kAlAntaramAM prApti thAya che. AvuM to prAya: laukika lokottara dareka kSetramAM prasiddha ja che. ahIM A zaMkA keyogamArgamAM pravRtti karyA pUrve nAnakaDA paNa samAdi guNanI prApti thaze kaI ? rIte vinA kAraNe kArya utpanna kema thAya ?'vyAjabI nathI. kAraNa ke sahajamalano hrAsa thavAne lIdhe prAthamika kakSAnA maMdakoTinA samAdi guNa prApta thaI zake che. "paraMtu sAmagrI vinA to tathAbhavyatvano paripAka paNa kaI rIte thaze ?' A savAla asthAne che kAraNa ke jIvano tevA prakArano svabhAva Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH pravRtteH prAk kathamaNIyasyapi zamAdisampattiriti cet ? karmavigamAt / so'pi kathamiti cet ? tathAbhavyatvaparipAkAt / sAmagrI vinA kathaM tatparipAka iti cet ? svabhAvAditi dig / kiJcAtItaduHkhavad vartamAnaduHkhasyApi svata eva nAzAdapuruSArthatvam / na ca hetUcchede puruSavyApAraH prAyazcittavaditi vAcyam / tathA sati duHkhAnutpAdasya duHkhasAdhanadhvaMsasyaiva vA prayojanatvaprasaGgAt / na ca caramaduHkhadhvaMse'nvaya-vyatirekAbhyAM tattvajJAnasya pratiyogivad hetutvam, pratiyoginamutpAdya tena hovAnA lIdhe ja tathAvidha bhavyatvano paripAka thAya che. deza-kALa vagerene sApekSa bhavyatva eTale ja tathAbhavyatva. te te deza-kALa (caramAvarta) vagereno saMparka thaye chate tathAbhavyatvano paripAka thAya che. te te deza-kALa vagerenI prApti tevA prakAranA jIvasvabhAvanI apekSA rAkhe che. A viSayamAM vizeSanirUpaNa yogabindu vagere graMthomAM zrIharibhadrasUrIzvarajI mahArAja vageree karela che. ahIM je kahevAyuM che te to mAtra dizAsUcana che. naiyAyika mate mokSapuruSArthanA ucchedanI Apatti viOM | vaLI, bIjI vAta e che ke mokSane samAnAdhikaraNadu:khaprAgabhAva asahavRtti duHkhadhvaMsa svarUpa mAnavAmAM Ave to mokSapuruSArthanA ucchedanuM kalaMka naiyAyikanA kapALe coMTaze. enuM kAraNa e che ke je rIte atItakAlIna duHkha puruSaprayatna vinA ja naSTa thayela che te ja rIte vartamAnakAlIna duHkha paNa puruSaprayatna vinA ja svaye nAza pAmI jaze. A rIte puruSaprayatnathI sAdhya na hovAthI du:khadhvaMsa sAmAnya puruSArtha paNa nathI thaI zakato. to pachI tene mokSasvarUpa carama puruSArtha mAnavAnI kalpanA to kaI rIte karI zakAya? jo naiyAyika ema kahe ke-duHkhanA ucchedamAM puruSavyApAranI sAkSAt apekSA hovAthI duHkhaucchedamAM paNa duHkhahetuucchedaka dvArA puruSaprayatnanI apekSA barAbara e rIte hoI zake che, je rIte puruSaprayatnasApekSa prAyazcitta dvArA prAyazcittAdhIna pApanAzamAM puruSaprayatnanI apekSA hoya che. AthI du:khadhvaMsamAM puruSArthatvanI anupatti nathI.to A vAta vyAjabI nathI. kAraNa ke duHkhadhvasa jo duHkhasAdhana dvArA puruSaprayatnasApekSa haze to duHkhadhvaMsa e puruSanuM prayojana banI nahi zake. tevuM mAnavAmAM Ave to duHkhanI anutpatti athavA du:khavinAno dhvaMsa e ja puruSanuM prayojana banI jaze, kAraNa ke puruSaprayatnathI sAkSAt je vastu sampAdita thAya te ja puruSanuM prayojana banI zake che. naiyAyika :- 1 10 | bhAgyazALI ! carama du:khano nAza e ja mokSa che ane te dhvasa tattvajJAna utpanna thayA pachI utpanna thAya che tathA tattvajJAna na hoya to utpanna thato nathI. A rIte anvaya-vyatireka dvArA siddha thAya che ke tattvajJAna e carama duHkhadhvasanuM kAraNa che. jema carama duHkha hoya to carama duHkhano nAza thAya che ane carama duHkha na hoya to teno nAza nathI thato. A prakAranA anvaya-vyatireka dvArA carama duHkhadhvaMsa ane carama duHkhasvarUpa pratiyogI vacce kAryakAraNabhAva siddha thAya che tema uparokta anvaya-vyatirekathI carama du:khanAza ane tattvajJAna vacce janyajanakabhAva nakkI thaze. A kAryakAraNabhAva prAmANika hovAthI evuM mAnavuM sarvathA Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 muktivAdaH tadutpAdanAt, puruSArthasAdhanatayA duHkha-tatsAdhanayorapi pravRttidarzanAditi vAcyam / caramatvasyA'rthasamAjasiddhatvena kAryatAnavacchedakatvAt / kiJcaivamantyaduHkhe upAntyaduHkhameva hetuH kuto na syAt ? (6) viziSTaduHkhasAdhanadhvaMsa eva muktirityapi na, prAyazcittAdAvapi 'duHkhaM mA yuktisaMgata che ke tattvajJAna carama duHkhane utpanna karIne tenA nAzanuM utpAdana thAya che, kAraNa ke carama duHkha ane tenuM janaka tattvajJAna carama duHkhadhvasvarUpa mokSapuruSArthanuM sAdhana che. AthI tenI siddhi = utpatti karavA mATe puruSanI pravRtti nyAyasaMgata che, kAraNa ke je duHkha ane duHkhasAdhana puruSArthanuM sAdhaka hoya che, temAM puruSanI pravRtti dekhAya che. dhananA arthI puruSanI duHkhabahula dhaMdhAnokarI vageremAM pravRtti sarvavidita ja che ne ! carama duHkhadhvasvarUpa mokSa mAnavAmAM samasyA syAdvAdI :- varaHo | puNyazALI ! tamArI A vAta barAbara nathI, kAraNa ke du:khagata camatva e arthasamAja AdhIna che. je du:khanI utpatti pachI anya duHkhanuM sAdhana pApa vagere nahIM hoya te du:kha ja anyadu:khajanaka sAdhananI gerahAjarIne lIdhe carama duHkha banI jaze. matalaba ke du:khasaMpAdaka sAmagrI alaga che ane duHkhagata camatvanI sAmagrI alaga che. aneka sAmagrIthI prayukta hovAne lIdhe caramaduHkhatva tattvajJAnanuM kAryatAvacchedaka ke nAzyatAvacchedaka nahIM bane. tethI caramaduHkhanI utpatti dvArA tattvajJAnamAM caramaduHkhadhvaMsanI kAraNatAnuM samarthana thaI nahi zake. e uparAMta bIjI vAta e che ke aMtya duHkha pratye upanya du:kha ja zA mATe kAraNa nA bane? upAjya du:kha dvArA caramaduHkhanI utpatti saMbhavita hovAthI tattvajJAnathI carama duHkhanI utpattinuM samarthana karavuM ucita nathI. mukti viziSTaduHkhasAdhanaasasvarUpa nathI (6) vizi0 | amuka vidvAnonI mAnyatA evI che ke-viziSTaduHkhasAdhanaasa e ja mukti che. du:khanuM sAdhana pApa che. jo ke teno dhvaMsa to du:kha bhogavavA vagere dvArA paNa saMsAramAM thAya che ja. mATe sAmAnya duHkhasAdhanadhvasa e mukti nathI, paraMtu duHkhaprAgabhAvADasahavRttitvaviziSTa duHkhasAdhanaasa e mokSa che. saMsAramAM rahelA jIvo jyAre duHkha bhogavIne pApa khapAve che tyAre paNa (bhaviSyamAM aneka duHkha AvavAnA hovAthI) te vakhatano duHkhasAdhanaasa e du:khanA prAgabhAvano samAnAdhikaraNa haze. arthAt saMsArI avasthAmAM thanAra du:khasAdhanavinAza duHkhaprAgabhAvADa havRttitvaviziSTa = duHkhaprAgabhAvasAmAnAdhikaraNyazUnyatAviziSTa nahi banI zake. mATe tevA duHkhasAdhanaasane mokSa nahi kahI zakAya. je duHkhasAdhanadhvaMsa thayA pachI te jIvane bhAvImAM koI paNa duHkha AvavAnuM nahi hoya te duHkhasAdhanaasa duHkhaprAgabhAvADasahavRttitAviziSTa banaze, kAraNa ke te jIvamAM tyAre duHkhano prAgabhAva raheto nathI. AthI tevA duHkhaprAgabhAvAsamAnAdhikaraNa du:khasAdhanaasane mokSa mAnavo saMgata che. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 135 bhUt' ityuddizyaiva pravRtteH duHkhAnutpAdasyaiva prayojanatvAt / na ca tasyA'sAdhyatvam, yogakSemasAdhAraNajanyatAyAH prAgabhAve'pi sattvAt / (7) AtyantikaduHkhaprAgabhAvo mokSaH tasya pratiyogijanakA'dharmanAzamukhena kRtisAdhyatvAdityatimandam, prAgabhAvasya pratiyogijanakatvaniyamena muktasya punarA na, prA. | paraMtu mahopAdhyAyajI mahArAja jaNAve che ke du:khaprAgabhAvADasahavRttitvaviziSTa duHkhasAdhanaasane mokSa mAnavA karatAM duHkhaprAgabhAvane ja mokSa mAnavAmAM lAghava che. tathA prAyazcitta vageremAM je mumukSuo pravRtti kare che temAM paNa e ja udeza hoya che ke "mane duHkha na maLo.' arthAta duHkhanI anutpattine uddezIne prAyazcita vageremAM pravRtti thatI hovAne lIdhe duHkhanI anutpatti arthAt du:khotpattiabhAva =du:khanA prAgabhAvane ja prayojana = puruSArtha mAnI zakAya. jene uddezIne pravRtti thatI hoya tene ja prayojana =puruSArtha mAnI zakAya. arthAt puruSa vaDe potAnAmAM rahevA svarUpe je icchAya te ja puruSArtha kahevAya. AthI du:khaprAgabhAvane ja paramapuruSArtha =caramapuruSArtha =mokSapuruSArtha mAnavo paDaze. zaMkA :- 1 2 tao | duHkhanA prAgabhAvane puruSArtha mAnI zakAya tema nathI, kAraNa ke du:khaprAgabhAva to anAdikAlIna hovAne lIdhe svataH siddha che, sAdhya nathI. je sAdhya hoya te puruSArtha =prayojana banI zake. AkAza yA vadhyAputra koInuM prayojana nathI banatA. AthI duHkhaprAgabhAvane puruSArtha kema mAnI zakAya ? je sarvadA sannihita ja hoya tenI prAptino abhilASa kaI rIte thaI zake ? prAgabhAvamAM paNa janyatA mAnya samAdhAna :- yo10 | bhAgyazALI ! tamArI A zaMkA vyAjabI nathI. enuM kAraNa e che ke jenI prApti thaI zake temAM jema janyatA rahe che tema prAptanA rakSaNamAM paNa janyatA =sAdhyatA =puruSaprayatnaviSayatA rahe che. arthAt aprAptanI prApti jema puruSa prayatnathI sAdhya che tema prAptinuM rakSaNa paNa puruSaprayatnathI sAdhya che. yoga ane kSema bannemAM janyatA =sAdhyatA samAna che. duHkhaprAgabhAva anAdi hovAnA lIdhe bhale tenI prApti puruSaprayatnathI sAdhya nA bane. paraMtu prApta evA prAgabhAvanuM rakSaNa karavA svarUpa kSema to jarUra puruSaprayatnathI sAdhya banaze. puruSa evA prakArano prayatna kare jethI anAdi evA duHkhaprAgabhAvano nAza nA thAya. AthI du:khano prAgabhAva jarUra prayojana = puruSArtha banI zake che. mATe du:khaprAgabhAvane choDI duHkhaprAgabhAvaasamAnAdhikaraNa duHkhasAdhanaasane mokSa mAnavo e barAbara nathI. mokSa Ayantika duHkhaprAgabhAvasvarUpa che-prabhAkara (7) mArce | prabhAkaramizra nAmanA mImAMsakanuM ema kahevuM che ke-mokSa e bIjuM kAMI nathI paraMtu AtyaMtika duHkhaprAgabhAva e ja mokSa che. prAgabhAva anAdi hovAthI sAkSAt puruSaprayatnaviSaya banI zakato nathI, paraMtu tenA pratiyogInA janaka adharmanA nAza dvArA e paNa sAdhyakoTimAM AvI zake che. Azaya e che ke du:khaprAgabhAva anAdisiddha hovAthI tenI utpatti Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 muktivAdaH vRttiprasaGgAt / sahakAriviraheNa duHkhAnutpAde tasyottarAvadhividhuratvenAtyantAbhAvatvaprasaGgAt / (8) pare tu yunAityAM vimuktazatI' () ti zratisvarasIduddItyanta =prApti e sAdhya nathI. paraMtu jo duHkha utpanna thAya to e du:khaprAgabhAva naSTa thaI jAya. tethI jo e du:khaprAgabhAvane TakAvI rAkhavo hoya to duHkhanI utpattine aTakAvavI joIe. pApa du:khajanaka che. tethI jo du:khanI utpattinuM nivAraNa karavuM hoya to pApano nAza karavo joIe. pApa nAza pAme to duHkha na janme. du:kha pedA na thAya to du:khaprAgabhAva TakI rahe. Ama puruSaprayatnaviSayIbhUta du:khajanaka pApano nAza thavA dvArA du:khaprAgabhAva paNa prayatnathI sAdhya banI zake che. AthI mokSa AtyaMtika duHkhaprAgabhAvasvarUpa che. Ama mAnavuM ucita che. prabhAkaramAnya muktinuM nirAkaraNa prApaI | paraMtu mahopAdhyAya zrImajI jaNAve che ke jo muktine duHkhanA prAgabhAvasvarUpa mAnavAmAM Ave to mukta thayela jIvane pharIthI kyAreka saMsArI banavuM paDaze, kAraNa ke 'prAgabhAva svapratiyogIno avazya janaka hoya che Avo niyama hovAnA lIdhe te duHkhaprAgabhAva kayAreka ne kyAreka duHkha utpanna karaze ja. potAnAmAM duHkha janmavuM eTale ja pote saMsArI thavuM. prAgabhAva e vinAzI abhAva che ane prAgabhAvanA pratiyogInI utpatti karaze ja. potAnAmAM duHkha janmavuM eTale ja pote saMsArI thavuM. prAgabhAva e vinAzI abhAva che ane prAgabhAvanA pratiyogInI utpatti ja prAgabhAvano nAza kare che A vAtanI to nyAyanA prAthamika abhyAsune paNa khabara hovAthI ahIM tenA vivecananI AvazyakatA nathI. jo prabhAkara taraphathI ema kahevAmAM Ave kemuktimAM duHkhano prAgabhAva to che ja paraMtu eTalA mAtrathI duHkha utpanna na thaI zake. duHkhanI utpatti mATe du:khanA prAgabhAvanI jema pApa, zarIra vagere paNa apekSita che. pApa, zarIra vagere duHkhasahakArI kAraNonI gerahAjarI hovAne lIdhe mokSamAM kyAreya paNa duHkha utpanna nahi thAya. mATe du:khanA prAgabhAvano kyAreya paNa nAza nahIM thAya. saMsArI jIvomAM rahela duHkhaprAgabhAva ane mukta jIvamAM rahela duHkhaprAgabhAvamAM A ja vizeSatA che-to A paNa asaMgata che, kAraNa ke jo e duHkhaprAgabhAvano sahakAra virahanA kAraNe kyAreya paNa muktimAM nAza thavAno na hoya to tene duHkhano prAgabhAva nahi kahevAya, paraMtu duHkhano atyaMtAbhAva kahevo paDaze. je saMsargAbhAvanI AgaLa ke pAchaLa koI paNa prakAranI kAlamaryAdA na hoya te saMsargAbhAva e atyaMtAbhAva kahevAya che. mukta jIvanA duHkhaprAgabhAvano AdikALa nathI ane sahakArivirahane lIdhe aMtakALa paNa nathI. tethI tene duHkhanA atyaMtAbhAvasvarUpa mAnavo paDaze. AthI AtyaMtika du:khaprAgabhAvane mokSa na kahI zakAya. duHkhadhvaMsa athavA duHkhaatyantAbhAvarUpa mokSa amAnya (8) pareDa | anya vidvAnonuM evuM mantavya che ke-"mokSauttarakALamAM jIva duHkhathI atyanta vimukta rIte varte che' A vAtanuM pratipAdana karanAra zrutinA anusAra duHkhono Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 137 bhAva eva muktiH / duHkhasAdhanadhvaMsa eva svavRttiduHkhasyAtyantAbhAvasambandhaH / sa ca sAdhya evetyAhuH / tanna / duHkhasAdhanadhvaMsasya duHkhAtyantAbhAvasambandhatve mAnAbhAvAt / (9) duHkhadhvaMsastoma eva muktirityapi vArtam, stomasya kathamapyasAdhyatvAt / (10) tridaNDinastu AnandamayaparamAtmani jIvAtmalayo mokSa ityAhuH / tatra layo yadi ekAdazendriya-sUkSmamAtrA'vasthitapaJcabhUtAtmakaliGgazarIrApagamastadA nAma atyantAbhAva ja mokSa che tathA duHkhasAdhanono dhvaMsa ja svamAM vidyamAna duHkhanA atyaMtabhAva "sva" nI sAthe saMbaMdha che. arthAt du:khasAdhanaasadvArA svavRttidu:khano atyaMtabhAva svamAM rahe che ane te ja mokSa ke duHkhasAdhanono nAza to puruSaprayatnathI sAdhya che. AthI duHkhAtyantAbhAva nitya hovAne lIdhe svarUpathI asAdhya hovA chatAM duHkhasAdhanadhvaMsa svarUpa saMbaMdha dvArA sAdhya hovAthI temAM puruSArthatvanI anupapatti nahi Ave. tat 10 | paraMtu A vAta barAbara nathI, kAraNa ke 'du:khasAdhanono dhvasa duHkhAtyantAbhAvano saMbaMdha che A vAtamAM ja koI pramANa nathI. atyantAbhAvano sarvatra svarUpa saMbaMdha ja yuktisiddha che. mATe duHkhasAdhanaasamAM duHkhAtyantAbhAvanA saMbaMdhapaNAnI aprAmANika kalpanAmUlaka darzita muktisvarUpa paNa aprAmANika siddha thAya che. duHkhaasastoma paNa mukti nathI (9) TurvaH | keTalAka vicArakonuM evuM mAnavuM che ke--duHkhadhvaMsasamUha ja mokSa che. du:khadhvaMsasamUhano artha che eka jIvamAM jeTalA duHkhadhvasa saMbhavI zake teTalA badhA ya duHkhadhvasa. AthI keTalAka duHkhadhvaMsanA samUhane laIne saMsArI jIvamAM mokSanI Apatti nahI Ave. paraMtu A mata paNa barAbara nathI, kAraNa ke samagra du:khadhvasamAM tattvajJAna pUrve utpanna thayelA du:khadhvaMsano paNa samAveza thaI javAthI duHkhanAzasamUha tattvajJAnathI sAdhya nahi bane. AthI tattvajJAnaprApti mATeno mumukSuno prayatna nirarthaka thavAnI Apatti Avaze. paramAtmAmAM AtmAnA layasvarUpa mukti-tridaMDimata (10) tridra tridaMDI vedAntInuM evuM kathana che ke-'AnaMdamaya paramAtmAmAM jIvAtmAno laya e ja mokSa che. temano Azaya evo che ke paramAtmA AnaMdamaya che. AnaMdano sAgara che. jIva eno aMza hovA chatAM anAdikALathI vividha duHkhothI pIDita che. AthI te duHkhothI rakSaNa meLavavA mATe AnaMdamAM nimagna thavA Atura che. paraMtu jIvAtmA zarIranI aMdara baMdhAyela che. AthI jevI rIte bATalInI aMdara pANI bharIne te bATalIne peka karI jalamaya sarovaramAM nAMkhavAmAM Ave to paNa sarovaranA mukta jalasamudAyamAM te pANI lIna nathI thaI zakatuM, tevI ja rIte AnaMdamaya paramAtmAnA aMzasvarUpa jIva paNa AnaMdamaya hovA chatAM zarIramAM baMdhAyela hovAne lIdhe AnaMdamaya paramAtmAmAM lIna nathI thaI zakato. jema sarovaramAM jalapUrNa bATalI phUTI jAya to bATalInuM aMdaranuM pANI sarovaranA mukta pANImAM lIna thaI jAya che tema zAstrokta upAya dvArA Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 muktivAdaH karmakSaya eva sa iti karmakSayarUpamokSavAdikakSApravezaH / yadi copAdhizarIranAze aupAdhikajIvanAzastadA tena rUpeNA'kAmyatvAdapuruSArthatvam / (11) bauddhAstvanupaplavA cittasantatirapavargaH / na ca zarIrAdinimittaM vinA naimittikasantAnAnutpAda iti vAcyam, pUrvapUrvavijJAnakSaNAnAmevottarottaravijJAnakSaNahetutvAt suSuptAvapyabhibhUtajJAnAbhyupagamAt, aviziSTAd viziSTotpattezca tathA jIva zarIrasvarUpa baMdhana toDI nAkhe che tyAre zarIranI aMdara rahela jIvAtmA paramAtmAnA AnaMdasvarUpamAM lIna thaI jAya che. A rIte AnaMdamaya paramAtmAmAM jIvAtmAno laya e ja jIvAtmAnI mukti che.' tatra | prakaraNakAra zrImadjI ema jaNAve che ke-ahIM layano artha zuM che? e vicAraNIya che. jo hAtha-paga vagere pAMca karmendriya, nAka-kAna vagere pAMca jJAnendriya, ubhayaindriya eka mana tathA pAMca tanmAtrAnA svarUpamAM rahela pRthvI-jala Adi pAMca bhUta A 16nA gaNa svarUpa liMga zarIranI nivRttine ja jo jIvAtmAno laya kahevAmAM Ave ane AvA layane jo mokSasvarUpa mAnavAmAM Ave to nAmAntarathI nAmakarmano kSaya ja mokSasvarUpa kahevo paDaze. ane to pachI jainasammata karmakSayasvarUpa mokSa karatAM Ano bheda batAvavo muzkela hovAthI tridaMDI vedAntIno jainadarzanamAM praveza thaI jaze. jo tridaMDI taraphathI ema kahevAmAM Ave ke-zarIropAdhika AtmA e ja jIva che. AthI zarIrasvarUpa upAdhino nAza thavAthI aupAdhika jIvano nAza thavo e ja jIvAtmAno laya che. to A vAta barAbara nathI, kAraNa ke jIvanAzarUpe jIvalaya kAmanAno viSaya na hovAthI tAdaza jIvalayasvarUpa mokSa puruSArtha banI nahi zake. mokSane tevA svarUpe ja mAnI zakAya ke je anyakAmanAne aparAdhIna evI kAmanAno viSaya bane. to ja te svataH puruSArtha banI zake. nirUpaplava cittasaMtati=mukti-vijJAnavAdI bauddha (11) vauo | bauddhadarzananA vijJAnavAdI saMpradAyano evo mata che ke-upaplavathI= viSayathI zUnya cittasaMtati =jJAnasaMtati e ja mokSa che. A matano marma evo che ke jJAna ja vastu che, tenAthI bhinna je dekhAya che te badhuM anAdi vAsanAthI kalpita che. AthI zeyano pratibhAsa mithyA che. bauddhadarzanamAM jJAna bIjI kSaNe niranvaya nAza pAme che. bauddhadarzanamAM batAvela paddhati anusAre sAdhanA karavAthI vastutattvano yathArtha bodha thAya che. tenAthI zeya arthanI kalpaka vAsanAno nAza thAya che. AthI zeyasaMbaMdhathI jJAna zUnya banI jAya che. je jJAnadhArA ghaTa-paTa Adi zeyAkAranI sAthe pravAhita hatI te zeyasaMparkathI zUnya thaIne vizuddha jJAnadhArAsvarUpe pravAhita thAya che. AvI vizuddha jJAnadhArAne ja anupaplava cittasaMtati kahevAya che. vijJAnavAdI bauddhanA mate A ja mokSa che. ahIM zaMkA thAya ke-"jo jJAna kSaNika hoya to pachI muktimAM je jJAnakSaNanI paraMparA cAle che te zarIra vagere nimitta kAraNa vinA utpanna kaI rIte thaze ?'...to AnuM samAdhAna e che ke pUrva pUrvanI jJAnakSaNo ja uttara uttara jJAnakSaNonuM kAraNa che. jJAnakSaNomAM ja pUrvottarabhAva kArya Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 139 zaktiyogitA sambhavAt / na ca zarIrAdyanAhitAtizayasya jJAnakSaNasya kathamuttarajJAnajanakatvamiti vAcyam, muktiprAkkSaNaviziSTabhAvanayaivAtizayAdhAnAdityAhuH / tadasat, anvayidravyAbhAve baddha-muktavyavasthAnupapatteH, santAnasyA'vAstavatvAt, atizayAdhAyakatvenAbhimatAdeva sahakAricakrAt kAryotpattAvekAntakSaNabhidelimacittasantatau mAnAbhAvAcceti dig / kAraNabhAva svIkArya che. ahIM evI zaMkA thAya ke-suSuptisamaye to sarva jJAnano abhAva che. tethI nidrA pachI jAgRtinA prathama samaye jJAna kevI rIte utpanna thaze?' suSuptinA carama samaye jo koI jJAnakSaNa hoya to jAgRtinA prathama samaye jJAnakSaNanI utpatti thaI zake-to te vyAjabI nathI, kAraNa ke nidrA samaye paNa bauddhadarzana anusAra jJAnakSaNa pravAhita ja che. vizeSatA eTalI che ke jAgRtisamaye je jJAnakSaNa paraMparA cAle che temAM ghaTa-paTa Adi zeyAkArano ullekha thavAthI jAgRti avasthAnuM jJAna anabhibhUta kahevAya che. jyAre nidrA avasthAmAM ghaTa-paTa Adi zeyAkArano bhAsa thato na hovAthI te jJAnakSaNaparaMparA abhibhUta kahevAya che. suSupti pachInI avasthAmAM ghaTAdi zeyAkArathI viziSTa evI jJAnakSaNa utpanna thAya che. "AvuM kema thaI zake ?' tevI zaMkA asthAne che, kAraNa ke tathAvidha anAdi zakti =vAsanAno te samaye ubodha thavAthI aviziSTa jJAnathI viziSTa jJAnakSaNanI utpatti saMbhavI zake che. za - mukti avasthAmAM to zarIra Adi na hovAthI zarIra dvArA koI atizayanuM AdhAna jJAnakSaNamAM nahi thAya. to pachI te jJAnakSaNa uttara jJAnakSaNane utpanna kaI rIte karaze ? A samasyAnuM samAdhAna e che ke nirUpaplava cittasattatisvarUpa muktinI avyavahita pUrva kSaNamAM 'sarva zUnya sarva zUnya' AvI viziSTa bhAvanAthI jJAna kSaNamAM eka prakArano atizaya =zakti utpanna thAya che ke je mukti avasthAmAM zarIranI gerahAjarImAM paNa vizuddha jJAnakSaNanI paraMparAne jALavI rAkhaze. AthI vizuddha jJAnakSaNanI saMtatisvarUpa mokSa mAnavo ucita che." bauddhasaMmata mukti asaMgata tao | granthakAra zrImadjI uparokta bauddhamatane anucita kahe che. AnuM kAraNa e che ke vijJAnavAdI yogAcAra bauddhanA matAnusAre kSaNika jJAnathI atirikta trikAla anugata Atma dravya na hovAthI baddha-mukta vyavasthA bhAMgI paDaze. je baMdhAya che te ja mukta thAya che. A prasiddha niyama che. paraMtu bauddhamate to je baMdhAya che te vAstavamAM bIjA samaye vidyamAna ja nathI. tethI je baMdhAya che tene mukta thavAno savAla ja raheto nathI. ane je mukta thAya che te pUrva samaye utpanna ja thayo na hato. tethI te baMdhana vinA mukta thayo-ema mAnavuM paDaze. A to bhIma khAya ane zakuni saMDAsa jAya enA jevuM thayuM. ahIM bauddha taraphathI ema kahevAmAM Ave ke-jJAna bhale kSaNika hoya paraMtu jJAnakSaNanI paraMparAtmaka jJAnasaMtatino ame svIkAra karIe chIe. tethI baddha-muktavyavasthAno lopa thavAnI Apatti nahi Ave. caitrIya jJAnakSaNa paraMparA pUrve baddha hatI ane sAdhanA dvArA zeyAkArakalpaka vAsanAno uccheda thavAthI te ja caitrIya jJAnasaMtAna mukta =vizuddha banaze. anugata Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 muktivAdaH (12) 'svAtantryaM muktiH' ityanye / teSAM svAtantryaM yadi karmanivRttistadA siddhAnta eva / aizvaryaM cet ? abhimAnAdhInatayA saMsAravilasitameva tat / (13) prakRtitadvikAropadhAnavilaye puruSasya svarUpeNAvasthAnamiti sAGkhyaH / atirikta Atmadravyano svIkAra karyA vinA paNa je baMdhAya che te mukta thAya che Avo niyama saMgata thaI zake che. to A vAta barAbara nathI, kAraNa ke bauddhamatAnusAre je satuM hoya che te niyamo kSaNika hoya che. je kSaNika nathI hotuM te sat nathI hotuM. jJAnasaMtAna to aneka kSaNo sudhI cAlatI jJAnadhArAsvarUpa hovAne lIdhe kSaNika na hovAthI sat nathI. kAlpanika jJAnasaMtati dvArA baddhamuktavyavasthAno nirvAha thavo azakya che. bIjI vAta e che ke atizayaAdhAyakarUpe je sahakArI kAraNono samUha bauddha vidvAnone mAnya che tenA dvArA ja jo kArya utpanna thaI jAya to pachI kSaNika evI jJAnasaMtatino svIkAra karavAnI paNa koI jarUra rahetI nathI. mukti-svAtanyasvarUpa (12) svAtaMtra | keTalAka dArzanikono mata evo che ke-svAtanya ja mukti che. saMsAra avasthAmAM manuSya parataMtra hoya che. "sarva paravaza TudaravuM, sarvamAtmavAM suvuM' A nyAyane anusAra saMsArI jIvamAtra anAdikAlIna paratasnatAthI :khI che, pIDita che. AthI zAstrokta sAdhanA dvArA pAratanyane dUra karIne svAtanya prApta karavuM e ja mukti che-paraMtu upAdhyAyajI mahArAja kahe che ke jo svAtaMtryano artha karmanivRtti mAnavAmAM Ave to A matano jainasiddhAntamAM ja samAveza thaI jaze, kAraNa ke jainadarzananA siddhAntAnusAra samagra karmono kSaya e ja mokSa che. to | uparokta doSanA bhayathI jo ema kahevAmAM Ave ke-svAtaMtrya e sarvakarmanivRttisvarUpa nathI paNa aizvaryasvarUpa che. AthI aNimA, mahimA, ladhimA vagere aSTavidha labdhi vagere svarUpa aizvaryanI prApti e ja mokSaprApti che-to A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke jIvamAM vAstavika aizvarya na hovAthI AbhimAnika aizvarya ja mAnavuM paDaze. ane mukta jIvane IzvarAbhimAna thaze to te mukta kaI rIte kahevAze? kAraNa ke abhimAna eka prakArano saMsArano ja vilAsa che, sAMsAriktAnuM ja eka svarUpa che. prakRti ane tenA vikArono vilaya e ja mukti-sAMkhya (13) pravR0 | sAMkhyadarzanano mata evo che ke-prakRti ane tenA vikArasvarUpa upAdhino vilaya thaye chate puruSanuM potAnA svarUpamAM avasthAna e ja mokSa che. Azaya e che ke sAMkhyadarzana anusAre prakRti ane puruSa A be ja kAraNanirapekSa anAdi tattva che. A banneno saMyoga arthAt paraspara bhedano aviveka =ajJAna anAdikAlIna che. A aviveka ja sattva, rajas ane tamasa A traNa guNothI abhinmasvarUpa prakRtinA 23 vikArone utpanna kare che. je A pramANe che mahatattva, ahaMkAra, tathA zabda, rUpa, rasa, sparza, gaMdha nAmanA pAMca tanmAtra =sUkSmabhUta; zrotra, AMkha, jIbha, cAmaDI, nAka nAmanI pAMca jJAnendriya, vANI, hAtha, paga, malendriya, mUtrandriya Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 141 tatra svarUpAvasthAnasyA''tmarUpasyA'sAdhyatvAt, prakRtyAdiprakriyAyAM pramANA bhAvAcca / (24) agrimacittAnutyAre pUrvacittanivRttirityaye, tapi tuccham, agnimacittaanutpaadsy prAgabhAvarUpasyAsAdhyatvAt, cittanivRtteranuddezyatvAcca / nAmaka pAMca karmendriya, ubhayendriya mana tathA AkAza, vAyu, agni, pANI, pRthvI A pAMca mahAbhUta, prakRtinA A 23 vikAra, prakRti ane puruSa-Ama kula 25 tattva sAMkhyasammata che. prakRti ane puruSamAM aviveka thavAne lIdhe prakRtinA prathama vikAra mahattattva ane puruSamAM aviveka thAya che. sattva, antaHkaraNa vagere zabdothI paNa mahatttattva oLakhAya che ane te ja kartRtva ane kartRtvanimittaka sarva dharmono Azraya bane che. puruSamAM aviveka hovAne lIdhe puruSamAM mahattattvanA badhA dharmonuM bhAna =pratibhAsa thAya che. puruSamAM mahattattvanA dharmono A avivekamUlaka pratibhAsa e ja puruSanuM baMdhana che. A baMdhananA kAraNe saMsAradazAmAM puruSa potAnA svarUpe avasthita rahevAne badale mahat tattvanA aupAdhikasvarUpe avasthita rahe che. paraMtu jyAre prakRti ane puruSanA vivekanuM bhedanuM jJAna thaze tyAre te avivekanI nivRtti thaze. AthI avivekamUlaka prakRtinA vikArasvarUpa upAdhino paNa laya thavAthI puruSa aupAdhikarUpathI alaga paDI potAnA vAstavika svarUpamAM avasthita 2he che. puruSanuM A svarUpaavasthAna e ja puruSano mokSa che. paraMtu graMthakAra zrImadjI tenI samAlocanA karatAM kahe che ke puruSanuM svarUpAvasthAna AtmasvarUpa che. ane sAMkhyasaMmata puruSa =AtmA kUTastha nitya che. mATe svarUpaavasthAna paNa nitya thavAne lIdhe asAdhya = prayatnA'viSaya banaze. je asAdhya hoya te puruSArtha banI zake nahIM. tethI svarUpaavasthAnAtmaka mukti paramapuruSArtha nahIM banI zake. bIjI vAta e che ke prakRti, mahatttattva vagerenA saMbaMdhamAM hamaNAM je prakriyA batAvavAmAM AvI, temAM koI pramANa nathI. AthI aprAmANika prakriyAnA AdhAre baMdha ane mokSanI vyavasthA yuktisaMgata nahIM thaI zake. agrimacittAnutpAdasahita pUrvacittanAza mukti-bauddha (14) agrima0 / keTalAka bauddha vidvAnonuM kahevuM ema che ke-agrima cittanA anutpAdathI viziSTa pUrva cittanI nivRtti e ja mukti che. kahevAno matalaba e che ke citta svayaM astitvarUpe baMdhana che ane nAstitvarUpe mokSa che. paraMtu ahIM e dhyAna rAkhavuM ke sAmAnyathI cittanivRttimAtrane mokSa mAnI na zakAya, kAraNa ke jJAnasvarUpa citta kSaNika hovAne lIdhe pratyeka samaye saMsAradazAmAM paNa pUrva cittanI nivRtti thatI rahe che. AthI saMsAradazAmAM thanArI cittanivRttimAtrane mokSa na kahetAM agrima cittanA anutpAdathI viziSTa pUrvacittanivRtti mokSasvarUpa che--Ama kahevuM vadhu nyAyasaMgata thaze. AvuM mAnavAthI saMsAraavasthAmAM mokSanI Apatti nahi Ave, kAraNa ke saMsArI avasthAmAM cittanivRtti hovA chatAM agrima cittanI utpatti cAlu hovAnA kAraNe agrimacittaanutpAdaviziSTa evI cittanivRtti gerahAjarI hoya che. tadda. / paraMtu mahopAdhyAyajI A matanI samIkSA karatAM kahe che ke--A mata tuccha che. enuM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 muktivAdaH (15) AtmahAnaM muktiriti cArvAkaH, tanna, vItarAgajanmAdarzananyAyena nityatayA siddhasyA''tmanaH sarvathA hAtumazakyatvAt, AtmahAnasyAnuddezyatvAcca / (16) nityaniratizayasukhAbhivyaktirmuktiriti tautAtitAH / tanneti kAraNa e che ke agrima cittanA anutpAdano artha che agrima cittano prAgabhAva. prAgabhAva anAdi hovAne lIdhe asAdhya = puruSaprayatnano aviSaya che. AthI agrimacittanA prAgabhAvathI ghaTita uparokta mokSa paNa asAdhya banI jaze. jo koIka prakAranA cittanA utpAdakanA abhAva dvArA cittanI anutpatti batAvIne agrimacittaprAgabhAvamAM kSemasAdhAraNa sAdhyatA arthAt paripAlyatAsvarUpa sAdhyatAnI upapatti karavAmAM Ave to uparokta doSanuM vAraNa thavA chatAM paNa tene puruSArtha nahIM mAnI zakAya, kAraNa ke te cittanivRtti puruSapravRttinuM uddezya nathI. je puruSapravRttino uddezya hoya temAM ja svataH puruSArthatA AvI zake. AtmahAnasvarUpa mukti-cArvAka (15) DAtma | nAstika ziromaNionI mAnyatA evI che ke-zarIra e ja AtmA che. zarIrathI atirikta AtmAne svIkAravAmAM koI pramANa nathI. zarIrasvarUpa AtmAnuM astitva e ja saMsAra dazA che. AthI zarIrasvarUpa AtmAno nAza e ja mukti che.-paraMtu nAstika cArvAkano A mata atyaMta asaMgata che, kAraNa ke je je janme che te te sarAga ja hoya che. vItarAgano janma thato kyAMya dekhAto nathI. rAga e acarAgapUrvaka hoya che. jema ke gharano rAga e bhogasukhanA rAgapUrvaka hoya che. rAga e pUrvavartI rAgano vyApya hovAthI sarAgInA A janmano prathama rAga paNa tenI pUrve anya rAganI siddhi kare che. paraMtu A janmamAM to te rAga prathama hovAthI te pUrvano rAga A janmasaMbaMdhI to saMbhavI zakto na hovAthI gatajanmanA aMtima rAgane potAnA pUrvavartIrUpe siddha karaze. teno Azraya pUrvabhavano AtmA banaze, jenuM zarIra naSTa thayela che. AthI pUrvajanmanI siddhi thaze. tathA A ja rIte gatajanmano prathama rAga potAnA pUrvavartI rAganI siddhi karaze ke je tenA pUrvajanmano aMtima rAga haze. A rIte upadarzita vItarAgajanmaadarzana nyAyathI zarIrathI bhinna ane nitya evo AtmA siddha thAya che. A rIte AtmA nitya siddha thAya che. tethI teno nAza koI paNa rIte ghaTI nahIM zake. tethI AtmAnA nAzasvarUpa mokSane mAnavo asaMgata che. bIjI vAta e che ke AtmahAna arthAt potAno nAza koIno uddezya paNa nathI hoto. potAno nAza karavAnA uddezathI kaI vyakti pravRtti kare che ? sarva jIvo jIvavAne icche che. A rIte AtmavinAza puruSapravRttino uddezya ja nathI banato to pachI tene paramapuruSArtha kahevo e to atisAhasa che. te vivekasvarUpa cakSunA abhAvane sUcave che. nitya niratizaya sukhanI abhivyakti = mukti-mImAMsaka (16) nitya | mImAMsAdarzanano mata evo che ke viSayendriya saMparkathI utpanna thavAvALA sukhathI bhinna sukha paNa hoya che ke je nitya ane niratizaya hoya che. niratizayano artha evo che ke atizayathI zUnya, jethI adhika bIjuM na hoya, je sarvazreSTha hoya. AvA sukhanI abhivyakti Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 143 naiyAyikAdayaH / nityasukhe pramANAbhAvAt / na ca 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' (bR0 A0 3/9/28 ) iti zrutireva tatra pramANam / na ca nityasukhe siddhe brahmAbhedabodhanaM tadbodhane ca nityasukhasiddhiriti parasparAzraya iti vAcyam / svargatvamupalakSaNIkRtya svargavizeSe yAgakAraNatAbodhavat sukhatvamupalakSaNIkRtya sukhavizeSe brahmAbhedopapatteH, AvA anAdi-anaMta-mahattama sukhano pratyakSa anubhava e ja mokSa che. nityasukha pramANathI asiddha-naiyAyika tanne. / paraMtu AnA virodhamAM taiyAyika vagere vidvAnonuM maMtavya evuM che ke nitya sukhanI siddhimAM koI pramANa na hovAthI tenAthI ghaTita mukti paNa aprAmANika che. aprAmANika padArthathI ghaTita vastu prAmANika kaI rIte hoI zake ? mImAMsaka :- nava ni| 'nityaM vijJAna Anandra brahma' A zruti =vedavacanathI ja nitya sukhanI siddhi thAya che, kAraNa ke enAthI nitya evA AnaMda =nitya sukha sAthe brahmaabhedanuM sAkSAt pratipAdana thayela che. naiyAyika :- 77 nityasu. / jo nitya sukha siddha thaze to tenI sAthe brahma =vizuddha AtmAnA abhedanuM bhAna thaze, kAraNa ke pramANathI asiddhanI sAthe koI vAstavika vastuno abheda anvaya thaI zakato nathI. paraMtu nitya sukhanI siddhi to nitya brahmatattva sAthe abhinnatvarUpe te bhAse to ja thaI zake. matalaba evo che ke nitya sukha jevI koI cIja pramANathI siddha thAya to nitya evA brahmatattva sAthe teno abhedAnvayabodha thaI zake ane nitya brahmatattva sAthe sukhano abhedAnvayabodha thAya to ja nitya evA brahmatattvathI abhinna hovAne lIdhe nityasukhanI =sukhamAM nityatvanI siddhi thaI zake. eka bIjAnI prasiddhi = jJAna mATe parasparanA jJAnanI apekSA hovAthI ahIM parasparAzraya doSa Avaze. AvI sthitimAM bemAMthI ekanI paNa siddhi nahi thaI zake. jyAM sudhI sukhamAM nityatvanI siddhi nahi thAya tyAM sudhI brahmatattva sAthe teno abhedAnvayabodha nahi thaI zake ane jyAM sudhI nityabrahmatattvano sukha sAthe abhedAnvayabodha nahi thAya tyAM sudhI sukhamAM nityatvanI siddhi nahi thaI zake. AthI parasparAzrayatA spaSTa ja che. parasparAzrayane mAthe kAMI zIMgaDA nathI ugatA ke jethI te rIte tenI siddhi thaI zake. sukhatvane upalakSaNa banAvI nitya sukhamAM AtmAno abhedAnvaya--mImAMsaka mImAMsaka :- sva / are ! A parasparAzrayane ravAnA karavo e to capaTIno khela che. e pUrve ame ahIM kevo anvayabodha mAnIe chIe ? te samajavA eka dRSTAMtane jarA zAMtithI samajI laIe. jema ke 'svargAmo yaneta' A vAkya dvArA yajJamAM svarganI kAraNatAnuM bhAna thatAM svargatvaavacchedena =svargasAmAnya =sakala svarga pratye yajJane kAraNa mAnatAM dAna-tapa vagere dvArA maLanArA svargamAM vyatireka vyabhicAra AvavAthI svargatvane choDIne vijAtIya svargatvane, ke je svargatvajAtinuM vyApya che ane dAnAdijanya svargamAM rahetuM nathI, kAryatAvacchedaka banAvI tAdeza Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 muktivAdaH yadvA nityaM sukhaM bodhayitvA tatra brahmAbhedo'pi vidhinaiva bodhyate / na ca vAkyabhedo, vAkyaikavAkyatvAt / na cAnandamityatra napuMsakaliGgatvAnupapattiH, chAndasatvAt / na cAnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe pratiSThitamiti bhedaparaSaSThyanupapattiH, 'rAhoH zira' itivadabhede'pi SaSThIdarzanAditi vAcyam / Atmano'nubhUyamAnatvena nityasukhasyApya vijAtIyasvarga-avacchinna = svargavizeSa pratye yajJamAM kAraNatAnuM bhAna thAya che. ahIM svarga_vAcakapada e upalakSaNa =paricAyaka hovAthI svargavane choDI svargavavyApya jAtivizeSane yajJakAryatAavacchedaka mAnI zakAya che. te ja rIte 'nitya vijJAnamArUM vrahma' A vedavacana dvArA sukhanI joDe brahmatattvanA abhedAvyabodhanuM bhAna thatAM brahmatattva nitya hovAthI brahmatattva sAthe abhedAnvaya bodha karavA mATe anitya sukha ayogya banI jAya che. tethI sukhatvavAcaka padane upalakSaNa =paricAyaka banAvI anitya sAMsArika sukhane choDIne anityasukhavyAvRtta sukhatvavyApya jAtivizeSathI viziSTa sukhavizeSamAM brahmatattvano abhedAvyabodha ghaTI zakaze. A rIte brahmatattvano sukha sAthe abhedAnvayabodha mAnavAmAM sukhamAM niyatvasiddhinI AvazyakatA ja nathI rahetI. to pachI parasparAzraya doSano pagapesAro kevI rIte thaze ? mImAMsaka :- yaddA | athavA ema paNa kahI zakAya ke uparokta zrutivAkya nitya sukhano bodha karAvI te ja zrutivacana nitya sukhamAM brahmaabhedanuM paNa bhAna karAvaze. upadarzita zrutivacana ja banne kArya karAvaze. tethI koI prakAranA kAlakSepano paNa avakAza nahIM rahe. naiyAyika : va vava | jo sukhamAM niyatvanuM prathama bhAna karAvI brahmatattvamAM sukhano abhedAnvaya bodha karavAmAM Ave to nityatva ane sukhAbheda svarUpa be prakAra =vizeSaNa ane sukha ane brahma svarUpa be vizeSya jJAta thavAne lIdhe vAkyabheda =vAkyaya doSa Avaze. be mukhya prakAratAthI nirUpita be mukhya vizeSyatAnuM bhAna thavuM e ja vAkyabhedanuM lakSaNa che. AthI 'nitya vijJAna..." zrutimAM vAkyabheda doSa durvAra banaze. vAkyUkavAkyatA samarthana mImAMsaka :- vacai | nA, vAkyabhedanI ahIM koI zakyatA nathI. kAraNa ke ame sukhamAM ja nityatvanuM ane brahmaabhedanuM bhAna mAnIe chIe. eka ja mukhya vizeSyamAM sAkAMkSa aneka vizeSaNanuM bhAna mAnavAmAM vAkayaeNkavAkyatA jaLavAI rahevAthI vAkyabhedadoSa nathI raheto. sAkAMkSa ekAryamukhyavizeSyaka bodhanuM nirvAhaka hovuM te ja vAkayaeNkavAyatA. paraspara sAkAMkSa evA aneka vizeSaNonuM eka mukhya vizeSyamAM bhAna je vAkya dvArA thAya te vAkyamAM vAkayaeNkavAkayatA rahe che, je ahIM abAdhita hovAne lIdhe vAyabheda vilIna thaI jAya che. vAkaya bhedAtuM nathI, tUTI nathI jatuM. vAkyanI akhaMDitatA abAdhita rahe che. naiyAyika - 7 To | jo brahma ane AnaMdano abheda hoya arthAt brahma AnaMdasvarUpa hoya to 'mAnando graMhma' A rIte Anandrapada prathama vibhaktivALuM hovuM joIe, kAraNa ke AnaMdazabda Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 145 nubhavaprasaGgAt, sukhamAtrasya svagocarasAkSAtkArajanakatvaniyamAt / na cA''tmAbhinnatayA sukhamanubhUyata eva, sukhatvaM tu tatra nAnubhUyate dehAtmAbhedabhramavAsanAdoSAt, AtyantikaduHkhocchedarUpavyaJjakAbhAvAdvA / yattu sukhAnubhavasAmagryA eva sukhatvAnubhavasAmagrItvamiti noktopapattiriti, tat na, sukhavizeSyaka jayAre guNavAcaka hoya tyAre puMliMgamAM ja Ave. paraMtu te ahIM napuMsakaliMgamAM che. tethI phalita thAya che ke Anandrapada ahIM guNavAcaka nathI paraMtu guNivAcaka che. arthAt brahma AnaMdasvarUpa nathI paraMtu AnaMdavAnuM che. tethI brahma ane AnaMda vacce bheda siddha thavAne lIdhe banne vacce abhedAnvaya nahIM thaI zake. amedAnvaya karavo hoya to 'kAnandho thrahma'A rIte Anandapadano puliMgamAM prayoga joIe. mImAMsaka :- | bhAgyazALI ! laukika zAstronA niyamo vaidika zAstromAM lAgu paDatA nathI. A mATe pANinie paNa 'vyatyayo velam' AvuM svataMtra sUtra banAvela che. tethI AnaMdazabda napuMsakaliMgavALo hovA chatAM tene guNavAcaka mAnI zakAya che. AthI brahma ane AnaMda vacce abhedAnvaya bodha surakSita raheze. naiyAyika :- jo brahma ane AnaMda vacce abheda hoya to 'kAnandra brahmaLo | tattva mokSe pratiSThita' arthAt "AnaMda e brahmatattvano dharma che ke je mokSamAM pratiSThita che.' ahIM bhedaparaka SaSThI vibhaktino prayoga thayela che te nahi ghaTe. je be pada vacce SaSThI vibhaktino prayoga hoya che te be padanA arthamAM jarUra bheda hoya che. jema "caitranuM dhana" ahIM caitra ane dhana vacce bheda rahelo che. te ja rIte 'AnaMda brahmano dharma che.' ahIM paNa brahma ane AnaMda vacce bheda siddha thAya che. te be vacce abheda mAnavAmAM Ave to bhedabodhaka SaSThI vibhakti anupapanna banI jAya. mImAMsaka - rAho | je be pada vacce SaSThI vibhaktino prayoga thayelo hoya te be padanA artha vacce bheda ja hoya AvI koI rAjAjJA nathI. je be padArtha vacce abheda hoya tenA vAcaka pado vacce paNa SaSThI vibhaktino prayoga dekhAya che. jema ke 'AdoH ziarthAt "rAhunuM mAthuM.' rAhu e hakIkatamAM mAthAthI koI alaga cIja nathI. rAhu mastakasvarUpa ja che. mastakathI abhinna hovA chatAM jema rAhunuM mAthuM evo SaSThIvibhaktithI ghaTita prayoga thAya che tema AnaMda ane brahma vacce abheda hovA chatAM paNa evo chaThThI vibhaktivALo vAkyaprayoga thaI zake che. chaThThI vibhaktino artha mAtra saMbaMdha che, nahi ke bheda saMbaMdha ke abheda saMbaMdha. AthI brahma ane nitya AnaMda vacce abheda abAdhita che. nitya ane utkRSTa evo AnaMda mokSamAM abhivyakta thAya che. mATe mukti e nitya niratizaya AnaMdanI abhivyaktisvarUpa che--evuM mAnavuM barobara che. nityasukhAbhivyaktine mukti mAnavAmAM vipadA naiyAyika :- sukhane ekAMte nitya mAnavAmAM Ave ane AtmAthI ekAMte abhinna mAnavAmAM Ave to saMsAraavasthAmAM AtmAno anubhava thAya che te kAraNasara nitya sukhano paNa Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 muktivAdaH duHkhAbhAvatvAdiprakArakabhramadazAyAM sukhatvAnanubhavAditi vAcyam, Atmasukhayorabhede sukhatvasyAtmatvatulyavyaktikatvenAtmatvAnyajAtitvAsiddheH / kiJca duHkhamapyevaM sukhaM syAt, 'sarvaM khalu idaM brahma' iti zrutyA AnandamayabrahmA'bhedabodhanAt, sukhatvenAnanubhavasya coktarItyopapatteH / anubhava paNa thavo joIe. AtmA ane nitya sukha mithaH abhinna hovAthI AtmAno sAkSAtkAra thatAM nitya sukhano sAkSAtkAra thavo nyAyaprApta che. sarva sukha potAnA sAkSAtkAranA janaka hoya che Avo niyama hovAthI nitya sukhanI abhivyakti =anubhUti sarvadA thavI joIe. sukha-AnavagAhI sukhAnubhava-mImAMsaka mImAMsaka :- AtmA nitya sukhathI abhinna hovAne lIdhe AtmAnubhava samaye AtmAthI abhinna evA sukhano paNa anubhava thAya che ja. paraMtu AtmAthI abhinna nitya sukhamAM sukhatvanuM bhAna nathI thatuM. AnuM kAraNa e che ke saMsArI jIvomAM zarIra ane AtmAmAM abhedano bhrama duHkhAnubhava karAve che. ethI huM duHkhI chuM evuM bhAna saMsArI jIvone thAya che. abhedabhramanA saMskAra jyAM sudhI nAbUda na thAya tyAM sudhI AtmAno anubhava thavA chatAM paNa temAM sukhatvanuM bhAna thatuM nathI. pratibandhaka hoya tyAM sudhI kArya kevI rIte thaI zake ? athavA ema paNa kahI zakAya ke nitya sukha to sarvadA sannihita ja che. paraMtu tenA vyaMjakanI gerahAjarI hovAnA lIdhe sukhatvano anubhava thato nathI. tenuM vyaMjaka che AtyaMtika du:khavinAza. saMsAradazAmAM du:khamAM sabaDatA jIvamAM AtyaMtika du:khadhvaMsa kayAMthI saMbhave ? eka du:kha jAya tyAre bIjA aneka du:khonI paraMparA taiyAra ja hoya che. jyAre bhaviSyamAM eka paNa duHkha AvavAnuM nahIM hoya evI avasthAmAM e jIvamAM rahela duHkhadhvaMsa nitya sukhane vyakta karaze. tyAre temAM sukhatvano anubhava karavA jIva samartha bane che. yatta | ahIM evI zaMkA thAya ke-sukhanA anubhavanI sAmagrI e ja sukhatvanA anubhavanI sAmagrI che. ethI saMsArI avasthAmAM AtmAno anubhava thatAM anubhUyamAna nitya sukhamAM sukhatvanuM bhAna paNa avazya thaI ja jaze. mATe AtmAthI abhinna nitya sukha anubhavAtuM hovA chatAM temAM sukhatvanuM bhAna doSanA kAraNe athavA vyaMjakaabhAvanA lIdhe saMsAradazAmAM nathI thatuM A vAta anupapanna banI jaze. to A barAbara nathI, kAraNa ke sukhamAM ja jayAre duHkhAbhAvatvano bhrama thAya tyAre arthAt sukha jayAre duHkhAbhAvasvarUpe bhAse tyAre sukhamAM sukhatvanuM bhAna nathI thatuM. mATe sukha ane sukhatva-bannenA sAkSAtkAranI sAmagrI eka ja che. A naiyAyika mAnyatA barAbara nathI. mATe nitya niratizaya sukhanI abhivyaktine mukti mAnavI yukta che. naiyAyika :- gAtmasuo | mImAMsaka mahAzaya ! tamArI A vAta barAbara nathI, kAraNa ke AtmA ane sukhane abhinna mAnavAmAM Ave to Atmatva jAti ane sukha- jAti paNa paraspara abhinna thaI javAne lIdhe AtmatvathI bhinna sakhatvajAti ja asiddha banI jaze. vyaktiabheda e jAtibAdhaka che. je be dharmonA AzramamAM abheda ja hoya te banne jAti banI zake. paraMtu bemAMthI eka ja jAti banI zake. jema ghaTatvanA AzrayathI abhinnamAM rahevAne lIdhe kalazatva jAti nathI Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 147 'siddhArthatvena neyaM zrutiH svArthe pramANamiti cet ? prakRte'pi tulyam / kiJca sukhatvAnubhavasAmAnye na mithyAjJAnavAsanA doSaH, anityasukhe'pi sukhatvAnanubhavaprasaGgAt, kintu nityasukhatvAnubhave Atmani sukhatvAnubhave ceti gauravam / tasmAt 'AnandaM brahma' iti matvarthIyA'cpratyayAntenAnandavattvaM bodhyate, na tu tadabheda iti / tema AtmatvanA AzrayathI abhinna AzramamAM rahevAne lIdhe sukha svataMtra jAti siddha nahIM thaI zake. bIjI vAta e che ke A rIte mAnavAmAM to du:kha paNa sukha banI jaze, kAraNa ke 'sarva nuM rUTuM brahma' A zruti dvArA sarva aMtargata duHkha paNa brahmasvarUpa siddha thAya che ke je brahma sukhAtmaka che. ahIM evI zaMkA thAya ke duHkha e sukhasvarUpa hoya to du:khano duHkhatvasvarUpe ja anubhava kema thAya che? sukhatvarUpe anubhava kema thato nathI?-to enuM samAdhAna evuM ApI zakAya che ke duHkha e sukhathI abhinna hovAthI duHkhanA anubhava vakhate du:khAbhinna sukha paNa anubhavAya ja che. sukhatvano temAM anubhava na thavAnuM kAraNa e che ke dehAtmAnA abheda bhramanA saMskArasvarUpa doSa upasthita che. tethI du:khane sukhasvarUpa mAnavuM paDaze. mImAMsaka :- siddhao | 'sarva ravatu rUdra vraa' A zruti siddhArthaparaka che. arthAt vidhyarthathI nirAkAMkSa evA arthanI pratipAdaka che. mATe sarvanI sAthe brahmanA abheda svarUpa potAnA arthanA pratipAdana karavAmAM te zruti pramANa nathI. mATe sarvAntargata duHkhane sukhasvarUpa thavAnI Apattine avakAza nahIM rahe. naiyAyika :- prazna | to pachI "nityaM vijJAnamAnad vrahma' A zrutine paNa siddhArthaparaka mAnI zakAya che, kAraNa ke te paNa vidhyarthathI nirAkAMkSa evA arthanI pratipAdaka che. zruti to vidhiarthamAM pramANa hovAthI nitya sukhamaya brahma arthanA pratipAdana karavAmAM uparokta zrutine pramANa nahIM kahevAya. AthI nitya sukhanI siddhi durlabha banI jaze. to pachI nitya niratizaya sukhanI abhivyaktine mukti kaI rIte kahI zakAze ? mImAMsakamatamAM gaurava-naiyAyika jigneo | bIjI vAta e che ke jo nitya sukhano svIkAra karavAmAM Ave ane brahmatattvane sukhasvarUpa mAnavAmAM Ave to savAla e upasthita thAya che ke mithyAjJAnanI vAsanA konI pratibaMdhaka banaze ? koI paNa sukha-prakAraka anubhava =sAkSAtkAra pratye to tene pratibaMdhaka mAnI nahIM zakAya, kAraNa ke tema mAnavAmAM Ave to saMsAradazAmAM anitya sukhamAM paNa sukhatvano sAkSAtkAra nahIM thaI zake. mithyAjJAnanA saMskAra svarUpa upasthita pratibaMdhakanA pratibadhdhatAavacchedakasvarUpa sukha-sAkSAtkAratvathI AkrAnta hovAnA lIdhe mithyAjJAnIone anitya sukhamAM sukhatvano sAkSAtkAra nahIM thaI zake. tethI sukha-prakArasAkSAtkArane choDIne nityasukha-sAkSAtkAra pratye ane AtmAmAM sukha-prakAraka anubhava pratye mithyAjJAnasaMskArane pratibaMdhaka mAnavA paDaze. to ja "saMsAradazAmAM nityasukhatvanuM bhAna nathI thatuM-tenI saMgati thaI zakaze ane AtmAmAM sukhane badale sukhatvanuM bhAna nathI thatuM tenI paNa upapatti thaI zakaze. paraMtu Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 muktivAdaH etena avidyAnivRttau vijJAnasukhAtmakaH kevalAtmA'pavarge'stIti vedAntimataM nirastam, jJAnasukhAtmakabrahmaNo nityatve muktasaMsAriNoravizeSApAtAt, tAdRzAtmanaH A rIte dvividha pratibadhya-pratibandhakabhAvane svIkAravAnuM gaurava mImAMsakamatamAM durvAra banaze. mATe brahmane AnandasvarUpa mAnavAnA badale AnaMdavAn =AnaMdAzraya mAnavAmAM lAghava che. AthI ja 'mAnandra vrahma' ahiM mavargIya anyU pratyaya AnaMdapadane lagADavAmAM Avela che. mATe brahmatattva AnaMdavAna che, nahIM ke AnaMdasvarUpa =AnaMdADabhinna-Ama siddha thAya che. AthI nitya niratizaya sukhanI abhivyaktine mukti nahIM mAnI zakAya A pramANe mImAMsaka pratye naiyAyikanuM kahevuM che. kevala AtmasvarUpa mukti-vedAntI vedAntI : jItena | avidyAnI nivRtti thayA bAda jJAna-sukhasvarUpa kevaLa AtmA ja apavarga =mokSa che. Azaya e che ke AtmA jJAnasvarUpa ane sukhasvarUpa che. tema ja ekAnta nitya che. ekamAtra AtmatattvanI ja pAramArthika sattA che. AtmA anAdikALathI avidyAthI upahita che. avidyAno artha che mAyA-ajJAna ke je sattva, rajasa, tasam A traNe guNothI abhinna che. te trikAlaabAdhyarUpamAM satuM nathI tathA zazazRMga vagerenI jema kAmAtrathI asaMbaddhasvarUpa sarvathA asatuM paNa nathI. AtmAnI jema sat rUpe ke zazazRMga vagerenI jema asat rUpe nirvAcya na hovAthI anirvacanIya che. te avidyAnA kAraNe ja AtmAnA nityajJAnasukhAtmaka vAstavika svarUpano bodha na thatAM tenA avAstavika nAmAdisvarUpe jagatano bodha thAya che. A rIte avidyAsvarUpa upAdhi e ja AtmAnuM baMdhana che, A baMdhananA kAraNe ja AtmA badhA kukarmonuM bhAjana bane che. jyAre puNyapuMjanA paripAkathI sadguruno satsaMga thayA bAda temanI kRpApUrvaka vedAntaupadezathI AtmAne potAnA vAstavika svarUpano bodha thaze tyAre avidyAnI nivRtti thavAthI jJAna-sukhamaya kevaLa AtmA ja avasthita raheze. AtmAnI A sthiti ja tenI mokSakAlika sthiti banaze. naiyAyika :- nirasta jJao | A vAta barAbara nathI, kAraNa ke jJAnasukhAtmaka brahmasvarUpa AtmA ja jo mokSa hoya to mukta ane saMsArImAM koI bheda nahIM rahe. AnuM kAraNa e che ke uparyukta mukti nitya hovAne lIdhe saMsAradazAmAM paNa raheze. tethI saMsArI jIvane muktathI bhinna kahevuM asaMbhava banI jaze. AthI mokSapuruSArthano paNa uccheda thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke jJAna-sukhAtmaka brahmasvarUpa AtmA nitya hovAnA lIdhe kRti =puruSaprayatnathI sAdhya nathI. je nitya che tenI utpatti mATe koI prayatnanI AvazyakatA na hovAthI mokSa apuruSArtha banI jaze. puruSanI abhilASAno viSaya mokSa nahIM banI zake. ahIM jo vedAntI taraphathI ema kahevAmAM Ave ke phakta uparokta AtmA e ja mokSa nathI paraMtu avidyAnivRttisvarUpa uparokta AtmA mokSa che. AtmAne anAdi kALathI je avidyA vaLagelI che tenI nivRtti AtmAsvarUpa ja che ane te puruSArtha banI zake che. tethI Atmatvana AtmA bhale kRtisAdhya na hoya paraMtu AtmAsvarUpa avidyAnivRttine puruSArtha mAnavAmAM koI bAdha nathI. te puruSaprayatnathI sAdhya ja che. tema ja saMsAradazAmAM avidyAnI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 149 kRtyasAdhyatvAcca / na cAvidyAnivRttireva puruSArthaH, avidyAyA asattvena nityanivRttatvAt, anirvacanIyatAyAzcA'nirvacanIyatvAditi / / (17) atrocyate - kRtatsnakarmakSaya eva muktiH , tasyaivAnekAntabhAvanAjanitatattvajJAnopabRMhitazailezIkaraNarUpaprayatnasAdhyatvAt / na ca bhogAdeva karmakSayaH tattvajJAnAdapi kAyavyUhadvArA tattaccharIropabhogya-karmopabhogenaivAdRSTakSayAbhyupagamAditi vAcyam / dRSTaviparItakalpanaprasaGgAt, manujAdizarIrasattve zUkarAdizarIrAnutpatteH bhogatattvajJAnAdInAmekazaktimattvena karmanAzakatvaucityAt / upabhogAdeva karmakSaye'parakarmanimittavyApArAt pracuratarakarmArjane'nirmokSaprasaGgAcca / tattvajJAnasya tvAgAmi nivRtti na hovAthI saMsArIne mukta kahevAnI Apatti paNa nahIM Ave-to A vAta barAbara nathI, kAraNa ke avidyA paramArthathI asatuM hovAthI zazaviSANanI jema nitya nivRtta che. tethI na to avidyAnivRtti puruSaprayatnathI sAdhya banaze ke na to muktisvarUpa banaze. je vAstavika hoya tenI nivRtti mATe prayatna karavAno hoya. avidyA to kalpita che. tethI tenI nivRtti prayatnasAdhya kevI rIte bane? avidyA sat paNa nathI ane asatuM paNa nathI paraMtu anirvacanIya che. A vedAntInI mAnyatA paNa nirmula che, kAraNa ke anirvacanIyatAnI vyAkhyA thavI ja muzkela che. avidyAgata anirvacanIyatA paNa anirvacanIya hovAthI kevA svarUpe avidyAnI nivRtti thavI ? e adyAvadhi anirNita ja che ane raheze. AthI vedAntIsaMmata mukti paNa asaMgata che-ema phalita thAya che. | sarvakarmakSaya =mukti-syAdvAdI (17) syAdvAdI :- atro | vAstavamAM to sakala karmano kSaya e ja mukti che. e ja parama prayojana che. anekAMta bhAvanAthI utpanna thayela tattvajJAnathI paripakava banela zailezIkaraNasvarUpa AtmaprayatnathI sarvakarmakSaya sAdhya hovAnA lIdhe te parama puruSArtha banI zake che. cAra ghAti karmano kSaya thavAthI 13mA guNasthAnake kevaLajJAnanI prApti thayA bAda jIvananA aMte zeleSIkaraNa dvArA bAkInA cAra aghAti karmono nAza thAya che. zailezIkaraNa e tattvajJAnanI parAkASThA svarUpa che. tethI kahI zakAya ke aMte tattvajJAnathI sarva karmono nAza thAya che. naiyAyika :- 1 2 mo | vAstavamAM bhogavavAthI ja karmano kSaya thAya che. karmone bhogavyA vinA AtmAne karmothI chuTakAro maLI zakato nathI. tattvajJAnathI paNa je karmakSayanI vAta zAstramAM Ave che teno artha paNa evo ja che ke yogI tattvajJAnanA prabhAvathI eka sAthe Dukkara, khaccara, macchara vagere aneka zarIranI racanA kare che jene zAstrIya paribhASAmAM kAyavUha kahe che. A kAyavUha dvArA Dukkara, khaccara vagerenA zarIrathI bhogavI zakAya tevA karmone jIva bhogave che. A rIte te te zarIrayogya karmone bhogavIne ja jIvanA karmono nAza thAya che. AthI tattvajJAna thayA pachI paNa kAvyabRha dvArA bAkInA karmone bhogavavAthI ja karmano kSaya thAya che-evuM ame mAnIe chIe. mATe jJAnayogathI karmakSaya amane maMjUra nathI. Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 muktivAdaH karmAnutpAda iva saJcitakarmanAze'pi sAmarthyam, yathA bhAvizItasparzAnutpAdasamarthasyoSNasparzasya pUrvazItasparzanAze'pIti nA'nirmokSaH / tasyAJca dazAyAM paramAnandArthitayaiva pravRttiH / (18) yadvA karmakSayadvArA jJAnakriyAsAdhyaH paramAnanda eva muktiH / na hi kAyavhakalpanA aprAmANika syAdvAdI - draSTao | eka sAthe eka jIvane eka audArika zarIra hoya tema dekhAya che. tethI yogI puruSa aneka bhavomAM bhogavI zakAya tevA karmone mAtra eka ja bhavamAM bhogavavA eka sAthe aneka zarIranI racanA kare che evI kalpanA karavI te daSTathI viparIta kalpanA che. pratyakSAnusArepramANAnusAre kalpanA karavI ucita kahevAya. tathA jIva potAno mAnavadeha jyAM sudhI na choDe tyAM sudhI Dukkara, khaccara vagerenA zarIranI utpatti thaI na zake, kAraNa ke pUrvatana mAnavadeha e bhUMDazarIra vagereno pratibaMdhaka che. mATe yogI tattvajJAna vagerenA mahimAthI kAyavUha =vijAtIya dehasamUhanI racanA kare che te vAta vyAjabI nathI. vastusthiti evI che ke kayAreka prAyazcita vagere dvArA paNa te karmono nikAla kare che. mATe bhoga, tattvajJAna, prAyazcitta vageremAM eka zaktivizeSanI kalpanA karavI jarUrI che. tethI eka zaktimattvana =zaktivizeSaviziSTa hovA rUpe bhoga, tattvajJAna vagerene karmanAzaka mAnavA ucita che. jo bhogathI ja karmano nAza mAnavAmAM Ave to te te karmone bhogavatAM pUrvasaMcita karmasvarUpa nimittanA vyApArathI navA navA pracura karmonI utpatti thaye rAkhaze. A rIte to jIvano kyAreya mokSa nahi thAya. anAdikALathI dareka jIvo karmone pratyeka samaye bhogave che ja, chatAM badhA jIvono karmothI chUTakAro nathI thayo e hakIkata che. mATe mAtra bhogavavAthI ja karmano nikAla thAya che ema mAnavuM yogya nathI. naiyAyika :- sAmAnya jIvo karmone bhogavatAM bhale navAM karma bAMdhe. paraMtu yogI puruSa kAyalUthI karmone bhogavaze to paNa navA karmone bhegAM nahi kare, kAraNa ke tenA tattvajJAnamAM evuM sAmarthya che ke jUnA karma bhogavavA chatAM navA karma utpanna thavA na de. A ja yogInA tattvajJAnano mahimA che. syAdvAdI :- tattva | tattvajJAnamAM jema AgAmI karmanI utpattine aTakAvavAmAM sAmarthya che, tema pUrve bhegAM karelA karmono nAza karavAnI paNa tAkAta che. je rIte uSNa sparzamAM navA zIta sparzanI utpattine aTakAvavAnuM sAmarthya che tenI sAthe sAthe jUnA zIta sparzano nAza karavAnuM paNa sAmarthya che. te ja rIte uparokta vAta saMgata thaI zake che. mATe mAtra bhogavavAthI ja karmanAza thAya che-evuM mAnavuM asaMgata che. tattvajJAnathI paNa karmano kSaya thaI zake che. mATe mokSa nahIM thavAnI Apattine avakAza nathI raheto. AthI mokSane uddezIne pravRttino uccheda paNa nahIM thAya. mokSa avasthAmAM paramAnaMdanA arthIpaNAthI ja jIvanI pravRtti thAya che. mukti paramAnandasvarUpa-jaina (18) yaddA | athavA ema paNa kahI zakAya ke mokSa paramAnandasvarUpa ja che. mokSanuM Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 151 sukhecchAM vinA pravRttiH sambhavati prekSAvatAm, cikitsAdAvapi duHkhadhvaMsaniyatasukhArthitayaiva pravRtteH / na caivaM sukhasthale'pi duHkhAbhAvArthitayaiva pravRttirityavinigamaH, tatra duHkhadhvaMsasyAnAvazyakatvAt, tadatyantAbhAvAderasAdhyatvAt / kiJca duHkhAbhAvadazAyAM 'sukhaM nAstIti jJAnaM pravRttipratibandhakam, sukhahAneraniSTatvena balavadaniSTAnanubandhitvasya pratisandhAtumazakyatvAt / na ca rAgAndhatayA pAradArye duHkhAnubandhAprati kAraNa to jJAna ane kriyA che. samyapha jJAna ane kriyA karmakSaya dvArA paramAnandasvarUpa muktine utpanna kare che. karmakSaya e dvAra che ane samyaka jJAna ane kriyA e dvArI =vyApArI che. jo mokSane paramAnandasvarUpa na mAnavAmAM Ave paraMtu duHkhaasasvarUpa mAnavAmAM Ave to vivekI mumukSunI saMnyAsa vageremAM pravRtti ja nahIM thaI zake, kAraNa ke sukhanI icchA vinA buddhizALI jIvonI pravRtti thatI nathI ja. vivi. | ahIM evI zaMkA thAya ke-"je rIte rogamUlaka du:khanI nivRtti mATe cikitsA vageremAM pravRtti thAya che te ja rIte sAMsArika du:khonI nivRtti mATe mokSamAM pravRtti thaI zake che. AthI mokSamAM sukha na mAnavAmAM Ave to paNa mokSalakSI pravRttino vivekI mumukSu tyAga nahIM kare." to A barAbara nathI. kAraNa ke cikitsA vageremAM paNa je pravRtti thAya che te rogajanya du:khanI nivRtti thaye chate avayaMbhAvI bhAvI sukha maLavAnI AzAthI ja thAya che. tethI mokSamAM sukha mAnavAmAM na Ave to mumukSunI pravRttino uccheda thavAnI Apatti jaDabesalAka banI jaze. ra vaio | "jo cikitsAsthaLe duHkhanivRttinA badale sukhanI prAptinI AzAthI pravRtti thAya che evuM mAnavAmAM Ave to sukhaprAptisthaLamAM paNa kahI zakAya ke tyAM duHkhAbhAvanI icchAthI ja pravRtti thAya che, nahIM ke sukhaprAptinI kAmanAthI. A be vAtamAMthI kaI vAtano svIkAra karavo ane kaI vAtano inkAra karavo? te viSayamAM koI nirNAyaka tarka nahIM maLe ke jenA baLathI vivAdano niveDo lAvI zakAya."--AvI zaMkA karavI ayogya che, kAraNa ke sukhasthaLamAM tame duHkhAbhAvanI icchAthI pravRttinI Apatti Apo cho. ahIM amAre e pUchavuM che ke sukhasthaLe pravRttisaMpAdaka icchAno viSaya du:khAbhAva kyA svarUpe mAnya che ? (1) du:khadhvasvarUpe (2) duHkhaatyantAbhAvarUpe ke (3) duHkhaprAgabhAvasvarUpe ? tene duHkhadhvaMsarUpe to mAnI na ja zakAya, kAraNa ke sukhasthaLamAM duHkha anupasthita hovAthI duHkhadhvasa tyAM anAvazyaka che. tethI du:khadhvasanI icchAthI tyAM pravRtti mAnavI saMgata nathI. peTa bharIne peMDA khAdhA pachI tRpta thaIne duHkhanA dhvasanI icchAthI ghaune koNa grahaNa kare ? bhAvI duHkhano to dhvaMsa thaI zakato nathI. duHkhanA atyaMtAbhAvanI ke prAgabhAvanI icchAthI paNa sukhasthaLe pravRtti thavI azakaya che, kAraNa ke atyaMtAbhAva ane prAgabhAva anAdikAlIna hovAthI asAdhya che, asAdhyanI uddezIne vivekInI pravRtti na thAya. viOM | vaLI, bIjI vAta e che ke manuSyane sukhanI hAni koI paNa paristhitimAM iSTa nathI. AthI ene jyAre evuM bhAna thaze ke mokSa duHkhAbhAvasvarUpa hovAne lIdhe mokSadazAmAM sukha nathI to pachI tenI mokSasAdhanAmAM pravRtti kevI rIte thaze? kAraNa ke sukhahAni aniSTa hovAnA Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH sandhAnavadvItarAgatayA sukhahAneraniSTatvApratisandhAnAt na pravRttipratibandha iti vAcyam / vaiSayikasukhe'niSTatvapratisandhAne'pi mumukSUNAM prazamaprabhavasukhe'niSTatvApratisandhAnAt / na ca tadicchyA vairAgyavyAhatiH, duHkhadveSe'pi prazAntatvavyAhatiprasaGgAt / (19) etena yogaddhisAdhyaniratizayAnandamayIM jIvanmuktimuddizya pravRttaH kAraNavazAt paramamuktimAsAdayatIti na yuktam, viraktAnAM mokSe'dhikArAdi 152 lIdhe koI paNa bhoge sahya nathI ane sukhahAnisvarUpa mokSamAM balavAna aniSTanI ananubaMdhita =aprApakatAnuM bhAna paNa azakya che. jo sukhahAnimAM iSTasAdhanatAnuM jJAna thAya ke balavadaniSTAnanubaMdhitAnuM bhAna thAya to ja vivekInI pravRtti temAM zakya che. paraMtu te asaMbhavita ja che. AthI mokSane duHkhanAza-sukhAbhAva-guNAbhAvasvarUpa mAnavAmAM Ave to mumukSunI dIkSA vageremAM pravRttino uccheda thavAnI Apatti Avaze. prazamasukhecchA vairAgyanAzaka nathI---jaina na ca rA. / "je rIte rAgAndha hovAnA kAraNe avivekI mANasane parastrIgamanamAM duHkhAnubaMdhIpaNAnuM bhAna na thavAne lIdhe tenI temAM pravRtti thAya che tema vItarAgI-vairAgI hovAnA lIdhe mumukSune sukhahAnimAM aniSTatvanuM bhAna na thavAthI dIkSA vageremAM mumukSunI pravRtti thavAmAM koI aDacaNa nahIM Ave. mATe mokSamAM sukha na mAnavAmAM Ave to paNa vAMdho nathI."--A naiyAyika mAnyatA tathyahIna hovAnuM kAraNa e che ke mumukSune vaiyika sukhamAM aniSTapaNAnuM bhAna thavA chatAM prazamathI utpanna thanAra sukhamAM aniSTatvanuM bhAna thatuM nathI. AthI vaiyikasukhanI hAnimAM mumukSune bhale aniSTatAnuM bhAna thAya nahIM, paraMtu prazamarasajanya sukhanI hAnimAM to vairAgIne paNa aniSTatAnuM bhAna thaze ja. tethI tenI pravRtti dIkSAmAM thaI nahIM zake. jo mokSamAM prazamajanya sukha mAnavAmAM Ave to ja te sukhanI kAmanAthI mumukSunI tapazcaryA, tyAga, ahiMsAmAM pravRtti thaI zakaze. prazamasukhanI abhilASAthI mumukSunA vairAgyamAM khAmI AvavAno savAla nathI raheto, kAraNa ke jo prazamajanya sukhanI kAmanAthI vairAgyamAM nyUnatA mAnavAmAM Ave to du:khadveSa thaye chate mumukSunA prazAntapaNAmAM vyAghAta mAnavAnI Apatti Ave. AvuM to viziSTa du:khadhvaMsane mokSa mAnanAra naiyAyikane paNa mAnya nathI. mATe jema mokSane duHkhadhvaMsasvarUpa mAnIne du:khadveSathI mokSalakSI pravRtti karanAra mumukSunI prazAntavAhitAmAM naiyAyikamatAnusAra koI kSati pahoMcatI nathI tema mokSane paramAnandasvarUpa mAnIne paramAnaMda=prazamasukhanI kAmanAthI mokSalakSI pravRtti karanAra mumukSu vairAgyamAM jainamatAnusAra koI bAdhA AvatI nathI. yukti to banne pakSe samAna che. (19) tena / koIka vidvAnono mata evo che ke--yogaRddhi dvArA prApta thanAra utkRSTa AnaMdamaya jIvanamuktine uddezIne pravRtta thayela mANasa kAraNavazathI =paramamuktisAmagrI prApta thavAthI AtyaMtika du:khAbhAvAtmaka paramamuktine pAme che. paraMtu tenI pravRttinuM uddezya to anupama AnaMdamaya aparamukti ja hoya che.--paraMtu A vAta asaMgata hovAnuM kAraNa tattvaciMtAmaNikA2 evuM batAve che ke--virakta puruSono ja mokSamAM adhikAra che. utkRSTa sukhanI prAptinI kAmanAthI jo Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 153 nirastam, viSayasukhecchAvicchedasyaiva vairAgyapadArthatvAt / paramaprayojanatayA paraM paramamuktimuddizyaiva pravRttiriti tu yuktaH panthAH / kiJca duHkhe dveSamAtrAdeva yadi tannAzAnukUlaH prayatnastadA mUrcchAdAvapi pravRttiH syAt / na ca jAyata eva bahutaraduHkhajarjarakalevarANAM maraNAdau pravRttiriti vAcyam, tasyA avivekipravRttitvAt / 'puruSArthatve vivekAnupayoga' iti cet ? satyam, naiyAyikapazUnAmeva na tadupayogo na tu prekSAvatAM, yathAvat prayojanaM pramAyaiva tatpravRtteH / yogapravRtti karavAmAM Ave to vairAgya ja khaMDita thaI jAya che. AthI te mokSano ja anadhikArI banI jAya che. tethI AnaMdamaya mokSane uddezIne pravRtti karavAnI vAta barAbara nathI. viSayasukhecchAviccheda vairAgya viSa. / paraMtu AnA prativAdamAM graMthakAra zrImadbhunuM kathana e che ke vairAgya zabdano artha sukhamAtranI icchAno viccheda nathI paraMtu viSayasukhanI kAmanAno vilaya che. mokSamAM prazamajanya sukhanI kAmanAthI pravRtti thavAmAM vairAgya bhAMgI nathI paDato. mATe viraktane mokSAdhikArI mAnavA chatAM prazamasukhanI kAmanAthI yogAbhyAsamAM pravRtti mAnavI saMgata che. hA, haju ema kahI zakAya ke aparamukti svargAdinI mukhya kAmanAthI pravRtti karavAmAM nirvANa apuruSArtha banavAnI Apatti AvavAthI mukhyaprayojanarUpe to mAtra paramamukti =nirvANane uddezIne ja mumukSunI pravRtti hoI zake-evuM mAnavuM e yuktisaMgata mArga che. paraMtu prazamasukhanI kAmanAthI mokSalakSI yogAbhyAsAdi pravRtti to abAdhita ja rahe che. viSNu. / vaLI, prastuta saMdarbhamAM A paNa vicAraNIya che ke jo evuM mAnavAmAM Ave ke-- du:khanA pratye dveSa hovA mAtrathI ja manuSya duHkhanAza mATe prayatnazIla rahe che--to pachI mANase mUrchA vagere avasthA mATe paNa pravRtti karavI joIe, kAraNa ke e avasthAmAM paNa tene duHkhathI mukti maLI zake che. paraMtu vAstavamAM manuSya mUrchA lAvavA prayatna karato nathI ja. mATe evuM mAnavuM ucita che ke mUrchAmAM du:kha na hovA chatAM manuSyane sukhano anubhava thaI zakato nathI. AthI sukhAnubhavanI bAdhAne dUra karavA mATe mAnava duHkhanAza mATe prayatna kare che. AvuM mAnavAmAM Ave to nirvivAdarUpe siddha thaI jAya ke sukhanI kAmanA ja puruSapravRttinuM mULa che. AthI mokSane kevaLa du:khanivRttirUpa mAnavAmAM Ave to mokSadazAmAM sukhaprAptinI AzA na rahevAthI mokSa mATe mAnavanI pravRtti thavI ja azakya thaI jaze. jo ema kahevAmAM Ave ke--saMsAramAM evA paNa mANasa dekhavAmAM Ave che ke je ghaNA badhA duHkhathI jarjarita thaye chate mRtyune paNa bheTavA taiyAra thaIne AtmaghAtamAM pravRtti kare che. AthI ema kahevAmAM koI doSa nathI ke sukhaprAptinI AzA na hovA chatAM kevaLa duHkhathI chUTavA mATe paNa manuSyanI pravRtti saMbhava che. to A vAta paNa barAbara nathI, kAraNa ke te avivekI mANasanI pravRtti che. prastuta vicAra vivekI mANasonI pravRttinA saMbaMdhamAM che, nahIM ke tevA avivekI Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 ataH suSThuktam duHkhAbhAvo'pi nAvedyaH puruSArthatayeSyate / na hi mUrcchAdyavasthArthaM pravRtto dRzyate sudhIH // iti // muktivAdaH ( 20 ) 'duHkhaM mA bhUdi' tyuddizyaiva pravRtteH duHkhAbhAva eva puruSArtha:, tajjJAnaM tvanyathAsiddhamiti cet ? kimatra mAjhe'rtho dhvaMsaH prAgabhAvo vA ? Adye mUrcchAdAvapi pravRttyApattiH jJAnAdihAnirUpAniSTAnusandhAne tatra pravRttipratibandhe tu muktAvapi tathAprasaGgaH / antye muktAvapravRttyApattiH, tatra duHkhaprAgabhAvAbhAvAt / mANasonI pravRttinA saMbaMdhamAM ke je duHkhathI DarIne AtmahatyA karavA taiyAra thAya che. teo evuM nathI vicAratA ke AtmahatyA temane duHkhathI bacAvI nahIM zake, paraMtu te svayaM eka navuM pApa hovAthI navA janmamAM tenA mATe duHkhanuM kAraNa banaze. ('puruSArthanI bAbatamAM viveka upayogI nathI. puruSanI icchAno viSaya bane te puruSArtha kahevAya pachI bhale te artha hoya ke kAma' AvI zaMkA karavI yogya nathI kAraNa ke--puruSArthamAM vivekano upayoga taiyAyika pazune ja na hoya. prekSAvAn = buddhizALIone to hoya. kAraNa ke buddhizALIo prayojananuM yathArtha jJAna karIne ja pravRtti kare che. saM.) ATalA mATe ThIka kahyuM che ke duHkhAbhAvano jo anubhava na thAya to te paNa puruSArtha = puruSakAmanAviSaya nahIM banI zake. ATalA mATe ja mUrchA avasthAmAM duHkhano abhAva hovA chatAM paNa tenA anubhava mATe koI vivekI mANasa prayatnazIla thato dekhAto nathI. (20) 3:a0 / naiyAyika dvArA jo ema kahevAmAM Ave ke--duHkha na thAva A uddezathI ja mANasa duHkhanivAraNanA upAyomAM pravRtti karato hoya che, nahIM ke duHkhAbhAvano anubhava thAva evA uddezathI. AthI duHkhano abhAva ja puruSArtha che nahIM ke du:khAbhAvano anubhava. AnuSaMgika hovAthI puruSArtha nathI, paNa anyathAsiddha che. to A vAta asaMgata che. kAraNa ke 'duHa mA bhU'mAM mA padano artha zuM che ? eno saMtoSakAraka javAba naiyAyika dvArA batAvI zakAto nathI. mA no artha dhvaMsa mAnazo ke prAgabhAva ? A banne vikalpa asaMgata che. jo mA no artha dhvaMsa mAnavAmAM Ave to 'duHvuM mA mUt'no artha evo thaze ke duHkhano nAza thAva. AvuM mAnavAmAM Ave to mUrchA vageremAM paNa pravRtti thavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke mUrchita avasthAmAM duHkho nAza thAya che ja. mUrchAmAM jJAnAdi guNonI hAnisvarUpa aniSTanuM bhAna thavAthI temAM pravRtti thatI nathI Ama kahevAmAM Ave to jJAnaduHkhAdiguNocchedasvarUpa mokSamAM jJAnAdiguNanI hAnisvarUpa aniSTanuM bhAna thavAthI mokSalakSI pravRttino paNa uccheda thavAnI Apatti Avaze. jo mA padano artha prAgabhAva mAnavAmAM Ave to 'du:stuM mA bhU'no artha thaze 'du:khano prAgabhAva thAva.' paraMtu A arthano svIkAra karavAmAM mumukSunI mokSamAM pravRtti nahIM thaI zake, kAraNa ke mokSamAM duHkhano prAgabhAva nathI. tyAM duHkhano prAgabhAva mAnavAmAM Ave to bhAvimAM du:khanI utpatti thavAnI vipatti Ave. AvA uddezathI mokSamAM pravRtti thatI ja nathI AvuM to na kahI zakAya, kAraNa ke Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 155 tathoddezena tatra na pravRttireveti cet ? na, icchAmAtreNAnubhavAnapavAdAt / / (21) etena caramaduHkhAnubhave'nAgataduHkhadhvaMso'pi viSayastathA'grimakSaNe taddhvaMsastadviSayakaM ca vinazyadavasthaM jJAnamastIti vartamAno'pyaciramanubhUyate iti nirastam, tathAvedyatAyA mUrchAdyavasthAyAmapi sambhavAt / tasmAt 'duHkhaM mA bhUdi'tIcchAyAM duHkhakAraNadhvaMso viSayaH / tathA ca sukhecchAdhInayA duHkhadveSAdhInatatsAdhanakarmadveSAdhInayA vA karmakSayecchayA mumukSupravRttirupapadyate iti mantavyam / prAyazcittasthale tu dveSayonirevoktoddezena pravRttiH / ata eva pravRttidvaividhyamupapadyate iti na kiJcidanupapannam / (22) yattu 'azarIraM vAvasantaM priyApriye na spRzataH' iti zruteH muktau anubhavanA balathI siddha thatI vastuno potAnI icchAmAtrathI apalopa thaI nA zake. duHkhAbhAva kSaNabhara vedya che-ciMtAmaNikAra (21) tena0 | gaMgeza upAdhyAyanuM evuM kathana che ke-carama duHkhano anubhava thAya tyAre anAgata =anantara kSaNamAM thanAra du:khadhvaMsa paNa te anubhavano viSaya thAya che. tema ja AgaLanI kSaNe =bIjI kSaNe carama du:khano dhvaMsa thAya che ane te ja kSaNe caramaduHkhadhvaMsaviSayaka jJAna nAza pAmatI avasthAmAM hoya che. AthI mokSamAM vidyamAna evo paNa du:khadhvasa eka kSaNa mATe anubhavAya che. arthAta mokSakAlamAM duHkhAbhAvanI anubhUti nathI ja thatI-evuM nathI. mokSamAM paNa du:khAbhAvanI anubhUti avazya thAya che, paraMtu te samaye duHkhAbhAvane anubhavavAnAM sAdhano kSaNika hovAthI kSaNavAra mATe ja te du:khAbhAva vedAya che. AthI kSaNa vAra mATe paNa Atmattika du:khAbhAvanI anubhUti karavAnA lobhathI atyanta duHkhanivRttisvarUpa mokSa mATe manuSyanI pravRtti thaI zake che. tathAve | paraMtu tattvaciMtAmaNikAranI uparokta bAbata asaMgata hovAnuM kAraNa batAvatAM zrImadjI ema kahe che ke duHkhAbhAvano kSaNika anubhava to mUccha avasthAmAM paNa saMbhavita che. AthI mokSa mATenA mahAna prayAsanI sArthakatA jo duHkhAbhAvanA kSaNika anubhavamAM ja mAnya hoya to te to mUchanA samaye paNa zakya che. A paristhitimAM banaze evuM ke mahAna =ghaNA parizramathI sAdhya mokSa mATe prayatnazIla thavAne badale svalpa parizramathI sAdhya macchaavasthA mATe ja mANasa pravRtti karaze. mATe 'durva mAM mUta" evI kAmanAno viSaya duHkhasAdhanadhvasa mAnavo paDaze. duHkhapadanI duHkhasAdhana arthamAM lakSaNA karIne mA padano artha dhvasa mAnya karavAthI uparokta artha prApya che. AthI mumukSu sukhecchAdhIna karmakSaya icchAthI athavA du:kheSamUlaka evA duHkhasAdhanIbhUta karma uparanA dveSathI prayukta karmakSayaviSayaka icchAthI yogasAdhanAmAM pravRtti karI zakaze AvuM mAnavuM ucita che. prAyazcittasthale to du:khaSamUlaka ja duHkha na thAva evA uddezathI pravRtti thAya che. mATe ja sukhecchAmUlaka ane duHkhadveSahetuka ema be prakAranI pravRtti paNa saMgata thaI jaze. tethI koI asaMgati nathI. vAkyabheda Apattino parihAra (22) naiyAyika :- yago | 'zarIra vIvasanta priyapriye ne pRzataH' arthAt zarIrahIna Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 muktivAdaH sukhAbhAvasiddhiH / na ca dvandvasvarasAt militasukha-duHkhobhayapratItiH noktArthAnupAtinI ekaikaniSedhe ca vAkyabhedApattiriti vAcyam / dvitvanaikarUpeNopasthitayoH pratyekaM niSedhAnvaye vAkyabhedAbhAvAt 'davakhadirau chindhi' ityatra pratyekaM cchidAnvaya iveti, tanna, ghaTavati bhUtale 'ghaTapaTau na staH' iti vAkyAd ghaTapaTobhayatvAvacchinnAbhAvabodhavata tAtparyavazAd uktazruterapi muktau priyApriyobhayatvA jIvane priya ane apriya sukha ane duHkha sparza karatA nathI A zrutinA balathI mokSakAlamAM sukhAbhAva siddha thAya che. ahIM evI zaMkA thAya ke 'priyapravezabda vaMdasamAsathI ghaTita hovAthI dvanda samAsanA cheDe rahela dvivacanAnta prathama vibhaktithI upasthita dvitva saMkhyAno priya ane apriyamAM anvaya thavAthI sukha-duHkhanI upasthiti ubhayatva rUpe ja thaze. jethI mokSamAM sukha-du:kha ubhayAbhAvanuM bhAna thaze. ekanA abhAvathI paNa ubhayAbhAvathI sukha-duHkhanI upasthiti ubhayatva rUpe ja thaze. jethI mokSamAM sukha-du:kha ubhayAbhAvanuM bhAna thaze. ekanA abhAvathI paNa ubhayAbhAva saMbhavita hovAthI duHkhAbhAvaprayukta sukha-duHkha ubhayAbhAvanI pratIti thaze. A pratIti "mokSamAM sukhAbhAva ane duHkhAbhAva che" AvA arthanuM anusaraNa nathI karatI. sukha ane duHkha pratyekano alaga alaga niSedha karavAmAM to vAkayabhedanI =be vAkya thaI javAnI Apatti Avaze-to AnuM samAdhAna e che ke je rIte 'dhava-hirI chibdhi ahIM dvitvarUpe upasthita thayela dhava ane khadira pratyekano chedana kriyAmAM anvaya thAya che tema ahIM paNa dvitvarUpa eka dharmathI upasthita thayela sukha ane duHkha pratyekamAM niSedhano anvaya karavAmAM Ave to vAkyabheda thavAnI Apattine avakAza nahIM rahe. jo sukhatvarUpe upasthita thayela sukhano ane du:khatvarUpe upasthita thayela du:khano pratiyogitA saMbaMdhathI abhAvamAM anvaya karavAmAM Ave to sukhatnAvacchinna prakAratA ane du:khAbhAvAvacchinna prakAranA svarUpa be mukhya prakAratAthI nirUpita be mukhya vizeSyatAnuM bhAna thavAthI vAkyabheda thavAnI Apatti Ave, kAraNa ke mukhyaprakAratAyanirUpita mukhya vizeSyatAdvayavattva e vAkayabhedanuM lakSaNa che. paraMtu ubhayatvarUpe sukha ane duHkhano pratiyogitA saMbaMdhanI abhAvamAM anvaya karavAmAM uparokta vAkyabhedanI Apattine avakAza nathI raheto, kAraNa ke AvuM mAnavAmAM ubhayatnAvacchinna eka ja prakAratAnuM avagAhana thAya che. AvuM tattvaciMtAmaNikArane abhimata che. muktimAM eka sukha-duHkhobhayAbhAvanI siddhi syAdvAdI :- tanna | paraMtu ciMtAmaNikAranI A vAta barAbara nathI, kAraNa ke jema bhUtalamAM ghaDo hovA chatAM bhUtalamAM ghaTapaTa nathI Avo ja zabdaprayoga thAya che tenAthI tyAM ghaTAbhAva ane paTAbhAva ema be abhAvano bodha nathI thato, paraMtu ghaTapaTobhayatvacchinnapratiyogitAka eka abhAvanuM ja bhAna thAya che, kAraNa ke be abhAvanuM bhAna tyAM ghaTa hAjara hovAthI bAdhita thAya che. te ja rIte 'zarIra vIvasanta priyapriye kRzataH' e zrutithI paNa tAtparyanA balathI mokSamAM priyApriyobhayatnAvacchinnapratiyogitAka eka abhAvanuM bhAna thAya che, nahIM ke sukhAbhAva ane Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 157 vacchinnAbhAvasyaiva pratyayAt, anyathA "sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyaM / te vai mokSa vinAnIyor 3HprApamanAtmamika / ( ) ityAdisukhamayamuktibodhakasmRti-virodhApatteH / na ca tatra sukhazabdaH aupacArikaH, bAdhakAbhAvAt / (23) na ca zarIrAdikaM vinA sukhAdyanutpattirbAdhikA, zarIrAderjanyAtmavizeSaguNatvAvacchinnaM pratyeva hetutvAt, tatra ca janyatvasya dhvaMsapratiyogitvarUpasyezvarajJAnAdevi muktikAlInajJAnasukhAderapi vyAvRttatvAt / na ca tatra kAraNAntarakalpane duHkhAbhAva ema be abhAvanuM bhAna. AthI mokSamAM duHkhAbhAvaprayukta sukhaduHkhaubhayAbhAva mAnI zakAya che. jo mokSamAM sukha-du:khobhayatnAvacchinnapratiyogitAka eka abhAva mAnavAnA badale sukhAbhAva ane duHkhAbhAva ema be abhAva mAnavAmAM Ave to 'sumativaM...' arthAt "mokSa tene samajavo joIe jemAM manuSyane evA Atmattika zAzvata sukhanI prApti thAya che ke je indriyavedya nahIM paNa buddhivedya hoya che tathA zAstrokta satkarma dvArA potAnA AtmAnI zuddhi nahIM karanAra manuSyone mATe duSpApya hoya che. A smRtivacanano virodha Avaze ke je sukhamaya muktinuM pratipAdaka che. mokSane sukhamaya batAvanAra zAstra vacanonA anusAre mokSaavasthAmAM sukhAbhAvanA badale sukhanuM astitva mAnavuM nyAyasaMgata che. mokSamAM duHkha na hovAthI duHkhAbhAvamAM sukhazabda aupacArika mAnI na zakAya, kAraNa ke mokSamAM sukha mAnavAmAM koI bAdhaka pramANa nathI. zarIra vinA paNa mokSamAM sukha-syAvAdI (23) na va za | ahIM jo ema kahevAmAM Ave ke-mokSamAM sukha yA sukhAnubhava eTalA mATe mAnI nahi zakAya ke te avasthAmAM sukha ane sukhAnubhavanA utpAdaka zarIra vagereno abhAva hoya che-to A vAta barAbara nathI, kAraNa ke zarIra vagere to AtmAnA janya vizeSa guNanA ja kAraNa che ane mokSakAlIna sukha ane sukhAnubhava janya nathI hotA. AthI zarIra vagerenA abhAvamAM paNa mokSadazAmAM sukha ane sukhAnubhava hovAmAM koI bAdhA nathI. ahIM jo evo prazna thAya ke-mokSakAlIna sukha athavA sukhAnubhava jo janya na hoya to te sadAtana =anAdikAlIna hovAthI saMsArI avasthAmAM paNa raheze. phalataH baMdhana avasthA ane mokSa avasthAmAM koI phera nahIM paDe. athavA koI phera paDe to paNa mokSa avasthAmAM je prAptavya che te saMsAra avasthAmAM paNa sulabha haze to mokSa mATeno prayatna vyartha banI raheze-to enuM samAdhAna e che ke mokSadazAmAM sukha ke anubhavane janya nahIM mAnavAno artha evo nathI ke te sanAtana anAdiprakaTa che, enI utpatti nathI thatI paraMtu teno artha evo che ke mokSAvasthAmAM je sukha ane sukhAnubhava utpanna thAya che teno anya janyapadArthanI jema dhvaMsa thato nathI, paraMtu IzvaranA jJAna vagere guNomAM jema dhvasa pratiyogitAno abhAva che tema mokSakAlIna sukha ane sukhAnubhava dhvaMsanA pratiyogI nathI banatA. mATe te anAzya che. ahIM prazna thAya ke-mokSakAlIna sukha ane Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 muktivAdaH gauravam, AgamamUlatvAt / na ca janyabhAvasya sato dhvaMsa AvazyakaH, abhAvasyeva bhAvasyApi kasyacidutpannasyApyavinAzasambhavAt, janyabhAvatvena nAzahetutve mAnAbhAvAt, nAzakAraNAnAM nAzyaniSThatayaiva hetutayA doSAbhAvAt, kAlikasambandhena ghaTatva-paTatvAdimattvarUpajanyatvasya nAnAtvAt / kiJca janyabhAvatvena nAzahetutve'pi kathaM muktau sukhAdidhvaMsa: ? tava pratiyogitayA yogyAtmavizeSaguNanAzaM prati aikAdhikaraNyAvacchinnasvapUrvavartitvasambandhena sukhAnubhavano dhvaMsa bhale na thAya paraMtu mokSadazAmAM tenI utpatti thAya che te zarIra vagerenI gerahAjarImAM kevI rIte ghaTI zake ? to teno javAba e che ke jo dehAdine AtmAnA prAgabhAvapratiyogI vizeSa guNonuM kAraNa mAnavAmAM Ave to mokSa avasthAmAM zarIra vagere na hovAthI sukha ane sukhAnubhavanI utpatti jarUra asaMbhavita thaze. paraMtu dhvasaMpratiyogI janya AtmavizeSaguNo pratye zarIra Adine kAraNa mAnavAmAM uparokta doSane avakAza nathI raheto, kAraNa ke mokSakAlIna sukha ane sukhAnubhava dhvasanA apratiyogI hovAthI tenI utpatti zarIra AdinI gerahAjarImAM paNa thaI zakaze. AthI zarIra vagerene AtmAnA dhvaMsapratiyogI vizeSa guNonuM ja kAraNa mAnavuM ucita che. ahIM evI zaMkA thAya ke-muktimAM sukhane prAgabhAvapratiyogI mAnavAmAM Ave to tenA pratye navA kAraNanI kalpanA Avazyaka banavAthI kAryakAraNabhAvamAM gaurava thaze-to enuM samAdhAna ema che ke muktimAM sukha che-A vAta Agama pramANathI siddha hovAthI mokSakAlIna sukha, jJAna vagere pratye anya kAraNanI kalpanA e AgamamUlaka hovAthI te gaurava phalamukha =pramANasiddhanuM nirvAhaka che. tethI tenA svIkAramAM koI doSa nathI. je bhAvapadArtho janya hoya teno dhvaMsa avazya thAya che. jema ke ghaTa, paTa vagere bhAva padArtho janya hovAthI dhvaMsapratiyogI bane che. AthI muktikAlIna sukha, jJAna vagerene prAgabhAvapratiyogI =janya mAnavAmAM Ave to teno paNa kyAreka nAza thavAnI Apatti Avaze. A samasyAnuM samAdhAna e che ke je rIte dhvaMsa janma=prAgabhAvapratiyogI hovA chatAM avinAzI che te rIte muktisukha vagere paNa janya hovA chatAM avinAzI saMbhavI zake che. janyatva kAMI nAzyatvanuM vyApya nathI.-janyatva bhale dhvasapratiyogitAnuM vyApya na hoya paraMtu janyabhAvatva to dhvaMsapratiyogitAnuM vyApya che ja. ghaTAdi sthalamAM A niyama siddha thayela che. muktisukha paNa janya bhAva hovAthI nAzya banavAnI Apatti UbhI ja raheze.-A ApattinA parihAramAM ema kahI zakAya ke janyabhAvatva nAzyatvavyApya che evI vAta apramANika che. nAzyatvavyApyatA vacchedakane janyatvaviziSTa bhAvatvatvasvarUpa mAnavuM ke bhAvatvaviziSTa janyatvatvarUpa mAnavuM? te bAbatamAM paNa vinigamanAviraha che. bIjI vAta e che nAzakapadArtha nAzyamAM rahIne ja teno nAza kare che. A vAta to naiyAyikane paNa mAnya che. ethI janyabhAvano nAza na mAnavAmAM ananya bhAvano nAza thavAnI Apattine avakAza nathI raheto, kAraNa ke ajanyabhAva padArthamAM nAzaka padArtha rahI zakato ja nathI. muktisukha vagereno paNa nAza thavAno avakAza nathI raheto, kAraNa ke temAM nAzajanaka padArtha raheto nathI. Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 159 yogyavizeSaguNatvena hetutvAt, muktau vizeSaguNAnutpattyA pUrvavizeSaguNanAzAyogAt / na ca suSuptiprAkkAlInajJAnanAze vyabhicAravAraNAya svapUrvavRttitvaM svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvaM vAcyaM, atazcaramajJAnasukhAdeH dvitIyakSaNaviziSTasya svasyaiva svanAzakatvAnna vyabhicAra iti vAcyam / evaM sati anyatrApi svasyaiva vaLI, eka vAta e che ke janmabhAvatvane nAzyatvanuM vyApya mAnavAmAM Ave to paNa ahIM savAla e Ave ke nAzyatvavyApyatAvacchedakIbhUta janyatvanuM svarUpa zuM che ? prAgabhAvapratiyogitvanI apekSAe kAlikasaMbaMdhathI ghaTatvasvarUpa janyatva laghuza2I2 hovAthI ane kAlikavizeSaNatA saMbaMdhathI ghaTatva kAryamAtramAM rahevAthI kAlikasaMbaMdhathI ghaTatvane ja janyatvasvarUpa mAnavAmAM Ave to vinigamanAvirahane lIdhe kAlikasaMbaMdhathI paTatva, maThatva vagerene paNa jayatvarUpa mAnI zakAya che, kAraNa ke te badhA paNa kAryamAtramAM rahevAne lIdhe kAryatAsamaniyata che. paNa AvuM mAnavA jatAM janyatva svayaM kAlikavizeSaNatA saMbaMdhathI ghaTatva-paTatvAdimattva svarUpa banavAne lIdhe bahurUpI banI jaze. janyatva anekavidha banavAne lIdhe, pratiyogI hovAthI nAzaheturUpe siddha thanAra janyabhAvamAM rahenAra nAzahetutA avacchedakIbhUta janyabhAvatva paNa anekavidha =aparimita banI jaze. nAzakAraNatAvacchedaka anekavidha banavAne lIdhe kAryakAraNabhAva paNa anekavidha thavAthI mahAgaurava Avaze. AthI janyabhAvatvane nAzahetutAavacchedakasvarUpa mAnavuM aprAmANika che--ema siddha thAya che. zrci. / vaLI, bIjI vAta e che ke kadAca janyabhAvatvane nAzahetutAavacchedaka mAnavAmAM Ave to paNa mokSamAM sukha vagereno dhvaMsa taiyAyikamatAnusAra kevI rIte thaI zake ? AnuM kAraNa e che ke naiyAyika matAnusAre pratiyogitA saMbaMdhathI utpanna thanAra yogya AtmavizeSaguNanA nAza pratye aikAdhikaraNyaavacchinna svapUrvavRttitvasaMbaMdhathI yogyavizeSaguNa kAraNa che. dA.ta. saMsAradazAmAM caitramAM jJAna utpanna thayA pachI icchA utpanna thAya to te icchA pUrvavRtti jJAnanI nAzaka banaze, kAraNa ke te jJAna icchAnuM samAnAdhikaraNa ane icchAnI pUrvavRtti hovAthI icchAsAmAnAdhikaraNyaviziSTa-svapUrvavRttitvasaMbaMdhathI jJAnamAM raheze tathA pratiyogitA saMbaMdhathI jJAnanAza paNa jJAnamAM ja utpanna thaze. kArya-kAraNa vacce sAmAnAdhikaraNya ghaTI javAthI uparokta kAryakAraNabhAva naiyAyikamatAnusAra saMgata thAya che. paraMtu muktimAM to vizeSa guNanI utpatti na thavAthI pUrvavRtti sukhAdi vizeSaguNano nAza kevI rIte thaze ? kema ke pUrvavRtti guNamAM svasAmAnAdhikaraNyaviziSTa svapUrvavRttitAsaMbaMdhathI koI vizeSa guNa rahetA ja nathI. kAraNanI gerahAjarImAM kArya kevI rIte utpanna thaI zake ? naiyAyika :- 1 6 su. / ahIM kAraNatAavacchedakasaMbaMdhamAM je svapUrvavRttitAno niveza karavAmAM Avela che, teno artha svaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitA karavAmAM Ave to suSuptipUrvakAlIna jJAnanA nAzamAM vyatireka vyabhicAra Avaze. kAraNa ke suSuptimAM koI vizeSaguNa utpanna na thavAthI suSuptipUrvakAlotpanna jJAna koI paNa samAnAdhikaraNa vizeSaguNanA prAgabhAvanI Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 muktivAdaH svanAzakatvaprasaGgAd, apekSAbuddherapi tRtIyakSaNe dhvaMsaprasaGgAt, anantakSaNApravezalAghavAt, svaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvarUpasyaiva svapUrvavRttitvasya sambandhamadhye adhikaraNa kSaNamAM vRtti nahIM bane, jenA phalarUpe sAmAnAdhikaraNyaviziSTa svapUrvavRttitA saMbaMdhathI koI vizeSaguNa suSuptinI pUrvekSaNe utpanna thayela jJAnamAM nahIM rahe. paraMtu suSuptimAM pUrvotpanna jJAnAdino nAza thAya che e to nizcita che. AthI vinA kAraNe kArya utpanna thavAthI vyatireka vyabhicAra Avaze. AnA nivAraNa mATe svapUrvavRttitA = svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitA ema mAnavuM paDaze. arthAt potAnA prAgabhAvanI nahIM paNa potAnI adhikaraNIbhUta evI koI paNa kSaNanA prAgabhAvanI adhikaraNIbhUta evI kSaNamAM rahevuM te ja svapUrvavRttitAsvarUpa che. AvuM mAnavAmAM Ave to uparokta vyabhicAra doSanuM nirAkaraNa thaI jaze. AnuM kAraNa e che ke suSuptipUrvakAlotpanna jJAna be kSaNa sthAyI hovAthI suSuptinI prathama kSaNa paNa tenuM adhikaraNa banaze. tethI svAdhikaraNakSaNa =suSuptiprathamakSaNa paNa thaze. suSuptinA prathama kSaNano prAgabhAva suSupti pUrvasamaye hAjara hoya che. tethI svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAdhikaraNIbhUta kSaNa = suSuptinI pUrvanI kSaNa banI zakaze. te kSaNe to suSuptipUrvakSaNotpanna jJAna hAjara che ja. tethI potAnI utpattinI dvitIya kSaNathI viziSTa evuM nidrAprAkSaNotpanna jJAna svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitAsaMbaMdhathI suSuptipUrvakSaNotpanna jJAnamAM rahevAthI tenuM nAzaka banI zakaze. A rIte mAnavAnuM Avazyaka hovAthI muktipUrvakSaNotpanna sukha, jJAna vagereno nAza paNa zakya banaze. kAraNa ke muktipUrvakSaNotpanna jJAna sukhAdi paNa dvitIyakSaNa-viziSTa bane chate potAnA ja nAzaka banI zakaze. te A rIte sva =muktipUrvakAlIna jJAna-sukhAdi, tenI adhikaraNIbhUta kSaNa = muktiprathamakSaNa, tenA prAgabhAvanI adhikaraNIbhUta kSaNa = muktipUrvavartI kSaNa. te kSaNamAM muktipUrvakAlIna jJAna-sukhAdi vRtti hovAthI dvitIyakSaNaviziSTa muktipUrvakAlIna jJAna-sukhAdi svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitAsaMbaMdhathI mukti-pUrvakAlIna jJAna-sukhAdimAM rahI jaze ke je potAnA samAnAdhikaraNa paNa che ja. Ama vivakSita kAraNatAavacchedakasaMbaMdhathI carama jJAna sukhAdimAM = muktipUrvakAlotpanna jJAna-sukha AdimAM kAraNa rahevAthI svapratiyogitAsaMbaMdhathI tyAM aMtimajJAna-sukhAdidhvasa paNa raheze. arthAt muktipUrvakSaNotpanna jJAna, sukha vagereno paNa muktimAM nAza thaI zakaze. AthI yogya vibhuvizeSaguNane svottaravRtti vizeSa guNathI nAzya mAnavAmAM koI bAdha nathI. syAdvAdI :- parva sa. | jo suSuptipUrvakSaNotpanna jJAnAdine ja potAno nAzaka mAnavAmAM Ave to anya sthale jAgrata avasthAmAM paNa utpanna thayela jJAnane uparokta rIte potAnA nAzaka mAnavAnI Apatti Avaze, kAraNa ke utpattinI dvitIya kSaNe te jJAnAdi utpattikAlIna jJAnAdimAM svasAmAnAdhikaraNyaviziSTa svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitA saMbaMdhathI rahI zake che. sva = suSuptiuttarakAlIna jJAna, tenI adhikaraNa kSaNa =utpattinI prathamakSaNa ane dvitIya kSaNa. temAMthI dvitIya kSaNanA prAgabhAvanI adhikaraNIbhUtakSaNa =utpattinI prathama kSaNa, temAM te jJAna rahe che ja. A rIte sarvatra dvitIyakSaNaviziSTa jJAnAdi pote ja potAnA nAzaka banavAnI Apatti AvIne Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH nivezAt, tattajjJAnabhinnatvasya nAzyatAvacchedakakoTau nivezAt, suSuptau pramANasiddhatayA jJAna- sukhAdinAzakAntarasvIkAre'pi muktau tatsvIkAre pramANAbhAvAt / 161 UbhI raheze. pe. / tathA apekSAbuddhino paNa anya sAmAnya jJAnAdinI jema tRtIyakSaNe nAza thavAnI Apatti Avaze. Azaya e che ke 'A eka ane A eka' AvI apekSAbuddhithI dvitvasaMkhyA utpanna thAya che. dvitvasaMkhyAjanaka apekSAbuddhi naiyAyikamate 3 kSaNa sudhI rahe che. cothI kSaNe teno nAza thAya che. paraMtu pratiyogitAsaMbaMdhathI thanAra AtmAnA yogyavizeSaguNanAza pratye svasAmAnAdhi-karaNyaviziSTa svAdhikaraNakSaNaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitAsaMbaMdhathI vizeSaguNane kAraNa mAnavAmAM Ave to potAnI utpattinI dvitIya kSaNe apekSAbuddhi paNa utpattikAlIna sva =apekSAbuddhimAM uparokta saMbaMdhathI rahevAnA lIdhe potAnI utpattinI tRtIya kSaNe apekSAbuddhino nAza thaI jaze. svAdhikaraNakSaNa tarIke apekSAbuddhimAM uparokta saMbaMdhathI rahevAnA lIdhe potAnI utpattinI tRtIya kSaNe apekSAbuddhino nAza thaI jaze. svAdhikaraNakSaNa tarIke apekSAbuddhinI dvitIya kSaNa levAthI tenA prAgabhAvanI adhikaraNIbhUta svotpattikSaNamAM rahenAra potAnAmAM ja apekSAbuddhi uparokta saMbaMdhathI rahI zakaze. svotpattinI dvitIyakSaNe potAnAmAM nAzaka rahevAthI apekSAbuddhino tRtIya kSaNe nAza thavAnI Apatti anivArya banaze. ana| bIjI vAta e che ke kAraNatAavacchedakasaMbaMdhanI aMdara ghaTakarUpe je svapUrvavRttitvano niveza karela che, tene svAdhikaraNakSaNaprAgbhAvAdhikaraNakSaNavRttitvasvarUpa mAnavA karatAM svaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvasvarUpa mAnavuM ucita che. kAraNa ke tema karavAmAM tat tat svaadhikaraNakSaNano niveza na thavAthI lAghava che. AvuM mAnavAmAM apekSAbuddhino dvitIyakSaNe nAza thavAnI Apattino avakAza rahe che, jenA nivAraNa mATe tat tat jJAnabhinnatvano arthAt apekSAbuddhibhedano nAzyatAavacchedaka koTimAM niveza karI zakAya che. AthI svanirUpitapratiyogitAsaMbaMdhathI apekSAbuddhibhinnayogya AtmavizeSaguNanAzatvAvacchinna pratye svasAmAnAdhikaraNyaviziSTasvaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvasaMbaMdhathI vizeSa guNa kAraNa che--A prakArano kAryakAraNabhAva phalita thaze. apekSAbuddhi nANyakoTithI bahirbhUta thavAne lIdhe teno dvitIyakSaNe nAza thavAnI Apatti nahIM Ave. su. / pUrve taiyAyike kahela hatuM ke--svapUrvavRttitvane svaprAgabhAvAdhikaraNakSaNavRttitvasvarUpa mAnavAmAM suSuptimAM suSuptipUrvakSaNotpanna jJAnAdino nAza thaI nahIM zake. tenA samAdhAnamAM ema kahI zakAya ke--nidrA avasthAmAM jJAnAdi vizeSaguNanI utpatti nathI thatI chatAM paNa nidrApUrvakAlIna jJAnAdino nAza thAya che--A vAta pramANasiddha hovAthI suSupti kAlamAM pUrvakAlIna jJAnAdinA nAzakarUpe koIkanI kalpanA karavI Avazyaka che. pramANasiddha vastusthitinuM nirvAhaka hovAthI A gaurava nirdoSa che. ahIM--suSuptipUrvakAlotpanna jJAnAdino suSuptimAM je nAzaka haze tene ja muktipUrvakAlIna jJAnAdino muktimAM nAzaka mAnI zakAya che.--AvuM kathana Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 muktivAdaH (24) yattvetatkSaNotpannayogyavibhuvizeSaguNatvena nAzyatA etatkSaNottarakSaNavRttitvaviziSTayogyavibhuvizeSaguNatvena nAzakatA, apekSAbuddhinAze dvitvapratyakSaJca vizeSasAmagrI, caramajJAnAdikantUttarakSaNavRttitvaviziSTaM svayameva svasya nAzakamiti, tanna, etatkSaNAvRttiyogyavibhuvizeSaguNatvenaiva nAzakatvaucityAt / / ayogya che, kAraNa ke mokSamAM pUrvakAlotpanna jJAnAdinA nAzakanI kalpanA karavAmAM koI pramANa nathI. pramANa vinA prameyanI kalpanA karavI asaMgata che. (24) yatve | ahIM amuka naiyAyikonuM evuM kathana che ke-uparokta kAryakAraNabhAvamAM svano niveza karela hovAthI svapadArtha badalatAM kAryakAraNabhAva badalI jaze. ghaTaka badalatAM tenAthI ghaTita padArtha paNa badalI jAya che. AthI svapadArthabhedaprayukta anaMta kAryakAraNabhAva svIkAravAnI Apatti Avaze. AnA karatAM etat kSaNotpanna yogya vibhuvizeSaguNane nAzya mAnavAmAM ane etaeNottarakSaNavRttitvaviziSTa yogya vibhuvizeSaguNane nAzaka mAnavAmAM lAghava che. vartamAna kSaNamAM rahenAra caitrIya jJAnAdino nAza vartamAnakSaNa pachInI kSaNamAM rahenAra caitrIya jJAnAdi dvArA thaI zakaze. jo ke AvuM mAnavAmAM apekSAbuddhino paNa tRtIya kSaNe nAza thavAnI Apatti UbhI rahe che, chatAM dvi-pratyakSane apekSAbuddhinAzanI vizeSa sAmagrI mAnIne tenuM nirAkaraNa karI zakAya che. ahIM prakriyA evI che ke--ghaTa-paTa joIne prathama kSaNe 'gayo :' AvA AkAravALI apekSAbuddhi utpanna thAya che. pachInI dvitIya kSaNe ghaTa-paTamAM dvitva saMkhyA utpanna thAya che. pachI tRtIya kSaNe ghaTa-paTanA vizeSaNIbhUta dvivatvanuM nirvikalpaka pratyakSa utpanna thAya che. A dvitaMtvanuM nirvikalpaka pratyakSa e ja apekSAbuddhinA nAzanI vizeSa sAmagrI che. AthI caturtha kSaNe dvitaMtvanuM savikalpaka pratyakSa ane apekSAbuddhinAza utpanna thaze. pachInI kSaNe dvitvasaMkhyAno nAza thaze. A rIte vizeSa sAmagrInI upasthiti tRtIyakSaNe thavAthI apekSAbuddhino nAza caturthakSaNe thaze. vizeSa sAmagrInI gerahAjarImAM sAmAnyasAmagrIthI vizeSa kArya utpanna thaI nA zake. bhaNAvavAnuM kAma sAmAnya zikSaka kare chatAM paNa vijJAna bhaNavA mATe to vijJAnanA zikSakanI ja jarUra paDe, itihAsanA zikSaka vijJAna na bhaNAvI zake. tathA muktinI pUrva kSaNe utpanna thayela carama jJAna vagereno nAza uttarakSaNavRttitvaviziSTa sva =caramajJAna vagere dvArA ja thaze. AthI aMtima jJAna utpanna thayA pachI anya vizeSaguNa muktimAM utpanna na thavA chatAM muktimAM carama jJAnAdinA nAzakano dukALa nahIM paDe. A rIte mokSamAM jJAnAdino nAza siddha thaze. - saM0 | paraMtu prakaraNakAra zrImajI uparokta taiyAyikavaktavya sAthe sahamata nathI. zrImadjInuM AnA prativAdamAM evuM kathana che ke etatpaNauttarakSaNavRttitvaviziSTa yogya vibhuvizeSaguNane nAzaka mAnavAmAM nAzakatAavacchedakadharmanA zarIramAM gaurava AvI paDe che. tenI apekSAe etatkSaNaavRtti yogya vibhuvizeSaguNane nAzaka mAnavuM ucita che, kAraNa ke tema karavAmAM nAzakatAavacchedaka dharmanuM zarIra laghu bane che. Ama lAghava sahakArathI etakSaNAvRttiyogyavibhuvizeSaguNatvamAM nAzatAavacchedakatA siddha thavAthI muktimAM carama jJAnAdino nAza thavAnI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke etatkSaNa =muktipUrvakSaNamAM caramajJAnAdi vRtti hovAthI Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 163 (25) yattvAtmamanoyogAdinAzAdeva muktau jJAnasukhAdinAza iti, tanna, AtmamanoyogAdinAzasya svapratiyogijanyajJAnasukhAdinAzakatve jJAnasukhAdInAM bahukSaNAvasthAyitAprasaGgena parasya siddhAntabhaGgaprasaGgAt / (26) RjusUtranayAvalambinastvAhuH akhaNDajJAnasukhasantatireva mokSaH / na ca santatyanupapattiH, pUrvapUrvakSaNAnAmuttarottarajJAnopAdAnatvena tadupapatteH / na ca saMsAriSu suSuptyAdyavasthAyAM jJAnAdivicchedAt santativicchedaH, tadApyavyaktajJAnopagamAt / na mukti avasthAmAM rahela muktipUrvakSaNotpanna carama jJAna Adi svayaM muktipUrvakSaNotpanna carama jJAnAdinA nAzaka nahIM banI zake ane anya koI vizeSa guNanI muktimAM utpatti thatI nathI, ke je carama jJAnAdino nAza karI zake. A rIte muktimAM pUrvakAlIna sukha, jJAna Adi guNa abAdhita rahevAthI mukti vijJAnAnaMdamaya siddha thAya che. (25) yajvaLa | amuka naiyAyikonuM evuM kathana che ke-Atmamanoyoga vagerenA nAzathI ja muktimAM jJAna, sukha vagereno nAza thAya che. AthI muktine cidAnaMdamaya mAnI nahIM zakAya.paraMtu A vAta yogya nathI, kAraNa ke je AtmamanaHsaMyogathI jJAna, sukha vagere utpanna thAya che te jJAna, sukha vagereno te AtmamanaHsaMyoganA nAzathI nAza mAnavo paDaze. game te AtmamanaHsaMyogathI to game te jJAna, sukha vagereno nAza to mAnI nA ja zakAya, kAraNa ke jyAre jyAre jJAna, sukha vagere utpanna thAya che tyAre tyAre pUrvaAtmamanaHsaMyogano nAza hAjara hovAthI utpanna thayela che te jJAna Adi guNono bIjA samaye ja nAza thaI javAnI Apatti Avaze. AthI nAzanA pratiyogI evA AtmamanaHsaMyogathI janya jJAna, sukha Adi guNono svajanaka AtmamanaHsaMyoganA nAzathI nAza mAnavo paDaze. jo tema mAnavAmAM Ave to jJAna, sukha vagere guNo ghaNA kALa sudhI sthira rahevAnI Apatti Avaze, kAraNa ke jJAnAdijanaka AtmamanaHsaMyogano tRtIya kSaNe nAza thato nathI. utsargathI te AtmamanasaMyoga cAra kSaNa rahevAthI tenI dvitIyakSaNe utpanna thanAra jJAnAdine paNa cAra kSaNa sthira rahevAnI Apatti Avaze. AvuM mAnavAmAM to naiyAyikane apasiddhAnta doSa Avaze. mokSa akhaMDajJAna saMtAnasvarUpa che-RjusUtranaya (26) tra | RjusUtranayanA anuyAyInuM evuM kathana che ke-"akhaMDa jJAna-sukhanI saMtati e ja mokSa che. jJAna-sukha kSaNika hovA chatAM tenA pravAhano uccheda thavAnI Apatti nahIM Ave, kAraNa ke pUrva pUrvanI jJAna kSaNo ja uttara uttara jJAna kSaNonuM upAdAna kAraNa =aMtaraMga kAraNa hovAthI pUrvajJAna kSaNa dvArA dvitIya jJAnakSaNa, tenA dvArA tRtIya jJAnakSaNa A rIte nUtana kSaNika jJAnakSaNonI dhArA sarvadA cAlatI raheze.-saMsAra avasthAmAM nidrA, mUrchA vagere avasthAmAM jJAnAdino viccheda thavAthI jJAnAdisaMtAna aTakI paDaze.-AvI zaMkA na karavI, kAraNa ke nidrA vagere avasthAmAM paNa avyakta jJAnanI dhArA cAlatI hovAthI jJAnAdisaMtAnano viccheda te avasthAmAM asiddha che.-jo nidrA avasthAmAM paNa jJAnAdi utpanna thatA hoya to jAgRta avasthA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH caivaM jAgratsuSuptyavasthAsaGkaraH, vyaktAvyaktajJAnayogAt tadasAGkaryAt / 'suSuptau sato jJAnAdeH kathamanupalakSaNamiti cet ? azvavikalpakAle godarzanasyeveti vibhAvyatAm / na ca yugapajjJAnadvayAnabhyupagamAt tadA tadasambhavaH, savikalpAvikalpayoryugapadvRtteranubhavAd, anyathA 'yadA mayA gaurdRSTaH tadA'zvo vikalpitaH' ityuttarakAlaM pratisandhAnaM na syAt / 164 ane suSupta avasthAmAM bheda ja nahIM rahe. jAgRta avasthAmAM jJAna utpanna thAya che ane nidrA dazAmAM jJAna utpanna thatuM nathI. AvuM mAnavAmAM Ave to ja be avasthAmAM bheda ghaTI zakaze.--A samasyAnuM samAdhAna e che ke RjusUtramatAnusAra jAgRta avasthAmAM vyakta jJAna utpanna thAya che ane nidrA avasthAmAM avyakta jJAna utpanna thAya che. jJAna banne avasthAmAM utpanna thavA chatAM vyakta-avyakta bhedathI jJAnamAM bheda paDI zake che ane tenA nimitte jAgRta avasthA ane nidrA dazAmAM taphAvata rahI zake che. su. / ahIM prazna udbhave che ke--suSupti avasthAmAM jJAna hovA chatAM te avyakta kema che? tenuM bhAna kema thatuM nathI ?--jenA samAdhAnamAM RjusUtramatAvalaMbIonuM evuM kathana che ke A azva che evA vikalpa samaye gAyanuM darzana =nirvikalpaka pratyakSa thAya che. tethI e banne sAthe hovA chatAM gAyanA darzana =nirvikalpaka pratyakSanuM bhAna thatuM nathI, kAraNa ke nirvikalpa jJAna atIndriya hoya che. A rIte suSupta dazAmAM jJAna hovA chatAM te atIndriya =avyakta hovAnA lIdhe tenuM tyAre bhAna thatuM nathI. ahIM pharIthI evo prazna thAya ke--eka samaye be jJAna mAnya na hovAthI savikalpa azvajJAna ane nirvikalpa godarzana eka sAthe ekatra rahI ja kevI rIte zake ?-to tenuM samAdhAna to ApaNo anubhava ja Ape che, kAraNa ke azvavikalpa samaye ja godarzananI hAjarI anubhavAya che. jo savikalpaka jJAna ane nirvikalpaka jJAnane eka sAthe ekatra mAnya karavAmAM na Ave to jyAre meM gAyane joI te ja samaye ghoDAno meM vicAra karyo hato AvuM uttara kAlamAM anusaMdhAna thaI nA zake. A anusaMdhAna ja siddha karI Ape che ke godarzana samaye paNa azvavikalpa hAjara che. jJAnAdi kSaNasvarUpa che AvuM siddha karavAnI jarUra nathI, kAraNa ke jJAnanI kSaNika sattA ja jJAnane kSaNAtmaka siddha karI Ape che. kSaNasattA =kSaNika sattA kSaNathI abhinna che tema kSaNasvarUpamAM dekhAya che. jJAnAdinI paNa sattA kSaNika hovAthI jJAnAdi paNa kSaNathI bhinna nathI paNa kSaNAtmaka ja che. tathA samartha kSaNa sajAtIya kSaNane utpanna kare ja che. AthI muktimAM paNa jJAna-sukhanI dhArA cAlatI raheze. ahIM evI zaMkA nA karavI--mokSamAM zarIrAdi gerahAjara hovAthI jJAnAdi kevI rIte utpanna thaI zakaze ?-kAraNa ke zarIra vagere jJAnAdinA apekSAkAraNa = sahakArI kAraNa che. sahakArI kAraNa niyata nathI hotA. aMjana vagere cAkSuSa pratyakSa pratye sahakArI kAraNa hovA chatAM dareka cAkSuSa pratyakSanI niyata pUrvavartI hoya ja--evo niyama na hovAthI aMjanAdi vinA paNa jema cakSujanya sAkSAtkAra utpanna thaI zake che tema zarIra vagere jJAna, sukha pratye sahakArI kAraNa hovA chatAM dareka jJAnAdinI pUrvakSaNe te upasthita hoya ja evo niyama na hovAthI zarIrAdi vinA paNa muktimAM Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nyAyAlokaH 165 jJAnAdInAM kSaNarUpatA ca kSaNasattayA siddhA kSaNasattAyAH kSaNatAdAtmyaniyatatvAt, kSaNasvarUpe tathAdarzanAt / samarthazca kSaNaH sajAtIyakSaNamArabhata eva, zarIrAdyapekSAkAraNAnAmaniyatatvAt tadvirahe'pi muktikAlInajJAnAdyutpattyavirodhAt, viziSTadezakAlAdezcApekSAhetostadApyakSatatvAditi / (27) saGgrahanayAvalambinastu saGgirante karmakSayAvirbhUtaM sukhasaMvedanameva muktiH / taddhi jIvasya svabhAvaH sendriyadehAdyapekSAkAraNasvarUpAvaraNenAcchAdyate pradIpasyApavarakAvasthitapadArthaprakAzakatvasvabhAva iva tadAvArakazarAvAdinA, tadapagame pUrvajJAnAdi kSaNa dvArA nUtana jJAnAdi kSaNano janma thavAmAM koI vAMdho nathI. bIjI vAta e che ke jJAnAdinA anya apekSAkAraNa = sahakArI kAraNa viziSTa deza, viziSTa kALa vagere to muktimAM paNa hAjara che ja. AthI mokSamAM jJAnAdinI dhArA cAlu rahevAmAM koI bAdhA nathI. mATe mokSa e akhaMDa =kyAreya jemAM viccheda = bhaMga na paDe tevI jJAna-sukhasaMtati svarUpa ja che-ema nizcita thAya che. karmakSayAvibhUta sukhasaMvedana = mokSa-saMgrahanaya (27) saMgrahanayanA anuyAyIonuM evuM vaktavya che ke-karmakSayathI pragaTanAra sukhanuM saMvedana e ja mokSa che. sukhasaMvedana e jIvano svabhAva che. paraMtu indriya, deha vagere apekSAkAraNasvarUpa AvaraNathI te AcchAdita thAya che. AnI saMgati mATe pradIpanuM dRSTAMta che. oraDAmAM rahela pradIpano svabhAva che ke oraDAmAM rahela padArthane prakAzita karavA. chatAM jo dIvA upara koDiyuM vagere DhAMkavAmAM Ave to dIvAno vastuprakAzanasvabhAva AvarAya che. koDiyuM haTAvI levAmAM Ave to jema dIvAno prakAzasvabhAva vyakta thAya che, tene pedA nathI karavo paDato. tema karma. zarIra vagere AvaraNa haTI jAya to jIvano viziSTa prakAzasvabhAva pragaTa thAya che, badhA karma khasI gayA pachI prakAzasvabhAva =jJAnasvabhAvane meLavavA koI puruSArtha karavAnI jarUra nathI. ahIM evI zaMkA thAya kezarIra vagerenI gerahAjarImAM jJAnAdi saMbhavI ja kema zake ?-to A zaMkA vyAjabI nathI, kAraNa ke jo zarIra, karma vagerethI AvarAyela jJAnAdino zarIrAdinA gerahAjarImAM mokSamAM abhAva mAnavAmAM Ave to koDiyA vagerethI DhaMkAyela pradIpano paNa koDiyA vagerenI gerahAjarImAM abhAva thavAnI Apatti Avaze. mATe koDiyAnI gerahAjarImAM jema pradIpano prakAzasvabhAva vyakta thAya che tema zarIrAdinI gerahAjarImAM AtmAno jJAnasvabhAva pragaTa thAya che-Ama mAnavuM yuktisaMgata che. ahIM evI zaMkA karavAmAM Ave kekoDiyA vagere pradIpAdinA AvAraka che, paraMtu janaka nathI. tethI koDiyA vagerenI gerahAjarImAM dIvA vagereno prAdurbhAva thaI zake che. jayAre zarIrAdi to jJAnAdinA janaka hovAthI tenI anupasthitimAM jJAnAdino saMbhava kevI rIte muktimAM hoI zake ?-to tenuM samAdhAna e che ke jyAre dIvAne koDiyA vagerethI DhAMkI devAmAM Ave che tyAre tene dIvAnA prakAzasvabhAvano AvAraka mAnavAmAM Ave che- Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 muktivAdaH tu pradIpasyeva jIvasyApi viziSTa prakAzasvabhAvo'yatnasiddha eveti / zarIrAbhAve jJAnAdyabhAvo'prerya eva, anyathA zarAvAdyabhAve pradIpAderabhAvaprasaGgAt / zarAvAdeH pradIpAdyajanakatvAnnoktaprasaGga iti cet ? na, tathAbhUtapradIpapariNatyajanakatve zarAvAdestadanAvArakatvaprasaGgAditi dik / tenI upapatti to ja thaI zake, jo koDiyAne dIvAnA sAvRta prakAzapariNAmano janaka mAnavAmAM Ave. jyAre koDiyAne dIvA sAthe koI saMparka nathI hoto tyAre dIvAno prakAza cAre dizAmAM dUra sudhI phelAya che. paraMtu jyAre dIvAne koDiyAthI DhAMkI devAmAM Ave che tyAre dIvAno prakAza sAvRta =niyaMtrita =maryAdita thaI jAya che. jo dIvAnI A pariNati pratye koDiyAne kAraNa mAnavAmAM na Ave to koDiyA vagere dIvAnA AvAraka ja nahIM banI zake, kAraNa ke dIvAnA AvAraka banavAno artha e ja che ke pUrve oraDAmAM rahela sarva vastunA prakAza karavAnA pradIpanA svabhAvane dabAvIne pradIpanI te sarvanA aprakAzananI pariNatine utpanna karavI. A viSayamAM haju ghaNuM AgaLa vicArI zakAya tema che. A to eka digdarzana mAtra che. Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA kartAH maho. zrIyazovijayajIgaNI anuvAdaH pU.A.zrIvi.candraguptasU.ma. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA (1) anantaraM kavalabhojitve'pi kRtArthatvaM kevalino vyavasthApitam / sarvathA kRtArthatvaM cAsya muktau vyavatiSThata iti bahuvipratipattinirAsena muktiratra vyavasthApyate duHkhadhvaMsaH paro mukti-rmAnaM duHkhatvamatra ca / AtmakAlAnyagadhvaMsa-pratiyoginyavRttimat // 1 // duHkhadhvaMsa iti / paro duHkhadhvaMso muktiH / paratvaM ca samAnakAlInasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsamAnadezatvaM vardhamAnagranthe zrUyate / tatra ca yadyatsvasamAnakAlInasvasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvasamAnadezamidAnIntanaduHkhadhvaMsAdi tattadbhedo nivezyaH / anyathA caramaduHkhadhvaMsamAnakAlInasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAprasiddheH / vastutaH samAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsamAnakAlInaduHkhadhvaMso muktirityekaM lakSaNam, aparaM ca samAnakAlInaduHkhaprAgabhAvAsamAnAdhikaraNo duHkhadhvaMsa iti lakSaNadvaye tAtparyam / tena (1) A pUrve trIsamI batrIzImAM zrI kevalIparamAtmAnA kavalAhArathI paNa teozrImAM kRtArthapaNuM saMgata che - e jaNAvyuM. sarvathA kRtArthatva to muktimAM vyavasthita che. tethI muktinA viSayamAM je aneka vipratipattio che, tenuM nirAkaraNa karavA vaDe have muktinuM vyavasthApana kare che "atyaMta duHkhadhvasa mukti che, emAM pramANa e che ke - AtmA ane kAlathI bhinnamAM rahenArA dhvaMsanA pratiyogImAM nahi rahenAra duHkhatva (A pakSa che.)" - A pramANe prathama zlokano akSarArtha che. sAdhya ane hetu vagerenuM varNana AgaLanA zlokathI karAze. Azaya e che ke-para(atyaMta) duHkhadhvaMsa mukti che. duHkhano dhvaMsa to dareka AtmAmAM hovAthI darekamAM muktatva mAnavAno prasaMga Avato hovAthI tenA nivAraNa mATe du:khadhvaMsamAM paratva vizeSaNano niveza che. dareka AtmAmAM paradu:khadhvaMsa na hovAthI temAM muktatva mAnavAno prasaMga nahi Ave. je AtmAmAM du:khano dhvaMsa thayA pachI kyAre paNa te AtmAmAM duHkhanI utpatti thavAnI na hoya, to te AtmAmAM rahelA du:khadhvaMsane para du:khadhvaMsa kahevAya che. ApaNA AtmAmAM du:khadhvaMsa hovA chatAM du:khanI utpatti thatI hovAthI e(du:khadhvasa) para nathI. muktAtmAomAM du:khanI utpatti thatI na hovAthI temanAmAM para duHkhadhvaMsa che. nyAyanI paribhASAmAM duHkhadhvaMsanA paratvanuM varNana karatI vakhate vardhamAna upAdhyAye prakAzaTIkAmAM jaNAvyuM che ke "svasamAnakAlIna svasamAnAdhikaraNa (potAnA kAlamAM rahenAra ane potAnA adhikaraNamAM rahenAra) je du:khaprAgabhAva che tenA asamAna dezamAM rahenAra duHkhadhvaMsane paradu:khadhvaMsa kahevAya che. arthAt du:khadhvasamAM tAdeza(svasamAnakAlIna svasamAnAdhikaraNa duHkhaprAgabhAva) asamAna dezavasvarUpa paratva che. jema jema duHkha bhogavAtuM jAya tema tema du:khano dhvaMsa thato jAya che. e vakhate bhaviSyamAM AvanArA duHkhano prAgabhAva paNa hoya che. ApaNA saunA Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 muktivAdaH nAsamAnadezatvavivecane'nyataravizeSaNavaiyarthyam / mAna-pramANaM cAtra-muktau duHkhatvamiti pkssH| AtmakAlAnyaga-AtmakAlAnyAkAzAdivRttiryo dhvaMsaH zabdAdestatpratiyogini zabdAdAvavRttimadavartamAnaM / zabdAdivRttitvenArthAntaravAraNArthametatpakSavizeSaNaM, bAdhAsphUrtidazAyAM tatsiddhiprasaGgAt, niyatabAdhasphoraNenaitatsAphalyAd / avRttiduHkhatvamityuktAvasiddhiH, duHkhatvasya duHkhavRttitvAd / dhvaMsetyAdhuktAvapi dhvaMsapratiyogini, kAlAnyavRtItyAdhuktAvapi kAlAnyAtmavRttiduHkhadhvaMsapratiyogini, kAlAnyatvatyAge cAtmAnyakAlavRttiduHkhadhvaMsapratiyogini du:khe vidyamAnatvAt saiveti saMpUrNam / AtmakAlapadena tadupAdhyorapi grahAcca na tasyAstAdavasthyam // 1 // AtmAmAM Avo duHkhadhvaMsa ane duHkhaprAgabhAva baMnne hoya che. tethI te duHkhadhvaMsa svAduHkhadhvasa) samAnakAlIna ane svasamAnAdhikaraNa evA du:khaprAgabhAvano samAnadezIya che. muktAtmAonA AtmAmAM rahelo duHkhadhvaMsa, teozrInA AtmAmAM du:khanI utpatti thavAnI na hovAthI tAdeza du:khaprAgabhAvano asamAnadezIya che tethI muktAtmAono du:khadhvaMsa para che. mAtra svasamAnakAlInadu:khaprAgabhAvAsamAnadezIya duHkhadhvaMsane paraduHkhadhvaMsa kahevAmAM Ave arthAt duHkhaprAgabhAvanuM svasamAnAdhikaraNatva vizeSaNa ApavAmAM na Ave to caitrAdinA AtmAmAM rahelA duHkhadhvasanA samAnakAlamAM to maitrAdimAM rahelo du:khaprAgabhAva paNa che. tethI tAdaza caitrAdimAM vRtti(rahenAra) du:khadhvasanA samAnakAlIna maitrAdivRtti du:khaprAgabhAvanuM asamAnadezitva(bhinnAdhikaraNavRttitva-vyadhikaraNatva) caitrAdivRtti du:khadhvaMsamAM paNa hovAthI caitrAdimAM muktatva mAnavAno prasaMga Avaze. tenA nivAraNa mATe svasamAnakAlInaduHkhaprAgabhAva svasamAnAdhikaraNa vivakSita che. tethI caitrAdivRttiduHkhadhvaMsa-samAnakAlIna maitrAdivRtti duHkhaprAgabhAva, sva(caitrAdivRttiduHkhadhvaMsa)samAnAdhikaraNa na hovAthI tene (maitrAdivRtti duHkhaprAgabhAvane) laIne caitrAdimAM muktatva mAnavAno prasaMga nahi Ave. mAtra svasamAnAdhikaraNa-duHkhaprAgabhAvAsamAnadeza-svarUpa paratva mAnavAmAM Ave to muktAtmAone amukta mAnavAno prasaMga Avaze. kAraNa ke mukta AtmAomAM sarvathA du:khadhvaMsa tathA pUrve duHkhano prAgabhAva hato. tethI sva(duHkhadhvaMsa)samAnAdhikaraNa e pUrvakAlIna prAgabhAvanuM samAnadezitatva ja muktAtmAonA duHkhadhvaMsamAM che. duHkhaprAgabhAva, svasamAnakAlIna ja vivakSita hovAthI muktAtmAomAM amuktatva mAnavAno prasaMga nahi Ave. kAraNa ke muktAtmAono duHkhaprAgabhAva svasamAnakAlInaduHkhadhvaMsasamAnakAlIna) nathI, bhinnakAlIna che. tethI tene laIne upara jaNAvyA mujaba muktAtmAomAM amuktatva mAnavAno prasaMga nahIM Ave. AthI samajI zakAze ke caramaduHkhadhvaMsa svarUpa mukti che : e tAtparya che. caramaduHkhadhvaMsa ane paraduHkhadhvasanuM svarUpa upara jaNAvyA mujabanuM che. jo ke A rIte "samAnatInasvasanAdhikaraNaduHprAmAvIsamA zataM paratvam" ahIM 'va' padathI caramaduHkhadhvasanuM arthAt jemAM paratva abhimata hoya te dhvasanuM grahaNa karAya che. tethI Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 171 caramasvaMsa(duHkhadhvasa) samakAlIna duHkhaprAgabhAva koI paNa sthAne prasiddha na hovAthI duHkhadhvasanA paratvanI paNa aprasiddhi thaze. paraMtu duHkhadhvaMsanA paratvanA lakSaNanuM tAtparya e che ke - "je je svasamAnakAlIna-svasamAnAdhikaraNa-duHkhaprAgabhAvanA samAnadezamAM (samAnAdhikaraNamAM) rahenAra vartamAna du:khadhvasAdi che tenA tenA bhedathI viziSTa evA du:khadhvasane para du:khadhvasa kahevAya che. ApaNA AtmAmAM rahelA du:khadhvaMsanA kALamAM rahelo, ApaNA AtmAmAM je du:khaprAgabhAva che, tenA samAna dezamAM rahelo ApaNA AtmAmAMno ja du:khadhvaMsa che. e duHkhadhvasathI bhinna evo duHkhadhvasa, muktAtmAonA AtmAmAM che. muktAtmAonA AtmAmAM du:khano prAgabhAva na hovAthI tAdeza duHkhaprAgabhAvaviziSTa duHkhadhvasa te muktAtmAonA AtmAmAM nathI. saMsArI AtmAomAM ja che ane tenAthI bhinnata muktAtmAonA AtmAnA du:khadhvaMsamAM che ja. svasamAnakAlInasvasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvAsamAnadezatvaM paratvam mahI yadyapi svasamAnakAlInatva ane svasamAnAdhikaraNatva: A, du:khaprAgabhAvanAM baMnne vizeSaNamAMthI koI paNa eka vizeSaNa vyartha che. kAraNa ke svamAnakAlIna(caramaduHkhadhvaMsasamAnakAlIna) caitrAdimAM rahenAra du:khaprAgabhAvanuM asamAnadezava, muktAtmAonA caramadu:khadhvaMsamAM che ja. tema ja svasamAnAdhikaraNa (caitrAdimAM rahelA duHkhadhvasanA adhikaraNa caitrAdinA AtmAmAM rahenAra) duHkhaprAgabhAvanuM paNa asamAnadeza- muktAtmAonA du:khadhvaMsamAM che ja. caitrAdinA du:khadhvasamAM tAdeza asamAnadezava nathI, samAnadezatva ja che. tethI ahIM paratvanA svarUpamAM du:khaprAgabhAvanAM be vizeSaNamAM anyatara vizeSaNa vyartha che. paraMtu vardhamAna upAdhyAyanuM tAtparya be lakSaNa jaNAvavAnuM che. samAnadharaLaduHprAmAvAsamAnItInadu:vRdhvI mukTi: - A eka lakSaNa che ane svasamAnAnInaduHkhAmIvAsamAnAdharaNo TuHgaso mu$i: - A bIjuM lakSaNa che. jeno Azaya upara jaNAvyA mujaba spaSTa che. mokSanI siddhi mATe anumAnano upanyAsa karAya che -mAnaM duHvRtvamatra va....ityAdi graMthathI. eno Azaya e che ke - "mAtmAnI dhvaMsapratiyoginyavRttimad Tu vRtvam, suraprA'mAvAnAdhArAasapratiyovRttimat sa%AryamAtravRttitvId dvIparvava" A anumAnathI mokSanI je rIte siddhi thAya che, te have pachInA zlokothI jaNAvAze. A zlokamAM anumAnanA pakSanI ja vicAraNA karI che. AtmA ane kALane choDIne bIjA-AkAzAdimAM vRtti (rahenAra-vartamAna) zabdAdino je dhvaMsa che, tenA pratiyogI zabdAdi che. (jano abhAva, te abhAvanA pratiyogI che.) e zabdAdimAM duHkhatva avRtti che. (avartamAna che.) du:khatvamAM tAdeza-AtmakAlA gadhvaMsapratiyogImAM rahelI adhikaraNatA-nirUpita vRttitAno abhAva (tAdezAvRttitva) che. upara jaNAvelA anumAnamAM 'du:khatva" pakSa che. zabdAdivRttitvane laIne arthAtaradoSa na Ave - e mATe mAtmAnAcArbAsapratiyogicavRttittva (pratiyovRttitva): A vizeSaNano niveza pakSamAM che. tyAM (pakSamAM) satkAryamAtravRttitva che ane du:khaprAgabhAvano anAdhAra je mahAkALa che temAM vRtti evA duHkhadhvasanA pratiyogI duHkhanirUpitavRttitva(sAdhya) paNa che. AthI samajI zakAze ke ahIM duHkhatvasAmAnyamAM sAdhyasiddhi abhipreta nathI. paraMtu tAdeza Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 muktivAdaH (2) satkAryamAtravRttitvAt , prAgabhAvo'sukhasya yaH / tadanAdhAragadhvaMsa-pratiyogini vRttimat // 2 // AtmakAlAnyavRttiasapratiyogyavRttitvaviziSTa duHkhatvamAM sAdhyasiddhi abhipreta che. duHkhatvanuM tAdaza pratiyogyavRttitva vizeSaNa na ApIe to, AtmA ane kALane choDIne anya AkAzAdimAM vRtti zabdAdidhvaMsanA pratiyogI zabdAdivRttitvasvarUpe du:khatvamAM sAdhyasiddhi thavAthI arthAtaradoSano prasaMga Ave che. abhipretArthasvarUpathI bhinnasvarUpe sAdhya-siddhi thAya to arthAtaradoSa Ave che. AtmakAlAnyavRtti-dhvaMsapratiyogyavRttitva A "duHkhatva" pakSanuM vizeSaNa vivakSita hoya to te svarUpe ja sAdhyanI siddhi thavAthI upara jaNAvyA mujaba arthAtara nahIM Ave. yadyapi duHkhatvamAM zabdAdivRttitva bAdhita che. (kAraNa ke duHkhatva duHkhamAM rahe che, zabdAdimAM nahi.) tethI te svarUpe duHkhatvamAM sAdhyasiddhi thatI na hovAthI arthAtarano prasaMga Avato nathI, paraMtu jyAM sudhI bAMdhanuM phuraNa na thAya tyAM sudhI arthAtaradoSano prasaMga che ja. upara jaNAvyA mujaba vizeSaNanuM upAdAna karavAthI cokkasa ja bApanuM huraNa thavAthI arthAtaradoSa nahIM Ave. tethI spaSTa che ke niyata bAMdhanuM phuraNa karAvavA dvArA upara jaNAveluM vizeSaNa sArthaka che...ityAdi bhaNAvanAra pAsethI samajI levuM. 'navRttiHvRtvam' A pramANe du:khatvanuM mAtra avRttitva vizeSaNa ApavAmAM Ave to duHkhamAM duHkhatva vRtti hovAthI duHkhatvamAM avRttitva aprasiddha hovAthI AzramAsiddhidoSa Avaze. pakSatAvacchedakanA (pakSanA vizeSaNanA) abhAvavALo pakSa hoya tyAre AzrayAsiddhi doSa Ave che. dhvaMsapratiyorinyavRttimatte mAtra duHkhatvanuM vizeSaNa ApavAmAM Ave topaNa AzrayAsiddhidoSa Ave che. kAraNa ke du:khadhvasanA pratiyogI duHkhamAM duHkhatu vRtti ja che. duHkhatvanuM nivevRttidhvaMsapratiyocittimattva vizeSaNa ApavAmAM Ave to paNa AzrayAsiddhidoSa Ave che. kAraNa ke kAlAnya AtmAmAM vRtti du:khadhvasanA pratiyogI du:khamAM duHkhatva vRtti ja che. AvI ja rIte duHkhatvanuM mAtmAnyavRttiasapratiyoginyavRttimattva vizeSaNa ApavAmAM Ave to paNa AzrayAsiddhi spaSTa che. kAraNa ke AtmAne choDIne anya kAlAdimAM kAlikasaMbaMdhathI duHkhadhvaMsa vRtti che. tenA pratiyogI du:khamAM du:khatva vRtti ja che. tethI duHkhatvanuM mAtmAnI dhvaMsapratiyoginyavRttimatte - A saMpUrNa vizeSaNa ApyuM che. jethI upara jaNAvyA mujaba Azrayasiddhi nahi Ave. kAraNa ke AtmA ane kALane choDIne bIje kyAMya du:khadhvaMsa vRtti nathI. yadyapi AtmA ane kALane choDIne anya zarIrAdisvarUpa AtmopAdhimAM avacchedakatAsaMbaMdhathI ane anitya ghaTapaTAdi svarUpa kAlopAdhimAM kAlikasaMbaMdhathI duHkhadhvaMsa vRtti hovAthI tene laIne upara jaNAvyA mujaba AzrayAsiddhidoSa avasthita ja che. paraMtu ahIM tmiti padathI AtmopAdhisvarUpa zarIrAdinuM ane kAlopAdhisvarUpa anitya ghaTapaTAdinuM paNa grahaNa karyuM che. tethI AtmA, kALa ane AtmakAlopAdhithI anya AkAzAdimAM duHkhadhvaMsa vRtti na hovAthI AzrayAsiddhidoSa nahIM Ave....ityAdi anyatra anusaMdheya che. 31-1ii. (2) mokSasAdhaka anumAnanA pakSanuM vivecana karIne have tenA sAdhya ane hetunuM nirUpaNa karAya che Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 173 saditi / asukhasya-duHkhasya yaH prAgabhAvastadanAdhAro mahApralayastatra gacchati yo dhvaMso du:khIyastatpratiyogini du:khaM vRttimaditi sAdhyaM / vRttimadityuktau siddhasAdhanaM, duHkhatvasya duHkhe vidyamAnatvAt / pratiyogivRttitvoktAvapi duHkhAtyantAbhAvapratiyogivRttitvena, taddhvaMsetyAdhuktAvapi duHkhadhvaMsAGgIkArAttadeva / prAgabhAvAnAdhAravRttitvasya dhvaMsavizeSaNatve dRSTAntAsiddhiH, pradIpAvayavAnAM pradIpaprAgabhAvAdhAratvAttadarthaM duHkhetyAdi, pradIpAvayavAstu duHkhaprAgabhAvanAdhArabhUtA iti dRSTAntasaGgatiH / du:khAnadhikaraNetyAdikaraNe khaNDapralayenArthAntaratA syAditi duHkhaprAgabhAvanivezaH / satkAryamAtravRttitvAditi hetuH / vRttitvamAtmatve vyabhicAri, kAryavRttitvamanantatve, dhvaMsApratiyogitvarUpasya tasyA'kArye tAdeza (AtmakAlAnyagaganAdivRtti dhvasanA pratiyogImAM avRtti) duHkhatva - "duHkhanA prAgabhAvanA anadhAramAM vRtti evA dhvasanA pratiyogImAM vRtti che. kAraNa ke tevuM duHkhatva satkAryamAtramAM vRtti che." - A pramANe bIjA zlokano akSarArtha che. jeno Azaya spaSTa karatAM TIkAmAM pharamAvyuM che ke - asukha eTale du:kha, teno je prAgabhAva, teno anAdhAra(anadhikaraNa) mahApralayakALa, emAM rahenAro je dhvasa te duHkhano dhvaMsa, tenA pratiyogI evA duHkhamAM duHkhatva (tAdeza duHkhatva) vRtti hovAthI tAdazaduHkhatvamAM duHkhaprAgabhAvAnAdhAravRttiasapratiyoginirUpita vRttitA(sAdhya) che. vRttitAmAtrane sAdhya mAnIe to, duHkhamAM duHkhatva vidyamAna hovAthI tene siddha karavAmAM siddhasAdhanadoSa prApta thAya che. pratiyogivRttitva mAtrane sAdhya mAnIe topaNa siddhasAdhana Ave che. kAraNa ke duHkhanA atyaMtAbhAvanA pratiyogI duHkhanirUpita vRttitA duHkhatvamAM che ja. dhvaMsapratiyogivRttitvane sAdhyarUpe mAnavAmAM Ave topaNa siddhasAdhana doSa Ave che. kAraNa ke pratipakSI (mokSa na mAnanArA) duHkhadhvasane svIkAratA hovAthI tatvatiyogiduHkhanirUpitavRttitA tAdeza duHkhatvamAM(pakSamAM) siddha ja che. sAdhyaghaTaka dhvaMsanA vizeSaNa tarIke mAtra prAgabhAvAnAdhAravRttitvano niveza karavAmAM Ave arthAt prAgabhAvAnAdhAravRtti-dhvaMsapratiyogivRttitvane sAdhya tarIke mAnavAmAM Ave to trIjA zlokamAM jaNAvelA dIpa- svarUpa dRSTAMtamAM asiddhi Ave che. arthAt dRSTAMta tarIke dIpatvane mAnI zakAze nahi. kAraNa ke dIpadhvasanA adhikaraNa pradIpanA avayavomAM pradIpano prAgabhAva hovAthI 'dIpatvamAM dIpaprAgabhAvanA AdhArabhUta dIpAvayavavRtti dIpaasapratiyogidIpanirUpita vRttitva che. prAgabhAvanA anAdhArabhUtavRttiasapratiyogivRttitva nathI. tethI dRSTAMta dIpatramAM sAdhyasiddhi na hovAthI dRSTAMtAsiddhi Ave che. tenA nivAraNa mATe kudavaBIRTHva....ityAdino niveza che. pradIpanA avayavo du:khaprAgabhAvanA anAdhAra hovAthI daSTAMta saMgata che. yadyapi daSTAMtAsiddhinA nivAraNa mATe du:khaprAgabhAvanA sthAne mAtra du:khano niveza karavAthI paNa cAle evuM che. kAraNa ke duHkhanA anAdhAra ja pradIpanA avayavo che. paraMtu tethI mahApralayanA badale khaMDapralayanI siddhi thavAthI arthAtaradoSanI prApti thAya che. Azaya e che ke ahIM mokSanI siddhi mATe upara jaNAvelA anumAnano upanyAsa karyo che. e anumAnathI du:khaprAgabhAvanA anAdhAra Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 muktivAdaH AtmAdau kArye dhvaMse ca sattvAt / kAryamAtravRttitvamapi dhvaMsatve vyabhicArAvRttitve (vyabhicAri tadarthaM bhAvavRttitve) satIti vizeSaNe dIyamAne'pi na taduddhAraH, prAgabhAvadhvaMsasya pratiyogitaddhvaMsasvarUpatvena dhvaMsatvasyApi bhAvavRttitvAt / tataH saditi kaaryvizeSaNa |rA svarUpe mahApralayanI siddhi thAya che. ethI sarvajIvonI mukti siddha thAya che. mahApralayanA sthAne jo khaMDapralayanI siddhi thAya to badhA jIvonI mukti siddha nahi thAya. khaMDapralayamAM duHkhano dhvaMsa thato hovAthI du:khanA anAdhArabhUta khaMDapralayamAM vRtti evA du:khadhvaMsanA pratiyogi-du:khanirUpita vRttitva du:khatvamAM che ja. A rIte khaMDapralayanI siddhi thavAthI arthAtaranI prApti thAya che. khaMDapralayamAM du:khono dhvaMsa thato hovA chatAM tyAM bhaviSyamAM (sUryaMtaramAM) utpanna thanArAM duHkhono prAgabhAva hoya che. tethI khaMDapralaya duHkhono anAdhAra hovA chatAM duHkhaprAgabhAvano te anAdhAra nathI. AthI samajI zakAze ke duHkhaprAgabhAvanA nivezathI arthAtara nahIM Ave. uparyukta anumAnamAM sAdhyasAdhaka hetu "sAryamAtravRttitva' che. mAtra 'vRttitva'ne hetu tarIke rAkhIe to AtmanirUpita vRttitva AtmatvamAM paNa che ane tyAM duHkhaprAgabhAvAnAdhAravRttidhvaMsapratiyogivRttitva sAdhya na hovAthI vyabhicAra Ave che. 'AryavRttitva'ne hetu mAnIe to AtmatvamAM hetu na hovA chatAM "anaMtatvamAM hetu che ane tyAM sAdhya nathI tethI vyabhicAra Ave che. Azaya e che ke anaMtatva "dhvaMsApratiyogitva" svarUpa che. jeno dhvaMsa thato nathI temAM anaMtatva rahe che. akAryasvarUpa AtmAdimAM ane kAryasvarUpa dhvaMsamAM anaMtatva vRtti che. A rIte dhvasAtmakakAryanirUpita vRttitva (kAryavRttitva) anaMtatvamAM che ane temAM duHkhaprAgabhAvAnadhikaraNavRttidhvaMsapratiyogivRttitvasvarUpa sAdhya nathI, tethI vyabhicAra Ave che. tenA nivAraNa mATe kAryamAtravRttitvane hetu mAnavAmAM Ave to, "anaMtatva' kAryamAM(dhvasamAM) ane akArya(AtmAdi)mAM vRtti hovAthI temAM kAryamAtravRttitva nathI. tethI hetu ane sAdhya baMnneno abhAva anaMtatvamAM hovAthI vyabhicAra nahIM Ave. paraMtu tema karavAthI kAryamAtravRtti dhvaMsatvamAM hetu che ane sAdhya na hovAthI vyabhicAra Ave che. tenA nivAraNa mATe hevaMzamAM bhAvavRttitve sati A vizeSaNa ApavAmAM Ave arthAt "mAvavRttitvaviziSTAryamAtravRttitva'nI hetu tarIke vivakSA karavAmAM Ave topaNa vyabhicArano uddhAra thaze nahi. kAraNa ke prAgabhAvano dhvaMsa prAgabhAvanA pratiyogI(ghaTAdi bhAvabhUta) svarUpa che ane tenA dhvasvarUpa che. tethI prAgabhAvanA dhvaMsamAM rahenAra dhvasatva prAgabhAvanA pratiyogI evA bhAvamAM paNa vRtti che ane tethI dhvasatvamAM bhAvavRttitvaviziSTa kAryamAtravRttitva hovAthI ane tyAM sAdhya na hovAthI vyabhicAra che ja. tenA nivAraNa mATe havaMzamAM "sa" A kAryamAM vizeSaNa che. sattAjAti (dravya guNa ane karmamAM rahenArI)nA adhikaraNa dravyAdine "satu' kahevAya che. prAgabhAvano dhvaMsa sat (sattAviziSTa) na hovAthI te "satkArya nathI tethI dhvaMsatvamAM "satkAryamAtravRttitva' hetuno abhAva hovAthI tyAM sAdhya na hovA chatAM vyabhicAradoSa Avato nathI...ityAdi upayogapUrvaka samajI levuM. /31-rA. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 175 (3) rIpatvaviti prAduM-stavistarasatam | bAdhAd vRttivizeSeSTA-vanyathArthAntarAvyayAt // 3 // dIpatvavaditi / dIpatvavaditi dRSTAnta iti prAstArkikA naiyAyikAH / itthaM sarvamuktisiddhau caitraduHkhatvAdikaM pakSIkRtya tattanmuktisAdhanopapatteH / tattArkikamatamasaGgataM nyAyApetam / vRttivizeSasyAbhAvIyavizeSaNatayA duHkhaprAgabhAvAnAdhAravRttitvasyeSTau sAdhyakoTinivezopagame bAdhAt duHkhadhvaMsasya duHkhasamavAyinyeva tayA vRttitvasya tvayopagamAt / anyathA sambandhamAtreNa tadiSTau arthAntarAvyayAd arthAntarAnuddhArAt, AkAzAdAvapi (3) mokSasAdhaka upara jaNAvelA anumAnamAM daSTAMta jaNAvAya che AtmakAlAnyavRttidhvaMsapratiyoginyavRttimad duHkhatvam, duHkhpraagbhaavnaadhaarvRttiasapratiyonivRttimatuM, satkAryamAtravRttitvIt - A anumAnamAM "dRSTAMta dIpatva che - A pramANe tArkiko naiyAyiko kahe che, te asaMgata che. kAraNa ke sAdhyaghaTaka vRttitAvizeSano niveza jo iSTa hoya to bAdha Ave che ane vRttitA sAmAnyano niveza iSTa hoya to arthAtara doSa Ave che." - A pramANe trIjA zlokano sAmAnya artha che. eno Azaya spaSTa karatAM TIkAmAM pharamAvyuM che ke - jayAM jyAM satkAryamAtravRttitva che tyAM tyAM duHkhaprAgabhAvanA anAdhAramAM vRtti evA dhvasanA pratiyoginirUpita vRttitva che. dA.ta. dIpatra, satkAryadIpakanirUpita vRttitva (satkAryamAtradIpakaniSThAdhikaraNatA-nirUpita vRttitva) dIpatvamAM che ane tyAM duHkhaprAgabhAvAnAdhAravRtti(mahApralayakAlavRtti) dIpadhvasanA pratiyogI dIpakamAM rahelI adhikaraNatAnirUpita vRttitA paNa che. A rIte tAdezaduHkhatvamAM sAdhyanI siddhi thavAthI tadghaTaka mahApralayanI siddhithI badhA jIvonA mokSanI siddhi thAya che. tyAra pachI te te caitra maitra ityAdi jIvonA du:khatvane pakSa banAvI te te jIvonI muktine siddha karI zakAya che - A pramANe tArkikanaiyAyikono mata che. paraMtu te nyAyayukta nathI. kAraNa ke sAdhyAMzamAM vRttivizeSano arthAt du:khaprAgabhAvaniSThAdheyatAnirUpitAdhikaraNatAvabhinnAdhikaraNatAnirUpita dhvasaniSThAdheyatAno abhAvI vizeSaNAtmaka svarUpasaMbaMdhathI (svarUpasaMbaMdhAvacchinnarUpe) niveza karAya to bAdha doSa Ave che. kAraNa ke tAdeza abhAvIya vizeSaNAtmaka svarUpasaMbaMdhathI duHkhano dhvaMsa, duHkhanA samavAyikAraNa AtmAmAM ja naiyAyikoe mAnyo che. tethI mahApralayakALanI siddhi na thavAthI tadghaTita sAdhyanI paNa siddhi nahi thAya, jethI pakSamAM sAdhya bAdhita thavAthI bAdha Ave che. te bApadoSanA nivAraNa mATe tAdeza duHkhadhvasaniSTha vRttitA, koI paNa saMbaMdhathI arthAta saMbaMdhasAmAnyAvacchinna levAmAM Ave to arthAtaradoSano uddhAra nahi thAya. kAraNa ke duHkhaprAgabhAvanA anAdhArabhUta AkAzAdimAM paNa vyabhicAritAdi-svAbhAvavattvAdi saMbaMdhathI duHkhadhvaMsa vRtti hovAthI mahApralayakAlanA badale AkAzAdi paNa siddha thaze. sva duHkhadhvaMsa, svAbhAva duHkhadhvasAbhAva, svAbhAvava=AkAzAdi, svAbhAvavattva AkAzAdimAM hovAthI svAbhAvavattvasaMbaMdhathI du:khadhvasa paNa AkAzAdimAM che. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 muktivAdaH du:khadhvaMsasya vyabhicAritAdisambandhena vRttitvAtprakRtAnyasiddheH / kAlikadaizikavizeSaNatAnyatarasambandhena vRttitvoktAvapi kAlopAdhivRttitvena tadanapAyAt / kAlikena duHkhaprAgabhAvAnAdhAratvaniveze ca dRSTAntAsaGgateH / mukhyakAlavRttitvaviziSTakAlikasambandhena tanniveze'pyAtmanastathAtvAt / uktAnyatarasambandhena tanniveze'pi tathAsambandhagarbhavyAptyagrahAditi mAva: ||rUA. yadyapi upara jaNAvyA mujaba tAdezadu:khadhvasaniSThavRttitA saMbaMdhasAmAnyathI levAnA badale kAlika ane daizika : etadanyataravizeSaNatAtmaka (kAlika ane svarUpa-etadanyatara) saMbaMdhathI laIe, arthAt tAdazA tarasaMbaMdhAvacchinna laIe to AkAzAdinI siddhi nahi thAya. kAraNa ke AkAzAdimAM kAlika ke daizika vizeSaNatAsaMbaMdhathI tAdaza duHkhadhvaMsa vRtti nathI. tethI AkAzAdithI arthAtara nahIM Ave. paraMtu duHkhaprAgabhAvanA anAdhAra kAlopAdhi svarUpa ghaTAdimAM kAlikavizeSaNAtmakasaMbaMdhathI duHkhadhvaMsa vRtti hovAthI kAlopAdhine laIne arthAtaradoSano uddhAra nahi thAya. tenA uddhAra mATe kAlikasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA anAdhAranI(anadhikaraNanI) vivakSA karIe to ghaTAdimAM kAlikasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAva vRtti ja hovAthI ghaTAdinuM grahaNa ja nahi thAya. tethI tene laIne arthAtaradoSano to prasaMga nahIM Ave. paraMtu daSTAMtAsiddhi doSa Avaze. kAraNa ke dIpakamAM kAlikasaMbaMdhathI du:khano prAgabhAva hovAthI tenuM paNa grahaNa nahIM thAya. yadyapi daSTAMtAsiddhinuM nivAraNa karavA mATe duHkhaprAgabhAvanuM anadhikaraNa mukhyakAlavRttitvaviziSTa kAlikasaMbaMdhathI laIe to te saMbaMdhathI duHkhaprAgabhAva kALamAM ja vRtti che. kAlopAdhisvarUpa dIpa vageremAM te vRtti nathI. tethI dIpaka duHkhaprAgabhAvano anAdhAra hovAthI daSTAMtAsiddhi nahIM thAya. paraMtu e rIte to AtmA siddha thavAthI arthAtaradoSa avasthita ja rahe che. kAraNa ke mukhyakAlavRttitvaviziSTa kAlikasaMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvano AdhAra kAla ja che, AtmA nathI. tethI duHkhaprAgabhAvanA anAdhAra AtmAmAM daizikavizeSaNAtmaka (svarUpa) saMbaMdhathI vRtti evA du:khadhvasanA pratiyogI du:khamAM du:khatva vRtti hovAthI mahApralayakAlanA badale AtmAnI siddhi thaze. A rIte prApta thayelA arthAtaranA nivAraNa mATe mukhyakAlavRttitvaviziSTa kAlikavizeSaNatA ane daizikavizeSaNatA : etadanyatara saMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA anAdhAranI vivakSA karIe to ukta anyatara saMbaMdhathI AtmA, duHkhaprAgabhAvano anAdhAra na hovAthI arthAtara nahIM Ave. paraMtu tAdezAnyatara saMbaMdhathI duHkhaprAgabhAvanA anAdhAra to ghaTapaTAdi paNa che ane tyAM daizikakAlikA taravizeSaNatAsaMbaMdhathI du:khadhvasa vRtti che. tenA pratiyogI du:khamAM du:khatva vRtti hovAthI arthAtarano uddhAra thato nathI. AthI spaSTa che ke arthAtaranA nivAraNa mATe uktAnyatara saMbaMdhano niveza karIe topaNa te saMbaMdhaghaTita vyAptinA grahano saMbhava nathI...ityAdi adhyApaka pAsethI samajI levuM. /31-3ii. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA (4) vipakSavAdhAmAvA-namivratasiddhitaH / antatayo yatnA-chaMA (svAzA ) yogapati zvet // 4 // 177 vipakSeti / vipakSe hetusattve'pi sAdhyAsattve bAdhakasyAnukUlatarkasyAbhAvAt / tathA cAnabhipreta-siddhito'niSTasiddhiprasaGgAt / kAlAnyatvagarbhasAdhyaM pratyapi uktahetoravizeSAt / etaduktasAdhyamantarA sarvamuktyasiddhau ayogyatvAzaGkA / ya eva na kadApi mokSyate tadvadahaM yadi syAM, tadA mama viphalaM parivrAjakatvamityAkArA / yogApahA yogapratibandhiketyada eva vipakSabAdhakamiti cet ||4|| (4) upara jaNAvyA mujabanA vyAptigrahAsaMbhavane ja spaSTa rIte jaNAvAya che "vipakSabAdhaka tarkano abhAva hovAthI ane anabhipreta siddhi thavAthI (zlo.naM. 3mAM jaNAvyA mujaba) vyAptigraha thato nathI. 'prakRtasAdhyanI siddhi vinA ayogyatvanI zaMkA yoganI sAdhanAnI pratibaMdhaka banaze.' - A ja vipakSabAdhaka che. A pramANe naiyAyiko kahe to (te barAbara nathI...e pAMcamA zlokamAM jaNAvAze.)" - A pramANe cothA zlokano akSarArtha che. kahevAno Azaya e che ke vipakSamAM hetu hoya topaNa sAdhya na hoya tyAre sAdhyAbhAvano bAdhaka anukULa tarka na hovAthI vyAptigraha thato nathI. parvatamAM dhUmane laIne jyAre vahnine siddha karAya che tyAre koI ema kahe ke parvatamAM dhUmahetu bhale rahyo paNa tethI tyAM vahnine mAnavAnI AvazyakatA nathI. arthAt sAdhyAbhAvava(vipakSa)mAM hetu rahI zake che. AvI zaMkAne dUra karavAnuM kArya tarka kare che. parvatamAM jo vahni na hoya to vahnijanya dhUma paNa na hovo joIe. arthAt vahni-dhUmano janmajanakabhAva(kAryakAraNabhAva) nahi manAya : A tarka che, je vyabhicAranI zaMkAne dUra kare che. Avo vipakSabAdhaka anukULa tarka prakRta sthaLe nathI. tAdeza duHkhatvamAM satkAryamAtravRttitva bhale rahyuM paraMtu tAdezaduHkhadhvaMsapratiyogivRttitva mAnavAnI AvazyakatA nathI. AvI vyabhicAranI zaMkAdinA nivAraNa mATe koI ja anukULa tarka nathI. tethI vyAptimAM paNa zaMkA janme che. jethI prakRtAnumAnanA sthAne evuM paNa anumAna karI zakAya che ke tAdeza duHkhatva, kAlAnyavRttidhvaMsapratiyogImAM vRtti che, kAraNa ke te satkAryamAtramAM vRtti che. du:hatva AlAnyavRttidhvaMsapratiyonivRtti sAryamAtravRttitvAr vIpatvavat A anumAnathI abhipreta pralayakAlAdithI anya AtmAdinI siddhi thavAthI sarvajIvonI mukti siddha nahIM thAya. A aMge naiyAyiko dvArA ema kahevAmAM Ave ke badhA jIvonI muktinI siddhi na thAya to potAnA AtmAnI ayogyatAnI AzaMkA janmaze. 'je jIvono kyAre ya mokSa thavAno nathI. temanI jema ja huM paNa jo mokSamAM javAno nA houM to mAruM A parivrAjakapaNuM niSphaLa thaze.' A AzaMkA mumukSu AtmAnA yoganI sAdhanAno pratibaMdha karanArI bane che. AvI zaMkA ja mokSanI siddhinA abhAvanI (vipakSanI) bAdhaka che. A pramANe naiyAyikonuM je kathana che te barAbara nathI : e pramANe AgaLa jaNAvAya che. / / 31-4 Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 muktivAdaH (5) naivaM zamAdisampattyA, svayogyatvavinizcayAt / __ na cAnyo'nyAzrayastasyAH, sambhavAt pUrvasevayA // 5 // naivamiti / evaM na yathoktaM vipakSabAdhakaM bhavati / zamAdInAM zamadamabhogAnabhiSvaGgAdInAM mumukSucihnAnAM sampattyA svayogyatvasya vinizcayAt , teSAM tadvyApyatvAt / na cAnyonyAzrayo yogapravRttau satyAM zamAdisampattistatazcA'dhikAravinizcayAtseti sambhAvanIyaM, tasyAH zamAdisampatteH pUrvasevayA yogapravRtteH prAgapi sambhavAt yogapravRtteratizayitazamAdisampAdakatvenaiva phalavattvAt / sAmAnyatastu tatra karmavizeSakSayopazama eva heturiti na kiJcidanupapannam // 5 // (5) naiyAyikoe jaNAvelI vAtanI ayuktatA jaNAvAya che - A pUrve jaNAvyA mujaba yoganI sAdhanA aTakI nA paDe e mATe taiyAyikoe sarva jIvonI muktinuM sAdhaka pramANa jaNAvyuM che. tenA javAbamAM jaNAvavAnuM ke "e vAta yukta nathI. zama, dama vagere guNonI prApti dvArA potAnI yogyatAno sArI rIte nizcaya thaI jAya che. yoganI pUrvasevAthI samAdi guNonI prApti thatI hovAthI anyonyAzraya doSa paNa Avato nathI." A pramANe pAMcamA zlokano sAmAnya artha che Azaya e che ke A pUrve vipakSabAdhaka tarIke yoganI sAdhanAno je pratibaMdhaka tamArA (naiyAyika) dvArA kahevAyo che te barAbara nathI. kAraNa ke zama, dama ane bhogonI anAsakti vagere mumukSu AtmAonAM lakSaNonI prAptithI mokSaprAptinI potAnI yogyatAno sArI rIte nizcaya thAya che. kAraNa ke svayogyatAnI apekSAe e samAdi lakSaNo vyApya che ane yogyatA vyApaka che. vyApyathI vyApakano nizcaya thAya che - e supratIta che. yoganI pravRtti karavAthI zama, dama vagere mumukSu janonAM lakSaNonI saMpatti prApta thAya che ane e saMpattithI tevA prakAranI yoganI yogyatAno vinizcaya thAya che, je yoganI pravRttinuM mahattvanuM kAraNa che - A rIte anyonyAzrayadoSa Ave che : A pramANe nahIM kahevuM joIe. kAraNa ke gurudevAdi pUjA, sadAcAra, tapa ane mukti pratyeno adveSa....vagere svarUpa yoganI pUrvasevAthI, yoganI pravRttinI pUrve ja zama(kaSAyano abhAva), dama(indriyono nirodha) ane bhogonI Asaktino abhAva...ityAdi mumukSucihno prApta thatAM hoya che. tethI anyonyAzrayadoSano saMbhava raheto nathI. yadyapi A rIte yoganI pravRttinI pUrve samAdi guNonI prApti thatI hoya to yoganI pravRtti karavAnI AvazyakatA ja rahetI nathI. paraMtu yoganI pUrvasevAthI je samAdi guNo prApta thAya che, tenA karatAM viziSTa koTinA te guNo yoganI pravRttithI prApta thAya che. tethI yoganI pravRtti nirarthaka nahIM bane. prAthamika kakSAnA samAdi guNonI pratye yoganI pUrvasevA kAraNa che ane atizayayukta evA samAdi guNonI pratye yoganI pravRtti kAraNa che. zamAdi-sAmAnyanI pratye karmano (mohanIyAdi ghAtikarmano) kSayopazamavizeSa ja kAraNa che. tethI koI ja anupapatti nathI. /31-pI. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 179 ( 6 ) zamAghupahitA hanta, yogyataiva vibhidyate / tadavacchedakatvena, saGkocastena tasya na // 6 // zamAdIti / zamAdibhirmumukSuliGgairupahitA hanta yogyataiva vibhidyate sAmAnyayogyatAtaH samucitayogyatAyAH prAg bhedasamarthanAt / tena kAraNena tadavacchedakatvena yogyatAvacchedakatvena tasya zamAdeH saGkoco na yogyatAvacchedakatvalakSaNaH, yogyatAvizeSasyaiva atizayitazamAdau taddvArA ca mokSe hetutvAt // 6 // (7) nanu zamAdAvapi saMsAritvenaiva hetuteti sarvamuktyAkSepa ityata Aha-- saMsAritvena guruNA, zamAdau ca na hetutA / bhavyatvenaiva kiM tveSe, tyetadanyatra darzitam // 7 // (6) anAdikALathI dareka jIvamAM mokSe javAnI yogyatA che - enA nizcAyaka tarIke zamAdi nathI. mokSanI prApti mATe zamAdi sahakArI kAraNa che. zamAdinA kAraNe yogyatAmAM saMkoca karavAnuM ucita nathI - AvI taiyAyikonI mAnyatAnuM nirAkaraNa karAya che - "zamAdi mumukSuliMgonA kAraNe kharekhara ja yogyatAmAM ja pharaka paDe che. tethI yogyatAvacchedakarUpe zamAdino saMkoca thato nathI." - A pramANe chaThThA zlokano artha che. kahevAno Azaya e che ke anAdikALathI jIvamAM rahelI mokSamAM javAnI je yogyatA che, te zamAdinI prApti thavAthI kharekhara ja bhinna thAya che. kAraNa ke sAmAnya yogyatAthI(svarUpa-yogyatAthI) samucita yogyatA (phalopadhAyaka yogyatA-phalonmukhayogyatA) bhinna che. A vAta A pUrve (10mI batrIzImAM) jaNAvI che. AthI yogyatAnA avacchedaka(nizcAyaka) tarIke zamAdine jaNAvavA mAtrathI anAdikAlIna yogyatA(svarUpayogyatA)mAM koI pharaka paDato nathI. zamAdinI prApti thavAthI jIvanI mokSaprAptinI yogyatAno(phalopadhAyaka yogyatAno) nizcaya thAya che. tethI svarUpayogyatA ane phalopadhAyakayogyatAmAM vizeSa(bheda) hovAthI svarUpayogyatAnA avacchedakasvarUpe zamAdimAM saMkoca thato nathI. viziSTa yogyatA ja zamAdinI vizeSatAmAM kAraNa che ane tenI prApti dvArA mokSanI pratye yogyatAvizeSa kAraNa che. AthI samajI zakAze ke zamAdi svarUpayogyatAnA avacchedaka (nizcaya karAvanAra) nathI. paraMtu phalopadhAyakayogyatAnA avacchedaka che. tethI mokSaprAptinI svarUpayogyatAmAM koI saMkoca thato nathI. dareka jIvamAM e samAna che. je koI bheda che te phalopadhAyakayogyatAmAM che, jenA avacchedaka zamAdi che. 531-6 // (7) zamAdinI pratye paNa saMsArIpaNe saMsArI AtmAne kAraNa mAnavA joIe. jethI badhAnI mukti thaI zakaze, A mAnyatAnuM nirAkaraNa karAya che "zamAdinI pratye gurubhUta / evA saMsAritvarUpe saMsArIne hetu mAnavAnuM ucita nathI. paraMtu bhavyatvarUpe e mAnavAnuM ucita che - A vastu anyatra jaNAvI che." - A pramANe sAtamA zlokano artha che. jeno Azaya varNavatAM TIkAmAM pha2mAvyuM che ke nityajJAnAdima(paramAtmA)bhinnatvasvarUpa Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 muktivAdaH saMsAritveneti / saMsAritvena nityajJAnAdimadbhinnatvarUpeNa guruNA nAnApadArthaghaTitena zamAdau ca hetutA na tava kalpayitumuciteti zeSaH / kiM tu bhavyatvenaivaiSA hetutA, zamAdyanugatakAryajanakatAvacchedakatayAtmatvavyApyajAtivizeSasya kalpayitumucitatvAt / dravyatvAdAvapyanugatakAryasyaiva mAnatvAt / Atmatvenaiva zamAdihetutve vizeSasAmagryabhAvenezvare'tiprasaGgAbhAve samarthanIye'nyatrApi tena tasya suvacatvAdbhavyatvAbhavyatvazaGkayaiva bhavyatvanizcayena pravRttyapratibandhAditi / etadanyatra nyAyAlokAdau darzitam // 7 // saMsArita che. te nAnApadArthaghaTita (nityatvajJAna-matvathafdharatA ane me.vagere svarUpa aneka padArthaghaTita) hovAthI guru che. tethI te gurabhUta saMsAritvarUpe samAdinI pratye saMsArImAM kAraNatA mAnavAnuM tamAre-naiyAyikone ucita nathI. paraMtu tAdezakAraNatA bhavyatvasvarUpe ja mAnavI joIe. zamAdiniSThakAryatAnirUpita kAraNatA, koI eka dharmathI avacchinna che, kAraNa ke emAM kAraNatAtva che. saMyogAdiniSThakAryatAnirUpita kAraNatA (samAyikAraNatA) jema dravyatvathI avacchinna che..." ityAdi anumAnathI bhavyatvajAti siddha thAya che. zama, dama vagere anugata kAryanI kAraNatAnA avacchedakarUpe AtmatvanI vyApya evI bhavyatvajAti siddha thAya che. Azaya e che ke mumukSu AtmAomAM zama, dama vagere guNonI utpatti thAya che. enI pratye je AtmA kAraNa che te badhAmAM je eka jAti che te bhavyatva che. Atmatva dareka AtmAmAM vRtti che ane bhavyatva AtmavizeSamAM vRtti che. tethI te AtmatvanI vyApya jAti che. e jAtinA astitvamAM samAdi anugata kArya ja pramANa che. dravyatvajAtimAM jema saMyogAdi anugata kArya pramANa che tema ahIM paNa zamAdi anugata kArya ja bhavyatvajAtimAM pramANa che. AtmatvavyApya bhavyatvajAtine kalpIne te svarUpe samAdinI pratye AtmAne kAraNe mAnIe enA karatAM AtmatvasvarUpe AtmAne kAraNe mAnIe to yadyapi Atmatva paramAtmAmAM paNa hovAthI tyAM samAdinI utpatti mAnavAno prasaMga Avaze. paraMtu tyAM anya sahakArI kAraNa karyAdino abhAva hovAthI tyAM zamAdinI utpattino prasaMga nahi Ave. tethI AtmasvarUpe ja zamAdinI utpatti pratye AtmAne kAraNe mAnavA joIe." - A pramANe kahevAmAM Ave to anyatra paNa e rIte samAdhAna karI zakAya che. saMyogAdi anugata kAryanI pratye dravyatvena dravyane kAraNa mAnavAnA badale sattAvakvena kAraNa mAnavAthI guNAdimAM AvatA atiprasaMganuM nivAraNa sAmagrInA abhAvathI ja thaI jaze. AthI samajI zakAze ke laghubhUta kAraNatAvacchedaka svarUpe dravyatvanI jema bhavyatvajAtinI siddhi Avazyaka che. yadyapi bhavyatva mArAmAM che ke nahi AvI zaMkAnA kAraNe bhavyatvanA nizcayanA abhAve mokSanI sAdhanAnI anupatti thaze, paraMtu evI zaMkAthI ja bhavyatvano nizcaya thaI jato hovAthI mokSasAdhaka pravRttinI anupapatti nahIM thAya. kAraNa ke zrI AcArAMgasUtranI zrI zIlAMkAcArya bhagavaMtakRta TIkAmAM pharamAvyuM che ke huM bhavya chuM ke abhavya chuM?" - AvI zaMkA bhavyane ja thAya che. abhavyane evI zaMkA thatI nathI - A vAta anyatra nyAyAlokamAM ane syAdvAdakalpalatAmAM vistArathI graMthakArazrIe jaNAvI che. //31-7ii. Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA (8) paramatmini navA-nayaH seti triAunaH | layo liGgavyayo'treSTo, jIvanAzazca neSyate // 8 // paramAtmanIti / paramAtmani jIvAtmalayaH sA muktiriti tridaNDino vadanti / atraitanmate layo liGgavyaya iSTo'smAkamapyabhimataH / ekAdazendriyANi paJcamahAbhUtAni ca sUkSmamAtrayA sambhUyAvasthitAni jIvAtmani sukhaduHkhAvacchedakAni liGgazabdenocyante, tadvyayazca paramArthato nAmakarmakSaya eveti / jIvanAzastu neSyate, upAdhizarIranAze aupAdhikajIvanAzasyApyakAmyatvAt // 8 // (9) bauddhAstvAlayavijJAna-santatiH setyakIrtayan / vinAnvayinamAdhAraM teSAmeSA kadarthanA // 9 // (8) tridaMDI-matanuM nirUpaNa karAya che "paramAtmAmAM jIvAtmAnA layane tridaMDIo mukti kahe che. liMgavyayasvarUpa laya e matamAM varNavAya che - te iSTa che, jIvanA nAza svarUpa laya mAtra iSTa nathI." - A pramANe AThamA zlokano artha che. eno Azaya spaSTa che ke paramAtmAmAM jIvAtmAnuM vilIna thavuM : ene tridaMDImatamAM mukti tarIke varNavAya che. e matamAM jIvAtmAno laya, liMganA vyaya svarUpa che - e amArA jainonA matamAM paNa mAnya che. sparzana, rasana, prANa, cakSu ane zravaNa : A pAMca jJAnendriya che. vA, pANi, pAda, pAyu ane upastha : A pAMca karmendriyo che ane mana-ema agiyAra indriyo che. pRthvI, jaLa, teja, vAyu ane AkAza - A pAMca mahAbhUto che. e badhA, bhegA thaIne sUkSmamAtrA vaDe jIvAtmA sukha-duHkhanA avacchedaka(grAhaka) bane che. te badhAne e matamAM liMga kahevAya che. teno vyaya thavAthI arthAta svakAryathI nivRtta(uparata) thavAthI mukti prApta thAya che. paramArthathI nAmakarmano kSaya thavAthI liMgavyayasvarUpa laya amArA matamAM saMgata che. liMgavyayasvarUpa laya jIvanAzasvarUpa mAnavAnuM iSTa nathI. kAraNa ke zarIrasvarUpa upAdhinA nAzathI upAdhiviziSTa jIvano nAza, kAmanAno viSaya nathI. tethI tasvarUpa mokSa mAnI zakAze nahi. mokSa to puruSanI kAmanAno viSaya(puruSArtha) che. AthI spaSTa che ke liMgavyayasvarUpa ja (liMganAza svarUpa ja) jIvalaya che. jIvanAza svarUpa jIvalaya nathI. paraMtu e pramANe liMganAza svarUpa jIvalayane mokSa mAnavAmAM Ave to tridaMDIono jainamatamAM kathaMcitmaveza thaI jaze. //31-8 (9) bauddhamatanuM nirAraNa karAya che "AlayavijJAnanI paraMparAne mukti tarIke bauddhoe varNavI che. paraMtu trikAlavRtti AtmAdhAra vinA e mukti temanA mATe viDaMbanAsvarUpa che." - A pramANe navamA zlokano akSarArtha che. Azaya e che ke bauddhonA mate AlayavijJAnanI dhArA svarUpa mukti che. pravRttivijJAna svarUpa upaplavathI rahita ane zeya-ghaTa-paTAdinA AkArathI rahita evI jJAnAtmaka kSaNonI paraMparAne Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 muktivAdaH bauddhAstviti / bauddhAstu AlayavijJAnasantatiH pravRttivijJAnopaplavarahitA saMhatajJeyAkArA jJAnakSaNaparamparA sA muktirityakIrtayan / yathoktaM cittameva hi saMsAro rAgAdiklezavAsitam / / tadeva tairvinirmuktaM bhavAnta iti kathyate // na ca zarIrAdinimittAbhAve tadanupapattiH, pUrvapUrvaviziSTakSaNAnAmeva taddhetutvAdviziSTabhAvanAta eva teSAM visabhAgaparikSaye pravRtteH / teSAmanvayinaM trikAlAnugatAtmalakSaNamAdhAraM vinA eSA AlayavijJAnadhArA kahevAya che bauddhonA mate pravRttivijJAnadhArA ane AlayavijJAnadhArA : A be prakAranI vijJAnadhArA che. sAmAnya rIte bAhya ghaTapaTAdi viSayAkArane grahaNa karanArI vijJAnadhArA, pravRttivijJAnadhArA che ane tAdeza bAhya viSaya svarUpa zeyanA AkArano jemAM abhAva che evI mAtra aha(huM) pratyayavALI vijJAnadhArA AlayavijJAnadhArA svarUpa che. jAgradevasthAmAM pravRttivijJAnadhArA hoya che ane suSukhyavasthAmAM AlayavijJAnadhArA hoya che. suSuNyavasthA pachI jAgradevasthAmAM AlayavijJAnathI pravRtti-vijJAna utpanna thAya che. je AlayavijJAnanI dhArAthI bhaviSyamAM kyAre paNa pravRttivijJAnanI dhArA pravartatI nathI, te AlayavijJAnanI dhArA mukti che. tethI suSupti avasthAnI AlayavijJAnadhArAne muktisvarUpa mAnatA nathI. A vastune jaNAvavA mATe temane tyAM jaNAvyuM che kerAgAdiklezathI vAsita citta(jJAna) ja saMsAra che ane rAgAdiklezothI rahita evuM citta ja bhavAMta-mokSa kahevAya che." mokSamAM zarIrAdino abhAva hovAthI nimittanA abhAve muktimAM AlayavijJAnanI anupapatti che.' - A pramANe nahi kahevuM joIe. kAraNa ke pUrva pUrva viziSTa jJAnAtmaka kSaNothI uttarottara viziSTa viziSTa vijJAnAtmaka kSaNonI utpatti thAya che. viziSTa bhAvanAthI vibhAgano parikSaya thavAthI arthAt prazAMtavAhitA prApta thavAthI AlayavijJAnadhArAnI upapatti thAya che. vibhAgano (saMklezano) parikSaya, sarva duHvuM duHrvam, sarva kSaNa kSaNam sarva vastakSai svattakSam ane sarva zUnya zUnyam A cAra viziSTa bhAvanAthI thAya che...A pramANe bauddhonI mAnyatA che. paraMtu traNeya kALamAM anugata evA AtmAnA (AtmAsvarUpa) AdhAra vinA bauddho mATe AlayavijJAnanI dhArA svarUpa mukti mAnavAnI vAta kadarthanAsvarUpa che. kAraNa ke AtmasvarUpa AdhAra vinA jJAna kyAM utpanna thAya ? 'vijJAnanI saMtati- (dhArA paraMparA)mAM jJAna utpanna thAya che - A pramANe paNa kahI zakAya evuM nathI. kAraNa ke tamArA mate pUrvekSaNano sarvathA nAza thato hovAthI tAdazajJAnAtmaka kSaNanI paraMparA vAstavika manAtI nathI. paraMtu kAlpanika manAya che. je che te sarvathA eka kSaNa svarUpa che. tethI baddha ane muktanI vyavasthA saMgata nahi thAya. kAraNa ke pravRttivijJAnadhArAmAM baddhatvano vyavahAra thato nathI. paraMtu tenA sarvathA vinAzathI uttara kSaNanI paraMparAmAM-AlayavijJAnadhArAmAM muktatvano vyavahAra thaI zakaze nahi. bauddhonA mate baddha mukta thato nathI. baddha ane mukta sarvathA bhinna che. tethI teno vyavahAra asaMgata thaze. kAlpanika evI Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 183 muktiH kadarthanA / santAnasyAvAstavatvena baddhamuktavyavasthAnupapatteH / sarvathA'bhAvIbhUtasya kSaNasyottarasadRzakSaNajananAsAmarthyAditi // 9 // (20)vivartamAnayAtha-pakSIya sati gAzraye ! asyAM vijayate'smAkaM, paryAyanayadezanA // 10 // vivartamAneti-vivartamAnAH pratikSaNamanyAnyaparyAyabhAjo ye jJeyArthAstadapekSAyAmAzraye cAnvayidravyalakSaNe sati / asyAmuktamuktau / asmAkaM paryAyanayadezanA vijayate / pratikSiptadravyasya bauddhasiddhAntasya paramArthataH paryAyArthikanayAnta:pAtitvAt / taduktaM samata suddhoaNataNayassa u parisuddho pajjavaviappo ( 3.48) // 10 // (22) vItatyaM mumirityaje, mutA tanmaH kSayI atha karmanivRttizcet , siddhAnto'smAkameva saH // 11 // vijJAnasaMtatimAM vAstavika baddhatva-muktatvano vyavahAra zakya nathI. tema ja sarvathA abhAvarUpa thayelA pUrvekSaNathI uttarakSaNanI utpatti azakya che...ityAdi, tenA jANakAro pAsethI samajI levuM joIe. 31-9o. (10) bauddhonI mAnyatAmAM je rIte mukti saMgata thaI zake te jaNAvAya che kSaNe kSaNe anya anya paryAyane dhAraNa karanArA zeya padArthonI apekSAe jJAnano AdhAra hote chate AlayavijJAnadhArA svarUpa mukti mAnavAmAM amArI paryAyanayanI dezanA vijaya pAme che." - A pramANe dazamA zlokano sAmAnyartha che. eno Azaya spaSTa che ke, vivartamAna arthAtu pratyeka kSaNe bIjA bIjA paryAyanA bhAjana bananArA je jJAnanA viSayabhUta padArtho che, te padArthonI apekSAe anvayI (trikAlavRtti) dravyasvarUpa Azraya hote chate, upara jaNAvyA mujaba mukti(AlayavijJAnadhArAsvarUpa mukti)ne mAnavAmAM amArI(jainonI) mAnyatA pramANe paryAyanayanI dezanA vijaya pAme che. kAraNa ke sarvathA dravyanA astitvanuM nirAkaraNa jemAM che evA bauddhasiddhAMtano paramArthathI paryAyArthikanayamAM samAveza thAya che. e pramANe saMmatitarkamAM jaNAvyuM che ke - zuddhodana rAjAnA putra evA gautamabuddhano mata ekAMte paryAyanayamAM samAviSTa che. arthAt e mata paryAyanayano vikalpa che. //31-10nA (11) muktinA viSayamAM ja anya matanuM nirAkaraNa karAya che - zlokArtha spaSTa che. kahevAno Azaya e che ke keTalAka vidvAno svataMtratAne mokSa kahe che. e svataMtratA jo prabhutA svarUpa hoya arthAta svacchaMdatAsvarUpa hoya to te eka prakArano mada (ahaMkAra) che. ane te mada kSaya pAmavAno che. AvA kSaya pAmavAnA svabhAvavALo mokSa koIne paNa iSTa nahi bane. karmanI nivRttinA kAraNe karmanI parataMtratAno abhAva thavAthI tasvarUpa svataMtratAne "mokSa Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 muktivAdaH svAtantryamiti-svAtantryaM muktirityanye vadanti / tat svAtantryaM yadi prabhutA tadA madaH, sa ca kssyii| atha cet karmanivRttistadA'smAkameva sa siddhAntaH // 11 // (22)pusaH svarUpavarasthAne, seti sA : pravakSate ! teSAmetadasAdhyatvaM, vajralepo'sti dUSaNam // 12 // puMsa iti / puMsaH puruSasya svarUpAvasthAnaM prakRtitadvikAropadhAnavilaye cinmAtrapratiSThAnaM sA muktiriti sAGkhyAH pracakSate / teSAmetasyA mukterasAdhyatvaM dUSaNaM vajralepo'sti / ekAntanityAtmarUpAyAstasyA nityatvAdupacaritasAdhyatvasyAprayojakatvAt ||rAA (3)pUrvattinivRtti: sI-DamAnutpAtA ! ityanye zrayate teSA-manutpAdo na sAdhyatAm // 13 // mAnavAmAM Ave to te amAro(jainono) ja siddhAMta che. tethI paramatamAM pravezano prasaMga Avaze....ityAdi spaSTa che. /31-11ii. (12) sAMkhyAbhimata mokSanA svarUpanuM nirAkaraNa karAya che - "puruSanuM svarUpAvasthAna - e mokSa che, ema sAMkhyo kahe che. teone mokSa asAdhya che - ema mAnavAnuM dUSaNa vajalepa che." - A pramANe bAramA zlokano artha che. kahevAnuM tAtparya e che ke - sAMkhyadarzananI mAnyatA mujaba puruSa kUTastha nitya che. prakRti ane tenA vikArAdi upAdhinA kAraNe puruSanA abhedagrahane laIne puruSano saMsAra che. paraMtu vivekakhyAtithI bhedagraha thavAthI aupAdhika svarUpano vilaya thAya che, jethI puruSa mAtra cidavasthAmAM pratiSThita thAya che. e ja puruSanI muktAvasthA che. tene ja sAMkhyo mokSa kahe che. puruSanuM potAnuM A svarUpAvasthAna, prakRti ane tenA vikAra buddhi vagerenA sAMnidhyanI nivRttithI thAya che. sAMkhyoe mAneluM e mokSanuM svarUpa saMgata nathI. kAraNa ke puruSa kUTastha nitya hovAthI paramArthathI to te sadAne mATe svabhAvathI ja potAnA svarUpamAM avasthita che. prakRtyAdinA sAMnidhyanA kAraNe vibhAvAvasthAmAM avasthiti to vAstavika nathI, aupAdhika che. tethI aupAdhika-upacarita baddhAdi avasthA che. AvA prakAranA aupacArika mokSa mATe koI prayatna nahi kare, icchA paNa nahi kare. upacarita sAdhyatva vastunI siddhimAM upayogI na bane. tethI mokSamAM puruSArthatvano abhAva hovAthI sAMkhyone asAdhyatva dUSaNa vajalepa che. koI paNa rIte te dUra thAya ema nathI...ityAdi upayogapUrvaka samajI levuM joIe. //31-1rA (13) bauddhavizeSanI mokSasaMbaMdhI mAnyatAnuM nirAkaraNa karAya che agrima cittanI anutpattithI sahita evI pUrvacittanI nivRtti-mukti che : ema keTalAka loko (bauddhavizeSa) kahe che. paraMtu te vidvAnonA matamAM paNa anutpAda sAdhyatAno Azraya karato Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 185 pUrveti / agrimAnutpAdasaGgatA'grimacitAnutpAdaviziSTA pUrvacittanivRttiH sA muktirityanye / teSAmanutpAdaH sAdhyatAM na zrayata iti mukterapuruSArthatvApattireva doSaH // 13 // (14) sA'ttvajJAnamiti prAha, cAstitte pAmane / tasya hAtumazakyatvA tadanuddezatastathA // 14 // seti / AtmahAnaM sA muktiriti cArvAkaH prAha / tattu vacanaM zrUyamANamapi pApmane bhavati / tasyAtmano hAtumazakyatvAdasato nityanivRttatvAt, satazca vItarAgajanmAdarzananyAyena nityatvAt, sarvathA hAnAsiddheH / tathA paryAyArthatayA taddhAnAvapi tadanuddezata AtmahA nathI.' A pramANe teramA zlokano artha che. eno Azaya spaSTa che ke sAmAnya rIte vijJAna(citta)nI dhArA ekasarakhI cAlatI hoya che. emAM pUrva pUrva cittanI nivRtti thAya che ane uttara uttara cittanI utpatti thatI hoya che. jyAre paNa pUrvenA cittanI nivRtti thavA chatAM uttara cittanI utpatti thatI nathI tyAre te agrima cittanA anutpAdane mukti kahevAya che. arthAr agnimacittanA anutpAdathI viziSTa pUrvacittanI nivRtti mukti che. A pramANe keTalAka bauddhonI mAnyatA che. paraMtu temanI mAnyatAmAM paNa muktimAM puruSArthatvAbhAvano prasaMga che ja. kAraNa ke anutpAda sAdhya nathI...ityAdi spaSTa che. II31-1aa - (14) cArvAka-nAstikamatanuM nirAkaraNa karAya che - "AtmAnI hAni(dhvaMsa) mukti che : ema cArvAka kahe che. cArvAkanuM e vacana sAMbhaLavAthI paNa pApa lAge che. kAraNa ke AtmAnI hAni zakya nathI. tema ja teno uddeza paNa nathI." - A pramANe caudamA zlokano artha che. kahevAno Azaya e che ke cArvAko zarIrathI atirikta AtmAne mAnatA nathI. tethI zarIranA dhvaMsanI sAthe ja zarIrasvarUpa AtmAno paNa dhvaMsa thavAthI tasvarUpa (AtmahAnisvarUpa) mokSa thAya che. nAstikonA e vacananuM zravaNa paNa pApanuM kAraNa bane che. kAraNa ke zarIrathI atirikta evA sarvajanaprasiddha AtmAno ja jyAM svIkAra na hoya tyAM mokSanI vAta, mAtra vAta ja che. AtmA asad hoya to zazazRMgAdinI jema sadAne mATe tenuM astitva hotuM ja nathI. kAraNa ke asad sadAne mATe asad hoya che. tethI asad evA AtmAnI hAni sarvathA azakya che. tema ja AtmA sat hoya to vItarAgano janma thato na hovAthI ane sarAgIno ja janma thato hovAthI AtmA anAdikAlIna che te siddha thAya che. tethI ja anAdibhAvabhUta padArthano nAza thato na hovAthI AtmA anaMta che, te siddha thAya che. A rIte AtmA nitya hovAthI sarvathA tenI hAni zakya nathI. yadyapi dravyane AzrayIne tenI hAni zakya na hovA chatAM manuSyatvAdi paryAyane AzrayIne teno nAza zakya che. paraMtu tevI hAnino uddeza na hovAthI mokSa puruSArthasvarUpa nahI bane. "te te duHkhakAraNAdi svarUpa paryAyanA nAzano uddeza hovAthI te svarUpe mokSa puruSArthasvarUpa banI zake che.' - A pramANe nahi kahevuM joIe. kAraNa ke mokSa anya icchAne anadhIna evI icchAno viSaya Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 nAnabhilASAt / muktipadArthasya ca nirupadhIcchAviSayatvAt // 14 // ( z )nityo dhRsuvyaktti-riti tautAtitA na]:/ nityatvaM cedanantatva- matra tatsammataM hi naH // 15 // muktivAdaH nityeti / nityamutkRSTaM ca niratizayaM yatsukhaM tadvyaktirmuktiriti tautAtitA jaguH / atra mate nityatvamanantatvaM cettattadA no'smAkaM hi nizcitaM sammataM / siddhasukhasya sAdyaparyavasitatvAbhidhAnAt / tasya ca muktAvabhivyakteH ||15|| ( 16 ) thAnAvitvametavye-ttathAgyeSa nayostu naH / sarvathopagame ca syA- tsarvadA tadupasthitiH // 16 // atheti / athaitanmuktisukhe nityatvamanAditvaM cettathApi na eSa nayo'stu saMsAradazAyAM karmAcchannasyApi sukhasya dravyArthatayA zAzvatAtmasvabhAvatvAt / sarvathopagame che...ityAdika adhyApaka pAsethI samajI levuM joIe. ahIM to mAtra graMthamAM pratipAdana karAyelA padArthane saMkSepathI samajAvavAnuM tAtparya che, je upara jaNAvyA mujaba samajI zakAya che. II31-14 (15) have tautAtitanI mAnyatAnuM nirAkaraNa karAya che "nitya utkRSTa sukhanI abhivyaktine tautAtito mukti tarIke varNave che. emAM nityatva anaMtatvasvarUpa hoya to te amane saMmata ja che." - A pramANe paMdaramA zlokano akSarArtha che. eno Azaya khUba ja spaSTa che. sarvazreSTha nitya evA sukhanI je abhivyakti che ene tutAta nAmanA vidvAnanA anuyAyIo mukti kahe che. temanI mAnyatAnA sukhanuM niyatva jo anaMtatvasvarUpa hoya to cokkasa ja te amane saMmata che. kAraNa ke amAre tyAM zrI siddhaparamAtmAonuM sarvotkRSTa sukha sAdiaparyavasita(anaMta)svarUpe varNaveluM che. te sukhanI abhivyakti mokSamAM thAya che. / / 31-15 / / (16) tautAtitonI ja mAnyatAne anulakSIne jaNAvAya che nitya utkRSTa evA sukhanI abhivyaktine mukti mAnanArAonA matamAM "AditvasvarUpa nityatva hoya topaNa te amArI-jainonI mAnyatAno naya che. sarvathA anAditvasvarUpa nityatva mAnavAmAM Ave to nitya utkRSTa sukhanI abhivyakti sarvadA thayA ja karaze." - A pramANe soLamA zlokano sAmAnyArtha che. teno artha spaSTa karatAM TIkAmAM pharamAvyuM che ke, jo muktinA sukhamAM raheluM nityatva, anAditvasvarUpa hoya to te naya amAro che ja. kAraNa ke saMsAranI dazAmAM karmathI AcchAdita paNa sukha dravyArthikanayanI apekSAe zAzvata AtmasvabhAva rUpa che. AtmA jema sarvadA vidyamAna che, tema tenuM sukha paNa sarvadA vidyamAna ja. sarvathA (arthAt paryAyArthinayathI paNa) sukhamAM anAditvasvarUpa nityatva mAnI levAmAM Ave to te nitya utkRSTa sukhanI abhivyakti sarvadA thavAno prasaMga Avaze. yadyapi tenA nivAraNa mATe ema kahI zakAya che ke nityasukhanA abhibhaMjaka sarvadA na hovAthI te nitya hovA chatAM tenI Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 187 caikAntato'nAditvAzrayaNe ca sarvadA saMsAradazAyAmapi tadupasthitirmuktisukhAbhivyaktiH syAt / abhivyaJjakAbhAvena tadA tadabhivyaktabhAvasamarthane ca ghaTAderapi daNDAdyabhivyaGgyatvasya suvacatve sAGkhyamatapravezApAtAt // 16 // (27) vevAntinajvavidyArthI, nivRttAya vivitA .. setyAhuH sApi no teSA-masAdhyatvAdavasthiteH // 17 // vedAnantinastviti |vedaantinstu avidyAyAM nivRttAyAM viviktatA kevalAtmAvasthAnaM sA muktirityAhuH, sApi no teSAM yukteti zeSaH / avasthitevijJAnasukhAtmakasya brahmaNaH prAgapyavasthAnAdasAdhyatvAt / kaNThagatacAmIkaranyAyena bhramAdeva nAtra (nA') pravRttiriti tu bhrAntaparSadi vaktuM zobhata iti bhAvaH // 17 // abhivyakti sarvadA thatI nathI. paMratu ema kahevAthI to ghaTAdine paNa sarvathA nitya mAnIne daMDAdi svarUpa abhivyaMjakanA abhAve tenI abhivyakti sarvadA thatI nathI - A pramANe paNa sArI rIte kahI zakAya che ane tethI sAMkhyamatamAM pravezano prasaMga Avaze. AthI samajI zakAze ke kathaMcit anAdita svarUpa niyatva muktisukhamAM mAnavuM joIe, je amAro-jainono mAnya naya che. 31-16ll (17) vedAMtIonA matanuM nirAkaraNa karAya che avidyAnI nivRtti thaye chate AtmAnI sva-svarUpamAM je avasthiti che, tene mukti tarIke vedAMtIo varNave che. paraMtu e paNa yukta nathI. kAraNa ke anAdikALathI AtmAnI svarUpamAM avasthiti hovAthI muktimAM sAdhyatva nathI." - A pramANe sattaramA zlokano artha che. kahevAno Azaya e che ke vedAMtIonA mate AtmAnI baddhAvasthA(saMsAradazA) avidyAnA kAraNe che. e avidyAnI nivRtti thaye chate AtmA avidyAthI vivikta thAya che. AvI tenI kevaLa avasthitine vedAMtIo mukti kahe che. paraMtu te yukta nathI. kAraNa ke vedAMtIonA mate AtmA anAdikALathI zuddha ja che. tethI avidyAnI nivRtti pUrve paNa AtmAnuM kevaLa ja avasthAna hovAthI AtmAnI mukti siddha ja che, jethI muktimAM sAdhyatva rahetuM nathI. brahmasvarUpa AtmAno mokSa anAdithI siddha ja hovAthI temAM sAdhyatva(siddhinI icchAnuM viSayava-puruSArthatva) na hoya e spaSTa che. yadyapi upara jaNAvyA mujaba brahmanuM kevaLa avasthAna siddha hovA chatAM kaMThamAM rahelA suvarNanA alaMkArane jema bhramathI zodhavAmAM Ave che tema e kaMThagata cAmIkaranyAyathI AtmAne huM baMdhAyelo chuM, ajJAnI chuM ane du:khI chuM...ityAdi bhrama thAya che. enI nivRtti svarUpa avasthAthI prApta svarUpAvasthiti mukti che ane tethI temAM sAdhyatva anupapanna nathI. e bhramathI ja mumukSuonI saMnyAsAdimAM pravRtti thAya che...paraMtu A badhuM bhrAMta puruSonI parSadAmAM kahevAnuM ucita che, vidvAnonI parSadAmAM kahevAnuM ucita nathI. 31-17thA. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 muktivAdaH (18) kRtsnakarmakSayo mukti-rityeSa tu vipazcitAm / syAdvAdAmRtapAnasyo-dgAraH sphAranayAzrayaH // 18 // kRtsneti / kRtsnAnAM karmaNAM jJAnAvaraNAdInAM kSayo muktirityeSa tu vipazcitAmekAntapaNDitAnAM syAdvAdAmRtapAnasyodgAraH / sphArA ye nayAstattattantraprasiddhArthAstadAzrayaH SaDdarzanasamUhamayatvasya jainadarzane sammatatvAt // 18 // (22) nayanevAtrA-fkhavya$i RjusUtrAdibhirjJAna-sukhAdikaparamparA / vyaGgyamAvaraNocchittyA, saGgraheNeSyate sukham // 19 // (18) A rIte paramatonuM nirAkaraNa karIne have svamatane jaNAvAya che sakaLa karmono kSaya mukti che - A to vidvAnono te te spaSTa nayonA Azraye utpanna thayelo, syAdvAdarUpa amRtanA pAnano uddagAra che. - A pramANe aDhAramA zlokano akSarArtha che. kahevAnuM tAtparya e che ke jJAnAvaraNIya...vagere sakaLa karmono je kSaya che, te mukti che. A to ekAMte paMDita evA prAjJapuruSoe karelA syAdvAdasvarUpa amRtanA pAnathI utpanna thayelo ugAra che, je atyaMta spaSTapaNe pratIta thayelA nayane AzrayIne utpanna thayelo che. kAraNa ke pradarzanasamUhamayatva jainadarzanamAM zAstrasaMmata che....ityAdi spaSTa che. /31-18 (19) ahIM mokSanA viSayamAM nayane ja jaNAvAya che RjusUtra vagere naya jJAna, sukha vagerenI paraMparAne mukti mAne che ane AvaraNano uccheda thavAthI pragaTa thanArA sukhane mukti mAne che." - A pramANe ogaNIsamA zlokano akSarArtha che. enA Azayane varNavatAM TIkAmAM pharamAvyuM che ke - RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta naya jJAna-sukhAdinI paraMparAne mukti tarIke varNave che. zuddhanayo uttarottara vizuddha paryAyamAtrano svIkAra karatAM hovAthI jJAna-sukhAdinI paraMparA svarUpa ja muktino te nayo svIkAra kare che. jJAnAdi kSaNasvarUpa che e, jJAnAdinI kSaNika sattAthI siddha thAya che. kAraNa ke kSaNamAtra sattA, kSaNanA abheda(tAdAbhya, svarUpa)nI vyApya che. "jyAM jyAM kSaNika sattA che tyAM tyAM kSaNano abheda che. dA.ta. kSaNanuM svarUpa." A vyAptithI(niyamathI) jJAnAdi kSaNasvarUpa siddha thAya che. saMgrahanayanI apekSAe AvaraNanA vicchedathI abhivyakta thanArA sukhane mukti kahevAya che. A sukhasvarUpa mukti jIvano svabhAva che. e svabhAva indriyasahita-zarIrAdisvarUpa apekSAkaraNAtmaka AvaraNathI AcchAdita bane che. Azaya e che ke indriyAdijanya jJAnanI pratye indriyasahita zarIrAdinI apekSA che. tethI te tevA prakAranA jJAnanI pratye apekSA kAraNa che ane te AtmAnA svabhAvabhUta jJAnAdinI pratye AvaraNabhUta bane che. arthAt te zarIrAdi AtmAnA svabhAvabhUta jJAnAdinI pratye pratibaMdhaka che. jema oraDAmAM rahelI cIjone prakAzita karavAno Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 189 RjusUtrAdibhiriti / RjusUtrAdibhirnayairjJAnasukhAdikaparamparA muktiriSyate / zuddhanayaistairuttarottaravizuddhaparyAyamAtrAbhyupagamAt / jJAnAdInAM kSaNarUpatAyA: kSaNasattayApi siddheH, tasyAH kSaNatAdAtmyaniyatatvAt, kSaNasvarUpe tathAdarzanAt / saGgraheNa saGgrahanayenAvaraNocchittyA vyaGgyaM sukhaM muktiriSyate / taddhi jIvasya svabhAvaH sendriyadehAdyapekSAkAraNasvarUpAvaraNenAcchAdyate / pradIpasyApavarakAvasthitapadArthaprakAzakatvasvabhAva iva tadAvArakazarAvAdinA / tadapagame tu pradIpasyeva jIvasyApi viziSTaprakAzasvabhAvo'yatnasiddha eveti / zarIrAbhAve jJAnasukhAdyabhAvo'prerya eva, anyathA zarAvAdyabhAve prdiipaaderbhaavprsnggaat| (zaM) zarAvAdeH pradIpAdyajanakatvAnnoktaprasaGga iti cenna, tathAbhUtapradIpapariNatyajanakatve zarAvAdestadanAvarakatvaprasaGgAditi // 19 // (20) kSaya: prayatnasAdhyantu, vyavahAreLa rmaLAm / na caivamapumarthatvaM, dveSayonipravRttitaH // 20 // kSaya iti / vyavahAreNa tu prayatnasAdhyaH karmaNAM kSayo muktiriSyate, anvayavyatirekAnuvidhAnena tatpravRtteH jJAnAdInAM karmakSaye tadanuvidhAnAt / na caivaM karmakSayasya pradIpano svabhAva hovA chatAM dIpaka upara koDiyuM DhAMkI devAmAM Ave to te tevA prakAranA svabhAvano pratibaMdha kare che. dIpaka uparathI koDiyuM laI laIe to pradIpano svabhAva pragaTa thAya che. tema ja indriyo ane zarIrAdino viccheda thavAthI AtmAnA jJAna, sukha vagere guNo (svabhAvabhUta guNo) pragaTa thAya che, je prayatna vinA ja siddha che. yadyapi A rIte to zarIrAdinA abhAvamAM to jJAnasukhAdino paNa abhAva thaze. kAraNa ke jJAnAdinI pratye zarIrAdi kAraNa hovAthI kAraNanA abhAvamAM kAryano abhAva thAya - e spaSTa che. AvI zaMkA karI zakAya che. paraMtu te barAbara nathI. kAraNa ke evI zaMkA karavAmAM Ave to zarAvAdi(koDiyAdi)nA abhAvamAM pradIpAdinA abhAvano paNa prasaMga Avaze - e pramANe paNa kahI zakAze. "zarAvAdi pradIpAdinAM janaka na hovAthI zarAvAdinA abhAve pradIpAdinA abhAvano prasaMga nahIM Ave, paraMtu zarIrAdi to jJAnAdinAM janaka hovAthI tenA abhAvamAM jJAnAdinA abhAvano prasaMga Avaze." - A pramANe nahi kahevuM joIe. kAraNa ke zarAvAdine paNa tAdeza avaruddha svasvabhAvavALA pradIpanA pariNAmanAM janaka manAya che. anyathA zarAvAdi tevA pariNAmavALA pradIpAdinAM janaka mAnavAmAM na Ave to zarAvAdi pradIpanA prakAzanAM AvAraka banI zakaze nahIM....ityAdi spaSTa che. / / 31-195 (20) vyavahAranayathI muktinuM svarUpa varNavAya che "prayatnathI sAdhya evA karmakSayane vyavahAranaya mukti mAne che. 'AthI mokSamAM apuruSArthatva Ave che.'....A pramANe nahIM kahevuM. kAraNa ke dveSamUlaka ahIM pravRtti thAya che.'" - A pramANe vIsamA zlokano artha che. eno Azaya spaSTa che. vyavahAranayane AzrayIne prayatnathI sAdhya evo je karmono kSaya che tene mukti kahevAya che. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 muktivAdaH muktitvAbhyupagame'pumarthatvaM, mukterdveSayonipravRttitaH sAkSAduHkhahetunAzopAyecchAviSayatvena paramapuruSArthatvAvirodhAt // 20 // ( 2 ) 3:vadveSe hi tadvaitUna, aSTi prALI niyotaH / jAyate'sya pravRttizca, tatastannAzahetuSu // 21 // duHkhadveSe hIti / duHkhadveSe hi sati prANI taddhetUn duHkhahetUn niyogato nizcayato dveSTi / asya duHkhahetudviSazca tatastannAzahetuSu duHkhopAyanAzahetuSu jJAnAdiSu pravRttirjAyate / duHkhadveSya(Se')sya duHkhahetunAzopAyecchAduHkhahetudveSayostayozca duHkhahetunAzahetupravRttau svabhAvato hetutvAt / anusyUtaikopayogarUpatve'pi kramAnuvedhena hetuhetumadbhAvAvirodhAt / kramikA sAmAnya rIte anvaya ane vyatirekanA niyamane anusarIne vyavahAranayanI pravRtti che. sattvane laIne, je niyama che, tene anvaya kahevAya che, (jyAM dhUma che tyAM agni che - A anvaya niyama che.) ane vastunA asattvane laIne je niyama che tene vyatireka kahevAya che. (jyAM vahni nathI, tyAM dhUma nathI - A vyatireka niyama che.) A anvaya-vyatirekane AzrayIne vyavahAranaye jJAnAvaraNIya karmonA kSayanA viSayamAM anvaya-vyatirekane anusarI jJAnAcArAdinI pravRtti thAya che. tethI A rIte prayatnathI sAdhya evAM karmonA kSayane vyavahAranayanI apekSAe mukti kahevAya che. yadyapi A rIte karmakSayasvarUpa mukti mAnIe to temAM prayatnasAdhyatva hovA chatAM icchAviSayatvasvarUpa puruSArthatva nahIM rahe. (kAraNa ke duHkhadhvaMsanI icchA thAya paNa karmakSayanI icchA na thAya) paraMtu muktinA viSayamAM dveSamUlaka pravRtti thatI hovAthI arthAt sAkSAt duHkhanAzanA upAyabhUta karmanAzanI icchAnuM viSayatva karmanAzamAM hovAthI muktimAM paramapuruSArthatvano koI virodha nathI...e samajI zakAya che. II31-20 (21) duHkhanAza mATe ja pravRtti karAya che. karmanAza mATe koI pravRtti na kare, tethI karmadhvaMsasvarUpa mokSamAM koI pravRtti na kare to temAM pumarthatvanI anupapatti thaze : A zaMkAnuM samAdhAna karAya che ,, "duHkhanI pratye dveSa Ave to te jIva du:khanA upAyanI pratye avazya dveSa karavAno che. tethI evA jIvanI duHkhanA nAzanA hetuone vize pravRtti thAya che." - A pramANe ekavIsamA zlokano artha che. enA AzayanuM varNana karatAM TIkAmAM pharamAvyuM che ke - duHkhanI pratye dveSa hote chate prANI duHkhanA hetuo upara cokkasa ja dveSa kare che. A duHkhadveSInI, du:khanA upAyabhUta karmanA nAzanA hetuomAM arthAt jJAnAdimAM pravRtti thAya che ja. kAraNa ke duHkha pratyeno dveSa, du:khanA hetuonA nAzanA upAyonI icchA ane duHkhanA hetuo pratyeno dveSa : e baMnnenI pratye svabhAvathI ja kAraNa che ane e baMnne svabhAvathI ja duHkhahetunA nAzanA hetunI pravRttimAM kAraNa che. (jJAnAcArAdinI pravRttimAM kAraNa che.) AthI samajI zakAya evuM che ke - duHkhanI pratye dveSa hoya eTale duHkhanA hetuo pratye dveSa thAya ane tethI tenA nAzanA upAyanI paNa icchA thAya ane tethI e baMnnenA kAraNe duHkhahetunA nAzanA upAyabhUta jJAnAcArAdimAM pravRtti paNa thAya che. Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 191 kramikobhayasvabhAvopayogasya tatra tatra vyavasthApitatvAt / / 21 / / (22) itthaM cAtra duHkhaM mA bhUdityuddeze duHkhahetunAzaviSayakatvaM phalitamityetadanyatrApyatidizannAha __ anyatrApyasukhaM mA bhU-nmAGo'rthe'trAnvayaH sthitaH / duHkhasyaivaM samAzritya, svahetupratiyogitAm // 22 // anyatrApIti / anyatrApi prAyazcittAdisthale'pi asukhaM mA bhUt / atra mAGo'rthe dhvaMse / evamuktarItyA duHkhasya svahetupratiyogitAmAzrityAnvayaH sthitaH / tatpApajanya yadyapi duHkhadveSa ane duHkhahetubhUtakarma pratyeno dveSaH A baMnne dIrgha eka upayogathI saMbaddha (paraspara ekabIjAmAM saMmilita) hovAthI samAnakAlIna baMnnemAM kAryakAraNabhAva mAnavAnuM yogya nathI. paraMtu te dIrgha eka upayogamAM krama paNa anuviddha hovAthI e baMneno pUrvAparIbhAva paNa anubhavAya che. tethI kAryakAraNabhAvanI koI anupapatti nathI. AdikALathI duHkha pratyeno dveSa to AtmAmAM paDelo ja che. paraMtu jyAre duHkhanuM kayuM kAraNa che, tenuM jJAna thAya eTale duHkhanA kAraNa pratye dveSa thato hoya che. tethI duHkhadveSa duHkhanA hetunA DhaSanuM kAraNa bane che. A pramANe e baMnnemAM pUrvAparIbhAva hovAthI kramika avasthAno anubhava thato hoya che ane pAchaLathI baMnne ekabIjAnI sAthe maLI javAthI sahabhAva-akramika avasthAno anubhava thAya che. eka ja upayogamAM kramikAkramikobhaya eka svabhAva pratIta thato hovAthI te pramANe mAnavAmAM koI doSa nathI...ityAdi syAdvAdakalpalatA ityAdimAM jaNAvyuM che, je tenA adhyayanAdithI jANI levuM joIe. /31-21ii. (22) upara jaNAvyA mujaba e nizcita thayuM ke - "mane duHkha na thAo' AvA prakArano je udeza che, teno viSaya, duHkhane utpanna karanArAM kAraNono nAza che. tethI teno anyatra atideza jaNAvAya che "bIje prAyazcittAdi sthaLe paNa "mane duHkha na thAo' (suvuM ma mUH) ahIM avyayanA artha dhvasamAM du:khano anvaye potAnA hetumAM rahelI pratiyogitAne AzrayIne thAya che." - A pramANe bAvIsamAM zlokano akSarArtha che. kahevAnuM tAtparya e che ke pApanuM prAyazcitta vagere karatI vakhate prAyazcitta karanArano Azaya e che ke "mane duHkha na thAya.' ahIM Turva mAM mUt ane suravuM ne mA mUt ityAdi vAkyomAM mA avyayano artha dhvaMsa che. temAM duHkhano anvaya(saMbaMdha) che. te anvaya potAnA(sva) hetu-niSTha-pratiyogitA-nirUpakatva" saMbaMdhathI samajAya che. pUrve jaNAvyA mujaba mokSa karmakSayasvarUpa hovAthI tenI pumarthatA jema duHkhanA hetunA nAzanA upAyanI icchAnA viSayarUpe che tema ahIM paNa dhvasamAM sAkSAt duHkhano saMbaMdha nathI, paraMtu duHkhanA hetune AzrayIne che. A atideza che. Turva mAM mUhuM ahIM [ma(ma)]no arthadhvaMsa che. emAM duHkhano anvaya "vahetuniSTapratiyotinitva' saMbaMdhathI che. sva-du:kha, teno hetu pApa, temAM rahelI pratiyogitAno nirUpaka pApadhvaMsa, temAM tAdazanirUpakatva che. svahetuniSThapratiyogitAnirUpakatvAtmaka saMbaMdha dhvaMsamAM che. tethI te saMbaMdhathI sva-duHkha dhvaMsamAM che. yadyapi duHkhano anvaya svaniSThapratiyogitAnirUpakatva Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH duHkhAprasiddhyA taddhvaMsasyAsAdhyatvAt / astu vA duHkhadveSasyaivAyamullekhaH / mukhyaprayojanAviSayakecchAviSayatvena ca mukhyaprayojanatvamaviruddhamiti bhAvaH ||22|| 192 (22) svatopumarthatAvyeva-miti cet rmapi| zaktyA cenmukhyaduHkhatvaM syAdvAde kiM nu bAdhyatAm // 23 // " svata iti / evamapi svato'pumarthatA nirupadhikecchAviSayatvena sukhaduHkhahAnyanyatarasyaiva svataH pumarthatvAditi cet karmaNAmapi zaktyA cenmukhyaduHkhatvaM tadA syAdvAde kiM nu bAdhyatAM ? saMbaMdhathI dhvaMsamAM thaI zake che. svaniSThapratiyogitAnA badale svahetuniSThapratiyogitAne Azrayane duHkhano anvaya karavAnI AvazyakatA nathI. paraMtu pApanA prAyazcitta sthaLe pApa thayeluM che ane duHkha to utpanna thayeluM nathI. tethI prAyazcittathI aprasiddha duHkhano dhvaMsa zakya nathI. duHkhanA hetubhUta pApano dhvaMsa zakya hovAthI sAkSAt duHkhano anvaya na karatAM tenA hetumAM rahelI pratiyogitAne AzrayIne dhvaMsamAM duHkhano anvaya karavAmAM Ave che. yadyapi A rIte duHkhano anvaya, svahetuniSThapratiyogitAnirUpakatva saMbaMdhathI karavAmAM Ave to anvayitAvacchedaka saMbaMdha gurubhUta bane che, tethI te saMbaMdhathI anvaya karavAnuM ucita nathI paraMtu tethI sastu vA ityAdi graMthathI kalpAMtaranuM anusaraNa karAya che. eno Azaya e che ke du:stuM me mA mUv...ityAdi sthaLe prAyazcitta karanArano uddeza du:khadveSano hovAthI teno ja ullekha che. tethI upara jaNAvyA mujaba duHkhano anvaya karavAmAM saMbaMdhanuM gaurava nahi naDe. "duHkhanA kAraNabhUta karmonA nAza svarUpa mokSane mAnavAthI mokSamAM mukhyaprayojanatva nahi manAya. kAraNa ke duHkhanAzamAM ja paramaprayojanatva mAno. mA zUd duHvas...ityAdi sthaLe du:khadveSano ja ullekha che." - A pramANe nahi kahevuM joIe. kAraNa ke mukhyaprayojana duHkha virahanI icchAno viSaya, tenA sAdhanabhUta sakaLa karmano dhvaMsa che. tethI te paNa mukhyaprayojana che...ityAdi adhyApaka pAsethI samajI levuM. I31-22 // (23) u52 jaNAvyA mujaba duHkhadhvaMsanA sAdhana tarIke karmakSayasvarUpa muktimAM mukhyaprayojanatva hovA chatAM, temAM svataH pumarthatAnI anupapatti thAya che - A zaMkAnuM samAdhAna karAya che - ,, karmakSayamAM upara jaNAvyA mujaba mukhyaprayojanatva siddha thAya "topaNa svataH pumarthatA temAM nahi Ave - A pramANe kahevAmAM Ave to syAdvAdamatamAM, karmomAM zaktisvarUpe mukhya duHkhatva mAnI levAmAM koNa bAdhaka che ? arthAt koI nahi." - A pramANe trevIsamA zlokano akSarArtha che. eno Azaya varNavatAM TIkAmAM pharamAvyuM che ke, A pUrve jaNAvyA mujaba duHkhadhvaMsanI icchAno viSaya karmakSayasvarUpa mokSa che. tethI mukhyaprayojanaviSaya (du:khavirahaviSayaka) icchAno viSaya karmakSaya hovAthI temAM mukhyaprayojanatva manAya topaNa temAM svataH pumarthatA nathI. kAraNa ke upAdhirahita icchAnA viSayamAM arthAt anyaviSayaka icchAne anadhIna icchAnA viSayamAM pumarthatA svataH manAya che. anyatra parataH pumarthatA manAya che. sukhamAM athavA du:khahAnimAM ja svataH pumarthatA manAya che. du:khavirahanI icchAne AdhIna evI karmadhvaMsanI icchAno viSaya karmakSaya hovAthI temAM svataH pumarthatA(puruSanI kAmanAnuM viSayatva) nathI. A pramANe zaMkAkAra naiyAyikanuM kahevuM che. paraMtu te kathana Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 193 duHkhahetorapi kathaMcid duHtvAt, duHkhakSayatvena rUpeNa karmakSayasya tvannItyApi mukhyaprayojanatvAnapAyAd rUpAntareNa tattvasya cAprayojakatvAt / / 23 / / (24) svataH pravRttisAmrAjyaM, kiM cAkhaNDasukhecchayA / nirAbAdhaM ca vairAgya-masale tadupakSayAt // 24 // svata iti / kiM ca svato nirupadhikatayA pravRttisAmrAjyamakhaNDasukhecchayA'khaNDasukhasaMvalitatvAt karmakSayasya / nanvevaM sukhecchayA vairAgyavyAhatirityata Aha-asaGge'saGgAnuSThAne tadupakSayAt sukhecchAyA api viramAnnirAbAdhaM ca vairAgyaM "mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH"( ) iti vacanAt / na cedevaM sukhecchayA vairAgyasyeva duHkhadveSAt prazAntatvasyApi vyatireveti mAva: I24ll yukta nathI. kAraNa ke karmomAM zaktisvarUpe mukhyadu:khatva jo mAnIe to syAdvAdamAM koNa bAdhaka che ? duHkhanA hetuo paNa kathaMcit duHkhasvarUpa che. tethI ja duHkhakSayarUpe karmakSayane tamAre tyAM (naiyAyikone tyAM) paNa mukhyaprayojana manAya ja che ne? zaktirUpe karma duHkharUpa hovA chatAM vyaktisvarUpe to te du:khasvarUpa nathI. vyakti svarUpe je du:kharUpa che, temAM ja mukhyaprayojana- manAya che. A pramANe bIjI rIte mukhyaprayojanava varNavI zakAya evuM nathI. kAraNa ke zakti ke vyakti svarUpe je duHkhasvarUpa che temAM baMnnemAM) mukhyaprayojana- mAnavAmAM koI doSa nathI. /31-23ii. (24) karmakSayasvarUpa mokSamAM svataH pumarthatAnuM nirUpaNa paramatathI karIne have svamatathI tenuM upapAdana karAya che - tema ja akhaMDa sukhanI icchAthI svataH pravRtti saMgata che. asaMgAnuSThAnanI prApti thaye chate sukhanI icchAno kSaya thavAthI vairAgya nirAbAdha ja hoya che." - A pramANe covIsamA zlokano artha che. eno Azaya spaSTa che ke upAdhithI rahita evI akhaMDa sukhanI icchAthI jJAnAcArAdinI pravRtti saMgata che. karmakSayasvarUpa mokSa, akhaMDa sukhathI saMvalita hovAthI tAdeza akhaMDa sukhathI saMvalita karmakSaya svataH icchAno viSaya bane che ane tethI tenA sAdhanabhUta jJAnAcArAdimAM mumukSuonI sArI rIte pravRtti thAya che. yadyapi A rIte sukhanI icchAthI vairAgyanI hAni thavAno prasaMga Ave che. paraMtu asaMgAnuSThAnanI prApti thaye chate, sukhanI icchA paNa virAma pAmatI hovAthI vairAgya nirAbAdha hoya che. "mokSa ke saMsAramAM zreSTha munibhagavaMto nispRha hoya che." - A vacanathI asaMgAnuSThAnanA kALamAM vairAgyanI koI paNa rIte hAni thathI nathI - e samajI zakAya che. A pramANe mAnavAmAM na Ave to sukhanI icchAthI jo vairAgyanI hAni thatI hoya to duHkhanA dveSathI prazAMta avasthAnI paNa hAni thAya che - ema mAnavAno prasaMga Avaze. 31-24 Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 (25)samAnAyavyayatve 2, vRthA mutttau parizrama: / guNahAneraniSTatvAttataH suSTucyate hyadaH // 25 // samAneti / samAnAyavyayatve ca sukhaduHkhAbhAvAbhyAmabhyupagamyamAne muktau vRthA parizramaH / guNahAneraniSTatvAttadanuviddhaduHkhanAzopAye'niSTAnubandhitvajJAnena prekSAvatpravRtterayogAt / tato hyadaH suSThucyate // 25 // (26 ) 3:vAbhAvopi nAvedya:, puruSArthatayete / muktivAdaH na hi mUrchAdyavasthArthaM, pravRtto dRzyate sudhIH // 26 // duHkhAbhAvo'pIti / duHkhAbhAvo'pi na avedyaH svasamAnAdhikaraNasamAnakAlInasAkSAtkArAviSayaH puruSArthatayeSyate / na hi mUrchAdyavasthArthaM sudhIH pravRtto dRzyate / anyathA tadarthamapi pravRttiH syaat| ato guNahAneraniSTatvena duHkhAbhAvarUpAyAM muktau tadarthapravRttivyAghAta (25) naiyAyikonI mAnyatA mujaba muktimAM du:khanI jema ja sukhAdino paNa kSaya thAya che, ene anulakSIne jaNAvAya che "lAbha ane nukasAna samAna hoya to mokSa mATeno parizrama vyartha banaze. kAraNa ke guNano nAza koIne paNa iSTa banato nathI. tethI A je kahevAya che (chavvIsamA zlokamAM jaNAvyuM che te) te sAruM che." - A pramANe pacIsamA zlokano artha che. enuM tAtparya e che ke naiyAyikonI mAnyatA mujaba mokSamAM jema duHkha nathI tema sukha paNa nathI. duHkhano nAza karIne mokSanI prApti thaI to sukhano paNa nAza thaI gayo. A rIte duHkhanAzano lAbha thayo to sukhanA nAzanuM nukasAna paNa thayuM. sukhano abhAva ane duHkhano abhAva : e baMnnenA kAraNe Aya ane vyayanuM sAmya svIkAravAthI muktine anulakSIne karelo parizrama vyartha thaze. kAraNa ke guNanI hAni aniSTa che. e aniSTathI anuviddha evA duHkhanAzanA upAyamAM aniSTanA anubaMdhitvanuM jJAna thavAthI koI paNa buddhimAnanI temAM (duHkhanAzopAyamAM) pravRtti nahIM thAya. tethI have pachI je kahevAya che te sAruM kahevAya che. II31-25 (26) pUrve jaNAvelI vAtane spaSTa karAya che "jeno anubhava na thAya evo du:khAbhAva paNa puruSArthasvarUpe iSTa banato nathI. kAraNa ke bebhAnAdinI avasthA mATe prayatna karanAra koI buddhimAna dekhAtA nathI." - A pramANe chavvIsamA zlokano akSarArtha che. tenuM tAtparya e che ke - duHkhAbhAvanA adhikaraNamAM ane duHkhAbhAvanA kALamAM rahenAra sAkSAtkAra(anubhava)no je duHkhAbhAva viSaya che te vedya du:khAbhAva che ane tAdeza sAkSAtkArano je viSaya banato nathI, te du:khAbhAva avedya che. bebhAna avasthAmAM duHkhAbhAva hovA chatAM tyAM teno anubhava thato na hovAthI te avedya che. naiyAyikonI mAnyatA mujaba muktAtmAomAM jJAnano abhAva hovAthI temano duHkhAbhAva paNa avedya che. evo du:khAbhAva puruSArthasvarUpa (puruSanI kAmanAnA viSayasvarUpa) mAnatA nathI. kAraNa ke mUrchAdinI avasthAnI prApti mATe koI paNa buddhimAna pravartatA nathI. avedya evA paNa Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 195 eva dUSaNamiti bhAvaH // 26 // (ra7)tteirnatapItte di, punarthaveMDayyonabram | tajjJAnaM duHkhanAzazca, vartamAno'nubhUyate // 27 // eteneti / etena guNahAneraniSTatvena hi nizcitaM etadapAstaM / yaduktaM mahAnaiyAyikena pumarthatve tajjJAnaM pumarthajJAnamaprayojakaM, duHkhanAzazca vartamAno'nubhUyate, vinazyadavasthena yogisAkSAtkAreNeti // 27 // (28) guNahAneraniSTatvaM, vairAgyAnnAtha vedyate / icchAdveSau vinA naivaM, pravRttiH sukhaduHkhayoH // 28 // guNahAneriti / atha guNahAneraniSTatvaM vairAgyAnna vedyate kAmAndhatvAdiva pAradArye balavad du:khAbhAvane jo puruSArtharUpe mAnavAmAM Ave to mUrchAdinI avasthAne pAmavA mATe buddhimAnanI pravRtti thavAno prasaMga Avaze. AthI spaSTa che ke guNahAni aniSTa hovAthI duHkhAbhAvasvarUpa muktine mAnavAmAM Ave to tenA mATe koInI paNa pravRtti nahi thAya : e ja naiyAyikonI mAnyatAmAM dUSaNa che...ityAdi spaSTa che. l31-rI (27) naiyAyikonI ja bIjI mAnyatAmAM paNa nirAkaraNa thaI gayAnuM jaNAvAya che "AthI cokkasapaNe AnuM nirAkaraNa thAya che ke - puruSArthatvane vize pumarthanuM jJAna prayojaka nathI ane vartamAna du:khanAza anubhavAya che."...A pramANe sattAvIsamA zlokano sAmAnyartha che. eno kahevAno Azaya e che ke du:khAbhAvasvarUpa mokSane mAnavAmAM Ave to upara jaNAvyA mujaba guNahAninA prasaMganA kAraNe temAM puruSArthatva nahi Ave. tenA javAbamAM mahAnaiyAyika gaMgezopAdhyAye jaNAvyuM che ke "duHkhAbhAvanI puruSArthatva mATe te puruSArthanA jJAnanI AvazyakatA nathI. vartamAna evo du:khAbhAva, vinAza pAmatA evA yogIsAkSAtkArathI anubhavano viSaya banI jAya che. tethI du:khAbhAvamAM pUrve jaNAvyA mujaba svasamAnAdhikaraNa svasamAnakAlIna sAkSAtkAraviSayatva hovAthI temAM puruSArthatva paNa rahe che." - A mahAnaiyAyikanuM kathana yukta nathI. kAraNa ke du:khAbhAvanI sAthe mokSamAM sukhAbhAva paNa thavAthI pUrve jaNAvyA mujaba guNahAni thAya che ane tethI aniSTanA anubaMdhI evA iSTanI prApti mATe koI pravRtti nahIM kare...je naiyAyikonI mAnyatAmAM dUSaNa che ja. |31-27lii (28) vairAgyanA kAraNe guNahAninuM aniSTatva anubhavAtuM na hovAthI mokSanI sAdhanAmAM pravRttinI anupapatti nahi thAya - AvI taiyAyikanI mAnyatAnuM nirAkaraNa karAya che vairAgyanA kAraNe guNahAninuM aniSTatva anubhavAtuM na hovAthI mokSanI prApti mATe pravRtti thaI zake che. naiyAyikanuM A kathana yukta nathI. kAraNa ke sukhanI icchA ane du:khanA dveSa vinA pravRtti zakya nathI." - A pramANe aThThAvIsamA zlokano artha che. eno Azaya spaSTa karatAM TIkAmAM Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH duHkhAnubandhitvaM, tataH pravRttyavyAghAta iti bhAvaH / evaM sati icchAdveSau vinA sukhaduHkhayoH prApyanAzyayoriti zeSaH / pravRttirna syAt / paravairAgye pravRttikaraNayostayonivRtteraparavairAgye ca guNavaitRSNasyaivAbhAvAd guNahAneraniSTatvApratisandhAnAnupapatterguNahAneraniSTatve pratisaMhite prAktanapravRttyanupapattau tatsaMskArato'pyasaGgapravRtterdurvacatvamiti na kiJcidetat // 28 // (29) nanu zrutibAdhAnna muktau sukhasiddhirityata Aha - azarIraM vAvasanta-mityAdizrutitaH punaH / siddho hantyubhayAbhAvo, naikasattAM yataH smRtam // 29 // pharamAvyuM che ke "kAmathI aMdha banelA parastrInuM sevana karatI vakhate jema baLavad aniSTa(narakAdi)nuM anubaMdhitva jotA nathI tema vairAgyanA kAraNe guNahAninI aniSTatA anubhavAtI nathI. tethI parastrInA sevananI jema ja mokSanI sAdhanAnI pravRttimAM koI ja vyAghAta thato nathI.' AvI mAnyatA yukta nathI. kAraNa ke icchA ane dveSa vinA prApta karavA yogya sukhamAM ane nAzya duHkhamAM pravRtti zakya nathI. icchAthI(sukhanI icchAthI) ane dveSathI(du:khanA dveSathI) ja sukhanI pravRtti ane du:khanAzanI pravRtti thatI hoya che. vairAgyanI avasthAmAM pravRtti ja zakya nathI. para vairAgyanI avasthAmAM pravRttinA kAraNabhUta evA sukhanA rAganI ane duHkhanA dveSanI ja nivRtti thaI gayelI hovAthI kAraNanA abhAve kAryano paNa abhAva thAya che. paravairAgyanA kALamAM guNanI tRSNAno paNa abhAva hoya che. karmajanya hovAthI tenA kSayopazamabhAvanI paNa ahIM icchA hotI nathI. ane apara vairAgyamAM to zabdAdi viSayomAM tRSNA hotI nathI. paraMtu guNanI tRSNAno abhAva na hovAthI (guNanI tRSNA hovAthI) guNanI hAninA aniSTatvanuM apratisaMdhAna ja anupapanna che ane tethI guNahAnimAM (AtmavizeSaguNo-jJAna, sukhAdinI hAnimAM) aniSTatvanuM pratisaMdhAna thavAthI mokSasAdhaka pravRtti ja nahi thAya. AthI samajI zakAze ke vairAgyanA kALamAM jyAM mokSasAdhaka pravRtti ja thaI nathI, tyAM "pUrvasaMskArothI (anuvedhathI) asaMgAnuSThAnasvarUpa pravRtti thAya che." - e kahevAnuM zakya nathI....tethI naiyAyikanI vAtamAM tathya nathI. /31-28 (29) mokSamAM sukha mAnavAthI zruti-upaniSadrazno virodha Ave che tethI muktimAM sukha mAnavAmAM AvatuM nathI. AvI naiyAyikanI mAnyatAnuM nirAkaraNa karAya che "zarIra vAva...ityAdi zrutithI siddha thayelA ubhayAbhAvathI ekanI sattAno niSedha thato nathI, jethI kahevAyuM che... (je have pachI jaNAvAze)." - A pramANe ogaNatrIsamA zlokano akSarArtha che. kahevAno Azaya e che ke 'zarIraM vIvasanta priyapriye na spRzataH' arthAt "he maitreyI ! zarIrathI rahita evA mithyAvAsanAthI zUnya AtmAne priya ane apriya sparzatA nathI.'-A zrutithI sukhadu:kha ubhayano abhAva siddha thAya che. e ubhayAbhAva ekanI arthAta sukhanI sattAne dUra karato nathI. kAraNa ke ekavamAM paNa hitAvacchinnapratiyogitAka abhAvanI arthAt benA abhAvanI Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA 197 azarIramiti / azarIraM vAvasantamityAdizrutito'zarIraM vAvasantaM priyApriye na spRzata iti zruteH punarubhayAbhAvaH sukhaduHkhobhayAbhAvaH siddhaH, ekasattAM sukhasattAM na hanti / ekavatyapi dvitvAvacchinnAbhAvapratyayAt / astu vA tatrApriyapadasannidhAnAt priyapadasya vaiSayikasukhaparatvamevetyapi draSTavyaM / yataH smRtam // 29 // (30) sukhamAtyantikaM yatra, buddhigrAhyamatIndriyam / ___ taM vai mokSaM vijAnIyAd , duHSprApamakRtAtmabhiH // 30 // sumiti | aSTa: rU|. pratIti thAya che. "priyapriye na pRzataH ahIM kharI rIte priyano abhAva ane apriyano abhAva siddha thAya che. arthAt be abhAvanI siddhimAM tAtparya che. priya ane apriya : A baMnneno (ubhayano) eka abhAva siddha karavAnuM tAtparya nathI." A pramANe kahevAmAM Ave to, priyaLei ne kRzata: ahIM 'priya' padanA sAnnidhyathI 'priya' pada vaiSayikasukhaparaka samajavuM. AthI spaSTa che ke tAdeza zarIra ane mithyAvAsanAthI rahita AtmAne priyApriya sparzatA na hovA chatAM Atmika sukhanI hAnino prasaMga nahi Ave. kAraNa ke have pachI jaNAvAtI vAta smRtimAM kahelI che. /31-19o. smRtimAM jaNAvelI vAta jaNAvAya che zlokArtha spaSTa che. eno Azaya e che ke jyAM AtyaMtika, atIndriya ane buddhigrAhya sukha che tene mokSa jANavo, je akRtAtmAo mATe duSpApya che. je lokoe zAstrAnusAra yoganI sAdhanA karI nathI, e badhA akRtAtmAo che. viSayajanya sukha kAyama mATe rahenAruM nathI, indriyajanyapratyakSano viSaya che ane buddhigrAhya nathI, indriyagrAhya che. mokSamAM enAthI vilakSaNa evuM sukha che. AthI spaSTa che ke naiyAyikone mAnya evA vacanathI paNa mokSamAM sukha che - e siddha che. tethI priyApriye na smRti:...ityAdi sthaLe viSaja sukhaparaka priya zabda che. mokSamAM tAdezapriyanA abhAvanI ane apriyanA abhAvanI siddhi thAya che...ityAdi samajI zakAya che. //31-3-gI upara jaNAvelI smRtimAM "sukha' zabda duHkhAbhAvamAM upacarita che. tethI mokSamAM tAdeza vAstavika sukhanI siddhi thatI nathI...A zaMkAnuM nirAkaraNa karAya che "ahIM duHkhAbhAvamAM 'sukha padano upacAra karyo che - A pramANe nahi kahevuM joIe. kAraNa ke ahIM mokSamAM sukhane jaNAvanArI nitya vijJAnamAnandra breTsa...ityAdi bIjI paNa zruti pramANe che."A pramANe ekatrIsamAM zlokano sAmAnya artha che. enA Azayane spaSTa karatAM TIkAmAM pharamAvyuM che ke, mokSasukhanuM pratipAdana karanArI smRtimAM 'sukha' padano duHkhAbhAvamAM upacAra karAto nathI. arthAt duHkhAbhAvamAM "sukha" padane ahIM lAkSaNika manAtuM nathI. mukhyArtha bAdhita hoya to ja padane lAkSaNika manAya che. ahIM 'sukha padano artha mokSamAM bAdhita na hovAthI tene du:khAbhAvamAM lAkSaNika manAtuM nathI. "mokSamAM sukha mAnavAmAM Ave to janyabhAvabhUta padArthano nAza thato hovAthI temAM Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 muktivAdaH (31) upacAro'tra nAbAdhAt, sAkSiNI cAtra dRzyate / nitya vijJAnamAnanda, brahmapyArI zrutiH rUA upacAra iti / atra muktisukhapratipAdikAyAmuktasmRtau upacAro na duHkhAbhAve sukhapadasya lAkSaNikatvam / abAdhAt tadbAdhAbhAvAt, janyasyApyabhAvasyeva bhAvasyApi kasyacidanantatvasambhavAt / atra muktisukhe 'nityaM vijJAnamAnandaM brahmeti' aparApi zrutiH sAkSiNI vartate, tayA nityajJAnAnandabrahmAbhedabodhanAditi // 31 // (22)paramAnaM ratnati, paramI rAvatIm | paramAnandapInAH smaH, paramAnandacarcayA // 32 // paramAnamiti / pareSAmekAntAbhiniviSTAnAM mAnaM kuhetuM dalayatAM syAdvAdamudgareNa / kiM bhUtaM ? paraH prakRSTo mAno darpo yasmAttattathA / dayAvatAmanekAntapraNayitayA jagaduddidhIrSAvatAM anaMtatva mAnI zakAze nahi." - A pramANe nahi kahevuM joIe. kAraNa ke janya evA abhAva(dhvasa)nI jema koI bhAvabhUta janya padArtha paNa anaMta saMbhavI zake che. naiyAyikonI mAnyatA mujaba jema janya evA dhvasvarUpa abhAvano nAza thato nathI, tema jainonI mAnyatA mujaba janyabhAvabhUta mokSasukhano paNa nAza thato nathI. e mujaba mokSanA sukhane jaNAvanArI "zuddhAtmA nityavijJAna ane AnaMda svarUpa che."...ityAdyarthaka nityaM vijJAnamAnandra brahma-A bIjI zruti sAkSI (pramANa) che. A zruti vaDe nityavijJAna ane AnaMda tema ja brahma : enA abhedano bodha karAvAya che...ityAdi samajI zakAya che. (31-31// prakaraNArthano upasaMhAra karAya che "naiyAyikAdi paravAdIonA atyaMta garvane utpanna karanArA kuhetuonuM pramANAbhAsanuM) khaMDana karanArA dayAvaMta zvetAMbara sAdhuonI paramAnaMdasvarUpa mokSanI carcAthI ame paramAnaMdathI puSTa banyA chIe." - A pramANe batrIsamA zlokano artha che. eno kahevAno Azaya e che ke ekAMtavAdanA abhinivezI evA paradarzanIoe mokSanA viSayamAM je je hetuo(pramANa) jaNAvyA, te te kuhetuo(hatvAbhAso-duSTa hetuo)nuM sArI rIte syAdvAdasvarUpa mudgarathI khaMDana karanArA dayAvaMta zvetAMbara sAdhuoe paramAnaMda-mahodayasvarUpa mokSanI je mImAMsA karI che, tenAthI ame utkRSTa AnaMdathI puSTa thayA chIe. ahIM e samajI levuM joIe ke, paravAdIoe potAnI mAnyatAne siddha karavA mATe je anumAnone pramANa tarIke darzAvyAM che, te badhAM pramANAbhAsa che. kAraNa ke temAM hetvAbhAsono prayoga karAyelo che. tenuM khaMDana karavAnuM kArya zvetAMbara sAdhubhagavaMtoe karyuM che. khaMDana karatI vakhate paNa e mahAtmAono dayAno pariNAma nAza pAmato nathI. anekAMtavAdano prema hovAthI jagatanA jIvone A saMsArathI pAra utAravAnI bhAvanAne laIne zvetAMbara sAdhubhagavaMtoe mokSanA svarUpa aMge khUba Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktidvAtriMzikA sitAmbarasAdhUnAM paramAnandacarcayA mahodayamImAMsayA vayaM parameNotkRSTenAnandena pInAH puSTAH mArA iti mahopAdhyAyazrIyazovijayagaNikRtA muktidvAtriMzikA // 31 // 199 ja prAmANikapaNe vicAraNA karI che. anyadarzanIonI vAtamAM jeTalo paNa satyAMza jaNAyo tyAM tenuM samarthana karIne potAnA haiyAnI nirmaLatAno paricaya karAvyo che. zrIvItarAgaparamAtmAnA paramatAraka zAsananA paramArthanI prApti vinA evI dayAne pAmavAnuM koI paNa rIte zakya nathI. parasiddhAMtanuM khaMDana karavuM ane tyAM rahelA satyAMzanuM samarthana karavuM : e khUba ja kaparuM kAma che. paraMtu jagatanA jIvonI ajJAnadazAne dUra karavAnI utkaTa pavitra bhAvanAthI zvetAMbara sAdhuoe e kArya khUba ja saraLatAthI paripUrNa karyuM che. teozrIe e rIte karelI mokSanI mImAMsA amArA paramAnaMdanuM kAraNa che - e pramANe graMthakA2pa2marSi pharamAve che. paramapadanI utkRTa icchA paramAnaMdanI carcAthI paramAnaMdanuM kAraNa bane : e samajI zakAya che. aMte graMthakArazrInI jaNAvyA mujaba zvetAMbara sAdhumahAtmAo dvArA karAyelI mokSanA svarUpanI mImAMsAthI ApaNe sau paramAnaMdanA bhAjana banI rahIe e ja eka zubhAbhilASA. / / 31-32 // // iti zrIdvAtriMzaddvAtriMzikAyAM muktidvAtriMzikA // analpAnativistAramanalpAnatimedhasAm / vyAkhyAtamupakArAya candraguptena dhImatA // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // prAcIna-navIna-muktivAda-sakSepaH // (1) sAlokyamatha sArUpyaM sASTi: sAmIpyameva ca / sAyujyaJceti munayo muktiM paJcavidhAM viduH // tatra bhagavatA samamekasmilloke vaikuNThAkhye'vasthAnaM sAlokyam / sArUpyaJca bhagavatA saha samAnarUpatA, zrIvatsa-vanamAlA-lakSmI-sarasvatIyukta-caturbhuja-zarIrAvacchinnatvamiti yAvat / sAlokye'pi caturbhujAvavacchinnatvamastyeva, vaikuNTha-vAsinAM sarveSAM caturbhujatvAt, parantu zrIvatsAdirUpAzeSavizeSaNaviziSTatvaM na tatreti tadapekSayA tasyAdhikyam / sASTi: bhagavadaizvaryasamAnaizvaryam, kartumakartumanyathA kartuM samarthatvAt / sAmIpyaJca tathAbhUtaizvaryAdivizeSaNayuktatve sati meM gavato'tisamIpe niyatamavasthAnam / sAyujyaJca nirvANam / tacca nyAyavaiziSikAdimate AtyantikaduHkhanivRttiH / sAlokyAdidazAyAM duHkhanivRttisattve'pi nAsAvAtyantikI, tasyAH kSayitayA tadanantaramantatazcaramaduHkhasyaivotpAdAditi na taddazAyAmatiprasaGgaH / atassAlokyAdeH svataH puruSArthatvAbhAvAt taduttaraM zarIraparigraheNa bandhasambhavAcca teSAM tucchatayA nirvANamevoddezyam / tattvajJAne tAntrikANAM pravRttenirvANamevApavargapadazakyam, anyeSAntu gauNamuktipadaprayogaviSayateti / A saMgrahamAM muktinA svarUpanuM eTale ke lakSaNanuM sAmAnya digdarzana karAvavAmAM AvyuM che. saMgrahanA kartA ajJAta che. temAM sarvaprathama rAmAnujAcAryanA mate muktipadArthanuM varNana che. vedAMtano A saMpradAya dvaitavAdI che. temanA mate mukti pAMca prakAranI che. (1) sAloya bhuti :-vai nAmanA sobhA bhagavAnanI sAthe 23. (2) sArUpya mukti -bhagavAnanI sAthe samAnarUpatA. bhagavAnanA rUpa jevA rUpanI prApti. zrIvatsa, vanamAlA, lakSmI ane sarasvatIthI yukta cArabhujAvALuM zarIra bhagavAnanuM svarUpa che. sArUpya muktimAM A svarUpanI prApti thAya che. vaikuMThamAM cArabhujA to darekane hoya che, sAlokya muktimAM paNa cArabhujAvALuM ja zarIra che. chatAM zrIvatsa vagere bhagavAnanA tamAma vizeSaNa sAlokya muktimAM nathI, sArUpya muktimAM che. A tenI vizeSatA che. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna-navIna-muktivAda-sakSepaH 201 atrAtyantikatvaM svasamavAyisamavetatvakAlikavizeSaNatobhayasambandhena duHkhaprAgabhAvavadanyatvam, duHkhavadanyatvam vA / na caivamarthasamAjagrastatayA nIletaraghaTatvAdivat muktitvaM na kAryatAvacchedakamiti vAcyam / arthasamAjagrastasya hi kAryatAvacchedakatve pramANAbhAva eva bIjam, prakRte ca zrutirUpapramANasattvenArthasamAjagrastasyApi tasya tattvajJAnajanyatAvacchedakatvopagamAt / (3) sASTimukti -bhagavAnanA aizvarya jevA aizvaryano anubhava. nahIM banelAne banAvavuM, banelAno nAza karavo. je thayuM che tene viparIta karavuM A IzvaranuM aizvarya che. (4) sAmIpya mukti -upara kahyA tevA aizvarya vagere vizeSaNothI yukta thaI bhagavAnanI atinikaTamAM niyatarUpe rahevuM. (5) sAyujya mukti -nirvANa. nyAyavaizeSika matamAM je AtyaMtikI duHkhanivRtti che te sAyujaya mukti kahevAya. sAlokya vagere muktinI dazAmAM duHkhanivRtti che paNa te AtyaMtikI nathI. kAraNa ke A dazAono kSaya thAya che. prazna:sAlokyAdi dazA jo kSaya pAmatI hoya to AtyaMtika duHkhanivRtti rUpa nirvANanI ativyApti thaze. bIjuM kSayI hovAthI te puruSArtha kevI rIte kahevAze? javAba -bhogakALapUrNa thayA pachI pharI duHkha utpanna thAya che. A duHkha chelluM hoya che. tyAra pachI mukti thAya che. Ama AtyaMtikI duHkhanivRttine sAyujaya mukti kahevAthI sAlokyAdi dazAmAM atiprasaMga nathI. bIjuM, sAyujaya muktinI apekSAe sAlokyAdi dazA tuccha che. sAlokyAdi dazA anvecchAnabIna icchAno viSaya nathI tethI svataH puruSArtha nathI. sAlokyAdi dazA pUrNa thayA pachI pharI zarIra dhAraNa karavuM paDe che. tethI pharI karmabaMdha thAya che. mATe sAyujya muktirUpa nirvANa ja uddezya che. prazna :-to pachI sAlokyAdi dazA mukti padathI vAcya zA mATe gaNAya che ? javAba:-zAstrakAro tattvajJAnamAM ja pravRtti kare che. tethI tattvajJAnathI prApta thatI sAyujya mukti ja apavarga padano zakti dvArA prApta thato artha che. sAlokya vagere mukti bhakti vagere dvArA maLe che temAM mukti padano prayoga gauNarUpe ja thAya che. prazna -AtyaMtikI duHkhanivRtti nirvANa che. duHkhanivRttimAM AtyaMtikatvano zuM artha che? javAba :-svasamavAsimavetatva ane kAlikavizeSaNatA A ubhaya saMbaMdhathI duHkhano prAgabhAva jayAM rahe che, tenAthI bhinna nivRttine AtyaMtikI nivRtti kahevAya. duHkha AtmAmAM samavAya saMbaMdhathI rahe che. (saMbaMdhamAM svapadathI du:kha abhipreta che.) yatkiMcit duHkha nivRttinuM vAraNa karavA ubhaya saMbaMdhano niveza karavAmAM Avyo che. anya AtmAnI duHkha nivRttine grahaNa karI AvatI ativyAptinuM vAraNa karavA svasamavAsimavetatva saMbaMdhano niveza che. eka ja Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 muktivAdaH (3) navInAstu caramaduHkhadhvaMsa eva mokSaH / caramatvaJca lAghavAt tattvajJAna nAzyatAvacchedakatayA tAdRzasambandhena duHkhavadanyaduHkhamAtravRttiduHkhatvavyApyo jAtivizeSaH / na ca govadhAdijanyatAvacchedakatayA jAtibhiH saha sAryamiti vAcyam / tasya tAdRzajAtInAM viruddhatvAt, kevalasyaiva tajjanakatvopagamAt / tattvajJAnenAhatya caramaduHkhamutpAdya taddhvaMsajananAt, taddhvaMsasya cotkaTecchAviSayatayA tatsAdhanatvena tatpratiyogino duHkhasyAnupAdeyatvAt / na caivaM duHkhapadavaiyarthyam AtyantikanivRttirityasyaiva samyaktvAditi vAcyam / duHkhatvavyApyA jAtiriti paricayAya tadupAdAnAt / etena khaDgAbhighAtAdijanyatAvacchedakajAtibhiH sAkaryamapi nirastam / tAdRzajAtestattajjAti AtmAmAM vibhinna kALe maLatI AMzika duHkhanivRttine grahaNa karI AvatI ativyAptinuM vAraNa karavA kAlika vizeSaNatA saMbaMdhano niveza che. uparokta ubhaya saMbaMdhathI duHkha jyAM rahe che tenAthI bhinna duHkhanivRttine paNa AtyaMtikI du:khanivRtti kahI zakAya. prazna -AvI AtyaMtikI duHkhanivRtti mukti hoya to taniSTha muktitva nIletaraghaTatvanI jema arthasamAjaprasta bane che tethI kAryatAvacchedaka nahIM banI zake. (gadAdharakRta muktivAdamAM A aMge vizeSa vivaraNa che.) javAba :-arthasamAjagrasta dharma kAryatAvacchedaka na banI zake A niyamanuM bIja "pramANano abhAva che. nIletaraghaTavAdi sthaLe tene kAryatAvacchedaka mAnavAmAM koI pramANa nathI mATe te kAryatAvacchedaka banI zake nahIM. prakRti sthaLe 'duHnAtyanta vimuzvaratti' ityAdi zruti rUpa pramANa che. tethI arthasamAjagrasta hovA chatAM muktitva kAryatAvacchedaka manAya che. (3) navya taiyAyiko carama duHkhanA dhvaMsane ja mokSa kahe che. camatva, duHkhatvanI vyApya jAtivizeSa che. upara kahyA te ubhaya saMbaMdhathI duHkhanA adhikaraNamAM rahetA duHkhathI bhinna duHkhamAtramAM rahetI jAti che. lAghavathI tene ja tattvajJAnanI nAzyatAvacchedaka mAnavAmAM Ave che. prazna :-govAdithI janya duritanI janmatAvacchedaka jAti sAthe A camatva jAtinuM sAMkarya che. (sAryanuM vivaraNa gadAdhara kRta muktivAdamAM che) javAba -camatvajAti tAdazagovAdijanyatAvacchedakajAti sAthe samAnAdhikaraNa nathI. kevala tattvajJAna ja caramaduHkhanuM janaka che. tattvajJAna caramaduHkhane utpanna karIne teno dhvaMsa pedA kare che. chatAM duHkha e icchAnA viSayamAM upAdeya nathI. mokSanA sAdhana tarIke duHkhadhvaMsa ja utkaTa icchAno viSaya bane che. tenuM pratiyogI duHkha upAdeya nathI. prazna :-caramatvanI uparokta vyAkhyA pramANe muktinA lakSaNamAM duHkha pada vyartha sAbita Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna-navIna-muktivAda-sakSepaH 203 viruddhatvopagamAt / na ca tattvajJAnasyaiva tAdRzaduHkhajanakatvatannAzakatvopagame tAdRzaduHkhasya kSaNikatvApattiriti vAcyam / prathamakSaNe tatsAkSAtkArasAmagryAH pratibandhena dvitIyakSaNe tannAzAsambhavAt / na caivametAdRzapratibandhakalpane gauravamiti vAcyam / kAzImaraNAdirUpanAnAvidhopAyajanyatAyAM bhavanmate tAdRzaduHkhavadanyaduHkhadhvaMsatvasyAvacchedakagauravAt, tadapekSayA vijAtIyaduHkhanAzamprati pratiyogitvalaukikaviSayatvaghaTitasAmAnAdhikaraNyapratyAsattyA sAkSAtkAratvena ekapratibandhakatAyA nyaayytvaadityaahuH| (4) vedAntinastu tattvajJAnAdavidyAnivRttau vijJAnasukhAtmakaH kevalAtmA apavarge vartate iti vivakSitavivekena vidyApanAza eva mokSa iti vadanti / tanna / thaze. kAraNa ke tattvajJAna ekalA caramaduHkhanuM ja nAzaka che. camatva duHkha sivAya anyatra prasiddha nathI. tethI caramanivRtti athavA AtyaMtikanivRtti ATaluM ja mokSanuM lakSaNa paryApta raheze. javAba :-mokSanA lakSaNamAM duHkha padanI vyAvartaka tarIke jarUra nathI chatAM camatva du:khatvanI vyApya jAti che evo paricaya ApavA tenuM upAdAna karyuM che. tattvajJAnane kevaLa caramaduHkhadhvaMsanuM kAraNa mAnavAthI khaJAbhighAta vagerenI janyatAvacchedaka duritatvAdi jAti sAthe tenuM sAMkarya paNa rahetuM nathI. kAraNa ke camatva jAti ane tAdeza duritatva jAti samAnAdhikaraNa nathI. prazna :-tattvajJAna ja caramaduHkhanuM janaka hoya ane tattvajJAna ja caramaduHkhanuM nAzaka hoya to caramaduHkhane kSaNika mAnavAnI Apatti Avaze. javAba :-tattvajJAna dvArA caramaduHkha utpanna thAya che te ja kSaNe tenA sAkSAtkAranI sAmagrI paNa upasthita hoya che. A sAmagrI du:khanAzano pratibaMdha kare che tethI bIjI ja kSaNe du:khanAza thato nathI. Ama caramadu:kha kSaNika nathI. prazna :-A rIte sAkSAtkAranI sAmagrIne pratibaMdhaka mAnavAmAM gaurava nathI ? javAba :-tamArA (prAcInonA) mate mokSa tattvajJAna uparAMta kAzImaraNa vagere aneka upAyathI janya che. A tamAma dvArA thatA duHkhadhvaMsanA saMgraha mATe kAryatAvacchedaka tarIke tAdezadu:khavadajaduHkhadhvasatvane avacchedaka mAnavuM jarUrI che, Ama, avacchedaka tarIke gurudharmane mAnavA karatA vijAtIya duHkhanAza pratye pratiyogitva ane laukikaviSayatA ghaTita sAmAnAdhikaraNya saMbaMdhathI sAkSAtkAratvena eka pratibaMdhatA mAnavI yukti saMgata che. AvuM navya naiyAyiko kahe che. (4) vedAMtIo to-tattvajJAnathI avidyAnI nivRtti thatAM mokSamAM kevaLa vijJAna ane sukhAtmaka AtmAnuM astitva hoya che. Ama virakSita viveka dvArA avidyAno nAza ja mokSa che Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 muktivAdaH avidyA Atmani zarIrAbhedAvagAhijJAnaM padArthAntaram vA ? ubhayathApi sukhaduHkhAbhAvatatsAdhanetaratvena tannivRtterapuruSArthatvAt utpannatattvajJAninaH zukAdeH zarIraduHkhabhogadazAyAmapi avidyAnAzasattvAnmuktatvaprasaGgAcca / (5) tridaNDinastu AnandamayaparamAtmani jIvAtmano layo mokSaH / layazca liGga zarIrApagamaH / liGgazarIramekAdazendriyANi paJcamahAbhUtAni sUkSmamAtratayA sambhUyAvasthitAni jIvAtmani sukhaduHkhAvacchedakAni / tathA ca sukhaduHkhAvacchedakasUkSmAmAtrAvacchinnamilitAvasthitatAvadindriyasamudbhUtapracayAdhiSThAnAtmakaliGgazarIranAza eva mokSa iti paryavasita ityAhuH / tanna / tasyApi svato'puruSArthattvAttAdRzaliGgazarIre pramANAbhAvAcca / prAbhAkarAstu AtyantikaduHkhaprAgabhAvo muktiH / AtyantikatvaM ca svasamAnAdhikaraNayAvadadharmanAzaviziSTatvam tena saMsAritAdazAyAM nAtiprasaGgaH / na ca prAgabhAvasyAnAditvena siddhatvAdapuruSArthatvam / tasya svataH kRtya AvuM kahe che. te yogya nathI. avidyA eTale zuM? AtmA ane zarIranA abhedanuM avagAhana karatuM jJAna avidyA che ke anya padArtha che? baMne rIte te tenI nivRtti puruSArtha nathI. je sukhanuM sAdhana hoya ke duHkhAbhAvanuM sAdhana hoya te ja puruSArtha kahevAya. avidyAnI nivRtti baMnemAMthI ekanuM paNa sAdhana nathI mATe puruSArtha nathI. bIjuM, jemane tattvajJAna thaI gayuM che zuka vagere mahAtmAone zarIra ane tajajanya duHkho che ja. A dazAmAM paNa temanI avidyAno to nAza thaI gayo che tethI temane mukta mAnavAnI Apatti Avaze. (5) tridaMDIo AnaMdamaya paramAtmAmAM jIvAtmAnA layane mokSa kahe che. laya eTale liMgazarIrano nAza. agiyAra iMdriyo (pAMca jJAneMdriya, pAMca karmendriya, mana) ane paMca mahAbhUta sUkSmarUpe ekasAthe rahe te liMga zarIra che. A tattvo jIvAtmAmAM sukhaduHkhano anubhava karAve che. jIvanA je bhAgamAM liMga zarIra che te bhAgamAM sukhaduHkha thAya che. tethI liMgazarIra jIvAtmAnA sukhaduHkhanuM avacchedaka bane che. Ama, sukhadu:khanAM avacchedaka, sUkSma mAtrAthI avacchinna ane milita thaIne rahelI indriyothI utpanna pracayanA adhiSThAna rUpa liMgazarIrano nAza ja mokSa che. A mata paNa ayogya che. kAraNa ke liMga zarIrano nAza paNa svataH puruSArtha nathI ane liMga zarIranA astitvamAM koI pramANa nathI. (6) prAbhAkaro AtyaMtika du:kha prAgabhAvane mukti kahe che. duHkhanA adhikaraNamAM rahetA tamAma adharmanA nAzathI viziSTa du:khanA prAgabhAvane AtyaMtika kahevAya. saMsArI dazAmAM du:khano prAgabhAva adharma nAzathI viziSTa hoto nathI mATe temAM atiprasaMga nathI. prazna :-prAgabhAva to anAdi che te puruSArtha kevI rIte bane ? je sAdhyatvena icchAno viSaya hoya te puruSArtha kahevAya. anAdi padArtha ajanya hovAthI siddha ja che. sAdhya nathI. Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna-navIna-muktivAda-sakSepaH 205 napekSitatve'pi pratiyogijanakAdharmanAzamukhena kRtisAdhyatvAt / tathA hi kRtyadhInatattvajJAnAdadharmanAze sati agrimasamaye duHkhaprAgabhAvasvarUpamasti / kRtyA vinA'dharmeNa duHkhajananAnna tatprAgabhAvasvarUpamastIti mokSasAdhAraNakRtisAdhyatvaM prAgabhAve'pyakSatam / na caivamAvazyakatvAdyugapadadharmanAza eva mokSo'stu yugapattvaM caikakAlAvacchadenaikAtmavRttitvaM tenedInAntanAdharmanAze nAtiprasaGga iti vAcyam / adharmadhvaMsasya svataH puruSArthatvavirodhAt iti vyAcakSuH / tadapi heyam / prAgabhAvasya pratiyogijanakatvaniyamena muktasyApi duHkhotpAdaprasaGgAt / pratiyogyajanakatve prAgabhAve mAnAbhAvAt tasya javAba :-prAgabhAga svataH sAdhya nathI (je kRtinI apekSA rAkhe te sAdhya. kRtinI apekSA na hoya te asAdhya) chatAM potAnA pratiyogI evA du:khanA kAraNa adharmano nAza karavA dvArA kRtisAdhya bane che. A rIte tattvajJAna kRtine AdhIna che. tenAthI adharmano nAza thAya che. je kSaNe adharmano nAza thAya che tenI pachInI kSaNe du:khaprAgabhAva hoya che. kRti na hoya to tattvajJAna na thAya. tattvajJAna vinA adharmano nAza na thAya. adharma tenI pachInI kSaNe duHkha utpanna kare. tethI duHkhaprAgabhAva te kSaNe maLe. mATe prAgabhAva paNa kRtisAdhya che. bIjI kRtionI jema mokSAnukULa kRtinuM sAdhyatva prAgabhAvamAM paNa che. tethI prAgabhAva paNa puruSArtha che. prazna -prAgabhAvane puruSArtha mAnavA mATe du:khanA kAraNe adharmano nAza mAnavo Avazyaka che to duHkha prAgabhAvane badale eka sAthe badhA ja adharmanA nAzane mokSa mAnI lo. savAla e thaze ke-yatkiMcit adharmano nAza to saMsArI avasthAmAM paNa che tethI atiprasaMga thaze' teno javAba e che ke lakSaNa ghaTaka yugapatu padano artha 'ekAkAlAvacchedena eka AtmAmAM rahevuM AvI che. saMsArI dazAmAM thato yatkiMcit adharmanAza ekakAlAvacchedena eka AtmAmAM rahetA adharmano nAza nathI mATe atiprasaMga nathI. javAba :-adharmanAza Avazyaka che paNa svataH puruSArtha nathI. te du:khanAzanI icchAne AdhIna che. duHkha prAgabhAva anya icchAne AdhIna nathI tethI svataH puruSArtha che. A prAbhAkarono mata che. te paNa heya che. kAraNa ke prAgabhAva potAnA pratiyogI banatA padArthanuM kAraNa che. "jeno prAgabhAva che te padArthane utpanna kare che" Avo niyama che tethI du:khano prAgabhAva muktAtmAmAM duHkhotpattinuM kAraNa banavAnI Apatti che. prazna :-ame A niyamane mAnatA nathI. javAba :-prAgabhAvanA astitvanuM pramANa kevaLa tenA pratiyogInI utpatti che. prAgabhAva jo pratiyogI janaka nahIM mAno to prAgabhAvamAM ja koI pramANa nahIM rahe. prazna :-du:khaprAgabhAvane puruSArtha nahIM mAno to bhaviSyamAM duHkha na Ave te mATe prAyazcittamAM koI pravRtti nahIM kare. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 muktivAdaH pratiyogimAtrapramANakatvAt / na caivamapi prAyazcitte'pi duHkhaprAgabhAvArthitayA pravRttirna syAditi vAcyam / iSTatvAt / (7) svAtantryaM mRtyurvA mokSa iti cArvAkAH / ( 8 ) Atmoljhevo mokSa kRti mAdhyamijA: (9) dharminivRttau nirmalajJAnodayo mahodaya iti vijJAnavAdinaH / ( 10 ) AvaraNamuktirmuktirityArhatAH / (11) sarvakartRtvamekaM vihAya vAsudevasya sarvajJatvAdInAM kalyANaguNAnAM prAptimattve sati bhagavadyAthAtmyAnubhavo mokSa iti rAmAnujAH / ( 12 ) jagatkartRtva-lakSmI zrIvatsavarjaM viSNorniravadhikAnandAdisadRzAnando mokSa iti mAdhvA: / (13) dvibhujakRSNena saha svAMzabhUtAnAM jIvAnAM goloke lIlAnubhava iti vajramIyA:| javAba H-du:khaprAgabhAva mATe prAyazcittamAM koI pravRtti na kare te iSTa che. prAyazcittamAM duHkhanAza mATe pravRtti thAya. (7) cArvAko svataMtratA eTale baMdhanonA abhAvane mokSa kahe che. athavA to temanA mate mRtyu ja mokSa che. (8) zUnyavAdI mAdhyamiko nairAtmyavAdI che. teo AtmAnI kSaNasaMtatinA ucchedane ja mokSa kahe che. (9) vijJAnavAdI bauddhonA mate dharminI nivRtti thatA nirmaLa jJAnano udaya thAya che te ja mahodaya arthAt mokSa che. (10) karmanA AvaraNothI mukti jainonA mate mokSa che. (11) rAmAnuja saMpradAyanA anuyAyIo bhagavAnanI sadezatAnA anubhavane mokSa kahe che. mokSa eTale bhagavAna jevA thavuM. mokSamAM sarvakartRtvane choDI bhagavAna vAsudevanA badhA ja sarvajJatva vagere kalyANaguNo prApta thAya che. (12) mAdhva vedAMta pramANe bhagavAnanA AnaMda jevo niravadhi AnaMda mokSa che. mokSamAM bhagavAna viSNunA jagatkartRtva, lakSmI, zrIvatsa sivAyanA tamAma AnaMda hoya che. (13) vAllabha (vaiSNava) saMpradAyanI mokSanI vibhAvanA A pramANe che. viSNunA avatAra kRSNanuM rUpa be bhujAvALuM che. (sakala jIvo temano ja aMza che. jIvakRSNano aMzAMzibhAva Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcIna-navIna-muktivAda-sakSepaH 207 (14) candracUDavapuSaH sataH pArvatyAliGganamiti kApAlikAH / (15) pUrNAtmatAlAbha iti pratyabhijJAvAdino'bhinavaguptapAdAH / (16) pAradarasapAnena dehasthairya jIvanmuktireva mokSa iti rasezvaravAdino govinda bhagavatpAdAcAryAdayaH / (17) parAkhyaprathamavANIdarzanaM mokSa iti vaiyAkaraNAH / (18) prakRtyuparame puruSasya svarUpeNAvasthAnaM muktiriti sAGkhyAH / (19) puruSasya kaivalyenAvasthAnaM kaivalyamiti pAtaJjalA iti / eteSAM maNDanakhaNDanaprakArastu sudhIbhistattadgrantheSu svayamUhanIyaH / saMbaMdha che.) je jIvo kRSNamaya bane che te kRSNano ja aMza banI jAya che. kRSNanA aMzabhUta jIvono kRSNanI sAthe golokamAM lIlAno anubhava karavo te mokSa che. (14) zaivamatanA kApAlikonA mate mokSa eTale caMdracUDa = zaMkaranuM zarIra dhAraNa karI pArvatInuM AliMgana anubhavavuM. (15) kAzmIra zaivamatanA pratyabhijJAvAdI abhinava gupta kahe che ke-pUrNAtmasvabhAvanI prApti mokSa che. (16) rasezvaravAdI goviMdabhagavatpAda (je auSadhizAstranA jJAtA che)nA mata mujaba pArAno rasa pIvAthI deha sthira thAya che. dehanI sthiratA ja jIvaMtamukti che. (17) vaiyAkaraNo cAra prakAranI vANI (parA payaeNtI madhyamA, vaikharI )mAM pahelI parA nAmanI vANInuM darzana thavuM e ja mokSa che-ema kahe che. (18) sAMkhyo kahe che-prakRtino vilaya thatAM puruSa potAnA svarUpamAM sthira rahe te mukti che. (19) pAtaMjala yogadarzanavAdI kahe che ke prakRtino viyoga thatAM puruSa ekalo=prakRtithI vibhakta rahe che. puruSanI A kevalatA ja mokSa che. tene kaivalya saMjJA ApavAmAM AvI che. A tamAma matomAM khaMDanamaMDana che. te vidvAnoe te te darzanonA graMthanuM avagAhana karI svayaM vicArI levuM. A pramANe prAcIna navIna muktipadanA arthano saMkSepa samApta thayo. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 zrIDhuNDirAjazAstrIkRta 'candrikA' vyAkhyA sametaH __ muktivAdaH (1) prayojanamuddizyaiva pumAMsastadupAye pravarttante, ataH zAstrasya prayojanaM prathamataH pradarzayanti shaastrkRtH| (2) tatra svataHprayojanaM sukhaM tadbhogo duHkhAbhAvazca / tattvaJcA'nyecchAnadhInecchAviSayatvam, na tu prayojanAntarAjanakatve sati prayojanatvam, sukhasAkSAtkArarUpabhogaM prati viSayatayA janake sukhe'vyApteH / gauNaprayojanaJcAnyecchAdhInecchAviSayo bhojanAdiH, tatra sukhAdirUpaphalAnusandhAnAdevecchotpatteH / duHkhAsambhinnasukharUpatayA svargasyevA''nvIkSikyAdizAstraphalasyApyapavargasyAtyantikaduHkhanivRttirUpasya svata eva prayojanatvam / bhUtimAnapyabhUtiryo bhUtiM jagati tanvati / taM vande bhavasaMmohahAnaye'khilakAraNam / / natvA gurupadadvandvaM nAthAntyabaTukAhvayam / kriyate muktivAdasya vivRtizcandrikAbhidhA / (1) iha khalu zAstrakRto munayo'pi zAstrAdAvapavargaM prAyazaH tatprayojanaM darzanayanti tat kimarthamityAzaGkAnirAso zAstrakRta ityantena granthenAviSkRtaH / prayojanamiSTam, uddizya-tatsAdhanatvena nirNIya, puMmAsaH kRtisAdhyatAjJAnavantaH samarthA iti yAvat / tena strINAmapi saGgraho'nyathA tAsAmapi tAdRzapravRttidarzanAttavyAvRttyA nyUnatA syAt / zAstrakRtaH gautamAdayaH / zAstraprayojanAdarzane prayojanasAdhanatvAjJAnena parasyApravRttau parapratipattimAtraphalakazAstrakaraNasya niSphalatvApattestathA cAdhijigAMsUnAM granthApAdanakapravRttireva prayojanapradarzanasya phalamiti bhAvaH / (pra.) nanu tathApi nAtra prayojanaM pradarzitaM gadAdhareNeti nyUnatvamevAsya granthasyeti vAcyam, (u.) etadgranthasya bhagavadgautamapraNItazAstrapadArthapratipAdakattvAttacchAstraprayojanamevAsya prayojanamiti jJApyate'to muktijJAnadvArA tatpravartakasya muktinirvacanasyA'sya granthasyApavargaprayojanatvaM sphuTameveti na nyUnateti bhAvaH / (2) apavarge mukhyaprayojanatvaM vyavasthApayituM mukhyaM gauNaJcaprayojanaM lakSayati-tatreti / tatra teSu madhye svataHprayojanaM svataH pryojnpdaarthH| sakhaM taddhogo da:khAbhAvazceti lakSyanirdezaH / tadbhogaH sukhasAkSAtkAraH / nanu sukhasAkSAtkAraH kathaM mukhyaprayojanam, sukhaM me bhavatvitIcchAyA eva pravartakatvAt, na tu sukhaM jAnIyAmitIcchAyAstathA ca tasya lakSyatvamasaGgatamiti cenna, sukhecchAyA iva tatsAkSAtkArecchAyA api anubhavasAmyena pravRttijanakatvAt, anyathA duHkhAbhAvasyApi pravRttyajanakatvApattyA svataHprayojanatvAnupapattiH, nityasukhasAkSAtkAro muktiriti bhaTTamatAsaGgatizca syAt / tasya svata:prayojanatvAbhAve tadupAye yogAbhyAsAdau pravRttyanupapatterati gadAdharabhaTTAcAryANAmAzayaH / anyecchAnadhIna iti / svAnyA svasamAnAdhikaraNA yA icchA tadaprayojyAyA icchAyAH sAdhyatvena yA viSayatA tadAzrayatvamityarthaH / svaM dvitIyecchA / Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 muktivAdaH (3) muktau pramANantu-duHkhatvaM devadattaduHkhatvaM vA svAzrayA'samAnakAlInadhvaMsapratiyogivRtti kAryamAtravRttitvAt santatitvAdvA etatpradIpatvavat / santatitvaM ca nAnAkAlInakAryamAtravRttitvam / "AtmA jJAtavyo na sa punarAvartata" iti zrutizca pramANam / Avartate zarIrIbhavati ityarthaH / atrAyamanugamaprakAraH / icchAviziSTecchAviSayatvaM svataHprayojanatvam / vaiziSTyaJca svaviziSTecchAprayojyasambandhAvacchinnasvaniSThAvacchedakatAkabhedavattvasambandhena / vaiziSTyaM svabhinnatvasvasAmAnAdhikaraNobhayasambandhena / svadvayaM prathamecchAparam / IzvarecchAyA IzvarecchAviziSTatvena tadviSayatvamAdAya ghaTAdAvativyApticAraNAya svabhinnatvanivezaH / jIvezvarecchAbhedAGgIkAre taddoSatAdavasthyamataH sAmAnAdhikaraNyeti / ubhayasambandhaniveze IzvarecchAyA dhartumazakyatvAnna doSaH mama sukhaM bhUyAditIcchAyA AtmAdeviSayatvamAdAya tatrAtivyAptivAraNAya sAdhyatvena viSayatvanivezazcAtra draSTavyaH / etena svatvasyAnanugamAnna lakSaNAsambhavadoSa iti / sukhasyApi yogyavibhuvizeSaguNatayA duHkhanAzaM prati hetutayA tatrAvyAptivAraNAyAntareti / tadarthazca mukhyaprayojanaduHkhadhvaMsabhinnatvam / tathA ca du:khadhvaMsabhinnaprayojanAjanakatve satIti lAbhaH / prayojanatvamiti / tacca pravRttyuddezyatvaM pravRttijanakecchAviSayatvamiti yAvat / duHkhAbhAvasAkSAtkArAdAvativyAptivAraNAya tannivezaH / tatprayojanatvasya cAgre "duHkhaM me mA bhUdityuddizyaiva pravartate na hi duHkhAbhAvaM jAnIyAmi''tyAdinA maNikAreNa muktivAde khaNDitatvAt / pravRttyuddezye ghaTAdAvativyAptivAraNAya satyantanivezaH / sukhe'vyApteriti / etacca svamatamAdAya / prAcInamate sukhasAkSAtkArasyAprayojanatvAt / etacca muktivAdacintAmaNyAdau spaSTam / duHkhAsambhinneti / asaMbhinnam asammizram / tattvaJca duHkhaviziSTAnyatvam / vaiziSTyaJca svAvacchedakIbhUtazarIrAvacchinnattvasvAvyahitottaratvobhayasambdhena / anantarajAyamAnaduHkhAgrastatvam iti yAvat / tathA coktam yanna duHkhena sambhinnaM na ca grastamanantaram / abhilASopanItaJca tatsukhaM sva:padAspadam // iti / abhilASopanItatvaJca svaprayojakakAmanAprayojyatvam / atra duHkhAsambhinnatvAdikaM pratyekaM svargalakSaNam, tena nityasukhAbhivyaktirmuktiriti mate nityasukhe nAtivyAptiriti bhAvaH / (3) muktau maNikAroktamanumAnaM pramANamAha-duHkhatvamityAdinA / duHkhatvapakSAnumAne nikhilaprANinAM bhoganivRttyA tajjanakAdRSTanivRttyA ca duHkhadhvaMse duHkhatvAvacchinnAsAmAnAdhikaraNyaM bodhyam / nanu sarvaH kAlo bhogavAnadRSTavAn vA kAlatvAdetatkAlavadityanumAnena sarvadA bhogAdRSTAdisiddhau kathamuktAsAmAnAdhikaraNyamityata Aha-devadattaduHkhatvaM veti / etenAkhilajIvAnAM mokSasiddhau sarvAnubhavasiddhabhogAdRSTAdipravAhasyAnantatvabhaGgaprasaGgarUpaM prathamapakSe dUSaNaM nirastam / atra svatAdAtmyasvaviziSTadhvaMsapratiyogivRttitvobhayasambandhena dharmasya sAdhyateti tAtparyam / svapadaM dharmaparam / dhvaMse svavaiziSTyaJca svAzrayasamAnakAlInatvasambandhAvacchinnAvacchedakatAkabhedavattvasambandhena / anyathA svatvasyAnanugatatayA yadi svapadena duHkhatvaM dhriyate tadA etatpradIpatvAderapi duHkhatvAzrayasamAnakAlInadhvaMsapratiyogivRttitvarUpasAdhyasya sandigdhatayA dRSTAntatvAnupapattiH / yadi caitatpradIpatvaM gRhyate tadA siddhasAdhanamarthAntaratApAtazceti / prAcAmabhipretamanugatamakhaNDopAdhirUpaM vA svatvamaprAmANikatayA durvacameva / pakSatAvacchedakahetutAvacchadekasAdhAraNamidaM sAdhyakoTipraviSTamityapi na vAcyam Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 211 (4) na cApavargasyoktarUpasya sukhavirodhitayA na puruSArthatvasambhavaH, sukhAbhAvaniyatatve'pi duHkhAbhAvatvenAtyantikatvAvizeSitena ca tadvizeSitena ca tattecchotpattau bAdhakAbhAvena prayojanatvopapateH / na ca sukhAbhAvaniyatatvena dveSasambhavAt tatra necchAsambhava iti vAcyam / svataH prayojanasya dveSaviSayatvAyogyatvAt / nanu dharmAdinAzakatattvajJAnadvArA sukhanivRttisAdhakatvena mokSopAye yogAbhyAsAdau dveSasambhavAdvizeSadarzinAM pravRttyanupapattiriti cet / sukheSUtkaTarAgavatAM viSayiNAM sukhAbhAve utkaTadveSodayena mokSopAye na bhavatyeva pravRttiH / taduktaM maNikRtA 'tasmAdavivekinaH sukhamAtralipsavo bahutaraduHkhAnuviddhaM sukhamuddizya "ziro madIyaM yadi yAti yAtu" iti kRtvA paradArAdiSu pravartamAnA pUrvoktAdRSTAntatAdUSaNasya tAdavasthyAt / kAryamAtravRttitvAditi / tacca kAryetarAvRttitve sati kAryavRttitvam, guNatvAdau vyabhicAranirAsAya satyantaM vizeSaNam / gaganatvAdau vyabhicAravAraNAya ca vizeSyadalam / nanu ghaTatvAdau sAdhyasya sandigdhatayA vyabhicArasandehena vyAptireva kathaM gRhItA syAdityata Aha-santatitvAdveti / santatitvaM ca jAtivizeSo tattadvartijanyadIpasamudAyavRtti 'eSa dIpa' ityanugatapratItisAkSikaH prasiddha eva / nAneti / svetarat svasamAnAdhikaraNaM svotpattikSaNotpattikaM ca yat tadavRttitve sati kAryavRttitvam tadarthaH / kAryaparaguNatvAdikamAdAya vyabhicAravAraNAya santyatam / hetvasiddhiM nirAkartuM svetareti / anyadIyatatkAlotpannaduHkhamAdAya svarUpAsiddhinivAraNAya svasamAnAdhikaraNeti / vibhinnakAlInasvasamAnAdhikaraNaduHkhamAdAyoktadoSanirAsArthaM svotpattikSaNeti / na cAtrAnumAne'prayojakatvazaGkApizAcI prasarati pradhAnakAraNocchede santatyAzrayadIpAderatyantocchedadarzanAt, prakRte'pi duHkhamUlasyAtmani zarIrAdyabhedavAsanAyA zravaNAdibhirucchedasambhavena taduttaraM duHkhasattve santatitvaM yadi santatyAzrayAsamAnakAlInadhvaMsapratiyogivRttivRttitvavyabhicAri syAt tadA ciramUlocchedakAlInavRttivRtti syAditi prasaGgasyaiva prayojakatvAt iti dhyeyam / Atmeti / liGvat tadarthe vihitasya tavyapratyayasyApi svaghaTitavAkyopasthApitArthavAdabodhyatvarUpeSTasAdhanatvabodhakatAniyamenAtrA'pi atyantazarIrasambandhAbhAvarUpeSTasAdhanajJAnaviSaya Atmeti tadarthaH / na sa punarAvartata ityAdinoktarUpeSTasAdhanatvasyaiva bodhanAt / Avartata ityasyArthamAha-zarIrIbhavatIti / na punardehendriyAdisambandhAdAtmano bhoga ityarthaH / (4) nanu gurujanasambhASaNAdau yathA kAminIsambhogajanyasukhavirodhitayA necchA tathA sukhapratibandhini apavarge necchA syAt ityAha-na ceti / uktarUpasya duHkhadhvaMsarUpasya / sukhavirodhitayeti / sukhavirodhatA ca sukhAvacchedakakAlAvacchinnatadadhikaraNavRttitvAbhAvarUpasukhAbhAvavyApyatAbAdhakAbhAvena, kAraNavirahAsattveneti tAtparyam / samAdhatte-sukhAbhAveti / sAGkhyamate nAha-tadvizeSiteneti / tathA ca sAGkhyasUtram "tdtyntvimoksso'pvrg:"| prayojanatvopapatteH pravartakecchAviSayatvopapatteH / nanu duHkhAbhAvatvenecchotpattAvapi tatra sukhAbhAvasya niyatatayA dveSasambhavAnnecchAsambhava ityAzayenAzaGkte-na ceti / tatra du:khadhvaMsarUpamuktau / dveSasAmagryA icchAM prati pratibandhakatvAditi bhAvaH / dveSaviSayatvAyogyatvAditi / svataHprayojanasya svatodviSTapratiyogikasya svatodveSyatvAbhAvAt bhAvAbhAvayorekadharmakatvAsambhavAt dviSTasAdhanatAjJAnaghaTita Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 muktivAdaH varaM vRndAvane ( ramye) zUnye zRgAlatvaM vRNomyaham / na tu vaizeSikI muktiM prArthayAmi kadAcana // ityAdi vadanto nAtrAdhikAriNaH ye ca vivekino'smin saMsArakAntAre kiyanti duHkhadurdinAni kiyatI vA sukhakhadyotikA iti kupitaphaNiphaNAmaNDalacchAyapratimamidamiti manyamAnAH sakhamapi hAtamicchanti te'trAdhikAriNaH" iti / vivekinAntu bahutaraduHkhAnuviddhatayA sukhe notkaTarAga iti tadabhAve'pi notkaTadveSa iti balavadadveSaviSayasAdhanatvasyaiva pravattivirodhitayA mokSopAye na pravRttyanupapattiH / svarge'pi pAtabhayAdijanyaduHkhAnuviddhatayA kSayitayA ca na vivekinAmutkaTo rAgaH / rAgadveSayorutkaTatvaM jAtivizeSaH pravRttinivRttibhyAM kalpanIyaH / tanniyAmikA ca sAmagrI tattajjJAnavyaktyAdighaTitA'nanugataiva, tulye'pi bahutaraduHkhAnuviddhatvAdijJAne sukhatadabhAvayorviSayiNAmutkaTarAgotkaTadveSodayAt vivekinAntadanudayAt / sAmAnyabhAvAcca / nanvapavarge mA bhUdveSaH kintu tatsAdhakayogAbhyAsAdau tu syAdeva sukhasAdhana nAzakatattvajJAnotpAdanadvArA sukhAbhAvarUpadviSTasampAdakatvAt, tathA cecchAyAM dveSasAmagryAH pratibandhakatvena tatrecchA'sambhavena yogAbhyAsAdau pravRttirna syAdityAzayenAzaGkate-nanviti / sukheSUtkaTarAgiNAM tatreSTApattyA pariharati-sukheSvityAdi / teSAM sukhAbhAve dveSasyAvazyambhAvena muktyupAye yogAbhyAsAdau pravRttipratibandha evetyarthaH / tatrApasiddhAntatvazaGkAM nirAkartuM cintAmaNikAramatamAhataduktamiti / tasmAditi / duHkhAbhAvadazAyAM sukhaM neti jJAnasya duHkhAbhAvArthipravRttipratibandhakatvAdityarthaH / asya te atrAdhikAriNa ityatrAnvayo bodhyaH / bahutaraduHkhAnuviddhamiti / bahutaraduHkhajanakasAmagrIniyatasAmagrIsampAdyatvena tatsaMvalitamiti bhAvaH / zira iti / yuSmatkRte khaJjanamaJjulAkSi / ziro madIyaM yadi yAti yAtu // nItAni nAzaM janakAtmajArthe / dazAnanenApi dazAnanAni // iti // etena bahutaraduHkhAnuviddhatvajJAnamasti tatreti vyaJjitam / vaizeSikI-vaizeSikazAstraprasiddhAm / vadanta ityanena sukha evotkaTecchA pradarzitA / syAdetat sarva eva zarIriNo yadi sukhamevecchanti tadedRGmuktinirUpaNaM vyarthamApatitam tadvirodhinyapavarge kasyApi kAmanA'nudayenAdhikAriNAmevAbhAvAt ata Aha-ye ceti / vivekinaH-sAMsArika sukhamokSayoH heyatvopAdeyatvAdivivecanasamarthAH / saMsArakAntAre saMsAra eva kAntAraM tasmin strIputrAdirUpadurgavartmani / durgamatvaM cAsyeSTaviyogAdirUpa kaNTakAdyAvRtatvena kAmAdirUpadasyumattvena ca bodhyam / duHkheSu duHkhetarasAkSAtkArAd vyabhicArikatvamadhikataratvaM ca durdinasAmyaprayojakam sukheSu itarajJAnAnabhibhAvakatvam alpIyastvaM ca khadyotasAmyanirvAhakaM bodhyam / khadyotikA ityanantaraM jJAneneti pUraNIyam / tAdRzajJAnArthakaJcetipadaM manyamAnA ityanenAnvayanIyam / kupitetyAdi / kupito yaH phaNI sarpastasya yat phaNAmaNDalaM tasya chAyayA pratimaM tulyamityarthaH / kupitapadena yathA kazcit pAntha itastato bhUribhramaNazrAnto duHsahArka kiraNasamUhasantApazAntIcchayoktavidhacchAyAmAzritya duHkhAtizayAbhibhUto jAyate tathaiva saMsArazrito'pIti avazyambhAvidazanajanyaduHkhabhAgitvaM vyaJjitam / adhikAriNa ityanto maNigranthaH / nanu viSayiNAmiva vivekinAmapi mokSopAye pravRttirna jAyeta sAmagrIsAmyena phalodayasyAnivAryatvAt Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 213 (5) atha duHkhAbhAvo'pi nAvedyaH puruSArthatayeSyate / na hi mUrchAdyavasthAyAM pravRtto dRzyate sudhIH // iti na muktijJAnaM sambhavatIti cenna / na hi duHkhAbhAvaM jAnIyAmityuddizya pravRttiH, kintu duHkhaM me mAbhUdityuddizya svata eva bahataradaHkhajarjarakalevarA da:khAbhAvamaddizya maraNe pravartamAnA dRzyante / / (6) atha duHkhanivRttiH duHkhasya dhvaMsarUpo'bhAvaH, na tu prAgabhAvAtyantAbhAvau nityatvenA'sAdhyatvAt dhvaMsasya cA'nantarotpannavizeSaguNAdeva sambhavena na tttvjnyaanaadyupyogH| nanu svasamAnAdhikaraNaduHkhaprAgabhAvA'samAnakAlInatvarUpAtyantikatvAvizeSitaduHkhadhvaMsatvarUpApavargatvAvacchinnatvasya tattvajJAnanirapekSakAraNAntarAnna nirvAha iti cedevamapi na tAdRzadharmasya tattvajJAnajanyatAvacchedakatvasambhavaH / caramaduHkhadhvaMsadazAyAM tadvatyAtmani duHkhajanakAdharmarUpakAraNaviraheNa duHkhAnutpattyA'rthavazAdeva tasya svasamAnAdhikaraNaduHkhA'samAnakAlInatvanirvAhAt / arthasamAjarUpa ityataH sAmagrI vibhajya vivekinAntadabhAvaM darzayati-vivekinAntviti / vivekinAM duHkhabahulatayA sukhe notkaTarAga iti tadabhAve'pi pravRttipratibandhAt iti bhAvaH / syAdetat-aihikaM sukhaM tAvat bahutaraduHkhAnuviddhatayA vivekinAM pravRttyajanakamastu svargasukhasya duHkhAsambhinnatayA tatrotkaTecchA jAyate eva ityata Aha-svarge'pIti / kSINe puNye martyalokaM vizantIti bhagavadukteH / kSayitayeti / 'dRzavadAnazravikaH sa hyavizaddhikSayAtizayayakta iti kapilokteH / pravattinivattibhyAmiti / kalpanA cAtrAnumAnam / tadyathA rAganiSThapravRttijanakatvaM kiJcidavacchinnaM janakatAtvAt, ghaTajanakatAvat / na cecchAtvAvacchinnaM tatsambhavati anutkaTecchAyAmicchAtvasya tAdRzajanakatAvyabhicArAt / tathA cecchAtvAvacchinnatvasya bAdhanizcayAttadavAntaradharmAvacchinnatvasiddhiH / sa ca dharmo bAdhakAbhAvAjjAtireveti / tanniyAmiketi / utkaTarAgadveSaniyAmike tyarthaH / tattajjJAnavyaktyeti / pratibandhakAbhAvarUpakAraNasya pratiyogividhayA bahutaraduHkhAnuviddhatvAdijJAnavyaktyetyarthaH / ananugataiveti / tathA ca phaladarzanAdarzanAbhyAM sAmagryAH sattvAsattve kalpanIye iti bhAvaH / tAdRzajJAnAbhAvatvenAnugatakAraNatAkalpane bAdhakamAha-tulye'pIti / tathA ca vivekiniSThabahutaraduHkhAnuviddhatvapAtabhayAdijanyaduHkhAnuviddhatvAdijJAnavyaktereva sukhe utkaTarAgaM tadabhAve utkaTadveSaM ca prati pratibandhakatvaM kalpanIyam, na tu viSayiniSThatAdRzajJAnavyakteriti hRdayam / __ (6) nanu astu uktayuktyA mokSopAye pravRttiH, kintu mokSo yadi klRptopAyasAdhyaH syAt, bhavecca yadi muktitvaM janyatAvacchedakaM tadA tadupAye yogAbhyAsAdau pravRttirupapadyata iti AzayenAzaGkateatheti / atyantaduHkhanivRttirUpamuktipadArthe duHkhanivRttizabdArthasya kalpatrayeNAsambhavaM darzayatidhvaMsarUpo'bhAva iti / prAgabhAvAtyantAbhAvayoH nityatvena prAgabhAvApratiyogitvenAsAdhyatvAt ajanyatvAt / tathA cAjanyasya pravRttyanuddezyatvAnna tamuddizya yogAdyupAye pravRttiriti kalpadvayanirAsaH / dhvaMsapakSe tadavyavahitottarotpannavizeSaguNAdeva duHkhadhvaMsasambhavena na tatra tattvajJAnAdyupAyApekSeti bhAvaH / kAraNatvakukSipraviSTAnvayavyatirekavyAptighaTitAnvayavyatirekavyabhicArAsambhavAt tattvajJAnasyAtyantaduHkhanivRttirUpApavargatvAvacchinnaM prati kAraNatve ko doSa ityAzayenAkSipya samAdhatte-nanviti / svapadaM duHkhadhvaMsaparam / pralayakAlInaduHkhadhvaMsAnAM puruSAntarIyaduHkhaprAgabhAvasamAnakAlInatayA tatrAvyApti Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 muktivAdaH bAdhakagrastasya kAryatAnavacchedakatvAt / anyathA puruSAntarIyaduHkhAsamAnakAlInaduHkhadhvaMsatvAderapi kiJcitkAraNakAryatAvacchedakatvApAtAt / (7) maivm| arthasamAjasthale hi sAdhakAbhAva eva kAryatAvacchedakatvabAdhakaH upadarzitamuktitvAvacchinnaM prati tattvajJAnahetutAyAH zrutismRtyAdisAkSikatayA na bAdhaH / mA bhUdvA tAdRzamuktitvAvacchinnaM prati kAraNatA tathApi tadavacchinne tattvajJAnasya prayojakatvaM durvArameva, tattvajJAnaM vinA pApapravAhavicchedasyAsambhavena duHkhAnuvRtterAvazyakatayA duHkhadhvaMse duHkhasamAnakAlInatvAnirvAhAt / yena vinA yaddharmAvacchinnAnirvAhastasyaiva tadavacchinnaprayojakatvAt / prayojakatvaJca svarUpasambandhavizeSaH / iSTaprayojakatvAjJAnamevopAyecchAheturiti mumukSayA tattvajJAnecchAnirvAhaH / 'duHkhenAtyantaM vimuktazcarati ' 'azarIraM vAva santaM na priyApriye spRzata' ityAdizrutivAkyAni ca tattvajJAnavatAM duHkhAtyantavimuktivibodhakAni vimuktiprayojakatvaparANyeveti / (8) yattu du:khAnutpAda eva mokSaH sa ca prAgabhAvarUpatayAjanyo'pi tattvajJAnAdisAdhyaH, kSemasAdhAraNasAdhanatAjJAnasyaiva ca pravartakatvam, duHkhaM me mA bhUdityuddizya vaidike prAyazcittAdau laukike vAraNAya-svasamAnAdhikaraNeti / idAnIntanaduH khadhvaMse 'tivyAptivAraNArthaM duHkhaprAgabhAvasamAnakAlIneti / arthasamAjarUpeti / klRptasAmagrIsaMvalanaprayojyasvaghaTakavizeSaNaviziSTaklRptasAmagrIrUpArthasamAjagrastatayA na tattvajJAnajanyatAvacchedakatvamuktApavargatvasyeti bAdhakasattvAdevoktakAryakAraNabhAvAsambhava iti tAtparyam / 1 (7) siddhAntamAha- maivamiti / na bAdha iti / svatantrapramANasya zrutismRtirUpasya zabdasya sAdhakatvAditi bhaavH| sAdhakAbhAvarUpabAdhakAsattve'pi niSprayojanatvagauravarUpabAdhakadvayamastyevetyAzaGkyAha-mA bhUdveti / svarUsambandhavizeSa iti / yathA daNDAbhAvAddhAbhAva ityAdau daNDAbhAvAdyanvayI paJcamyarthaH / tanniSThAnyathAsiddhibhinnAnyathAsiddhizUnyatve sati kAryAvyavahitapUrvavRttitvamiti navyAH / nanvevaM tattvajJAnasya mokSasAdhanatvapratipAdakazrutInAmaprAmANyaprasaGgaH syAdatastAsAmapi prayojakatvamevetyAzayena samAdhatte-duHkhenetyAdi / tRtIyArthaH pratiyogitvam / muc- dhAtvartho nAzaH / svasamAnAdhikaraNaduHkhAsamAnakAlInArthakAtyantapadaM ca kriyAvizeSaNam / tathA ca duHkhapratiyogikAtyantanAzAzrayazcarati tiSThatItyarthaH / azarIramiti / vAveti sambodhanam santamAtmAnam / tathA ca tattvajJAnAdinA zarIrarahitamAtmAnaM priyApriye sukhaduHkhe na spRzata: - na sambadhnIta ityarthaH / AcAryAstu vAvasantamiti yaGluki siddham, chAndasatvAnnakArAgamazca / tathA ca zarIrarahitaM sat atizayena vasantaM uttarAvadhirAhityena vasantamiti yAvat / tena saMsAriNo'pi kSaNaM zarIrarAhityena sthitisambhave'pi na kSatirityAhuH / prayojakatvaparANyeveti etena tattvajJAnakAraNatAbodhakavedAntimatadUSaNAnAmapyasambhavo'tra mate sUcitaH / (8) duHkhadhvaMsa eva muktiriti prathamakalparUpasiddhAntamataM dRDhIkRtya duHkhaprAgabhAva eva muktiriti dvitIyakalpAkSiptaM prAbhAkaramataM nirAkartuM tadvyavasthApayati-yattviti / sAdhya: - nirvAhyaH / 1. athetyAdi dRzyanta ityantaH pATho mudritapustake nopalabhyate saralazceti TIkAyAmupekSito veditavyaH / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 cAhikaNTakApanayAdau pravRttidarzanAt / kSemarUpaJca sAdhanatvaM labdhaparirakSaNaM siddhasyottarakAlasattvanirvAhakatvam prAgabhAvasyApyuttarottarakAlasambandhaH pratiyogyutpAdavirodhinirvAhyaH / duHkhotpAdavirodhI ca duHkhabIjIbhUtAdharmanAzaheturAtmatattvajJAnameveti tatsAdhyatvaM duHkhaprAgabhAvasyeti prAbhAkArANAM matam / 215 (9) tadayuktam / nirvizeSitaduHkhaprAgabhAvasyApyuttarakAlasambaddhasya saMsAradazAsAdhAraNatayA svasamAnAdhikaraNaduHkhAsamAnakAlInaduHkhadhvaMsaviziSTa evAsau mokSarUpo vAcyaH / tAdRzazcAprasiddhaH muktasya duHkhAnutpattyA muktidazAyAM tatprAgabhAvAsattvAt / anAgatasyaiva prAgabhAvapratiyogitvAt / duHkhaM me mAbhUdityAdikAmanA ca uttarottarakAlasambandhaviziSTaduHkhAtyantAbhAvaviSayiNyeva, nityatve'pi tasya prAgabhAvavat sAdhyatvamakSatameva / duHkhaprAgabhAvAbhAvaviziSTaduHkhAtyantAbhAvo mokSaH, suSuptyAdidazAyAM vizeSaNAbhAvAt nAtiprasaGga iti tu suvacam / kSemeti / kSemasAmAnyasAdhanamidamiti jJAnaM pravRttijanakamiti bhAvaH / ahiH sarpastasyApanayanaM= tajjanyAriSTanivAraNam kaNTakApanayanaM = tadbahiHkaraNAdi ityarthaH / pravRttidarzanAditi / tathA ca prAyazcittAdipravRtteruddezyatvaM na hi duHkhadhvaMse sambhavati govadhAdisarpAdijanyaduHkhasya tadAnImanutpatteH / atyantAbhAvasya ca nityatvena svata eva sattAnirvAhAt na tatra puruSavyApAropayogaH evaJca duHkhaprAgabhAvasyaiva pravRttyuddezyatvamiti bhAvaH / pratiyogyutpAdo -duHkhotpAdastasya virodhinA tattvajJAnena nirvAhya:hyaH = sAdhyaH tatsAdhyatvaM tatprayojyottarakAlasambandhakatvam iti yAvat / (9) dUSayati-tadayuktamiti / anAgatasyaiveti / janiSyamANasyetyarthaH / prAgabhAvapratiyogitvAditi / anyathA tAdRzaprAgabhAvasya nityatvenAtyantAbhAvatvApattiH, ni:pratiyogikatvena cAbhAvatvAnupapattizca syAditi bhAvaH / nanvevaM tarhi duHkhaM me mAbhUditi kAmanAyA nirviSayatayA prekSAvatAM prAyazcittAdau pravRttirnotpadyetetyata Aha-duHkhaM me mAbhUditi / tasyeti / tasyAtyantAbhAvasya / atredaM vicAryate / nanu gaganAdAviva sadAtanAtyantAbhAve'pi kAlasambandhasya svata eva sambhavAt na tatra puruSavyApAropayoga iti kutastasya kSemasAdhyatvam ? prAgabhAvasya tu pratiyoginAzyatayA pratiyogyutpattestatra kAlasambandhAbhAvaprayojakatvena, pratiyogyutpattivirodhivyApArasya ca tatra kAlasambandhaprayojakatvaM nirapavAdamaveti cenna atyantAbhAve sAmAnyataH kAlasambandhitvasya svata eva sambhave'pi adhikaraNavizeSAvacchedyakAlasambandhitve puruSavyApAropayogasyAvazyakatvAt / na cedamaprAmANikam yathA ghaTAbhAvAdau tattadbhUtalAdyavacchedyakAlasambandhitvasya tattadbhUtalanirUpitadaizika sattvaprayojakaghaTAnayanavirodhivyApAraprayojyatvam, tAdRzakAlasambandhAbhAvasya ca ghaTAnayanaprayojyatvam tadvadihApi duHkhaM me mAbhUditi kAmanAyA duHkhAtyantAbhAve tattatsvAtmAvacchedyakAlasambandhasyaiva viSayatvena duHkhotpattivirodhivyApAraprayojyatvasyAvazyakatvAt, anyathA sarvadaiva bhUtale ghaTo nAstIti pratItiprasaGga iti // nanu tathApi AtyantikaM duHkhaM me mA bhUditi mokSaviSayakakAmanAyAH ko viSaya ityatrAhaduHkhaprAgabhAvAbhAvaviziSTeti / suSuptikAle tu duHkhaprAgabhAvasattvAdvizeSaNAbhAvAdviziSTaviraheNa nAtiprasaGga ityAha- suSuptIti / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 muktivAdaH (10) atha yathA dUrasthasaro'vagAhanAdisAdhyasya tadupAyapUrvakatvAdivizeSaNaviziSTasantApazAntyAdirUpaphalasya anAyAsasiddhavRttyAdito nirvAhe'pi vizeSya santApazAntyAdirUpaphalasya vRSTyAdito nirvAhapratisandhAne dUrasthasaro'vagAhanAdau tajjanyazrame balavadveSAnna pravRttiH, tathA duHkhanivRttimAtraphalasya laghUpAyato nirvAhapratisandhAnenAtyantikaduHkhanivRttirUpamokSArthitayA'pi bahutarazramAnuviddhayogAbhyAsAdau pravRttyanupapattiriti cenna / yathA sukhamAtrasya laghUpAyatvapratisandhAne'pi duHkhAsambhinnasukharUpasvargArthitayA bahuvittavyayAyAsasAdhyayAgAdAvapi pravartante duHkhAsambhinnatvarUpavizeSaNapuraskAreNa utkaTarAgasaMbhavAt bahuvittavyayAyAsAdau utkaTadveSAnudayAt, tathA''tyantikatvarUpavizeSaNapuraskAreNa utkaTarAgasyAnubhavikatayA tadviziSTaphalArthitayA bahutarazramA'nuviddhe'pi mokSopAye pravRttisambhavAt / upAdeyatAnavacchedakasaro'vagAhanapUrvakatvAdivizeSaNaviziSTasantApazAntyAdiphale rAgautkaTyavirahAt uktasthale saro'vagAhanAdau pravRtterayogAt / (11) kecittu du:khadhvaMsasya kAraNAntarAdeva sambhavena na tasya tattvajJAnajanyatvamityAlocya duHkhabIjaduritanAzasyaivAtyantikasya mokSarUpatAM svIkurvanti / tasyAtyantikatvaM svasamAnAdhikaraNaduritAsamAnakAlInatvameva / bhogajanye prAyazcittajanye ca duritanAze'tiprasaGgabhaGgAya tadvizeSaNopAdAnam / na (10) nanu -arke cenmadhu vindeta kimarthaM parvataM vrajet / iSTasyArthasya saMsiddhau ko vidvAn yatnamAcaret // iti nyAyena yatra vizeSyasya laghUpAyasAdhyatvaM viziSTasya ca gurUpAyasAdhyatvaM tatra bahvAyAsarUpopAye dveSodayenAlpAyAsasAdhye vizeSye eva pravRttidarzanAt bahvAyAsasAdhyAtyantikatvaviziSTaduHkhanivRttirUpe mokSe kathaM pravRttiriti Azayena dRSTAntapradarzanapUrvakamAkSipati-atheti / tadupAyeti / saro'vagAhanarUpo ya upAyaH sa pUrvo yasya tat saro'vagAhanapUrvakam tasya bhAva ityarthaH / yatra vizeSaNasyAnupAdeyatayA tadvato viziSTasyApi notkaTecchAviSayatA tatraiva tatprayojake bahvAyAsasAdhye upAye na pravRttiH yatra tu upAdeyavizeSaNaviziSTasyotkaTecchAviSayatA tatra tadviziSTasampAdakabahvAyAse'pi pravRttirbhavatyeveti nidarzanapradarzanapUrvakaM samAdhatte-yathetyAdi / duHkhAsambhinnatvarUpavizeSaNeti / upAdeyaduHkhAsambhinnatvavizeSaNaviziSTasya sukhasyotkaTarAgaviSayatvena yathA bahuvittavyayAyAsAdau notkaTadveSaH tathopAdeyA''tyantikatvarUpavizeSaNaviziSTasya duHkhanivRttirUpamokSasyotkaTarAgavattvena bahutarazramasAdhye mokSopAyabhUte yogAbhyAsAdAvutkaTadveSAsambhavAt pravRttirakSateti bhAvaH / upAdeyateti / upAdeyatAicchAyA aviSayIbhUto yo'bhAvastatpratiyogitA / dUrasthatayopAdeyatAnavacchedakIbhUtasaro'vagAhanapUrvaka tvavizeSaNaviziSTasantApazAntiphalake utkaTarAgAbhAvenoktasthale saro'vagAhanAdau pravRtterasambhavAt dRSTAntavaiSamyamiti bhAvaH / tattvajJAnajanya eva mokSa iti keSAJcinmatamAha-kecittviti / kAraNAntarAdeva-svottarotpannasvasamAnAdhikaraNavizeSaguNAdeva / tanmate''tyantikatvaM nirvakti-tasyeti / zaGkate-na ceti / tattaccharIrArambhakakarmaNAM svabhoganirvAhArthaM tattaccharIraprayojakAnAM tattaccharIrAvacchedyabhogopadhAyakAnAM vA karmaNAmityarthaH / ata eva tAdRzakarmaNAM bhoganAzyatvAdeva / sukhopAye ityAdi / anyathA tAdRzapravRttinivRttibhyAM kalpyayoH sukhaduHkhayoranupapatteH, adRSTarUpakAraNavirahAditi bhAvaH / tathA ca tattvajJAnajanyaduritanivRtterapi sva Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 217 ca taccharIrArambhakakarmaNAM tattvajJAnino'pi nAradAdayaH sukhopAye pravartante duHkhopAye ca nivartante, tathA ca tattvajJAnajanyaduritanivRttestAdRzaduritasamAnakAlInatayA noktarUpAtyantikatvaM nirvahatIti vAcyam / jAte'pi tattvajJAne bhogAdeva prArabdhazarIrakarmasu kSINeSveva tattvajJAnAntarAhitaduritanAzopagamAt tasyaivAtyantikatvena mokSarUpatvAt / na ca tAdRzakarmasu vidyamAneSveva tattvajJAnarUpanAzakabalAt kathaM netarakarmakSaya iti vaacym| caramatattvajJAna eva duritanAzakatAvacchedakajAtivizeSopagamAt / na ca tattvajJAnAdazeSaduritanAze'rthavazAdeva tasya svasamAnAdhikaraNaduritAsamAnakAlInatvarUpAtyantikatvanirvAha iti puruSAntarIyaduritasamAnakAlInaduritadhvaMsatvavanniruktaM muktitvamapi na tattvajJAnajanyatAvacchedakam, tattvajJAnanAzyatAvacchedakatayA ca na duriteSu jAtivizeSakalpanasambhava govadhAdijanyatAvacchedakajAtibhiH saGkaraprasaGgAt, avizeSitaduritanAzatve'pi na tattvajJAnajanyatAvacchedakatvasambhavaH bhogajanyAdiduritanAze vyabhicArAditi kathaM tAdRzyAmapi muktau tattvajJAnasya hetuteti vaacym| bhogAdighaTatisAmagrImantareNaiva tattvajJAnena duritanAzAt tatra taddhetutAyA Avazyakatve agatyA''tyantikatvaviziSTasyaiva taddharmasya tattvajJAnajanyatAvacchedakatvasiddheH / puruSAntarIyaduritAsamAnakAlInatvaviziSTasya duritanAzasya janyatAvacchedakatve mAnAbhAva eva bAdhakaH / (12) atha duritanAze'pi tattvajJAnasya hetutvamaprAmANikaM bhogAdeva sarvatrAdRSTanAzopagamAt anyathA "mAbhuktaM kSIyate karma" ityAdivacanavirodhaH syAt / na ca tattvajJAnena karmaNo'vinAze samAnAdhikaraNetaraduritasamAnakAlInatayoktarUpAtyantikatvavirahAnnAtyantikaduritanivRttirUpamokSa iti bhaavH| samAdhatte-jAte'pIti / prArabdhazarIrakarmakSayAnte tattvajJAnAntarAditarasakaladuritanivRttereva mokSarUpatvAnnAtyantikatvAnirvAha iti bhAvaH / caramatattvajJAna eveti / tathA cAdRSTanAzatvAvacchinnaM prati vijAtIyatattvajJAnatvena kAryakAraNabhAvAnna prArabdhakarmadazAyAM caramatattvajJAnaM vinetarakarmakSaya iti bhAvaH / syAdetat-yathA puruSAntarIyaduritAsamAnakAlInaduritanivRtterna muktitvaM tathA tattvajJAnAdazeSaduritanAzenArthatastasya svasamAnAdhikaraNaduritAsamAnakAlInarUpAtyantikatvanirvAhe'pi noktarUpamuktitvasya tattvajJAnajanyatAvacchedakatvam, evaM govadhAdijanyatAvacchedakajAtibhiH saGkarAt tattvajJAnAnniruktA nAzyatAvacchedikA duritanAzaniSThAtyantikatvAdivizeSitA jAtirapi kalpayitumazakyA, avizeSitaduritanAzatvamapi bhogAdijanyaduritanAze vyabhicArAt tattvajJAnajanyatAvacchedakaM naiva sambhavatIti kathamuktarUpamuktau tattvajJAnasya kAraNatetyabhiprAyeNAzaGkate-na ceti / saGkaraprasaGgAditi / prAyazcittanAzye govadhajanyAdRSTe tattvajJAnanAzyatAvacchedakajAterasattvena tattvajJAnanAzye brahmavadhajanyadRSTe govadhajanyatAvacchedakajAterasattvena parasparavyabhicArarUpo'tra saGkaro vivakSita iti dhyeyam / agatyA prakArAntareNa vyabhicAravAraNAsambhavena, tathA ca caramatattvajJAnAvyavahitottarajAyamAnasvasamAnAdhikaraNaduritAsamAnakAlInaduHkhanivRttau tAdRzatattvajJAnasya kAraNatvAnnoktasaGkavyabhicArAviti bhAvaH / AtyantikatvaviziSTasyaiveti / arthasamAjagrastasyApIti bhaavH| __ (12) syAdevamapi yadi duritanAze tattvajJAnasya kAraNatA syAttadeva neti yuktyA zaGkate-atheti / tattvajJAninAM pAparUpakAraNasattvAd duHkharUpakAryasyAvAryatvAtkathaM teSAM muktiH syAditi kathaM syAdityAdi granthazaGkAtAtparyam / katipayakAlottaramiti / kAlasyeyattayA parimAtumazakyatvena prAcInakarmopabhogArthaM yo Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 muktivAdaH tattvajJAninAmAtyantikaduHkhanivRttiH kathaM syAditi vAcyam / prAcInakarmaNAM bhogAdeva kSayeNa, vAsanAviraheNa niSiddhAnAcaraNAdinA'dRSTAntarAjananAt duHkhAnutpAdena katipayakAlottaraM AtyantikaduHkhavigamasambhavAt / ata eva tattvajJAnena karmaNAmavinAze duHkhasyA''vazyakatayA tattvajJAnopAye pravRttyanupapattirityapi samAhitam / na ca bhidyate hRdayagranthizchidyante sarvasaMzayAH / kSIyante cA'sya karmANi tasmin dRSTe parAvare // yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAt kurute'rjuna ! / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA // iti bahutaravAkyabodhitaM tattvajJAnasya karmanAzakatvaM duSpariharameveti vAcyam / mAbhuktamityAdivacanavirodhAnurodhena tattvajJAnaM kAyavyUhasampAdanadvArA jhaTiti sakalakarmabhogaM nirvAhya tAni nAzayatItyatraiva jJAnasya karmanAzakatAbodhakavAkyAnAM tAtparyopagamAt / yathAgnerindhananAze bhasmani ca paramparayaiva hetutA tathA jJAnasyApi karmavinAza ityetatsUcanAyaiva jJAnasyAgnitvena nirUpaNam / / (13) na ca mAbhuktamityAdivAkye karmapadaM lakSaNayaivAdRSTArthakamupagantavyam tasya kriyAyAmeva zakteriti lakSaNAyA Avazyakatve jJAnAdyanAzyAdRSTa eva sAstu, tata eva virodhabhaGge kimarthaM tattvajJAninAM sakalakarmabhogakalpanamiti vAcyam / adRSTe'pi karmapadasyAnAdiprayogapravAhadarzanAttatra sAmAnyarUpeNa yaH kAla AvazyakastadanantaramityarthaH / ata eveti / tattvajJAnasya vAsanAnAzadvArA'dRSTAnutpAdena muktAvapayogitAyA sattvenaivetyarthaH / asya samAhitamityatrAnvayaH / tattvajJAnasya sAkSAtkarmanAzakatAmAzaGate-na ceti / tasmin brahmaNi dRSTe sAkSAtkRte asya-paramAtmasAkSAtkAriNaH hRdayagranthiH=AtmazarIrayorabhedasaMskAra: bhidyate vinazyati / IzvarasAkSAtkAre jAte tatsAmagrIniyatasAmagrIjanyatayA jIvAtmasAkSAtkAro bhavatyevAtastadviparItagocarAtmazarIrAdyabhedasaMskAro nazyatIti hRdayam / sarvasaMzayAzchidyante iti / IzvarasAkSAtkAre sati yogajadharmabalena doSavirahAt nikhilapadArthanAM yathArtha eva sAkSAtkAro jAyate tataH saMzayo bhavituM naivArhati tasyaikakoTau bhramatvaniyamAt iti bhAvaH / karmANi saJcitAdRSTAni, kSIyante = nazyantItyarthaH / nAzakAntaraviraheNa paramAtmasAkSAtkAreNaivAdRSTanAza iti / etattrayaM karmakartRpratyayAntam AyuH paraM kSIyate itivat / yathAgnerindhanasaMyoge kAyavyUhAntaradvArA paramparayA tannAze bhasmani ca kAraNatA tathA tattvajJAnasyApi paramparayaiva karmanAzakatetyabhiprAyeNa samAdhatte-mAbhuktamityAdinA / tattvajJAnaM paramparayA karmanAzakamityAditAtparyaM na kevalamasmadAdInAM kintu agnipadena sUcitam ityAhayathA'gneriti / paramparayaiva hetuteti / agninA indhanArambhakAvayave'bhighAtaH tatasteSu kriyA tata ArambhakasaMyoganAzastato'vayavirUpendhananAza ityAdiparamparayetyarthaH / agnitvena nirUpaNam=tatsadRzatvena kathanam / (13) nanu adRSTe karmapadasyAzaktatvAllakSaNasya tadbodhasvIkArApekSayA viziSTAdRSTa eva sAGgIkriyatAmityAzayenAkSipati-na ceti / lakSaNAyA nirUDhalakSaNayAH / svArasikalakSaNAyA iti / AdhunikalakSaNAyA ityarthaH / ayuktatvAt asaGgatatvAt anyathA bahUnAM vidhiniSedhavAkyAnAM ekArthatvam Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 219 lakSaNAyAH zaktitulyatvAt kalpanAlAghavAnurodhena vizeSarUpeNa svArasikalakSaNAyA ayuktatvAt / na caitanmate karmaNAM bhogasyA''vazyakatayA abhuktakarmAprasiddhyA tAdRzavAkyasya yathAzrutArthaparatA na sambhavatIti vAcyam / atItatvasya ktapratyayena vivakSaNAt tatkSayApekSayA atIto yo bhogastadanupahitakarmaNi tatkSayapratiyogitvaniSedharUpayathAzrutArthe'prasiddhyanavakAzAt / yadyapi bhogo'nubhavavizeSaH tadviSayatvarUpaM bhuktatvaM na kutrApyadRSTe, tathApi bhogaviSayaphalopadhAnameva bhogakarmatvaM prakRte vivakSitam / sukhaM bhujyate itivatpuNyaM bhujyate ityAdiprayogadarzanAt tAdRzArthasyApi sarvaprasiddhatvAditi cenna / (14) kalpakoTizatairapi ityantena yathA bhAvanAkhyasaMskAra: kAlavazAdapi phalamanutpAdya nazyati tathA na karma ityeva labhyate, tathA ca jJAnAdapi karmaNo nAze na kazcidvirodhaH anyathA prAyazcittAdapi karmanAzena tAdRzavacanavirodhaparihArAsambhavAt prAyazcittasya pApAnAzakatve tatra pravRttyanupapattiH / na ca prAyazcittasyApi kAyavyUhAdhInajhaTitibhogasampAdanadvArA pApanAzakatvamiti tatra pravRttirupapadyata eveti bahukAlAvacchinnasvargAdibodhakAnAM vAkyAnAmalpakAlAvacchinnasvargAdibodhakatvaM syAditi bhAvaH / etanmate=bhogasya karmanAzakatAmate / tAdRzavAkyasya mAbhuktamityAdivAkyasya / yathAzrutArthaparatA bhogenaiva sAkSAtkarmaNo nAzakatA'nupabhuktakarmasthale prasiddhetyarthaH / tatkSayApekSayetyAdi / bhogaprayojyo yo vartamAnaH karmakSayaH tadapekSayeti bhAvaH / tAdRzabhogAnupahitatvaM tAdRzabhogajanakatve sati avyavahitapUrvatvaM yat tacchUnyatvam / tacca bhujyamAnabhokSyamANakarmasvapi, teSu vartamAnakSayapratiyogitvaM nAstIti bhAvaH / idamatra vicAryate-tatkSayetyatra tatpadena kiM bodhyate ? vartamAno'rtha iti cet tattAdRzazrutyAtmakaprayogAdhikaraNasamayavRttitvaM sAmAnyataH prayogAdhikaraNasamayavRttitvaM vA? Adye tAdRzazrutiprayogottarakAle tattvajJAnena karmaNAM nAze'pi tAdRzaprayogAdhikaraNakAlInakSayapratiyogitvAbhAvasattvena tAdRzArthAbAdhAt vivakSitArthAsiddheH / dvitIye tu sAmAnyataH prayogAdhikaraNatvasyaiva kAlamAtre sattvena tadvRttikSayApekSayA atItabhogopahitatvasyeva sakalakarmavRttitayA tatra tadanupahitatvAprasiddhaH / na ca tatkSayApekSayA atItabhogAnupahitatvaM kSayaviziSTAnyatvam, vaiziSTyaJca svAdhikaraNakAlavRttidhvaMsapratiyogivRttibhogopahitatvasambandheneti vAcyam / sarveSAM karmaNAM pratyekaM svottarakAlInakSayApekSayA'tItabhogopahitatvasyaiva sattve kSayaviziSTatayA tadasambhavAt iti cedatra navyAH-svanirUpakakSayaprayojakabhogopahitatvasambandhAvacchinnasvAbhAvavattvamevAtItabhogAnupahitatvam / svapadaM kSayapratiyogitvaparam / svAbhAvavattvaM ca svniruupkkssypryojkbhogaanuphittvsvruupobhysmbndhen| evaJca bhogaM prati tattvajJAnAdinA karmaNAM nAzasvIkAre tatpratiyogitvasya tAdRzabhogopahitatvasambandhAprasiddhyA tAdRzasambandhena tAdRzapratiyogitvAbhAvasya kevalAnvayitayA tAdRzabhAvasvarUpobhayasambandhena tatpratiyogitvasya tAdRzakarmaNi sattvAt bAdhApatteriti / (14) kalpakoTizatairapItyanenAbhuktakarmaNaH kAlamAtraprayojyanAzapratiyogitvaniSedha eva prApyate kAraNasAmAnyaprayojyanAzapratiyogitvaniSedhe kairapItyeva vaktavyaM syAdityabhiprAyeNa samAdhattekalpakoTizatairapItyAdi / tAdRzArthakaraNe doSamAha-anyatheti / anyathA kAraNAntarAdapi nAzyatAniSedhe ityarthaH / prAyazcittAnarthakyAditi / idamatra tAtparyam - mahApAtakAdijanya-narakarUpayAvaduHkhabhogavyaktInAmekakAlInotpattaye yadi prAyazcittaM kartavyam, tacca gomayabhakSaNAdito dinayApanAdighaTita Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 muktivAdaH vAcyam / duHkhavyaktInAM sAmye jhaTitibhogavilambabhogayoravizeSeNa prAyazcittAnarthakyAt / evaJcAvazyameva bhoktavyamityasyAvirodhAya jJAninAmapi sakalakarmabhogopagama ityapi na yuktam / kRtaprAyazcittAnAM karmaNAM bhogAbhAvAttatra karmapadasya vedabodhitanAzakAnAzyakarmaparatAyA AvazyakatvAt / tattvajJAnarUpanAzakasyApi vedabodhitatayA tena bhogaM vinaiva karmanAze kSativirahAt / (zaM )tattvajJAnasya sAkSAdadRSTanAzakatve kvacidbhogaH kvacicca tattvajJAnam ityananugamena vyabhicArAdbhogasyAdRSTanAzakAraNatA na sambhavatItyapi nAzaGkanIyam / bhogopahitAdRSTanAzatvasya bhogajanyatAvacchedakatayA vyabhicArAnavakAzAt, anyathA tavApi prAyazcittakIrtanAdijanyAdRSTanAze vyabhicArAt / (15) atha duritanAzasya sukhaduHkhAbhAvabhinnatayA tadrUpasya kathaM svataH prayojanatvamiti cet, na kathaJcit svataH prayojanatvam, kintu duHkhAbhAvanirvAhakatayA gauNaprayojanakatvameva / athaivaM mithyAdhIjanyavAsanAyA adRSTadvArA duHkhaprayojakatayA tannivRtterapi duHkhAbhAvanirvAhakatayA puruSArthatvena tasya eva kuto na mokSarUpatopeyata iti cenna / utpannatattvajJAnAnAM vAsanAnivRttAvapi yAvat prArabdhazarIrANAM karmaNAM nocchedastAvadapavargAnabhyupagamAt / 'tAvadevAsya ciraM yAvanna vimokSaH atha sampatsyate kaivalyena' iti zrutyApi prArabdhakarmavimokSaparyantaM jJAninaH kaivalyavilambabodhanAdi tyAhuH / (16) ekadaNDino vedAntinastu yadupAdhyanavacchinnasya brahmaNo vizuddharUpatA tAdRza upAdhivigama eva kaivalyam / tAdRzopAdhiravidyaiveti tannivRttireva tat / duHkhasyAntaHkaraNa dvAdazAdvAdirUpam tadA tatra kasyApi pravRttyanupapattyA prAyazcittavidhervaiphalyApattiH / yato na kazcit raGgaprAptyarthamarNave majjati / nanu kalpakoTItyAdinA karmamAtrasya bhogamAtranAzyatA'lAbhe'pi avazyamevetyAdeH karmamAtrasya bhogaviSayatvavidhAyakatvenArthato bhogaM vinA karmaNo'nAzyatvalAbhAdvirodha ityata Aha-evaJceti / prAyazcittapravRttyanyathAnupapattau cetyarthaH / vedabodhitaM nAzakatvaJca karmanAzakatvena vedapratipAdyatvam, tacca kSIyante cAsya karmANi ityAdirUpam / bhogasya tu nAzakatvena vedabodhyatvaM nAsti / tadrUpasya duritanAzarUpasya / / (15) zaGkate-athaivamiti / evaM gauNaprayojanasya muktitve / tAvadeveti / asya-utpannatattvajJAnasya / vimokSaH karmanAzaH ciraM vilambaH kaivalyaprAgabhAva ityarthaH / atha prArabdhakarmanAzAnantaramityarthaH / AharityasvarasasacanAya. tadabIjaJca gauNaprayojane maktitvasyAnabhavavirodhAta 'tadatyantavimokSo'pavarga' iti nyAyasUtrAdivirodhAcca, tacchabdena duHkhasyaiva prakrAntatvena parAmarzAd iti / (16) vedAntimatamutthApayati-ekadaNDina' ityAdinA / brahmaNo'vizuddharUpatA kAmacAritvAdyabhimAnarUpamAlinyarAhityam / upAdhiriti / vedAntimate avidyApariNAmavizeSo'ntaHkaraNaM tadavacchinnAtmaiva jIva ityucyate zubhrasphaTikasya japAkusumasAnnidhyena lauhityamiva kartRtvAdidharmarahite'pyAtmani antaHkaraNasambandhAdeva kartRtvabhoktRtva pratItiH / tannivRttiravidyAdhvaMsaH / tatkaivalyaM 1. zikhAsUtrayuktatvAyuktatvAbhyAmekadaNDitridaNDimatayorbhedaH iti kecit / 2. ata eva upAdhizabdaH-upa-samIpavartini svadharma-lauhityAdikaM AdadhAti Aropayati iti japAkusumAntaHkaraNAdikaM bodhayati / Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 221 vizeSabuddhidharmatayA tasyAzca svajanakAvidyAnAzanAzyatayA'vidyAnivRtteH svataHprayojanatvavirahe'pi duHkhanivRttinidAnatayA gauNaprayojanatvaM durapavAdameva avidyA ca padArthAntaramajanyamapi vinAzapratiyogi, tannAzakaM ca brahmasaMvedanam / na cAvidyArUpAvaraNasattve brahmasaMvedanameva durghaTamiti vAcyam / brahmasaMvedanaM hi brahmAkArAntaHkaraNavRttiH vRttyAkhyo'ntaHkaraNapariNAma eva viSayAvaraNabhUtAvidyAnivRttiphalakaH / taduktam buddhivRtticidAbhAsau dvAvapi vyApnuto ghaTam / tatrAjJAnaM dhiyA nazyedAbhAsAt tu ghaTa: sphuret // evaJcAvidyAyA antaHkaraNavRttau na virodhitA api tu viSayasphUrtAveva / (17) sphUrtizca prakaTatA sA ca bhaTTAnAmiva padArthAntarameveti / na ca brahmaNo'ntaHkaraNavRttiviSayatve brahmaNaH svaprakAzacaitanyarUpatAsiddhAntavirodhaH svenaiva prakAzo'vagAhanaM yasyeti vyutpattyA svamAtraviSayasyaiva svaprakAzazabdArthatvAditi vAcyam / yasya svata eva sphUrtistasyaiva svaprakAzatvAt / jaDAtmakasya prapaJcasya sphUtirna svata eva, kintu phalAt / vRttivyApyaviSaye citpratibimba eva pAribhASikaM phalam / taduktam sa eva mokSaH / taduktam-avidyAstamayo mokSaH sA ca bandha udAhRtaH / iti / duHkhasyeti / ekadaNDimatasiddhamanobuddhyahaGkAracittAkhyacaturvidhAntaHkaraNamadhye nizcayavRttikabuddhyantaHkaraNadharmatayA tanmate duHkhAdermanogatatvAt nAtmaguNatvam, Atmano nirdharmatvAt "kAmaH saGkalpo vicikitsA zraddhA'zraddhA dhRtiradhRtiIrdhI retat sarvaM mana eveti" zruteH / nanvavidyAyA vidyetarapadArthatve ghaTAdinivRttirapi mokSaH syAd ata Aha-avidyeti / sadasadbhyAmanirvacanIyaM triguNAtmakaM vicitraprapaJcabhAsakamavidyAbhidhaM padArthAntaraM prapaJcabhAnAnyathA'nupapattyA kalpanIyamityarthaH / taditi / tamonAzaka Aloka iva avidyAnAzakaM brahmasaMvadenamiti bhAvaH / brahmasphUtireva brahmasaMvedanamityAzayenAzaGkate-na ceti / brahmasaMvedanaM hIti / tathA cAvidyAyAH sphUrtipratibandhakatvam, na tvantaHkaraNavRttipratibandhakatvamiti bhAvaH / buddhivRttItyAdi / buddhirantaHkaraNavizeSaH tasya vRttiviSayAkAra: pariNAmaH / cidAbhAsaH=pratibimbitacaitanyam / dvAvapImau ghaTaM vyApnutaH smbndhniitH| tatra ghaTAdAvAvaraNIbhUtamajJAnaM ghaTo nAstItyAkArakaM dhiyA'ntaHkaraNavRttyA nazyet / tattanniSThAjJAnanAzaM prati tattadviSayAkArAntaHkaraNavRtteH kAraNatvAt / AbhAsAt=pratibimbitacitsambandhAt sphuret AvaraNAbhAvena svAkArAvacchinnacidabhedena prakAzetetyarthaH / tathA caitanmate citenityatve'pi tatsphUrterAvaraNanAzaprayojyatayA tannAze ghaTaH sphuratIti, tadanAze ca ghaTo na sphuratItyAdivyavahAropapattiriti tAtparyam / (17) padArthAntarameveti / anyathA viSaye citsambandhasya sphUrtipadArthatayA tasya citsvarUpatve cito nityatvena sadaiva sphUrtiH syAt, viSayasvarUpatve ca viSayakAle sadA sphUrtyApattirdurvArA syAd ityarthaH / antaHkaraNavRttiviSayatve= antaHkaraNavRttinirUpakaviSayatve / svenetyatra tRtIyArtho nirUpakatvam, avagAhanaJca viSayatvam, yasyeti SaSThyarthaH karmatvam / tathA ca svamAtranirUpakaM brahmaniSThaM viSayatvamiti vyutpattyA svamAtraviSayatvasya prakAzazabdArthatvAditi bhAvaH / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 muktivAdaH mohAtIto vizuddho munibhirabhihito mohasaGkrAntamUrtiH / sAkSI svAnte tadutthe pratiphalitavapurgIyate'sau pramAtA // vRttyArUDhaH pramANaM phalamapi dhiSaNAvRttisaMvyAptacaityo / pAdhirmohotthazabdapramukhaviSayagaH syAtprameyaH parAtmA // iti / brahmaNazca sphUrtiH svata eva, na tu cidAbhAsAt, caitanyavastuni caitanyapratibimbAsambhavAt / (18) etena brahmasaMvedanaM brahmajJAnam, evaM ca svaviSayajJAnarUpaM brahmaiva tatheti nityatayA saMsAradazAyAmapi tatsattvenAvidyAnivRttiprasaGga iti parAstam / antaHkaraNavRttirUpabrahmasaMvedanasyaivAvidyAnivartakatayA brahmAkAravRtteH saMsAradazAyAmasattvenAvidyAnivRttiprasaGgAprasakteH / / (19) tridiNDanastu-AnandamayaparamAtmani jIvAtmano layo mokSaH / paramAtmajIvAtmanorabhede'pi upAdhivizeSaviziSTasyAtmano jIvatayA tasyaivopAdhika: paramAtmabheda iti bhedakopAdhiviraha eva jIvasya paramAtmani yathA ghaTAkAzasya ghaTavigama eva zuddhAkAzasya layaH, liGgazarIrAvacchinnasyaivAtmano jIvabhAva iti liGgazarIranAza eva paryavasito mokSaH / liGgazarIraM ca sthUlazarIrabIjabhUtamahadahaGkAratanmAtrAkhyabhUtasUkSmaikAdazendriyasamudAyaH / tadviziSTasyaivAtmano duHkhAdimattayA vizeSaNIbhUtaliGgazarIrasyaiva nAze svaprakAzazabdasya svasmAt prakAzo viSayatvaM yasyeti vyutpattyA svamAtraprayojyaviSayatAkArthatvAt nAnupapattirityAzayena samAdhatte-yasyeti / dravyacAkSuSaM prati saMyogenAlokasya hetutve'pi AlokasyAlokAdeva cAkSuSajJAnavat brahmaNaH sphUtirbrahmaNa eva bhavatIti bhAvaH / ghaTAdInAM tu na svaprakAzatvamityAha-jaDAtmaketi / vRttivyApyaviSaye'ntaHkaraNavRttyavacchinnaviSaye / citpratibimba eva pratibimbitacaitanyamevetyarthaH / tatra pramANamAha-taduktamiti / zArIrakAcAryeNeti zeSaH / mohAtIta iti / sarvatra parAtmeti vizeSyam / mohenAvidyayA'tItaH zUnyaH san parAtmA vizuddho'bhihitaH brahmeti kathitaH / mohe'jJAne saGkrAntA mUrtiH svarUpaM yasya sa tAdRzassan sAkSI sarvaprapaJcabhAsaka IzvaraH / tadutthe mohotthe svAnte'ntaHkaraNe pratiphalitavapuH saGkrAntasvarUpaH antaHkaraNAvacchinna iti yAvat / evambhUtaH parAtmA pramAteti gIyate / sa eva ca jIva: vRttyA'ntaHkaraNapariNAmena rUDhaH avacchinnazcet pramANaM gIyate / dhiSaNAvRttisaMvyApte buddhivRttiparicchinnaviSaye caityopAdhiH citpratibimbaM yasya sa tAdRzaviSayAvacchinna iti yAvat phalaM pramitiriti / vRttiM vinA'jJAnajanyaghaTAdizabdaparicchinnastu prameya iti parAtmA gIyate ityarthaH / pratibimbAsambhavAt, vastunaH pratibimbasya bhinnavastunyeva sambhavAt iti bhAvaH / (18) etena-brahma-saMvedanasyAntaHkaraNavRttitvArthakatvena // (19) tridaNDinastviti / mAyAvazAd brahmaiva pariNamati iti zAGkarIyAstridaNDinaH / Anandamaya AnandAtmaka ityarthaH / pracurArthe mayaDityapi kecit / tasyaiveti jIvasyaiva, SaSThyarthaH pratiyogitvam / aupAdhika: liGgazarIrarUpopAdhivaiziSTyAvacchinnapratiyogitAkaH paramAtmabheda:=paramAtmani bheda ityarthaH / syAdetat-liGgazarIraviziSTAtmano jIvatve'pi tasya nityatvena kuto laya ityata AhabhedakopAdhiviraha iti / upAdhinAza eva jIvasya paramAtmani ghaTApagame tadAkAzasya zuddhAkAza iva laya Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 duHkhAdikaM notpattumarhati / vizeSaNamatrAvacchedakatvAkhyasambandhavizeSavat AzrayAntarbhUtaM, tanmAtraM vA AzrayaH sarvathaiva tasya duHkhahetutvAt / evaM ca tadvigamasya duHkhanivRttihetutayA puruSArthatvamakSatameveti / evamapi mAyAdhInasya prapaJcasya mAyAnivRttyaiva nivRttermAyAnivRttermokSadazAyAmAvazyakatvam / avidyaiva mAyAtvenaitanmate paribhASiteti phalato na vizeSaH / 223 (20) atra nyAyavidaH - avidyA na padArthAntaram mAnAbhAvAt, kintvadRSTameva tattvajJAnarUpavidyAvirodhitayA'vidyetyucyate / adRSTavyaktInAM sAditve'pi tatpravAhasyAnAditayA avidyAyA anAditApravAdaH tathA ca tannivRttistadadhInaduHkhanivRttirvA mokSa iti niSpratyUhameva / ityanvayaH / nanvetanmate ka upAdhiravidyA cedekadaNDimatAbheda ityata Aha- liGgazarIrAvacchinnasyeti / etanmate upAdhirvastubhUta eva ayaM ghaTa ityAdivyavahAraM prati avidyApariNAmasya viSayasyaiva kAraNatvAt / pUrvamate tu upAdhirna vAstavo'vAstavatvaM ca sarvakAlavRttyabhAvapratiyogitve sati tattvena pratIyamAnatvam / tathA ca tAdRzavyavahAraM prati na viSayasya kAraNatvaM tasyAsattvAt, kintu tattadAkArAnAdisaMskArasyeti mtvaimtym| sthUlazarIrabIjabhUtaM =sthUlazarIrAdhiSThAnakAraNam / nyAyamate Atmaiva zarIrAdhiSThAnam, etanmate tu liGgazarIrAvacchinna Atmeti vizeSaH / mahaditi / tanmAtrAkhyA zabdasparzarUparasagandhAH / bhUtAni AkAzavAyvagnijalapRthivyaH / sUkSmANi ekAdazendriyANi zrotratvakcakSUrasanaghrANavAkpANipAdapAyUpasthamanAMsi / nAze iti / sukhaduHkhAdikaM prati liGgadehaviziSTasya hetutayA tannAze duHkhAdikaM zuddhAtmani naivotpadyate karNazaSkulIvigame zuddhAkAze zrAvaNapratyakSamivetyarthaH / (nyAyamate zarIrAtmanorvijAtIyasaMyogavat duHkhAdyutpattiprayojakasUkSmazarIrAtmanoravacchedakatAkhyaH kazcitasambandhavizeSo vedAntimate'GgIkriyate) tadvat tadviziSTamityarthaH / AzrayAntarbhUtaM duHkhAderAzrayaikadezo viziSTasyAdhikaraNatve vizeSaNamapi tAdRzasambandhAdhikaraNamiti bhAvaH / nanu dvayorapi duHkhAzrayatve " etatsarvaM mana eveti" zrutivirodho gauravaJca syAdata Aha-tanmAtraM veti / liGgazarIramAtraM vetyarthaH / sarvathaivAzrayatvenAzrayAntarbhUtatvena cetyarthaH / evaJca duHkhaM prati liGgazarIrasya kAraNatvAdeva, liGgazarIrarUpopAdhivigamasya duHkhadhvaMsahetutatayA puruSArthatvaM puruSapravRttyuddezyatvamakSatamevetyarthaH / matadvaye'vizeSaM darzayati - evamapIti / liGgazarIrasya duHkha nivRttihetutve'pi / Avazyakatvamiti / tathA ca brahmasaMvedanajanyamAyAnivRttyaiva prapaJcanivRttiriti bhAvaH / etena sUkSmazarIranivRttyA duHkhanivRttAvapi tatkAraNamAyAsattvA'nivRttyA kathaM mokSa ? iti parAstam / (20) mAnAbhAvAt = pratyakSAdipramANavirahAdityarthaH / indriyasannikarSarUpakAraNAbhAvAnna pratyakSam, kenApi cakSuSA'viSayIkRtatvAt / nApi jagat mAyopAdanakaM mithyAtvAdaindrajAlikaghaTAdivadityanumAnam pramANaM, mithyAtva' syaivAsiddheH / na ca "ekamevAdvitIyaM, neha nAnAsti kiJcana' ityAdaya AgamA evAtra pramANam teSAmIzvarasya svasajAtIyavijAtIyarAhityaparatvAt / evaM tarhyavidyAzabdasya anAdiH prayogo vyarthaH syAdata Aha- kintviti / vidyAyAstattvajJAnasyotpattau duradRSTasya pratibandhakatvena vidyAvirodhitArthakatayA'vidyApadaM vyAcaSTe - vidyAvirodhitayeti / 1. nanu jaganmithyA brahmAtiriktatvAdityanumAnena mithyAtvasiddheH kathaM nAnumAnaM pramANamiti cennAprayojakatvAdanyathA jagat sat kAlaniSThAbhAvapratiyogitve sati brahmAtiriktatvAd ityanumAnamRtatvameva kinna bodhayet ? / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (21) yattvavidyAnivRttyA buddhyAdinivRttau taddharmasya du:khasya nivRttiriti tadapi na yuktipathamArohati buddheH sukhaduHkhAdyAzrayatve tasyA vinAze mAnAbhAvAt / na ca duHkhAtyantocchedAnurodhAttannAzopagamaH, tatsattve'pyadRSTocchedAdeva duHkhapravAhavicchedasambhavAt / na cAzrayanAzaM vinA azeSAdRSTanAza evAnupapannaH, Azrayasattve'pi samAnAdhikaraNatattvajJAnAdevAzeSAdRSTanAzasambhavAt / bhavanmate'pyavidyAnAze taddhetutAyA AvazyakatvAt / punaradRSTAnutpattizca vAsanAdivirahAd yoginAM buddhyAdisattve'pyadRSTotpattyA bhavanmate'pyadRSTasya vAsanAhetukatvAt / 224 (22) athAvidyAyA padArthAntaratve cedvizeSastadA mAbhUttasyAstathAtvam / adRSTaM mithyAjJAnAhita vAsanaiva vA bhavatvavidyA / tattvajJAnantvadRSTanAze na sAkSAddheturapi tu buddhinAza eva / buddherjJAnAdyAzrayatayA tattvajJAnasyAzrayatArUpasAkSAtsambandhasya nAzakatAvacchedakatayA lAghavAd adRSTe sAmAnAdhikaraNyarUpaparamparAsambandhenaiva tattvajJAnasattvAt tasya tannAzakatve nAzakatAvacchedakaprattyAsattigauravAt / na ca pratiyoginiSThapratyAsattyA jJAnasyAdRSTanAzakatvopagama eva gauravAt nAzAdhikaraNaniSThasAkSAtsambandhenaiva tasya tannAzaM prati hetutvamupagantavyamiti vAcyam / tathA sati niyAmakAbhAvenAtiprasaGgApAtAt / evaM vAsanAnAze tattvajJAnasya pRthakkAraNatAkalpanenApi nyAyamate gauravam tannAzAdevAdRSTanAzavat vAsanAnAzopapattestattvajJAnasya pRthakkAraNatAnupagamAt / adRSTAdinAze ca buddhivinAzasya kAraNatAyA nAdhikyam AzrayanAzasyAzritanAzaM prati klRptakAraNatayaivopapatteH / tathA ca tajjIvopAdhivigamo'pavarga ityetadevocitamiti cenna / (23) buddhitattvasyAnAditve vinAzAnupapatteH, bhAvanAze janyatvena pratiyogino hetutvAt / sAditve ca buddhidharmAdRSTapravAhasyApi sAditayA prathamamadRSTavaicitryaM bhogAdikAryavaicitryaJca na syAt / na cAdRSTajanakakRtivaicitryam prathamataH kRtivaicitryaprayojakasyaiva durlabhatvAt / tasmAdadRSTasamavAyino (21) AzrayavinAzenAzritanAza iti matenAzaGkya samAdhatte - yattvityAdinA / vAsanAhetukatvAd iti / tathA cAvidyAnAzaM prati tattvajJAnasya hetutvamupetya paramparayA duHkhanivRttikalpanAmapekSya sAkSAttattvajJAnasya dharmAdharmarUpAdRSTanAzamprati hetutvakalpanamucitamiti bhAvaH / (22) zaGkate atheti / tathAtvaM-padArthAntaratvam avidyAyA mAbhUdityanvayaH / adRSTasya vidyAvirodhitvaM kathamataH kalpAntaramAha - mithyAjJAneti / tadabhAvavati tatprakArakatvarUpamithyAjJAnajanyavAsanAyA vidyayA tadvati tatprakArakatvarUpayA virodhaH sulabhaH, adRSTasya tu vidyAsattve'pi sattvAnna virodha iti bhAvaH / na sAkSAddheturiti / na sAkSAtsambandhena heturityarthaH / tasya=tattvajJAnasya, tannAzakatve'dRSTanAzakatve / na ceti / pratiyogitAsambandhenAdRSTanAzatvAvacchinnamprati tattvajJAnatvena kAraNatAyAM gauravAdAzrayatAsambandhenAdRSTanAzamprati tattvajJAnatvena kAraNatva eva lAghavAditi bhAvaH / niyAmakAbhAveneti / kutracinnAzapratiyogitvaM kutracinnetyasya prayojakAbhAvena sukhAdAvapi tAdRzanAzapratiyogitvaprasaGgAt ityarthaH / (23) bhAvanAza iti / prAgabhAve vyabhicAranirAsAya bhAvapadam / janyatveneti / anyathA'smanmate gaganAdau tvanmate ca brahmaNi vyabhicAraH syAt / sAditve ca = svasamAnajAtIyAsamAnakAlInaprAgabhAvapratiyogitve ca / vilakSaNabhogajanakatAvacchedakAdRSTatvavattvam vaicitryam / AzrayAbhAvenAdRSTasyAbhAvAdbhogAdikAryavailakSaNyaM ca na bhavedityarthaH / durlabhatvAditi / Adau buddhirUpA Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 225 nityatvameva anAdivicitrAdRSTapravAhAt puMsAM bhogavaicitryamiti / (24) etena mUlaprakRtipariNAmavizeSo buddhirmahadAkhyaH tatraivAdRSTaM kRtyAdikaJca / puruSAstu kUTasthacaitanyarUpAH / janyadharmAnAzrayatvaM kauTasthyam / buddhidharmAH kRtyAdayo buddhipariNAmavizeSeNAhaGkAreNapuMsyAropyante / taduktam ahaGkAravimUDhAtmA kartAhamiti manyate / iti / buddhyupayoga eva puruSANAM bandhaH buddherlayena tadanaparAga eva teSAmapavarga iti sAGkhyamatamapAstam / buddheruktAnAditvasAditvarUpavikalpakavalitatvAt / taduktamAcAryaiHanyathA'napavargaH syAdasaMsAro'thavA punaH / iti / asaMsAra: saMsArAvaicitryam / zrayAbhAvAtkRtivaicitryaM kathaM syAditi bhAvaH / (24) etena sAGkhyamatamapAstamityanvayaH / tanmate triguNAtmikA'cetanA prakRtireva sattvAdiguNavaiSamyapariNAmadvArA svasminkAraNarUpeNAvasthitamidaM vicitraM jagat kUrma iva kUrmAGgAni AviSkaroti kAryakAraNayorabhedAt saiva sRSTiH / yadA tu vilomapariNAmena svasvakAraNakrameNa svasmin vilApayati sa kAlaH pralaya ityucyate / AvirbhAvatirobhAvAvevotpAdavinAzau / sRSTikramastUkta IzvarakRSNena prakRtermahAMstato'haGkArastasmAd gaNazca SoDaSakaH / tasmAdapi SoDaSakAtpaJcabhyaH paJca bhUtAni // mahAniti buddhiparyAyaH / ekAdazendriyANi paJca tanmAtrANi ca SoDaSako gaNaH / paJcabhyaH tanmAtrebhyaH paJcabhUtAni pRthivyAdIni manuSyapazuvRkSAdayo pRthivIvikArAH / puruSAstu na kasyApi prakRtayo vikRtayo vA pratizarIraM bhinnAzcaitanyarUpAH prakRterjaDatvena cetano'haGkaromIti caitanyAbhimAnAnyathAnupapattyA kalpyanta iti / adRSTaM dharmAdharmI / tatra dharmo'bhyudayani:zreyasaheturadharmo narakAdihetuH / kRtyAdikamityAdipadena sukhAdiparigrahaH / kUTastho'vikArI / tadeva vivRNoti-janyadharmeti / ahaGkAreNeti / indriyAlocite'bhimate ca viSaye'hamadhikRto'tra zaktazca nAnyaH, madarthA evAmI viSayA ityabhimAnena mayedaM kartavyamiti buddhivyApArahetunA cetano'haM karomIti pratItau caitanyAMze prakAratayA kRtyAdayo buddhidharmA bhramaviSayA bhavantItyarthaH / iti sAGkhyamatamiti / ayamabhiprAyaH / tanmate vatsavivRddhaye pravRttAni dugdhAnIvAcetanApi buddhiH puruSabhogadarzanAya pravRttA nartakIva vicitravilAsaM tanmAtrAdikaM sukhAdikaM ca prakAzayati, sukhAdayazca puruSe'haGkAreNAropyante jayaparAjayAviva svAminIti / vikalpakavalitatvAt anAditvasAditvarUpakalpadvayoktadoSaprasaGgAditi bhAvaH / anapavargaH syAtprakRtipuruSonityatvena taduparAgasyApi nityatayA'nityatvaprayojakAbhAvAnmokSAbhAvaH syAdityarthaH / athavA buddheH sAditve prathamaM buddhyutpAdakAbhAvAtsaMsAravaicitryAnupapattiriti bhAvaH / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktivAdaH (25) bhaTTAstu nityasukhasAkSAtkAro'pavargaH / na ca nityasukhamaprAmANikam 'AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe pratiSThitam' ityAdirUpa (bahutara) pramANasambhavAt / Anandamiti chAndasaM napuMsakam, brahmaNo rUpamAtmano dharmaH, mokSe=mokSasamaye pratiSThitaM - sAkSAtkRtamityarthaH / etAdRzapramANena mokSakAlInasAkSAtkAraviSayasukhasiddhau lAghavena tasyotpAdavinAzAbhAvasiddhau nityatAyAM paryavasAnAt / 226 (26) kecittu 'nityaM vijJAnamAnandaM brahma' iti zrutiH AnandaviziSTasyAtmano nityatAM bodhayati viziSTAnvayaparatAyA autsargikatayA asati bAdhake tyAgAyogAditi vizeSaNasyAnandasya nityatve saiva pramANamityAhuH / (27) taccintyam / tathA sati tato nityajJAnasyApi siddhiprasaGgAt / na ca mImAMsakAnAM tadanumataM, vedAntinAmeva yathAzrutatAdRzazrutibalAt jJAnasukhAtmakasya paramAtmanaH siddhiH / teSAJca tadekavAkyatayA AnandaM brahmaNo rUpamityasya sukhaM brahmaNaH svarUpamityarthaH / mokSe pratiSThitamityasya ca saptamyA janakatArthakatayA bhaviSyatItyadhyAhAreNa vA avidyAnivRttirUpamokSajanakasAkSAtkAraviSaya ityarthaH / (25) bhaTTamataM dUSayitumupanyasyati bhaTTAstviti / AnandaM brahmaNo vidvAnna bibheti kadAcanetyAdi pramANAnurodhena bahutarapadam / chAndasamiti / chandasi bahulamityanuzAsanAnnapuMsakatvaM yuktamityarthaH / lAghavena tasya nityatve utpAdavinAzasAmagryakalpanaprayuktalAghavenetyarthaH / (26) kecitviti / mImAMsakA ityarthaH / autsargikatayeti / taadRshvaakyghttitsaamaanysaamgriilbhytyaa| asati bAdhake viziSTAnvayo'tyAjyaH, sati tu bAdhake ajo nityaH zAzvato'yamityAdau zarIre janmarAhityabAdhenAtmanyeva tadanvayAt tattyAga iti bhAvaH / (27) tathA sati viziSTAnvayA - parityAge sati / na ceti / tathA ca mImAMsakairIzvarAnaGgIkArAdviziSTAnvayAparityAge nityajJAnavato Izvarasya siddhisteSAmanabhimatApyApatetetyarthaH / I zaGkate-atheti / vAkyabhedabhiyeti / vibhinnamukhyavizeSyatAzAlibodhajanakatvaM vAkyabhedaH / tathA ca ghaTapaTau na sta ityatra pratyekaM bhUtalaM ghaTAbhAvavatpaTAbhAvavacceti nAnAvizeSyakabodhAGgIkAre bhUtalaM ghaTavaditinizcayakAle tAdRzapratItyanupapatteH tAdRzapratItyanantaraM ca bhUtalaM ghaTapaTobhayAbhAvavanna veti saMzayAnudayAnupapattezceti bhiyetyarthaH / avyAsajyavRtti iti / sukhaduHkhAnyataratvarUpam / tatsambhavAt= tAdRzAnyataratvadharmAvacchinnAbhAvapratipAdanasambhavAd ityarthaH / vAcakapadAbhAvena lakSaNayaiva tAdRzabodhaH svIkartavyaH, sa cAsambhavI 'priyApriya' iti vAkye lakSaNA'svIkArAt pratyekaM lakSaNAGgIkAre'parapadavaiyarthyApatteriti tAtparyam / nanu citragurityAdau yathA gozabdo gosvAmini lakSakaH citrapadaM tu tAtparyagrAhakamitISyate tathA'trApi syAdata Aha- tAvatApIti / ayogyatvasya = bAdhavirahAbhAvasyAparihAryatvAttatra sukhasattvenAnyataratvAvacchinnAbhAvo bAdhita iti bhAvaH / yata iti / 'priyApriye na spRzata ' ityasya priyApriyayorabhAvabodhane AkhyAtasya svArthasaGkhyAnvayisamAnavacanakatvaniyamAt abhAvasyaikyAddvivacanAnupapattiH AkhyAtArthasaGkhyAyA AkhyAtArthavizeSya evAnvayAt iti bhAvaH / tadanuyogiketi / anuyogitvaM=karmatvaM spRzadhAtvartha: sambandhaH pratiyogitvaM cAtra kartRtvaM jJeyam / spRzadhAtoH sattArthakatA zaGkate-na ceti / pratiyogimati vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvAnabhyupagantRnaye tAdRzaniyame Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 227 (28) atha 'azarIraM vA vasantaM priyApriye na spRzata' ityAdizrutivirodhAt muktasya sukhasambandhasvIkArAsambhavaH / na ca tatra vAkyabhedabhiyA pratyekaniSedhaparatA na svIkriyate, api tu ubhayAbhAvaparataiva, tathA ca sukhasattve'pi duHkhAbhAvAt ubhayAbhAvasattvena na virodhaH / avyAsajyavRttyanugatarUpAvacchinnAbhAvaparatayA vAkyabhedaparihAra upAyakArAnumato na sAdhIyAn, priyApriyayorekapadena pratipAdana eva tatsambhavAt, tAvatApi ayogyatvasyAparihArAcca / duHkhAbhAvAdubhayAbhAvaH sukhAbhAvAdveti vinigamanAviraho nAzaGkanIyaH "duHkhenAtyantaM vimuktazcarati' ityAdizrutibalAt duHkhAbhAvasya prAmANikatvAt tasyaivobhayAbhAvaprayojakatvAditi vAcyam / yataH 'priyApriye na spRzata' ityanena priyApriyayorabhAvo na pratyAyyate, api tu tadubhayAnuyogikamuktAtmakarmakasparzakartRtvAbhAva eva / tatkarmasparzakartatvaM ca tadanayogikasambandhapratiyogitvama, priye sakhe tAdRzasambandhapratiyogitAsattve ca ubhayatvAvacchinne'pi tatra tadabhAvabAdhaH pratiyogimati vyAsajyavRttidharmAvacchinnAbhAvAnabhyupagamAt / na ca spRzadhAturatra sattArthakaH, tathA ca ghaTapaTau na sta ityatra yathA ghaTapaTobhayAbhAve'stitvaM pratIyate tathA prakRte'pi sukhaduHkhobhayAbhAve'stitvaM pratIyate iti vAcyam / tathA sati dhAtorakarmakatayA zarIramiti dvitiiyaanuppttiH| anuyogini saptamI vinA prAtipadikArthAbhAvapratyAyanAyogAcceti cenna / (29) mokSasukhabodhakAnandamityAdizrutivirodhabhayena muktAtmani vidyamAne'pi sukhe tadavRttitAnavacchedakobhayatvAvacchinne muktAtmaniSThasambandhapratiyogitvAbhAvopagamAt / eka eva gacchati na tu dvAvityAdi vyavahArAt pratiyogyadhikaraNe vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvasyAvazyakatvAcca / athavA na spRzata ityasya utpattirUpasambandhapratiyogitvAbhAvo'rthaH / na ca dhAtorutpattirUpasambandhArthakatve janyAdivadakarmakatA syAditi vAcyam / AdyakSaNAnuyogikasambandhArthakatayA janiprabhRtInAmakarmakatvAt, atrAdyakSaNAvacchinnasambandhasya dhAtvarthatayA tadanuyogitayA AtmanaH karmatAsambhavAt / athavA priyapadaM ghaTamAtravati gRhe ghaTapaTau na sta iti pratItyanupapattiH tAdRzagRhavRttitvasya ghaTe sattvenobhayatvAvacchedena tadabhAvAsattvAt, ato gRhavRttirghaTapaTobhayAbhAva iti tAdRzapratItibodhyArtho vAcyaH, tathA cAbhAvasyaikyAt dvivacanAnupapattiH / evaM ca yatpratipadikArthAnvitanabarthe AkhyAtArthAnvayaH tatsamAnavacanakatvam ityapi vAcyam / tathA ca prakRte spRzadhAtorastitvArthakatayA sukhaduHkhobhayAbhAve'stitvaM pratIyata iti zaGkArthaH / nanu yatadhAtorakarmakatve'pi yatnArthakakRJdhAtoH sakarmakatvavat sattArthakaspRzadhAtorapi sakarmakatvaM syAdato doSAntaramAcaSTe-anayoginIti / nArthAbhAvAnayoginItyarthaH / prAtipadikArtheti / najA iti zeSaH / thA paTo na ghaTa ityato'pi ghaTAbhAvavAn paTa iti pratItiH syAt / caitro na gacchatItyatrAnuyogini vinApi saptamI AkhyAtArthAbhAvapratyayAt prAtipadiketi / __(29) nanu AnandamityAdizrutivirodhaparihArAya pratiyogivRttinaH padArthasya vyAsajyavRttidharmAvacchedenAbhAvasvIkAre'tiriktapadArthakalpanApattigauravApekSayA duHkhAbhAvaparatayaivAnandapadasya virodhavAraNe lAghavamityAzaGkyAha-eka eveti / tathA ca vyAsajyavRttidharmAvacchinnAnuyogitAkAbhAvaH sarvairevAGkIkAryaH, evaM ca spRzadhAtormukhyArthaparatvamapyupapannamiti bhAvaH / nanvekakartRkagamanasthale'parasmistadabhAvasattvena dvau na gacchata iti bodhasya dvitvasAmAnAdhiraNyena gamanakartRtvAbhAvAvagAhitayaivopapattau vyAsajyavRttidharmAvacchinnAbhAvakalpanamanucitam / na caikakartRkagamanasthale dvau Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 muktivAdaH janyasukhaparameva tathA ca na kazcidvirodhaH / (30) atha zarIrarUpakAraNaviraheNa muktasya sukhasAkSAtkArAnupapattiH tatsAkSAtkArasyApi nityatve muktasaMsAriNoravizeSaprasaGga iti cenna avacchinnajJAnaM pratyeva zarIrasya hetutvAt zarIrAnavacchinnasya nityasukhasAkSAtkArasya zarIramantareNApyutpattisambhavAt / nyAyamate nityezvarajJAnanivRttaye janyatvasyAvazyaM nivezanIyatayA'vacchinnatvasya zarIrajanyatAvacchedakatvapraveze'pi gauravAnavakAzAt / vastuto'vacchedakatAsambandhenaiva jJAnaM prati zarIrasya hetutayA nityasukhasAkSAtkArasya tena sambandhena kutrApyanutpatterazarIrasyApi tatsambhavAt / na caivamanyadApi zarIraM vinA'navacchinnajJAnaM syAditi vAcyam / zarIrAghaTitajJAnasAmagryAstattvajJAnaghaTitatvAt / na ca janyajJAnasya mokSarUpatve tannAze'pi mokSo'pi nivartate iti vaacym| tattajjJAnavyaktinivRttAvapi sukhasAkSAtkAradhArAyA anivRtterityAhuH / (31) tanna manoramam / tanmate'pi duHkhAtyantavimokSasya duHkhasAdhanaduritAtyantanivRttervA mokSadazAyAmAvazyakatvena tatra tattvajJAnahetutAyA api tathAtve AtyantikaduHkhAdinivRttereva mokSarUpatAyA gacchata ityAdiprayogaH syAdvitvasAmAnAdhikaraNyena kartRtvasya vidyamAnatvAditi vAcyam / najo'samabhivyAhArasthale vyAsajyavRttidharmAvacchedenaiva pratyayajanakatvAGgIkArAt / tathA ca 'priyApriya' ityatra yasminnaivAbhAvAnvayastatkathanamucitamitarasya nirarthakatvAdityata Aha-athaveti / akarmakatvAditi / anuyogitvarUpakarmatvasya dhAtubodhitatvAditi bhAvaH / karmatAsambhavAditi / atra dhAtvarthenAnuyogitvasyAnupasaGgrahAdakarmakatvameva spRzadhAtoriti bodhyam / evaJcAzarIramityAdizruterazarIrAtmAnuyogitAkAdyakSaNAvacchinnasambandhapratiyogitvAbhAvavatI priyApriya iti vAkyArthaH pryvsitH| atra na vai sazarIrasya sataH priyApriyayorupahatirastIti zrutipUrvabhAgasya zarIraviziSTAtmanaH sukhaduHkhayo zo'nutpattirvA nAstItyanena zarIrasyaiva sukhaduHkhasambandhaprayojakatvaparatvenAzarIramityAdhuttarabhAgasya zarIrAbhAvaprayojyasukhaduHkhasattvaniSedhaparatA''vazyakI / ata eva sukhapadasya janyasukhaparatayA spRzadhAtozca sambandhaparatayA kalpAntaramAha bhaTTAcArya:- athaveti / (30) zaGkate-atheti / bAdhakAbhAve'pi azarIrasya muktasya sAmAnyAbhAvAtkutaH sukhasAkSAtkAra:? ityarthaH / avizeSaprasaGga iti / tAdRzasAkSAtkArasya nityatvena saMsAradazAyAmapi vartamAnatvAditi bhAvaH / nyAyamata iti / tathA ca tanmate'nyUnAnatiriktavRttijanyatvamevAvacchedakam tAdRzadharmasyaivAvacchedakatvAGgIkArAd, anyathA dravyatvasyApi daNDajanyatAvacchedakatvApatteriti bhAvaH / nanu paTAdau vyabhicAritvAdeva dravyatvasya nAvacchedakatvamaGgIkartuM zakyam / tathA ca vyabhicArAdhanApAdakAtiriktavRttidharmasyAvacchedakatvamakSatameva, evaM ca nyAyamate janyatvasya janyatAvacchedakakoTAvapravezena tava mata eva gauravaM syAdata Aha- vastuta iti / tatsambhavAt nityajJAnasambhavAt / tattvajJAnaghaTitatvAditi / tvaGmana:saMyogasyAkaraNatvamatenedamanyathA zarIranairapekSye'pi jJAnasAmAnyahetostvaGmana:saMyogasya vijAtIyAtmamana:saMyogasya ca virahAt kathaM nityasukhasAkSAtkAro bhaviSyatIti zaGkA durvArA syAditi bhAvaH / (31) gauraveti / idamupalakSaNam-tena zarIraM vinAnavacchinnajJAnasvIkAre tadabhimatazarIrakalpanamapyanucitam / sukhavizeSAtmakasvargasyAnavacchinnatvasvIkAreNa zarIraM vinApi tatsambhavAditi Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 1 ucitatvAt, nityasukhe tatsAkSAtkArAdikalpanAyA eva gauravaparAhatatvAt / ( 32 ) 'AnandaM brAhmaNo rUpam' ityatra AnandapadaM duHkhavirahArthakameva mokSe pratiSThitamityasya savAsanamithyAjJAnasya nivRttAvuttarAvadhirahitaM sat sthitamityarthaH / 229 (33) muktimpratyAtmatattvajJAnaM hetuH 'AtmA vAre zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH sAkSAtkartavyazcaitAvadare khalvamRtatvam' iti zruteH / etAvat - zravaNAdirUpaM jJAnamamRtatvamamRtatvasya mokSasya hetuH / tatra kAraNam savAsanamithyAjJAnonmUlanakSamaH zrutismRtyupadiSTayogavidhinA ciranirantarAdarasevitanididhyAsanayogajadharmaprayojyaH zarIrabhinnatvena AtmanaH sAkSAtkAra eva, zAbdAdijJAnasya dehAbhedavAsanArUpadoSavizeSajanyAyAmahaM gaura ityAdimithyAbuddhau apratibandhakatvAttajjanyavAsanAyAH anAzakatvAcca / zravaNAdikaJca taddvArA mokSopayogi / jJeyam / (32) nityasukhAsattve'pi Anandamiti zrutiM nyAyabhASyAdyanusAreNa samarthayati-AnandapadamityAdinA / uttarAvadhIti / uttarakAlaniSThAbhAvapratiyogitvarahitamityarthaH / kAraNAbhAvAd duHkhAnutpattau uttarakAlasya tadanadhikaraNatvena tadabhAvasyaiva sambandhatAvacchedakatvAdityabhiprAyaH / (33) nanvAtyantikaduHkhadhvaMsarUpamuktipakSe sA kuto bhavatItyAzaGkyAha- muktiM pratIti / pramANaM darzayati-bRhadAraNyake- Atmeti / bhagavAn yAjJavalkyaH mumukSuM svabhAryAM maitreyIM sambodhyAha - are ityAdinA / tatra vidhivihitatavyacatuSTayenaitAvadityAdinaikavAkyatayA mokSarUpeSTasAdhanatvaM bodhyate / tasya ca dhAtvarthazravaNAdAvanvayAt tAdRzazravaNAdiviSayatvasyAtmanyevAnvayena cAtmazravaNAdermokSakAraNatvalAbha iti / heturiti / atra hetutvaM 'annaM vai prANA' ityAdAviva lakSaNayA labdham iti bhAvaH / tatreti / kAraNaM sAkSAtkAra evetyanvayaH / sAhityArthakacakAreNa samuccitAtmazravaNAdibhyo muktirbhavatIti prApte'pi ekadA jJAnacatuSTayAnAM sattvAsambhavAt mananAdervAsanAnAzakatvAbhAvAcca AtmasAkSAtkAraH sAkSAtkAraNam mukteH, zravaNAdikantu taddvAreti bhAvaH / tAdRzasAkSAtkAreNa naSTe'pi mithyAjJAne punarvAsanArUpadoSasattvena mithyAjJAnaM syAdata Aha- savAsaneti / zrutismRtIti / " te dhyAnayogAnugatA apazyanniti " mana ekatra saMyujyAjjitazvAso jitAsanaH / vairAgyAbhyAsayogAbhyAM dhriyamANamatandritaH // zrutyA so'hamasmItyupAsIta ityAdismRtibhizcoddiSTavidhinetyarthaH / ciretyAdi / tAdRzanididhyAsanAtmakayogajanyadharmaprayojya ityarthaH / etadeva pAtaJjalayogasUtre'pyuktam tadyathA " sa tu dIrghakAladaranairantaryasatkArasevito dRDhabhUmiH" iti / so'bhyAsaH dIrghakAlaM = bahukAlaM nairantarye=nirantaraM satkAreNa= zraddhayA A samyak sevitaH sampAditaH san dRDhabhUmirdRDhAvastho bhavati, na tu virodhisaMskArairabhibhUto bhavati ityarthaH / abhyAsastu " tatra sthitau yatno'bhyAsaH " cittaikAgratApariNAma utsAha ityarthaH / sA ca sthitirnyAyamate savAsanamithyAjJAnarAhityaparyavasannA tatsAdhanAnuSThAnaM nididhyAsanAntamiti / apratibandhakatvAditi / doSAjanyatvasya pratibadhyakauTau nivezAt / anAzakatvAditi / svajanakajJAnavirodhijJAnasyaiva saMskAranAzakatvAditi bhAvaH / Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 muktivAdaH (34) ata eva saMsAradazAyAmapi zAstrAdhIna zravaNapadavAcyazAbdabodharUpAtmajJAnasya mananapadavAcyAyAH zAstrAdibodhitavaidharmyaliGgakAtmapakSaketarabhedAnumiteH zravaNAdimUlakasaMskArAdhInatatsamAnaviSayakadhyAnopahitecchAyA nididhyAsanapadavAcyAyAH sattve'pi na mokSotpattiH / na ca zravaNAdisattve'pi AtmatattvasAkSAtkAra eva kathamidAnIM notpadyata iti vAcyam / tasya cirakAlInadhyAnaparamparAsAdhyatvAt / taduktam AganenAnamAnena dhyAnAbhyAsarasena ca / tridhA prakalpayan prajJAM labhate yogamuttamam // dhyAnAbhyAsarasaH pauna:punyena smaraNecchA / tridhA prajJAM-zravaNamanananididhyAsanarUpatrividhajJAnaM prakalpayan svAdayan uttamaM yogamAtmatattvasAkSAtkArarUpaM labhate ityarthaH / zrutibodhite'pi zarIrAdibhinne Atmani yathAzrutazrutyantarArthavirodhena tAdRzazruterarthAntaraparatvazaGkayA tAdRzabodhe bhramatvazaGkAsambhavAt azraddhayA nididhyAsanaM na ghaTata iti zravaNAnantaraM mananasyopayogaH / yuktisiddhe'rthe pramitatvAvadhAraNena manane satyazraddhAnivRtteH / ata eva yuktizAstrasya nyAyavaizeSikAderadhyayanaM mokSe upayujyate / (35) kecittu IzvarAtmasAkSAtkAra eva mokSe kAraNam / tasyAtIndriyatve'pi yogajadharmarUpapratyAsattestatsAkSAtkArasambhavaH / na cAtmA zrotavya ityAdAvAtmapadasya jIvAtmaparatAsambhavAt IzvarasAkSAtkArasya mokSahetutvamapyaprAmANikamiti vAcyam / "vedAhametaM puruSampradhAnamAdityavarNaM tamasaH (34) ata eva-zravaNAdeH sAkSAtsAkSAtkArakAraNatvAbhAvAdeva / vaidharmyaliGgaketi / AtmA zarIrAdibhinnaH anAditvAt yannaivaM tannaivamiti vyatirekyanumiteH / dhyAnopahitecchAyA iti / upahitatvaM vaiziSTyam / tacca svAvyavahitapUrvakatvasvasAmAnAdhikaraNyobhayasambandhena bodhyam / etena viziSTAnvayasambandhAt dhyAnasyApi hetutvaM labhyate, icchAyAstu dhyAnadvArA, ato na tridhA ityAdivacanalabdhasya dhyAnahetutvasya virodhaH / zrutibodhite'pIti / pratyagasthUlo'cakSuraprANo'manA akartA caitanyaM cinmAtraM sadityAdizrutibodhita ityarthaH / zrutyantareti / sa vA eSa puruSo'nnarasamaya ityAdi zrutyantarArthavirodheneti bhAvaH / arthAntaraparatvazaGkayeti / pratyagasthUla ityAdizruteH AtmA vAre ityAdinikhilAtmasvarUpapratipAdaka zrutezcAnnarasamayazarIraparatvazaGkayetyarthaH / tAdRzabodhe iti / asthUlAzarIratvAdibodhe iti bhAvaH / ata evAtmani zarIrAdibhinnatvAdyaMze'prAmANyazaGkArUpAzraddhAnivRttereva / upayujyata iti / tatra nyAyadarzane tRtIyAdhyAye "darzanasparzanAbhyAmekArthagrahaNAd'ityAdinA, vaizeSikadarzane ca 3-a0 2 pAde "prANApAnanimiSonmeSajIvanamanogatIndriyAntaravikArAH sukhaduHkhecchAdveSaprayatnAzcAtmano liGgAnI''tyAdinA ca sUtreNa maharSigautamakaNAdAbhyAM dehAdyatiriktatvasyAtmani sAdhitatvAt / (35) vedeti / ahametaM paramAtmAnaM veda-jAne / kiMrUpaM puruSaM ? pUrNaM mahAntaM pradhAnaM sarvavyApakatvAdAdityavarNaM svaprakAzarUpaM nyAyamate jIvabrahmAbhedabhAvanayA sAkSAtkAraviSayam / tamaso mithyAjJAnAtparastAdatItaH tacchUnya iti yAvat / tameveti / tamAtmAnaM jJAtvA mRtyurahito mukto bhavatItyarthaH / idamatra tAtparyam-yadA tamevetyAdinA muktiprayojakatvamIzvarasAkSAtkArasyaiva labdham tadA AtmA vAre Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 231 parastAt" ityanena Izvaramupakramya 'tameva viditvA'timRtyumeti' ityanena tadvedanasyaiva mokSahetutAbodhanAt tadekavAkyatayA AtmA zrotavya ityAdAvapi Atmapadasya IzvaraparatvAt / ata eva nyAyacaryeyamIzasya mananavyapadezabhAk / upAsanaiva kriyate zravaNAnantarAgatA // ityAcAryagrantho'pi saGgacchate / / (36) na cezvarasAkSAtkArasya svAtmaviSayakamithyAjJAnanivartakatvaM na viparItajJAnavidhayA, api tu svAtmatattvasAkSAtkArasyaiveti sa eva mokSaheturiti vAcyam / vAsanArUpadoSavinAzakatayaivezvarasAkSAtkArasya mithyAjJAnanivartakatvAt / IzvarasAkSAtkArasya viparItajJAnAnivartakatve'pi svAtantryeNaiva mithyAdhIjanyavAsanAnAzakatvopagame kSativirahAt / saMskAraviparItajJAnayoviSayabhedena nAzyanAzakabhAvabhedAdAtmadehAbhedavAsanAnAze dehabhedAvagAhisvAtmasAkSAtkArakAraNatAyA api kalpanIyatayA IzvarasAkSAtkArasya tannAzakatApakSe gauravAnavakAzAt / astu vA vAsanAnAzArthaM svAtmatattvasAkSAtkAropayogaH anuyogitayA, pratiyogitayA cAtmaiva tattvato jJeya ityAcAryagranthasyApyata eva saGgatiH / mokSakAraNantu paramAtmasAkSAtkAra ev| (37) na ca yogajadharmasya vizvabhAsakatayA tajjanyaparamAtmasAkSAtkAre vizveSAmeva bhAnasambhave tameva viditvetyatra evakArabodhyasya taditaraviSayakatvavyavacchedasyezvaravedane bAdha iti kathaM tAdRzazruterIzvaraparateti vAcyam / AtmasAkSAtkArasyApi bhavadabhimatamokSahetordehAdibhedaviSayakatayA tatrApItaraviSayakatvavyavacchedabAdhAdasmadabhimatamokSahetuparamAtmanirvikalpakasyaiva tatsAmagryAH pratibandhakatvakalpanayA taditarAviSayakatvopapatteH / taM viditvaiva ityevakAravyatyayena vyAkhyAyAH samAdhAnamapi tulyamubhayamate / vastutastu evakAravyatyaye evakArasyaiva vaiyarthyam, nAnyaH panthA vidyate'yanAyetyanena muktisAmagrImAtre tattvajJAnaghaTitAnyatvanirAkaraNAttata eva evakAralabhyasya muktipUrvaM samAnAdhikaraNa ityAdizruterapi tadarthakatayaivopapattau jIvaparatAyA gauraveNa sambhavatyekavAkyetyAdinyAyena ca anyAyyatvAt / tathA cAtmapadaM sarvatrezvaraparam na tu jIvAtmaparamiti bhAvaH / nyAyacarcA=nyAyajanyAnumitiH / mithyAjJAnanivartakatvAt= zarIrAdyabhedajJAnAnutpAdakatvAt / (36) nAzyanAzakabhAvabhedAditi / tattatprakArakasaMskAranAzaM prati tattadabhAvaprakArakanizcayatvena viziSya nAzyanAzakabhAvasattvAt, na tu sAmAnyato viparItajJAnatvena, tathA sati ghaTAdimattAsaMskAramprati paTAbhAvAdinizcayo'pi nAzaka: syAt / evaM ca jIvAtmasAkSAtkAravAdimate'pi AtmadharmikazarIrAdyabhedaprakArakasaMskArasyaiva tAdRzasaMskAranAzakatvakalpane gauravAbhAvAditi bhAvaH / nanvevaM gauravAbhAve'pi viparItajJAnasyaiva sarvatra saMskAranAzakatvaM dRSTamiti dRSTAntAbhAvAdIzvarasAkSAtkArasya tannAzakatvakalpanamanyAyyamata Aha-astu veti / anuyogitayeti / IzvarabhedaprakAratAnirUpitAnuyogitvaniSThasAMsargikaviSayatAnirUpakajJAnIyavizeSyatAzraya AtmA ityarthaH / (37) tatsAmagryA iti / yogajadharmavizeSaghaTitakAraNakUTasyezvaretaraviSayakajJAnaM prati pratibandhakatvakalpanayeti bhAvaH / nAnya iti / anyaH paramAtmasAkSAtkArAdanyaH, panthA asAdhAraNakAraNam, Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 muktivAdaH tattvajJAnAvazyakatvasya lAbhAt / ata IzvarasAkSAtkArasyaiva kAraNatvamucitam, tathA satyuktarItyA evakArAvyatyAse'pi nirvAhasambhavAt / (38) atha 'yato vA imAni bhUtAni jAyante tattvamasi zvetaketo' iti jIvAtmanaH paramAtmAbhedopadezaka zrutisvarasAdahaM brahmAsmItyetAdRzajJAnasyaiva muktihetutAyA upagantavyatayA'vyatyastaivakAralabhyasya muktijanakezvarajJAne taditaraviSayakatvabAdha iti bhavato'pi tadvyatyAsa aavshykH| etenaivakAreNa mokSahetutavedane tadanyaviSayakatvaM na vyavacchidyate, kintu muktau tadviSayakatvaviziSTavedane prayojyatAyA bhAvAnvayabodhaviSayatayA tadananyaviSayakatvaviziSTatavedanaprayojyatvameva tatraivakAreNa vyavacchidyate / tathA ca tadanyaviSayakatvasya muktiprayojakatvavyavacchedaH paryavasita iti sAmagrIvazAdIzvarasAkSAtkAre'nupayukta tarabhAnasyAvazyaka tve'pi na kSatiH / jIvAtmasAkSAtkArasya hetutAmate punarevakArAvyatyAsenoktarItyApi na nirvAha: / itarabhedAdiviSayakatvenaiva tanmata AtmasAkSAtkArasya hetutAyA itaraviSayakatve mokSaprayojakatAyA vyavacchettumazakyatvAdityapi nirastam / brahmaivAhaM na saMsArItyAdibhAvanAdividhyekavAkyatayA ahaM brahmAsmIti buddhAyAdimate brahmAbhinnajIvAtmaviSayakatvenApi muktihetutvAt / AtmanAnAtvamate jIvAtmabrahmaNorabhedajJAnaM yadyapi bhramastathApi tAdRzasyaiva tasya mokSahetRtvaM zratisiddhaM na viruddhyate iti cenna jIvabrahmAbhedacintanarUpasya yogasyAbhyAsena mokSakAraNamIzvarasAkSAtkAraH sampadyata ityatraiva tattvamasIti vAkyatAtparyeNa yathAzrutasya ayanAya=mokSAya, tathA ca tadanyo mokSasyAsAdhAraNaM kAraNaM nAstItyarthaH / ata iti / svAtmasAkSAtkArasya muktihetutAmate evakAravyatyAsaM vinA gativiraheNa vaiyarthyabhayAdityarthaH / (38) jIvAtmasAkSAtkAravAdI zaGkate-atheti / yato veti / yena jAtAni jIvanti yatprayantyabhisaMvizantIti zeSaH / yato Izvarata imAni bhUtAni brahmAdisthAvarAntAni jAyanta utpadyante jIvanti-prANAn dhArayanti yat yena prayanti vinazyanti abhisaMvizanti sAmyaM gacchanti duHkhAbhAvavattvenetyarthaH / avyasteti / anyatrAyojitetyarthaH / etenetyasya nirastamityatrAnvayaH / bhAvAnvayabodhaviSayatayeti / AtmaviSayakaviziSTabodhaprayojyatAyA evakAropasthApyavyavacchedapratiyogitvenAnvayabodhe tAtparyaviSayatayetyarthaH / tadanyaviSayakatveti / atrAyamabhiprAyaH-evakArasya bhedaviziSTe'bhAve ca khaNDazaH zakti: 'bhuktvA tRpto na tu pItvA' ityAdi pratyayAnurodhena viditvetyatra ktvApratyayasya prayojyatvamarthaH / tathA caivakAralabhyabhinnaikadeze bhede tamiti tatpadopasthApyezvarasyAnvayaH, evaM Izvarabhinnasya vidadhAtvarthajJAne viSayatayA, evakAralabhyAbhAve ca IzvarabhinnaviSayakajJAnaprayojyatvasya ktvAntArthasya pratiyogitayA caanvyH| tathA cezvarabhinnaviSayakatvaviziSTajJAnaprayojyatvAbhAvabodha iti bhAvaH / brahmaivAhamiti / nyAyamate viditvetyasya tattvamasIti vAkyalabhyabhAvanayA'haM brahmAsmIti buddhe brahmAbhinnajIvAtmaviSayakatvenApi muktikAraNatAyA vaktuM zakyatvAdityabhiprAyaH / nanu paramAtmajIvAtmanorbhedena tayorabhedajJAnasya bhramatvAtkathaM tasya muktijanakatvaM yathArthajJAnarUpatattvajJAnasyaiva muktihetutvAdityAzaGkate- AtmanAnAtvamata iti / AtmanAnAtvaM cAtmatvaviziSTabhedatvam / vaiziSTyaM ca svAzrayapratiyogikatva-svAzrayAnuyogikatvobhayasambandhena / AtmatvavyApyaparyAptaikatvAnyasaGkhyArUpaM vA nAnAtvaM bodhyam / samAdhatte-tathApIti / agatyA tattvajJAnapadasya tAdRzAbhedajJAnaparatvameva kalpanIyamiti Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 233 tameva viditvetyasya sAmaJjasyAditi vadanti / (39) dIdhitikRtprabhRtayastu 'na vAre patyuH kAmAya patiH priyo bhavati Atmanastu kAmAya patiH priyo bhavati' ityAdinAtmanaH sukhAdyarthaM tatsampAdakatayA patiputrAderanurAgaviSayatvarUpaM priyatvamuktam tatrAtmapadamAtmaparameva na tvIzvaraparaM tasya sukhAbhAvAt / tatrAnandaM manyamAnAnAmapi tadAnandasya nityatvAbhyupagamAttasyoddezyatvAsambhavAt / "sarveSAmeva bhUtAnAM nRpa svAtmaiva vallabha' ityAdAvapi svAtmana eva nirupAdhipriyatvAbhidhAnAt / evaJca svAtmana evopakrAntatayA 'AtmA vAre zrotavya' ityAdizrutyA svAtmanaH zravaNAdereva mokSahetutA pratyAyyate na tu paramAtmanaH / na ca mithyAjJAnavAsanAdharmAdharmocchedadvArA AtyantikaduHkhanivRttAvupayogitvaM svAtmatattvajJAnasya tAdRzazrutitAtparyaviSayo'stu tAvatApIzvarasAkSAtkArasya tameva viditvetyAdizrutisiddhamaparahetutvaM nirAbAdhameveti vAcyam / dharmAdharmocchedenaivAtyantikaduHkhAdivigamarUpamuktinirvAhe tatra paramAtmasAkSAtkArasya hetutAyAM yuktivirahe tameva viditvA ityAdizruterjIvabrahmAbhedacintArUpayogAbhyAsasya svAtmasAkSAtkArasampAdanadvArA muktyupayogitAyAmeva yogAbhyAsavidhyekavAkyatAnurodhena tAtparyakalpanaucityAt / evaJca evakAravyatyAso'pi na kSatimAvahati / nAnyaH panthA vidyate ityAdibhAgasya ca evakArasya tAtparyaprakAzakatvena sArthakyasambhavAt 'mahezvarastryambaka eva nApara' ityAdau nAparabhAgasyevetyAhuH / (40) tanmate yoginastaM prapazyanti bhagavantamadho'kSajamityAdInAM yogAbhyAsasya paramabrahmakalakatvarUpayathAzratArthe virodho duSpariharaH / / bhAvaH / atra AtmA vA're ityAdizruterayuktArthatvakalpanameva vadantItyanenAsvarasaH sUcitaH / Atmapadasya jIvaparatvavAdinAM dIdhitikRtAM matamutthApayati-dIdhitikRditi / na vAre ityAdi / patnyA iti zeSaH / patyuH sukhamAtramuddizya patnyA na patiH priyo bhavati kintu svasukhamuddizya patiranurAgaviSayo bhavatItyarthaH / svavyApArajanyasnehabhAgitvenotkaTecchA anurAgaH / tuSyatu durjana iti nyAyena jIvAtmano nirupAdhipriyatve jIvamAtrabodhakapadaghaTitapramANamAha-sarveSAmeveti / tathA ca vallabha ityasya nirUpAdhipriya ityarthaH / ahaM sukhI syAmityAkArakasvetaradharmikasukhavattvaprakArakecchAnadhInasukhavattvecchAvizeSyatvaM nirUpAdhipriyatvam / evaM cezvarasukhasyAnuddezyatve svAtmana eva nirupAdhipriyatve ca / zravaNAdereveti / sarvebhyo darzapaurNamAsAvityatra sarvazabdasya prakrAntapazvAdiphalavattva ivAtmasamudAyasya zravaNAdyasambhavenAtmana ekasya zravaNAdimattve prakaraNameva vinigamakaM vAcyamityabhiprAyaH / yuktisiddhArthakalpanameva jyAya ityAzayena samAdhatte-dhamAdhameti / evaM ca tamevetyasya jIvabrahmAbhedacintAyA mokSopayogitvaparatve ca / mahezvara iti / tathA caivakAreNaiva tryambakAnye mahezvarapadapratipAdyatvavyavacchedapratipAdanAt yathA nApara iti bhAgo tadvivaraNarUpatayA sArthakastathA'trApIti bhAvaH / (40) tanmata iti tanmate yogAbhyAsasya jIvAtmasAkSAtkAraphalakatvavAdimate / yogasya yogajadharmadvArA vizvabhAsakatayA IzvarabhAsakatvamarthAdApatitamiti vastusthitimanurudhya bhAvavarNanena virodha ityAha-yathAzrutArtha iti / tathA ca jJAtvA jJAtvA garalabhojI yAta yamAlayamityatra garalabhojanasya sAkSAnmaraNaphalakatvabodhasyeva yogina ityatra yogasya sAkSAtparamAtmasAkSAtkAraphalakatvabodha iti bhAvaH / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 muktivAdaH (41) atha kAzyAdimaraNapuruSottamAdimukhadarzanAdirUpakarmaNAmapi bahuzo mokSopAyatAzruteH kathaM nAnyaH panthA ityAdeH sAmaJjasyam, kathaM vA ananugatAnAM jJAnakarmavizeSANAmanugataM mokSamprati hetUtAnirvAhaH ? / tRNAraNimaNInAM vahnihetutA ca kAryavaijAtyeneti vyabhicAravirahAt / mokSe cAbhAvarUpe na jAtivizeSakalpanasambhavaH / na ca pratiyogini duHkhe durite vA jAtivizeSAn kalpayitvA tadavacchinnapratiyoginAM svAzrayapratiyogikatvasambandhena teSAmeva vA janyatAvacchedakatvamupagamya vyabhicAra: zakyate vArayitum govadhAdijanyatAvacchedakajAtibhiH saGkaraprasaGgena jAtikalpanAnavakAzAt / na ca govadhAdijanyatAvacchedakajAtInAM nAnAtvopagamAnna saGkaraprasaGga iti vAcyam / tAsAM nAnAtvaM tattvajJAnAdinAzyatAvacchedaka jAtInAM vA nAnAtvamityatra vinigamaka sya durlabhatvAt / evaM vedabodhitavaikalpikahetRtAsthale samacitebhyo na phalasiddhiH samvalitavrIhiyavAbhyAmekayogAnanaSThAnAditi tRNAraNimaNivat jJAnakarmaNAM hetutve tatsaMvalane mokSAbhAvaprasaGgAt / nApi jJAnakarmaNAM samuccitAnAM mokSahetutAsvIkArAt sAmaJjasyam, tattvajJAnopAyayogAbhyAse'sAdhyatAbuddhau mokSahetutattatkarmasu pravRtyanupapatteH, mathurAkAzImaraNAdInAM saMvalanAsambhavAt / sAhityavinirmokeNa zrutyA'nekeSAM kAraNatA (41) nanu satyena labhyastapasA hyeSa AtmA samyag jJAnena brahmacaryeNa cetyAdi zrutyA, ubhAbhyAmeva pakSAbhyAM yathA syAt pakSiNo gatiH / tathaiva jJAnakarmabhyAM prApyate brahma zAzvatam // ityAdi smRtyA ca jJAnavat karmApi muktikAraNaM labhyate tatkathaM tamevetyAdinA jJAnasyaiva taddhetutvamucyata ityabhiprAyeNAzaGkate-atheti / karmaNAM mokSahetutve vyabhicAramapi darzayati-kathaM veti / tRNAraNIti / vahnau tRNAdInAM nirapekSanAnAvyaktInAM kAraNatvaM tu kAryavailakSaNyAnna vybhicaariityrthH| abhAvarUpa iti / tathA ca sambandhAbhAva eva jAtibAdhaka iti tAtparyam / tadavacchinnapratiyoginAmiti / pratiyogitAsambandheneti zeSaH / saGkaraprasaGgeneti / tattvajJAnanAzyatAvacchedakajAtizUnye kAzImaraNAvinAzyadurite govadhAdijanyatAvacchedakajAtestAdRzajAtizUnye ca brahmavadhAdijanyadurite tattvajJAnanAzyatAvacchedakajAtezcAbhAvAttattvajJAnavinAzyagovadhAdijanyadurite cobhayasamAvezAtsaGkaraprasaGga ityarthaH / durlabhatvAditi / tattvajJAnakAzImaraNAdijanyatAvacchedakajAtivyApyA yAvatyo govadhAdijanyatAvacchedakajAtayaH sambhavanti govadhAdijanyatAvacchedakajAtivyApyAstattvajJAnAdinAzyatAvacchedakajAtayo'pi tAvatyassambhavantIti vinigamanAvirahastathA ca govadhAdInAM tattajjAtyavacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAnAM tattvajJAnakAzImaraNAdInAJca tattadanantajAtyavacchinnakAryatAnirUpitakAraNatAnAM ca kalpanenAtIvagauravAt durjeyatvAcca tadasambhava ityAzayaH / nanu duritaniSThatattvajJAnAdijanyatAvacchedakajAtyaGgIkAre tattajjAtyavacchinnaM prati govadhatvAdinA kAraNatAyA vaktavyatayA tAdRzajanyatAvacchedakavaijAtyameva kalpanIyam, tattvajJAnAdinAzyatAvacchedakajAtikalpane ca tattajjAtyAzrayanAzamprati tattvajJAnatvAdinA kAraNatAyA vAcyatayA tattajjAtitattadAzrayAdiSu avacchedakatvena gurudharmAvacchinnAnantakAraNatAkalpane paramate gauravameva, avyavahitottaratvaM kAryatAvatAvacchedakakoTau pravezya vA vyabhicAro nirasanIya ityata Aha-evamiti / nApIti / etena tattvajJAnAdInAmasahabhAvena kAraNatAyAmuktadoSe'pi sAhityena sA syAdityapi nirastam / tattatkarmasu= kAzImaraNAdiSu / nanu yeSAM karmaNAM saMvalanamasambhavI tatsahabhAvena jJAnAdInAM pRthak pRthak hetutvaM vAcyam Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 235 yatra pratyAyyate tatra vikalpa eva vrIhiyavAdivadityupAyakAroktasiddhAntabhaGgazcaivamApadyeta, tadanAdare vrIhiyavasthale'pi samuccayaprasaGgAt vAjepayAgniSTomAdInAmapi mithaH sahakAritAprasaGgAcceti / (42) maivam / sarvatrAtmatattvajJAnameva sAkSAnmokSe hetuH kAzImaraNAdezca tattvajJAnadvAraiva mokSopAyatA kAzImaraNAdInAM mokSApAyatAbodhakazrutInAM tatkAraNatayA nArtha api tu prayojakatvameva / ata eva jJAnena saha kAzImaraNAdeAradvAribhAvena samuccaye'pi sAhityaM vinA vedabodhitAnekakAraNatAsthale samuccaya iti siddhAntasyApyavirodhaH / tattvajJAne mAnasAtmake kAzImaraNajanyatAvacchedakatayA jAtivizeSANAM mAnasatvavyApyAnAM kalpayituM zakyatayA mitho vyabhicArAnavakAzAt / (43) mRtazarIrAvacchedena jJAnotpattyasambhavena kAzImaraNAdyuttaraM zarIrAntaraparigraho'pi kalpyate'nanyagatikatvAt / bhagavato mahArudrasya tArakopadezastu mumUrSutAdazAyAmeva mRtasyopadezAsambhavAt / tathA ca zrutiH 'atra hi jantoH prANeSUtkramamANeSu rudrastArakaM brahma vyAcaSTe yenAsAvamRtIbhUtvA mokSIbhavati' / tadupadezasyAdRSTadvArA zarIrAntaraparigrahAdhInAtmatattvasAkSAtkArajanakatvam / na ca mumUrSutAdazAyAM tArakopadeze taccharIrAvacchedenaivAtmatattvasAkSAtkArasambhavAt kimarthaM zarIrAntarasvIkAraH ? iti vAcyam / taccharIrAvacchedena tArakamantropadezAdAtmatattvajJAnasvIkAre kAzImaraNahetutvAnupapatteH / yadi ca kAzImaraNakAraNatAbodhakavAkyAnAM tadAnImAbodhakasya tArakopadezasya hetutAyAmeva tAtparyam, anyathA ekenAparasyAnyathAsiddherduSparihAratvAdityucyate tadA taccharIrAvacchedenApi tattvajJAnasambhavo bodhyaH / vyabhicAro'pyavyahitottaratvaM nivezya vAraNIya ata Aha-sAhityeti / nanu sa siddhAntastAdRzasthala evetyAzaGkyAha-vAjapeyeti / sAmAnyataH svargaphalakAnAmagniSTomAdInAM zrutyA pratipAdanAttAdRzasiddhAntAnaGgIkAre militAnAM teSAM kAraNatvApAtaH, iSTApattau pRthaganuSThAnAnupapattiH / uktasiddhAntasvIkAre vyabhicAravAraNantu kAryavaijAtyaM prakalpya sukaramiti bhAvaH / __ (42) jJAnakarmaNAM vyApAravyApAribhAvamavalambya samAdhatte-maivamiti / sAhityaM vineti / svakAraNatAsAhityabodhakapadaM vineti tadarthaH / nanu tattvajJAnahetUnAM yogAbhyAsakAzImaraNAdInAmanekatvena parasparaM vyabhicAraH syAdata Aha-tattvajJAna iti / (43) mumUrSutAdazAyAM=maraNAvyavahitaprAkkSaNe / updeshaasmbhvaaditi| upadezo hi parajJAnaphalakastathA ca mRtasya zarIrAbhAvAjjJAnotpattyasambhavena na tatrAptasya pravRttiriti bhAvaH / atreti / atra-kAzyAm prANeSvityatra prANanirgamanaprAkkAlInatvaM bhAvasaptamyarthastasya ca 'vyAcaSTe' ityatrAnvayaH tathA ca prANanirgamanaprAkkAlInasaMsAranivartakoGkArarUpabrahmopadeSTA bhagavAn rudra ityarthaH / na coGkAraparatvaM brahmazabdasyApasiddhAnta iti vAcyam "omityekAkSaraM brahmetyAdi" gItAyAM "tadvAcakaH praNava" iti yogasUtre ca brahmapadasyoGkAravAcakatvAt / ekenopadezenAparasya kAzImaraNasya mokSampratIti zeSaH / tattvajJAnasambhava iti / tathA caitanmate kAzImaraNasya bhagavadupadezaprayojakakAzImaraNaprAkkAlajJAnasampAdakatayA tadupadeze prayojakatvamityarthaH / keSAJcinmatamAha-kAzImaraNamiti / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 muktivAdaH (44) kAzImaraNamAtmatattvajJAne tArakopadezasampAdanenaivApekSitam kAzImaraNottarameva ca karNe bhagavAn tArakamuccarati / taccoccAraNaM taccharIrAvacchedena jJAnamanutpAdyApi adRSTadvArA taduttaragRhItazarIrAvacchedenAtmatattvajJAnamutpAdayatItyapi kecit / kAzIgaGgAmaraNAdInAmadRSTadvArA saMvalanasambhave'pi uktayuktervaikalpakI kAraNataiva tRNAdInAM vahnariva / (45) na caivaM saMvalitayortIhiyavayoriva kAzIgaGgAmaraNayoH phalAnutpAdakatvaprasaGga iti vAcyam / vaiSamyAt / tathAhi-vrIhiyavayorekaprakaraNe krameNa yAgasAdhanatAyA vidhAnAdyavasAdhanatvena prathamato lAbhe sAdhanAntarAkAGkSAnudayAt vrIhyakaraNako yAgaH kiMkaraNakaH phalasAdhanamiti vikalpamukhyAkAGkSayaiva yavavidhyutthApanaM vAcyam, tAdRzyAkAGkSayA vrIhikaraNakatvAbhAvaviziSTavizeSarUpAvacchinnataditarakAraNakatvaviziSTayAge phalasAdhanatAbodhaviSayakatvAt / vAkArAdhyAhAreNa yavairyajati iti vAkyAt vrIhikaraNakatvAbhAvayavakaraNakatvarUpobhayavizeSaNaviziSTayAgaviSayaka eva sAdhanatAbodhaH svIkaraNIyaH / viziSTe ca yasya kAryasya sAdhanatayAnvayo vizeSaNasya tatkAryaprayojakatve vedasya tAtparyamautsargikamiti vrIhibhiryajetetyato vrIhikaraNasyaiva yavairityatazca yavakaraNakasyaiva tato vrIhikaraNakatvarUpavizeSasyApi phalopayogitvaM pratIyata iti ubhayorazAstrArthatA / (46) prakRte ca prakaraNabhedAt vidhipravRtteH paurvAparyAniyamena mokSasya kiM sAdhanamityetAvanmAtrAkAGkSayaiva sAdhanatvenaiva gaGgAmaraNakAzImaraNAdInAM vidhAnAditarAsAhityaviziSTAnAmeva teSAM mokSasAdhanatayA pratIteH kAzImaraNagaGgAmaraNabhagavannArAyaNasmaraNarUpasaMvalane'pi phalasiddhiniSpratyUhaiveti / parasparAbhAvasApekSatayA yathA vrIhiyavayoviruddharUpatA tathA na prakRte, api tu vAjapeyAzvamedhAdivat pRthakkalpataiva, vikalpe ubhayorazAstrArthatApravAdazca viruddhakalparUpavikalpAdaraH tatra pRthakkalparUpavikalpaparaH / (44) asminmate gaGgAjalasambandhena mRtazarIre'dRSTotpattivajjJAnotpattiriti bhAvaH / atra ca mate upadezasya zabdAtmakatayA mRtAtmanyadRSTajanakatve tadavacchedakasambandhasya durvacatA, kathaJciccharIrAntaragrahaNena nirvAcyatve gauravaM mokSAnupapattizcetyasvaraso bodhyaH / (45) vaikalpikahetutAyAM saMvalitAbhyAM phalAnutpattimAzaGkate-na ceti / samAdhatte-vaiSamyAditi / vaiSamyameva sphuTayati-tathA hIti / ekaprakaraNe-darzapaurNamAsayAgaikaprakaraNe / AkAGkSAnudayAditi / yavasAdhanatvajJAnasya pratibandhakatvAdityarthaH / vrIhyakaraNaka iti / tathA ca sAmAnyato yAge vrIhikaraNakatve nizcite'pi tadakaraNakayAge jijJAsA yuktaiveti bhAvaH / vizeSarUpeti / yavatvarUpavizeSadharmAvacchinnetyarthaH / vAkArAdhyAhAreNeti / tathA ca vrIhikaraNakatvAbhAvo vAkArArthaH / sa ca yAge'nvetIti bhAvaH / nanu yadi yavakaraNakatvayAgatvobhayamAnaM phalasAdhanatAMze prayojakaM tadobhayakaraNakayAgasyApi yavakaraNakatvena phalasAdhanatvaM syAdata Aha-viziSTa iti / (46) prakaraNabhedAditi / tathA ca mokSe kAzImaraNajanyatvAnupasthitikAle mokSe kiM kAraNamityetAvanmAtrAkAGkSayA gaGgAmaraNavidhyutthAnAditi bhAvaH / vaikalpikakAraNatAmubhayatropapAdayatiparaspareti / pRthakkalpatA-pRthakpradhAnavidhibodhyatA / viruddheti / viruddhakalparUpe vikalpe AdarastAtparya yasya saH / tadevopapAdayati-tatreti / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-1 237 (47) atha parasparAbhAvasApekSatA vrIhiyavasthale'prAmANikI prathamapravRttavrIhividhito yavakaraNakatvAbhAvaviziSTasyaiva vrIhikaraNakayAgasya phalasAdhanatvApratyAyanAditi cenna tRNanirapekSAnmaNirUpadravyAdvaDhyutpattAvapi tRNAdvahnirjAyate dravyAdveti aprayogAttaduttaravAkyasthenApi vAkAreNa pUrvakalpavyavacchedasAhityasya uttarakalpa iva uttarakalpavyavacchedasAhityasyApi pUrvakalpe'pi bodha iti vyutpattez2ahibhiryavairvA ityAdAvapi vrIhyAdau yavAsAhityabodhasya vyutpattisiddhatvAdityanyatra vistaraH // // iti zrI gadAdharabhaTTAcAryakRto muktivAdaH samAptaH // (47) nanu yavavidhinobhayorazAstrArthatve'pi prathamavrIhividhinA vA sAhityasyApratipAdanAtkuta ubhayakaraNakayAge tAdRzaphalAsAdhanatvamityAzaGkate-atheti / samAdhatte-tRNeti / yavAsAhityabodhasyeti / tAtparyavazAduttaravAkyagatavAkArasya pUrvatra yojanayeti bhAvaH / prAcIna-naiyAyikAstu ekaviMzatiprakAraduHkhadhvaMsa evApavargaH / SaDindriyAni SaDbuddhayaH zarIraM sukhaM duHkhaJcetyekaviMzatiduHkhapadArtha ityAhuH / // iti zrI mahAmahopAdhyAyazrIgadAdharabhaTTAcAryakRtamuktivAdasya candrikA samAptA // Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 pAribhASikazabdakozaH akaraNa (ga) 45 (ta) 32, 33 | atyanta (ga) 28, 31, | anatirikta (ta) 6 akarmaka (ga) 28, 29 ___ (ta) 12, 19 (nyA) 8 | anatizayita (nyA) 5 akAmya (ya) 8 atyantAbhAva (ga) 6, 9 (ta) 12, anadhikaraNa (nyA) 3, (ya) 2 akArya (ya) 2 13, 14, (nyA) 7, 8, anadhikAra (ta) 37 akRtapradhAna (ta) 40, 42 18, (ya) 2 anadhIna (ga) 2 akRtAtma (nyA) 22, (ya) 30 | atyantAsat (ta) 16 ananugata (ga) 4, 41, (ta) 29 akramika (ya) 21 adRSTa (ga) 12, 13, 14, 15, ananugama (ga) 14, (ta) 34, 37 akhaNDa (nyA) 26, (ya) 24 20, 21, 22, 23, ananubhava (ta) 23, (nyA) 16 agati (ga) 11 24, 43, 44, (ta) 2 ananumApaka (ta) 39 agraha (ya) 3 22, 32, 34, ananuviddha (ta) 17 aGga (ta) 32, 40 (nyA) 17 ananuSThAna (ga) 41 aGgAGgibhAva (ta) 29, 30 | advaita (ta) 24 ananta (ta) 22, (nyA) 23 (ya) aGgApUrva (ta) 40, 42 adharma (ga) 6, 39, (ta) 11, 2, 15, 31 acpratyaya (ta) 23, (nyA) 16, anantara (ga) 6, 35 12, 13, 15, 16, (nyA) 5 ananyagati (ga) 43, (ta) 2, 7 32, 33, 34, (nyA) 7 ajanaka (ga) 2, (ta) 6, 22, 42 | adhikaraNa (ga) 22, 29, ananyathAsiddha (ta) 37, 38 anapavarga (ga) 24 (nyA) 27, (ya) 19 / __(nyA) 23 ajanya (ga) 8, 16, (ta) 6 anapavAda (nyA) 20 | adhikAra (ta) 26, 27, 33, anapAya (ya) 3 ajJAna (ga) 16 37, 40, (nyA) 19, atiprasakta (ta) 12 anapekSa (ta) 15 (ya) 5 anabhipreta (ya) 4 atiprasaGga (ga) 9, 11, 22, | adhikAri (ga) 4, (ta) 17, 19, anabhilASa (ya) 14 __(ta) 6, (nyA) 3, (ya)7 | _ (nyA) 5 anabhiSvaGga (ta) 21, (nyA) 4, atimRtyu (ga) 35 (ta) 36 adhikRtAdhikAra (ta) 40 atirikta (ta) 6, 7 adhIna (ga) 2, 14, 19, 20 anavacchinna (ga) 16, 30 ativyApti (ta) 6 43, (ta) 2, 15, 18, anavacchedaka (ga) 6, 10, 29, atizayita (nyA) 5, (ya) 5, 6 (nyA) 12, 21 (nyA) 5 atIta (ta) 1, 12, 13, 16 | adho'kSaja (ga) 40 anavasthAna (ta) 10 (nyA) 5 adhyayana (ga) 34 anAgata (ga) 9, (ta) 1, 5, 8, atIndriya (ga) 35, (nyA) 22, adhyAtmamataparIkSA (nyA) 5 12, 13, 18, 28, (ya) 30 adhyAhAra (ga) 27, 45 (nyA) 20 ga = gadAdharakRtamuktivAdaH, ta = gaGgezakRtatattvacintAmaNigatamuktivAdaH, (nyA) nyAyAlokagatamuktivAdaH, ya = muktidvAtriMzikA / nirdiSTapAdacchedAGkAnusAreNa viSayAnukramAt patrAGkaH prApsyate / (34zanAma prabhAga viSayAnukrama jovAthI pAnAno naMbara maLaze.) Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 239 anAdi (ga) 20, 23, 24, (ta) (ya) 13 anekAnta (nyA) 17, 4, 7, 15, 16, 28, anuddeza (ta) 13, 14, (ya) 14 (ya) 18, 32 (ya) 16 anuddhAra (ya) 3 | anta:karaNa (ga) 16, 17, 18 anAdhAra (ya) 2, 3 anupapatti (ga) 4, 10, 12, 14, anya (nyA) 3, 16, (ya) 1, 4 anApta (ta) 11 23, 28, 30, 41, | anyatva (ga) 37, (ta) 16 anAvAraka (nyA) 27, (ya) 19 (ta) 7, 16, 23, 25, | anyathAsiddhi (ga) 43, (ta) 18, anAzaka (ga) 14, 33, (ta) 38 (nyA) 4, 11, 16, 20 anAzya (ga) 13, 14, (ta) 11, 26, (ya) 9, 28 | anyathAsiddha (nyA) 20 38, 40 anupapanna (ga) 21, (ta) 30, | anyonyAzraya (ta) 23, (nyA) 5 anAzraya (ga) 24 (nyA) 21, (ya) 5 (ya) 5 anAhita (nyA) 11 anupaplava (ta) 26, (nyA) 11 | anvaya (ga) 26, 38, 45, (ta) anitya (ta) 23, (nyA) 16 anupayukta (ga) 38 4, 8, 20, 21, 35, aniyama (ga) 46 anupayoga (ta) 18, 38, (nyA) 36, (nyA) 5, 22, anirNaya (ta) 40 19 (ya) 20, 22 anirmokSa (ta) 11, (nyA) 17 anuparAga (ga) 24 anvayi (nyA) 11, (ya) 9, 10 anirvacanIya (nyA) 16 anupalabdhi (ta) 28 apakarma (ta) 11 anirvAha (ga) 7 anupahita (ga) 13 apagama (ta) 25, (nyA) 10, 27, anirvAhaka (ta) 29 anubhava (ga) 13, (ta) 6, 18, (ya) 19 anivartaka (ga) 36 23, (nyA) 16, 20, | aparavairAgya (ya) 28 anizcaya (ta) 11 apavarga (ta) 2, 4, 6, 15, 22, aniSTa (ta) 8, (nyA) 18, 20, | anubhAvaka (ta) 23 24, 25, (ta) 1, 24, ___ (ya) 24, 25, anumata (ga) 28 26, 28, 29, 33, 26, 27, 28 anumAna (ga) 34 (ta) 40, 42 34, 42, (nyA) 11, aniSTAnubandhitvajJAna (ya) 25 | anumiti (ga) 34 16 anukUlatarka (ya) 4 anuyogi (ga) 28, 36 apAya (ta) 23 anugata (ga) 28, 41, (ta) 34, | anuyogitA (ga) 29 apAsta (ya) 27 anurAga (ga) 39 apunarAvRtti (ta) 19 anutpatti (ga) 6, 9, 21, 30, | anuviddha (ga) 4, 10, (ta) 17, | apumartha (ya) 20 (ta) 2, 3, 22, 42, (ya) 25 apuruSArtha (ta) 1, 2, 5, 6, 11, (nyA) 17, 23 | anuvidhAna (ya) 20 12, 15, 17, 24, anutpAda (ga) 8, 12, 45, (ta) | anuvidhAyi (ta) 4 25, 26, (nyA) 5, anuvRtti (ga) 7 10, (ya) 13 9, 10, 11, 15, 26, | anuvedha (ya) 21 apUrva (ta) 30, 32, 34 28, 34, 39, (nyA) | anusandhAna (ga) 2, (nyA) 20 | apekSA (nyA) 23, 24, (ya) 10 6, 11, 14, 17, | anusyUtaikopayoga (ya) 21 apekSAkAraNa (nyA) 26, 27, 21 Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 muktivAdaH (ya) 19 abhidhAna (ya) 15 | arthi (ta) 15, 17, 22, 32, apratibandha (ya) 7 abhiniviSTa (ya) 32 40, 42, (nyA) 17, apratibandhaka (ga) 33 abhinna (ta) 23, 25, (nyA) 16 18 apratiyogi (ya) 2 abhiprAya (ta) 42 avagama (ta) 18, 28 apratisandhAna (nyA) 18, (ya) 28 | abhimAna (ta) 7, (nyA) 12 / avacchinna (ga) 6, 7, 19, 28, apratyAyana (ga) 47 abhivyakti (ta) 22, (nyA) 16, 29, 30, 41, 45, aprayoga (ga) 47 (ya) 15, 16 (nyA) 22, 23, aprayojaka (ta) 19, 27, 40, abhivyaGgya (ya) 16 (ya) 29 42, (nyA) 3, | abhivyaJjaka (ya) 16 avaccheda (ga) 43, 44 (ya) 12, 23, 27 | abhukta (ta) 38, 39 avacchedaka (ga) 6, 7, 11, 14, apravRtti (ta) 17, 26, 37, 40, | abheda (ga) 19, 33, 36, 38, 22, 41, 42, (ta) (nyA) 20 ___ (ta) 23, (nyA) 16, 25, (nyA) 23, aprasiddhi (ya) 1, 22 (ya) 31 (ya) 6, 7, 8 aprAmANika (ga) 12, 25, 35, | abhyAsa (ga) 34, 38, 39 | avacchedakatA (ga) 30 47, (ta) 7, 16 amukta (ta) 13, 16 avacchedakatva (ga) 19, 30, 41, apriya (ya) 29 amRta (ta) 27, (ya) 18 (nyA) 4, 5, (ya) 6 aprerya (nyA) 27, (ya) 19 ayatnasAdhya (ta) 2 avadhAraNa (ga) 4 aphala (ta) 9 ayatnasiddha (ta) 5, 26, avadhi (ta) 16, (nyA) 7 aphalatva (ta) 29 (nyA) 27, (ya) 19 avayava (ya) 2 abAdha (ta) 38, (ya) 31 ayana (ga) 37, 39, (ta) 36 avaruddha (ta) 35 abhavyatva (ya) 7 ayoga (nyA) 23, (ya) 25 avartamAna (ya) 1 abhAva (ga) 6, 9, 14, 15, 22, | ayogya (ga) 28, (ta) 21, 23, | avastha (ya) 27 25, 28, 29, 41, | (ya)4 avasthAna (ta) 9, 41, (nyA) 13, 45, 46, 47, (ta) 2, | arjuna (ga) 12, (ta) 37 (ya) 12, 17 4, 6, 7, 9, 16, 18, | artha (ga) 13, 27, 28, 29, | avasthita (ya) 8, 19 21, 22, 25, 27, 31, 32, 34, 36, avasthiti (ya) 17 28, 29, 32, 33, 42, (ta) 6, 29, 30, | avAstava (nyA) 11, (ya) 9 34, 37, 42, avikalpa (nyA) 26 (nyA) 11, 13, 16, (nyA) 5, 22, avidyA (ga) 16, 18, 19, 20, 18, 19, 20, 22, (ya) 10, 22, 26 21, 22, 27, (ta) 23, 27, (ya) 4, 7, | arthavaza (ga) 6, 11 24, (nyA) 16, 9, 16, 19, 25, arthavAda (ta) 19 (ya) 17 28, 29, 31 arthasamAja (ga) 6, 7, (nyA) 5 | avinAza (ga) 12, (nyA) 23 abhAvIbhUta (ya) 9 arthAntara (ga) 34, (ta) 24, | avinigama (nyA) 18 abhAvIyavizeSaNatA (ya) 3 (ya) 1, 2, 3 aviruddha (ya) 22 Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 avirodha ( ga ) 42, (nyA) 16, (ya) 20, 21 aviveki ( ga ) 4, (ta) 17, (nyA) 19 avizeSa (ga) 30 (ta) 22 27, (nyA) 16, (ya) 4 avizeSita ( ga ) 4, 6, 11 aviSaya (ga) 37, (ta) 13, (ya) 26 aviSayaka (ya) 22 avRtti (ga) 29, (ta) 6, 16, (nyA) 3, 24, (ya) 1, 2 avedya (ga) 5, (ta) 19, (nyA) 19, (ya) 26 avyatyAsa (ga) 37, 38 avyabhicAra (ta) 42 avyaya (ya) 3 avyAghAta (ya) 28 avyApti (ga) 2 avyAsajyavRtti (ga) 28 azarIra (ga) 28, (ta) 20, 21 (nyA) 22. (ya) 29 azAstrArthatA ( ga ) 45.46 azAstrIya (ta) 32 azraddhA (ga) 34, (ta) 28 azravaNa (ta) 38 azvamedha ( ga ) 46 asaMsAra (ga) 24 asaGkalpita (ta) 29 asaGga (ya) 24 asaGgata (ta) 15 asaGgati (ya) 3 asaGgapravRtti (ya) 28 asaGgAnuSThAna (ya) 24 asat (ta) 8, (ya) 14 asatva (ta) 9. (ya) 4 asamavAyi (ta) 34 asamAna (ga) 3, (ta) 12 asamAnakAlIna (ga) 6, 9, 11, (ta) 19, (ya) 1 asamAnadeza (ya) 1 asambhava (ga) 6, 14, 17, 28, 39, 41, 43, (nyA) 26 asambhavi (ta) 12 asambhinna (ga) 2 10, (ta) 5 asahavRtti (ta) 1, 5, 36, 42, (nyA) 2 asAdhya (ga) 6, (ta) 2, 6, 7, 8, 12, 14, 16, (nyA) 6, 9, 13, 14, 16, 18, (ya) 12. 17, 22 asAdhyatA (ga) 41 asAmarthya (ya) 9 asAhitya (ga) 46 47 asiddhi (ta) 42 (nyA) 16, (ya) 1. 4, 14 asukha (ya) 2, 22 asphUrti (ya) 1 ahaGkAra (ga) 19, 24 ahetu (ta) 15 AkAGkSA (ga) 45, 46, (ta) 27, 35 AkAza (ya) 1, 3 AkSepa (ta) 41, 42, (ya) 7 Agama (ga) 34, (ta) 27, 37, 40, 42 (nyA) 23 AcArya (ga) 35, 36 241 Acchana (ya) 1, 2, 7, 9, 12. 14, 16, 17 Atma (ga) 25, 26, 27, 29. 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 42. 44, (ta) 6, 12, 19, 22, 23, 24, 26, 28, 36, (nyA) 3, 4, 10, 13, 15, 16, 22, 23, 25 Atmatatva (ga) 43 AtmanAnAtvamata (ga) 38 AtmahAna (nyA) 15, (ya) 14 AtmA (ga) 3, 6, 19, 24, 35, 39, (ta) 1 Atyantika (ga) 2, 6, 10, 11, 12, 31, 39, (ta) 15, 26, (nyA) 7, 16, 22. (ya) 30 Adara (ta) 28 AdityavarNa (ga) 35 AdhAra (ya) 2, 9 Anantarya (ta) 27 Ananda (ga) 19, 25, 26, 27, 32, 39, (ta) 23, 25, 26, (nyA) 1, 10, 16, 19, (ya) 31, 32 AnvikSikI (ga) 2 Apatti (ta) 26 37, (nyA) 5, 20, 22, (ya) 13 Abodhaka (ga) 43 AbhAsa (ga) 16 Arambhaka (ga) 11 ArAdupakAraka (ta) 29, 30, 32 Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 muktivAdaH AlayavijJAna (ya) 9 1, 2, 19, 33, upanIta (ta) 19, 32 AvaraNa (ga) 16, (nyA) 27, (nyA) 5, 16 upapatti (ga) 4, 22, (ta) 13, (ya) 19 utkaTa (ga) 4, 10, (ta) 7 28, 29, 32, 38, Avazyaka (ga) 7, 11, 12, 13, | utkRSTa (ya) 15, 32 41, (nyA) 16, 26, 14, 19, 21, 29, | utkramamANa (ga) 43 (ya) 3 31, 37, 38, (ta) 8, | uttara (ga) 9, 12, 32, upapAdana (ta) 42 9, 12, 17, 18, (nyA) 7, 24, 26 upaplavA (ya) 9 26, 28, 36, 38, | uttarakalpa (ga) 47 upayoga (ga) 6, 24, 36, (ta) (nyA) 23 utthApana (ga) 44 39, (nyA) 19 AvAraka (nyA) 27 (ya) 19 / utpatti (ga) 2, 4, 29, 30, (ya) 21 AzaGkA (ya) 4 34, 43, 47, (ta) | upayogi (ga) 33, 39, 45, (ta) Azrama (ta) 27, 30, 32 / 8, 22, 33, 37, 18 Azraya (ga) 3, 19, 21, 22, (nyA) 11, 26 upasthita (ta) 20 41, (ta) 19, (ya) | utpanna (ga) 6, (ta) 12, 22, upasthiti (ya) 16 10, 18 41, 42, (nyA) 23, upahita (ga) 14, 34, (ya) 6 AzrayaNa (ya) 16 24 upAdAna (ta) 5, (nyA) 26 Azrita (ga) 22 utpAda (ga) 25, (ta) 16 upAdeya (ga) 10, (ta) 5 Ahita (ga) 22 utpAdaka (ta) 4, 9 upAdhi (ga) 16, 17, 19, 22, icchA (ga) 2, 4, 7, 34, (ta) utpAdana (ta) 32 (ta) 7, 25, 40, 7, 17, (nyA) 18, | utpAdya (ta) 4, 22, (nyA) 10, (ya) 1, 19, 20, 21, utsarga (ta) 38 (ya) 14, 20, 21, | uddeza (ta) 26, (nyA) 20, 21, | upAya (ga) 1, 7, 10, 11, 22, 23, 24, 28 / (ya) 22 12, 41, 42, (ta) 7, indriya (ga) 19, (ta) 11, 25, | uddezya (ga) 39, (ta) 5 (nyA) 2, (ya) 20, (nyA) 10, 27, (ya) 8 uddhAra (ya) 2 21, 25 iSTa (ga) 7 upakrAnta (ga) 39 upAyakAra (ga) 28, 41 iSTi (ya) 3 upakSaya (ya) 24 upAsanA (ga) 35 Iza (ga) 35 upagama (nyA) 26, (ya) 3, 16 ubhaya (ga) 28, 29, (nyA) 22 Izvara (ga) 30, 35, 36, 37, | upacarita (ya) 12 ubhayasiddha (ta) 36 38, 39, (nyA) 23, | upacAra (ya) 31 ubhayasvabhAvopayoga (ya) 21 (ya) 7 upajanana (ta) 23 ubhayAbhAva (ga) 28, (ya) 29 IzvarAnumAna (ta) 42 upadeza (ga) 38, 43, 44, uSarAtmA (ta) 21 uccAraNa (ga) 44 (ta) 27, 28 RjusUtra (nyA) 26, (ya) 19 ucchitti (ya) 19 upadhAna (nyA) 13 (ya) 12 ekajAtIya (nyA) 2 uccheda (ga) 15, 21, 39, (ta) | upanayana (ta) 31 ekadaNDi (ga) 16 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 243 ekavAkyatA (ga) 27, 35, 38, 36, 37, 38, 42, | (ya) 9, 10, 19 39 45, (ta) 3, 4, 18, | kSati (ga) 14, 36, 38, 39, ekasattA (ya) 29 26, 27, 33, 34, | (ta) 6, (nyA) 5 ekAnta (nyA) 11, 35, 42, (nyA) 19, | kSaya (ga) 11, 12, 13, (ta) __ (ya) 12, 16, 32 21, 23 28, 32, 38, 42, autsargika (ga) 26, 45 kAraNatA (ga) 7, 14, 22, 36, | _ (nyA) 10, 17, 18, aupacArika (nyA) 22 41, 43, 44 21, 27, (ya) 8, 18, aupAdhika (ga) 19, (ta) 25, | kArya (ga) 3, 6, 7, 23, 41, 20, 23, 24 (nyA) 10, (ya) 8 45, (ta) 19, 21, kSayi (ga) 4 kaNThagatacAmIkaranyAya (ya) 17 ___33, 42, (nyA) 3, kSayI (ya) 11 karaNa (ga) 45, 47, (ya) 28 11, (ya) 2, 7 | kSayopazama (ya) 5 kartavya (ta) 29, 32 | kAla (ga) 9, 12, 14, (ta) 12, | kSema (ga) 8, (ta) 8, 15, kartA (ga) 24 (nyA) 3, 26, (nyA) 6 kartRtva (ga) 28 (ya) 1, 3, 4 khaNDapralaya (ya) 2 karma (ga) 11, 12, 13, 14, | kAlika (nyA) 23, (ya) 3 gaGgeza (ta) 42 15, 28, 29, 41, | kuhetu (ya) 32 gadAdharabhaTTAcArya (ga) 47 (ta) 11, 28, kUTastha (ga) 24 garbha (ya) 3, 4 30, 31, 32, 33, kRtapradhAna (ta) 40 guNa (ta) 1, 34, 36, (nyA) 2, 34, 35, 36, 37, | kRtArtha (ya) 1 23, 24, (ya) 38, 39, 40, 41, | kRti (ga) 23, 24, (ta) 8, 9, 26, 27, 28 42, (nyA) 5, 10, 15, (nyA) 7, 16 / gocara (ta) 23, (nyA) 16 12, 17, 18, 21, | kRtsna (nyA) 17, (ya) 18 | gauNa (ga) 2, 15, 16 27, (ya) 5, 8, 11, | kevala (ya) 17 gaurava (ga) 22, 30, 31, 36, 18, 20, 23, 24 / kaivalya (ga) 15, 16, (ta) 41 | (ta) 8, 18, 36, 38, kalpanA (ga) 31, (ta) 22, 29, koTi (nyA) 23, (ya) 3 (nyA) 23 38 kauTasthyam (ga) 24 grantha (ga) 35, 36, (ya) 1 kalpanAlAghava (ga) 13 krama (ga) 45, (ta) 19, 33, granthi (ga) 12, (ta) 37 kavalabhoji (ya) 1 (ya) 21 ghaTita (ga) 4, 11, 37 kAma (ga) 39 kramika (ya) 21 carama (ga) 6, 11, (ta) 3, 5, kAmAndha (ya) 28 kriyA (ga) 13, (nyA) 18 18, (nyA) 5, 21, kAmya (ta) 29, 32 klRpta (ga) 22 23, 24, (ya) 1 kAya (ta) 39 kleza (ya) 9 carcA (ya) 32 kAyavyUha (ga) 12, 14, (ta) kSaNa (ga) 29 (ta) 8, 18, cArvAka (nyA) 15, (ya) 14 39, (nyA) 17 20, 41, (nyA) 11, | cikIrSA (ta) 7 kAraNa (ga) 6, 11, 30, 35, 23, 24, 25, 26, | cit (ta) 26, (ya) 9, 12, 13 Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 muktivAdaH cittasantati (ta) 26, (nyA) 11 (nyA) 10, 27, tattva (ta) 24, 31, (ya) 23 citpratibimba (ga) 17 (ya) 8, 19 tattvacintAmaNi (ta) 42 cidAbhAsa (ga) 16, 17 jIvanmukti (ta) 26, (nyA) 19 | tathAbhavyatva (nyA) 5 cintana (ga) 38 jIvAtma (ga) 19, 35, 38, | tantra (ya) 18 cintA (ga) 39 (ta) 25, (ya) 8 tanmAtra (ga) 19 cira (ta) 41 jainadarzana (ya) 18 tapa (ta) 39 cihna (nyA) 4, (ya) 5 jJAna (ga) 2, 4, 5, 7, 9, 12, | tAtparya (ga) 12, 38, 39, 43, caitanya (ga) 17, 24 13, 14, 22, 27, 45, (nyA) 22 chAndas (ga) 25, (nyA) 16 30, 33, 34, 36, tAdAtmya (nyA) 26, (ya) 19 jagat (nyA) 1, (ya) 32 38, 41, 42, 43, tAmasa (ta) 32 jaDabharatopAkhyAna (ta) 31 44, (ta) 1, 3, 7, tAraka (ga) 43, 44 janaka (ga) 2, 6, 16, 23, 18, 22, 23, 26, tArkika (ya) 3 27, 38, (ta) 8, 15, 29, 30, 32, 35, tIrtha (ta) 34 16, 22, 23, 30, 37, 38, 39, 42, tulya (ga) 4, (ta) 3, (nyA) 16 32, 34, 36, 37, (nyA) 4, 11, 16, tulyAyavyaya (ta) 17 39, (nyA) 7, (ya) 7 18, 20, 21, 23, tautAtita (nyA) 16, (ya) 15 janakatA (ga) 27 24, 25, 26, 27, trikAla (ya) 9 janakatva (ga) 43 (ta) 6, 9, (ya) 7, 9, 19, 20, | tridaNDi (ga) 19, (ta) 25, (nyA) 11, 16 21, 27, 31 (nyA) 10, (ya) 8 janana (ta) 11, 15, 39, (ya) 9 | jJAnAvaraNa (ya) 18 dama (ta) 21, 28, (nyA) 4, janma (ta) 15 jJAni (ga) 14, 15 (ya) 5 janya (ga) 4, 6, 10, 11, 14, | jJAyamAna (ta) 18 darpa (ya) 32 15, 23, 24, 29, | jJeya (ya) 10 darzana (nyA) 26, (ya) 18 30, 33, 36, 37, | tattva (ga) 36, 43 diGmoha (ta) 28, 33 (ta) 6, 7, 9, 22, | tattvajJAna (ga) 4, 6, 7, 8, 11, | dIdhitikRt (ga) 39 28, (nyA) 23, 25, 12, 13, 14, 15, | duHkha (ga) 2, 3, 5, 6, 7, 8, (ya) 22, 31 20, 21, 22, 30, 9, 10, 11, 12, 15, janyatA (ga) 30, 41, 42, 31, 33, 37, 39, 16, 19, 20, 21, (nyA) 6 41, 42, 43, 44, 31, 32, 39, 41, janyatva (ga) 30 (ta) 2, 3, 4, 11, (ta) 1, 2, 3, 4, 5, jAti (ga) 4, 11, 41, 42, 15, 19, 22, 28, 6, 7, 8, 9, 10, 11, (nyA) 16, (ya) 7 29, 32, 33, 34, 12, 13, 14, 15, jAtismara (ta) 31 36, 37, 38, 39, 16, 17, 18, 19, jAtIya (ta) 9, 16 41, 42, (nyA) 5, 20, 21, 25, 26, jIva (ga) 19, 22, (ta) 25, 32, 34, 37, 17 Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 (nyA) 2, 3, 5, 6, 7, 8, 9, 18, 19, 20, 21, 22, (ya) 1, 2, 3, 8, 20, 21, 22. 23, 24, 25. 27, 28, 29 duHkhatva (nyA) 2, 3, (ya) 1, 2, 3 duHkhAbhAva (ga) 2, 4, 5, 15, 28, (ta) 1, 7, 13, 17, 18, 24, 26, 32, (nyA) 19, 20, (ya) 26, 31 durita (ga) 11, 12, 15, 31, 41, (ta) 32, 34, 37 dUSaNa (ya) 12, 16 dRDhabhUmi (ta) 36 dRSTa (ta) 32. (nyA) 17 dRSTAnta (nyA) 2, (ya) 2, 3 dRSTAntAsiddhi (ya) 2 dezanA (ya) 10 deha (ga) 36, 37, (nyA) 16, 27, (ya) 19 daizika (ya) 3 doSa (ga) 33, (ta) 2, 28, 33, 36, 37, (nyA) 16, 23, (ya) 13 dravya (ga) 47, (ya) 10 dravyatva (ya) 7, 10 dravyArthatA (ya) 16 dvandva (ta) 20, (nyA) 22 dvAtriMzikA (ya) 32 dvAra (ga) 42 dvAradvAribhAva ( ga ) 42 dvija (ta) 31 dvitva (ta) 20, (nyA) 22, 24, (ya) 29 dviS (ya) 21 dveSa (ga) 4, 10, (ta) 7, (nyA) 18, 19, 21, (ya) 21, 22, 24, 28 dveSayoni (ya) 20 dveSya (ta) 7 dharma (ga) 4, 6, 7, 11, 16, 21, 23, 24, 25, 29, 33, 35, 37, 39. (ta) 11. 19. 22, 28, 31, 32. 33, (nyA) 3 dhAtu (ga) 28, 29 dhI (ga) 16 dhyAna (ga) 34 dhvaMsa (ga) 3, 6, 7, 9, 11, (ta) 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 18, 19. 25, 32, 34, 36, (nyA) 2, 3, 5, 6, 8, 9, 18, 20, 21, 23, (ya) 1, 2, 3, 22 dhvaMsatva (ya) 2 napuMsaka (ga) 25 napuMsakaliGga (ta) 23, (nyA) 16 naya (nyA) 26, (ya) 10, 16, 18, 19 naraka (ta) 37 nAmakarma (nyA) 10, (ya) 8 nArada (ga) 11 nArAyaNa ( ga ) 46 245 nAza (ga) 11, 12, 14, 15, 16, 19, 21, 22, 23, 36, (ta) 2, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 22, 25, 34, 36, 37, 42, (nyA) 5, 7, 10, 17, 19, 23, 24, 25, (ya) 8, 20, 21, 22, 25, 27 nAzaka (ga) 4, 11, 12, 14, 16, 22, 36, (ta) 34, 38, 39, 40, 41, 42, (nyA) 17, 23, 24, 25 nAzya (ga) 16, 36, 41, (ta) 1, 9, 11, 16, 38, 40, (nyA) 23, 24, (gha) 28 ni:spRha (ya) 24 nitya (ga) 6, 9, 18, 23, 25, 26, 27, 30, 31, (ta) 16, 20, 22. 23, 24, 25, 28. 29, 33, (nyA) 4, 15, 16, (ya) 7, 12, 14, 15, 16, 31 nityatA (ga) 25 nityanivRtta (ya) 14 nidAna (ga) 16, (ta) 11 nididhyAsana (ga) 33, 34, (ta) 28 nimitta (ta) 37, (nyA) 11, 17, (ya) 9 niyata ( ga ) 4, (ta) 32, (nyA) 18, 26, (ya) 1, 19 Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 muktivAdaH niyama (ta) 9, 16, 18, 34, | niSedha (ga) 13, (ta) 20, 21, | (ya) 8 (nyA) 7, 16 (nyA) 22 | paramAnanda (nyA) 2, 17, 18, niyAmaka (ga) 22 niSedhApUrvaprastAva (ta) 8 (ya) 32 niyAmikA (ga) 4 nIti (ya) 23 paramparA (ya) 9, 19 niyoga (ya) 21 naimittika (ta) 28, 29, paravairAgya (ya) 28 niratizaya (ta) 26, (nyA) 16, (nyA) 11 parasparAzraya (nyA) 16 19, (ya) 15 naiyAyika (nyA) 2, 16, 19, parAtman (ta) 37 nirapekSa (ga) 6, 47, (ta) 22, parAtmA (ga) 17 35 nairapekSa (ta) 29, 34, 35 parAvara (ga) 12 nirAbAdha (ga) 39, (ya) 24 / / nyAya (ga) 34, (nyA) 1, (ya) 3 parikSaya (ya) 9 nirAsa (ya) 1 nyAyacarcA (ga) 35 parigraha (ga) 43 nirupadhi (ta) 17, (ya) 14, 23 | nyAyamata (ga) 30, 38 parigrAhaka (ta) 42 nirupadhika (ya) 24 nyAyavid (ga) 20 pariNati (nyA) 27, (ya) 19 nirupAdhi (ga) 39 nyAyavizArada (nyA) 1 pariNAma (ga) 16, 24 nirNaya (ta) 40 nyAyAloka (nyA) 1, (ya) 7 paripAka (nyA) 5 nirvAha (ga) 6, 7, 10, 37, 38, nyAsa (ta) 32 parivrAjakatva (ya) 4 41 pakSa (ga) 34, 36, (ta) 21, parizrama (ya) 25 nirvAhaka (ga) 15, (ta) 13 (nyA) 3, (ya) 1, 3 parisuddha (parizuddha) (ya) 10 nirvikalpaka (ga) 37 pajjava(paryAya) (ya) 10 parIkSaka (ta) 8 nirvizeSita (ga) 9 paNDita (ya) 18 paryAya (ya) 10, 19 nivartaka (ga) 36 pada (ga) 13, 14, 28, (ta) 14, | paryAyArtha (ya) 14 nivRtta (nyA) 16, (ya) 17 / | 38, 42, (ya) 29, 31 | paryAyArthika (ya) 10 nivRtti (ga) 2, 4, 6, 10, 15, | padArtha (nyA) 19, 27, (ya) 7, | parSad (ya) 17 16, 18, 19, 20, | 14, 19 pAtaka (ta) 37 21, 27, 30, 31, | para (ya) 1, 32 pAtabhaya (ga) 4 32, 34, 39, (ta) | paraMparA (ga) 12, 22, 34, (ta) | pApa (ga) 7, 14, (ta) 7, 9, 16, 19, 21, 22, | 38 10, 37, 38, (ya) 22 24, 28, 32, (nyA) | paratva (ya) 1, 29 pAradArya (nyA) 18, (ya) 28 4, 12, 14, 16, (ya) | parama (ta) 42 pAribhASika (ga) 17 11, 13, 28 paramapuruSArtha (ya) 20 pAlana (ta) 7 niveza (nyA) 23, (ya) 3 paramabrahma (ga) 40 puMs (pumAn) (ya) 12 nizcaya (ta) 11, (ya) 7, 21 paramamukti (ta) 26, (nyA) 19 | puNya (ga) 13, (ta) 38 nizcita (ya) 27 paramAtma (ga) 19, 27, 36, 37, | pumartha (ya) 23, 27 niSiddha (ga) 12, (ta) 29, 32, puruSa (ga) 24, (ta) 1, 2, 5, 6, 33 (nyA) 1, 10, 24, (nyA) 5, 13, Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 (ya) 12 puruSArtha (ga) 4, 5, 15, (ta) 1, 5, 6, 19, 7, 9, 10, 11, 12, 17, 18, 26, 42, (nyA) 16, 19, 20, (ya) 26 pUrvakalpa (ga) 47 pUrvasevA (ya) 5 pratisandhAna 10, (nyA) 18, 26 pratIti (ta) 29 30 (nyA) 22 pratyakSa (ta) 23, 39, (nyA) 24 pratyaya (nyA) 22, (ya) 29 pratyavAya (ta) 32. 33 pratyAyana (ga) 28 pratyAsatti (ga) 22, 35 pratyeka (ga) 28, (ta) 20, 21, (nyA) 22 pRthakkalpa (ga) 46 paurvAparya (ga) 46 pradhAna (ta) 40, 42 prakaTatA (ga) 17 prapaJca (ga) 17, 19 prakaraNa (ga) 45, 46 prabhutA (ya) 11 prakAra (ta) 29, 34, (nyA) 16 pramANa (ga) 3, 17, 25, 26, prakAza (ga) 17 (ta) 19, 20, 36, (nyA) 2, 13, 16, 23 prakAzaka (nyA) 27, (ya) 19 prakRti (nyA) 13, (ya) 12 prajJA (ga) 34 pratikSipta (ya) 10 pratipAdikA (ya) 31 pratiphalita (ga) 17 pratibandha (nyA) 19, 20 pratibandhaka (ga) 37, (ta) 7, 17, 32, 34, (nyA) 18 pratibandhikA (ya) 4 pratibimba (ga) 17 pratiyogi (ga) 3, 9, 13, 16, 22, 23, 28, 29, 36, 41, (ta) 3, 9, 11, 15, 16, 19, (nyA) 3, 5, 7, 23, 25, (ya) 1, 2 pratiyogitA (ya) 22 pratiSThAna (ya) 12 pratisaMhita (ya) 28 pramAtA (ga) 17 pramitatva (ga) 34 prameya (ga) 17 prayatna (ta) 1, 2, 5, 6, 7, 24, (nyA) 19 prayatnasAdhya (nyA) 17, (ya) 20 prayAja (ta) 29, 30 prayojaka (ga) 7, 15, 23, 28, 38, 42, 45, (ta) 19 prayojana (ga) 1, 2, 4, 15, 16, (ta) 1, 7, 8, (nyA) 5, 6, 19, (ya) 22, 23 prayojya (ga) 33, 38 pravartaka ( ga ) 8 pravAda (ga) 20, 46 pravAha (ga) 20, 23, (ta) 22 pravRtta (nyA) 19, (ya) 26 pravRtti ( ga ) 4, 5, 10, 12, 14, 41, 46, (ta) 2, 5, 247 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 16, 17, 22, 26, 28, 40, (nyA) 4, 5, 6, 17, 18, 19, 20, 21. (gha) 5, 7, 9, 17, 20, 21, 24, 25, 26. 28 pravRttivijJAna (ya) 9 pravrajyA (ta) 27 prazama (nyA) 18 prazAntatva (nyA) 18, (ya) 24 prasaGga (ga) 11, 18, 27, 41, 45, (ta) 11, 16, 22, 23, 24, 33, (nyA) 2, 5, 7, 16, 17, 20, 23, 25. 27, (ya) 1, 4, 19 prAgabhAva (ga) 6, 8, 9, (ta) 1, 2, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 15, 16, (nyA) 2, 3, 6, 7, 14, 20, 23. (ya) 1. 2. 3 prANa (ga) 43, (ta) 37 prANi (ya) 21 prAtipAdika (ga) 28 prApya (ya) 28 prAbhAkara (ga) 8 prAmANika (ga) 28 prAyazcitta (ga) 8, 11, 14, (ta) 1, 7, 8, 9, 10, 11, 15, 16, 32, 37, 38, 40, (nyA) 5, 6, 21, (ya) 22 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 muktivAdaH mA) prArabdha (ga) 11, 15 bauddha (nyA) 11, (ya) 9, 10 (nyA) 16, priya (ga) 39, (ya) 29 / brahma (ga) 16, 17, 18, 25, (ya) 1, 6 priyApriya (ga) 28, (ta) 20, 21 26, 27, 32, 38, bhedakopAdhi (ga) 19 (nyA) 22 43, (ta) 23, 24, bhedAbheda (ta) 25 prekSAvat (ta) 7, 16, 17, (nyA) 25, 27, 30, 37, bhoga (ga) 2, 11, 12, 13, 14, 18, 19, (ya) 25 (nyA) 16, (ta) 6, 11, 17, 21, phala (ga) 2, 10, 14, 16, 17, (ya) 17, 31 28, 33, 38, 39, 40, 41, 45, 46, | brahmacarya (ta) 28, 30 40, 41, 42, (nyA) 47, (ta) 2, 7, 29, | brahmajJAna (ga) 18 4, 17, (ya) 5 30, 37, 40, 42 brahmasaMvedana (ga) 16, 18 bhrama (ga) 34, 38, (nyA) 16, phalavatva (ya) 5 brahmAkAravRtti (ga) 18 (ya) 17 phalopadhAna (ga) 13 bhagavat (ga) 43, 46, (ta) 11 | bhrAnta (ya) 17 baddha (nyA) 11, (ya) 9 bhagavadgItA (ta) 30, 32 maNikRt (ga) 4 bandha (ta) 32 bhagavanta (ga) 40 mata (ya) 15, 16 balavaduHkhAnubandhitva (ya) 28 bhagavAn (ga) 44 matvarthIya (ta) 23, (nyA) 16 balavadveSa (ga) 4, 10 bhaGga (ga) 41, (nyA) 25 mada (ya) 11 bAdha (ga) 7, 28, 37, 38, (ta) bhaTTa (ga) 17, 25 manaH (ta) 22, (nyA) 3, 25 23, 38, (ya) 1, 4, | bhava (ta) 28, (ya) 24 manana (ga) 34, 35, (ta) 28 bhavAnta (ya) 9 mantra (ga) 43 bAdhaka (ga) 6, 7, 11, 26, (ta) | bhavyatva (nyA) 4, 5, (ya) 7 maraNa (ga) 5, 41, (ta) 18, 34, 21, 22, 42, (ya) 4, | bhAna (ga) 37, 38 | bhAva (ga) 23, 38, (ta) 6, 16, | mahad (ga) 19, 24 bAdhakAbhAva (ga) 4, (nyA) 22 | 22, (nyA) 23, mahAdAna (ta) 34 bIja (ga) 11, (ta) 11 (ya) 2, 17, 24, 31 | mahAnaiyAyika (ya) 27 buddhi (ga) 16, 21, 22, 23, | bhAvanA (ga) 13, (nyA) 11, mahApralaya (ya) 2 24, 38, 41, (ta) | (ya) 9 mahAbhUta (ta) 25, (ya) 8 11, 13, 30, (nyA) bhAsaka (ga) 37 mahodaya (ya) 32 22, 23, 24, (ya) 30 | bhinna (ga) 15, 33, (ta) 23, | mAG (nyA) 20, (ya) 22 buddhitattva (ga) 23 28, (nyA) 4, 23, | mAna (ta) 19, 22, 23, 30, bodha (ga) 34, 38, 45, 47, (nyA) 8, 11, (nyA) 16, 22 bhukta (ta) 40 (ya) 1, 7, 32 bodhaka (ga) 42, (ta) 35, bhujyamAna (ta) 40 mAnasa (ga) 42 (nyA) 22 bhUta (ga) 38, 39, (nyA) 10 mAnasatya (ga) 42 bodhana (ga) 35, (ta) 23, bheda (ga) 19, 34, 36, 37, mAnAbhAva (ga) 11 (ta) 22, 32, (nyA) 5, 16 38, 46, (ta) 29, 41, 42, (nyA) 23 31 Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 249 mAyA (ga) 19 mUlaprakRti (ga) 24, yogya (ta) 21, (nyA) 23, 24 mithyAjJAna (ga) 22, 32, 33, melaka (ta) 6 yogyatA (ya) 6 36, 39, (ta) 2, 11, | mokSa (ga) 9, 10, 11, 15, yogyatva (nyA) 4, 5, (ya) 5 19, 22, 24, 28, 19, 20, 25, 27, yoni (ta) 7, (nyA) 21 32, 33, 36, 29, 30, 31, 32, yaugapadya (ta) 39 (nyA) 16 33, 34, 35, 36, | rAga (ga) 4, 10, (ta) 7, 40, mithyAdhI (ga) 15, 36 37, 38, 39, 41, (nyA) 18, (ya) 9 mithyAbuddhi (ga) 33 42, 43, 46, (ta) 6, | rAtrisatranyAya (ta) 19 mImAMsaka (ga) 27 19, 21, 22, 23, | rUDhi (ta) 14 mImAMsA (ya) 32 25, 26, 27, 28, | rUpAntara (ya) 23 mukta (ga) 28, 29, 30, (ta) 29, 32, 33, 36, | lakSaNa (ta) 18, (ya) 1, 6, 9, 13, 14, 16, 22, (nyA) 4, 5, 7, 10, 10 24, (nyA) 7, 11, 16, 17, 19, 22, | lakSaNA (ga) 13, (ta) 42 16, (ya) 9 26, (ya) 6, 24, 30 | laghu (ta) 32 mukti (ga) 3, 4, 5, 7, 9, 11, | mokSopAya (ga) 4, 42 laya (ga) 19, 24, (ta) 25, 37, 38, (ta) 4, 6, | (nyA) 10, (ya) 8 11, 12, 13, 14, mohAtIta (ga) 17 lAkSaNika (ta) 38 (ya) 31 15, 18, 20, 21, yaGluk (ta) 20 lAghava (ga) 22, 25, (ta) 34, 22, 26, 28, 30, | yatna (ta) 7 38, (nyA) 23 32, 34, 36, (nyA) | yatyAzrama (ta) 29 liGga (ga) 34, (nyA) 10, 16, 2, 4, 6, 8, 9, 11, yazovijayagaNi (ya) 32 (ya) 6, 8 12, 15, 16, 17, | yAga (ga) 10, 41, 45, (ta) | liGgazarIra (ga) 19, (ta) 25 18, 20, 22, 23, 40, (nyA) 16 lokasaGgraha (ta) 32 25, 27, (ya) 1, 3, | yukti (ga) 34, 39, 44 laukika (ga) 8, (ta) 32 4, 7, 8, 9, 10, 11, | yugapat (ta) 42, (nyA) 26 / | vacana (ga) 12, 14, (ya) 14, 12, 13, 14, 15, | yoga (ga) 33, 34, 38, 39, 24 16, 17, 18, 19, (ta) 14, 22, 28, | vartamAna (ta) 1, 16, 18, (nyA) 20, 25, 26, 29, 31 (nyA) 6, 25, 5, 21, (ya) 27 mukhya (ta) 42, (ya) 3, 22, 23 (ya) 4, 5 vardhamAna (nyA) 3, (ya) 1 / muni (ya) (nyA) 2 | yogaja (ga) 33, 35, 37, (ta) | vAkya (ga) 12, 13, 38, 47, mumukSu (ta) 34, (nyA) 4, 18, 22, 28 (ta) 29, 30, 42, ___21, (ya) 5, 6 | yogaddhi (ta) 26, (nyA) 19 (nyA) 22 mumUrSutA (ga) 43 | yogAbhyAsa (ga) 4, 10, 40 | vAkyabheda (ga) 28, (ta) 20, 23, mUrchA (ga) 5, (nyA) 19, 20, | yogi (ga) 21, 40 (ta) 31, (nyA) 16, 22 21, (ya) 26 (nyA) 11, (ya) 27 | vAkyArtha (ta) 23 Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 vAkyaikavAkya (ta) 23, (nyA) 16 vinigamanA (ga) 28 vinirmukta (ya) 9 vinirmoka ( ga ) 41 vinizcaya (ya) 5 vipakSa (ya) 4, 5 viparIta (ga) 36, (nyA) 17 vipazcit (ya) 18 vipratipatti (ya) 1 viphala (ya) 4 vimatipada (ta) 40 vimukta (ga) 7, 28, (ta) 12, 19, (nyA) 8 vAcya (ga) 34, (ta) 14 vAmadeva (ta) 39 vAvasanta (ta) 20, (nyA) 22, (ya) 29 vAsana (ta) 22 vAsanA (ga) 12, 15, 21, 22, 32, 33, 36, 39, (ta) 2 (nyA) 16 vAsita (ya) 9 viappa (vikalpa) (ya) 10 vikalpa (ga) 24, 41, 45 46, (ta) 35, (nyA) 26 vikAra (nyA) 13, (ya) 13 vigama (ga) 12, 16, 19, 22 39, (nyA) 5 vigAna (ta) 32 vighaTana (ta) 8 vibhu (nyA) 24 vimukti (ga) 7 vimUDha (ga) 24 vimokSa (ga) 15, 31 (ta) 41 virakta (ta) 26 (nyA) 19 virama (ya) 24 viraha (ga) 6, 10, 12, 14, 16, 19, 21, 28, 30, 32, 36, 39, 41, (ta) 7, 16, 35, (nyA) 7, 26 vicAra (ta) 9 vijJAna (ga) 26, (ta) 23, 24, 30, 31, 41, (nyA) 11, 16, (ya) 17, 31 vidyA (ga) 20 vidhAna (ga) 45 46 vidhi (ga) 33, 38, 39, 46, 47, (ta) 28, 29. 37, (nyA) 16 vinazyat (nyA) 21, (ya) 27 vinaSTa (ta) 16 vinAkRta (ta) 33 13, 17, 25, 29, 37, 39, 40, (nyA) 22 vinAza (ga) 12, 21, 23, 25 virodhi (ga) 4, 16, (ta) 1,18, vinAzaka (ga) 36, (nyA) 17 vinAzi (ta) 22 vinigamaka (ga) 41 viruddha (ta) 29, 39 viruddhakalpa (ga) 46 viruddharUpa ( ga ) 46 virodha (ga) 12, 13, 14, 28, 29, 34, 40, (ta) 34, 36 vilamba (ta) 41, 42 vilaya (nyA) 13 (ya) 12 muktivAdaH vivartamAna (ya) 10 viviktatA (ya) 17 viveka (ta ) 18, (nyA) 19 viveki ( ga ) 4 (ta) 17, 18 vivecana (ya) 1 viziSTa ( ga ) 9, 10, 11, 19, 26, 38, 45, 46, 47, (ta) 12, (nyA) 6, 11, 23, 24, 27, (ya) 3, 9, 13, 19 vizuddha (ya) 19 vizeSa (ga) 11, 13, 16, 19, 22, 24, 33, 41, 42, 45, (ta) 21, 34, 37, (nyA) 16, 23, 24, 27, (ya) 3, 5, 6, 7 vizeSaguNa (ga) 6 (nyA) 24 vizeSaNa ( ga ) 9, 10, 11, 19, 26, 45, (ta) 12. 21. (nyA) 5 (gha) 1. 2 vizeSaNatA (ya) 3 vizeSadarzi (ga) 4 vizeSita (ga) 4, (ta) 14 viSaya (ga) 2, 4, 13, 16, 17, 18, 25, 27, 34, 36, 37, 38, 39, 45, (ta) 6, 7, 8, 13, 17, 18, 22. (nyA) 19, 21, (ya) 14, 20, 22, 23 viSayaka (nyA) 21, (ya) 22 viSayasphUrti (ga) 16 viSayi ( ga ) 4, 9 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa - 2 vizeSyaka (nyA) 16 viSNupurANa (ta) 30 vibhAga (parikSaya) (ya) 9 vihita (ta) 29, 32, 33, 34, 42 vItarAga (nyA) 18 vItarAgajanmAdarzananyAya (nyA) 15, (ya) 14 vRtti (ya) 1, 2, 3 vRtti (ga) 3, 16, 17, (ta) 12 13, 16, 19, (nyA) 3, 8, 26 vRttitva (nyA) 23, 24, (ya) 2. 3 vRttyArUDha (ga) 17 veda (ga) 14, 41, 42, 45, (ta) 39 (ya) 17 vedyatA (nyA) 21 vaikalpika (ga) 41.44 vaijAtya (ga) 41 vaitRSNya (ya) 28 vaidika ( ga ) 8, (ta) 7 vaidharmya (ga) 34 vaidhI (ta) 40 vaiSayika (nyA) 18, (ya) 29 vyakti (ga) 4, 20, (ta) 6, (nyA) 16, (ya) 15 vyaGgya (ya) 19 vyaJjaka (nyA) 16 vyatireka (ta) 8, 36, (nyA) 5, (ya) 20 vyaya (ya) 8 vedana (ga) 35, 37, 38 vedAnta (ta) 24 vyavaccheda (ga) 37, 38, 47 vedAnti (ga) 16, 27, (nyA) 16, vyavasthA ( nyA) 11, (ya) 9 vyavahAra (ya) 20 vyAkhyA (ga) 37 vyAghAta (ya) 26 vyApAra (ta) 1, 34, 38, 42, (nyA) 5. 17 vyAti (ya) 3 vyApya (ga) 17, 42, (nyA) 5 (ya) 5, 7 vyAsajyavRtti (ga) 29 vaiphalya (ta) 11 vaiyarthya (ya) 1 vaiyarthya (ta) 26, 37 vairAgya (nyA) 18, 19 (ya) 24, 28 vaizeSika (ga) 34 vaizeSikI (ga) 4 vyatyaya (ga) 37 vyatyAsa (ga) 39 vyadhikaraNa (ta) 16 vyapadeza (ga) 35, (ta) 6, 13, zAbda (ga) 33 zAbdabodha (ga) 34 zAzvata (ya) 16 16 vyabhicAra (ga) 11. 14, 41, 42, (ta) 21, 32, 40, 42, (nyA) 2, 23 vyabhicAri (ya) 2 vyabhicAritA (ya) 3 vyAhati (nyA) 18, (ya) 24 vyutpatti (ga) 17, 47, (ta) 35 zakti (ga) 13, (nyA) 11, 17, (ya) 23 zaGkA (ga) 34, (ta) 21, 28, (nyA) 4, 5, (ya) 7 251 zabda (ta) 28, 30, 35, 37, 38, 40, (ya) 1, 8 zama (ta) 21, 28, (nyA) 4, 5, (ya) 5, 6, 7 zarIra (ga) 11, 15, 30, 33, 43, 44, (ta) 11, 16, 19, 22, 25, 26, 28, 29, 36, (nyA) 10, 11, 17, 23, (ya) 9, 19 zAkha (ga) 1, 34, (ta) 28, 31 zuka (ta) 3 zuddhanaya (ya) 19 zeSa (ya) 17 zaileSIkaraNa (nyA) 17 zravaNa (ga) 33, 34, 35, 39, (ta) 12, 19, 37, 39 zruti (ga) 3, 7, 26, 27, 28, 29, 33, 37, 38, 39, 41, 42, (ta) 1, 19, 20, 21, 23, 27, 28, 31, 33, 36, 37, 39, 40, 42, (nyA) 4, 5, 8, 16, 22, (ya) 29, 31 zvetaketu (ga) 38 saMnyAsa (ta) 29, 32 saMzaya (ga) 12, (ta) 37 saMsargAbhAva (ta) 14 saMsAra ( ga ) 4, 9, 18, 34, (ta) 4, 11, 17, Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 muktivAdaH 19, 20, 28, 33, | samAnakAlIna (ga) 7, 11 (ya) | sahakAri (ta) 16, 21, 22, 33, (nyA) 12, (ya) 9, 16 1, 26 (nyA) 5, 7 saMsAri (ga) 30, 38, (ta) 21, samAnadeza (ta) 16, (ya) 1 sahakAricakra (nyA) 11 22, 24, (nyA) 4, samAnAdhikaraNa (ga) 6, 9, 11, sahakAritA (ga) 41 16, 26, (ya) 7 21, 37, (ta) 1, 5, | sahavRtti (ta) 7 saMskAra (ga) 14, 34, 36, (ta) 13, 16, (nyA) 2, sAkSAtkAra (ga) 2, 25, 27, 30, 6, (ya) 28 (ya) 1, 26 31, 33, 34, 35, saMhatajJeyAkArA (ya) 9 samAnAyavyaya (ya) 25 36, 37, 38, 39, saGkara (ga) 11, 41, (nyA) 26 samApti (ta) 32 (ta) 23, 24, 28, saGkasUka (ta) 28 samucita (ya) 6 (ya) 26, 27 saGkoca (ta) 27, 32, 38, 42, | samuccaya (ga) 41, 42, (ta) 29, | sAkSAtkRta (ga) 25 (nyA) 5, (ya) 6 / 30 sAkSi (ga) 7 saGgati (ga) 36, (ya) 2 samuccita (ga) 41 sAkSin (ya) 31 saGgrahanaya (nyA) 27, (ya) 19 | samUha (ya) 18 sAkSI (ga) 17 saJcita (ta) 28, (nyA) 17 sampatti (nyA) 5, (ya) 5 sAGkhya (ga) 24, (nyA) 13, sat (ya) 14 sampAdaka (ga) 39, (ya) 5 (ya) 12, 16 satkArya (ya) 2 sampAdana (ga) 12, 14, 39, 44 | sAdi (ga) 20, 23, 24 sattA (nyA) 26, (ya) 19, 29 | sambaddha (ga) 9 sAdyaparyavasita (ya) 15 sattva (ta) 8, 9, 10, 11, sambandha (ga) 9, 19, 22, 28, | sAdhakAbhAva (ga) 7 (nyA) 3, 6, 17 30, 41, (ta) 12, | sAdhana (ga) 4, 8, 45, 46, santati (ta) 19, 21, (nyA) 2, | 13, (nyA) 8, 23, 47, (ta) 2, 5, 7, 8, 11, 26 (ya) 3 9, 11, 12, 13, 14, santAna (nyA) 11, (ya) 9 sambandhi (ta) 7 24, 25, 29, 32, sandeha (ta) 9, 21 sambhava (ga) 4, 6, 10, 11, 35, (nyA) 2, 3, 5, sandhyopAsanA (ta) 28, 32 12, 21, 25, 28, 6, 8, 21, (ya) 3 sannidhAna (ya) 29 30, 35, 37, 39, sAdhanatA (ta) 7 / sannidhi (ta) 29 41, 43, (ta) 9, 17, | sAdhya (ga) 8, 9, 34, (ta) 2, sannipatyopakAraka (ta) 29, 32 36, 37, (nyA) 5, 5, 7, 8, 9, 10, 12, samapradhAna (ta) 29, 30 11, 21, 23, 15, 16, 19, 24, samaya (ta) 7, 8, 15 (ya) 5, 31 26, 32, 36, (nyA) samarthana (ya) 6 sammati (ya) 10 7, 8, 18, 19, (ya) samavadhAna (ta) 8 samvalana (ga) 44, 46, (ta) 6 | 3, 4, 12 samavAyi (ga) 23 (ta) 34, samvalita (ga) 41, 45, (ya) 24 | sAdhyatA (ya) 13 savAsana (ta) 28, 36 sApekSa (ga) 46, 47 samAdhAna (ga) 37 savikalpa (nyA) 26 sAmagrI (ga) 4, 11, 30, 37, Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-2 253 38, (ta) 23, 26, / / 29, 30, 31 svarga (ga) 2, 4, 10, (ta) 22, 42, (nyA) 5, 16, | sukhatva (ta) 23, (nyA) 16 / 23, 29, 36, 40, 24, (ya) 7 sukhAbhAva (ga) 4, 28, 39, (nyA) 16 sAmaJjasya (ga) 38, 41 (nyA) 22 svAtantrya (nyA) 12, (ya) 11 sAmarthya (ta) 41, 42, (nyA) 17 | suddhoaNataNaya (zuddhodanatanaya) (ya) svArasikalakSaNA (ga) 13 sAmAnAdhikaraNya (ga) 22 10 hatyA (ta) 37 sAmAnya (ta) 21, 22, (nyA) | sudhI (nyA) 19, (ya) 26 hAna (ta) 17, 22, 26, (nyA) 16, (ya) 6 suSupti (ga) 9, (nyA) 11, 23, 15, (ya) 14 sAmrAjya (ya) 24 26 hAni (ta) 17, (nyA) 18, 20, sArthakya (ga) 39 sUkSmamAtrA (ta) 25, (nyA) 10, (ya) 14, 26, 27, 28 sAhitya (ga) 41, 42, 47, (ta) (ya) 8 hArIta (ta) 30 35 sendriya (ya) 19 hRdaya (ga) 12 sitAmbarasAdhu (ya) 32 saubhari (ta) 39 hetu (ga) 7, 19, 21, 22, 23, siddha (nyA) 15, 16, 23, 26, snAna (ta) 34 33, 36, 37, 38, (ya) 15, 29 sphUrti (ga) 17 41, 42, (ta) 1, 3, siddhasAdhana (ya) 2 sphoraNa (ya) 1 5, 15, 22, 26, 30, siddhAnta (ga) 41, 42, (nyA) smaraNa (ga) 34, 46 32, 34, (nyA) 5, __ 12, 25, (ya) 10, smRti (ga) 7, 33, (ta) 28, 23, 26, (ya) 4, 5, 11 29, 37, 38, 39, 6, 7, 9, 20, 21, siddhi (nyA) 22, (nyA) 22, (ya) 31 22, 23 (ya) 3, 19, 29 / syAdvAda (ya) 18, 23, 32 | hetutA (ga) 11, 12, 21, 30, sukha (ga) 2, 4, 10, 11, 13, | svaprakAza (ga) 17, (ta) 24 / / 31, 35, 38, 39, 15, 21, 25, 27, | svabhAva (ta) 7, 39, (nyA) 5, 41, 43, (ta) 33, 28, 29, 30, 31, 27, (ya) 16, 35, (ya) 7 39, (ta) 1, 5, 7, 19, 21 | hetutva (ga) 12, 22, 30, 35, 17, 18, 20, 22, | svarasa (ga) 38, (ta) 20, 30, | 38, 39, 41, 43, 23, 24, 25, 26, (nyA) 8, 22 (ta) 28, 29, 33, 32, (nyA) 16, 18, | svarasasiddha (ga) 13 34, 36, (nyA) 4, 5, 19, 21, 22, 23, | svarUpa (ta) 8, 15, (nyA) 4, 5, | 25, 26, 27, (ya) 8, 13, 26, 27, (ya) | hetuhetumadbhAva (ya) 21 15, 16, 17, 19, | 12, 19 heya (ta) 14 23, 24, 25, 28, | svarUpasambandhavizeSa (ga) 7 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-3 sandarbhagranthasUci gadAdharabhaTTAcAryaH maho.yazovi.ga. (1) muktivAdaH (2) nyAyAlokaH saMpA. DhuNDirAja zAstrI saMpA. mu.zrI yazovi.gaNivara prakA. divyadarzana kAryAlaya, ahamadAbAda (3) dvAtriMzad maho. zrIyazovijayajI gaNivara saMpA. pU.A.zrIcandraguptasU.ma. prakA. anekAnta prakAzana (4) anumAnacintAmaNiH bhA.2 maho. gaGgeza (5) nyAyakozaH bhImAcArya jhaLakIkara, saM. kAmAkhyanAtha tarkavAgIza prakA. navaraMga dillI (1988) pra. bhAMDArakara prAcya vidyA saMzodhanamaMdira puNe 1996 saMpA.-kIrtitrayI (pU.A.zrIvijayazIlacandrasUri-ziSya) prakA. ka.sa. zrI hemacandrAcArya navamajanma zatAbdI smRti saMskAra zikSaNa nidhi ahamadAbAda (6) nandanavanakalpataruH 24-25