Book Title: Jain Meghdutam
Author(s): Merutungacharya, Shilratnasuri, Chaturvijay
Publisher: Atmanand Jain Sabha
Catalog link: https://jainqq.org/explore/010002/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ THE FREE INDOLOGICAL COLLECTION WWW.SANSKRITDOCUMENTS.ORG/TFIC FAIR USE DECLARATION This book is sourced from another online repository and provided to you at this site under the TFIC collection. It is provided under commonly held Fair Use guidelines for individual educational or research use. We believe that the book is in the public domain and public dissemination was the intent of the original repository. We applaud and support their work wholeheartedly and only provide this version of this book at this site to make it available to even more readers. We believe that cataloging plays a big part in finding valuable books and try to facilitate that, through our TFIC group efforts. In some cases, the original sources are no longer online or are very hard to access, or marked up in or provided in Indian languages, rather than the more widely used English language. TFIC tries to address these needs too. Our intent is to aid all these repositories and digitization projects and is in no way to undercut them. For more information about our mission and our fair use guidelines, please visit our website. Note that we provide this book and others because, to the best of our knowledge, they are in the public domain, in our jurisdiction. However, before downloading and using it, you must verify that it is legal for you, in your jurisdiction, to access and use this copy of the book. Please do not download this book in error. We may not be held responsible for any copyright or other legal violations. Placing this notice in the front of every book, serves to both alert you, and to relieve us of any responsibility. If you are the intellectual property owner of this or any other book in our collection, please email us, if you have any objections to how we present or provide this book here, or to our providing this book at all. We shall work with you immediately. -The TFIC Team. Page #2 -------------------------------------------------------------------------- Page #3 -------------------------------------------------------------------------- Page #4 -------------------------------------------------------------------------- Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI-jaina-AtmAnaMdagrantharatnamAlA-SaTsaptatitamaM ratnam (76) aJcalagacchIya-zrImerutuGgAcAryaviracitaM jain-meghduutm| zrIzIlaratnasUriviracitavivaraNopetaM saMpAdakaH saMzodhakazca pravartakapAdasevAhevAkazcaturavijayo muniH / prakAzayitrI bhAvanagarasthA-zrIjainaAtmAnandasabhA / mumbayyAM nirNayasAgaramudraNAlaye mudritam / vIrasaMvat-2450, mAtmasaMvat-28, vikramasaMvat-1980 isavIsana-1:24 mUlyaM rUpyakadvayam (2) Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Published by Vallabhadas Tribhuwandas Gandhi, Secretary Jain Atmanand Sabha, Bhavnagar. Printed by Ramchandra Yasu Shedge, at the Nirnaya-sagar Press, 23 Kolbhat Lane, Bombay. Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. manuSyano svabhAva gatAnugatika che. je kAryathI mANasanI kIrti gavAya che, te kAryatuM anukaraNa karavA anya meghadUtanA mANaso AkarSAya che. jema vyavahAramA koi paNa anukaraNo mANasa je vyavasAyathI arthalAbha, kIrtilAbha prApta karI zake che te ja vyavasAyamAM lakSmInivAsa che ema samajI bIjA mANaso te raste dorAya che. paraMtu anukaraNa te anukaraNa ja rahe che. pUrI pratibhA vinA mULa sthAna prApta thatuM nathI. sAhityamAM paNa A pramANe ja banyuM che. je kavinI je kRtithI kIrtikathA phelAi, te kRtinuM anukaraNa aneka kavioe bhinna bhinna rIte karyu . paraMtu atyAra sUdhImAM evo eka paNa kavi nathI janmyo ke je mUlakartAnI samAna ke tethI vadhAre kIrti khATI gayo hoya. jema jaina kaviomAM zrIsiddhasena divAkaranA kalyANamaMdirathI ane zrImAnatuMgasUrinA bhaktAmarastotrathI aneka vidvAno digmUDha banI temanuM anu. karaNa karI kaika kavioe te stotranu Adi yA aMtanuM pAda lei pAdapUrtio rUpe aneka stotro racyAM che. to paNa te stotronI prasannatA, gaMbhIratA, karNapriyatA ke saralatA na ja AvI zakyAM. A ja pramANe siMdUraprakaranA anukaraNa rUpaM aneka kavioe tevAM prakarone janma Apyo paNa te saraLatA, te bhAva, te prasAda na ja lAvI zakyA. Aja pramANe jenetara kaviomAM jayadevanA gItagoviMdanI mohanImAM mUDha banI ghaNA kavioe vividha gIto banAvyAM, kavi amarunA zataka pAchaLa taNAi aneka kavioe aneka zatako banAvyA. paraMtu mULakartA onA sthAnanI yogyatA teo na batAvI zakyA. Aja pramANe kavikulaziromaNI kAlidAsanA meghadatanA rasanA, sauMdaryanA aneka bhogIo anukaraNa karI aneka dUtakAvyone potAnI pAchaLa mUkatA gayA che. Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtanI kAlidAsanA meghadatanA jevAM saMdezakAvyo saMskRtasAhityasRSTimAM aneka kavionI kRtirUpe bhinna bhinna nAme AvirbhUta thayAM che. Adhunika bhASAone bAda karI kevaLa saMskRta bhASAmAM ja AvAM kAvyonI saMkhyA gaNavA jaie to pacIsathI paNa vadhAre maLI Ave che. paraMtu te sarve dUtakAvyomA meghadatanA jevI chaTA AvI zakI nathI. ane tethI te sarve kAvyo meghadatanA jevI kIrti, sthAna ke dIrghAyu meLavI zakyAM nathI. meghadatanA bhaktonA jeTalI saMkhyA koi paNa dUtakAvyanI maLatI nathI. A meghadUtanA anukaraNamAM sauthI prathama anukaraNa karanAra jaino che. Ama anukaraNarUpe saMskRta sAhityamAM jaina kaviodvArA keTalAMe saMdezakAvyo janma pAmyAM che. tenuM upalaka dRSTie paNa avalokana karavu Avazyaka che. (1) pArthAbhyudaya-jinasenAcAryakRta (2) pavanadUta-vAdi caMdrakRta (3) jainameghadUta-merutuMgAcAryakRta rIke jana kavio. (4) caMdradUta-jaMbUkavikRta (5) nemidUta sAMgaNasutavikramakRta (6) manodUta-nAmavinAnuM (7) meghadUta-maMtrI vikramakRta (8) zIladUta-cAritrasuMdaragaNikRta (9) cetodUta-nAmavinAnuM (10) meghadUtasamasyAlekhameghavijayopAdhyAyakRta (11) iMduta-vinayavijayagaNikRta. AthI paNa adhika hovAno saMbhava che. paraMtu jANavAmAM AvyAM nathI. AmAMnAM ghaNAMkharAM kAvyo prakaTa thayAM cha temAMnAM je mane maLI AvyAM che temano thoDo thoDo paricaya Apako ucita dhAryoM cha. A badhAM anukaraNomA prathama pArthAbhyudaya che. A 364 mandA krAntA vRttonuM eka khaMDakAvya che. jinasenAcArya, pardhAbhyudaya. kAlidAsanA meghadUtanA jeTalA zloko che te sarve eka athavA be caraNo laine potAnA pArthAbhyudayanA dareka zlokamAM grathita karU che. Aja sUdhI kAli. dAsanA meghadUtanI samasyApUrti dareka kavie tenuM aMtima caraNa laine kAra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. karI che, paNa A kAvyamAM to saMpUrNa meghadatane sthAna malyuM che; eTalI A kAvyanI vizeSatA che. A kAvyanI keTalAka vAcako prazaMsA kare che tyAre keTalAka vAcako tenI saraLatA mATe mAna darzAve che. sva. kilAbhAi potAnA meghadUtanA anuvAdanI prastAvanAmAM lakhe che ke-"pArthAbhyudayanI racanA kaMika kliSTa ane bahudhA jaina lekhakonA jevA ja guNavAlI cha......... kAlidAsanA meghadUta karatAM paNa potAnuM kAvya kaMika vadhAre guNavALu che, e, mithyAbhimAna jinasenane hatuM ema jaNAya che. e. kAvyanI vANI karkaza ane rasa vinAnI che.........." tyAre pro. ke. vI. pAThaka "kumArilabhaTTa ane bhartRharI" nAmanA potAnA nibaMdhamAM jinasenasvAmInA viSayamAM lakhe che ke-"jinasena amoghavarSa (pahelA) nA rAjyakALamAM thayA hatA ema pote potAnA pAcAbhyudayamA lakhe che. pArthAbhyudaya saMskRta sAhityamAM eka kautukajanaka utkRSTa racanA che. A te samayanA sAhityasvAdanu utpAdaka ane darpaNarUpa anupama kAvya che. jo ke sarvasAdhAraNanI sammatithI bhAratIya kavioe kAlidAsane pahelaM sthAna ApyuM che, to paNa jinasena meghadatanA kartAnI apekSA adhikatara yogya mAnI levAne adhikArI che" prathama abhiprAya jAtIya abhimAnano paDagho cha tyAre bIjo abhiprAya vyAjabI tulanArnu pariNAma che. tenI yogyatA kevI che te nIcenA udAharaNarUpe ApelA zloko uparathI pAThake bAMdhI levI joie citraM tanme yadupayamanAnantaraM viprayuktA ___ tvattaH sAdhvI suratarasikA sA tadA jIvati sma / manye rakSayasunirasanAddhAtumApadgatAnA "mAzAbandhaH kusumasadRzaM prAyazo hyaGganAnAm" // 35 // tIvrAvasthe tapati madane puSpabANairmadarza talpe'nalpaM dahati ca muhuH puSpamedaiH prakRte / Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtanI tIvApAyA tvadupagamanaM svapnamAtre'pi nApaM "krUrastasminnapi na sahate saGgamaM nau kRtAntaH" // 4 // sarga 4. "tatra vyaktaM dazadi caraNanyAsamadhendumaule-" bhartustribhuvanagurorarhataH satsaparyaiH / "zazvatsidgharupahRtabaliM bhaktinamraH parIyAH" pApApAye prathamamuditaM kAraNaM bhaktireva // 65 // iti viracitametatkAvyamAveSTaya meghaM bahuguNamapadoSaM kAlidAsasya kAvyam / malinitaparakAvyaM tiSTatAdA zazAI bhuvanamavatu devassarvadA'moghavarSaH // jinasene A kAvyamA pArzvanAthanA caritane guMthyuM che. jinasene prathama jainaharivaMzapurANa zAke 705 mAM lakhyuM ane AThamA saikAnA uttarArdhamAM pAzrdhAbhyudaya lagyu ema mAnavAmAM Ave che. A kAvyanA kartA zrIvAdicaMdra che. AmanA viSe vadhAre jANa vAmAM AvyuM nathI. A kAvya 101 zloka pavanadUta paryaMta che ana nirNayasAgaranI graMthamAlAmAM pragaTa thayuM che. ( kAvyamAlA gu. 13). jaina graMthAvalInA avalokanathI jaNAya che ke, zvetAMbarasaMpradAyamA e nAmanA koi sAdhu thayA nathI paNa temAM digaMbarasaMpradAyamA jJAnasUryodaya nAmaka nATakanA kartA tarIkenI noMdha che. (pR0 336). kadAcit A kAvyanI racanA te sUrinI hoya. A kAvyamAM jo ke spaSTa kAlidAsanA meghadUtanI chAyA che, paraMtu A kAvya meghadUtanI samasyApUrti nahIM hotAM svataMtra kRti che. ane tenI racanA ati prAsAdika che. jijJAsue nirNayasAgara kAvyamAlAgucchaka 13 mo vAMcavo joie. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. 5 nemidUta A kAvya saMbhAta nivAsI sAMgaNanA putra vikrama kavie racyuM che. A kavinA jIvanaviSe vadhAre jANavAmAM Avyu nathI. paraMtu eTalaM to nizcaya paNe kahI zakAya che ke, kavi RSabhadAsa, prakhyAta gurjara bhASAmAM atyuttama rAsAo racI jeNe kaviomAM sAruM sthAna prApta kayuM che, temanA A kavi bhAi thAya che. banne kavionA kAvyonI prazastiuparathI ukta bAbata spaSTa jANI zakAya che. A kavinI A eka nemi - dRtasivAya anya kRti hoya ema haju jaNAyuM nathI. kavi meghadUtanA dareka kAvyanuM aMtima caraNa lai, anyatraNa caraNo pote racI A kAvyanI racanA karI che. A kAvyanA saMbaMdhamAM sva. kilAbhAi potAnA meghadUtanA anuvAdanI prastAvanAmAM lakhe chai ke - " AnI bhASA, vicAra ane padyaracanA vagere sArAM che ane kAvyanA guNomAM pArzvabhyudaya karatAM e kaMika caDhiyAtuM che." A kavie kAvyamAM aprAsaMgika bilakula kartuM nathI. zaruAtanA zlokI viyogI rAjImatI potAnuM darda meghadvArA neminAthane kahAve dve vastu bIja eTala badhuM prakhyAta che ke, tenA varNanamAM kavi utaryA nathI paraMtu kavie kAvyamAM virahI janonI yathArtha duHkhita avasthAnuM je varNana kareluM che te vAMcavAthI vAcakane turata samajAze ke kavi sarvAnubhavI che. A 125 lokanuM dUtakAvya nAyaka pratye virahiNI nAthikAnA upAlaMbhothI bhareluM che. pAThaka zloke zloke rAjImatinI duHkhita avasthAmAM tanmaya vanI te duHkha pote anubhavato jaNAya che. ahIM ja kavinI nipuNatA che ke vAcaka potAnI sthiti bhUlI kAvyanI sthitimAM pariNata thAya. kavinI lAlityapadapUrNa kRtinA keTalAka zloko udAharaNarUpe ApavA ucita samajIe chIe, prANitrANapravaNahRdayo bandhuvarga samagra hitvA bhogAn sahaparijanairugrasenAtmajAM ca / 1 - juo jaina konpharansa heralDanA aitihAsika aMkamAM rA. mohanalAla da. dezAino "zrAvaka kavi RSabhadAsa" nAmano lekha. 2- juo te pustakanuM pR. 8 Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtanI zrImAnnemirviSayavimukho mokSakAmazcakAra snigdhacchAyAtaruSu vasatiM rAmagiryAzrameSu // 1 // sA tatroccaiH zikhariNi samAsInamenaM munIzaM nAsAnyastAnimiSanayanaM dhyAnanirdhUtadoSam / yogAsaktaM sajalajaladazyAmalaM rAjaputrI vaprakrIDApariNatagajaprekSaNIyaM dadarza // 5 // tuGgaM zRGgaM parihara girerehi yAvaH purI khAM ratnazreNIracitabhavanadyotitAzAntarAlAm / zobhAsAmyaM kalayati manAG nAlakA nAtha yasyA bAhyodyAnasthitaharazirazcandrikAdhautahA // 7 // ramyA hamyuH ka tava nagarI durgazRGgaH ka cAdriH kaitatkAmyaM tava mRdu vapuH ka vrataM duHkhacaryam / cittagrAhya hitamiti vaco manyase cenmamAlaM kizcitpazcAdraja laghugatirbhUya evottareNa // 16 // prAvRTprAntaM priyatamagatA durdazA duHkhadeva prAyo'nyonya ratikaramitaH sAMprataM saGgamAya / bhogAnekotsavasukhasukhAnicchayA mandire stre nirvekSyAvaH pariNatazaracandrikAsu kSapAsu // 118 // gatvA zIghra svapuramanujaM prApya rAjyaM trilokyAH kIrtiM zuddhAM vitanu muhRdAM pUrayAzAM ca pitroH / rAjImatyA saha navadhanasyeva vAsu bhUyo ___mA bhUdevaM kSaNamapi ca te vidyutA viprayogaH // 123 / / taduHkhArtha pravara kavituH kAlidAsasya kAvyA* dantya pAdaM supadaracitAnmeghadUtAgRhItvA / Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. zrImannemezcaritavizadaM sAGgaNasyAGgajanmA cakre kAvyaM budhajanamanaHprItaye vikramAkhyaH // 126 // nemidUtaM samAptam // uparanA kAvyakAranI peThe A kAvyanA kartAe paNa meghadatanuM aMtima caraNa lei, vAkInAM traNa caraNo pote razIladUta celAM cha. A saMdezakAvyanI vastukathAthI jaina samAjamAM bhAgye ja koi aparicita haze. manuSyo je vRttinA dAsa banIne potAnuM jIvana nirarthaka gumAvI vese cha, anaMta bhUtakALathI lai anaMta bhaviSyakALanA jagatane dRSTisamakSa karI avalokana karavAmAM Ave to jaNAze ke e pazuvRttino parAjaya karanArA manuSyo bahu alpa saMkhyAmAM maLI Avaze. te vRtti-viSayavRtti-upara jaya meLavanAra prakhyAta sthUlabhadranuM vizada caritra AlekhavAmAM AvyuM cha. sthUlabhadra jagatanA vyavahArathI vimukha thai, zizuvayathI kozAnI sAthe viSayavilAsamAM keTalaMya jIvana vyatIta thayA bAda, acAnaka rAjyaprapaMcomAM potAnA pitAnuM mRtyu thayu ema sAMbhaLe cha, je kuTuMba ane janatAmA aLagvAmaNo thaI paDela ane jenA ucca jIvana mATe koine AzA na hatI; te sthUlabhadranA hRdayamA ekAeka jagatanI prApaMcika jaMjALonAM pratibiMbo paDe cha, ane tethI jIvananI dizAne badalI nAkhavAna AMdolana utpanna thAya che. je vIra jeTalA vegathI viSayarasamAM racyo pacyo raheto hato, te vIra teTalA ja vegathI tene tilAMjalI ApI AtmAnA kalyANArthe bhadrabAhusvAmI pAse jAya che. tyAM potAnA jIvana- vheNa badalI nAkhI, pUrvaparicita kozAne vizuddha mArge caDAvavA mATe punaH tyAM padhAre che. kozA sthUlabhadrane Avo zuSkamArga grahaNa karavAmATe Thapako Ape che, ane AvA kaThora vratano tyAga karI punaH pUrva dazAmAM AvavA mATe vinati kare che. javAbamAM sthUlabhadra jaNAve che- bholI ApaNA AtmAnA avikAsanI e ApaNI dazA hatI. jo zAzvata sukhanI vAMchanA hoya to AvAM. alpasamayI Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtanI sukhone choDI devAM joie. kozAne potAnI ajJAnatAnu bhAna thAya che ane sthUlabhadranA mArgarnu avalaMbana kare che. kavie kAvyanI zaruAta sAdhudazAmAM sthUlabhadra kozAne ghera Ave che, tyAMthI karI che. pachI nAyakanAyikAno paraspara saMvAda citarI kAvyanI pUrNAhutI kozA sthUlabhadranA mArgana anusare che, tyAM thAya che. ___ kAvyakAra cAritrasuMdara gaNI temanI keTalIka kRtiothI jainasamAjamAM sArI rIte paricita cha. temanI kRtio paMkI zrIkumArapAla mahAkAvya, zrImahIpAlacaritra ane AcAropadeza Adi suprasiddha che. temanA vipa vizeSa lakhavU te viSayAMtara gaNAya. A sthaLe vAMcakonA vinodanemATe zIladatanA keTalAka zloko ApavA ThIka samajuM chaM. bhuktvA bhogAn subhagatilakaH kozayA sArddhamiddhAn dhanyo mAnyo nikhila vidupAM bhadrayA sthUlabhadraH / cakraM zrutvA janakanidhanaM jAtasaMvegaraGgaH snigdhanchAyAtarupu vasati rAmagiryAzrameSu // 1 // citta mattvA viSayanicayaM satvaraM gatvaraM vaM gacchannepo'dhvani ghanajinadhyAnasaMlInacittaH / zAntaM kAntaM rasamiva gigai zrIguruM bhadrabAhuM __ vaprakrIDApariNatagajaprekSaNIyaM dadarza // 2 // kAmAndho'haM tadiha bahudhA karmamohAdakArpam jAnAtyanyo na hi jinapateryadvipAkaM munIza ! / yAvajanI vacanaracanAM vA na vindanti tAvat kAmArtA hi prakRtikRpaNAzcetanA'cetaneSu // 5 // . x x x x x svAminnaGgIkuru paricitaM svAdhikAraM punastaM bhogAn bhujhva priya ! saha mayA sAdhuvepaM vihAya / dolAkeliM kila kalayataH kautukAt kAnanAntaH sampatsyante nabhasi bhavato rAjahaMsAH sahAyAH // 11 // Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. hInaM dInaM subhaga! virahAt te dhutA''hAranIraM __ pazyedaM me vapurupacitiM yAti nAnyaH prayogaiH / jAne nAhaM vahu nigadituM tvadviyogArtijAtaM kArya yena tyajati vidhinA sa tvayaivopapAdyaH // 31 // nIrAgaM me samajani mano jJAtatattvasvarUpaM tenedAnIM na vipayaraso bAdhate kutracinmAm / pazyAmyenAmapi vanasamAM citrazAlAM khalUccai ryAmadhyAste divasavigame nIlakaNTaH suhRdaH // 86 / / ajJAnaM me sapadi galitaM mohamUrchA'pyaneza jAtaM cittaM mutanu ! mama tannirvikAraM kSaNena / svastrA mRtyoriva hi jarasA grasyamAnaM tanuM svAM manye jAtAM tuhinamathitAM padminI vA'nyarUpAm // 10 // x x x x x bhadre ! bhadraM bhavatu satataM te jinendraprasAdAd nantuM pAdAnatha nijaguroreSa yAsyAmi zasyAn / dhyAyantyai zrIjinaparivRDhaM zIlaratnena zazvad mA bhUdevaM kSaNamapi ca te vidyutA viprayogaH // 123 // kozA'pi zrIjinamataratA zIlamArAvya samyak patyuH snehAdiva diviSadAM dhAma sA trAg jagAma / Apad vyApadrahitamatulaM tatra sA taM vizeSA datrA'mutra pradizati sukhaM prANinAM jainadharmaH // 129 // drane raGga ratikalatare stambhatIrthA'bhidhAne varSe harSAjjaladhibhujagA'mbhodhicandrapramANe / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtanI cakre kAvyaM varamiha mayA stambhanezaprasAdAt sadbhiH zodhyaM parahitaparairastadoSairasAdAt // 141 // // zIladUtAbhidhAnaM samasyAmayaM kAvyaM samAptam // A sivAya iMdudata, cetodUta ane meghadUtasamasyAlekha Adi saMdeza kAvyono paricayanA jijJAsuoe vijJaptitriveNI jovI joie. (prastAvanA pR0 6 thI 27) nAhaka ahIM ApI piSTapeSaNa karavU ucita samajato nathI. A pramANe jainetaroe paNa vividha dRSTie kAlidAsanA meghadUtanuM anukaraNa kayu cha. teomAM paNa eke eq saMdeza meghatadUnAM jainetara anukaraNo / kAvya adyApi maLyu nathI je kAlidAsanA kAma meghadatanI spardhA mAM TakI zake. atyAra sUdhImAM je maLI AvyAM che temano mAtra nAmanirdeza ja karavo basa samaju chu.-(1) pavanadUta-dhoikakRta (2) haMsasaMdeza-vedAMtadezIkavikRta (3) kokilasaMdeza-udaMDazAstrIkRta (4) zukasaMdeza -lakSmIdAsakRta (5) uddhavadUta-mAdhavakavIMdra bhaTTAcAryakRta (6) manodUta-tailaMgavajanAthakRta (7) rathAMgadUta-nAma nathI (8) padAMkadUta-kRSNasArvabhaumakRta (9) haMsata-rUpagokhAmikRta (10) uddhavasaMdeza-nAma nathI. A badhAMnA saMbaMdhamAM kha. kilAbhAi jaNAve che ke, vedAntadezIkavikRta haMsasaMdeza ghaNuM uttama prakAranuM dUtakAvya che. ane atyaMta ramaNIya hovAthI kAlidAsanA meghadUtakaratAM paNa caDhe te, che, ema abhinavabhaTTa bANa kRSNamAcArya meghasaMdezanI prastAvanAmAM lakhe che. A kAvya zodha karatAM paNa mane maLI Avyu nathI. eTale te upara kIdhuM temAM keTalu satya cha, ne kahI zakAtuM nathI. paraMtu meghadUtanA karatAM e kAvya jo caDhe e, hoya, to enI AjasUcImA ghaNI sArI prasiddhi thavI joie. bhA sivAya vIjA je anukaraNo maLe che temAMnA keTalAM eka sAmAnya kAvya tarIke sArAM che bhane keTalAMka mAla vagaranAM paNa cha. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. jainameghadUta. mANasa aneka janmonA saMskArothI, potAnA AjubAjunA sahavAsathI anAyAse zaMgArarasamA vizeSa AnaMda pAme che. kavio paNa samAjanA cAritrano vicAra karyA sivAya yA pote paNa pUrvabhUta saMskArothI dabAyelA hovAthI samAjanA iSTAniSTano vicAra karyA sivAya, potAnI kRti TuMka samayamA sarvatra vizeSa Adara pAme, e mukhya lakSya rAkhI kAvyasRSTimAM viharyA che. zrImAn hemacaMdrAcArya kAvyAnuzAsanamAM rasanuM varNana karatAM zRMgArarasanuM varNana pahelAM kema karyu tenuM samAdhAna karatAM jaNAve che ke "tatra kAmasya sakalajAtisulabhatayA'tyantaparicitatvena sarvAnprati hRdyateti pUrva zRMgAraH" AcAryazrIe A thoDA zabdomAM mANasanA hRdayanuM pratibiMba raju karelu che. zrRMgArarasanA kAryapradezanI maryAdA paraspara strIpuruSamAM avasAna pAme che. temane hamezAM potAnA ja sukhanI lAgelI hoya che. teo anyanA sukhaduHkhanI ciMtA dharatA nathI. chevaTe to zrRMgArarasa, paryavasAna duHkhamAM ja Ave che, yA jo te vikAsa pAme to zAntarasanuM rUpa dhAraNa kare che. AthI kavioe jo zrRMgArarasathI AgaLa vadhI zAntarasanI sRSTi racI hota to samAja vizALa bhAvanAvALo thai zakyo hota. rasanI jamAvaTa evI na hovI joie ke manuSya potAnI "vasudhaiva kuTumbakam" vALI bhAvanAne neve mUke. jo zRMgArarasathI tRSNA vizeSa baLavAna bane to te zRMgArika sAhityathI mANasa AdarzajIvI kevI rIte banI zake. zrRMgArika sAhityathI manuSyane badalAmAM zuM maLe cha ?. priyapAtranI jhaMkhanAmAM zarIra ghasAi jAya che, kuTuMba, samAja ke dezanI pharajo bhUlI jAya che. sArAsArano vicAra thai zakato nathI. vaLI tevU sAhitya sAmAnya janasamUhamAM phelAvAthI aneka durguNone Azraya maLe che. AthI ulaTuM vicArIezAntarasanuM sAhitya mANasane zuM lAbha Ape cha ? anucita tRSNAno nAza kare che. manuSyadharmanuM bhAna karAve che. tRSNAo kSaya pAmatAM tenI maryAdA vizALa rUpa dhAraNa kare che. tenI bhAvanA "sarve sattvAH sukhinaH santu" hoya che. te sAhitya jagatamA vizvapremanI bhAvanA prasAre che. prajAkIya sAhityanI bhAzA rAkhanArane to zRMgArathI dUra rahe, paDaze. 20 me. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtanI A pramANe kavionAM kAvyo soe navANuM TakA zrRMgArarasathI ladAyelAM hoya che. tadanusAra A kavie paNa zRMgAra rasane pradhAnapada ApyuM che. paNa kavi pote dhArmika avasthAmA hovAthI tenu paryavasAna uttama zAMtarasamAM kareluM che. tethI ja A banne rasanI jamAvaTa thai zake te mATe nAyaka tarIke yadukulaziromaNI zrIneminAthane pasaMda karavAmAM AvyA che. zrRMgAranA rasapAnathI ghelo thayelo samAja, potAnI premabhAvanA dhIre dhIre vizvapremamA pariNata kare, teTalA mATe ja potAnI avasthAne ghaTe tevAM aitihAsika dRSTAMto samAja samakSa raju karavAM lAbhadAyaka che. AvI avasthAvALAM be dRSTAMto jainasamAjamAM ujvaLa kIrtithI potAnuM sthAna dIpAvI rahyAM che. eka tIrthakara prabhu neminAtha ane bIjaM sthUlabhadra. Abe vyaktione anulakSI jaina kavioe aneka vividha kAvyo, kathAnako, caritro ane rAsAo guMthelAM cha te ja pramANe A kAvyamAM prabhu neminAthanuM caritra AlekhAyeluM che. prabhu neminAtha bALapaNathI iMdriyonA viSaya rasathI udAsI hovA chatAM, kuTuMbIjanonA saMtoSArthe lagna mATe taiyAra thai TuMka kAvyaH jAya che. tevAmAM potAnA nimitte hajAro nirdoSa paricaya pazuonuM balidAna thanAra cha ema sAMbhaLyuM. mA samAcAra sAMbhaLatAM ja gharabAra, sahodara ane patnI Adino tyAga karI potAnuM aMtima dhyeya prApta karavA saundaryazAlI giranAra parvataupara cAlyA gayA. 'potAnA pati potAno sadAne mATe tyAga karI cAlyA gayA' Avo vajrapAta samAna saMdeza sAMbhaLI rAjImatI mUrcha pAme che. te daramyAna navIna meghanuM Agamana thAya che. caMdana ane bIjA zItopacArathI rAjImatI kaMika cetanAmAM Ave che, ane meghanuM darzana thatAM sahasA bolI uThe cheekaM tAvadvirahihRdayadrohakRnmeghakAlo dvaitIyIkaM prakRtigahano yauvanArambha eSaH / tArtIyIkaM hRdayadayitaH saiSa bhogAbyarAhI trya nyAyyAna calati payo mAnasaM bhAvi hA kim // 4 // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. AvA saMyogothI virahAnalamAM baLatI rAjImatI vicAre che ke, mAraM hRdaya priya vallabha vinA tapta pASANanI peThe phUTe che, A duHkhano pratikAra dRSTisamakSa upasthita thayela A megha ja che. kAraNa dAvAnaLathI baLatA vanane zItaLa jaLathI zAMta karanAra kevaLa megha ja che. tadanusAra te mArA priyatamane paNa zAMta karaze. Ama vicArI keTalAka zlokomA meghano satkAra kare che. te pachI potAnA patine je saMdeza kahevAno che, te pahelAM temanI oLakhANa karAve che. kavi prabhurnu carita citaravAmAM badhuM kAvya pUrNa kare che. athavA kAvya cAra sargamAM caheMcAyuM che. temanI viSayavAra vaheMcaNI A pramANe karI zakAya___ pahelA sargamAM neminAthanI bAlakrIDA tathA parAkramalIlAnuM varNana che. bIjA sargamAM vasaMtavarNana che. temAM prabhunI vividha prakAranI vasaMtakrIDAnuM varNana che. trIjA sargamAM vivAhamahotsava ane gRhatyAgarnu varNana cha. cothA sargamAM viraha vivazA rAjImatI pativirahiNI strInI dazAnuM varNana kare che. te samaye potAnI dazAnuM varNana meghane saMbhaLAve che kokI zokAdasati vigame vAsarAnte cakorI zItoSNartuprazamasamaye mucyate nIlakaMThI / tyaktA patyA taruNimabhare kaJcakazcakriNevADa matraM vArAM hrada iva zucAmAbhavaM tvAbhavaM bhoH! // 4-9 // A pramANe potAnI duHkhita avasthAnuM varNana karyA pachI potAnA prANanAthane kahevAnA saMdezane saMbhaLAve che. cothA sarganA 14 mA zlokathI AraMbhe che ane 37 mA zloka sUcImA samApta kare che. rAjImatInI sAhelIo A saMdezo sAMbhaLI rAjImatIne kahe cha:-he sakhi! tuM kyAM ne prabhu nemi kyA ? megha kyAM ane A tAro saMdeza kyAM ? A sarva aghaTita bInA che. tuM game teTalo prayatna karIza paNa vItarAgI hArA upara rAga nahIM karI zake. tuM teno vizvAsa choDI Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jainameghadUtanI de. rAjImatI sakhIonAM ukta vacano sAMbhaLI zokano tyAga karI kevaLajJAna pAmelA prabhunI pAse jai vratagrahaNa kare che. tyAM svAmInA dhyAnathI tanmayatva-svAmimayatva prApta kare che. athavA jema svAmI rAgadveSa rahita che tema teNe rAgadveSa vinAnuM Atmatva pragaTAvyuM. __ kavi ahIM kAvyane puruM kare che. A pramANe A saMdeza mahAkAvya cAra sargamAM 196 zlokomA samApta thAya che. ___ A kAvyanI racanA nAmasAmya vinA bIjI badhI rIte khataMtra che. kavie bIjAM saMdeza kAvyonI mAphaka kavi kAlIdAsanA meghadUtanI samasyApUrti karI nathI. zailI, racanA, vibhAga e badhI bAbatomAM kAvya svataMtra che. kAvya pratipadazliSTa hovAthI kliSTa che. tethI TIkAnI sAhAyya vinA artha kahADavo turatamAM kaThina lAge che. to paNa vyutpattinI icchA rAkhanAra vidyArthIne A kAvya ghaNuM upayogI nivaDavA saMbhava che. padalAlitya, alaMkAratA ane prAsAdikatAmAM A kAvyathI kavi vikramarnu nemidUta ane cAritrasuMdaragaNituM zIladUta caDhI zake cha ema niSpakSapAtapaNe kahevU paDaze. kAvyanA guNadoSanuM pRthakkaraNa karavAnuM kArya vidvajjanonuM che. kAvyakAra merutuMga jaina samAjamAM merutuMga nAmanA AcAryoM be traNa thayA che. temAM graMthakAra tarIke to be ja atyAra sUdhImAM prasiddhimAM AvyA che. eka caMdraprabhaziSya merutuMga ana vIjA aMcalagacchIya maheMdraprabhasUri ziSya merutuMga. pahelA graMthakAranI samayamaryAdA caudamo seko che. ane bIjAnI padaramo saiko che. A bIjA merutuMga che te ApaNA kAvyakAra che. prathama AcArya mahApuruSacarita athavA upadezazata, prabaMdhaciMtAmaNI, vicArazreNI, dharmopadeza, therAvalI, SaDdarzanavicAra, vigere graMthonA kartA tarIke suprasiddha che.' 1 A AcAryaviSe vizeSa jANavAnI icchA rAkhanAre baoNmbe braoNnca raoNyala . eziyATika sosAiTI jarnala i. 1867-68 pR.-147 jovU. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. bIjA merutuMga te prastuta kAvyanA kartA tarIke jANItA che. ApaNA A kAvyakAranA jIvanaviSe vizeSa prakAza pADe tevAM ghaNAM sAdhano atra tatra vikharAyelAM paDyAM che. te badhAne saraNIbaddha goThavavAmAM Ave to temane viSe sAraM jANI zakAya tema che. paraMtu temanA viSe koi prAcIna kavie banAvelo rAsa hastagata thayo che. te rAsa thoDA samayamA prakAzita thaze eTale te sthaLe A sarve upakaraNono upayoga karavA dhAryoM che. e mATe ApelA sAmAnya paricayathI vAcako saMtoSa meLavaze ema icchIe chIe. mAravADamAM' AvelA nANI gAmamAM poravAla vaMzIya vahorA vairakAvyakArano siMha- kuTuMba prakhyAta hatuM. vahorA vairasiMhanI patnI nAma nAladevI hatuM. ane tenAja udarathI alpaparicaya ApaNA kAvyakArano vi. saM. 1403 mAM janma thayo hato. gRhasthAvAsamAM temanuM nAma vastika hatuM. aMcalagacchIya prasiddha AcArya zrImaheMdraprabhasUri viharatA viharatA te gAmamAM AvI pahoMcyA. vahorA vastike temanI pAse dIkSA grahaNa karI, ane te samaye temanuM nAma merutuMga rAkhavAmAM Avyu. eka to bAlyAvasthA ane temAM bAlabrahmacaryatvano saMyoga thavAthI pote vidyAdhyayana bahu sAraM karI zakyA. te samayanI zikSAnI paddhatinI anusAra temaNe saMskRta, prAkRta bhASAmAM ane tenI sAthe saMbaMdha dharAvatI vividha vidyAomAM bahu sArI vyutpatti prApta karI hatI. samayanA vahana sAthe temanAmAM cAritra, jJAna ane kriyAno saMpUrNa vikAsa thayo, tyAre temanA gurue temane vi. saM0 1426 mAM pATaNamAM sUripada ApyuM. te pachI AgaLa jatAM vi. saM0 1445 nA phAgaNa vadI 11 nA divase gacchanAyakanI padvIpara temanI pratiSThA thai. gaccha ane saMgha upara temano sAro prabhAva 1-vyAkhyAna paddhatimAM "thAladeza" evo ullekha che. 2-vyAkhyAna paddhatimAM "vasto" bhane A gacchanI gurjara paTTAvalImA "vastapAla" nAmache te ThIka lAge che. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jainameghadUtanI hato ema temanI pAchaLanA ullekhothI samajAya che. tyAra pachI vi. saM. 1471 mAgazara sudI 15 nA divase pATaNamA kALadharma pAmyA. A pramANe temanI haiyAtI vi. saM. 1403 thI 1471 sUdhI hatI arthAt teo 68 varSe jIvanamukta thayA hatA. ATalaM lAMcaM AyuSya temaNe potAnA vikAsa mATe ane samAjanI sevArthe kharcI nAkhyuM hatuM A temano samayanirNaya aMcalagacchanI paTTAvalI, temano rAsa vagere sAdhana uparathI nirNIta thayela che. kAvyakAre potAnA jIvanamAM racelA graMthonI sUcI spaSTapaNe ATalI . to ApI zakAya che--(1) jainameghadata graMthakAratarIke jIvana mahAkAvya (2) saptatikAbhASyaTIkA (3) laghuzatapadI (4) dhAtupArAyaNa (5) SaDdarzanasamuccaya (6) bAlabodhavyAkaraNa (7) ane tenI vRtti. (8) sUrimaMtrakalpasAroddhAra vagere. emaNe prAyaH dareka graMthanI pAchaLa prazasti to ApelI che. paraMtu kyAMya racanAsamayanI noMdha nathI. tethI dareka graMthono samayanirNaya kaSTasAdhya che. phakta saptatikAbhASyaTIkAprazastimA jaNAve che ke: "svasya prazasyasmaraNArthametairvineyavAtsalyarasAbhyupetaiH / vyatAni nandAmbudhivedasomasaMvatsare saptatibhASyaTIkA // " A sivAya anya graMthonA nirmANakALa upara vizeSa prakAza pADI zakAya tema nathI __ meghadUtanI samAptinA cheDe teo kaga tarIke potAnuM nAma ApatA nathI paNa saptatikAbhASyanI vRttinI prazastimA svayaM potAnA graMtho bAbata jANAve che ke, kAvyaM zrImeghadUtAkhyaM SaDdarzanasamuccayaH / vRttirbAlAvabodhAkhyA dhAtupArAyaNaM tathA // evamAdimahAgranthanirmApaNaparAyaNAH / caturANAM ciraM cetazcamatkArAya ye'nvaham // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastAvanA. 17 A sivAya dUtaTIkAkAra TIkAnI pIThikAmAM meghadUtanA karttA tarIke AcAryano ja ullekha kare che. A sivAya jItakalpasAra ane RSimaMDala stotranA karttA tarIke merutuMgane gaNAvavAmAM Ave che, paNa te kayA merutuMga te cokasa kahI zakAtuM nathI. vaLI jainagraMthAvaLImAM bAlAvabodhavyAkaraNanA karttA sAthe tenA upara racAyela AkhyAtavRttiDhuMDhikA, kRdvRttiTippana ane prAkRtavRttinA karttA tarIke paNa merutuMgano ullekha che. paNa mane to A noMdhamAM bhrama lAge che. kAraNa pote merutuMga saptatikAbhASyaTIkAnI prazastimAM lakhe che te pramANe bAlabodhavyAkaraNa ane tenI vRttinA karttA hovA joie. vaLI bIjuM kAraNa vyAkaraNakarttAne pote ja potAnA vyAkaraNaupara ekavRtti sivAya bhinna bhinna vRttio banAvavAnuM prayojana rahetuM nathI. A noMdhamAM bhrama thavAnuM kAraNa ema kalpI zakAya che ke noMdhanAranA hAthamAM vyAkaraNanA bhinna bhinna kaTakA hAtha AvyA hoya ane te dareka upara temanI vRtti to hoya, te pramANe dareke judI judI noMdha karI lAge che. A sivAya A graMthonuM vistIrNa spaSTa varNana to temanA rAsanA saMpAdana samaye ApavAnuM hovAthI ahIM ATalaM saMkSepa sUcana karI viramavuM ThIka lAge che. A kAvya upara be TIkAo thayelI che. eka A kAvya sAthe chapAi che te, ane bIjI zrImahImerugaNIkRta che. A TIkAkAra prakAzana pAmatI TIkAnA karttA zrIzIlaratnasUra che. TIkAnA avalokanathI jaNAya che ke TIkAkAra vyAkaraNa, alaMkAra ane nyAyazAstramAM vyutpanna hovA joie. sthaLe sthaLe prayogonI siddhi vyAkaraNadvArA bahu spaSTatAthI samajAvI che. TIkA bahu sarala che, jethI abhyAsIne abhyAsamAM madadagAra nivaDavA saMbhava che. " TIkAkAra A mahAkAvyakarttAnA praziSya thAya che. temanA gurunuM nAma zrIjayakIrttisUri che. teoe A TIkA pATaNamAM vi. saM. 1491 nA caitravadI 5 ne budhavAre racI che. tenuM saMzodhana zrImANi - Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 jainameghadUtanI kyacaMdra sUrie karyu che. A sarve bAbata TIkAkAranI prazasti jovAthI spaSTa thai jAya che. teo AcArya che, chatAM mULa gacchanAyaka nahIM hovAthI emane viSe vizeSa vRttAMta maLI Avato nathI. temaNe A TIkA sivAya anya kRti karI hoya tema paNa jANavAmAM nathI. TIkAnA adhyayanathI temanA vipe bahumAna jAgRta thayu. ane tene lIdhe keTalo ya prayatna karyo, paNa temaNe kaMi graMtharacanA karI hoya tema jaNAyuM nahIM. tA. 3-1-24 // amadAbAda. lekhakachoTAlAla maganalAla zAha, jhulAsaNavAsI. MERO Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nivedana ane AbhArapradarzana / A apUrva kAvya kAvyarnu paThanapAThana karanArane atyaMta upayogI hovAthI nirNayasAgara jevA sarvottama chApakhAnAmAM chapAvI prasiddha karyu che. A kAvyanuM saMzodhana muni zrIcaturavijayajIe karyu che ane tenI hastalikhita be pratio paNa teoe ja meLavI hatI. temAMnI eka prati pravartaka zrImat kAMtivijayajI mahArAjanA pustakasaMgrahanI hatI. te pratinAM kula patro 66 hatAM. patranI dareka puMThImAM 14 lITio hatI. eTale tenI banne bAjue malIne 28 lITio hatI. A pratinA aMtamAM-"saMvat 1966 mAgasaravadi 9 budha vAre" evo lekha hovAthI A prati navIna che ane te joie tevI zuddha na hotI. * bIjI prati pATaNasaMghanA bhaMDAranI hatI. tenAM 26 patro hatAM. tenI dareka puMThImA 24 lITio lakhelI hatI. A pratinA chevaTamAM"saMvat 1494 varSe vaizAkhavadI. 2 some lekhakapAThakayoH zubhaM bhavatu // " evo ullekha che. tethI A prati TIkA racAyA pachI trIje ja varSe lakhAelI che, chatAM joie tevI zuddha nathI. paraMtu uparanI prati karatAM ghaNI ja sArI che. A pratimAM TIkAkAranI prazastino 6 ho zloka nathI. prastuta kAvyanuM saMzodhana tathA prupha jovAnuM kArya munirAja zrI caturavijayajIe niHsvArthabuddhithI ghaNI kALajI rAkhI karI ApyuM che tethI teozrIno ane pustaka ApanAra mahAzayono kharA aMtaHkaraNathI upakAra mArnu chaM. jo ke A kAvyanuM saMzodhana sArI rIte thayuM che chatAM koi sthaLe paThanapAThana karanAra mahAzayane skhalanA dekhAya to sudhArI le eTalI prArthanA che. A kAvya upara jhulAsaNanivAsI bhAi zrIchoTAlAla maganalAla zAhe vistRta prastAvanA lakhI ApI mane AbhArI ko che tethI te mahAzayano paNa upakAra mArnu cha. sekeTarI. zrIjaina AtmAnaMda sabhA. bhAvanagara Page #26 -------------------------------------------------------------------------- Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aJcalagacchIya-zrImerutuGgAcAryaviracitaM jain-meghduutm| Page #28 -------------------------------------------------------------------------- Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // arham // zrImadvijayAnandasUribhyo namaH / zrImanmerutuGgasUriviracitaM AcAryazrIzIlaratnaviracitavRttivibhUSitaM jainameghadUtam / prathamaH sargaH / Adau yaH samakAlameva sakalAcitraM dvitIyAdvaye - nAnvIto'pyuditoditena mahasA bhrAjiSNuruccaiH kalAH / prAdurbhAvayati sma vizvavihitoyoto vRSAGkocchrita zrIkaH zrI RSabhaH sa puSyatu sukhaM sphaarstussaardyutiH|| saMtyajyAcyutamapyakRtrimaguNasthairya rasAdhIzvaraM saMparka ca balAdvimucya sakalaM kalkasya karmArjitam / zritvA raivataparvatAyataguhAM yo'pUrvayogIzvaraH kalyANodayasArasiddhimatanojIyAtsa nemirjinaH // mAdhuryeNa manoharA pariNatau saukhyaikasaMpAdikA kAmyA kalpataroH phalAvaliriva sphArA yadIyA mudam / vAgdate vibudhatrajAya sa navaM zrImeghadUtaM mahA kAvyaM zrIgurumerutuGgagaNabhRccUDAmaNirnirmame || gambhIrArthagurutvadhAriNi mahAkAvye'tra nirdUSaNe TIkA pratyuta lAghavAya bhavitA sthUlArdhabuddhermama / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [prathamaH ambhodhiprabhave prabhUtamahasA mAnye mahArye maNau __ sAmAnyakhadhiyArthajalpanamajApAlasya bAlasya vA // ye prAjJAH khayamarthacArimaguNavyApArapAraGgamA steSAmeSa vizeSakanahi bhavenmadvAkprapaJcaH kila / ye sUkSmAkSaradarzino nayanayo malyatotra svayaM kiM teSAM sphaTikopalastu phalino vrnnsphutttvprdH|| ye santi mandamatayo bhuvanetra bAlA ___ matto'pyatIkSNatalinapratibhAH svabhAvAt / teSAM prabodhavidhaye khamatiprakAza hetuM ca yatnamahamapyamumAtanomi // iha hi mahAmahimamitrIkRtamerumahIdharaprottuGgazRGgazrImarutuGgAsUrizvarA asmadguravaH pravaranavarasaprasarapUtaM zrImeghadUtaM mahAkAvyaM caturacakracittacamatkRticaJcu prapaJcayAJcakruH / nanvapre'pi zrIhemAcArya-paNDitazrIamara-kAlidAsAdimahAkavipraNItAni gaNanAtItAni pratipadaprAdurbhavannavarasAvatArasArAlaGkArasaGgatazrotrAmRtasamAnanirupamAnadhvaninidhItamAdhuryAdiguNapradhAnaracanAsphItAni santi saGkhyAvatsantatistavyAni mahAkAvyAni / tairapi vyutpatterjAyamAnatvAt kimayaM mudhA prayatnaH ? ucyate, satsvapyatucchaprauDhatApadapradataprAptarUpacittaprasAdeSvapi cirantaneSu prAsAdeSu punaH sukRtinAM navanavaprAsAdanirmApaNavadvidyamAneSvapi mahAkAvyeSu mahAkavInAM navanavakAvyanirmApaNaM paramapratiSThApadameva / tathA ca prayogaH"satvapi kAvyeSu kavInAM navInakAvyanirmApaNaM yuktameva pratiSThApradatvAt , navyaprAsAdanirmApaNavat / " cAturyasya ca phalametadeva, yathA rudraTa:-"phalamidameva hi viduSAM zucipadavAkyapramANazAstrebhyaH / yatsaMskAro vAcAM vAcazca sucArukAvyaphalAH // " 1'bhUtipadaH' itypi| Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 3 - ( kAvyAlaGkAra 1,13 ) nanu nahi niSprayojanA pravRttiH prekSAvatA - miti kimatra prayojanaM ? ucyate, "kAvyaM yazase'rthakRte vyavahAravide zivetarakSataye / sadyaH parinirvRtaye kAntAsammitatayopadezayuje // " ( 1, 2 ) iti kAvyaprakAzAdyukteSu bahuSvapi prayojaneSvatra jagatrayatrAyaka zrInemijinanAyakapavitra caritrAkarNanAdeva paramapramodotpattiH prayojanam, sakalaprayojaneSu tasyA eva prazasyatvAdanyaprayojaneSu suvihitayatInAmicchAyA asambhavAca / nanu mahAkAvyAni tAnyevocyante yatra naganagarasAgaranarapatipradhAnartu candrasUryodayazRGgArAdinavarasavarNanaM syAt / yathA rudraTaH - "santi dvidhA prabandhAH kAvyakathAkhyAyikAdayaH kAvye | utpAdyAnutpAdyA mahallaghutvena bhUyo'pi // tatrotpAdyA yeSAM zarIramutpAdayetkaviH sakalam / kalpitayuktotpattiM nAyakamapi kutracitkuryAt // paJjaramitihAsAdiprasiddhamakhilaM tadekadezaM vA / paripUrayetsvavAcA yatra kaviH setyanutpAdyA // teSu mahAnto yeSu prakRteSvabhidhIyate caturvargaH / sarve rasAH kriyante kAvyasthAnAni sarvANi // te tenavo vijJeyA yeSvanyatamo bhaveccaturvargAt / asamagrA'nekarasA ye ca samapraikarasayuktAH || " ( kAvyAlaGkAra 16, 2 - 6 ) ityAdivacanAdatra teSAM sarveSAmasAkalye'pi kathaM mahAkAvyatA ? iti cet satyam, paraM peprIyamANavidvalokaiH stokairapi paramayuktiyuktairapUrvArtharacanAnuvaktaiH pradhAnaiH kAvyasthAnairmahAkAvyavyapadezo nAnaucityamazvati, naiSadhAdikAvyavat / athavA paramAbhaGguragurusaubhAgyaraGgAvatArasarvadaivatasArayadukulazRGgArazrInemikumAracaritakIrttanAtkevalAdeva jAghaTItyasya mahAkAvyapratiSThA / yathA jAtyaratnaracitasauvarNamudrikayaiva zRGgAreSu zobhAsambhAraH / tatrAdau maGgalAbhidheyagarbhamidaM vRttam 1 " laghavo" rudraTakAvyAlaGkAre / Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [prathamaH kazcitkAntAmaviSayasukhAnIcchuratyantadhImA nenovRttiM tribhuvanaguruH svairamujjhAJcakAra / dAnaM dattvA suratarurivAtyuccadhAmArurukSuH puNyaM pRthvIdharavaramatho raivataM khIcakAra // 1 // 'kazcit lokottaraguNatayA'lakSyasvarUpatribhuvanaguruH 'kAntAM' patnI 'svairaM' khecchayA 'ujjhAJcakAra' tatyAja / trayANAM bhuvanAnAM samAhAratribhuvanam , 'pAtrAdivarjitAdantottarapadaH samAhAre / ' (hemaliGgAnuzAsana strI0 5 zlo0) ityatra bhuvanazabdasya pAtrAdigaNAntaHpAThAnna DIpratyayaH / tatazca tribhuvane gurumahAn, mahattvaM cAsya gArhasthye'pyananyasambhaviparabrahmavidyAvizeSatvAtsakalasurAsuranarezvarANAM vandanIyatvAcca / yadi vA "bhAvini bhUtavadupacAraH" itinyAyAtribhuvanasya guruH zAstA samyagdharmopadezaka iti yAvat / acireNaiva kevalajJAnopalambhena yathAvasthitasamastavastutattvAvabodhAtsakalasattvahitArthameva pravartanazIlatvAJceti / nanvaviSayetyAdivizeSaNAni kiM svarUpapratipAdakAni vyavacchedakAni vA?, Aye pakSe tAni vaiyarthya praapnuyuH| atha vyavacchedakAni tarhi kiM vyavacchedaM nijAgadyate ?, kAntAtyAgastathAvidhahetvantareNApi syAnnalAdivadityAha-'aviSayasukhAnIcchuH' viSayAH zrotrAdIndriyArthAH zabdAdayastadrahitAni sukhAnyaviSayasukhAni viSayasukhAnAM durgatidAyitvAdidopaduSTatvena tattvato duHkharUpatvAdakRtrimacidAnandasukhAnItibhAvastAnIcchatItyevaMzIla icchuH "vindvicchU" (siddhahema 5-2-34) ityanena icchurnipAtaH / aviSayasukhecchA ca kadAcittattadviSayadoSAnubhave'pi syAdata Aha-'atyantadhImAn' antamatikAntA atyantA, "prAtyavaparinirAdayogatakAntakuSTa-" (siddhahema 3-1-47) ityAdinA tatpuruSaH kriyAvizeSaNaM vaa| tato'tyantA atyantaM vA dhIvidyate yasya sa tathA, autpattikyAdi Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|| zrImanmentusUrivicitaM buddhitrikasyAtattvaniSThena prAyaH sAntatvAdatyantadhIratra pAriNAmikyeva gRhyate, tasyA eva samyag heyopAdeyapariNAmasundaravicArasAmarthenAtyantaniHzreyasaphalavattvenAtyantavizeSaNaviziSTatvAt / nanu yadyevaMvidho bhagavAn tadA kAntAM kimatyajat ? ityAha-enovRtti' enasAM hiMsAdipAtakAnAM vRttiM vyApAraM sarvapApavyApArANAM kAraNatvAt / kAntAyAH zuddhasAropalakSaNayA enovRtterAropaH, yathA "AyughRtaM, yazastyAgaH" ityAdi / kathaM kAntAM tatyAja? ityAha-'khairamiti' svecchayA na tu paropadezena, arhatAM svayameva saMbuddhatvAt / 'atho' ityAnantarye / 'surataruriva' kalpavRkSa iva dAnaM dattvA 'raivataM' surASTrAmaNDalAlaGkAraM zrIgirinAraM 'svIcakAra' bheje / dIyate yattadAnaM koTisaGkhyakAJcanAdi, bhujipatyAdInAM AkRtigaNatvAtkarmaNyanaT , yathA bhojanamiti / nanu asvaM khaM cakAra khIcakAreti vyutpatterAzrayaNAttasya bhagavato mamatvadopaH prasajyata iti cenna, yoginAmapi dhyAnasAdhanasthAnAdiSu svIcakAramAtradarzanAt / anyathA yogyadezAdiSu pravRttirayogyAdibhyazca nivRttisteSAM na syAditi / aparaparvatAn parityajya raivatameva kutaH khIcakAra ? ityAha-'pRthvIdharavaraM' pRthvIdhareSu merumAnuSottarAdiSu sukhAdhirohatvAsannatvAbhyAmupayogitvAt zeSaparvateSu punaH sahasrA. sravaNAdisaundaryeNa tuGgasvAdinA ca varaM zreSTham / evaMvidhazca parvataH sadoSo'pi kadAcidbhavatItyAha-sarvadoSANAM sarpamArjAravAyasAdihiMsrajantUnAM cAbhAvena 'puNyaM' pavitram / kuto raivataM svIcakAra ? ityAha-'atyuccadhAmArurukSuH' atizayenocca dhAma sthAnamaparasthAnasyaitadvizeSaNAnupapatterlokAgrarUpamAroDhukAmaH, ayamarthaH-anyo yo'tyucatarasthAnamadhirodamicchati sa ucca sthAnaM bhajate / evaM bhagavAnapyatyuvamuktipadArohaM vAJchanuttuGgaM raivataparvataM svIcakAreti / iha kazcitkAnteti vAkyAvayavaH zrIkAlidAsakRtameghadUtamahAkAvyaprathamavRttAdhavarNAnuvRttyopAttaH / na caivamatra kartR Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 jainameghadUtam / karmaNoH kathAmUlabIjayoH sAkSAnnAnnoranupAdAnAdvAcyahInadoSo vAcyaH, ananyasAdhAraNatathAvidhaprasiddhArthasAmarthyAdeva tatpratIteH / na khalu yadukulAlaGkArazrIne mikumArAdaparasya kasyApi tribhuvanaguroH svasamaye parasamaye ca kAntAtyAgavArSikadAnagirinArasvIkAraviSayA pratItirasti yena tatsAdhAraNyanivRttaye nAmopAdAnaM kriyata eva / kizvArtha sAmarthyAtpratIyamAnasya vastunaH sAkSAdaprakAzanaM pratyuta dIpti-. hetu:, 'uktArthAnAmaprayogaH' iti vacanAt kAvye vyaGgyasyeva prAdhAnyAt, "idamuttamamatizayini vyaGgye vAcyAd dhvanirbudhaiH kathitaH / " (kA0 pra0 1, 4) iti kAvyaprakAzoteH / zabdasya vyaJjakatvaM saMyogAdibhiH syAt, "saMyogo viprayogazca sAhacarya virodhitA / arthaH prakaraNaM liGgaM zabdasyAnyasya sannidhiH // prastAvadezakAlAdevaiziSTyAt pratibhAjuSAm / zabdArthasyAnavacchede vizeSasmRti - tavaH || " atra kAntAM tyaktvA zrIgirinArasvIkAro dezavaiziSTyam / tribhuvanaguroH zabdasya nemIzvaranAmavyaJjakatvam / nyAyasAre'pyuktam -- " arthAdApannasya svazabdena punarvacanaM punaruktam / " tatrApi kazciditi padaM samAne'pi sakalatribhuvanagurUNAmalakSyatve zaGkhapUraNacaturbhujAndolanavasantakhelanAdipravRttipathapravarttAnanuttaranivRttiko - TimArUDhasya suvizeSataramasya bhagavato'lakSyatvaM dyotayati / yathA" sarvajJAya namastasmai kasmaicitparamAtmane / " iha " yAvatsambhavastAva - dvidhiH" itinyAyAd vizeSo'pi vyAkhyAyate -- anyo'pyatyantadhImAn kazcitpumAn enovRttimujjhati / kiMrUpAm ? sakalajIvasvAbhAvyAtkAntAm / atho'nantaraM puNyaM svIkaroti / kiMbhUtaM puNyam ? pRthvIdharavaraM pRthvIM dharantIti pRthvIdharA lokarUDyA zapAhivarAhakUrmAdayasteSu varaM zreSTham / anavasthAdoSaparihArAya sarvai [prathamaH -- 1 " saMsargo" iti kacit / 2 "sAmarthya maucitI dezaH kAlo vyakti kharAdayaH / " iti pranthAntareSu pAThaH / Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUrivicitaM rapi paramArthato dharmasyaiva pRthivyAdhAratvena svIkArAt / zeSavizeSaNapadAnyatrApi pUrvavadvAcyAni / kevalamatyucaM dhAma lokAgrarUpaM sarvottamaM tejo vA / nanu kAvyaM guNAlaGkArabhUSitaM kAryam / yato vAgbhaTaH-"sAdhuzabdArthasandarbha guNAlaGkArabhUSitam / ' (1-2) ityAdi / atra ko guNaH ? ko'laGkAraH ? ucyate, yadyapi vAgbhaTe daza guNAH santi tathApi kAvyaprakAze'laGkAracUDAmaNau ca trayo guNAH proktAH santi, 'mAdhuyA~jaHprasAdAstrayo guNAH / ' (alaGkAracU0 4 a0) anyeSAmeSvevAntarbhAvAn / atrArthasya jhagityarthApakatvAt prasAdaH / padAnAM mRduracanayA ca mAdhuryamapi / evaM guNA yathArhamUhyAH / eSAM lakSaNam-'mUrdhnivargAnyagAH sparzA aTavargA raNau laghU / avRttimadhyavRttirvA mAdhurye racanA tthaa|| yoga AdyatRtIyAbhyAmanyayo reNa tulyayoH / TAdiH zaSau vRttidairghya gumpha uddhata ojasi // zrutimAtreNa zabdAnAM yenArthapratyayo bhavet / sAdhAraNaH samagrANAM sa prasAdo guNaH smRtaH // " (kAvyaprakAza 8,74-76) nanu saguNamapi kAvyaM yuvatIrUpamiva niralaGkAraM nAbhAtyato'laGkArA ucyante-alaGkArA dvidhA, zabdArthabhedAt / tatra zabdAlaGkArAH paJca-vakrokti 1 anuprAsa 2 yamaka 3 citra 4 zleSa 5 rUpAH / arthAlaGkArAstUpamAdyA bahuprakArAH / atrAnyeSvapi ca kAvyeSu prAyo'nuprAsaH zabdAlaGkArastAratamyena jJeyaH / tallakSaNam-"tulyazrutyakSarAvRttiranuprAsaH sphuradguNaH" ( vAgbhaTa 4, 17) iti / kazcitkAntAmityAdau kAdhakSarAvRttiH svayamabhyUhyA / arthAlaGkArAstu avasara 1 hetu2 dIpaka 3 upamA 4 jAti 5 zleSA 6 jnyeyaaH| tatra zrInemisambandha pratipAdayituH kaveH kazcitkAntAM tatyAja raivataM svIcakAreti tasyopalakSaNamityavasaraH, "yatrArthAntaramutkRSTaM sambhavatyupalakSaNam / prastutArthasya sa prokto budhairavasaro yathA // " (vAgbhaTa 4, 124) kAntAtyAge'viSayasukhecchutA'tyantadhImattA eno Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainmeghduutm| ' [prathamaH vRttimityAdi tadyogyatoktyA hetuH, "yatrotpAdayataH kiMcidartha kartuH prakAzyate / tadayogyatAyuktirasau heturuko budhairyathA // " (vAgbhaTa 4, 105) iti vacanAt / kAntAmujjhAJcakAra raivataM svIcakAreti kriyAdvayasya kazcidityanena sambandhAd dIpakam , yataH--"A. dimdhyaantvryekpdaarthenaarthsnggtiH| vAkyasya yatra jAyeta taduktaM dIpakaM yathA // " (vAgbhaTa 4, 99) suratarurivetyupamA / tallakSaNam-'upamAnena sAdRzyamupameyasya yatra sA / pratyayAvyayatulyArthasamAsairupamA matA // " ( vAgbhaTa 4, 50) tathA puNyaM pRthvIdharavaraM jaatiH| yataH-"svabhAvoktiH padArthasya sakiyasyAkriyasya vA / jAtivizeSato ramyA hInatrastAbhakAdiSu // " (vAgbhaTa 4, 47) ekena vAkyena taireva padairdvitIyArthasyodbhAvAt zleSaH / "padaistaireva bhinnairvA vAkyaM vaktyekameva hi / anekamartha yatrAsau zleSa ityucyate yathA // " (vAgbhaTa 4, 128) eSAM saMyogAt saGkaro jJeyaH // 1 // dIkSAM tasinniva navaguNAM saiSaNAM cApayaSTiM pradyumnAdyAmabhi ripucamUmAttavatyekavIre / tadbhakteti cchalitajagatA klizyamAnA nikAmaM ___ kAmenAzu priyavirahitA bhojakanyA mumUrcha // 2 // 'bhojakanyA' rAjImatI 'Azu' zIghraM mumUrcha / ka sati ? 'tasminnekavIre' zrIneminAthe dIkSAM 'Attavati' gRhItavati sati / vizeSeNerayati prerayati mahAmohamiti vIraH, eko'dvitIyo vIra ekavIraH "pUrvakAlaikasarvajaratpurANanavakevalam" (siddhahema 3-1-97) iti karmadhArayaH / tasmin samaye tAdRzacaritastrAnyasyAbhAvAdadvitIyaH, "eko'nyaH kevalaH zreSThaH saGkhyA" (hemAnekAryadvikharakANDa 2zlo0) ityanekArthAt / yadbA vIra subhttH| kiMbhUtAM dIkSAm ! utprekSyate-prayunAyAM ripucamU 'amilakSyIkRtya 'cA Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] zrImanmerutujasariviracitaM payaSTimiva' dhanuryaSTitulyAmityarthaH / pradyumnaH kAma Adyo mukhyo yasyAM sA pradyumnAdyA tAm / pakSe prakRSTaM dyumnaM balaM yasya sa pradyumno balAdhikaH pumAnAdyo yasyAM sA tAm / kiMviziSTAM dIkSAm ? 'navaguNAM' navA gArhasthye prAgabhUtatvAt pratyayAH zIlakSamAdayo guNA yasyAM sA tAm / cApapakSe navo guNaH pratyaJcA yasyAm / punaH kiMbhUtAM dIkSAm ? 'saiSaNAM' sakaladoSavizuddhabhaktapAnAdigrahaNarUpaiSaNAkhyatatIyasamitisahitAm / dhanuSpakSe eSaNo nArAcaH / atrAnyAH samitIvihAyaiSaNAsamiterevopAdAnaM vyavahArazuddhirgRhasthAnAmAhArazuddhizca sAdhUnAM prazasyate iti jJApanArtham / nanu yadi tena bhagavatA dIkSA gRhItA tadA rAjImatI kiM mUcchitA? ityAha-kAmena 'nikAmaM' atyartha klishymaanaa| kiMbhUtena kAmena ? 'chalitajagatA' chalitaM jagadvizvaM yena / kutaH klizyamAnA? 'tadbhaktA' iti, eSA rAjImatI tasmin zrIneminAthe bhaktA tadbhaktA / tathApi rAjImatI kutaH pIDayituM zakyA? iti vizeSaNadvAreNa hetumAha-'priyavirahitA' priyeNa bharnA zrIneminA virahitA viyuktA / tatazcAyamatra bhAvaH-zrInemIzvareNa cAritre gRhIte sati tadvirahaduHkhena rAjImatI mUrchitetyevaMkathA sambandhasarvasvetisati kavirutprekSate-yadA kilApresarIbhUtakandarpasubhaTasya mahAmohakaTakasya dhvaMsanAyaikavIreNa zrIneminA saiSaNA dIkSAcApayaSTiraprAhi tadA zrIneminaM pratyapakatumazaknuvatA chalayuddhakuzalena kAmena zrInemibhaktA zrInemirahitA ceti nikAmaklizyamAnA satI rAjImatI muucchitaa| atra ca bhojakanyA priyavirahitA ceti mitho viruddhavizeSaNadvayopAdAnaM rAjImatyA bhagavAn varo vRto bhagavatA punarnaiSA vadhUtvena svIkRtetyubhayabhAvajJApanArtham / atropamA'nuprAsazleSotprekSAhetvalaGkArAH / "kalpanA kAcidaucityAdyatrArthasya sto'nythaa| dhotitevAdimiH zabdairutprekSA sA smRtA yathA // " (vAgbhaTa 4, 90) // 2 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 . jainameghadUtam / [pratha tato mUrchAnantaraM kiM jAtam ? ityAhasakrIcIbhiH skhalitavacananyAsamAzUpanItaiH sphItaistaistairmalayajajalA dizItopacAraiH / pratyAvRtte kathamapi tatazcetane dattakAntA kuNThotkaNThaM navajalamucaM sA nidadhyau ca dadhyau // 3 'tataH' tadanantaraM 'sA' rAjImatI 'navajalamucaM' navIname 'nidadhyauM' dadarza 'ca' anyad 'dadhyau' vakSyamANaM vicArayAmAsa kka sati ? 'taistaiH' sarvalokaprasiddhaiH 'sphItaiH' prabhUtairmalayajajalA dizItopacAraiH 'kathamapi' mahatA kapTena 'cetane jJAne 'pratyAvRtte sati pazcAdvalite sati / malayajaM candanaM jalA klinnavastrami tyAdayo ye zItA upacArAstaiH / kiMrUpaiH ? 'saddhIcIbhiH sakhIbhiH skhalitavacananyAsaM yathAbhavati 'Azu' zIghraM 'upanItaiH' DhaukitaiH / skhalitaH skhalanAM prApto vacanAnAM nyAso yatra zItopacAropanayane / ko'rthaH ? rAjImatI mUchitAM dRSTvA zokena halAzcandanaM candanaM jalArdA jlaanetyaadi sakhInAM vacanAnyautsukyena skhalanti santIti / kiMrUpaM navajalamucama ? 'dattakAntAkuNThotkaNThaM' dattA kAnte priye kAntAyAM vA patnyAmakuNThA tIkSNA utkaNThA yena sa tathA / varSAkAle hi navaM meghamunnataM dRSTvA nArINAM kAnte narANAM kAntAyAmutkaNThA jAyate / tataH zokagadgadakharAbhiH sakhIbhirAnItaizcandanAdizItopacAraizcaitanye pazcAdvalite sati rAjImatI navaM meghaM dadarza / tatheti manasyadhyAyaditi bhAvArthaH / atrAnuprAsaprakaraH / skhalitavacananyAsamityAdivizeSaNairautsukyabhAvodayaH / parikarAlaGkArazca, yathA rudraTa:-"sAbhiprAyaiH samyavizeSaNairvastu yadviziSyeta / dravyAdibhedabhinnaM caturvidhaH parikaraH sa iti // " (kAvyAlaGkAra 7, 72) dattakAntetyAdi navameghavizeSaNaM rAjImatyA api svAminyanurAgabhAvaM sUcayatIti bhaavH| Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga: / ] zrImanmerutuGgasUrivicitaM 11 tathA - " yasya vikAra: prabhavannapratibaddhena hetunA yena / gamayati tadabhiprAyaM tatpratibandhaM ca bhAvo'sau // " ( rudraTakAvyAlaGkAra 7, 38 ) nidadhyau dadhyau ceti kriyAdvayena samuccayaH / yathA"yatraikatrAnekaM vastu paraM syAtsukhAvahAdyeva / jJeyaH samuccayo'sau tredhA'nyaH sadasatoryogaH || " ( rudraTakAvyAlaGkAra 7, 19 ) evamanuprAsaparikarabhAvasamuccayaparikarAlaGkArA autsukyabhAvodayazca // 3 // * atha sA yaddadhyau tadAhaekaM tAvadvira hihRdayadrohakRnmeghakAlo dvaitIyIkaM prakRtigahano yauvanArambha eSaH / tArtIyIkaM hRdayadayitaH saiSa bhogAvyarAzI turya nyAyyAnna calati patho mAnasaM bhAvi hA kim || 4 || 'ekaM tAvaditi' lokokteranukaraNam / yathA - " ekato hi gamanaM paradeze anyatazca pizunaiH saha saGgaH / pUrvameva hi kubhojana me kaM makSikA kavalitaM ca tato'nyat // 1 // " loko hi duHkhaparamparApIDita evaM vakti tenAtra nyUnapadatvaM na doSAya kintu guNAya / avyaktatvAnnapuMsakam / " gAyatryAdyaNUsvArthe vyaktaM " ( he0 li0 na0 10 ) iti vacanAt / yathA'syA garbhe kiM jAtamiti / tato'yamarthaH -- ekaM tAvadidaM kaSTaM yat 'meghakAla : ' varSAkAlaH kiMviziSTaH ? virahiNAM hRdayasya drohaM karotIti virahihRdayadrohakRt / 'dvaitIyIkaM' dvitIyamidaM kaSTaM 'prakRtigahana : ' svabhAvaviSamaH 'yauvanArambhaH' tAruNyapravezaH / ' tArtIyIkaM' tRtIyamidaM kaSTaM yat 'saiSa: ' sarvajagatprasiddha eSa mAnasapratyakSatayA samIpavartI sAkSAdanubhUyamAno bhagavAnnemirbhogAt 'vyarAGgIt ' viraktaH / kiMrUpo bhagacAn ? hRdayasya dayito vallabhaH / 'turya' caturthamidaM kaSTaM yat 'nyAyyAt ' nyAyAdanapetAt 'pathaH ' mArgAt 'mAnasa' cittaM 'na calati' na bhrazyati / etAvatA svIyasvAminaM parityajya mano'nyaM GOOD Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [pratha jainameghadUtam / puruSaM na prArthayatItibhAvaH / dvaitIyIkaM tArtIyIkamityatra dvitIya pUraNaM dvaitIyIkaM tRtIyasya pUraNaM tArtIyIkam, "tIyATTIkara (si0 7-2-153) TIkaN prtyyH| "vRddhiH svareSvAde:(si0 7-2-1) vRddhiH / saiSa ityatra "tadaH seH svare pAdArtha (si0 1-3-45) ityanena silopaH / yathA-"saiSa dAra rathI rAmaH saiSa rAjA yudhisstthirH| saiSa karNo mahAtyAgI saiSa bhIra mahAbalaH // " vyarADIt , rajI rAge, raJja vipuurvH| adyatanI di "sijadyatanyAM" (si0 3-4-53) sin / "vyaJjanAnAma nirTi" (si0 4-3-45) vRddhiH / "saH sijasterdisyoH (si0 4-3-65) IAgamaH / "cajaH kagam" (si0 2. 1-86) jg| "aghoSe prathamo'ziTaH" (si0 1-3-50 ga ka / "nAmyantasthA-" (si0 2-3-15) sa pa / kaSasaMyo kSa lokAt / turyamityatra caturNA pUraNaM turya, "ye yo caluka ca' (si0 7-1-164) yapratyayaH caluk / nyAyAdanapetaM nyAyya tasmAdanapete yapratyayaH / atrAsatpadArthasamudAyAdasatsamuccayaH nyAyyAnetyatra paryAyaH / yathA--"vastuvivakSitavastupratipAdanaza. ktamasadRzaM tasya / yadajanakamajanyaM vA tatkathanaM yatsa paryAyaH // " (ru0 kA0 7, 42) vipralambharasAdhikyaM vA // 4 // kRSNo dezaprabhurabhinavazvAmbudaH kAlimAnaM nyadhyAsAte tadavagamayAmyenasaivArjitena / tatraiko'satpativiracitAbhreSapeSAniSedhA danyo'sAkaM gahanagahane viprayoge'gnisargAt // 5 // yat 'dezaprabhuH' dezasvAmI kRSNaH 'ca' anyat abhinavo'mbudaH 'kAlimAna kRSNatvaM 'nyadhyAsAte' vibhUtaH 'tat' kAraNamahaM 'ava. gamayAmi' jAne / yena hetunaitau dvAvapi kRSNAlo jAdau tatkAraNa, maI jAna ityarthaH / atrAvagamayAmIti kathaM prayogaH sidhyati ? Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 13 pAlayatItivat antarbhUtaNyarthasya Nyantasya prayogaH / athavA tatkAraNaM janaM 'avagamayAmi jJApayAmItyavivakSitakarmadhAtuH / athavA'vagamanamavagamaH, "yuvarNavRdRvazaraNagamugrahaH" ( siddha0 5-328) alpratyayaH, tasya hetoravagamastadavagamaH, tadavagamaM karomi tadavagamayAmi / " Nij bahulaM nAmnaH - " ( siddha0 3-442 ) NicpratyayaH, "yantyasvarAdeH " ( siddha0 7-4-43 ) antyasvaralopaH, pazcAnmiva pratyaye siddham / athavA yattaditi vibhaktipratirUpakA avyayazabdAH / kiM kAraNam ? ityAha- - arjitena 'enasaiva' pApenaiva tau kAlimAnaM nyadhyAsAte iti zeSaH / atha pApArjane hetumAha -- kasmAdarjiteneti / 'tatra' tayordvayormadhye 'eka H ' kRSNaH 'asmatpativiracitAbhreSapeSAniSedhAt' arjitenainasA'smAkaM patirasmatpatistena viracito yo'bhreSo nyAyastasya peSo vinAzastasyAniSedhAdanivAraNAt / "avizeSaNe dvau cAsmadaH " ( siddha0 22 - 122 ) ityekArthe'pi bahutvam / ayaM bhAvaH - mama patyA'haM svIkRtya parihRtetyanyAyaH kRtaH, sa zrIkRSNena rAjJA na niSiddhaH / ataH " rAzi rASTrakRtaM pApaM rAjJaH pApaM purohite / bharttari strIkRtaM pApaM ziSyapApaM gurorbhavet // " iti nyAyAtkRSNasya pApaM lagnamiti / 'anyaH' ambudo'smAkaM 'viprayoge' viyoge 'abhisargAt ' agnirivAgnirmanastanusaMtApakatvAdduHkhasaMbhArastasya sargAtsRSTeH / varSAsu ghanonnatau virahiNAM mahAduHkhotpattiH / yataH - " snigdhazyAmalakAntiliptaviyato vellAkA ghanA vAtAH zIkariNaH payodasuhRdAmAnandakekAH kalAH / kAmaM santu dRDhaM kaThorahRdayo rAmo'smi sarva saha vaidehI tu kathaM bhaviSyati hahA hA devi ! dhIrA bhava // " iti kAvyazravaNAt / kiMviziSTe viprayoge ? ' gahanagahane' gahanaM kAntAraM tadvahano durgamaH / tato'pre'pi gahano virahastatra punarapi priyasmAraNaraNaraNakAdinA duHkhabarddhanaM kSate kSArakSepavanmahApApAya, yathA ko'pi vane patitAnAmagnidAnaM karoti tasya mahApApam / atra 1 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jainameghadUtam / samuccayakAvyaliGgaparikarAnuprAsAH / yathA-"samuSayo'sau tvanyo yugapad yA gunnkriyaaH||" (kA0 pra0 10, 11 "kAvyaliGgaM hetorvAkyapadArthatA // " ( kA0 pra0 10, 11 dezaprabhuriti abhinava iti sAbhiprAyairvizeSaNaiH parikaraH // 5 / nIlInIle zitilapanayan varSayatyazru varSan garjatyasmin paTu kaTu raTan vidyayatyauSNyamigrat / varSAsvevaM prabhavati zuce vipralabdho'mbuvAhe vAmAvargaH prakRtikuhanaH spardhate'nena yuktam // 6 // 'vipralabdhaH' viyogavAn 'vAmAvargaH' strIvargo varSAsu // vakSyamANena prakAreNAnena medhena yuktaM sparddhate / kiMrUpo vAmAvarga 'prakRtikuhanaH' prakRtyA kuhana IrSyAluH / kiM kurvan? 'asmin am vAhe 'nIlInIle' sati gulikAzyAmavarNe sati 'zitilapanaya ziti zyAmaM lapanaM mukhaM karotIti / punaH kiM kurvan ? 'varSA vRSTiM kurvati aznu varSan / asmin garjati sati 'paTu' paTiSThaM 'ka zravaNAsukhadaM tIvra 'raTan' vilapan / asmin 'vidyayati' vidyu dyotayati 'auSNyaM' uSNabhAvaM 'iyat' prApnuvan / kiMviziSTe'mbuvAhe 'zuce' zokAya prabhavati sati / anyo'pi yo yena sparddhate sa tara ceSTAmanukaroti, ato yadA varSako meghaH kAlatAM kalayati, yataH "rolambagavalavyAlatamAlamalinatviSaH / vRSTiM vyabhicarantIha nai prAyAH pyomucH||" tadA vAmAvargo'pi kRSNaM mukhaM karoti / yada varSati tadA'zru varSati / yadA garjati tadA gADhaM pralapati / yadA ra vidyutaM prakAzayati tadoSNaniHzvAsAna muzcati / varSAsu kAlatvAdi bhAvairviziSTamunnataM megha vIkSya virahiNIvargaH kAlamukhatvAdika dadhAti, tacca sparddhArUpeNAtra vishissyte| ziti ca tallapanaM ca zitilapanaM tatkarotIti "Nija bahulaM nAnaH kRgAdiSu" (si0 3-442) NicapratyayaH, pazcAt zat / vRSU secane, vRSa, varSaNaM varSa Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srmH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM "varSAdayaH lii|" (si0 5-3-29) alprtyyH| varSa karotIti "Nij bahulaM-" (si0 3-4-42) Nic , pazcAt zat / vidyutaM karotIti "Nij bahulaM-" (si0 3-4-42) nnicprtyyH| "yantyakharAdeH" (si0 7-4-43) anyakharAdeH jallopaH / vidyayatIti vartamAne / uSNasya bhAva auSNyaM "patirAjAntaguNAkarAjAdibhyaH karmaNi ca" (si. 7-1-60) ssttynnprtyyH| *ka gatau, ru, iyartIti iyt| vartamAne "zatrA-nazau-" (si0 5-2-20) zatapratyayaH / "havaH ziti" (si0 4-1 12) dvivacanam / "Rto't" (si0 4-1-38) RkArasya a / / "pRbhUmAhAAmiH" (si0 4-1-58) itvam / "pUrvasyAsve khare / yoriyuk" (si04-1-37) iy| "ivarNAderakhe-"(si01-3 21) ratvaM, prathamA si| "RduditaH" (si01-4-70) no'ntH| * "anto no luk (si04-2-94)naluk / atra nidarzanAparikarasa muccayAnuprAsAH / tatra nidarzanAyA lakSaNam-"nidarzanA / abhavan vastusambandha upamAparikalpakaH // khasvahetvanvayasyoktiH kriyayaiva ca sA'parA / aprastutaprazaMsA yA sA saiva prastutAzrayA // kArye nimitte sAmAnye vizeSa prastute sati / tadanyasya vacastulye tulasyeti ca paJcadhA // " ( kA0 pra0 10, 97-99) atra virahiNInAM virahavizeSe prastute sati tadanyameghasya vacaH // 6 // hetoH kasmAdahiriva tadA''saJjinImapyamuJca nmAM nirmokatvacamiva laghu zo'pyasau taka jAne / yadvA daive dadhati vimukhIbhAvamApto'pyamitre__ttarNasya khAtkimu niyamane mAtRjaDA na kIlaH // 7 // 'asau' bhagavAnnemiH 'jho'pi nipuNo'pi ahiriva 'kasmAddheto.' kutaH kAraNAnmAM nirmokatvacAmivAmuJcat 'tat kAraNamahaM 'na jAne ndhi| yathA-'ahiH' sarpaH kasmAdetoH 'nirmokavacaM' kaJcalikA Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 jainameghadUtam / [pratha - mubhyati tana jJAyate / kiMviziSTAM mAM nirmokatvacaM ca ? ' tadAsa nImapi taM nAthamAsajAmItyevaMzIlA tAm, pakSe taM sarpa Asaja tyevaMzIlA tAM tadAsaktAmapItyarthaH / punaH kiMviziSTAM mAM ? 'la laghvIm, pakSe'lpabhArAm / 'yadvA' ityuttarArddham / 'yadveti' hetujJAne deve 'vimukhIbhAvaM dadhati' sati pratikUle sati 'Apto'pi' avabha ko'pi 'amitret' amitramivAcaret zatrurbhavatItyarthaH / etatsama nAyAha - 'tarNasya' vatsasya 'niyamane' bandhane 'mAtRjaGghA' gojA kimu kIlo na syAt ? api tu syAdeva / kila goSTheSu dogdhA stanyaM pibantaM vatsakaM gojaGghAyAM baddhA godohaM kurvantIti sthitiH atra yathA gaurvatsalApi vidhivazAnnijavatsasyaiva jaGghAdvAreNa bandhahe turbhavati tathA'sAvapi bhagavAnApto'pi daivaprAtikUlyAnmAM muktavAni tyarthaH / atrAhiriveti nirmokatvacamivetyupamA / laghumityAdi zleSaH / jJo'pIti virodhaH / na jAne iti niSedhaH / yadvetyarthAnta ranyAsaH / tatra -- "virodhaH so'virodhe'pi viruddhatvena yadvacaH / ' (kA0 pra0 10, 110 ) " niSedho vaktumiSTasya yo vizeSAbhidhitsayA || " (kA0 pra0 10, 106 ) iti / " sAmAnyaM vA vizeSo vA tadanyena samarthyate / yatra so'rthAntaranyAsaH sAdharmyeNetareNa vA || " ( kA0 pra0 10, 109 ) iti / athavA tarNasyetyAdi svabhAvoktiH / "svabhAvoktistu DimbhAdeH svakriyArUpavarNanam // " (kA0 pra0 10, 111 ) ityAdi // 7 // taptAzmeva sphuTati hi hiru preyaso hanmamaitatatkAruNyArNavamupatadaM preSayAmyabdametam / mandaM mandaM svayamapi yathA sAntvayatyeSa kAntaM matsandezairdavamiva davapluSTamutsRSTatoyaiH // 8 // " etanmama 'hRt' hRdayaM 'hi' sphuTaM 'preyaso hirug' vallabhaM vinA 'taptAzmeva' taptapASANa iva 'sphuTati' vidIryate / 'tat' tasmAtkAra Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM NAdahaM 'etaM' purato dRzyamAnaM 'abdaM meghaM 'upatadeM tasya preyasaH samIpe preSayAmi / kiMviziSTamabdam ? 'kAruNyArNavaM' kRpAsamudram / yathA 'eSaH' abdaH 'matsandezaiH' mama vAcikaiH svayamapi mandaM mandaM 'kAntaM preyAMsaM 'sAntvayati' sAmaprayogapUrvakaM zamayati / kamiva! davamiva, yathaiSa meghaH 'utsRSTatoyaiH' muktajalaiH 'davapluSTaM davAnaladagdhaM davaM vanaM sAntvayati zamayati / atra hirugvinArthe / preyasa iti "zeSe" (si0 2-2-81) SaSThI / upatadamityatra tasya samIpamupatadaM "zaradAdeH" (si0 7-3-92) iti samAsAnto'spratyayaH / pazcAd "vibhaktisamIpasamRddhi-" (si0 3-1-39) ityAdi suutrennaavyyiibhaavsmaasH| tataH saptamIDipratyayasya "saptamyA vA" (si0 3-2-4) iti sUtreNAm / atropmaaruupkaanupraasaaH| atra ruSTamiti kAntasya vizeSaNamanuktamapi zeyam, anyathA sAntvanAyogAt / tena hInapadatvaM nAma nAlaGkAradoSazcintyaH / / 8 / / dhyAtvaivaM sA navaghanaghRtA bhUrivoSmAyamANA yuktAyuktaM smdmdnaaveshtovindmaanaa| atrAsAraM puru visRjatI vAri kAdambinIva dInA duHkhAdatha dakamucaM mugdhavAcetyuvAca // 9 // 'artha' anantaraM 'sA' rAjImatI 'dakamucaM' meghaM 'mugdhavAcA' manoharavacaneneti vakSyamANayuktyA uvAca / kiM kRtvA ? 'evaM pUrvoktaprakAreNa dhyAtvA / kiMviziSTA sA ? 'navaghanaghRtA bhUrivoSmAyamANA' navazvAsau ghanazca navaghanaH, navaghanena ghRtA siktA navadhanasikteti / USmAyamANA USmANaM baasspmudvmntii| punaH kiMviziSTA sA ? 'samadamadanAvezato yuktAyuktamavindamAnA' pramodamohasambhedo mada ucyate / tatrAyaM megho matsandezaiH priyaM sAntvayiSyatIti pramodaH, mohaH punarmUDhatA, tayoH sambhedaH saGgamo madastena saha vartate yo madanastasyAvezaH saMrambhastasmAdyuktaM cAyuktaM ca na Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'jainameghadUtam / labhamAnA / anyo'pi samadAyA madanAyA madirAyA Aveza ktAyuktaM na vindati / punaH kiviziSTA ? 'puru' prabhUtaM 2 bhavati 'alAsAraM asrANAmazrUNAmAsAraM vegavantaM varSa 'visRja vizeSeNa kurvatI / kiMvat ? 'kAdambinIvat yathA kAdambinI me mAlA puru yathA bhavati 'vAri' pAnIyaM visRjati / kiMviziSTA sA duHkhAddInA / atra ghRteti gUMdhU secane iti dhAtoH ktapratyaye sati USmeti USman USmANamudvamati "phenomabASpadhUmAdudvamane" (si 3-4-33) iti kyaG / "nAmrono'nahaH" (si02-1-91 nalopaH / "dIrghazviyaGyakkayeSu ca" (si0 4-3-108) hA dIrghaH / USmAyate iti Anaz / avindamAneti vihaMtI lAbhe hA dhAtoH Anazi "tudAdeH zaH" (si0 3-4-81) zapratya "mucAditaphahaphaguphazubho'maH ze" (si0 4-4-99) no'ntaH zeSaM spaSTam / asrazabdo'kArAnto'sti / atropamAnumAnAnuprAsAH yuktAyuktAvicAraNe sAdhye meghaM prati bhASaNaM sAdhanam , yathA rAjImatI yuktAyuktAjJA megha prati bhASaNAnyathAnupapatteH // 9 // atha sA megha prati yajajalpa tatprArabhyatekacciddhArAghara! tava zivaM vArcazAlI ca dehaH sevete tvAM stanitataDitau rAjahaMsau sarokt / avyAvAghA sphurati karuNA vRSTisarge nisargA nmArge daivye gatiriva raveH svAgataM vartate te // 10 // 'kaJciditi abhISTapro / hai 'dhArAvara!' he megha! tava 'ziva' kuzalaM vartate? / 'ca' anyattava deho 'vArtazAlI' vartate? vArtamArogyaM sena zAlI zobhamAnaH / 'stanitataDito tvAM' garjitavidhutau bhavantaM sevete / kiMvat ? 'sarovat' yathA saro 'rAjahaMsauM rAjahaMsazca rAjahaMsI ba sevete / he megha! te tava vRSTisarge vRSTividhAne nisargAt' khabhAvAt 'avyAvAdhA' avamahAdyantarAyarahivA karuNA surati / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracivaM kasyeva ? 'raveriva' yathA raveH sUryasya gatiH 'daivye mArge' AkAzamArge'nyAbAdhA sphurati / 'te' tava 'khAgataM' sukhAgamanaM vartate ? / rAjahaMsAvityatra "puruSaH striyA" (3-1-126) iti puruSazeSa:, rAjahaMsIzabdalopaH / daivye devAnAmayaM daivyaH, "devAd yacca" (si0 6-1-21) iti yam / atra daivye mArga ityAkAzavAcakatvaM surapatha iti prasiddheH / atropamAparyAyoktasvabhAvoktyanuprAsAH / avyAbAdhetyAdeH tava vRSTerantarAyo nAstItyarthasya paryAyeNa kathanAt tatparyAyoktam / "paryAyoktaM vinA vAcyavAcakatvena vastu yat / " (kA0 pra0 10, 115) // 10 // atha yena kimapi kArya kArayituM cintyate, tasya pUrva varNanaM vidhIyate iti rAjImatyapi meghaM varNayativizvaM vizvaM sRjasi rajasaH zAntimApAdayan yaH saGkocena kSapayasi tamaHstomamunihuvAnaH / sa tvaM muzcannatizayanatastrAyase dhUmayone! taddevaH ko'pyabhinavatamastvaM trayIrUpadharcA // 11 // he 'dhUmayone!' he megha! yastvaM rajasaH' reNoH zAnti 'ApAdayana utpAdayannarthAtpRthivIM siJcan 'vizvaM samastraM 'vizvaM jagat 'sRjasi niSpAdayasi / jalasya sAkSAtsRSTyA tRNadhAnyalatAvRkSAdInAM tadudbhavatvena tiryagpakSimanuSyAdInAM tRNAdibhyo vRddhyA janasya sAkSAtpAramparyeNa ca jagatlaSTutvaM rUDhyA na viruddhamiti / yastvaM 'saMkocena' abhAvalakSaNena 'tamastoma' andhakArasamUha 'unniDuvAnaH' san utprAbalyena niDhuvAnaH spheTayan san , arthAdavarSan vizvaM vizvaM 'kSapayasi bhayaM nayasi saMharasItyarthaH / meghasya saGkoce durdinAbhAvastadabhAvAca vizva. kSayaH, avRSTyA tAvajalasya sAkSAtkSayaH, tatkSayAca sakalalokakSaya iti sAkSAtpAramparyeNa ca dhanasya saMhartRtvamapi na viruddham / yastvaM 'atizayanataH atyartha namraH sa vaM lokarUkhyA guhUcIsattvavat Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 jainameghadUtam / [prathamaH sAraM jalaM muJcan vizvaM vizvaM 'bAyase' pAlayasi / dhArAdharazcet saraladhArAdhoraNIbhirjalaM muJcati tadA rAjAno'pi prajA rakSanti, sarve varNAH svasvamaryAdA na tyajanti, mAtApitarau sasnehamapatyAni puSNanti, dharmakarmAcAravyavahAravyavasAyasaujanyasauhArdAdIni sarvakAryANi pravarttanta iti ghanasya pAlakatvamapi na niSedhyam / 'tat tasmAtkAraNAt tvaM 'abhinavatamaH' atyantanavInaH ko'pi trayIrUpadhartA devo varttase / ayaM bhAvaH-loke paramezvarastveko'pi sRSTyAditrayaM karotIti kviruuddhirvrtte| yato raghuH-"namo vizvasRje pUrva vizvaM tadnu bibhrate / atha vizvasya saMhaneM tubhyaM tredhAtmane namaH // " paramaparastrayIrUpadhartI devo viSayAbhiSvaGgarUpasya rajaso rajoguNasya vRddhimutpAdayan brahmarUpeNa vizvaM sRjati / tathA krodharUpaM tamoguNaM varddhayan rudrarUpeNa vizvaM kSapayati / tathA puNyecchArUpaM sattvaguNaM svIkurvan vizvaM trAyate / atizayenAnyaizca namyate / ayonizca procyate / tvaM punaH proktayuktyA etadvailakSaNyena vizvasargAdiSu pravarttase, atizayena namasi, dhUmAcotpadyase, iti ko'pi navInastvaM trayIrUpadhA deva iti / atrAnuprAsazleSavyatirekaparyAyoktadIpakodAttAdhalaGkArAH / tatra trayIrUpopamAnAdupameyasyAdhikyapratipAdanAvyatirekaH / "upamAnAdyadanyasya vyatirekaH sa eva sH|" (kA0 pra0 10, 105) iti / rajasaH zAntimApAdayan sakocenetyAdinA pRthvIsecanAvarSaNalakSaNArthaparyAyakathanAtparyAyoktam / bahISu kriyAkhekakartRtvAddIpakam / meghasya sarvalokavikhyAtadevatrayIto'pyAdhikyapratipAdanenodAttam , "udAttaM vastunaH saMpat" (kA0 pra0 10, 115) iti // 11 // atha vibhaktisaptakaprayogeNa meghastavanAya vRttadvayamAhatvaM jImUta ! prathitamahimAnanyasAdhyopakAraiH .. kastvAM vIkSya prasUtisadRzau sve dRzau no vidhatte / / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM dAnAtkalpadrumasuramaNI tau tvayA'dho'kriyetAM kastubhyaM na spRhayati jagaJjantujIvAtulakSmyai // 12 // 21 kAmaM madhyerbhuvanamanalaGkArakAntA anu tvanmatrasyeva smarati ca tavAgopagopaM jano'yam / nyAsIcakre bhavati nikhilA bhUtasRSTirvidhAtrA aai bhASe kimapi karuNAkelipAtrAvaghehi // 13 // he 'jImUta !' he megha! tvaM 'ananyasAdhyopakAraiH prathitamahimA ' varttase, na anyaiH samudrAdibhirapi sAdhyA ananyasAdhyA upakArAH sacarAcarajIvaloka secanabhISma grISmAtapopazamanasakalatRNadhAnyaniSpAdanAdayastaiH prathito vikhyAto mahimA yasyeti / kaH pumAn tvAM vIkSya sve dRzau prasRtisadRzau no vidhatte ? / kubjitaH pANiH prasRtirucyate / tau kalpadrumasuramaNI tvayA dAnAdadho'kriyetAM jitAvityarthaH / nAttau sarvalokaprasiddhau tvayA / kaH pumAMstubhyaM na spRhayati ? | kiMviziSTAya tubhyam ? ' jagajjantujIvAtulakSmyai ' jagajjantUnAM jIvAturjIvanauSadhaM lakSmyo garjitavidyujjalAdikA yasya tasmai / lakSmIzabdasya bahutve varttamAnatvAt "pumanaDunnaupayolakSmyA ekatve " (si0 7-3173) ityanena kac / tathA DyantatvAbhAvAt " gozcAnte hakhoSnaMzisa - " ( si0 2-4 - 96 ) ityAdinA havo na / tataH pulliGgavizeSaNatve'pi lakSmIzabdasya striyAM vartamAnatvena caturthyekavacanasya "strIdUta : " (si0 1-4 - 39) iti daiAdeze lakSmyai iti prayogaH / prasRtisadRzAvityatra " tyadAdyanyasamAnAdupamAnAvyApye dRzaSTaksako ca" (si0 5-1-152) iti kip / sadRzzabdo vyaJjanAntaH / tubhyamityatra "spRhervApyaM vA " (si0 2-2 - 26) iti caturthI / atrodAttasvabhAvoktyanuprAsaH ||12|| kAmamiti / he megha ! ' madhye - bhuvanaM' bhuvanasya madhye 'analaGkArakAntA' alaGkAraM vinA kAntAH subhagAH 'tvadanu' bhavataH pazcAt / tvaditi "prabhRtyanyArthadikzabda Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 jainameSadUtam / [prathamaH bahirArAditaraiH" (si0 2-2-75) iti paJcamI / 'AgopagopaM ayaM janastava matrasyeva smarati / yathA manaH smaryate tthetyrthH| gAM pRthvIM pAtIti gopo rAjA, gAH pazUn pAtIti gopo gopAlaH, gopAzca gopAzca gopagopAH, AmaryAdAyAm , gopagopebhya A AgopagopaM AgopAlabhUpAlamiti / 'vidhAtrA' brahmaNA nikhilA 'bhUtasRSTiH' prANisRSTiH 'bhavati' tvayi 'nyAsIcakre' nihitA tvayyAyattIkRtA, tvaM cenjIvayasi tadA jIvati nAnyathA ityarthaH / yathAnyo'pi vizvAsArha vastu nyAsIkaroti / yatastvamevaM paropakArAdyanaNuguNairasAdhAraNaH 'tat tasmAtkAraNAdahaM tvAM kimapi bhASe vacmi / he karuNAkelipAtra 'avadhehi' sAvadhAno bhava / madhyebhuvanamiti bhuvanasya madhye madhyebhuvanaM "pAre madhye'ntaH SaSThayA vA" (si03-1-30) ityvyyiibhaavH| tava matrasyevati "smRtyathedayezaH" (si02-2-11) iti karmasthAne SaSThI / Agopagopamiti "paryapAbahirac paJcamyA" (si0 3-1-32) iti paJcamyanto'vyayIbhAvaH / atra vibhAvanopamAnaparyAyAlaGkArAH / analaGkAretyatra vibhAvanA, "kriyAyAH pratiSedhe'pi phalavyaktirvimAvanA // " (kA0pra0 10,107) bhUtasRSTeAsIkaraNena duHkhitAyA mamApi hitaM tava kartuM yogyamiti paryAyakathanAtparyAyoktam // 13 // meghasyApre rAjImatI svasvarUpaprastAvanArtha zrInemicaritaM mUlAdAhazrImAn vaMzo haririti parAM khyAtimApatkSitau ya stamin mUrtI iva daza dizAM nAyakA ye dshaarhaaH| teSAmAyaH kSitipatiguruH zrIzivApreyasI ca pAlo dvaidhaM sukRtavijayI suprajAH zrIsamudraH // 14 // yA zrImAn vaMzaH 'kSitau pRthivyAM haririti parAM khyAti' prasidi 'Apat' harivaMza prati prasiddho babhUvetyarthaH / tasmin' Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH 1] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 23 vaMze 'mUrtI:' mUrtimantaH 'dizAM nAyakAH' dikpAlA iva ye daza dazArhAH, varttante ityadhyAhAraH / 'ca' anyat 'teSAM' dazArhANAM 'AdyaH' prathamaH zrIsamudro'sti / kiMviziSTaH ? 'kSitipatiguruH ' kSitipatiSu nRpeSu guruH zreSThaH / punaH kiMviziSTaH ? zrIzivApreyasI' zrIzivAdevI nAmnI preyasI patnI yasyAsau zrIzivApreyasI / Iyo bahuvrIhitvAd " govAnte ha - " ( si0 2 - 4 - 96 ) ityAdinA na hrasvaH / tataH "dIrghaGayAbvyaJjanAtseH " (si0 1- 4-45) silopa eva / punaH kiMviziSTaH ? 'prAjJaH' nipuNaH, athavA prakRSTA AjJA yasya sa tathA / 'dvaidhaM' dvAbhyAM prakArAbhyAM 'sukRtavijayI' sukRtena puNyena vijayI vijayavAn dharmavijayItyarthaH / pakSe suSThu AnukUlyena kRtaH sukRtaH, sukRto vijayo vijayazabdo vidyate yasya zrIsamudrazabdasya sa tathA zrIsamudravijaya ityarthaH / dvaidhaM 'suprajAH' zobhanA prajAH lokaH santatirvA yasya saH / " prajAyA asU" (si0 7-3137 ) ityanena suprajas jAtam / dvaidhaM zrIsamudraH zriyA samudro yadvA zrIsamudra iti nAma / atrotprekSArUpakazleSAnuprAsAH // 14 // sArasvamairmanuparimitaiH sUcitastasya sUnuH zrImAnnemirguNagaNakhanistejasAM rAzirasti / yaM dvAviMzaM jinapatimiha kSoNikhaNDe prabuddhA divyajJAnAtizayakalitAzeSavastuM dizanti / / 15 / / 1 'tasya' zrIsamudrasya sUnuH zrImAnnemirasti / kiMviziSTa: 1 manuparimitaiH sArakhanaiH 'sUcitaH kathitaH / manavacaturdaza tatparimitaizcaturdazabhiriti / punaH kiMviziSTaH ? ' guNagaNakhani:' guNagaNAnAM khaniriva guNagaNakhaniH / tejasAM rAziH samUha iva / ' iha kSoNikhaNDe' 'prabuddhAH' vidvAMsaH 'yaM' bhagavantaM dvAviMzaM jinapatiM 'dizanti' kathayanti / kiMviziSTaM yam ? 'divyajJAnAtizayakalitAzeSavastuM' divyaH svargasambandhI pradhAno vA yo jJAnAtizayastena kalitAnya Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 jainameghadUtam / [prathamaH zeSANi vastuni yena sa tam / atra yadyapi bhagavato'vadhijJAnitvena tadA gArhasthye'zeSavastujJAnaM nAsti tathApi "bhAvini bhUtavadupacAraH" ityajihmabrahmalIlAnistuSavairAgyonmeSamukhyakAraNairavazyaMbhAvitayA sarvalokebhyo'pyadhikatayA ca tasya sarvajJatvameva pratyakSaM viva. kSitam / dvAviMzamatra dviviNshtiH| dvau ca viMzatizca dvAviMzatiH, "dvivyaSTAnAM dvAtrayo'STAH prAkzatAdanazItibahuvrIhau" (si0 32-92) dvA AdezaH / dvAviMzate: pUraNo dvAviMzaH "saMkhyApUraNe DaTa" (si0 7-1-155) "viMzatesterDiti" (si0 7-4-67) tilopH| "Dityantyaskha-" (si02-1-114) / atra ruupkbhaavikaanupraasaaH| divyajJAneti bhAvikaM, "pratyakSA iva yadbhAvAH kriyante bhuutbhaavinH| tadbhAvikam" / (kA0pra010,114) iti||15|| yasya jJAtvA jananamana kampanAdAsanAnA mAsyAM tAsAmiva na sahatAM pUjyapUjAkSaNe'sin / dikanyAH SaTzaraparimitAH sAGgajAyAH savitryAH samyak cakruH kanakakadalIsabagAH sUtikarma // 16 // SaTzaraparimitAH 'dikkanyAH' dikkumArya AsanAnAM kampanAd 'yasya' bhagavataH 'anaghaM niSpApaM 'jananaM' janma jJAtvA 'sAGgajAyAH' saputrAyAH 'savitryAH' mAtuH samyak sUtikarma cakruH / zarAH paJca "aGkAnAM vAmato gatiH" iti gaNanAt SaTzareti SaTpaJcAzat / kiMviziSTAnAmAsanAnAm ? utprekSyate-'asmin vivakSite pUjyapUjAyAH kSaNe prastAve 'tAsAM dikanyAnAM 'AsyAM' upavezanaM na sahatAmiva / asmin pUjyapUjAkSaNe etA upavizya kathaM sthitAH santi ? ityasahamAnAnIvAsanAni kampitAnIti bhaavH| kiMviziSTA dikanyAH ? 'kanakakadalIsAgA' suvrnnrmbhaagRhgtaaH| sahatAmityatra SahaNa marSaNe iti cauraadikdhaatuH| "yujArna vA" (si034-18) iti NivikalpaH / atrotprekSAkhabhAvoktyanuprAsAH // 16 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 25 janme yasya trijagati tadA dhvAntarAzevinAzaH proDyotazcAbhavadatitarAM bhAsvatIvAbhyudIte / antarduHkhotkaramuru sukhaM nArakA apyavApuH pArAvAre virasasalile svAtivArIva zuklAH // 17 // 'tadA' tasmin kAle 'yasya' bhagavataH 'janme jAte sati dhvAntarAzevinAzaH 'ca' anyat 'atitarAM' atyartha 'proDyotaH' prakAzazcAbhavat / kasminniva ? 'bhAsvatIva' yathA bhAsvati sUryesbhyudIte sati dhvAntarAzervinAzo bhavati proDyotazca / nArakA api 'antarduHkhotkara' duHkhotkarasya madhye 'uru' gurutaraM sukhaM 'avApuH' prAptAH / kA iva ? 'zuklA iva' yathA zuklAH 'virasasalile' kSAranIre 'pArAvAre' samudre 'svAtivAri' svAtinakSatrasaMbandhi vAri jalaM prApnuvanti / janmazabdo'kArAnto'pyasti / abhyudIte ityatra IDac gatau, IdhAtuH abhi utpUrvaH ktapratyayAntaH / duHkhotkarasyAntarantaduHkhotkaram , "pAre madhye'gre'ntaH paSThayA vA" (si03-1-30) iti smaasH| atra paryAyavirodhopamAnAni / "ekaM krameNAnekasmin paryAyo'nyastato'nyathA / " (kA0 pra0 10, 117) antarduHkhotkaramityatra virodho dravyaguNayoH // 17 // bhaktipradA bhavanapatayo vizino vyantarendrA dvAtriMzacopanava tiviSAdhIzitAro ravIndu / saGgatya khaHzikharizikhare te catuHSaSTirindrA janmastrAtrotsavamatihari svAmino yasya tenuH // 18 // te catuHSaSTirindrAH 'svaHzikharizikhare' svaH svargastasya zikharI merustasya zikhare zRGge 'saGgatya' militvA yasya svAmino janmasnAtrotsavaM 'atihari tenuH' vistArayAmAsuH, harINAmindrANAM khyAtiyathAbhavatItyatihari, indrANAM yAdRzaH kRto jJAyate tAdRzaH kRta ityarthaH / te ke ? 'vizinaH' viMzatimAtrAH 'bhavanapatayaH' asuraku Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [prathamaH mArapramukhendrAH 'ca' anyad dvAtriMzad vyantarendrAH 'upanava' daza 'tiviSAdhIzitAraH' tiviSasya vargasyAdhIzitAraH svAmino vaimAnikadevendrAH 'ravIndU' suurycndrau| kiMviziSTAH? 'bhaktiprahA' bhaktau prahvAH parAyaNAH / vizina iti viMzatirmAnameSAM viMzinaH, "Din" (si0 7-1-147 ) iti DinpratyayaH, in, "viMza. testerDiti" (si0 7-4-67) tilopaH / upa samIpe nava yeSAM yebhyo vA upanava, "avyayam" (si0 3-1-21) ityanena bahuvrIhiH / atra yadyapi upanavazabdenASTau daza ca labhyate paramatra dazasaMkhyayA prayojanamiti dazasaMkhyArtho gRhiitH| atiharItyatra "vibhaktisamIpasamRddhivyUddhyarthAbhAvAtyayA'saMpratipazcAtkamakhyAtiyugapatsadRksampatsAkalyAnte'vyayam" (si0 3-139) ityavyayIbhAvaH / atrAnuprAsasvabhAvoktyudAttAH // 18 // uccasthAnaM duduvuriva yaM draSTukAmA grahAste khasyAmAntaHkaraNakaraNaiH kAmamAzAH praseduH / ratnavarNaprakaramamarAH sodhapUraM tvavarSan vizve lokAH pramadamadadhuryasya puNye'vatAre // 19 // 'yasya' bhagavataH 'puNye' pavitre'vatAre grahAH 'uccasthAnaM' uccabhavanaM uccAMzaM vA 'duduvuH' gatAH / "ajavRSamRgAGganAkarkamInavaNijAMza. keSvinAdyaJcAH / dazazikhyaSTAviMzatitithIndriyanidhanavizeSu // " iti grahANAmuccabhavanAni / utprekSyate-'yaM bhagavantaM 'draSTakAmA iva' draSTuM kAmo'bhilASo yeSAM te draSTakAmAH, "tumazca manaHkAme" (si0 3-2-140) iti malopaH / anyo'pi yaH kiJcihidRkSuH syAt sa uccasthAnamadhirohati / 'AzA' dizaH 'svasya' jJAteH 'anta:karaNakaraNaiH' antaHkaraNaM cittaM karaNAnIndriyANi taiH 'amA' saha 'kAma' atyartha 'praseduH' prasannA babhUvuH / bhagavato'vatAre dizo rajovAdalAdhabhAvena prasannA jAtAH / khasya svajanavargasya ca Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 27 mAnasamindriyANi ca prasannAni jAtAnItyarthaH / svazabda AtmAmIyajJAtidhanArthavRttiH, teSvatra jJAtivAcI gRhItaH / 'tu' punaH 'amarAH' devA ratnasvarNaprakaraM 'saudhapUramavarSan' saudhaM yAvatA pUryate tAvantaM vRSTA ityarthaH / saudhaM yAvatA pUryate tAvadvarSaNaM pUrva, "vRSTimAne uluk cAsya vA" ( si0 5 - 4 - 57 ) NampratyayaH / 'vizve' samastA lokAH 'pramadaM' harSamadadhuH / atrotprekSAsahoktisamuzJcayAnuprAsAH | svasyAmAntarityAdi sahoktiH, "sA sahoktiH sahArthasya balAdekaM dvivAcakam // " (kA0 pra0 10, 112 ) tathA "samuccayo'sau sa tvanyo yugapad yA guNakriyA || " (kA0 pra0 10, 116 ) // 19 // ye ye bhAvAH priyasutakRte prakriyante prasubhistAMstAMstasyAtaniSata haripreritA devya eva / nAnArUpAH sadRzavayaso haMsavadvIcayastaM devA evAnizamaramayatkelivApISu bhaktyA // 20 // 'prasUbhiH ' mAtRbhiH 'priyasutakRte abhISTaputravRddhyarthaM ye ye 'bhAvAH ' snapanamaNDanakrIDanAdayaH 'prakriyante' prArabhyante 'haripreritAH ' indrAdiSTA: 'devya eva' apsarasa eva 'tasya' bhagavataH 'tAMstAn' bhAvAn 'ataniSata' vyastArayan / haripreritA devA eva kelivApISu bhaktyA 'taM' bhagavantaM 'anizaM' nirantaraM aramayan / kiMviziSTA devA: ? 'nAnArUpAH' nAnAprakArANi rUpANi yeSAM te nAnArUpAH / punaH kiMviziSTAH ? ' sadRzavayasaH' sadRzaM bhagavatastulyaM vayo yeSAM te sadRzavayasaH / kiMvat ? haMsavat / yathA haripreritA vIcayaH kelivApISu bhaktyA vicchittyA haMsaM ramayanti / harirvAyuH, 'harirdivAkarasamIrayoH // yamavAsavasiMhAMzuzazAGkakapivAjiSu / piGgavarNe haridvarNe bhekopendrazukAhiSu // " ( he0 a0 450-451 ) ityanekArthaH / kiMviziSTA vIcayaH ? 'nAnArUpAH' anekaprakArAH / punaH kiMviziSTA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [prathamaH vIcayaH ? sadRzAH patanotpatanaplavanAdinA vIcInAM tulyA vayasaH pakSiNo yAsu tAH / atra zleSopamAnodAttAH // 20 // anAto'pi sphaTikavimalo'bhUSitaH kAntarUpo' stanyApAyI pracitakaraNo'zAstradRzvA manISI / kiM kiM brUmaH zucirucirasau zaizave'pi prakAre__NApatpoSaM tvamiva marutA sarvalokottareNa // 21 // he megha! vayaM kiM kiM brUmaH ?' AzcaryapUritAH kimapi vaktuM na zaknuma ityarthaH / 'asau' bhagavAn zaizave'pi' bAlye'pi sarvalokottareNa prakAreNa poSaM Apat / sarve ca te lokAzca sarvalokAH sarvalokebhyaH uttara utkRSTaH srvlokottrH| tameva vizeSaNadvAreNa prakAramAhakiMviziSTaH? asnAto'pi sphaTikavimalaH,abhUSitassan kAntarUpaH, tathAvidhasahotthAtizayavizeSAdbhagavaddehasya malavedAdidoSojjhitatvAdadbhutarUpatvAcca / 'astanyApAyI pracitakaraNaH' na stanyamApibatIyevaMzIlaH san "ajAteH zIle" (si0 5-1-154 ) NinpratyayaH / pracitAnyupacitAni karaNAnIndriyANi yasya saH, nijAGguThapIyUSapAnenaiva puSTatvAt / punaH kathaMbhUtaH ? 'azAstradRzvA' na zAstraM dRSTavAnityazAstradRzvA san "dRzaH kanip" (si0 5-1-166) kanippratyayaH, vn| 'manISI vidvAn , janmato'pi jJAnatrayakalitatvAt / ka iva ? 'tvamiva' yathA tvaM 'sarvalokottareNa sarvaloke uttareNa uttaradigudbhavena sarvalokapradhAnena vA 'marutA' vAyunA poSaM puSTiM prApnoSi / kiMviziSTo'sau ? 'zuciruciH' pavitrakAntiH / zuciruciH zucau ASADhamAse ruciryasyAsau zuciruciH / etAvatA bAlye'pi bhagavataH samastalokAsAdhAraNasvarUpamuktam / atra vibhAvanAzleSopamAlaGkArAH / / 21 // lokAtItollasitasukhamaM yasya bAlye'pi rUpaM tasya sthAni zvayati puruhe yauvane kena varNyam / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgamUriviracitaM 29 yaskhAstApaM bhavanamudadhestaiSadiSTe'pyatArya tasya graiSme tapati tapane kena zakyaM tarItum // 22 // 'yasya' bhagavato rUpaM bAlye'pi 'lokAtItollasitasukhamaM' varttate, lokamatItAtikrAntA ullasitA sukhamA atizAyinI zobhA yasya / 'tasya' bhagavato rUpaM yauvane kena varNyam ? api tu na kenApi / ka sati ? 'puruhe' prabhUte 'sthAgni' bale 'zvayati' varddhamAne sati / yasya 'udadheH' samudrasya 'bhavanaM' pAnIyaM 'taipadiSTe'pi' pauSamAsakAle'pi 'atArya' tarItumazakyama, tasya udherbhavanaM 'graiSme' grISmartusambandhini 'tapane' sUrye tapati kena tarItuM zakyam / pauSe tu payastokaM bhavati, grISme tu jyeSThApADhayorvelAvRddhyA payovRddhiH / grISmasyAyaM graiSmaH, "bhartusandhyAderaN" (si0 6-3-89) aNapratyayo vRddhiH / atra dRSTAntAnuprAsahetavaH // 22 // padmaM payAM saralakadalIkANDa Uoyugena __ svAhinyAH pulinamamalaM neminaH zroNinaiva / zoNo nAbhyAzcati sadRzatAM gopuraM vakSasA ca dhudroH zAkhAnavakizalaye bAhupANidvayena // 23 // pUrNenduH zrIsadanavadanenAjapatraM ca dRgbhyAM puSpAmodo mukhaparimalai riSTaranaM ca tanvA / varthe'rthoghe kvacidupamitiM dadyurevaM budhAzce detasyAGgairbhavati upamAdhikyadoSastathApi // 24 // yugmm|| 'ce' yadi budhAH 'kvacit' pradeze 'aauMdhe' padArthasamUhe 'varSe varNanIye sati etasya 'aGgaiH' avayavaiH evaMprakAreNa 'upamiti' upamAnaM dAstathApi upamAdhikyadoSo bhavati / evamiti kim ? 'padmaM kamalaM neminaH 'padbhyAM' caraNAbhyAM sadRzatAM 'aJcati' gacchati saralakadalIkANDo nemina Urvoryugena sadRzatAmaJcati / 'svAhinyAH' gaGgAyAH 'amalaM' nirmalaM pulinaM neminaH 'zrI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [prathamaH Ninaiva' kaTItaTenaiva sadRga svaH svargastasya vAhinI nadI tasyAH / zroNizabdaH puNstriilinggH| 'zoNa:' hado nemino nAbhyA sadRzatAmavati / 'ca' anyat 'gopuraM' pratolIdvAraM neminaH 'vakSasA' hRdayena sadRzatAmaJcati / 'dhudroH' kalpavRkSasya zAkhAnavakizalaye nemino bAhupANidvayena sadRzatAM maJcati, "arthavazAdvibhaktipariNAmaH" iti nyaayaadnyctH| zAkhA bAhudvayena navakizalayaM pANidvayenetyarthaH / dyauH svargastasya durvRkSaH // 23 // 'pUrNenduH' pUrNacandro neminaH zrIsadanavadanena sadRzatAmaJcati / 'ca' anyat 'abjapatraM' kamaladalaM nemino 'dRgbhyAM' locanAbhyAM sadRzatAmaJcati / 'puSpAmodaH' puSpaparimalo nemino mukhaparimalaiH sadRzatAmaJcati / riSTaranaM ca neminastanvA sadRzatAmaJcati / riSTa-ariSTa iti zabdadvayamasti / ayaM bhAvaH-"kila zrIarhatAM rUpaM pAdAbhyAmArabhya caTadvarNyate / anyepAM tu zIrSAdArabhya patan / " iti vRddhaaH| paramevamapi bhagavatpAdAdyavayavAnAM yadi padmAdInyupamAnAni dIyante tadA taDAga iva samudraH khadyota iva sUrya ityAdivaddhInopamAdoSaH syAdbhagavatpAdAdibhyaH padmAdInAmatihInatvAna / ata etaddoSaparijihIrSayA paNDitAH kacitpradeze sammilitAH santa: 'upamAnamupameyAdviziSTataraM syAt' itinyAyAn padmAdIna padArthAn vAn kRtvA zrIneminaH pAdAdyavayavAnupamAnatvena sthApayanti / yathA padmaM padbhyAmityAdi / tathApi upamAnasyAtyantAdhikatvenopamAdhikyadopaH syAt / yathA"ayaM padmAsanAsInazcakravAko virAjate / yugAdau bhagavAn vedhA vinirmitsuriva prjaaH||" ityAdivat / ataH zrInemirUpaM kathamapi varNayituM na zakyate iti samarthitam / padbhyAmityAdiSu "tulyAGkRstRtIyASaSThayau" (si. 2-2--116) iti tRtIyA bhavati / upametyatra "haskho'pade vA" (si0 1-2-22) iti isvasya ikhaH Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM asandhizca / atra dIpakopamAparyAyoktAnuprAsAH / paramArthato bhagavato rUpamasAdhAraNamityarthasya pratipAdanAtparyAyoktam // 24 // atha guNavarNanAyAhabhANDAgAraM gatabhayamamuM vIkSya hRSTaH samastAn dhairyaudAryAdikaguNamaNInatra vedhA nyadhatta / tAn kiM vaktuM gaNayitumatha prekSituM bhUrbhuvaHsva: praSThA devA mukhakaradRzAM sAkSiNo'dhuH sahasraM // 25 // 'vedhAH' brahmA 'atra' bhagavati samastAn dhairyaudAryAdikaguNama. NIn 'nyadhatta' nyAsIcakre / kiMviziSTo vedhAH ? 'amuM' bhagavantaM 'gatabhayaM' nirbhayaM 'bhANDAgAraM' kozaM vIkSya hRSTaH / 'bhUrbhavaHsvaHpraSThA devAH' bhUrbhuvassvarzabdAH krameNa pAtAlavyomasvargavAcakAsteSu praSThA mukhyAH 'devAH' shepsuuryendraaH| 'tAn' dhaiyaudAryAdikaguNamaNIn kiM vaktuM gaNayituM 'artha' anantaraM prekSituM sAkSiNaH santo mukhakaradRzAM sahasraM 'adhuH' dharanti sma / ayaM bhAvaH-kilaitAnetAvato'nantAna guNAna susthAne nyasyAmIti cintArtaH san dhAtA zrIneminamabhayabhANDAgAraM vIkSya hRSTo yadA tatra nAthe tAn samastAn guNAn nyAse mumoca tadA "na khalu supratiSThadvitrasAkSisamakSamanirIkSito mahAnyAso mahattvabhIruNA svIkAryaH" iti nIti pramANayatA bhagavatA zrIneminA trilokanAthena trilokapradhAnAH zeSasUryendrAH sAkSiNaH kRtaaH| te cAnantaguNA ekamukhena vaktumekakareNa gaNayituM dvAbhyAM dRgbhyAM prekSituM na zakyante / ataH zeSAhireko dvau traya ityAdi guNasaMkhyAM vaktuM sahasramukho'jani / sUryaH pRthak pRthaga nyasya guNAn gaNayituM sahasrakaro jAtaH / indra uparistho yathA sUryo gaNayati tathA zeSo vakti naveti draSTuM sahasrAkSo'bhUditi / atraatishyoktiprikrruupkonejhaaythaasngkhypryaayaanupraasaaH| bhANDAgAramityatizayoktiH / "nigIryAdhyavasAnaM tu prakRtasya pareNa yad / " (kA0 pra0 10, 100) Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 jainameghadUtam / . [prathamaH ityAdi / gatabhayamiti sAkUtavizeSaNena parikaraH / guNamaNIniti rUpakam / etAvatA bhagavati sarve'pyuttamaguNA vartante ityarthapratipAdanAtparyAyoktam / tAn kiM ityAdyutprekSA / bhUrbhuvaHsvaHpraSThA devA iti pratipAdye vaktumityAdi mukhetyAdi krameNa pratipAdanAdyathAsaGkhyam // 25 // vyomavyAjAdahani kamanaH paTTikA sampramRjya sphUjellamAlakazazikhaTIpAtramAdAya rAtrau / ruglekhanyA gaNayati guNAn yasya nakSatralakSA dakAMstanvana khalu bhavate'dyApi teSAmiyattAm // 26 // 'kamanaH' brahmA 'ahani' dine vyomavyAjAt paTTikAM sampramRjya sphUrjalakSmAlakazazikhaTIpAtramAdAya rAtrau ruglekhanyA nakSatralakSAdaGkAna tanvan 'yasya' bhagavato guNAn gaNayati / 'khalu' nizcitamadyApi 'teSAM guNAnAM 'iyattAM' pAraM 'na bhavate' na labhate / bhUdhAturAtmanepadI prAptyarthe vikalpena NiGanto'sti / yathA "bhUGaH prAptau Ni" (si0 3-4-19) bhAvayate bhavate rUpadvayam / sphUrjacca tat lakSma ca sphUrjallakSma lAJchanamevAlakAH kezA yatra tat sphUrjalakSmAlakamevaMvidhaM zazyeva khaTIpAtramAdAya gRhItvA / ruk kAntiH saiva lekhanI tayA / ayaM bhAvaH-brahmA yasya guNasaGkhyAM kartukAmo divase AkAzapaTTikAM mRSTvA nirjane ekAgracittatvAdrAtrau sphUrjallAnchanakezagucchakaM candrarUpaM khaTIpAtraM gRhItvA candranirgatakiraNadaNDalekhanIbhiH zanaiH paridRzyamAnatArakamiSAdeko dvau traya ityAdyaGkAna kurvazca bhagavato guNAn gaNayituM lagnaH / evamAkAzapaTTikA pUrNA paraM guNAnAM pAraM na labhate / tataH punaH prAtarAkAzapaTTikAM mRSTvA rAtrau tathaiva guNAn gaNayati paraM pAraM nApnoti / ataH punaH punarAkAzapaTTikAmArjanAdi vidhatte paraM guNAnAmadyApi saGkhyApAra nApnoti / yata evamato bhagavato'nantA guNA iti / atra rUpakApa Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 33 [tikAvyaliGgaparyAyoktodAttAH / tatra vyomavyAjAnnakSatralakSAdityapahnutiH, "prakRtaM yanniSidhyAnyatsAdhyate sA tvpkutiH|" (kA0 pra0 10, 96) saMkhyApArAgamane yannakSatramiSAdgaNanaM heturvAkyArthatayopAtta iti kAvyaliGgam , guNAnantyArthapratipAdanAtparyAyoktam / / atha bhagavato rUpasya guNAnAM ca vizeSavarNanAyAhayaistattulyaM punarapi paraM rUpamAmoti sattAM nUnaM nAntarbhuvanamaNavaH santi te kApi ke'pi / te no vijJA api guNagaNaH stUyate yeragaNyaH kAraM kAraM navanavanavAn vAstavAMstasya bhartuH // 27 // 'nUnaM' nizcitaM 'antarbhuvanaM' bhuvanamadhye te 'aNavaH' paramANavaH kApi sthAne ke'pi na santi yaiH' paramANubhiH punarapi 'tattulyaM tasya bhagavataH sadRzaM 'paraM' anyadrUpaM 'sattAM' astitvamApnoti / yaiH paramANubhiH svAmirUpaM niSpannaM te yadi vizve'dhikA abhaviSyan tadA svAmitulyaM paramapi kApi rUpaM nirapatsyat , paraM na niSpadyate yatastanniSpAdakA aNavaH kApi na santi / tathAntarbhuvanaM te 'vijJAH' paNDitA api no santi / bhuvanasyAntarantarbhuvanaM "pAre madhye'"-(si0 3-1-30) avyyiibhaavH| yaiH' vijJaiH 'vAstavAn' satyAn 'navanavanavAn' nUtananUtanAn navAn stavAn 'kAraM kAraM' kRtvA kRtvA tasya bhartuH 'agaNyaH' gaNanAtigo guNagaNaH stUyate / bhagavato lokottarAnantaguNAH satyastavaiyaH stUyante te vijJA vizve na santItyarthaH / abhIkSNaM karaNaM pUrva prAkAle "khNam cAbhIkSNye" (si05-448) iti NampratyayaH, vRddhiH, "vIpsAyAM" (si0 7-4-80) dviH| atraanumaanaanupraasau| atra bhagavattulyarUpAnupalabdhyA hetunAdhikAH paramANavo na santIti sAdhyAnumAnam / agaNyatvAdguNagaNAH stavanAnumAnam // 27 // Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [prathamaH atha sarvaguNAnAM tatraiva sattAmAhatatsaubhAgyaM tadatulatarastajanAnandi rUpaM tallAvaNyaM tadaparimitaM jJAnamanyAnavApam / sA maitrI sA dhRtiravicalA tAH kRpAkSAntikAnti prajJAvAcaH paramapi zubhaM labhyamatraiva labhyam / / 28 / / 'tat' sarvalokaprasiddhaM 'saubhAgyaM' subhagabhAvaH / taditi sarvatra pUrvavat / atulaM tulArahitaM taro balam / tad janAnAnandayatItyevaMzIlaM janAnandi rUpam / tad lAvaNyaM lokalocanAJjalipuTapepIyamAnazobhopacayaH / lavaNazabdo lakSaNayA zobhAyAM varttate / tat 'aparimitaM' parimANarahitaM jJAyate vizeSo'neneti jJAnam / kiMviziSTaM jJAnaM ? 'anyAnavApaM' anyairnAvApyate prApyate ityanyAnavApaM 'bhAvA'koMH " (si. 5-3-18) ghaJpratyayaH, anyairalabhyamityarthaH / sA 'maitrI' prhitcintaa| sA avicalA 'dhRtiH' santoSaH / tAH kRpAkSAntikAntiprajJAvAcaH / spaSTaM paramapi 'zubhaM' saMhananasaMsthAnasattvazauryAdikaM sarvottamaguNarUpaM vastu 'labhyaM' yuktaM tad 'atraiva' bhagavati 'labhyaM' prApyam / subhagasya bhAvaH saubhAgyam , lavaNasya bhAvo lAvaNyam , "varNadRDhAdibhyaSTyaNa ca vA" (si0 7-1-59) TyaNapratyayaH / zubhamityatra avyaktatvAnnapuMsakam / etAvatA bhagavati sarvalokottaraguNasaMpaduktA / yata:-"saMghayaNarUvasaMThANavaNNagaisattasAraUsAsA / emAi'NuttarAI havaMti nAmodayA tassa // " iti zrutasiddheH / atra samuccayasamAnuprAsAH / samuccaye'pi sadyogaH "samaM yogyatayA yogo yadi sambhAvitaH kacit // " (kA0 pra0 10, 125) paramapItyAdi // 28 // atha kathAprasaGgamAhaanyeyuH svaHsada iva divi krIDataH kAminIDA krIDakoDe yuvatisamitAn vIkSya vRSNeH kumArAn / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM tAruNyenAnupamasuSamAM bibhrataM taM pratIti prAkurvAtAM caturapitarau preritau premapUraiH // 29 // 'anyeyuH' anyadivase 'caturapitarauM' caturau dakSau pitarau mAtApitarau 'taM' bhagavantaM prati 'iti' vakSyamANaM 'prAkurvAtA' akathayatAm / pitA ca mAtA ca pitarau "pitA mAtrA vA" (si0 31-122) sUtreNa pitRzabdazeSaH / kiMviziSTau pitarau ? 'premapUraiH' snehapUraiH preritau / kiM kRtvA ? 'kAmInIDAkrIDakoDe' kAminAM capalatvAtpakSiNAmupamAnamanta"daM jJeyam , ataH kAminAM nivAsAya nIDaM kulAya iva nIDaM evaMvidhaM AkrIDaM pramadavanaM tasya koDe utsaGge vanasyotsaGgAbhAvAtsAdRzyAnmadhyapradezo labhyate, ataH krIDAvanamadhyabhAge 'vRSNeH kumArAna' yadukumArAn krIDato vIkSya / vRSNiriti pUrvapurupaH andhakavRSNirbhojavRSNivI, "telug vA" (si0 3-2108) pUrvapadalopaH / kiMrUpAn kumArAn ? yuvatibhiH strImiH samitAn militAn / kAniva ? 'divi' svarge 'svaHsada iva' devAniva, yathA svarge devAH krIDanti / kiM kurvantaM taM? tAruNyena 'anupamasuSamAM' nirupamAnazobhAM 'bibhrataM' dharantam / anyasminahani anyeyuH, "pUrvAparAdharottarAnyAnyataretarAdedyus" (si0 72-98) espratyayaH / prAkurvAtAmiti "gandhanAvakSepasevAsAhasapratiyatnaprakathanopayoge" (si0 3-3-76) iti prakathanArthe Atmanepadam / atropmaaluptopmaaruupkkaavylinggaanupraasaaH| kAmIti luptopamA pakSyupamAnacaJcalatvadharmalopAt / kumArakrIDAdarzanaM prabhostAruNyazrIvareNyatvajalpane heturiti kAvyaliGgam / etAvatA mAtApitarau zrIzivAdevIsamudravijayau zrIraivatakodyAne kamanIyakAminIkalitasakalayadukulakumArAn krIDato dRSTvA zrIneminamabhaGgurasaubhAgyazobhAvareNyatAruNyavibhUSitAGgamapyajihmabrahmaparamasudhAsvAdaritaviSayavilAsaM cAlokya prabhoH pANigrahaNalIlAM didRkSa 'iti' kSyamANaM vaktumArabhetAmityarthaH // 29 // Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 jainameghadUtam / [prathamaH atha mAtApitroruktimAhaasadbhAgyaiH suratarurivAbhUrvayastho viziSTaH zANonmRSTo maNiriva maholakSmipoSaM tathApaH / tattvaM kAzcitkSitipatisutAM haimamudrAmivaujaH- sphUrjadvarNA guruharikulApIDa ! pANaukuruSva // 30 // he vatsa ! tvaM 'asmadbhAgyaiH' asmatpuNyaiH 'surataruriva' kalpavRkSa iva 'vayasthaH' taruNo'bhUH / yathA bhAgyena gRhAGgaNe kalpatarurjAyate varddhate tathA lokottarasutaratnaprAptirapi pitrorbhAgyenaiva syAt / kiviziSTastvam ? 'viziSTaH' saundaryAdiguNaiH zreSThaH / suratarupakSe vibhiH pakSibhiH zreSThaH / tathA tvaM 'zANonmRSTaH' zANayA unmRSTa uttejito maNiriva 'maholakSmipoSamApaH' mahasAM tejasAM lakSmIH maholakSmIH tasyAH poSastamApaH "vedUto'navyayamvRdIcaDIyuvaH pade" (si02-4 -98) iti isvH| kazcittAruNye'pi vidhyAtAgniriva nistejAH syAt , tvaM tu tejaHzriyA dIpyamAno'sItyarthaH / he 'guruharikulApIDa!' guru mahad harikulaM yadukulaM tasyApIDaH zekharaM 'tat tasmAtkAraNAt tvaM kAJcitkSitipatisutAM haimamudrAmiva pANaukuruSva' pariNaya, pakSe pANau haste yathA haimI mudrA pANau haste kriyate / kiMrUpAM kSitipatisutAm ? 'ojaHsphUrjadvarNA' ojasA balena dItyA vA sphUrjana varNo rUpaM yasyAH sA tAm / mudrApale o. jasA dIptyA sphUrjana varNaH suvarNam / yataH- "varNaH svarNe vrate stutau / rUpe dvijAdau zuklAdau kuthAyAmakSare guNe / bhede gItakrame citre yazastAlavizeSayoH // " ityanekArthaH / pANaukuruSveti vivAhArthe "nityaM haste pANAvudvAhe" (si0 3-1-15) iti gtisnyjaa| etAvatA vatsa ! tvamasmAkaM bhAgyaunirvighnaM tAruNyavayaH prApaH, tAruNye'pi nirupamAnadedIpyamAnatejaHzriyaM ca labdhavAn , ato yadi kAzcidanurUparUpAM rAjakanyAM pariNayasi tadAsmAkaM sarve manorathAH Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM pUryanta iti / atropamAmAlopamAsamuccayakAvyaliGgAnuprAsAH / haimamudrAmivetyupamA / ekasmin bhagavatyupameye surataruriveti maNirivetyupamAnadvayayogAnmAlopamA / tAruNyaM mahazca pariNayahetU vAkyArthatayA gRhItAviti kAvyaliGgam // 30 // atha mAtApitrorAgrahe bhagavaduktimAhaAgRhAnAvupayatikate kRtsavAtsalyakhAnI paunaHpunyAtprakRtisaralau kSIrakaNThAvivaitau / lapsye lokampRNaguNakhanI cetkanI tadvivakSye' tIkSNoktyetyAgamayata kiytkaalmesso'pylkssyH||31|| eSo'pyalakSyo bhagavAn iti 'atIkSNoktyA' mRdugirA 'etau pitarau kiyatkAlaM 'Agamayata' pratyaikSayat kAlAtikramaM kArayAmAsetyarthaH / kiMviziSTAvetau ? 'upayatikRte paunaHpunyAdAgRhNAnau' bhRzAbhIkSNena upayatiH pANigrahaNaM tatkRte AgRhNAnau Agrahaparau / punaH kiMviziSTau ? 'kRtsavAtsalyakhAnI' kRtsnaM samastaM vAtsalyaM tasya khaanii| punaH kiMviziSTau? 'kSIrakaNThAviva' bAlAviva prkRtisrlau| itIti kim ? ahaM 'ced' yadi lokampRNaguNakhanI kanI 'lapsye prApsyAmi / prIMgz tRptikAntyoH, lokaM prINantIti lokampRNAH acapratyayaH, "lokampRNamadhyandinA'nabhyAsamityam" (3-2-113) iti montaH lokampRNanipAtaH / lokampRNA lokaprItikArakA ye guNAsteSAM khanIva khanI tAm 'tat tadA 'vivakSye' pariNeSyAmi / bhagavato'bhiprAyastAvadevam-yallokampRNazamamArdavArjavasantoSAdhanekaguNaratnakhanirdIjhavAsti, ato'hamavasare tAmevAGgIkariSyAmi / mAtApitrorabhiprAyastu-asau yogyAM kanyAM yadA lapsyate tadA pariNeSyatItyAzayA pitarau kiyatkAlaM pratIkSitau / gam AGpUrvaH, Agacchantau prayuGkte Niga, "gameH kSAntau" (si0 3-3-55) Atmanepadam / vivakSye iti vahIM prApaNe, vipUrvaH, bhaviSyataH sse / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [prathamaH atropmaaruupksmaasoktiprikraanupraasaaH| lokampRNetyatra zleSoktyA dvitIyArthasya labhyamAnatvAtsamAsoktiH / AgRhNAnAvityAdisAkUtaivizeSaNaiH parikaraH / kiyatkAlamityatra "kAlAdhvanoAptau" (si0 2-2-42) iti dvitIyA // 31 // atha kathAprasaGgamAhasvairaM bhrAmyan vanagaja iva zrIpateranyadAsau zastrAgAraM nyavizata lasaccArucakraM sarovat / tatrApazyatkuTilasaralAM sarvataH puSkarAThyAM zastrazreNI vikacakamalAM vIcimAlAmivAtha // 32 // 'anyadA' anyasmin kAle 'asau' bhagavAn vanagaja iva 'svairaM' svecchayA bhrAmyan sarovat 'zrIpateH' kRSNasya 'zastrAgAraM' AyudhazAlA nyavizata / etAvatA asau bhagavAnanyadA yadukulakumAraparivRtaH krIDayA bhraman kRSNasyAyudhazAlAyAM gata ityarthaH / yathA gajaH khecchayA bhraman saro vizati / kiMviziSTaM zastrAgAram ? 'lasaccArucakra' lasaJcAra manojJaM cakraM cakrapraharaNaM sudarzanAkhyaM yatra / saraHpakSe cakrAzcakravAkAH / athAsau bhagavAn tatra zastrAgAre 'zastrazreNIM' zArGgadhanuSkaumodakIgadAnandakakhagAdikAmapazyat / kAmiva ? 'vIcimAlAmiva' yathA gajastatra sarasi vIcimAlAM pazyati / kiMviziSTAM zastrazreNIm ? 'kuTilasaralAM' kuTilA cAsau saralA ca kuTilasaralA tAm / kAniciddhanurAdIni kuTilAni kAnicitkhaDgagadAdIni saralAni varttante / kubjakuNThavatsamAsaH / vIcipakSe'pyayamevArthaH / punaH kathaMbhUtAM? 'sarvataH puSkarADhyAM' puSkarANyasiphalAni zarA vA tairAThyAM samRddhAm / pakSe puSkaraM jalaM tenAvyAM samRddhAm / yataH-"puSkara tIrthAhikhagarAgauSadhAntare / tUryAsye'siphale kANDe zuNDAne khe jale'mbuje // " ityanekArthAt / punaH kathaMbhUtAm ? 'vikacakamalAm' vikacA vikakharA kamalA Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM lakSmIryasya : sakAzAttAm / pakSe vikacAni smerANi kamalAni yasyAM sA tAm / nyavizateti "nirvizaH" (si0 3-3-24) ityAtmanepadam / atropamAzleSAH // 32 // tatra prekSAkutukanihitaprekSaNaH pAJcajanya zaGkha prekSya zrutisukhacikIryAvadAditsatAsau / tAvatkSattA jalazayamRte pUryate nAyamanyai ritthaM saMjurvinayavinamanmauli vijJaptavAMstam // 33 // 'asauM' bhagavAn 'tatra' zastrAgAre 'pAJcajanyaM' zaGkha prekSya yAvat 'Aditsata' grahItumaicchata kiMrUpo'sau? 'prekSAkutukanihitaprekSaNaH' prekSA vilokanaM tasyAH kutukena kutUhalena nihite'rthAttatra zaGke nyaste prekSaNe locane yena sa prekSAkutukanihitaprekSaNaH / kiMrUpaH ? 'zrutisukhacikIH' zrutyoH karNayoH sukhaM kartumicchatIti zrutisukhacikIH / tAvat 'kSattA' pratIhAraH 'taM' bhagavantaM 'vinayavinamanmauli' yathAbhavati itthaM vijJaptavAn vinayena vinamanmauliyaMtra namane takriyAvizeSaNam / itthamiti kim ? 'ayaM' zaGkhaH 'jalazayaM' kRSNaM 'Rte' vinA'nyairna pUryate / kiMrUpaH kSattA? 'saMjhuH' yojitajAnuyugaH / atra zaGkhapUraNaniSedhadvAreNa grahaNaniSedhaH kRtH| na tu prabhormA gRhANeti nirupacAraM vAcA vaktuM yuktamiti paryAyoktamanuprAsazca / cikIratra DukaMga karaNe, kartumicchatIti "tumarhAdicchAyAM sannatatsanaH" (si0 3-4-21) san , "svarahanAmoH sani ghuTi" (si0 4-1-104) kRdIrghaH, "sanyaGazca" (si0 41-3) kRdvitvaM, "hasvaH" (si0-4-1-39) kR, "Rto't" (si0 4-1-38) - a, "sanyasya" (si0 4-1-59) ki, "kaGaJcam" (si0 4-1-46) ki ci, "RtAM viDatIr" (si0 4-4-116 ) kir, "bhvAdernAmino dIrgho-" (si. 2-1-63) kIr, "nAmyantasthAkavargAt-" (si0 2-3-15) Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / sapa, cikIrSatIti "kipa" kipa , "ataH" (si0 4-3-82) alopaH, "aprayogIt" (si0 1-1-37 ) kilopaH, prathamA si, "dIrghaDayAbavyaJjanAtseH" (si01-4-45) silopaH, "rAtsaH" (si. 2-1-90) iti sUtreNa "NaSamasatpare syAdividhau ca" (si. 2-1-60) iti SatvasyAsatvAtsalopaH, cikIriti niSpannam / jalazayamRte "Rte dvitIyA ca" (si0 22-114 ) iti dvitIyA / "saMjusaMjJau yutajAnU" iti // 33 // taccAkarNya sitasitamukhaH sodarastejasAMzo__ rabhyAzasthairanimiSatamairvimayAdvIkSyamANaH / AnantyaujAH sa laghu jalajaM lIlayA'dhatta haste bhUrisphUrjatparicitaguNaM ropayAmAsa cAsye // 34 // 'saH' bhagavAn 'laghu' zIghraM yathAbhavati 'jalajaM' zaGkha lIlayA haste'dhatta 'ca' anyat 'Asye' mukhe ropayAmAsa / lIlayeti prayAsaparihAraH / kiMrUpaH? 'caH' pUrvoktasamuccaye tatpratIhAroktamAkarNya 'smitasitamukhaH' smitena hAsyena sitaM zvetaM mukhaM yasya saH / pratIhAreNa yaduktamayaM zaGkhaH zrIkRSNaM vinAjyena kenApi pUrayituM na zakAte itivAkyaM zrutvA na jAnAti varAko'smadvalamiti mnaagvikkhriibhuutkpolnetrruupsmitojvlmukhH| punaH kathaMbhUtaH? 'tejasA' kAntyA 'aMzoH' sUryasya sodaraH / punaH kiMrUpaH ? 'abhyAzasthaiH' samIpasthaiH 'animiSatamaiH' animeSairjanaiH 'vismayAd' AzcaryAdvIkSyamANaH / punaH kathaMbhUtaH ? 'AnanyaujAH' Anantyamanantamojo balaM yasya sH| kiM. viziSTaM jalajam ? 'bhUrisphUrjatparicitaguNaM' bhUri suvarNa tasya sphUrjana paricito baddho guNo davarako nAlAkhyo yatrAsau bhUrisphUrjaparicitaguNastam / atha sAdhAraNavizeSaNaiH pratIyamAnamarthAntaramanyo'yaMzoH sodara airAvaNo 'jalajaM' kamalaM lIlayA haste zuNDAlaNDe dadhAti 'ca' anyanmukhe ropayati / so'pi samIpasthairanimiSatamaiH Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM prakRSTadevairvismayAdvIkSyate mahAbalavAMzca bhavati / kiMviziSTaM jalajam ? 'bhUrisphUrjatparicitaguNaM bhUrayo bahavaH paricitAH zliSTA guNAH kesarANi yatra tat / atra prakRSTA animiSA animiSatamAH, "prakRSTe tamap" ("si0 7-3-5) tamap pratyayaH / 'AnanyaujAH' anantamevAnantyam , "bheSajAdibhyaSTyAN" (si0 7-2-164) TyaNapratyayaH / rohantaM prAyuta "prayoktRvyApAre Nig" (si0 3-4-20) Nig, "ruhaH paH" (si0 4-2-14) hasya paH / atra smitasitamukho ropayAmAseti gUDhalakSaNA / atra samAsoktirUpaphadIpakAnuprAsAdyAH // 34 // tena snigdhAJjanaghanaghanaH so'tizaileyadanA __ lokezo vAGmanasaviSayaM vyAnaze zrIvizeSam / jyaulyAmantaHzaradamamalaM vyoma pUrNenduneva pratyagro vAbhyudayita iva tvaM balAkAkulena // 35 // sa lokezaH 'tena' zaGkhana 'zrIvizeSa' zobhAvizeSaM 'vyAnaze prAptavAn / kiMrUpaH saH? 'snigdhAjanaghanaghanaH' snigdhaM yadakhanaM ghano meghastadvaddhanaH zarIraM yasya / kiviziSTena tena? 'atizaileyadanA' zilayA tulyaM zaileyaM IdRzaM dadhi atikrAntaH atizaileyadhistenAtizaileyadanA, etAvatA'tIvazuklasnigdhatayA snehabahulaM picchalaM dadhyatikrAntam / kiMrUpaM zrIvizeSam ? 'avAGmanasaviSayaM' vAk ca manazca vAGmanase vAGmanasayorviSayo vAGmanasaviSayo na vidyate vAGmanasaviSayo yatra sa tam , ato vAcA vaktuM manasA cintayituM na pAryate / kimiva? amalaM vyomeva, yathA 'antaHzaradaM zaratkAlasyAntaH 'jyotsnyAM' pUrNimAyAM pUrNendunA zrIvizeSa vyazrute / 'vA' athavA ka ica! 'svamiva' yathA tvaM 'pratyapraH' navInaH 'abhyudayitaH' udayaM prAptaH sam balAkAkulena zrIvizeSa vyamuSe / vyomameghau bhagavata upamA / pUrNendubalAkAkule zaGkasya / zilAyAstulyaM Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 jainameghadUtam / [prathama zaileyaM " zilAyA eyatha" (si0 7-1-113) eyan pratyayaH tadanu " prAtyavaparinirAdayo gatakrAnta - " ( si0 3-1-47 ) 6 tyAdinA tatpuruSaH / atikrAntaM zaileyaM dadhi yeneti bahuvrIhau "dadhyu raH sarpirmadhUpAnacchAle :" ( si0 7 - 3 - 172 ) iti kapratyaya syAt / avAGmanaseti vAkka manazceti vAGmanasaM "RksAmayajuSa dhenvanaDuhavAGmanasAhorAtrarAtriMdivanaktaM divAddviorvaSTI vAkSibhruvadAra gavam " ( si0 7 - 3 - 97 ) iti samAsAnto 'tpratyayo nipAtazca / vyAnaze azauTi vyAptau / jyotsnA vidyate yasyAM sA jyotsnI "jyotsnAdibhyo'N" (si0 7-2 - 34 )aNU, vRddhiH, "avarNevarNasya" ( si0 7-4-68 ) ityAlope, "aNayeyekaNUna naTitAm" ( si0 2 - 4 - 20 ) GIpratyaye jyaustrIrUpam / zarado'ntarmadhyamantaHzaradaM "zaradAdeH" ( si0 7 - 3 - 92 ) atpratyayaH / ai afe payi mayi naya cayi rayi gatau, ay abhi-utpUrvaH ktapratyaye'bhyudayitaH / atropamAnamAlopamodAttAni // 35 // tasmin zaGkha pUryamANe sati yajjAtaM tadvizeSakenAhatasminnIze dhamati jalajaM chinnamUladruvatte zastrAdhyakSAH sapadi vigalaccetanAH petururvyAm / AvaM cAzu vyajayata mano mandurAbhyaH praNazyamUDhAtmevAcata caturopAzrayaM hAstikaM ca // 36 // hArAvAsIradadhata hRdIvAnane pauranAryo yoddhurgucchacchadavadapatan phAlgune'trANi pANeH / prAkArAgryANyapi vijagalurgaNDazailA ivAdreH pUccakre ca pratirutanibhAdbhUribhIruJjayantaH // 37 // tasthurvIrAH kSitipatisabhe yadbhaviSyA hiyaivAsthAnasyAntaH kimiti cakito'dhokSajaH kSobhamArSIt / Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM kiM vA kambornagaravaraNe mUrcchati prauDhanAde sarva pAriplavamiti tadA tathyatAmApa vAkyam // 38 // tribhirvizeSakam / / 'tasminnIze' zrInemijinasvAmini 'jalajaM' zaGkha 'dhamati' vAdayati sati 'te' prasiddhAH 'zastrAdhyakSAH' AyudharakSakAzchinnamUladruvat 'uA' pRthivyAM petuH / drurvRkSaH / kiMrUpAH zastrAdhyakSAH ? 'sapadi' tatkAlaM vigalantI cetanA yeSAM te vigalaJcetanAH / 'ca' anyat 'AzvaM' azvasamUhaM 'mandurAbhyaH' hayazAlAbhyaH 'Azu' zIghra 'praNazyat' palAyamAnaM mano vyajayata / azvAnAM samUha Azvam / azvairbhAtaistrasyadbhivegena mano'pi jitamityarthaH / 'mUDhAlmevAmucata caturopAzrayaM hAstikaM ca' ca anyad hAstikaM hastinAM samUhaH caturopAzrayaM hastizAlAmamucat , siMhanAdabhrAntyA hastino hastizAlAtasastA ityarthaH / ka iva? 'bhUDhAtmeva' yathA mUDhAtmA mUrkhazcaturopAayaM caturANAM dakSANAmupAzrayaM sthAnaM muJcati / "mUDhanevaujjhyata ca caturopAzrayaH hAstikena" iti pAThe 'aujjhyata' atyajyata, paramasmin pAThe bhagnaprakramo doSaH / anyAH sarvA saktayaH kartA niyUMDhAH santi / eSA tu karmaNeti bhamaprakramatvam / vyajayateti "parAvejeH" (si0 3-3-28) Amanepadam / azvAnAM samUha AzvaM "paSThayAH samUhe" (si06-2-9) aN / hastinAM samUho hAstikaM "kavacihassyacittAccekaN" (si0 6-2-14). ikaNpratyayaH / atropamAnakriyAsamuccayadIpakaparyAyoktAni / mano vyajayateti vegAtizayapratipAdanAtparyAyoktam // 36 // hArAvAptIriti / tasminIze jalajaM dhamati satIti sarvatrApi saMbadhyate / 'pauranAryaH' nAgarikaliyo hRdIva 'Anane' mukhe 'hArAvAptIradaddhata' korthaH? yathA hRdi hArasyAvAptiH prAptirdhiyate, tathA mukhe'pi hA iti rAvastasyAsayo dhRtAH / bahuvacanamekasyA api bahuzo hAhAzabdakaraNAt / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 jainameghadUtam / [prathamaH etenAtyAkulatvaM sUcitam / 'yoddhaH' bhaTasya 'pANe:' hastAdakhANyapatan / kiMvat ? 'gucchacchadavat' guccho vRkSastasya cchadAni dalAni tadvat , yathA phAlgune gucchacchadAni patanti / yoddhariti jAtAvekavacanam / 'prAkArAgrayANyapi' kapizIrSANyapi 'vijagalu' SaTatpaTakurvanti durgabhittergalitAni bhraSTAni / ke iva? 'gaNDazailA iva yathA'drergaNDazailAH sthUlopalA galanti / 'ca' anyat 'ujjayantaH' raivatakaH 'pratirutanibhAt' pratizabdamiSAt pUJcake / kiMviziSTaH ? 'bhUribhIH' bhUrirbahvI bhIH bhItiryasya saH / atra zleSopamArUpakApa[tisamuccayadIpakAni // 37 // tasthuriti / kSitipatisameM rAjasabhAyAM 'hiyaiva' lajayaiva 'yadbhaviSyAH' daivaparAstasthuH, yaddevaM kariSyati tadbhaviSyatItyevamavaSTabhya palAyane kAtarA amI iti pravAdamApsyAmastato lajjayaiva tasthuna tu dhairyeNa / 'AsthAnasya' sabhAyAH 'antaH' madhye 'adhokSajaH' kRSNaH kSobhamArSIt / kiMviziSTo'dhokSajaH? 'kimiti cakitaH' calacittatayA kiM kimiti zaGkitaH / kiM vA' athavA bahu kiM kathyate ? ityarthaH / tadA sarva pAriplavaM' kSaNika iti vAkyaM 'tathyatAM satyatAmApa / ka sati? 'kamboH' zazastra prauDhanAde 'nagaravaraNe' nagaradurge 'mUrcchati' pravRttayati sati / bauddhA hi sarva kSaNikaM manyante, taddaSTeSTAbhyAmaghaTamAnamapi tadA ghaTitam / ko. 'rthaH? zaGkhasya mahAnAde sarvatra vistRte sati sakalagajaturagapadAtisarvabalanAgarikatrAsaprAsAdazikharadhavalagRhagavAkSacalanaprAkArakapizIrSakagalanaraivatakAdrikampAdinA lakSaNena sarvatra vaisaMsthulyaM tathA'jani yathA sarva kSaNikamiti vAkyaM satyamabhUt / kSitipateH sabhA kSitipatisamaM tatra, "rAjavarjitarAjArtharAkSasAdeH parApi ca / " (he. liGgA0 napuM0 11 zlo0) iti napuMsakatvam / atra paryAyokaM vA / prAkArAdikSobhe jAyamAne zakyasyApi sarvapAriplavavAkyatA ghaTanamiti vizeSaH / tataH-"anyatprakurvataH kAryamazakyasyAnyava Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saH] zrImanmerutuGgasUriviracitaM stunaH / tathaiva karaNaM ceti vizeSatrividhaH smRtaH // " (kA0 10, 136) sarva pAriplavamiti vAkyatAprAptyA zaGkhanAdAdvaitAbhidhAnamiti paryAyoktam / atra dIpakasamuccayodAttAtizayoktayaH kAvyatrabe'pi jJeyAH // 38 // atha zaGkhapUraNAdanu yajjAtaM tadAhajAnalloke sa jalajatayA klezabIjaM kRpAluH kambu hitvA'pi hi jalazayAsthAnamA(dathezaH / nemIzopakramamidamiti jJAtapUrvI murAri ryogyAbhUmau bhujabalaparIkSArthamAvAsta taM ca // 39 // 'artha' anantaraM sa IzaH 'kambu' zaGkha jalajatayA klezAnAM zakhAdhyakSamUrchAhayagajatrAsaprAsAdaprAkArakampalokahAhAkArAdInAM bIjaM kAraNaM klezabIjaM jAnan 'hitvApi' tyaksvApi 'hiH' iti vismaye 'jalazayAsthAnamA(t' jalazayasya kRSNasya AsthAnaM sbhaamaagccht| zako jalajaH kathyate tasya bhAvo jalajatA tayA / nAmnyeva zleSeNArthAntaramudbhAvayati kaviH-DalayorakyAdanyo'pi yo jaDajo bhavati jaDAjjAyata iti jaDajo mUryodbhavaH sa klezAnAM kAmakrodhakalahAbhinivezapaizunyAdInAM bIjaM bhavatItyeSo'pi jalajaH / api hIti virodhodbhAvane / jaDajatayA klezabIjaM tyaktvApi yo jaDamadhye zete iti jaDazayo mUrkhAzayavAsI tasya sabhAmAgacchaditi virodhaH / yadi jalajaH klezabIjaM jJAyate tarhi jalazayAsthAne kathaM gamyata iti / 'ca' anyat murAriH 'yogyAbhUmau zramabhUmikAyAM bhujabalaparIkSArtha 'saM' bhagavantaM 'AhvAsta' AkAritavAn / asya yAdRzaM nAdabalaM varttate dobalamapi tenAnumAnena vartate na vetyabhiprAyeNa tatparIkSArthamenamAkAritavAn kRSNaH / paraM rAjImatI tamabhiprAyaM na ketIti so'bhiprAyaH sAkSAnopanibaddhaH / kiviziSTo murAriH? iI nemIzopakrama iti zAtapUrvI imiti zrotrendriyapratyakSaM cama Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 jainameghadUtam / [prathamaH kArakAritvAJca cetasi jAgarUkaM zaGkhapUraNaM nemIzasyopakrama nemIzenAdau pravartitam, "AdAvupakramopajJe" (he0 liGgA0 na0 11 zlo0) iti klIbatvam / nanu zaGkhastAvadanekairapi purApUri, ato'trAditvaM kathaM yena klIbatvam ? satyam ,paraM yAdRzaH sAgaragirinagarakSobhakArI bhagavatA zaGkho'pUryata tAdRzo'gre'nyena kenApi nAsti pUrita ityAditvam / tad jJAtaM pUrvamaneneti jJAtapUrvI "pUrvamanena sAdezven" (si. 7-1-167 ) iti InpratyayaH / AhvAsteti "haH sparddha" (si0 3-3-56) ityAtmanepadam / atra zleSavirodhakAvyaliGgAni / nemiH zaGkhamApUrya kRSNasabhAM gataH / zrIkRSNo'pi nAdabalacamatkRto bhujabalaparIkSArtha mallayuddhAya sparddhayA bhagava. ntamAhUtavAm // 39 // dhyAtvA kizcinmanasi sa vibhuH zrIpatiM mAha bandho' nyo'nyaM doSNornamanavidhinaivAvayorastu seyam / sAhasrANAmitarajanavanauttarAdharyavRttaM dhatte'bhikhyA nikaSakapaNaM snmnniinaamivaadH||40|| sa vibhurmanasi kiJciddhyAtvA zrIpatiM 'Aha sma' uvAca / yadasau tribhuvanasyApi kSobhakaM mama muSTiprahArapArNighAtAdikaM kathaM soDheti bhagavAn dadhyau, taccAtIndriyamiti rAjImatI na pratyeti, etadeva kalayati yadbhagavatA kiJciddhyAtam / atha bhagavAn kimuvAca ? he bandho ! 'seyaM bhujabalaparIkSA AvayoH 'anyo'nya' parasparaM 'doSNoH' mujayo manavidhinaivAstu, eka ekatarasya bhujaM nAmayatIti / atra yuktimAha-sAhasrANAM puruSANAmitarajanavadauttarAdharyavRttaM 'abhikhyAM' zobhA na dhatte / ye sahasreNa yudhyante te sAhasrA ucyante / mallayuddhe eka ekenAdhaH kriyate'nyastUpari bhavatIyauttarAdharya, auttarAdharyeNa vRttaM bhavanaM auttarAdharyavRttam / etAvatA sahasrayodhinaH puruSAH sAmAnyalokavanmallayuddhe'dhaHkriyamANA upari Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 47 bhavantazca na zobhanta ityarthaH / kimiva? 'sanmaNInAM nikaSakaSaNamiva' yathA pradhAnamaNInAM candrakAntAdInAM nikaSe zANAyAM kaSaNaM samuttejanamabhikhyAM na dhatte / atraarthaantrnyaasopmaanaanupraasaaH|| 40 // omityuktvA sthitavati puraH kezave saMmukhInaH svAmyapyasthAdataralatanuryoganidrAmavAptaH / dvAvapyetAvatha dazadhanuSprAMzuriSTAMzumUrtI babhrAsAte iva nagapatI saGgatAvaJjanAkhyau // 41 // 'svAmyapi' nemIzvaro'pi 'saMmukhInaH' saMmukho'sthAt / ka sati? 'kezave' kRSNe omityuktvA 'puraH' agre sthitavati sati yadbhagavatA bhujayornamanavidhinaiva bhujabalaparIkSA'stvityuktaM tatpratipadya svAmino'ne Urdhva sthite kRSNe svAmyapi saMmukhastasthAvityarthaH / kiMviziSTo bhagavAn ? 'ataralatanuH' ataralA nizcalA tanuryasya saH / utprekSyate-nizcalAGgatayA yoganidrAmavApta iva / 'artha' anantaraM 'etau dvAvapi' kRSNaneminau 'vabhrAsAte' virejatuH / kiMviziSTAvetau ? 'dazadhanuSmAMzuriSTAMzumUrtI' daza dhanUMSi prAMzuruccaistarA riSTaratnavadaMzavo yasyAH sA riSTAMzurIdRzA mUrtiryayostau / utprekSyate 'saMgatau' militau 'aJjanAkhyau' aJjananAmAnau 'nagapatI' mahAparvatAviva / atra saMmukhaM mukhaM dRzyate'sminniti saMmukhInaH / tathA mukhasaMmukhAdInastadRzyate'sminniti InaH / atrotprekSopamAnuprAsAH // 41 // durApAstasphuTarasakalAkelikRtyAntarAyA vyAptAnantAH prihtgvo(s)nirnimessaakssilkssyaaH| mAmAH samagamata tau tatra citrIyamANA rodaHkhaNDe laghu nizamakAH stheyvnirvishessaaH||42|| 'mAmAH ' narAmarAstatra 'rodaHkhaNDe' AkAzapRthvImadhye 'samagamata' amilan / kiMviziSTA mAmAH ? 'durApAstasphuTarasakalAkelikRtyAntarAyAH' tatra martyapakSe dUre'pAstAstyaktAH sphuTaM Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 jainameghadUtam / mithlH prakaTaM rasA madhurAdhAH kalA gItAdyAH kelayo'mbuvihArAndolanapura ppAvacayAdyAH kRtyAntarANAmApaNopavezanakrayavikrayAdhAnAmAyA lAbhA yaiste vimuktabhojanakalAbhyAsakrIDAvyavasAyA ityarthaH / ama pakSe dUre'pAstAsyaktAH sphuTaM prakaTaM rasAH zRGgArAdyAH kalAkeliH kAmastasya kRtyAni krIDAdIrghikAloDanakadalIgRhazayananATyadarzanAGganApariSvaGgAdInyeva prakRtaprayojanaM pratyantarAyA vaiste / punaH kiMrUpAH? 'vyAptAnantAH' vyAptA'nantA pRthvI yaiste / pakSe vyAptamanantamAkAzaM yaiste / punaH kiMrUpAH? 'parihatagavaH' parihatA tyaktA gaurvANI yaiste / pakSe parihato gauH svargo yaiste / punaH kathaMbhU. tAH ? martyapakSe 'anirnimeSAkSilakSyAH' nirnimeSANi nimeSarahitAni aninimeSANi nimeSasahitAni akSINi netrANi tairlakSyante jJAyante iti / amartyapakSe nirnimeSairnimeSarahitairakSibhirlakSyAH / atastatra narAmarANAM mahAsamudAyA netrANAM sanimeSatvAnimeSatvAbhyAmeva lakSyamANAH santi / punaH kiMrUpAH 'citrIyamANAH' citramAzcarya kurvntH| punaH kiMviziSTAH ? 'laghu' zIghraM tau' nemikRSNau nizamiSyAmo vilokayiSyAma iti nizamakAH / punaH kiMrUpAH ? 'stheyavannirvizeSAH' stheyavat sabhyavat nirvizeSA vizeSarahitAH / samagamateti "samo gamRcchipracchizruvitsvaratyarttidRzaH" (si0 3-3-84) ityAtmanepadam / citraG sautro dhAtuH, citraM karotIti "namovarivazcitraDo'rcAsevAzcarye" (si0 3-4-37) kyan , "kyani" (si0 4-3-112) I, citrIyante iti vartamAne "zatrAnazAveSyati tu sasyau" (si0 5-2-20) Anazo'ntaH / nizamakA iti zamU damUca upazame, zam nipUrvo nizamiSyAma iti "kriyAyAM kriyArthAyAM tumNakacabhaviSyantI" (si0 5-3-13) NakacapratyayaH / "mo'kamiyamiraminamigamivamAcamaH" (si0 4-3-55) iti vRddhiniSedhaH / stheyavaditi haimAnekArthe "stheyo'dRkpurodhasoH" Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 49 iti stheyaH / atrAkSaM nyAya vyavahAraM pazyatItyakSadRg nyAyadarzaka ityarthaH / atra zleSasamuccayodAttopamAnAni // 42 // agre bhartunijabhujamatho mattahastIva hastaM vyAtatyAsthAdyaduparivRDho dakSiNaM puSkarAgram / yasya dyumnAmbudhiparataTaM rAjakAnyapyavApuH __ skandhAvAraiH saha nahi parolakSasadyAnapAtraiH // 43 // 'athoM' anantaraM 'yaduparivRDhaH' kRSNo bharturane dakSiNaM nijabhujaM 'vyAtatya' vistArya asthAt / kiMviziSTaM nijabhujam ? 'puSkarAnaM' puSkareNa kamalena agraM pradhAnam / kare kamalaM hi lakSaNaM varttate / athavA puSkaravat kamalavadagraM yasya tam / ka iva ? 'mattahastIva' yathA mattahastI 'hastaM' zuNDAdaNDaM vyAtatya tiSThati / kiMrUpaM hastam ? puSkaraMpuSkarasaMjJakamagraM yasya taM puSkarAgram / zuNDAdaNDasyAgraM puSkaraM kathyate / atha bhujasya balamAnamAha-rAjakAnyapi' rAjasamUhA api 'skandhAvAraiH' mahAsainyaiH saha 'yasya' bhujasya 'ghumnAmbudhiparataTaM' balasamudrapAraM nAvApuH / etAvatA SoDaza rAjasahasrAH sasainyA api yasya bhujasya balapAraM na yAnti "solasa rAyasahassA." ityA. gamaprAmANyAt / kiMviziSTaiH skandhAvAraiH ? 'parolakSasadyAnapAtraiH' parolakSANi-lakSAtItAni santi-pradhAnAni yAnAni vAhanAni gajAzvarUpANi teSAM pAtraiH sthAnaiH / zleSeNa pratIyamAnamarthAntaraM yathAambudheH-samudrasya tIraM skandhAvArairlokarUDhiprasiddhairatyantagariSThavahanasamUhairna prApyate / kiMrUpaiH skandhAvAraiH ? parolakSANi santi-vidyamAnAni yAnapAtrANi pravahaNAni yeSu / atra rAjJAM samUhA rAjakAni "gotrokSavatsoSTravRddhA'jorabhramanuSyarAjarAjanyarAjaputrAdaka" (si0 6-2-12) ityakaJ / lakSAtparANi parolakSANi "paraH zatAdi" (si0 3-1-75) iti paJcamItatpuruSaH / sUtrabalAdeva paraH savisargaH / atropamAzleSodAttAni / / 43 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 jainameghadUtam / ' [prathamaH haste savye spRzati kimapi svAmino'nekapasyA nastAskandhaM haribhujalatA sA svayaM stabdhitApi / meruM daNDaM kSititalamatha cchatramAdhAtumISTe yastasyaitatkimiti ca surAstatra saMprAvadanta // 44 // sA haribhujalatA 'stabdhitApi' bhRzaM dRDhIkRtApi 'AskandhaM' skandhaM yAvat svayaM 'anasta' natA / ka sati ? 'svAminaH' zrIneminAthasya 'savye' vAme haste 'kimapi' alpamAtraM spRzati sati / svAminA manAgeva vAmabhujena lIlayA''kramya kRSNasya bAhA skandhaM yAvadvAlitetyarthaH / kiMrUpasya svAminaH ? 'anekapasya' anekAn pAti rakSatItyanekapastasya / atra pratIyamAnamarthAntaram-anyasyApyanekapasya hastino haste-zuNDAdaNDe kiJcitspRzati sati latA 'AskandhaM' yAvatprakANDaM namati / 'ca' anyan 'surAH' devAH 'tatra' samaye iti 'saMprAvadanta' saMbhUya samamevocuH / itIti kim ? 'yaH' bhagavAn meru daNDaM 'artha' anantaraM 'kSititalaM' pRthvItalaM chatraM 'AdhAtuM' racayituM 'ISTe' samartho bhavati tasya 'etad' haribhujAvAlanaM 'kim ?' na kiJcidityarthaH / anasteti "bhUpArthasakirAdibhyazca nikyau" (si0 3-4-93) iti karmakartari bikaniSedhaH / svAmI bAhAmanamayad, bAhA svayamasta / Askandhamiti "paryapAGbahirac paJcamyA" (si0 3-1-32) anena paJcamyavyayIbhAvaH / saMprAvadanteti "vyaktavAcAM sahoto" (si0 3-3-79) ityAtmanepadam / savye haste iti paryAyoktam / svAminA'klezena bAhA vAlitetyarthasya labhyamAnatvAtkimapIti padametadarthokSyotakam / bhujalateti samAsoktam / merudaNDamityarthAntaranyAsaH, niSedha udAttaM vA, yugapakriyArUpaH samuJcayazca / "niSedho vaktumiSTasya yo vishessaamidhitsyaa|" (kA0 10, 106) iti // 44 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM maddordaNDo'pyahaha sahasA nAgalakSairanamyaH zrIzaiveyaM prati kathamasau padmatantUyate sa / yadvA nyAyojani vidhivazAtkAkatAlIyako'sau tatkRtvA'sya pratikRtimahaM tulyavIryo'pyasAni // 45 // AsyacchAyairiti nigadato devakInandanasya trailokyezastRNitakulizaM vAmamAyaMsta bAhum / antaHpaGkAkulitakalitAtaGkalokasya ditsuH kAruNyenAzubhadiva tadA caiSa hastAvalambam // 46 // yugmam / / 'trailokyezaH' zrIneminAtho vAma bAhuM 'Ayasta' vistArayAmAsa / kasya kiMkurvataH? 'devakInandanasya' kRSNasya 'AsyacchAyaiH' mukhacchAyAbhiriti nigadataH sataH / itIti kim ? maho0 'ahaha' iti khede, asau 'madordaNDo'pi' mama bhujAdaNDo'pi 'sahasAjhaTiti 'zrIzaiveyaM prati' zrIneminAthaM prati kathaM 'padmatantUyate sma?' padmatanturivAcarati sma ? / yathA padmatantuH sukhena namyate tathA nata ityarthaH / kiMrUpo maddordaNDaH ? 'nAgalakSaiH' gajalakSara' namyaH / iti prathamacintAyAmatizyAmA mukhacchAyA / 'yadvA' athavA asau vidhivazAt 'kAkatAlIyako nyAyo'jani' yathA tAlasyAdhaH kAko niviSTo'kasmAttAlaphale patite kAko vinaSTaH, evaM madvAhurapi daivAnubhAvAdeva sahasA nato na tu nemino'dhikA balasaMbhAvaneti dvitIyacintAyAM madhyamA mukhacchAyA / 'tat tasmAtkAraNAdahamasya pratikRtiM kRtvA tulyaM vIrya balaM yasya mameti tulyavIryo'pi 'asAni' bhavAni / yathA'nena madbAhu mitastathA'hamapyetasya bAhuM namayAmIti pratikRtiriti cintAyAM hRSTaprAyA chAyA / kiMviziSTaM bAhum ? 'tRNitakulizaM tRNIkRtaM kulizaM-vajaM yena sa tam , vannamapi yasyAgre'sAratvAttRNaprAyamivetyarthaH / 'ca' anyattadA 'eSaH' bhagavAn 'antaHpakAkulitakalitAtaGkalokasya kAruNyena Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 jainameghadUtam / [prathamaH hastAvalambaM ditsurivAzubhat' paGkaH pApaM kardamazca paGkasyAntarantaHpakaM antaHpaDU AkulitaH kalita Atako yena sa kalitAtaGkaH antaHpaGkAkulitazcAsau kalitAtaGkazca antaHpaGkAkulitakalitAtaGkaH, antaHpakAkulitakalitAtaGkazcAsau lokazca antaHpaGkAkulitaMkalitAtaGkalokastasya bAhuM vistArya sthito bhagavAn / paGkamadhye AkulitAnAM sabhayAnAM lokAnAM samuddharaNAya kAruNyena hastAvalambaM dAsyatIti jJAyate / atra kAkatAlasya tulyaH 'kAkatAlIyaH "kAkatAlIyAdayaH" (si0 7-1-117) iti sAdhustataH svArthe kaH / asAnIti asak bhuvi, as , "praiSAnujJAvasare kRtyapaJcamyau" (si0 5-4-29) iti paJcamI, tata Anivapratyaye siddham / AsyacchAyairiti "senAzAlAsurAchAyA" (he0 li. napuM0 12 zlo0) iti na puMstvam / tRNiteti tRNamakarot "NijbahulaM nAnaH kRgAdiSu" (si0 3-4-42) Nic , "cyantyasvarAdeH" (si. 7-4-43) antyasvaralopaH / tRNyate sma kta, iTa, "seTktayoH" (si04-3-84 ) nnijlopH| AyaMsteti "AGo yamahanaH sve'Gge ca" (si0 3-3-86) ityAtmanepadam / atra maddo0 dravyakriyAvirodha upamA paryAyoktaM ca / padmatantUyate smeti namrIbhUta ityarthasya vAcyamAnatvAd yavetyarthAntaranyAsaH / AsyacchAyairityanumAnam / antaHpaGkA0 utprekSA // 45 // 46 // pUrva pANI tadanu sakale gohire bhUmipIThA durnItvA bhujabalacayIH pIDayan sarvadeham / atyAyasyannapi harirubhASANi nAnInamattAM baahaambdhiprsRthimvddiirghdNssttraamivebhH||47|| 'hariH' kRSNa ubhApANi yathA bhavati 'atyAyasyannapi' atiyatamAno'pi tAM bAhAM nA'nInamat / ubhAbhyAM pANibhyAM kRtvA ubhApANi, ekena bAhunA''krAnto hasto yadA na namati tadA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM dvAbhyAmapi bhujAbhyAmAkAnta ityarthaH / tatra bhujAnamane zrIkRSNasya prayAsAtirekamAha-kiM kRtvA pUrva pArNI tadanu sakale gohire bhUmipIThAduccairnItvA / pANi pAdAnam / gohiraM pAdamUlam / kiMrUpo hariH ? 'bhujavalacayIH' bhuje balasya cayamicchan / kiM kurvan ? 'sarvadehaM pIDayan' sarvasyApi zarIrasya prANaM bhuje eva samAgacchatIti kRtvA / ka iva ? 'ibha iva' yathA ibhaH 'adhiprasatahimavaddIrghadaMSTrAm' na namayati abdhau-samuDhe prasRtA-vistIrNA dIrghA cAsau daMSTrA ca dIrghadaMSTrA himavato dIrghadaMSTrA himavaddIrghadaMSTrA tAm / himavAn parvato jambUdvIpAhilavaNasamudre daMSTrAkAreNa pUrvasyAM pazcimAyAM SaTpaSTiyojanazatAni dIrgho varttate / atra bhujabalacayIrbhujabalasya cayamicchatIti "amAvyayAtkyan ca" (si0 34-23) kyan pratyayaH, "kyani" (si0 4-3-112) yI bhujabalacayIyatIti "kip" ( si0 5-3-148) kipa , "ataH" (si0 4-3-82 ) alopaH, "yoH pvayavyaJjane luk" (si0 4-4-121) yalopaH, "aprayogIt" (si0 1-137) viplopaH si, "so ruH" (si0 2-1-72) / ubhAbhyAM pANibhyAM kRtvA ubhApANi "dvidaNDyAdiH" (si0 73-75) icpratyaya ubhApANIti nipAtaH "kriyAvizeSaNAt" (si0 2-2-41) am , lopazca / atra vizeSoktiparikaropamAnAni // 47 // adreH zAkhAM marudiva manAkAlayitvA salIlaM svAmI bAhAM harimiva hari dolayAmAsa viSvak / tulyairgotrAjayajayaravodghoSapUrva ca muktAH siddhasvArtha divi sumanasastaM tRSevAbhyapatana // 48 // svAmI viSvak' samantAt 'harimiva' vAnaramiva 'hariM kRSNaM dolayAmAsa / kiM kRtvA ? salIlaM yathA bhavati bAhAM manAk cAlayitvA / ka iva ? 'marudiva' vAyuriva yathA marud 'adreH' Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [prathamaH vRkSasya zAkhAM cAlayitvA hariM vAnaraM dolayati / 'ca' anyat sumanasaH taM bhagavantaM abhyapaptan / kiMviziSTAH sumanasaH ? 'gotrAt' nAmnaH 'tulyaiH' sumanobhiH 'divi' AkAze jayajayaravodoSapUrva muktAH / sumanaso devAH puSpANi ca / gaganAGgaNe devaijayajayArAvamuccaradbhiH kusumavRSTiH kRtetyarthaH / kiMrUpaM tam ? 'siddhasvArtha' siddho niSpannaH svArtha AtmAoM yasya tam / utprekSyate 'tRSA iva' lobheneva yathAnye'pi gotrAdanvayAttulyaiH sagotrairmuktA AkSiptAstRSNayA siddhasvArtha puruSamabhipatanti / siddho -niSpannaH sva-AtmIyo'rtho yasmAttam / ye gotribhirmuktA bhavanti te nirAdhArAH santo yasmAtsvArthaH sidhyati lobhena taM zrayanti / adrerityanekArthamapi paraM zAkhAsaMyogAdvRkSavAcakamiti na saMdigdhadoSaH / "tRT tRSNAvattarSavaJca bhvellipsaapipaasyoH|" (haima ane01-15) iti tRTa lobhavAcI / atropmaashbdshlessotprekssaakriyaasmuccyaaH||48|| vIkSApanno'pyadhihasamukho doSamunmucya doSmA naGkepAliM dadaditi hariH svAminaM vyAjahAra / bhrAtaH! sthAnA jagati bhavato'jayyamevAsamadya pradyumnAnI iva madhunabhaHzvAsasAhAyakena // 49 // 'hariH kRSNaH 'aGkepAliM' AliGganaM dadatsan svAminaM iti 'vyAjahAra' uvAca / kiMrUpo hariH ? 'vIkSApanno'pi' vilakSo'pi 'adhihasamukhaH' adhiko haso hAsyaM yasminnevaMvidhaM mukhaM yasya / kiM kRtvA ? 'doSa' bhujamunmucya, 'doSmAn' baliSThaH / kimAha ? he bhrAtaH! adyAhaM bhavataH 'sthAnA' balena 'jagati' vizve ajayya eva 'AsaM abhavam / parairjetumazakyo'jayyaH / agre'pyahaM balavAnasmi paraM tvadalena sarvatrApyajayyo bhaviSyAmItyarthaH / kAviva ? 'pradyumnAnI iva' yathA pradyumnAnI kAmAnalau 'madhunabhaHzvAsasAhAyakena' madhuH-vasanto nabhaHzvAso-vAyustayoH sAhAyyenAjayyau bhvtH| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 55 jetumazakyo'jayyaH, "ya ezcAtaH" (si0 5-1-28) yapratyayaH "kSayyajayyau zaktau" ( si0 4-3-90 ) iti nipAtaH / vIkSApanno'pItyAdi dhairyavyabhicAribhAvodayaH / udAttamAlopamAnuprAsAH // 49 // tenAtyantaM kimapi halinAlocya saubhrAtrabhAjA sarvasvecchAlalanaviSaye'bhyarthito'tyAdareNa / bhrAjiSNuzrIratha sa vidadhanarmakarmANi jiSNoH zuddhAnte'pyaskhalitagatiko'dveSarAgazcikhela // 50 // 'artha' anantaraM 'saH' bhagavAna 'jiSNoH' kRSNasya 'zuddhAnte'pi antaHpure'pi 'narmakarmANi' hAsyakarmANi 'vidadhan' kurvan askhalitagatikaH san 'cikhela' cikrIDa / kiMrUpaH saH ? 'tena' kRSNena 'halinA' baladevena saha kimapyatyantamAlocya 'saubhrAtrabhAjA' subhrAtRtvabhAjA satA sarvasvecchAlalanaviSaye'tyAdareNAbhyarthitaH / sarvasvecchayA lalanaM-krIDanaM tadviSaye, sambandhazcAyam-"tadA kRSNaH zrIneminA saha prItivAttA vidhAya baladevena saha mantrArtha lakSmIgRhamagAt tatra bahvAlocitam / rAjJAM gUDhamatratvAdrAjImatI na vetti kimAlocitamiti / tatra zrIkRSNo baladevamevamavAdIn , yadvandho ! dRSTaM nemibAhubalam ? / eSaH 'kITikAsaJcitaM tittirizcinoti' iti nyAyenAtmabhirbhUritarasaMgrAmaklezakoTibhiH samarjitaM rAjyamavasare helayA lAsyatIti nAsya vizvAsaH kartumarha iti yAvadvakti tAvalakSmIdevyA 'nemikumAraH pANigrahaNarAjyAGgIkaraNaparAGmukha eva pravrajiSyati' iti zrInaminAthenoktamastItyUce, tacchravaNAdvimuktazaGkha samullasitanibiDabhrAtRsnehaH svasaudhamAgaya zrIneminamAkArya sasnehamUcivAn / bAndhava ! tvayA'smadanugrahArtha matsaudhAntaHpure'pi svabhrAtRjAyAbhiH saha niHzaGkatayA narmakarmAdikrIDA karttavyA / " kiMrUpa: ? bhrAjiSNudedIpyamAnA zrIH zobhA yasya sa bhrAjiSNuzrIH / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 jainameghadUtam / [prathamaH punaH kiMrUpaH ? 'adveSarAgaH' antaHpure svajanecchayA krIDannapi bhagavAn rAgadveSakalaGkakaNikArahita eva / atra saubhrAtramiti zobhano bhrAtA subhrAtA subhrAturbhAvaH saubhrAtram , "yuvAderaNa" (si0 7-1-67 ) aNpratyayaH / bhrAjate ityevaM zIlaH "bhrAjyalakR'nirAkRga-" (si0 5-2-28) iSNupratyayaH / atra parikaravizeSottyanuprAsAH / narmakarmAdikAraNe'pi rAgadveSAnutpattivizeSoktiH // 50 // ityAcArya-zrIzIlaratnasUriviracitAyAM zrIjainameghadUta mahAkAvyaTIkAyAM prathamaH sargaH // 1 // Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvitIyaH srgH| prathame sarge zrInemino rUpavarNanAdanu zaGkhapUraNaharibhujAnAmanAdikrIDoktA / atha vasantakrIDAprastAvanArtha vasantavarNanamAhaevaM diSTe vrajati janayantradhvanInAGganAnAM vizvastatvaM yamaniyamabhIdAyako vyaaptvishvH| vizvAdhIzaM prati ratipaterabhyamitrINatastaM prAdurbhUtaH surabhirabhitaH kiM nu nAsIravIraH // 1 // 'evaM' amunA prakAreNa vividhakrIDAkautukena 'diSTe kAle vrajati sati 'abhitaH samantAt 'surabhiH' vasantaH 'prAdurbhUtaH' prakaTIbabhUva / kiMbhUtaH surabhiH ? 'nu' iti vitarke 'ratipateH' kAmasya kim ? 'nAsIravIraH' nAsIramagrayAnaM tatra vIro nAsIravIraHagresaravIraH senAnIrityarthaH / kiM kurvan ? 'adhvanInAGganAnAm' pathikastrINAM vizvastatvaM' vidhavatvaM janayan , vasante hi phalitapuSpitalatAvilokanakokilAkUjitazravaNadakSiNapavanAdibhirunmAdajanakaiviyogArtAnAM pathikAnAM maraNasadbhAvAt / pakSe'dhvanInAGganAnAM vizvastatvaM vizvAsasahitatvaM janayan senAnIH hi apragaH san trasyantInAM strINAM mA bhaiSuriti vizvAsaM janayati / punaH kiMbhUtaH ? 'yamaniyamabhIdAyakaH' yamAH-paJcavratAni niyamAH satyazaucAdyAsteSAM bhiyaM dadAtIti yamaniyamabhIdAyakaH / pakSe yamavaniyama bandhanaM tasya bhiyaM dadAtIti ymniymbhiidaaykH| senAnyamAgacchantamakasmAdvilokya janA bandhanAdvibhyati / punaH kiMrUpaH ? vyAptaM vizvaM yena saH / pakSe vyAptA vizvA pRthvI yena sH| kiMbhUtasya ratipateH ? taM vizvAdhIzaM' zrIneminaM prati 'abhyamitrINataH' abhyamitrINa ivAcarataH, sajjIbhUya yuddhAya yo'bhimukhaM gacchati so'bhyamitrINaH / zrIneminaM jigISoH kAmasya senAnIriva 1 "bhaiSTa iti" iti pratyantare. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 jainameghadUtam / [dvitIya: vasantartuH sameta ityarthaH / adhvAnamatyantaM gacchatIti " adhvAnaM yenau " ( si0 7 - 1 - 103 ) InapratyayaH / amitramabhi atyantaM gacchatIti "abhyamitramIyazva" ( si0 7-1-104 ) InapratyayaH, " raghuvarNAno Na ekapade' - " ( si0 2-3-63) no NaH, abhyamitrINa ivAcaratIti "kartuH kipU- " ( si0 3-4-25 ) apratyayaH, abhyamitrINatIti varttamAne zatR / "prAdurAviH prakAze " (a0 ciM0 kAM0 6 0 175 ) / zleSa utprekSA // 1 // atha ratipaterabhyamitrINata ityuktaM tatra vasantavarNane kAmasya yuddhasajjatAmaSTabhiH kAvyaiH kathayati kaviH - vAnaspatyAH kalakizalayaiH kozikAbhiH pravAlaistasyArAjanniva tanubhRto rAgalakSmInivAsAH / udyanmohaprasavarajasA cAmbaraM pUrayanto' " bhIkAbhISTA malayamarutaH kAmavAhAH prasatuH // 2 // pUrvaM puSpANi tadanu phalAni yeSAM syuste vanaspatayaH, "puSpaistu phalavAn vRkSo vAnaspatyo vinA tu taiH // phalavAn vanaspatiH syAt " (a0 ciM0 kAM0 4 0 181 - 182 ) iti ' vAnaspatyAH ' vRkSAH 'tasya' ratipateH 'tanubhRtaH ' mUrttAH rAgalakSmInivAsA iva arAjan / anyasminnapi sainye lakSmIyuktA nivAsA bhavantiM, kAmasya lakSmI rAga eva tasyA mUrttimanto nivAsA iva vRkSAH / kaiH ? ' kalakizalayai : ' navInatara manojJapatraiH ' kozikAbhiH ' pravAlotpattikAraNazuGgAbhiH 'pravAlai: ' navInatarapallavaiH, ete sarve'pi raktA bhavanti ato rAgatve'pi vitarkitAH / 'ca' anyat 'malayamarutaH ' malayAcalasambandhivAyavaH 'prasasruH' prasRtAH / kiMrUpA malayamarutaH ? udyan udayaM gacchan moho manorAgo yebhyaste udyanmohAH prasavAH - puSpANi teSAM rajasA kiJjalkena 'ambaram' AkAzaM pUrayantaH / punaH kiMrUpA: ? abhIkAnAM kAminAmabhISTAH / punaH kathaMbhUtAH ? kAmena svecchayA vAho Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM vahanaM mArgAtikramaNaM yeSAM te, athavA kAmasya vAhAH-hayA iva kAmavAhA malayAnilA eva kAmasya vAhAH, vAhAH kIdRzA bhavanti ? udyan prabalIbhavan mohasya maunyasya prasava utpattiryasmAt IdRzena rajasA reNunA AkAzaM pUrayantaH, turaGgAH (hi) vegena gacchantaH khurAdhAtai reNumutpATayanti, tena ca padArthAnAmadarzanena mauDhyaM syAt / punaH kathaMbhUtAH ? abhIkA nirbhayAH teSAmabhISTAH, kAtarA hi pAtanapadAghAtAdibhItyA turagANAmAsanna eva nAyAnti / atrApahnutirUpakazleSotprekSAH // 2 // rejuH krIDApayikagirayo rAjatAlIvanADhyAH zyAmAH kAmaM kizalitanagA nisskmocaapriitaaH| sannahyantaH saranarapateH ketanatrAtakAntAH sindUrAktA iva karaTino varNyasauvarNavarNAH // 3 // krIDaupayikagirayo rejuH krIDAyAH-vanavihArapuSpAvacayanajalA. vagAhanAdirUpAyA aupayikA:-yogyAH (girayaH) rejuH' azubhan / kiMrUpAH ? rAjatAlIvanAni-zrItADavanAni tairADyAH samRddhAH, zyAmAH, 'kAmam' atyartha kizalitAH saJjAtakizalayAH nagAH-vRkSA yeSu te / niSkaM-suvarNa tadrUpA mocA:-kadalyaH tAbhiH suvarNakadalIbhiH parItAH-veSTitAH / utprekSyate-'smaranarapate:' kAmabhUpasya sannahyantaH 'karaTinaH' gajendrA iva / kiMrUpAH karaTinaH ? ketanAnAM-dhvajAnAM bAtena-samUhena kAntAH / sindUreNa aktA liptaaH| vo varNanIyaH sauvarNaH suvarNamayo varNo guDiyeSAM te "kuthe varNaparistomaH" ( a0 ci0 kAM0 3-334 ) iti vacanAt / rAjatAlIvanAni ketanavAtAH, kizalayAni siMdUraH, suvarNakadalyaH suvarNakuthAH, vanaiH zyAmIbhUtAH parvatAH kariNa iti sAdharmyam / "rAjag TubhrAji dIptau"rAjdhAtoH parokSA usi pratyaye "jabhrama-" (si0 4-1-26) iti ekAre rejuriti rUpam , zrejuriti na Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 jainameghadUtam / [dvitIyaH bhavati bhrAjidhAtorAtmanepadIyatvAdeva / upAya eva aupayikaH "upAyAd isvazca" (si07-2-170) ikaNa havaH / kizalAni saMjAtAni yeSu te kizalitAH "tadasya sajataM tArakAdibhya itaH" (si0 7-1-138 ) itapratyayaH / suvarNasya vikAro'vayavo vA sauvarNaH "hemAdibhyo'b" ( si06-2-45 ) apratyayaH / atrotprekSArUpakAnuprAsAH // 3 // kAsArAntaH zucikhagaruciH serarAjIvarAjI reje rAjapratimakamanasyAtapatrAvalIva / zobhA bhejuH kusumitatamAH kundazAlAsu gulmA vAtodbhUtA marakatamahAdaNDasaccAmarANAm // 4 // 'kAsArAntaH' saromadhye 'smerarAjIvarAjI' vikakharakamalazreNI reje / utprekSyate- 'rAjapratimakamanasya' bhUparUpakAmasya 'AtapatrAvalIva' chatrAvalIva / kiMrUpA smerarAjIvarAjI ? 'zucikhagaruciH' zucirujjvalaH khagaH-pakSI rAjahaMsastena ruciH-zobhA yasyAH, athavA zucau nirmale khage zrIsUrye ruciH-icchA yasyAH sA sUryasya prabodhadAyitvAt , pakSe zuciH-pavitrA khagA-AkAzagAminI ruciH kAntiryasyAH, athavA zuce:-ASADhasya khagaH-sUryaH tadruci:-kAntiryasyAH sA / 'kundazAlAsu' kundAnAM zAkhAsu 'gulmAH' stambAH 'marakatamahAdaNDasaJcAmarANAM zobhA bhejuH' marakataratnasya mahAdaNDe santaH-prazastAzcAmarAsteSAm / kiMrUpA gulmAH ? 'kusumitatamAH' atyartha saMjAtakusumAH / punaH kiMrUpAH ? vAtena utprAbalyena dhUtAH-kampitAH / zAkhA marakatadaNDAH, gulmAH vAmarAH / atra zleSotprekSA'nuprAsopamAparyAyoktAni // 4 // saMkrIDantaH suSamamabhito rAjahaMsAH sarassu prAkrIDanta prati parapuraM kambavo nu pravezyAH / cUtAbUtAntaramamiyatI raktatuNDAyatAlI lIlAM dadhe dlkishlyaamuktmngglydaanH||5|| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM rAjahaMsAH sarassu 'prAkrIDanta' prakarSaNa akrIDan / kiM kurvantaH ? 'suSamaM manomaM yathA bhavati 'abhitaH samantAt 'saMkrIDantaH' kUjantaH, kiMrUpA rAjahaMsAH ? 'nu' iti vitarke adhikArAt kAmanarendrasya parapuraM prati pravezyAH' praveze sAdhavaH 'kambavaH' zaGkhAH, anyo'pi rAjA yadA parasya vairiNaH puraM pravizati tadA zaGkhA vAdyante, kAmasyApi parasya-anyasya puraM-zarIraM prati praveze kUjanto rAjahaMsA eva zaGkhAH / 'cUtAt' AmrAt cUtAntaram 'abhiyatI' abhimukhaM gacchantI 'raktatuNDAyatAlI' raktatuNDAH zukAsteSAmAyatA dIrghA AlI-zreNiH 'dalakizalayAmuktamaGgalyadAnaH' dalaiH-patraiH kiza. layaizca yat AmuktaM baddhaM maGgalyadAma vandanamAlikA tasya lIlAM dadhe / dalasthAnIyA nIlavarNAH zukAH, pallavasthAnIyAni teSAmAraktAni mukhAni, yadaikasmAdAmrAduDDIya zreNibaddhA nIlavarNA AraktamukhAH zukAH samakAlameva sahakArAntaramabhiyAnti tadA kAmarAjasya parapuraM prati praveze vandanamAlikAzobhA bhavati / saMkrIDanta ityatra kUjanArthatvAt parasmaipaditve zatRpratyayaH, anyathA 'krIDoskUjane" (si0 3-3-33) iti sUtreNa saMpUrvakasya krIDadhAtorAtmanepaditvaM syAt / prAkrIDanteti "krIr3a vihAre" pra-AGpUrvakaH, "anvAGpareH" (si0 3-3-34) ityAtmanepadam / abhiyatI ityatra "iNk gatau" i abhi etIti vartamAne "zatrA-" (si0 5-2-20) zatRpratyayaH at , 'hviNorapviti vyauM" (si0 4-3-15) (iti) yatvam / "mabhibhajadrakta-" iti apapAThaH / atrotprekSAnidarzanAnuprAsAH // 5 // uccaizcakruH pratidizamavispandamAkandanAga skandhArUDhAH kalakalaravAn kokilAH kAntakaNThAH / saMnayantaM tribhuvanajaye kAmarAjaM jigISUn nagnapraSThA iva yatibhaTAn dhIramAhvAnayantaH // 6 // Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 jainameghadUtam / [dvitIyaH kokilAH 'pratidizaM' dizaM dizaM prati uccaiH 'kalakalaravAn' kalakalazabdAn cakruH / kiMrUpAH kokilAH ? avispandaH-nizcalo mAkandanAgaH-sahakAravRkSaH tasya skandhaM-prakANDaM tatrArUDhAH / punaH kiM viziSTAH ? 'kAntakaNThAH'.sphuTam / punaH kiMrUpAH ? utprekSya(kSa)te-yataya eva bhaTAH subhaTAH tAn 'dhIraM' sAvaSTambhaM yathA bhavati AhvAnayanto 'nagnapraSThA iva' namAH-bandinasteSu praSThAH -zreSThAH, saGghAme hi bandino vaMzaparAkramAdivarNanaM kurvantaH subhaTAn parasparamutthApayanti / kiMrUpA nanapraSThAH ? 'avispandamAkandanAgaskandhArUDhAH' na vidyate vispandazvalanaM yasyAH sA'vispandA, avispandAyA nizcalAyA mAyA lakSmyAH kando yo nAgo hastI tasya skandhamArUDhAH / kiMrUpAn yatibhaTAn ? tribhuvanajaye 'saMnayantaM' sajjIbhavantaM kAmarAjaM 'jigIpUna' jetumicchUn / sarvadizAsu sahakArArUDhAH kokilAH kalakalaravaM kurvANAtribhuvanajayabaddhakakSaM kAmarAjaM prati yuddhAya yatibhaTAnAkArayanto bandina ivetyarthaH / diza (z)dizA zabdadvayaM / atrotprekSArUpakodAttAnuprAsAH // 6 // kizcitprekSyA daravikasiteSvArtaveSu prasane vantagUDhAH zuzubhurabhitaH piJjarAH kesarAlyaH / zAkhocaNDeSviva tanubhuvo vIratUNIrakeSu kSiptA dIptA vizikha visarAH kAntakalyANapulAH // 7 // 'abhitaH' samantAt 'daravikasitepu' ISadvikasiteSu ArtaveSu prasUneSu 'piJjarAH' piGgAH kesarAlyaH zuzubhuH / yeSAM puSpANAmRtuH prApto bhavati tAni ArtavAni teSu / kiMrUpAH kesarAlyaH ? 'kiJcit' alpamAtraM prekSyAH' dRzyAH 'antaH' madhye 'gUDhAH' guptAH / utprekSya(kSa)te-'tanubhuvaH' kAmasya 'vIratUNIrakeSu' vIraniSaGgeSu kSiptAH 'vizikhavisarAH' bANasamUhA iva / kusumAni tUNIrAH, kesarazreNI saraladharmatvAdANAvaliH / kiMrUpeSu vIratUNIrapheSu ? zAkhAsu uccaNDA Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 63 avalagitAsteSu / kiMviziSTA vizikhavisarAH ? dIptAH / punaH kathaMbhUtAH ? kAntAH-manojJAH kalyANasya-suvarNasya puGkhA yeSAM te / yathA zAkhAvalagiteSu tUNIreSu madhye guptA kizcitprakaTA suvarNapuGkhA zarAvalirbhavati tathA kusumeSu kesarAvaliH saMbhAvyate / RtuH prApto'mISAmiti ArtavAni "RtvAderaNa" ("RtvAdibhyo'N ") (si0 5-4-125) aNpratyayaH / atra parikarotprekSA'nuprAsAH // 7 // agre tIkSNaM kramapRthu tato nIlapatraiH parItaM puSpavrAtaM dadhurabhinavaM ketakInAM klaapaaH| kozakSiptaM kanakakapizaM patrapAlAsiputrI prakhyAstrANAM samudayamivAnaGgarAjasya jiSNoH // 8 // 'ketakInAM kalApAH' samUhA abhinavaM puSpanAtaM dadhuH / kiMrUpam ? agre mukhe tIkSNam, 'tataH' tadanantaraM krameNa pRthu vistIrNa nIlapatraiH 'parItaM' veSTitam / punaH kiMrUpam ? utprekSyate-'jiSNoH' jayanazIlasya anaGgarAjasya patrapAlAsiputrIprakhyAtrANAm' patrapAlo dIrghAzastrIpaTAsaMjJakaH asiputrI-zastrI tanmukhazastrANAM samudayamiva / kiMrUpam ? koze kSiptaM sthApitaM kanakavat kapizaM-piGgam / mukhe tIkSNAni krameNa vistIrNAni nIlapatraveSTitAni ketakIdalAni kAmasya patrarUpakoze kSiptAni mukhe tIkSNAni kramAdvistIrNAni kanakapiJjarANi patrapAlazastrImukhyazastrANIva bhAntItyarthaH / atroprekSArUpakAnuprAsAH // 8 // mUlau mUle saralazikhariskandhamAzliSTavatyo madhye puSpastabakavinatAH paurakeSu vratatyaH / AmodenAyatamadhukarazreNibhiH zrIyamANAH prApuH pUrNA sazaramadanAdhijyadhanvapratiSThAm // 9 // 'paurakeSu' bAhyArAmeSu 'vratatyaH' valyaH pUrNA 'sazaramadanAdhijya Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 jainameghadUtam / [dvitIyaH dhanvapratiSThAM prApuH' zareNa bANena saha vartate iti sazaram, adhyAropitA jyA - pratyazvA yatra tad adhijyam, adhijyaM ca tad dhanva ca adhijyadhanva, madanasya adhijyadhanva madanAdhijyadhanva, pazcAt sazareNa karmadhArayaH, tasya pratiSThA sazaramadanAdhijyadhanvapratiSThA tAm / kiMrUpA vratatyaH ? 'mUlau' zikhare 'mUle' Adau saralaM zikhariNaH- vRkSasya skandhaM-prakANDam 'AzliSTavatyaH' AliGgitavatyaH, madhye puSpANAM stabakena 'vinatA:' namrAH 'Amodena' parimalena 'Ayatamadhukara - zreNibhiH zrIyamANAH' ityAdi spaSTam / ato'nte Adau ca vRkSaskandhaM zliSTA antaH puSpastabakanamrAH dhanuH sthAnIyA vahayaH, zararUpA bhramarazreNItyarthaH / atra nidarzanA'nuprAsau // 9 // mUrdhniliSTabhramarapaTalaiH klRptazIrSaNyarakSAH zAkhAbAhA vidhRtaphalakAH kaGkaTadvalkaveSTAH / patrAGkaraiH pulakitatamAH sAradharmaprakANDAH kIrArAvaiH kilakilikRto bhejire jarNayodhAH // 10 // 'jarNayodhAH ' vRkSabhaTA: 'bhrejire' rAjitAH, adhikArAt kAmarAjasyeti jJeyam / kiMrUpA: ? 'mUrdhni' zikhare 'STibhramarapaTalaiH ' saMbaddhabhramarasamUhaiH klRptA - racitA zIrSaNyena - zirastrANena rakSA yaiste, subhaTAnAM zIrSe zirastrANo bhavati, saMbaddhAni bhramarapaTalAnyeva lohamayaM zirastrANam / punaH kiMrUpAH ? zAkhA eva bAhA - stAbhiH vidhRtAni phalAni yaiste zAkhAbAhAvidhRtaphalakAH, yodhapa zAkhA iva dIrghA bAhAH zAkhAbAhAstAbhirvidhRtAni phalakAni AvaraNAni yaiste / kaGkaTaH kavacaH tadvadAcaran valkasya veSTo yeSu te / patrANyeva aGkarAH patrAddUrAstaiH prakRSTaM pulakitAH pulakitatamAH / sAraH sthiro dharmaH svabhAvo yasya tat sAradharmaM prakANDaM yeSAM te, yodhapakSe sAraM dharma - dhanuH prAti- pUrayatIti "Ato Do'hvAvAmaH " ( si0 5-1-76 ) iti upratyaye sAradharmaprAH, evaMvidhAH Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM 65 kANDAH-zarA yeSAM te / kIrANAM-zukAnAm ArAvaiH-zabdaiH 'kilikilikRtaH' kilikili kurvantIti kilikilikRtaH / ato vRkSA eva kAmasya yodhA iva bhAntItyarthaH / kaGkaTa ivAcaratIti "kartuH kvip0" (si0 3-4-25) kvip , apratyayaH, kaGkaTatIti vartamAne (zatRpratyayaH) / atra nidarzanArUpakazleSAH // 10 // mandaM mandaM tapati tapanasyAtape yatpratApaH prApat poSaM viSamavizikhasyeti citrIyate na / citraM tvetadbhajadamalatAM maNDalaM zItarazme yUnAmantaHkaraNazaraNaM rAgamApUpuSadyat // 11 // yad 'viSamavizikhasya' kAmasya pratApaH 'tapanasya' sUryasya Atape tapati sati mandaM mandaM poSaM prApat iti na citrIyate-citraM na karoti, yad kherapi Atapo mandaM mandaM tapan poSaM prApa, kAmasyApi pratApaH poSaM prApa / 'tu' punar etat 'citram' AzcaryaM yat 'zItarazmeH' candrasya maNDalaM 'amalatAm' nirmalatAM bhajat san yUnAM 'antaHkaraNazaraNam' cittasthAnaM rAgaM 'ApUpuSan' vardhayati sma, candramaNDalaM svayaM nirmalatvaM bhajati, yUnAM citte rAgaM vardhayati taccitram / ApUpuSat "pupaN dhAraNe" ApUrvaH "curAdibhyo Nic" (si0 3-4-17 ) iti / atra samAdhiH AkSepo viSamo'nuprA. sazca, tatra "niSedho vaktumiSTasya yo vizeSAbhidhitsayA / vakSyamANoktaviSayaH sa AkSepo dvidhA mataH // " ( kA0 pra0 10, 106) iti / "guNakriyAbhyAM kAryasya kAraNasya guNakriye / krameNa ca viruddhe yatsa eSa viSamo mtH||" (kA0 pra0 10,127) iti citrIyate netyAdi AkSepaH, citraM tvetadityAdi viSamaH // 11 // itthaM tatra prabhavati madhau barkarAbaddhacetaH prItiH sAntaHpuraparijano'nyecurudyAnadezam / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [dvitIyaH sarvAtmAdhikaruciragAt sindhuraskandhamadhyA rUDhenAmA bhuvanapatinA neminA tArthyalakSmA // 12 // 'anyedyuH' anyadine 'sAntaHpuraparijanaH' antaHpuraparivArayuktaH 'tArthyalakSmA' kRSNo neminA bhuvanapatinA 'amA' saha udyAnadezamagAt / ka sati ? 'tatra' udyAnadeze 'madhI' vasante, 'ittham' amunA pUrvoktaprakAreNa 'prabhavati' phalapuSpalatAvRkSAdisamRddhyA samarthIbhavati sati, kiMbhUtastArkSyalakSmA? barkareNakrIDayA AbaddhA cetasaH-cittasya prItiryasya sa barka0 / punaH kiMrUpaH ? 'sarvAtmA ' samastagajarathaturaGgacchatracAmarazRGgArAdikhIyasamRddhyA'dhikA rucirdIptiryasya / kiMviziSTena neminA ? sindhurasya-gajasya skandhamadhyArUDhena, etAvatA vasantena puSpaphalAdinA sazrIkaM krIDAvanaM gajArUDhena zrIneminA saha zrIkRSNaH saparivAraH krIDitumagAdityarthaH / atra parikarAnuprAsasvabhAvoktayaH // 12 // tatrApAcIpavanalaharIlolamaulipradezAn nAnAsAlAn sarasavikasanmaJjarIpiJjarAgrAn / nemenavye vayasi vazitAM vIkSya citrasitAsyAn saMdhunvAnAniva pari zirastau kSaNaM praikSiSAtAm // 13 // ('tau') zrInemikRSNau 'tatra' udyAne 'nAnAsAlAn' vividha. vRkSAn kSaNaM praikSiSAtAm' apazyatAm / kiMrUpAn ? 'apAcI.' apAcI dakSiNA tasyAH pavanalaharIbhirlolAzcaJcalA maulipradezAH zikharapradezA yeSAM te tAn / punaH kiMrUpAn ? 'sarasa0' sarasAbhirvikasitAbhirmacarIbhiH piJjaramadhe yeSAM tAn / atha caJcalatve'pi vikasitatve'pi (ca) kAraNAntaraM saMbhAvayannAha-utprekSyate-nemeH 'navye vayasi yauvane 'vazitAM jitendriyatAM vIkSya 'pari' samantAt 'ziraH' zIrSa saMdhunvAnAniva / kiMrUpAn ? citreNa AzcaryeNa smitaM vikasitaM AsyaM mukhaM yeSAM tAn / anyo'pi kimapya Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 67 saMbhAvyaM dRSTvA ziro dhunAti vikasitasmitamukhaH (ca) bhavati, vRkSA api nemeH smarAvezakAraNe yauvane jitendriyatvaM vIkSya vismitA iva ziro dhunvAnAH smitAsyAzca jAtAH / atra vAyucaJcalazikharatvaM zirodhunanatvena maJjarIpiJjaratvaM ca smitAsyatvena saMbhAvitam / atro. prekSAparikarakAvyaliGgAnuprAsAH / nemenavyetyAdihetorupanyAsAt kAvyaliGgam // 13 // vAtA vAghadhvanimajanayan valgu bhRGgA agAyaM stAlAn dadhe parabhRtagaNaH kIcakA vaMzakRtyam / vallyo lolaiH kizalayakAsyalIlAM ca tenu stadbhaktyeti vyaracayadiva prekSaNaM vanyalakSmIH // 14 // utprekSyate-'vanyalakSmIH' tayoH zrInemikRSNayoH bhaktyA iti 'prekSaNaM' nATakaM vyaracayadiva, vane bhavA vanyA, vanyA cAsau lakSmIzca vanyalakSmIH / itIti kim ? vAtAH 'vAdyadhvani tUryArAvaM ajanayana , bhRGgAH 'valgu' manojJaM yathA bhavati agAyan , 'parabhRtagaNaH' kokilasamUhaH tAlAn dadhe, 'kIcakAH' sacchidravaMzA vaMzakRtyaM tenuH, 'ca' anyat 'valyaH' latAH 'loleH' caJcalaiH kizalayakaraiH 'lAsyalIlAM'nRttalIlAM tenuH| anyadapi prekSaNaM mRdaGgAdivAditragAnatAlavaMzanartakInAM saMyoge bhavati / vane bhavA vanyA "digAdidehAzAdyaH" (si06-3-124) yapratyayaH / atra vAtA ityAdi nidarzanA, vallInAM nartakItvenAdhyavasAnAdatizayoktiH, kizalayakarairiti rUpakam , tenuriti kriyAyA dvayorutyorekatvAddIpakaH, sakalenArthenotprekSA, vanyalakSmIriti samAsoktiH / anyApi nAyikA nAyakabhaktyA nATakaM racayatItyarthaH / ato nidarzanAtizayoktirUpakadIpakotprekSAsamAsoktyanuprAsarUpaH saGkaraH // 14 // tArAcAritramaranayanatpadmavaddIrghikAsyA kiJciddhAsthAyitasitasumA shunggikaavyktraagaa| Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [dvitIyaH tAbhyAM tatra prasavajarajAkuGkamasyandaliptI nAnAvarNacchadanivasanA praikSi vAneyalakSmIH // 15 // 'tatra' udyAne tAbhyAM zrInemikRSNAbhyAM 'vAneyalakSmIH praikSi vane bhavA vanasyeyaM vA vAneyI, vAneyI cAsau lakSmIzca vAneyalakSmIH , "puMvatkarmadhAraye" (si03-2-57) puMvadbhAvaH / kiMrUpA vAneyalakSmIH ? 'tArAcAribhramaranayanatpadmavaddIrghikAsyA' tArAvat kanInikAvat cAriNaH caraNazIlA bhramarA yeSu tAni, nayanAnIvAcaranti nayananti, tArAcAribhramarANi tAni ca nayananti padmAni vidyante yasyAM sA tArAcAribhramaranayanatpadmavatI, evaMvidhA dIrghikA eva AsyaM mukhaM yasyAH sA, atrApi "puMvatkarmadhAraye" (si03-2-57) iti padmavatyAH padmavaditi puMvadbhAvaH / dIrghikA mukhaM, tasyAM kamalAni locanAni, teSu bhramarAH kanInikA ityarthaH / kiJcid ISad hAsyavadAcaritAni sitAni-zvetAni sumAni -kusumAni yasyAM sA / zuGgikA eva vyaktaH spaSTo rAgo yasyAH saa| puna: kiMbhUtA? 'prasavajarajaHkuGkumasyandaliptI' prasavebhyaH -puSpebhyo jAyate tat prasavajam , rajaH-kijalkaH tadeva kuGkumasya syandaH-rasastena liptI-IpalliptA / nAnAvarNAni cchadAni-dalAnyeva vasanaM vastraM yasyAH sA / liptItyatra "ktAdalpe" (si02-4-45) iti GI / atra rUpakopamAnaparikarasamAsoktayaH / vAneyeti "nadyAdereyaNa" (si06-3-2) eyaNa pratyayaH // 15 // ratyAkSipto muraripurathAndolanAdau sadeze vIre bandhau sthitavati tathA kAmamuttiSThate sa / vIrotsaH sitamati yathA dRbdhahallIsakasthAH zrIsUnustA nijabhujabalaM gApayAmAsa gopIH // 16 // 'artha' anantaraM 'muraripuH kRSNaH 'tathA' tena prakAreNa 'ando. lanAdau' krIDAviSaye 'kAma' atyartham 'uttiSThate sma' udyato babhU. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM va / ka sati ? 'vIre bandhau' zrInemIze 'sadeze' samIpe sthitavati sati / kiMrUpo muraripuH ? 'ratyA' rAgeNa AkSiptaH, pakSe ratiH kandarpabhAryA tayA''kSipto vshiikRtH| 'yathA' yena prakAreNa 'vIrottaMsaH' subhaTamukuTaH 'zrIsUnuH' kAmaH tA gopIH smitamati yathA bhavati nijabhujabalaM gApayAmAsa / kiMrUpA gopIH ? 'dRbdhahallIsakasthAH' dRbdhaM racitaM hallIsakaM strInATyaM tatra tiSThantIti / smite hAsye matiryasya tat smitamati, ayamarthaH yat vizvaikavIre zrInemIzvare samopasthe'pi madbhAryayA'balayA'pi zrIkRSNa AkSiptastat tatkrIDAsu prAgalbhata, ataH kAmavIro garvAd hasan hallIsakasthA gopIH khadobalaM gApayAmAsa / uttiSThate smeti "udo'nUhe" ( si03-362) ityAtmanepadam / atra ratyA iti, vIre iti, vIrottaMsa iti, adbhutarasavyaJjakAni / "maNDalena tu yannRtyaM strINAM hallIsakaM hi tat" ( a0 ci0 kAM0 2 zlo0 195 ) / atra kAvyaliGgaparyAyoktAnuprAsAH // 16 // premAdhikyAtpratitaru hariH puSpapUrapracArya kRtvA nemi svayamupacaran stybhaamaadibhaaryaaH| bhUvikSepaM samadamanudattatra kRtye tadAnIM zreyodRSTiM himarucirivAnehasaM preyasIH svAH // 17 // 'hariH kRSNaH satyabhAmAdibhAryAH tadAnIM 'tatra kRtye' upacArakRtye bhrUvikSepaM samadaM yathA bhavati 'anudat' prerayAmAsa, bhUsaMjJayA'ntaHpuryaH preritA ityarthaH / kiM kurvan ? 'premAdhikyAt' snehAdhikyAt 'pratitaru' vRkSaM vRkSaM prati puSpapUrapracAyaM kRtvA 'svayaM' AtmanA 'nemim-upacaran' prativRkSaM hastaprApyANi puSyANyavacitya svayaM zirauraHkarNAdiSu nivezanena nemi sammAnayannityarthaH / kiMviziSTaM nemim ? zreyasI-kalyANI dRSTiH-hag yasya athavA zreyasi puNye zubhe vA dRSTiAnaM yasya / ka iva ? 'himaruciriva' candra iva, yathA himarucizcandraH svayam 'anehasaM' kAlaM upacaran svAH Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [dvitIyaH preyasI rohiNyAdyAH 'tatra kRtye' kAlopacAralakSaNe prerayati, candrasya hi nakSatrarAzisaMcAreNa kAlasya zubhAzubhapariNAmaH, tathAhicandrasya nAnAkArodgamA rAziSu zubhAzubhasUcakAH, yathA-"alisiMhe dhanurvakraH, zUlAbhaH kanyakAtule / dakSiNAbhyunnato mIna-meSe kumbhavRSe samaH // 1 // mithune makare cotta-ronnato'tha halopamaH / dhanuH karke ravau zlAghyo navendurazubho'nyathA // 2 // viDuraM syAtsame candre, subhikSaM dakSiNonnate / ItirAjabhayaM zUle, durbhikSaM dakSiNonnate // 3 // kRSNe candre bhavenmRtyuH, pIte vyaadhismaagmH| rakte rasAH kSayaM yAnti, zvete vRSTiH prakIrtitA // 4 // " ityAdi, nakSatrayogA api dhaniSThApaJcakAdyAH tasmi~stasminmAse dine ca zubhAzubhavRSTyavRSTisUcakAH khyAtA vartante / kiMrUpamanehasam ? zreyaso dRSTidarzanaM yasmin taM zreyodRSTiM kalyANasUcakam , yathA candro rAzisaMcAreNa zItAtapavRSTigarbhapariNAmAtkAlamupacaran rohiNyAdinakSatrANi tathA prerayati, kRSNo'pi svayaM zrInemimupacaran svapriyA api tatra kRtye prerayAmAsetyarthaH / puSpapUrapracAyamityatra puSpANAM pUraH puSpapUraH, hastaprApyasya puSpapUrasya pracayanaM puSpapUrapracAyaH, "hastaprApye cerasteye" (si05-3-78) anena ghaJpratyayaH, hastaprApyatvAbhAve tu pracaya eva bhavati / bhruvau vikSipya bhrUvikSepam "svAGgenAdhruveNa" (si0 5-4-79) iti Nam pratyayaH / atrodAttadRSTAntAnuprAsAH // 17 // tAzcAnaGgaM pazupatidutaM gUDhamArge zayAnaM sakhya rAjye jahati puruhe cAstrajAtejapi jAte / tatrAjayye tribhuvanapatAvaprabhUSNuM dRzaivo pAjekRtvA laghu vavalire jiSNupatnyo'mi nemim // 18 // 'ca' anyat 'tAH' 'jiSNupatnyaH' kRSNAntaHpuryoM nemimabhi 'laghu zIghraM vabalire / kiM kRtvA ? 'anaGga' kAmaM dRzaiva 'upAjekRtvA' Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM bhagnaM saMdhAya / kiMrUpamanaGgam ? pazupatinA-IzvareNa dutaM pIDitam , punaH kiMrUpam ? 'gUDhamArge' manasi 'zayAnaM' manasi kRtavizrAmaM manoyonitvAtsaMkalpayonitvAcca, anyo'pi yaH pIDitaH kenApi bhavati sa gUDhe pracchanne mArge zete / punaH kiMrUpam ? tatra 'ajayye' jetumazakye 'tribhuvanapatau' zrInemIze 'aprabhUSNuM' asamartham / ka sati ? 'sakhyuH' vasantasya rAjye jayati sati / punaH ka sati ? 'ca' anyat 'puruhe' prabhUte 'astrajAte' zastrasamUhe 'jAte'pi' nisspnne'pi| kAmasyAstrANi kusumAni tepu bahuSvapi niSpanneSvityarthaH, tasmAdbhagnaM kAmaM dRzaiva sajjIkRtya kRSNAntaHpuryo nemIzaM prati valitA ityarthaH / upAjekRtveti "upAje'nvAje" (si03-1-12) iti sUtreNa vikalpena gatisaMjJA / atra paryAyoktavizeSoktivizeSazzeSAnuprAsAH / etAvatA'rthena svAmino nirvikAratvaM tAsAM ca kAmavivardhakatvaM jJApitamiti paryAyoktam / kAmasya jayahetuvasantapuSpAyudhAdikAraNayoge'pi svAminaM prati jayahetukAryAnutpattiriti vizepoktiH, svAminaM prati valanakriyAM kurvatIbhistAbhiH kAmasya bhagnasaMdhAnamazakyaM kRtamiti vizeSaH, "anyatprakurvataH kArya-mazakya. syAnyavastunaH / tathaiva karaNaM ceti, vizeSatrividhaH smRtH|" (kA0 pra0 10, 136) atizayoktizca // 18 // atha tAH zrIneminaM nAnAkrIDAbhiryathA krIDayantIti tadAhakAciccaJcatparimalamilallolarolambamAlAM mAlAM bAlAruNakizalayaH sarvasUnaizca kluptAm / neme kaNThe nyadhita sa tayA cAdribhicApayaSTyA reje snigdhacchavizititanuH prAvRSeNyo yathA tvam / / 19 / / 'kAcit' kRSNapatnI nemeH kaNThe mAlAM 'nyadhita' nyastavatI / phirUpAM mAlAm? cazcatparimalamilallolarolambamAlAMrolambA bhrmraaH| punaH kiMrUpAm ? bAlAruNakizalayaiH 'ca' anyat sarvasUnaiH kluptAM Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [dvitIya: sUnAni - kusumAni / 'ca' anyat 'saH' bhagavAn 'tayA' mAlayA reje yathA 'prAvRSeNyaH' varSAbhavaH tvam adribhit-indraH tasya cApayaSTi:dhanuryaSTiH tayA rAjase / kiMrUpo bhagavAn tvaM ca ? 'snigdhacchavizititanuH' zitiH - zyAmA, zeSaM spaSTam / atra prikrdRssttaantaanupraasaaH| cazvatparimaletyAdi vizeSaNAni mAlAyA indradhanuH sAdRzyAya paJcavarNatvakhyApakAnIti parikaraH // 19 // 72 zrIkhaNDasya dravanavalavairnarmakarmANi vindu bindunyAsaM vapuSi vimale patravallIlilekha / pauSpApIDaM vyadhita ca parA vAsare tAratArAsAraM garbhasthitazazadharaM vyoma saMdarzayantI // 20 // 'parA' anyA harivallabhA, nemeriti pUrvakAvyasthamadhikArAdatra labhyate, nemeH vimale 'vapuSi' zarIre patravallIlilekha / kiM kRtvA ? zrIkhaNDasya 'dravanavalavaiH' dravaH - rasastasya navalavaiH bindUn nyAsaM racayitvA / kiMbhUtA sA ? narmakarmANi 'vindu : ' vettItyevaMzIlA | 'ca' anyat 'pauSpApIDaM' puSpasaMbandhi mukuTaM vyadhita / kiM kurvatI ? 'vAsare' divase 'tAratArAsAraM ' tArAbhiH - manojJAbhiH tArAbhiH - tArakAbhiH sAraM 'garbhasthitazazadharaM madhyasthitacandraM 'vyoma' AkAzaM saMdarzayantI, aho janAH ! divase tArakacandrasahitaM nabhaH pazyateti / bhagavadvapuH zyAmavarNa nabhaH, zrIkhaNDabindavaH tArAH, puSpamukuTaH candraH / vetIti vinduH " vindvicchU" (si05-2-34) upratyayaH, vindunipAtaH / atra nidarzanAnuprAsau 20 anyA lokottara ! tanumatA rAgapAzena baddho mokSaM gAse kathamiti ? mitaM sasmitaM bhASamANA / vyaktaM raktotpalaviracitenaiva dAnA kaTIre kAJcIvyAjAtprakRtiriva taM cetanezaM babandha // 21 // 'anyA' kAcid haripriyA 'vyaktaM prakaTaM raktotpalaviracite Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / zrImanmerutuGgasUriviracitaM naiva 'dAnA' mAlayA 'kAJcIvyAjAt' mekhalAmiSAt kaTIre 'ta' bhagavantaM babandha raktotpalamayI mekhalAM tasya kaTItaTe babandhetyarthaH / kiM kurvANA ? iti 'mitaM' stokaM 'sasmitaM' sahAsyaM bhASamANA / itIti kim ? he lokottara ! 'tanumatA' mUrtimatA rAgapAzena baddhaH san mokSaM 'kathaM gAse ?' kathaM gacchasi ?, anyo'pi yaH pAzena baddhaH syAt sa kathaM yAti ? iti tvamapyanena rAgapAzena baddho mokSaM gantuM kathaM zakSyasi ? ityanyoktiH / kiMrUpaM tam ? 'cetanezaM cetanA:-AtmAnasteSAM IzaM cetanezam , keva ? 'prakRtiriva' yathA prakRtizcetanezamAtmAnaM badhnAti cetanA jJAnakalA tasyA IzamAtmAnamiti / atra kAvyaliGgasamAsoktirUpakApaDutyupamAnAni // 21 / / kAcidvAmA jalada ! pidadhe candanasyandasiktaiH patinyastaiH sarasakusumaidakSamukhyasya vkssH| kAmonmuktairiva jagaduro vidhyamAnairakhaNDaiH / / __ kANDai ttuM tadalamanalaMbhUSNubhAvAbahiHsthaiH / / 22 // he jalada ! kAcin 'vAmA' strI 'dakSamukhyasya' zrIneminaH 'vakSaH' hRdayaM 'paGginyastaiH' zreNiracitaiH sarasakusumaiH 'pidadhe AcchAditavatI / kiMrUpaiH sarasakusumaiH ? candanasya syandena rasena siktaiH / utprekSyate-kAmonmuktairakhaNDaiH 'kANDaiH' bANairiva / kiMrUpaiH kANDaiH ? 'jagaduraH' vizvahRdayaM vidhyamAnaiH / punaH kiMrUpaiH ? 'tat' zrInemihRdayaM bhettumalamatyartham 'analaMbhUSNubhAvAt asamarthatvAt 'bahiHsthaiH' bahiHsthitaiH / etAni kusumAni kAmasya bANA jagato hRdayaM vidhyanto'pi bhagavato hRdayaM bhettuM na zaknuvantIti bahiH sthitaaH| pidadhe ityatra "vA'vApyostanikrIdhAmahorvapI" (si0 3-2-156) anenaaperkaarlopH| vidhyamAnarityatra 'vyadhaMc' tADane vidhyantItyevaMzaktayo vidhyamAnAH, "vayaH zaktizIle" (si0 5-2-24) iti zAnapratyayaH, Ana, "di. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 jainameghadUtam / [dvitIya: " vAdeH zyaH" (si0 3-4-72 ) zyapratyayaH, "jyAvyadhaH kGiti " ( si0 4-1 - 81) vRt, "ato ma Ane" ( si0 4 - 4 - 114 ) mo'nta iti / atrotprekSA'nuprAsau // 22 // pauSpApIDaH zitizatadalaiH klRptakarNAvataMsaH kaNThanyaJcadvicakilalulanmAlabhArI salIlam / tatkeyUro bakulavalayaH padminItantuvedI reje mUrttAtprati mama patiH puSpitAtpArijAtAt // 23 // he megha ! mama patirmUrttAt ' puSpitAt pArijAtAt prati reje' puSpitasya pArijAtasya kalpavRkSasya sadRzo rAjate smetyarthaH / kiMrUpaH patiH ? ' pauSpApIDaH' puSpasaMbandhI ApIDo mukuTo yasya saH / (tathA) 'zitizatadalai : ' zitIni zyAmAni zatadalAni kamalAni taiH klamo racitaH karNAvataMsaH karNAbharaNaM yasya, salIlaM yathA bhavati 'kaNThanyaJcadvicakilalulanmAlabhArI' kaNThe nyazcantIM namrIbhavantIM vicakilo mallikA tasyA (sya) lulantIM luThantIM mAlAM bibhratI ( bhartI) tyevaMzIlaH, "ajAteH zIle" (si0 5-1154) Nin, "mAleIkeSTakasyAnte'pi bhAritUlicite" (si0 2-4-102 ) iti mAlAyA havaH / punaH kiMrUpaH ? ' tatkeyUra : ' tasya vicakilasya saMbandhinI keyUre yasya, ( tathA ) bakula: kesaraH tatsaMbandhIni valayAni yasya, (tathA) padminItantusatkA vedIH mudrikA yasya saH / evaM sarvAGgeSu sarvAbharaNasthAneSu puSpajAtivibhUSitatvAnmUrttaH puSpitaH pArijAta iva bhagavAn rarAjetyarthaH / pArijAtAdityatra "yataH pratinidhipratidAne pratinA" ( si0 2 -2-72 ) ityanena pratinidhyarthe pratinA yoge paJcamI, pratinidhirmukhyasadRzo'rthastadarthe / atra nidarzanAparikarAnuprAsAH // 23 // dhanyA manye jaladhara ! harereva bhAryAH sa yAbhi ISTo dRgbhaH parijanamanazchanda vRttyApi khelan / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga: / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM kasmAjajJe punariyamahaM mandabhAgyA stricelI yA tasyaivaM smaraNamapi hA ! mUrchanAptyA labhe na // 24 // 75 " I he jaladhara ! ahaM 'harereva' kRSNasyaiva bhAryA dhanyA manye, yAbhiH 'sa' bhagavAn 'parijanamanazchandavRttyA'pi parivAramano'mi - prAyeNApi 'khelana' krIDan 'dRgbhiH' locanaiH dRSTaH / yataH svAmI jJAnatrayasamanvitaH parabrahmAsvAdasAdaro gArhastho'pi krIDAyAma( gRhastho'pi krIDAma ) nicchureva paraM parivAraprIauM krIDAdikaM karotIti / punariyamahaM 'kasmAjjajJe' kuto hetorjAtA ? iyamityanena mAnasapratyakSeNAtmAnaM puraH pazyantIva parebhyo hInatvena pRthak karoti / kiMrUpA'ham ? mandabhAgyA / punaH kiMrUpA ? 'stricelI' nindyA strI trivelI / 'hA' iti khede | 'yA' ahaM 'evaM' amunA prakAreNa 'tasya' bhagavataH smaraNamapi mUrchanAmyA na labhe yAvatsmaraNaM karomi tAvanmUrchA samAyAtItyarthaH / stricelIti nindyA strI stricelI nindyA (ndA )vAcI celada - zabdapuraH, TAnubandhitvAt "aNabheye 0" (si0 2-4-20 ) iti GI, "navaikasvarANAm " ( si0 3-2-66 ) iti hrasvaH / atra nidarzanA''kSepabhAvikAnuprAsaparyAyoktAdyAH, tatra nidarzanAlakSaNe atra prastutaprazaMsA, dhanyA manye iti kasmAditi (AkSepaH) "niSedho vaktumiSTasya, yo vizeSAbhidhitsayA / vakSyamANoktaviSayaH sa AkSepo dvidhA mataH / / " (kA0 pra010 - 106 ) iti / tadA'mUrcchitA'pi yadahaM smaraNaM kurvatI mUrchA prApsyAmyeveti bhAvikam, sarveNArthena virahasyaivAdhikyajJApanAt paryAyoktam // 24 // jalpantyevaM punarapi navIbhUtazokAndhimanA tUSNIbhAvaM khatanumasucat sA''nandImukhIva / tatraM tAvat kimiti nigadaccandanAmbhazchaTAbhiH secaM secaM kharumiva gururvAgbhirAbUbudhattAm // 25 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 jainameghadUtam / [dvitIyaH 'sA' rAjImatI evaM jalpantI satI punarapi 'khatanumamucat' mUrchayA nijadehaM tyaktavatI / kiM kRtvA ? ' tUSNIMbhAva' maunavatI bhUtvA / kiMbhUtA ? 'navIbhUtazokAbdhimanA' pUrva svAmino vasantakrIDAdivarNanarasAt zokAndhiH zuSkaprAya AsIt, tadA bhagavataH smaraNabAhulya jAgarita saMskAreNa anavo navo bhUto navIbhUtaH cvipratyaya ityAdi / utprekSyate - 'AptanandImukhIva' prAptanidreva / tAvat 'tanaM' parikaraH tAm 'AbUbudhat' sacetanAmakarot / kiM kurvat ? 'kimiti' Akulatvena kiM jAtaM kiM jAtamiti vAcye kiM kimiti nigadat / kiM kRtvA ? ' candanAmbhazchaTAbhiH' candanajaladhArAbhiH 'secaM secaM' siktvA siktvA / ka iva ? ' gururiva' yathA guruH 'kharuM' niSiddhaikaruciM vAgbhiH bodhayati sadAcAre pravartayati / etena rAjImatI vRttAntaM kathayantI punarapi pUrvaduHkhajAgaraNena zokAkrAntA mUrchitA punazcandanacchaTAsekAt sakhIbhiH sacetanA kRtA / tUSNIMbhavanaM pUrva " tUSNImA " ( si0 5-4-87 ) iti Nam pratyayaH / secaM secamiti secanaM secanaM pUrvaM "ruNaM cA''bhIkSNye" ( si0 5-4-48 ) iti khNam pratyayaH am iti / atra jAtyupamAnuprAsAH / mUrchAdiceSTA varNanAjjAtiH || 25 // ardhoktAyAH svacaritatateH svamavatsA'tha sadyaH saMjAnatyapyanavahitadhISTasuptotthiteva / saMpazyantI virahavivazA zUnyamAzAH kadAzApAzAmuktA mudiramuditaM paryabhASiSTa bhUyaH // 26 // 'atha' anantaraM 'sA' rAjImatI 'bhUya:' punarapi uditaM 'mudiraM ' meghaM pari abhASiSTa / kiMrUpA ? 'svacaritatateH' svAvadAtapaGkteH 'ardhoktAyAH' ardhajalpitAyAH svapnavat 'saMjAnatyapi smarantyapi, 'anavahitadhIH' anavahitA - asAvadhAnA dhIryasyAH sA / utprekSyate - 'vyuSTasuptotthiteva' vyuSTe prabhAte suptA cAsau utthitA ca Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 77 suptotthitA, yathA rAtrijAgaraNAt prabhAte suptotthitA'sAvadhAnA syAt asaMpUrNanidratvAt / kiM kurvatI ? zUnyaM yathA bhavati 'AzA' dizaH saMpazyantI / kiMrUpA ? 'viraha vivazA' virahavihvalA / punaH kiMrUpA ? kadAzA kutsitA''zA vAJchA saiva pAzastena AmuktA baddhA / svacaritataterityatra "smRtyarthadayezaH" (si0 2-2-11) iti SaSThI / kadAzeti kutsitA AzA kadAzA "koH kattatpuruSe" (si0 3-2-130) iti kadAdezaH / mudiramityatra bhAgini ca pratiparyanubhiH' (si0 2-2-37) iti dvitIyA / atropamAnuprAsajAtisaGkarAH // 26 // haho ! mohaskhalitavacanAM megha! mA mAmupekSA pAtraM kADhuna hi yadadharevAsmyanabhyAzamityA / duHsthAvasthAM vidhivilasitaiH prApitA yA vizeSAta zrotavyA'sau tava mama kathA vizvavizvopakartuH // 27 // ho megha ! tvaM mAM upekSApAtraM mA kArSIH / kiMrUpAM mAm ? 'mohaskhalitavacanAM' mohena mUrchayA skhalitaM vacanaM yasyAH sA tAm , iyaM jalpantI skhalitA'to'syA vacanaM kiM zrUyate ? ityahaM nopekSaNIyA / yad ahaM 'adhareva' hInavAdinIva 'anabhyAzamityA nAsmi' abhyAzaM samIpam , na abhyAzaM anabhyAzam , 'iNk gatau' Iyate gamyate iti ityaM, "dRvRgastujuSetizAsaH" (si0 5-1-40) kyapratyayaH, "hasvasya taH pitkRti" (si0 4-4-113) to'ntaH, tato'nabhyAzaM dUraM ityaM gantavyamasyAH sA'nabhyAzamityA, "lokampRNamadhyandinAnabhyAzamityam" (si0 3-2-113) iti sUtreNa mo'nto nipAtazca, tato'yamarthaHyasmAhUre gamyate yasya samIpe na sthIyate so'nabhyAzamityaH, ahaM tvevaMvidhA nAsmi, keva ? 'adhareva' yathA'dharA hInavAdinI strI evaMvidhA syAttathA'hamevaMvidhA nAsmi, mUrchayA skhalitA, Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 jainameghadUtam / [dvitIyaH paramapretanaM bhUyo vakSye / asau mama kathA tava vizeSataH zrotavyA / kiMrUpAyA mama ? vidhivilasitairduHsthAvasthA prApitAyAH / kivi. ziSTasya tava ? vizvavizvopakartuH yaH sakalajagatparopakArI syAtsa duHsthavArtA vizeSAt shRnnoti| "kRtyasya vA" (si0 2-2-88) anena sUtreNa taveti SaSThI / atropamAnuprAsakAvyaliGgAH // 27 // vAsantIM tAM zriyamupavane sAdhu nirvizya kAntAM lokamprINAnaNuguNabhRdapyarditastasya sakhyA / klRptAkalpastadiSubhirudAcchidya roSAdivAttai_ viSvakseno nyavizata purIM dvArakAM nemidRSTiH // 28 // 'viSvaksenaH' kRSNo dvArakAM purI 'nyavizata' prvivesh| kiM kRtvA? 'upavane' krIDAvane tAM 'vAsantI' vasantasatkAM 'kAntA' manojJAM zriyaM sAdhu yathA bhavati 'nirvizya' bhuktvA, zriyaM lakSmI 'kAntAM' priyAM 'nirvizya' bhuktvA ityarthAntaraM vAcyam / kiviziSTaH ? 'tasya' vasantasya 'sakhyA' kAmena arditaH / kadAcinirguNo bhaviSyatItyAha-lokamprINA lokaprItikArakA anaNavo guravo ye guNAstAna bibhartIti / punaH kiMrUpaH ? 'tadiSubhiH' tasya kAmasya iSubhiH vANaiH kumumaiH 'klaptAkalpaH' klRpto racita AkalpaH zRGgAro yena sH| kiMrUpaistadiSubhiH ? utprekSyate-roSAt 'udA. cchidya uddAlya 'AttaiH' gRhItairiva / yatkAmenAhaM pIDito'tastena kopena kusumarUpAstadvANA uddAlya gRhItAH / punaH kiMrUpo viSvaksenaH ? 'nemidRSTiH' nemau zrIneminAthe dRSTiryasya saH / pakSe nemizcakradhArA, anyasyApi yasya vairiNA saha vairaM syAt tasya dRSTiH zastre bhavatIti vyaGgyam / iSuzabdastriSu liGgeSu vartate khatastriliGge "SaSTireNviSu" (haimaliGgAnuzAsana 6 zlo0) iti bhaNanAt / nyavizateti "nivizaH" (si. 3-3-24) ityAtmanepadamiti / SasamAsoktyutprekSAlaGkArAH // 28 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM sakhyurdoSAtkusumadhanuSaH zAntazatroraniSTe tasyezasya svayamapasRte puSpakAle hiyeva / AgAsteva svaphalamupadIkartumAtmopazAya 1 sthAyI bhRtyaH samayagativit sapratApastapo'pi // 29 // 'tapo'pi ' uSNakAlo'pi svaphalaM upadIkartum 'AgAsta' Agacchat / svaphalamiti jAtAvekavacanam / kiMrUpastapaH ? utprekSyate'AtmopazAsthAyI bhRtya iva' Atmana upazAye vArake tiSThatItyevaMzIlaH / rAjJo hi bhRtyA nijanijavArake sevArthamAgacchanti / kva sati ? 'puSpakAle' vasanta Rtau 'svayam' AtmanA 'apasRte' gate sati / kathaM svayaM vasanto gataH ? atrAha, utprekSyate - 'hiyA' lajjayA iva / kA lajjA ? iti vizeSaNadvAreNa kAraNamAha- kiMviziSTe puSpakAle ? kusumadhanuSaH 'sakhyuH' mitrasya doSAt 'tasyezasya' zrIneminaH 'ariSTe' apriye, kAmasya ko doSaH ? ityAha- kiMrUpasya kAmasya ? ' zAntazatroH ' zAntAnAM nirvikArANAM zatruH vairI, athavA zAntA nirvikArA eva zatravo yasyeti doSaH / bhagavAn zAntaH, kAmastu zAntazatruH, atastena kAmena maitryAdvasanto'pi sAparAdhaH, vairigRhyatvAt / bhagavato vA vizeSaNam / kiMviziSTasyezasya ? 'zAnta - zatroH zAntAH zatravo yasya / kiMrUpastapaH ? 'samayagativit' samayaH RturUpaH kAlastasya gatiM gamanaM vindati labhate vetti vA samayagativit / pakSe samayo rAjasevA'vasaraH tasmin gatiM gamanaM vetIti samayagativit / punaH kiMrUpaH ? 'sapratApaH prakRSTaH tApa auSNyaM tena saha vartate, pakSe pratApavAn / AgAsteti 'gAG gatau' iti dhAto rUpam / AtmopazAyeti 'zIGka svapne' zI upapUrvaH, upazayanamupazAyaH " vyupAcchIGa : " ( si0 5-3 - 77 ) ghan pratyaya ityAdi / " vizAya upazAyazca paryAyo'nukramaH kramaH " / ( kAM. 6-139) iti (haima ) nAmamAlAyAm / kAvyaliGgotprekSAdvayazleSajAtyalaGkArAH // 29 // 79 Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / tejovIrya puru rucipateruttarAmeva kASThAM zreyaHpuSTAM pari vicarataH prAptamaidhiSTa zazvat / tApotaptAnapi tanumataH prINayantI tuSAraivatairjyAniM pratidinamagAdyAminI tattu citram // 30 // 80 [dvitIyaH 1 " 'rucipateH' sUryasya 'puru' prabhUtaM ' zazvat' nirantaraM 'tejovIryaM' tejobalam 'aidhiSTa' avardhiSTa / kiMkurvataH ? uttarAmeva 'kASThAM dizaM 'pari vicarataH ' udIcIM dizaM prati calataH / tat 'prAptaM yuktam, yat anyo'pi uttarAM utkRSTAM kASThAM kriyAM pari vicarati tasya tejovIrya vardhate / kiMrUpAM kASThAm ? 'zreyaHpuSTAM zreyasA kalyANena puSTAm, uttarA hi zreyaH kAriNI / pakSe zreyasA puNyena puSTAm / 'tu' punaH tat 'citram' AzcaryaM yat pratidinaM 'yAminI' rAtriH 'jyAniM' hAniM agAt kiM kurvatI ? tApottaptAn ' tanumataH ' prANinaH ' tuSArai: ' zItalaiH vAtaiH prINayantyapi / dine hi grISme dharmaNA prANinastaptA bhavanti, nizAyAM zItalavAtena prIyante, tato rAtristApataptaprANiprINanaM puNyaM kurvANA yad ahIyata tadAzcaryam, puNyakarturvRddhibhAvAt / atra samaviSamasamAsoktizleSAnuprAsaH / " samaM yogyatayA yogo yadi saMbhAvitaH kacit / " ( kA0pra010, 125 ) pUrvArdhe, uttarArdhe - "kvacid yadativaidharmyAna zleSo ghaTanAmiyAt / karttuH kriyAphalAvAptirnaivAnarthazca yadbhavet // guNakriyAbhyAM kAryasya kAraNasya guNakriye / krameNa ca viruddhe yat sa eSa viSamo mataH / / " ( kA0 pra010, 126 - 127 ) iti // 30 // 1 vRddhiM meje divasamanizaM khapratApena satrA zItatvenApi ca talinatAM vAsateyI viveza / naitannodyaM vimalarucayaH prAyazo hi zvayanti kSIyante cAbhyadhigatatamaH stomabhAvAH svabhAvAt / / 31 / / 'anizaM' nirantaraM divasaM svapratApena 'satrA' sAkaM vRddhiM bheje / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga: / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 81 api ca 'vAsateyI' rAtriH zItatvena satrA ' talinatAM' tucchatAM viveza / divasastApazca vRddhau, zItatvaM rAtrizca tucche jAte ityarthaH / etatsiddhyai arthAntaraM nyasyati - etat 'na nodyaM' nAzvaryam, 'hi' yasmAt 'prAyaza:' prAyo vimalarucayaH 'zvayanti' vardhante, vimalA nirmalA paradrohAdivarjitA ruciH icchA yeSAM te vimalarucayaH, divasamapi vimalaruci vimalakAnti, atastasya vRddhiryuktA / 'ca' anyat 'abhyadhigatatamaH stomabhAvAH svabhAvAt kSIyante' abhyadhigataH prAptaH tamaH stomaH pApasamUho yena evaMvidho bhAvaH cittAbhiprAyo yeSAM te abhyadhigatatamaH stomabhAvAH, rAtrirapi abhyadhigataH tamaHstomasya andhakArasamUhasya bhAvaH sattA yayA sA abhyadhigatatamaHstomabhAvA, atastasyA hAniryuktA / divasazabdaH puMnapuMsakaH / svapratApeneti sahArthe tRtIyA / atra sahottyarthAntaranyAsajAtyalaGkArAH // 31 // zrotasvinyAH sikatilataTenAgnimindhena bhAnorbhAsAM sparzAdapi pathi carade hino dehire dhik / yadvA''saktaH prakRtikuTilAkhAcarenimnagAsu prAyo'zreyo mRdurapi na kaH svalpamapyuSmayoge // 32 // 'zrotasvinyAH ' nadyAH 'sikatilataTena' vAlukAkulapulinena 'pathi caraddehinaH' pathi mArge caranto dehinaH prANino dhik dehire dugdhAH / kiMviziSTena sikatilataTena ? 'bhAnoH' sUryasya ' bhAsAM' kAntInAM sparzAdapi 'agnimindhena' agnivat jvalatA sUryakarAtyuSNavAlukAbhRtataTe saJcarantaH pAnthAdyA dagdhA ityarthaH / atrArthAntaranyAsamAha - ' yadvA' athavA 'prakRtikuTilAsu' prakRtivakrAsu 'nimnagAsu' strISu AsaktaH kaH pumAn 'mRdurapi' sukumAlo'pi 'svalpamapi ' stokamapi 'USmaNa: ' pratApasya yoge sati prAya: 'azreyaH' azubhaM nAcaret ? api tu sarvo'pyAcaret / tato mRdu komalaM taTamapi nimnagAsu Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [dvitIyaH strISu saktaM USmayoge tApayoge sati yaddehidahanalakSaNamazubhamAcarati tatki citram ? / sikatA vidyante yatra tat sikatilam , prajJAderilaH ilapratyayaH / agnivat inddhe-dIpyate ityagnimindham , pacAdyaca , "bhrASTrAgnerinddhe" (si0 3-2-114) iti mo'ntaH / atrodAttazleSArthAntaranyAsAH / USmaNa AdhikyadarzanAdudAttam / / 32 / / labdhvA tejaH kharatarakarairgopatiH pIDayitvA toyasthAnAnyatighanarasAnAdadAnaH pratApI / ninye hAni khajananalinAsthAnarUpANi loke prAptaizvayaM ramayati yato gRddhibuddhirvizeSAt // 33 // 'gopatiH' sUryaH tejo labdhvA 'svajananalinAsthAnarUpANi toya. sthAnAni hAni ninye' svajanAni svagotrANi, kamalabandhutvAtsUryasya. yAni nalinAni kamalAni tepAmAsthAnarUpANi nivAsarUpANi toya sthAnAni jalasthAnAni hAni ninye, zoSitAnItyarthaH / kiM kurvANaH' 'kharatarakaraiH' kaThoratarakiraNaiH atyartha ghanarasAn' jalAni 'AdadAnaH gRhNAnaH / anyo'pi gopatI rAjA tejasA vardhamAnaH kaThoradaNDai pUrvamanyAn pIDayitvA 'atighanarasAn' atighanAn rasAn / nAni gRhNan svajanagRhANyapi hAni nayati / "rasaH svAde jale vIrye rane vRddhayauSadhe dhane" iti rasazabdena dhanam / 'yataH' yasmAtkA raNAt 'gRddhibuddhiH' lobhabuddhiH prApaizvarya puruSaM vizeSAt 'ramaryA svAyattaM karoti, aizvarye hi vizeSAlobho vardhate / zleSasamAsotti kAvyaliGgArthAntaranyAsAH // 33 // tApavyApAkulitajanatApaJcazAkhe tuSArAn saMvarSadbhiH pavanalalitaistAlavRntairvireje / dhartuH zaityonnatatarumide varmalakSANi dharma vyAlasyeva sutamadakaNaiH karNatAlairvilolaiH // 34 // 'tApavyApAkulitajanatApaJcazAkhe' vApAtalokahaste 'tAlavRn Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH 1] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 83 vyajanaiH 'vireje' zuzubhe / kiMrUpaistAlavRntaiH ? ' tuSArAn' jalakaNAn saMvarSadbhiH 'pavanalulitaiH' vAyukampitaiH / punaH kiMrUpaiH ? utprekSyate - 'gharmavyAlasya' dharmaduSTagajasya 'vilolaiH' caJcalaiH 'karNatAlaiH' karNAlairiva / kiMrUpasya dharmavyAlasya ? zaityonnatatarubhide 'varSmalakSANa' zarIralakSANi 'dhartuH' dadhataH, zaityameva unnatastarustasya bhide bhidAyai / kiMrUpaiH karNatAlaiH ? 'ssrutamadakaNaiH' srutAH kSaritA madakaNA yaiste tai:, ato jalakaNavarSiNo vAyukampitAstAlavRntA evotprekSyante zaityatarubhide kRtabahurUpasya dharmaduSTagajasya madakaNavarSiNacaJcalAH karNatAlA iva / atra parikararUpa kotprekSAnuprAsAH ||34|| saMtApADhyaH prakharakara bhIjatadoSodayecchasvaSNApAtraM jaDakRtara tirdIrghanidrAbhilASI / rAjanvatyapyavanivalaye'dbhrdAhe nidAghesarbhUyiSTAnalasavilasaddharmazarmA'pi lokaH / / 35 / 'adA' mahAdAhe 'nidAghe' grISme loka evaMvidho'bobhUyaSTo'tyantamabhUt / kiMrUpo lokaH ? 'analasavilasaddharmazarmA' analasaM sodyamaM vilasana dharmaH puNyaM zarma sukhaM ca yasya saH dharmazarmasahito'pi ( iti yAvat ) / kva sati ? 'avanivalaye ' pRthvIvalaye 'rAjanvatyapi zobhano rAjA yasminnasau rAjanvAn tasmin / kiMrUpo lokaH ? santApena udvegena ADhyaH / yo loko'nalasavilasaddharmazarmA bhavati sa santApADhyaH katham ? iti virodhaH, atha virodhaparihAramAha-saM sAmastyena tApena ADhyaH / ' prakharakarabhI:' prakharAt atikaThorAn karAt daNDAt bibhetIti prakharakarabhIH, pakSe'tikaThorebhyaH karebhyo ravikiraNebhyo bibhetIti / jAtA doSANAM drohamadamAtsaryANAM udaye icchA yasya saH, pakSe jAtA doSodaye rAtryudaye icchA yasya saH / tRSNAyAH lobhasya pAtram, pakSe tRSNAyAH pipAsAyAH pAtram / tathA jaDeSu mUrkheSu Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 jainameghadUtam / [dvitI kRtA ratiryena saH, pakSe jale kRtA ratiryena sH| dIrghanidrAM mara abhilaSatIti, pakSe dIrghA bahrIM nidrAmabhilaSatIti, grISme nidrAprAcurya syAt / zobhano rAjA yasmin sa rAjanvAn "rA nvAn surAjJi" (si0 2-1-98) iti nipAtaH / abobhUri Teti cekrIyatAntasya bhUdhAtoradyatanItapratyaye rUpam / atra parika virodhazleSAH // 35 // USmotkarSAnna sukhamapuSat saudhamAdhyandinorvI lukAstokodayadaratitaH saudhmuurdhaadhivaasH| dUrIkRtya dvayamiti jale kelikAmaH sanemiH zauriIlopavanamasarattUrasaMhRtapauraH // 36 // 'zauriH' viSNuH 'lIlopavana' krIDAvanaM asarat / kiMrUpa zauriH ? 'sanemiH' nemisahitaH / punaH kiMrUpaH ? 'tUrasaMhUtapaura tUraiH vAdyaiH saMhUtAH paurAH nAgarA yena saH / ato vAdyaravaM zrutva lokA api tatra gtaaH| punaH kiMviziSTaH zauriH ? iti dvayaM saudhamadhya gRhordhvavAsalakSaNaM 'rIkRtya' parihatya jale 'kelikAmaH' kelaM kAmo'bhilASo yasya saH / itIti kim ? 'saudhamadhyandinorva AvAsamadhyabhUmiH 'USmotkarSAn' dharmaprAcuryAt sukhaM na apuSat 'saudhamUrdhAdhivAsaH' saudhoparitanabhUmiH 'lukAstokodayadaratitaHsura nApuSat' lUkAto'stokA bahvI udayantI utpadyamAnA arati tasyAH sakAzAt / saudhamadhye tApavyApaH, saudhopari lUkAkleza iti dvayaM parihRtya jale krIDituM zrIkRSNaH zrIneminA saha sapaura lokaH krIDAvanamagAdityarthaH / apuSadityatra "ladiyutAdi puSyAdeH (si0 3-4-64) iti aG / saudhamAdhyandinorvI madhye bhara mAdhyandinI "madhyAdinaNNeyA mo'ntazca" (si0 6-3-126 dinaNpratyayaH, vRddhiH, DI, mAdhyandinI cAsau urvI ca mA ndinorvI, "puMvatkarmadhAraye" (si0 3-2-57) puMvadbhAvaH atra kAvyaliGgaparyAyoktasahotyalaGkArAH // 36 // Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM jyeSThaM kRtvA pura iva bhujanatrasAlai rasAlaiH sAlaigrISmaH pramadavanabhUmadhyadezapraveze / puJjIbhUtA bhuvi vigalanAdbhAratArdhatrilokIlIlApatyoH svaphalapaTalIH prAbhRte'cIkaracca // 37 // Taka 'zrISmaH' uSNartuH bhAratArdhatrilokIlIlApatyoH pramadavanabhUmadhyadezapraveze rasAlaiH 'sAlai: ' sahakAravRkSaiH svaphalapaTalI: 'prAbhRte' padAyAM acIkarat, 'caH' avadhAraNe, rasAlasAlA : svaphalapaTalI: prAbhRte kurvanti tAn kurvato grISmaH prAyuGka / bhAratArdhalIlApatiH zrIkRSNaH, trilokIlIlApatiH zrInemiH tayoH / yatra rAjJo'ntaHpuryaH krIDanti tat pramadavanaM tasya bhuvo madhyapradezastatra praveze / kiMviziSTai ramAlaiH ? bhujA ivAcarantyo namrAH sAlAH zAkhA yeSAM te taiH / kiM kRtvA ? ' jyeSThaM' jyeSThamAsaM 'pura iva' agre iva kRtvA, jyeSThASADhamAsau hi grISma: / kiMbhUtAH svaphalapaTalI: ? 'bhuvi' pRthivyAM vigalanAt 'puJjIbhUtAH ' rAzIbhUtAH / anyasyApi rAjJaH praveze jyeSThaM vRddhaM puraskRtya phalAdInyupadIkriyante / bhujA ivAcarantIti "kartuH kvip" (si0 3 - 4 - 25 ) kippratyayaH, "aprayogIt " ( si0 1- 1 - 37 ) bhujantIti vartamAne "zatrAnazAveSyati tu sasyau" ( si0 5-2-20 ) zatRpratyayaH / atropamAzleSasamAsoktiparyAyoktAni / akhaNDakAvyavAkyenAmrANAM paripakkaphalatvaM darzitamiti paryAyoktam // 37 // darza darza phalitaphaladAna pAkimaM pItalatvaM bibhraddhabhruH sarasamakRzaM vAnazAlATavAnyat / garjadgarjaH phalamatha lalau lIlayA nAzravArtha sAragranthAn kaviriva sudhIH sadguNaM sUktajAtam // 38 // 'atha' anantaraM 'babhruH' kRSNaH 'phalitaphaladAna' phalitavRkSAn "darza darzam ' AbhIkSNyena dRSTvA lIlayA phalaM lalau / kiMrUpam ? Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 86 jainameghadUtam / [dvirta 'pAkima' pAkena nirvRttaM pAkim / kiM kurvat ? pItalatvaM bi sarasaM akRzaM ata eva 'vAnazAlATavAnyat' vAnaM zuSkaM zata apakkaM teSAM samUhAdanyat / punaH kiMrUpaH ? garjan garjo yasya / etena vRkSANAM saralatvasaphalatvAdiguNA darzitAH, yena ga rUDhenApi lIlayA phalAni lAyante / ka iva ? 'sudhIriva 2 sudhIH sAragranthAn darza darza sUktajAtaM subhASitasamUhaM lA kiMviziSTaM sUktajAtam ? anAzravo nirdoSo'rtho yasya sa ta 'sadguNaM' santaH prazasyA guNA mAdhuryAdyA yasmin tam / darzanaM "khNaM cAbhIkSNye" (si0 5-4-48 ) khNam / pAkena ni pAkimam, pAkAdima: imapratyayaH / vAnAnAM zalATUnAM sam "SaSThyAH samUhe" (si0 6 - 2 - 9 ) aNpratyayaH / atra pariva jAtyupamA'nuprAsAH // 38 // tyaktvA nAgaM dRDhitaparamaprema hastena hastaM baddhA bandhorgaja iva gajasyaiSa bambhramyamANaH / vIkSAJcakre sarasasarasIH sasmitaM pANipadmerAmbhIrbhAniva kalarutAn patriNaH khelayantIH // 39 'eSa: ' kRSNaH sasmitaM yathA bhavati sarasasarasIH vIkSAJcatre kiM kurvANaH ? 'nAgaM' gajaM tyaktvA dRDhitaM dRDhIkRtaM paramaM pra prema sneho yathA bhavati 'bandhoH ' zrInemino hastena hastaM baddhA 'bam myamANaH' atyartha bhraman, 'ka iva' ? 'gaja iva' yathA gajo gaja 'hastena hastaM' jhuNDayA zuNDAM baddhA premNA'tyartha bhramati / kiMrUpa sarasasarasIH ? 'pANipadyaiH' pANirUpapadyaiH ' patriNaH' pakSiNaH 'khe yantI : ' krIDayantIH, padmAnyeva pANinastaiH / kiMrUpAn patriNaH utprekSyate - 'AmbhIn arbhAniva' ambhaso'patyAni arbhAn bAlAniva anyA api yoSAH 'pANipadmaH' karakamalairbAlAn khelayanti / 2 rasIH (syaH ) yoSAH, padmAni pANayaH, patriNo bAlA ityarthaH Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM punaH kiMrUpAn ? 'kalarutAn' madhurazabdAn / pANipamairiti tulyArthavAcakadharmalope luptopamA mRgalocanAvat / ambhaso'patyAni AmbhayaH "bhUyaHsaMbhUyo'mbho'mitaujasaH sluk ca" (si0 6-136) ipratyayaH salopaH, "vRddhiH svareSvAdeNiti taddhite" (si0 7-4-1) vRddhiH, "avarNevarNasya" (si07-4-68) alopaH, Ambhiriti niSpannaM, tataH puMliGge zasi AmbhIniti / atropamAjAtyutprekSArUpakAnuprAsAH // 39 // tatrAnyatrottarasarisaridvApitoyeSu caiSa krIDAM kartu rativazavazAvRndavartI sugAtraH / mRgan padbhyAM nalinanikaraM nIrapUraM kareNo dasan pazyannadhimadamupAkrasta hastIva shstH||40|| 'eSaH kRSNaH 'tatra' tAsu sarasISu 'caM anyat anyatra, uttarasarisaridvApitoyeSu krIDAM kartumupAkrasta, uttarANi pradhAnAni sariH nirjharaH sarit nadI vApI (ca) teSAM toyeSu / ka iva ? hastIva yathA hastI saronirjharAdijaleSu krIDAM kartumupakramate / kiMrUpa eSaH ? 'rativazavazAvRndavartI rativazA rAgavazA yA vazAH striyaH tAsAM vRnde vartata ityevaMzIlaH, pakSe rativazA vazA hastinyaH tAsAm / punaH kiMviziSTaH ? 'sugAtraH' sundarazarIraH, hastipakSe gAtraM pazcimabhAgaH / punaH kathaMbhUtaH ? 'panyAM' pAdAbhyAM nalinanikaraM mRdgan , samam / nIrapUraM 'karaNa' ( hastena pakSe) zuNDayA 'udasyan' ullAlayan / adhimadaM yathAbhavati pazyan , samAnam / ( punaH kathambhUtaH ? zastaH, samam / ) vApitoyeSviti "vedUto'navyayayavRdIcDIyuvaH pade" (si0 2-4-98) havaH, upAsteti "propAdArambhe" ( si0 3-3-51) Atmanepadam / atra parikaropamAzleSAH // 40 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 jainameghadUtam / nADI kApi kacana ghaTikA yAmamekaM kacicca dvitrAn kApi kacidapi dinaM pakSiNaM garbhakaM ca / sthAyaM sthAyaM salilanilaye tIvratApopazAntyai zarirmagro'pi hi ratirase dIrghikAyAM mamaja // 41 'hi' nizcitaM 'zauriH' kRSNo 'ratirase' rAgarase mano'pi pikAyAM mamaja / kiM kRtvA ? 'salilanilaye' jalasthAne cha 'nADI' ghaTikAm, kacana ghaTikAH bahuvacanAdbahvIH, 'ca' ana kacit 'ekaM yAma' praharam , kApi dvitrAn praharAn , kacidapi / pakSiNaM' dvAbhyAM rajanIbhyAM veSTitamahaH pakSI taM pakSiNam , pArzva rAtrirantarAle dinam, kApi 'garbhaka rajanIyugam , arvAcInA pa cInA ca rAtrirekatra madhye dinamanyatra, 'sthAyaM sthAyaM' A kSNyena sthitvA sthitvA / kimartham ? 'tIvratApopazAntyai' tIvratA pazamanArtham / sthAyaM sthAyamiti sthAnaM pUrva "khNaM cAbhIkSa (si0 5-4-48) ruNam / atra ratirase mano'pi dIrghikA mamajjeti virodhaH, yo'nyatra mano bhavati so'nyatra kathaM majati tApAdhikyapratipAdanaM vAcyam / atrodAttavirodhAnuprAsAH // 41 tasyAM zroNidvayasapayasi serapaGkeruhAyAM ratnazreNIkhacitanicitasvarNasopAnakAyAm / harSAt khelan saha sahacarIratnavAreNa tArA cakreNevAzramaduDupatimarumanveSa nemim // 42 // 'eSaH' kRSNo nemi anu abhramat / kiM kurvan ? 'tasyAM dI kAyAM 'sahacarIratnavAreNa' antaHpuraratnasamUhena saha harSAt 'khela krIDan / kiMviziSTAyAM tasyAm ? 'zroNidvayasapayasi' zroNeH kaTa vaTasyordhva payo yatra sA tasyAm / (punaH kathaMbhUtAyAm ?) ratna NImiH khacitAni baddhAni nicitAni dRDhAni svrnnsopaankaa| yasyAM sA tasyAm / ka iva ? 'uDupatiriva' candra iva, yathoDA Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM tistArAcakreNa saha merumanu bhramati / zroNerUvaM zroNidvayasaM "vordhva danavayasaT (si0 7-1-142) dvayasaTapratyayaH, abhramadityatra adyatanI hastanI vA, hastanyAM "bhrAsabhlAsa"(si0 3-4-73) iti vikalpena zava , adyatanyAM laditvAd aG / atrodAttopamAnuprAsAH // 42 // patyAkUtaM yadupatigRhAH saMvidAnA madAnA mAyaM bIjaM nivasitasitazlakSNapattorNavayoH / dRkkoNena tribhuvanamapi kSobhayantyaH parIyuH / karmApekSAH paramapuruSaM mohasenAH prabhuM tam // 43 // 'yadupatigRhAH' kRSNAntaHpuryaH taM prabhuM 'parIyuH parivRtavatyaH / kiMrUpA yadupatigRhAH? 'patyAkUtaM patyabhiprAya 'saMvidAnAH'jAnanyaH, punaH kiMrUpAH ? madAnAmAcaM 'bIja' kAraNam , punaH kathaMbhUtAH ? 'nivasitasitaznakSNapattorNavarNAH' nivasitAni parihitAni sitAni zvetAni zlakSNAni mRdUni pattorNAni dhautavastrANi tairvAH , ( punaH kiMbhUtAH? ) 'dRkkoNena' nayanaprAntabhAgena tribhuvanamapi kSobhayantyaH, karma vilAsakarma apekSanta iti karmApekSAH, punaH kiMbhUtAH ? mohasya senA iva mohasenAH / kiMrUpaM tam ? paramapuruSam , pakSe yathA mohasenAH paramapuruSaM AtmAnaM pariyanti, kiMrUpA mohasenAH ? karma jJAnAvaraNAdi tadapekSanta iti karmApekSAH / saMvidAnA iti 'vidak jJAne" saMpUrvaH saMvadantItyevaMzIlAH "vayaHzaktizIle" (si05-2-24) iti zAnapratyayaH / atrAnuprAsarUpakazleSAtizayoktayaH // 43 // tAsAM lIlollalanajanitA gundalanti sa toya dhvAnA vIcipracalanalinInAyikAH sAdhvanRtyan / zrotrApeyaM madhukarakulairgIyate sAtiraktaM, tasyetyAsIdiva navarasA zuddhasaGgItarItiH // 14 // utprekSyate-'tasya' bhagavataH 'iti navarasA zuddhasaGgItayetiH Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [dvitI jainameghadUtam / AsIdiva' navo raso adbhutAdiryasyAH zuddhA nirdoSA saGgIra nATyasya riitiH| itIti kim ? 'tAsAM' antaHpurINAM 'lIlollalana nitAH' lIlAkhelananiSpAditAH 'toyadhvAnAH' toyazabdAH 'guna lanti sma' mardalasya dhvanirgundalaH kathyate tato mardaladhoGkArAya sma, 'vIcipracalanalinInAyikAH' vIcibhiH kallolaiH pracara capalA nalinyaH kamalinya eva nAyikA nartakyaH sAdhu ya bhavati anRtyan , 'madhukarakulaiH' bhRGgapaTalaiH zrotrApeyaM 'atira atimadhuraM gIyate sma zrotraiH zravaNaiH ApIyata iti lakSaNayA'ta zrUyata iti / anyatrApi nATye mardaladhokArA bhavanti, nartakyo tyanti, gAyanA gaaynti| atra ruupkotprekssodaattaatishyoktyH||4 pUraM pUraM surabhisalilaiH svarNazRGgANi raGgAt sAraGgAkSyaH sitakRtamamuM sarvato'pyabhyaSizcan / dhArA dhArAdhara! saralagAstAzca vArAmapArA: sArAdo'GgaprasRmarazarAsArasArA virejuH // 45 // 'sAraGgAkSyaH' striyaH raGgAt 'amuM' bhagavantaM sarvato'pi 'a. SiJcan' abhississicuH| kiM kRtvA ? svarNazRGgANi surabhisalilaiH / pUraM' (AbhIkSNyena) pUrayitvA, kiMrUpaM amum ? smitaM hAsyaM karotI smitakRt taM mmitakRtam / 'he dhArAdhara!' he megha ! 'ca' anyat / 'vArAM' jalAnAM apArA dhArAH 'smArAdo'GgaprasRmarazarAsArasAra smarasaMbandhinaH amuSya aGgaM prati prasRmarAH prasaraNazIlAH 3 bANAsteSAM AsAro vegavadvRSTistadvat sArAH zobhanAH 'vire zuzubhuH, vAridhArA eva bhagavadaGge prasRmarAH smarabANadhora (nnyH)| kiMrUpA dhArAH ? saralaM gacchantIti saralagAH " cit" (si0 5-1-171) DapratyayaH, svAmino'Gge saralata patanyaH santItyarthaH / atra jAtyudAttanidarzanAnuprAsAH // 45 / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM niyonidraM puruparimalaM rAjatejovirAji spaSTazrIkaM vadanakamalaM deva! te sevte'dH| sthAnabhraSTaM jitamiti vadantyeva karNAvataMsI cakre kAciddazazatadalaM lIlayolUya tasya // 46 // kAcit 'dazazatadalaM' sahasradalaM lIlayA 'ullUya' uJcitya tasya 'karNAvataMsIcakre' karNAbharaNaM vidadhe / kiM kurvatI ? iti vadanyeva, itIti kim ? he deva! 'adaH' kamalaM 'te' tava vadanakamalaM sevte| kutaH sevate ? vizeSaNadvAreNa hetumAha-jitam / tajaye hetUnAha-kiMrUpaM vadanakamalam ? 'nityonnidra' nityavikasvaraM, kamalaM tu divA vikasvaraM rAtrau saMkucati, punaH kiMrUpam ? puruH prabhUtaH parimalo yasya tat, kamalasya tu parimalaH parimita eva, punaH kiMrUpam ? 'rAjatejovirAji' rAjJastejo rAjatejastena virAjate ityevaMzIlam , kamalaM tu rAjatejovirAji na syAt , rAjA candrastasya tejasA na virAjate, punaH kiMrUpam ? spaSTA prakaTA zrIryasya tat, kamale hi zrI rUDhyaiva, kiMviziSTaM kamalam ? sthAnAddaSTam , yataH sthAnabhraSTaM yena jitaM syAttattasya sevAM kurute, svAmino vadanazobhAdhikyaM pratipAditam / atra parikarahetuvyatirekAH // 46 // spardhadhve re ! nayananaline nirmale devarasya sitvetyevaM zitataratiraskAkSakANDAn kirantI / kandotkhAtAn dhavalakamalAn kAmapAzaprakAzAn nAzAzAsyAnurasi sarasA'hArayat svaamino'nyaa||47|| anyA sarasA dhavalakamalAn svAminaH 'urasi' hRdaye 'ahArayat' hAramakarot / kiM kRtvA ? ityevaM smitvA / evamiti kim ? re kamalAH ! yUyaM devarasya nirmale 'nayananaline spardhadhve' nayanakamalAbhyAM saha spardhA kurutha / kiM kurvatI ? 'zitataratiraHkAkSakANDAn kirantI' tIkSNataratiryakaTAkSabANAn vikSipantI / kiMrUpAn dhavalakamalAn ? kandAt utkhAtAn utpATitAn kandotkhA. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 jainameghadUtam / [ tAn , punaH kiMrUpAn ? 'kAmapAzaprakAzAn' kAbhapAzavat zAn prakaTAn , prakaTaH kAmapAzo yAdRzaH syAttAdRzAna, kiMrUpAn ? 'nAzAzAsyAn' nAzayA nAsikayA AzAsthAna 3 laSyAn / atra kamalAni hArIkRtAni teSAmapi kAmapAzAro kamalazabdaH punapuMsakaliGge / hAramakarot"NijbahulaM0"(si0342) NicapratyayaH / atra pratyanIkajAtirUpakAnuprAsAH // 47 krIDAM hemadyutiharivadhUvandito bAndhavasya prItyai tanvan pratikRtazatairapsu hrekhetuH| zyAmaH svAmI cikuravigaladvAridhArazvakAze vidyunmAlAparigatavapurvalgu varSaniva tvam // 48 / zyAmaH svAmI cikuravigaladvAridhAraH san cakAze, cikure kezebhyo vigalantI vAridhArA yasyAsau / kiM kurvan ? ' jaleSu 'vAndhavasya' zrIkRSNasya prItyai pratikRtazataiH krIDAM taka kRtAt prati yat kriyate tat pratikRtamucyate, annaHpuryo jala TAmiH svAminaM siJcanti, svAmyapi zrIkRSNasya pramodAya vAridha mistAH sinycti| kiMrUpo bhagavAn ? ( 'hakahetuH pramodasya advitIyo hetuH, punaH kiMbhUtaH) hemadyutiharivadhUbanditaH' hera dhutiryAsAMtA hemadyutayaH,hemadyutayazca tA harivadhvazca hemadyutihariva tAbhirbanditaH bandIkRtaH, yathA ko'pi bandIkRto na mucyate tA api veSTayitvA sthitA bhagavato gantuM na dadati / ka iva ? vA yathA he megha ? tvaM 'valgu' manojJaM varSan kAzase diipyse| kiM (tvam ) ? vidyunmAlA saudAminIpatistayA parigataM veSTitaM vapu saH, harivadhvo vidyunmAlA, galajaladhArA ca vRSTiH, svAmI meghaH / cakAze ityatra 'kAzRG dIptau" itidhAtoH prokssaae| yAntasya rUpam / atra jAtinidarzanAnuprAsAH // 48 // azrAnto'pi zramamiva vahana vyaktamuktAyitAmbho bindU raktotpaladalalavAmuktaraktAGkarADhaH / Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 93 zrImAnemirjalapatikaphatpuNDarIkAkANDo vArAMrAzeriva surakarI puSkariNyA niraiyaH // 49 // zrImAnnemiH 'puSkariNyAH' dIrghikAyAH niraiyaH' niragacchat / ka iva ? 'surakarI iva' yathA surakarI airAvaNo 'vArAMrAzeH samudrAta niriyarti (sm)| kiMrUpo bhagavAn ? 'azrAnto'pi' anirviSNo'pi zramaM vahanniva, yadyapi bhagavAnanantavIryatvAt krIDayA khedaM nApnoti tathApImA apAramArthikya ityanAdareNa zramamiva vahan / punaH kiMrUpaH ? 'vyaktamuktAyitAmbhobinduH' vyaktaM spaSTaM muktAvadAcaritA ambhobindavo yasya sa vyaktamuktAyitAmbhobinduH, yathA airAvaNasya samudre krIDitvA nirgatasya muktAH zarIre laganti, svAminastu muktAsadRzA ambhobindavaH, evaM sarvatrairAvaNadharmo jJeyaH / punaH kathaMbhUtaH ? raktotpaladalAnAM lavaiH patrazakalairAmuktA baddhA raktAkAnAM pravAlAnAM rADhA zobhA yasya saH, samudrAntaH pravAlAni atra ca raktotpaladalazakalAni / punaH kiMrUpaH ? jalapatikaphaH phenastadvadAcarantaH puNDarIkaprakANDA dhavalakamalamUlAni yasya saH, airAvaNasya zarIre pheno lagati, prabhoH phenatulyAH puNDarIkaprakANDAH / niraiyarityatra "Rk gatau" + nipUrvaH, hyastanI-diva, "havaH ziti" (si0 4-1-12) dviH, "Rto't" (si04-138) a, "pRbhRmAhAmamiH" (si0 4-1-58) itvam, "pUrvasyAkhe svare yvoriyuvU" (si04-1-37) iy , "svarAdestAsu" (si0 4-4-31) vRddhiH ai, "nAmino guNo'viti" (si04-3-1) ar, "vyaJjanAheH sazca daH" (si0 4-378) divalopaH, "ra: padAnte visargastayoH" (si0 1-3-53) visargaH / atra rUpakanidarzanopamAnuprAsAlaGkArAH // 49 // ityAcArya-zrIzIlaratnasUriviracitAyAM zrIjainameghadUta mahAkAvyaTIkAyAM dvitIyaH sargaH // 2 // Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 jainameghadUtam / atha tRtIyaH srgH| pUrvasmin sarge bhagavAna jalakrIDAM kRtvA nirgata i vasarocitAM ceSTAmAhatasyottaMsIkRtazatadale toyabindUna vamantI babhrAsAte virutaniratAlolarolambacumbye / hA! trailokyaprabhunayanayoH spardhanAdenasAM nau vRtte pAtraM prarudita itIvAnutapte sazabdam // 1 / 'tasya' bhagavataH 'uttaMsIkRtazatadale' karNAbharaNIkRtazatapatre sAte' rejaate| kiM kurvatI ? 'toyabindUn vamantI' udaka sravantI, punaH kiMrUpe ? viruteSu zabdeSu niratA AsaktA a caJcalA rolambA bhramarAH taizcyumvye carvaNIye / utprekSyate. 'anutapte' pazcAttApatApite satI sazabdaM 'prarudita iva' prakRSTaM iva / itIti kim ? 'nau' AvAM 'hA' dhik, kiMrUpe nau ? kyaprabhunayanayoH' zrIneminayanayoH spardhanAt 'enasAM' pApAnAM bhAjanaM 'vRtte' jAte, toyabindusravaNaM rodanaM bhramarAravazca 2 pazcAttApatayotprekSAJcake / nau ityatra hAyoge "gauNAt samaya pAhAdhigantarAntareNAtiyenatenairdvitIyA" (si0 2-2-33 dvitiiyaa| prarudita ityatra "rutpaJcakAcchidayaH" (si04-4itIT / atrotprekSAnumAnAnuprAsAH // 1 // dAnathyotI dvipa iva jharanirjharo vAJjanAdriH piNDIbhUtaM viyadiva manAka zAradaM varSadabdam / ninye sarvApadhananipatanmeghapuSpoJjanAbhaH _ zrImAnemiH saparivRDhatAM phullakaGkellimUlam // 2 // zrImAnnemiH phulo vikasitaH kaGkeliH azokastasya mUlaM saparida sanAthatAM ninye, etAvatA kaGkellimUle prabhustasthAvityarthaH / kiM bhagavAn ? 'sarvApaghananipatanmeghapuSpaH' sarve'paghanA aGgAvayava Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 95 bhyo nipatat kSarat meghapuSpaM jalaM yasya, punaH kiMrUpo bhagavAn ? 'aJjanAbhaH' aJjanavarNaH / galajjalabindUn varNa cAzritya tadanurUpA utprekSA Aha, utprekSyate-dAnazyotI' dAnaM madajalaM nyotatIti kSaratIti IdRzo 'dvipaH' gaja iva, utprekSyate-'jharanirjharaH' nirjharasrAvI aJjanAdriA iva, vA ivArthe, athavA utprekSyate-piNDIbhUtaM 'zAradaM zaratsaMbandhi 'viyat' AkAzamiva / kiMviziSTaM viyat ? 'manAk' alpaM 'varSadabdaM varSana abdo megho yasmin tat / atra mAlArUpotprekSAparyAyoktAnuprAsAH // 2 // goptuM zakte api guNavatI naiva saGgAjaDAnAM __ guhyaM bhartustadalamanayoH sevayetyeSa tUrNam / thyotatpAthaHpRSatamiSataH sAzruNI vAtisakte __ apyatyAkSIt parihitacare vAsasI zvAsahArye // 3 // 'epaH' bhagavAn iti parihitacare' pUrva parihite 'vAsasI' vastre 'tUrNa' zIghra 'atyAkSIt' tyaktavAn / itIti kim ? ime guNavatI api jalAnAM saGgAd bhartuguhyaM goptuM na zakte, guNAstantavaH, 'guhyaM' AcchAdyamaGgam , 'tat' tasmAtkAraNAt anayoH sevayA 'alaM' pUryatAm / atrAnyoktimAha-anyo'pi yo guNavAnapi jaDAnAM' mUrkhANAM saGgAt 'bharturguhyaM rahasyaM 'goptuM' rakSituM zakto na bhavati sa svAminaH sevakastyAjyo bhavati / kiMrUpe vAsasI ? utprekSyate'yotatpAthaHpRSatamiSataH sAzruNI' 'vA' ivArthe zyotantaH kSarantaH pAthaso jalasya pRSatA bindavastepAM miSataH kapaTAt sAzruNI azrusahite iva, punaH kiMrUpe ? 'atyA(ti)sakte api' atyarthamAsakte lagne api / anyo'pi yaH sevako'tyAsakto'tibhakto yadA kenaciddoSeNa tyajyate tadA sa sAzrurbhavati / punaH kiMrUpe ? atilaghutvAt 'zvAsahAyeM' zvAsena hrnniiye| sAzruNI veti vA ivArtha, ivazabdaprayoge'pi maNI iva maNIvetyAdivat paramatena sandhirbhavati, Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / manaHpariNAmastadanvAyinI tadanugAminI sthitiH kAlA tasyA viracanaM yAsAM tAH, karmaNAM hi sthitimanaH kathyate, yathA yathA kliSTaH pariNAmaH tathA tathA karmaNAM aai "ThiiaNubhAgaM kasAyao kuNaI" iti vacanAt / yathA jJAnA triMzatsAgarakoTAkoTimAnA sthitiH, evaM zeSANAmapi kiMrUpAH? 'vyaktasadveSarAgAH' vyaktaH spaSTaH san pradhA zRGgArarUpe rAgo yAsAM tAH, 'bhogAmuktAH' bhogairamuktAH, pakSe vyaktaH prakaTaH sadveSo dveSasahito yo rAgastasyAH vistArastena AmuktA baddhAH, rAgadveSavistAreNa karmabandha iti kiMrUpAH ? 'vividharucayaH' vividhA bahuprakArA ruciH ica ntirvA yAsAM tAH, prakRtipakSe vividhA ruciH icchA bhogara hAdikA yAbhyastAH, karmaprakRtipreraNayaivA''tmano vividhavA bhavAt / saGgato yukta AtmanaH pradezo'vasthAnarUpo yAsAM tA yukta sthAne sthitA ityarthaH, prakRtipakSe saGgatA militA AtmanaH yAsAM tAH, AtmanaH pradezairhi karmaskandhapradezA vaDhyayaHpira yena saGgatAH zliSTA vartante iti / atropamAnazleSAnuprAsAH / AcakhyAvityatha savinayaM bhISmajA rAjadanta jyotsnAvyAjAnmalayajarasaiH khAminaM siJcatI tama vizvevAsAn sahasi bhagavannuzyase tadvizaGka __strI gaGgevAdhivasati ziro mAnitA'pIzvarasya // 7 'atha' anantaraM 'bhISmajA' rukmiNI savinayaM yathA iti 'Acakhyau' jagAda / kiM kurvatI? rAjadantajyotsnAvya 'malayajarasaiH' candanarasaiH taM svAminaM siJcatI, rAjadantA ra dantAsteSAM kiraNAnyeva bahulatvAt jyotleva jyotsnA tasyA vya kapaTAt / itIti kim ? he bhagavan ! cet yadi tvaM 'vizvA pRthvI iva asmAn 'sahasi' kSamase, yathA pRthivI sarvasahA tvamapi asmAkamuJcanIcavacanairyadi na kupyasi 'tat tasmAt 'vi Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH1] zrImanmerutuGgasUriviracitaM niHzavaM 'uzyase tvaM jalpyase, strI mAnitA satI gaGgeva Izvara sthApi ziro'dhivasati, yathA gaGgA IzvareNa mAnitA satI ziroDadhitaSThau / atra dantAnAM rAjA rAjadantaH "rAjadantAdiSu" (si. 3-1-149) anena rAjazabdasya prAmipAtaH / sahasIti "paha marSaNe" SaD, "dhAtvAdeH SaH so-" (si0 2-3-98) saha / "yujAdene vA" (si0 3-4-18) iti vikalpena NijabhAvaH / uzyase iti "vazak kAntau" vara te kyaH, "vazerayaDi" (si041-83) vakArasya vRt u / adhivasatIti yoge zira ityatra "upAnvadhyAvasaH" (si. 2-2-21) anena AdhArasya karmatvam / atrAtizayokti-apahuti-upamAnArthAntaranyAsAH // 7 // punarapi rukmiNI vAkyamAharUpaM kAmastava nizamayan vIDito'bhUdanago lAvaNyaM cAvima RbhuvibhulocnaanaaN sahasram / tAruNyazrILaziSadatha te puSpadantau zarada netAraNyaprasavasamatAM tvaM vinA strIramUni // 8 // he devara! kAmastava rUpaM 'nizamayan' vilokayan san 'brIDitaH' lajjito'naGgo'bhUt , agre kAma eva rUpavAniti prasiddhirabhUta , yadA ca bhagavato rUpaM lokottaramAtmAdhikaM dRSTaM tadA tena lajitenAGgameva tyaktaM tadAprabhRtyanaGgo'bhUt / 'RbhuvibhuH' indraH tava lAvaNyaM nizamayan locanAnAM sahasraM 'abibhaH' adharat , indrastu lAvaNyaM vilokayan dvAbhyAM locanAbhyAM draSTumakSamatvAlocanasahasraM babhAra / 'artha' anantaraM tAruNyazrIH te rUpalAvaNye 'vyaziSat vizinaSTi sma, kiMvat ? 'zaradvat yathA zarat 'puSpadantau' candrasUyau~ vizinaSTi / tvaM 'amani' rUpalAvaNyatAruNyazriyaH strIvinA 'araNyaprasavasamatA' araNyapuSpatulyatAM 'netA' prApayitA, yathA'raNyapuSpANi kasyApi kArye nA''yAnti evaM tavApi rUpalAvaNya. tAruNyAni pANigrahaNaM vinA strIbhogAbhAvAt vyarthAni bhvissynti| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [dvatIyaH nizamayan atra Nig svArthe yathA pAlayatIti, tataH "zamo'darzane" (si04-2-28) itisUtreNa darzanArthe ikho na syAt, tena mizAmayan syAt, paraM kecittu darzane'pIcchanti / avibhaH "TuDu,gak poSaNe ca" bhU, hyastanI-diva , "aD dhAtorAdi." (si0 4-4-29), "havaH ziti" (si0 4-1-12) dviH, "Rto't" (si04-1-38) at, "dvitIyaturyayoH prathamatRtIyau (pUrvI)" (si0 4-1-42) bha ba, "pRbhRmAhAmamiH" (si0 4-1-58), "nAmino guNo." (si0 4-3-1) ar, "vyaJjanAheH sazca daH" (si0 4-3-18) dilopaH / vyaziSat "ziSlaMp vizeSaNe" adyatanI-di, "lUdit" (si0 3-4-64) a / puSpaH0 "puSpadantau puSpavantAvekoktyA zazibhAskarauM" (abhidhAnaci0 kA0 2-38) iti / svIrityatra "vinA te tRtIyA ca" (si0 2-2-115) iti dvitIyA / idaM rUpaM ca idaM lAvaNyaM ca iyaM tAruNyazrIzca amUni "samAnAmarthenaikaH zeSaH" (si0 3-1-118) ekazeSaH, "strIpuMnapuMsakAnAM sahavacane syAtparaM liGgam" (liGgAnuzAsane) iti napuMsakaliGgam / atrodAttadRSTAntakAvyaliGgAlaGkArAH // 8 // atha jAmbavatyAhanAmeyopakramamiha yathA zrAyaso'dhvA tathaivo dvAhasyApi sarasi tadupajJaM na kiM devareti / tattAM daivI mRtimapamRjana ko'pi nUno'si sAryo hArIbhUtadvijamaNidhUNirjAmbavatyapyagAsIt // 9 // jAmbavatyapi 'iti agAsIt evamavAdIt / kiMbhUtA jAmbavatI ? 'hArIbhUtadvijamaNighRNiH' hArarUpatayA bhUtA dvijamaNInAM dantamaNInAM ghRNayaH (kAntayaH) yasyAH sA / itIti kim ? 'iha yayA zrAyaso'dhvA nAmeyopakrama' iha jagati yathA yena prakAreNa prAyaso mokSasaMbandhI adhvA mArgoM nAmeyasya zrIAdidevasya upakrama Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarga: 11 zrImanmerutuGgasUriviracitaM 01 AdyaM kRtyam, zrIAdidevena prathamaM darzita ityarthaH tathaiva udvAhasyApi adhvA ' tadupajJaM' tasyaiva zrIAdidevasya upajJaM AdyajJAnam, yataH - " upajJA jJAnamAdyaM syAt " ( abhidhAnaci 0 kA 0 6-9) iti, tataH klIbatve "klIbe" ( si0 2-4 - 97 ) hasva:, vivAhasyApi mArgaH prathamaM tenaiva darzitaH, he devara ! iti kiM na smarasi ? 'tat' tasmAtkAraNAt tvaM tAM 'daivIM' devasaMbandhinIM 'sRtiM' mArga 'apasRjana' lumpan ko'pi 'nUtnaH ' navInaH 'sArvaH' sarvajJo'si / upakramaM upajJaM ityatra "AdAvupakramopajJe" (liGgA0 napuM0 11 ) iti napuMsakaliGgam / zreyo mokSaH zreyaso'yaM zrAyasaH "tasyedam" ( si0 6-3 - 160 ) aNpratyayaH, "devikAziMzapAdIrghasatrazreyasastatprAptAvAH" (si0 7 - 4 - 3 ) ekArasya AkAraH / devasyeyaM daivI aN GI / ahAro hAro bhUtAH hArIbhUtAH abhUtatadbhAve cviH, "IzvAvavarNasyAnavyayasya " ( si0 4-3 - 111 ) I / "kai gai re zabde" gai, "At sandhyakSarasya" (si0 4 - 2 - 1 ) gA, adyatanI - di, "sijadyatanyAm" ( si0 3-4-53) sic "saH sijasterdisyoH" ( si0 4 - 3 - 65 ) IAgamaH, " yamiraminamyAtaH so'ntazca" ( si0 4-4-86 ) iT so'ntaH, "iTa Iti" ( si0 4-3 - 71 ) siclopaH / atastvaM pUrva pANigrahaNaM kRtvA pazcAtaM mahIthAH, iti zrI RSabhapraNItau dvAvapi mAgau samAcIrNau staH / atra kAvyaliGgadRSTAntanidarzanAlaGkArAH // 9 // atha lakSmaNA''ha - gAmAnaiSIdvadanasadanaM lakSmaNA lakSmaNAste lakSmIryeSAM ghanavanamivAnyopayogakakRtyA | tvadrUpa zrIrjaladhijalavanopajIvyA paraivet talloke kairvisa iti no tarkyase tadvadeva // 10 // lakSmaNA vadanasadanaM 'gAmAnaiSIt' gAM vANIM, etAvatA uvAcestvarthaH, anyA'pi gauH sadanaM gRhamAnIyate / lakSmaNAvAcyamAha Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [tRtIyaH 'lakSmaNAH' lakSmIvantaste yeSAM lakSmIH 'ghanavanamiva' meghajalamiva anyopayogaikakRtyA' anyopayoga eva paropakAra eva ekaM kRtyaM yasyAH sA, yeSAM lakSmIH paropakAre sameti te lakSmIvantaH, yathA meghajalaM paropakAre eti / 'cet' yadi tvadrUpazrIH parairna upajIvyA, kiMvat ? 'jaladhijalavat' yathA jaladhijalaM parairnopajIvyate, 'tat' tasmAtkAraNAt tvaM loke kaiH puruSaiH 'tadvadeva' samudravadeva virasa iti 'no taya'se ? no vicAryase ?, virasaH zRGgArarasarahitatvAzrIrasaH, api tu sarvairapi vicAryase, yathA samudraH sarvairapi virasa iti kathyate viruddho raso yasyeti virasaH kSAra ityarthaH, tathA tvamapi virasaH kathyase / lakSmIvidyate yeSAM te lakSmaNAH "lakSmyA anaH" (si07-2-32) anapratyayaH, "avaNevarNasya" (si0 7-4-68) IlopaH, "raSavarNAnno NaH0" (si0 2-3-63) iti nasya NatvaM / ghanavanamiva jaladhijalavadityatra yadyapi liGgabheda upamAdoSaH tathApyayaM kApi kvApi prayujyate, yathA vAgbhaTAlaGkAre-"himamiva kIrtirdhavalA" (4-59) iti / atra pryaayokttulyyogitopmaanaanupraasaaH| atra tava rUpalakSmIH rUyAdyupabhoge sati sarasA syAditi vizeSa prastute sati sAmAnyarUpAyA lakSmyA uktiriti tulyayogitA, "kArye nimitte sAmAnye, vizeSa prastute sati / tadanyasya vacastulye, tulyasyeti ca paJcadhA // 1 // " // 10 // atha susImA prAhauttasthe'tho sapadi gadituM vAgmisImA susImA dhIman ! pazyAkala iva gRhI na praNAyyaH prnnaayyH| tatvaM tanvananu gurugirA khadvitIyAM dvitIyAM prApssassayA vidhuriva kalAH sarvapakSe vlksse||11|| .. 'atho' anantaraM susImA 'sapadi' tatkAlaM 'gadituM' varcha uttakhe' udyuktA babhUvetyarthaH / kiMbhUtA musImA? 'vAgmisImA' Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH 1] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 103 vAgminAM vAcoyuktInAM sImA maryAdA, atyarthaM vAgminItyarthaH / he dhIman ! 'pazya' vilokaya 'gRhI' gRhasthaH ' praNAyyaH' niSkAmaH san 'akala iva' niSkala iva 'na praNAyya:' na asammataH ? api tu asammata eva / 'tat' tasmAtkAraNAt 'nanu' nizcitaM tvaM 'gurugirA' jJAtivRddhavacanena svasya Atmano dvitIyAM 'dvitIyAM' patnIM tanvan san agryAH kalAH saubhAgyAdikAH prApsyasi / ka iva ? 'vidhuriva' yathA vidhu: 'valakSe' ujjvale sarvapakSe svadvitIyAM dvitIyAM tithiM tanvan agryAH kalAH prApnoti / uttasthe ityatra "udo'nUrzve he" (si0 3-3-62 ) Atmanepadam / praNIyate iti praNAyyaH "praNAyyo niSkrAmAsammate" ( si05 - 1 - 23 ) iti ghyaNpratyaye nipAtaH / atra rUpakatulyayogitopamAnAnuprAsAH // 11 // atha gaurI prAha nAryA AryApara paramiti tvaM dviSan ko'si niSNo jiSNormAnyA pratanabhagavacchAntimukhyArhato yA / saMpazyasva kSaNamapi mahAtratyapIzo na muzced gaurI gaurI giramiti jagau premakopAdagaurI // 12 // gaurI iti giraM jagau / itIti kim ? ' he AryApara !' Aryebhyo mugdhebhyo'para vakra tvaM 'nAryAH' striyaH 'dviSan' dveSaM kurvan kaH 'niSNaH' dakSo'si ? yA nArI ' jiSNoH' nArAyaNasya mAnyA, athavA jiSNoH jayanazIlasya 'pratanabhagavacchAntimukhyAto mAnyA' pratanaH cirantano bhagavAn zrIzAntirmukhyo yasyAsau arhan jinaH tasya, zrIzAntikunthuarajinAnAM catuHSaSTisahasrANi antaHpuryo'bhUvan / 'saMpazyasva' vilokaya mahAtratyapi IzaH kSaNamapi gaurIM na muzcet, yo mahAvratabhRt syAt sa striyAM sa kathaM kuryAt ? izastu mahAtratIti prasiddho'pi ardhAGgavibhaktatvAt pArvatIM kSaNamapi na mubhyati, ato yA nArI jiSNUnAM lokottara zrIzAntinAthamukhya Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 jainameghadUtam / [tRtIyaH jinAnAM mAnyA, laukikasya mahAvratino harasyApi mAnyA pANigrahaNAkaraNena parAGmukhatayA tasyA nAryA dviSan navInaH ko'pi tvaM dakSa iti premophaasH| kiMrUpA gaurI? 'premakopAt' snehakopAt agaurI, etAvatA kopAdhikArAdAraktA, sakopokkyA janastAmravarNaH syAditi / nAryA ityatra "dviSo vA'tRzaH" (si0 2-2-84) SaSThI / saMpazyasveti "samo gamRcchipracchi0" (si0 3-3-84) ityAtmanepadam / atra vakroktiviSamavirodhazleSAnuprAsAH // 12 // atha satyabhAmA''hasatyA satyApitakRtakavAkopamAcaSTa sakhyaH! sAdhyaH sAnAM na jalapRSatAM taptasarvideSaH / ruvA tanna khayamatibalAcAzu vazyaM vidhAya svAntaM saMvidvadimamavaletyAtmadoSo'dha nodyH||13|| 'satyA' satyabhAmA satyApitaH ( satyaH) kRtaH kRtakaH kRtrimo vAkopo vacanakopo yatra evaM yathA bhavati 'AcaSTa Acakhyau, he sakhyaH! 'eSaH' devaraH 'sAmnAM' sAmavAkyAnAM na sAdhyaH, sAmavAkyaiH sAdhayituM vazIvartuM na zakya ityarthaH / kiMvat ? 'taptasarpivat' yathA taptasarpiH 'jalapRSatAM' payobindUnAM na sAdhyam / 'tat tasmAtkAraNAt 'enaM (imaM) neminaM ruddhA 'ca' anyat 'Azu' zIghraM atibalAt vazyaM vidhAya adya abalA iti Atmano doSa AtmadoSaH 'na nodyaH' na spheTanIyaH ? api tu spheTanIya eva / kiMvat ? 'saMvidvat' yathA saMvit jJAnaM 'svAntaM' cittaM ruddhA vazva vidhAya Atmano doSaM nodayati, sarvatrApi strI abalA kathyate, adyainaM balinaM vazyaM kRtvA'yaM doSo bhetsyate, adhaprabhRti mahAkAryasamarthatvAtko'pi AtmanAmabalA iti na kathayiSyati, etAvatA haThenApi eSa vazvaH kArya iti / satyeti "te lugyA" (si. 3-2-108) ityuttarapadabhAmAzabdalopaH / satyaH kriyate sa sa Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH1] zrImanmerutugasUriviracitaM 105 tyApitaH "Nija bahulaM." (si0 3-4-42) Nic , "satyAthevedasyAH" (si0 3-4-44) AkAraH / sAnAmityatra "kRtyasya vA" (si0 2-2-88) iti SaSThI / atra dRSTAntArthAntaranyAsAnuprAsAH // 13 // satyabhAmayoddhataM vAkyamuktaM tataH padmAvatI prazastaM vAkyaM prAhapAvatyA tadanu jagade no mude devaro'sau no kutrAbhUdvada kumudinIvat kalAbhRdvayase! / antardhAtuM pratidhamalinAmbhobhRtA tanna yuktaM pIyUSAbdhi kimuta zirasezAnavaddhartumetam // 14 // 'tadanu' tato'nantaraM padmAvatyA 'jagardai proce-he 'vayasye ! sakhi satyabhAme ! 'bada' brUhi asau devaro 'na'asmAkaM kutra 'mudde harSAya no'bhUt ? api tu sarvatrAbhUt / kiMvat ? 'kumudinIvat yathA kumudinInAM 'kalAbhRt candraH kutra harSAya na bhavet ? api tu sarvatrApi syAt / eSo'pi kalAzcAturyAdikA bibhartIti kalAbhRt / 'tat tasmAtkAraNAd etaM 'pratighamalinAmbhobhRtA' 'antadhAtum' AcchAdayituM na yuktam , pratighaH kopa eva malino'mbhobhRt meghastena, kimuta IzAnavat zirasA etaM dhatu yuktam / kiMviziSTametam ? 'pIyUSasya abdhi' amRtasya samudra, saubhAgyAdiguNairatyarthamAnandahetutvAdamRtasamudravadApyAyakatvAt pIyUSAbdhireva yathA gaurevAyamityAdi, candro'pi pIyUSasya abdhiH amRtabhRtatvAt, ko'rthaH ? yathA candro malinaghanenA''cchAdyate tadyuktam , yat (ca) IzvareNa zirasi dhAryate tadyuktam , tathA eSo'pi bhagavAn sakopavAkyairyattiraskriyate tadyuktaM paraM bhaktyA sakriyate tadyuktaM, mahAnto hi bhaktyA grAhyA na tu zatyA / atropamAnarUpakAtizayokyalakArAH / / 14 // atha gAndhArI prAha Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [tRtIyaH gAndhArI cAvagiti na paraM brahmato brahma janmA dRtvaitAse dhruvamupayatAvapyavAptAsi tacca / astukArAt sukhaya nanu naH pAdayoH patyate te dAsaH saste paTucaTugirA rAjyamapyApyamIza! // 15 // 'ca' anyad gAndhArI iti avak-he devara ! tvaM janmAt 'brahma' brahmacarya dhRtvA 'brahmataH' mokSAt paraM 'na etAse' na gantAsi, 'upayatAvapi' pANigrahaNe'pi 'dhruvaM' nizcitaM 'tat' brahma avAptAsi (prAptAsi ), ko'rthaH ? yadi yAvajjIvamapi brahmacarya dharasi tadApi mokSAdUrdhva na yAsyasi, yadi ca pariNeSyasi tadApi mokSaM yAsyasyeva, arhatAM mokSagaternizcitatvAt / 'nanu' vitarke, astukArAt 'naH' asmAn 'sukhaya' sukhabhAjaH kuru, astu bhavatu adhikArAt pANigrahaNamastu iti vacanakaraNAt / 'te' tava pAdayoH patyate / vayaM 'te' tava dAsyaH smaH / he Iza! 'paTucaTugirA' spaSTacATuvANyA rAjyamapi 'ApyaM' prApyam / astu iti tyAdipratirUpakamavyayam , tataH astu karaNaM astuGkAraH "bhAvAkoMH " (si. 5-3-18) ghapratyayaH, "satyAgadAstoH kAre" (si0 3-2-112) mo'ntaH / sukhaya iti "sukha duHkhaN takriyAyAm" iti dhaatuH| atra kAvyaliGgodAttAnuprAsAH // 15 // anyo'nyasyAM sarasarasanA neturutketurAgA matsyaNDIyuktrikaTuguTikAkalpamityuktavatyaH / premasthemakSititalamilanmaulimANikyamAlA bAlAMzuzrIzaraNacaraNAmbhojayoH peturetAH // 16 // 'etAH' antaHpuryaH 'netuH' svAminaH 'premasthemakSititalamilanmaulimANikyamAlAbAlAMzuzrIzaraNacaraNAmbhojayoH petuH prema snehaH tasya sthemnA sthairyeNa kSititale pRthvItale milan mauliH mastakaM tatra yA mANikAmAlA tasyA yA bAlAMzuzrIH bAlakiraNalakSmIH tasyAH zaraNe sthAne ye caraNAmbhoje caraNakamale tayoH petuH| kiM Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM kurvatyaH ? 'anyo'nyasyAM parasparaM 'iti' amunA prakAreNa 'matsyaNDIyuktrikaTuguTikAkalpamuktavatyaH' matsyaNDI khaNDaM tena (tayA) yuk tanmizrA yA trikaTuguTikA tatkalpaM tatsamAnaM bhASitavatyaH, ko'rthaH ? yathA khaNDamizrAstrikaTuguTikAH kiJcittiktAH kizcit madhurAzca bhavantyevaM kAciduddhataM kAcinmadhuraM ca babhASe / kiMrUpAH ? 'sarasarasanAH' sarasajihvAH, punaH kiMviziSTAH ? utketuH utpatAka etAvatA'tyutkRSTaH rAgo yAsAM tAH, etAvatA sarvA api paTTadevyaH khAM vA yuktimuktvA yugapatprabhoH pAdayoH peturityarthaH / anyo'nyasyAmityatra "parasparAnyo'nyetaretarasyAM syAdervA puMsi" (si. 3-2-1) ityanena anyo'nyasya zabdasyAgre vibhakterAm , ISadaparisamAptA trikaTuguTikA trikaTuguTikAkalpam , "atamabAderIpadasamApte kalpap dezyap dezIyara" (si0 7-3-11) iti kalpappratyayaH / atrAtizayoktyupamodAttAnuprAsAH // 16 // sarvAnanyAnapi nanu sukhAkurvataH prItitantu syUtavAntAH praNayavinayAdhAnadainyaM prapannAH / duHkhAkartuM tava samucitA na prajAvatya etA rAjIvinyo dinakRta ivAvocadityacyuto'pi // 17 // 'acyuto'pi' nArAyaNo'pi iti avocat , itIti kim ? he bandho! tava etAH 'prajAvatyaH' bhrAtRjAyAH 'duHkhAkartu' duHkhayituM na samucitAH / kasyeva ? 'dinakRta ( iva)' sUryasyeva, yathA dinakRtaH 'rAjIvinyaH' kamalinyo duHkhAkartuM na samucitAH / kiMrUpA etAH ? 'prItitantusyUtasvAntAH' prItireva tantustena syUtaM khAntaM mano yAsAM tAH, etAvatA'tyantasnehalAH, punaH kiMrUpAH? 'praNayavinayAdhAnadainyaM prapannAH' praNayaH prema vinayazca tayorAdhAnena nyasanena dainyaM dInatvaM prapannAH / kiM kurvatastava ? sarvAnanyAnapi 'sukhAkurvataH sukhayataH, etAvatA tvamanyAn sarvAnapi sukhayasi tata etA bhrAtRjAyA duHkhayituM kathaM yuktAH / / sukhAkurvata ityatra Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 jainameghadUtam / [tI "priyasukhAdAnukUlye" (si0 7-2-140) DApratyayaH / duHkha kartumityatra "duHkhAlAtikUlye" (si07-2-141) DApratyayaH atropamAnakAvyaliGgAnuprAsAH // 17 // bAhau dhRtvA priyamadhumukhA apyabhASanta bandho ! santaH prAyaH parahitakRte nAdriyante svamartham / praSThasteSAmapi bata! kuto'tadvilopepi datse nanvagbhUya khajanamanasAmevamAbhIlakIlAH // 18 // 'priyamadhumukhA api' baladevamukhyA api arthAttaM bhagavantaM bAhai dhRtvA'bhASanta, loke hi saMbandhI sadAkSiNyaH smitapUrvakAgraheNa bAhau dhRtvA asammatamapi vastu aGgIkAryata iti / he bandho ! santaH prAyaH 'parahitakRte' anyahitArtha 'svamartha svakArya nAdriyante AtmArtha muktvA parahitaM kurvanti, bata iti khede, tvaM teSAM satAM 'praSTo'pi' mukhyo'pi 'atadvilope'pi' tasya svArthasya vilopo vinAzaH tadvilopaH, na tadvilopo'tadvilopastasmin svArthasyAvinA. ze'pi 'ananvagbhUya' pratikUlo bhUtvA svajanamanasAM evaM' amunA prakAreNa 'AbhIlakIlAH' kaSTajvAlAH kuto hetordatse ? ko'rthaH ?, paropakAraparANAM sAdhUnAM mukhyastvam , tavArtho mokSalakSaNaH pANigrahaNe'pi na vinazyannasti, evaM sati tvaM svajanamanasAM pANigrahaNaniSedharUpAH kaSTajvAlAH kuto dadAsi ? / anvagbhavanaM pUrva anvagbhUya, na anvagbhUya ananvagbhUya "Anulomye'nvacA" (si05-4-88) ktvApratyayaH, "anabaH ktvo ya" (si0 3-2-154) / atrAprastutaprazaMsAvirodharUpakAni // 18 // tIrtheSvanyeSvamitavimatidRzyate darzanAnAM sarveSAM tu sphurati pitarau tIrthamatyantamAnyam / tau tAmyantau tvadanupayamAnmodayasyadya cecata ko doSaH syAditaravanitA apyavocanta ceti // 19 // Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 109 "itaravanitA api' anyanAryo'pi 'ca' anyat iti avocanta / itIti kim ? 'darzanAnAM' zaivasAyAdizAsanAnAm anveSu tIrtheSu 'amitavimatiH' bahuvisaMvAdo dRzyate, sarveSu zAsaneSu tIrthaviSaye'parimito vivAdo dRzyate, yathA mAhezvarANAM gaGgAgayAdikaM jainAnAM zrIzatruJjayaraivatAdikamityAdi, 'tu' punaH sarveSAM darzanAnAM 'pitarauM' mAtApitarau atyantamAnyaM tIrtha sphurati, sarveSvapi darzaneSu mAtApitarau nirvivAdaM tIrthatayA manyete, yataH-"asArthaprArthanaM tIrthamadehadrohaNaM tapaH / anambhaHsaMbhavaM svAnaM mAtuzcaraNacarcanam // 1 // " adya cettau pitarau 'modayasi' harSayasi, kiM kurvantau pitarau ? 'tvadanupayamAt' tavApANigrahaNAt 'tAmyantau khidyamAnau, tat ko doSaH syAt ? ko'rthaH ? yau pitarau sarvadarzanamAnyau tau yadi vivAhasvIkArAnmodayasi tadA ko'pi doSaH syAt ? ! atrArthAntaranyAsaviSamAlaGkArau // 19 // dhyeyazreyaH praNava iva yadyadvidheyorasaM yat / duHsAdhaM cAbhidadhati vidaH prANitavyavyaye'pi / omityuktyA'pyakhilatanumanmodanaM tadvidhAtuM kiM kausIdhaM vidura tava tadvartino'nye'pyavocan // 20 // 'tadvartinaH' tatsthAnasthAyino'nye'pi lokA iti avocan , itIti kim ? yat 'akhilatanumanmodanaM' sakalaprANiharSaNaM 'praNava iva' OMkAra iva 'dhyeyazreyaH' dhyeyeSu zreyaH zreSThaM yathA dhyeyeSu OMkAra: zasyate, evaM yadapi pratidinaM dhyAyate yad 'vidheyorasaM' vidheyeSu kartavyeSu urasaM pradhAnaM yat 'vidaH' vidvAMsaH 'prANitavyavyaye'pi' jIvitavyabinAze'pi 'duHsAdhaM sAdhayitumazakyaM 'abhidadhati' buvate, yadi pANitavyaM vyayyate tathApi yat kartuM na zakyate, 'he vidura! he dakSa! tava tad akhilatanumanmodanaM omityuktyApi vidhAtuM ki kausIcaM kimAlasyam , om aGgIkRtaM mayA pANigrahaNam iti vacanenApi yadi sakalaprANino'pi hRSyanti tadA tadviSaye kimAlakhaM Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [tRtI 110 kriyate ? / vidheyeSu uraH pradhAna vidheyorasam "uraso'gre" (si 7-3-114 ) atpratyayaH / duHkhena kRcchreNa sAdhyate iti du sAdhaM "duHsvISataH kRcchrAkRcchrArthAt khal" (si0-5-3-139 khalpratyayaH / atra parikarAtizayoktyudAttAni / / 20 // netA'pyantarmanasamasakunmIlitonmIlitAkSaH kizciddhyAtvA lasitadazanAbhIzukiJjalkakAntam / duHkhAdAsyaM daravikasitAmbhojayanAbabhASe mAdhuyodhaHkRtamadhusudhaM sammataM vo vidhAsye // 21 // netA'pi 'mAdhuryAdhaHkRtamadhusudhaM' yathA bhavati AbabhASe, mAdhuryeNa adhaHkRte madhusudhe yatra tat , kiM kRtvA ? 'antarmanasaM' mano'ntaH kiJciddhyAtvA, kiM kurvan ? duHkhAt 'AsyaM' mukhaM 'daravikasitAmbhojayan' daravikasitaM ISadvikasitaM ambhoja tadiva kurvan / kiMrUpaH ? 'asakRnmIlitonmIlitAkSaH' asakRt punaH punaH mIlite saMkucite unmIlite udghATite akSiNI yena sH| kiMrUpaM Asyam ? 'lasitadazanAmIzukijalkakAntaM' lasitA ullasitA dazanAnAM dantAnAM abhIzavaH kiraNAsta eva kijalkaH parAgaH tena kAntam / kiM babhASe ? tadAha-ahaM 'vaH' yuSmAkaM 'sammataM' iSTaM vidhAsye / ayamarthaH-yadA svAmI kRSNAntaHpurIkRSNabaladevayaduvargeNa bhRzaM ruddho nAcchuTat tadA svAmI cirakAlaM nayanasaMkocavikAzAbhyAM dhyAnaM kRtvA rAjImatyA agocaraM yadahaM pazcAdapi vratamAdAsya ityAdikaM manasi ciraM cintayitvA gambhIrArtha vacanaM vyAjahArayadahaM yuSmAkaM sammataM vidhAsye paramArthataH sammataM vratameva / manaso. 'ntarantarmanasaM "zaradAdeH" (si07-3-92 ) atpratyayaH samAsAntaH / sammIlite unmIlite akSiNI yena saH "sakthyakSNaH khAGge" (si0 7-3-126) atpratyayaH / daravikasitAmbhojamiva kurvan "Nij bahulaM nAnaH kRgAdiSu" (si03-4-42)| atra jAtirUpakAtizayoktyanuprAsAH // 21 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM etadvarNazravaNamuditaH zrIpatiH protpatAkA daNDaihAdAdiva sapulakA tatpaTAntaiH pranRttAm / varNobhiH saraNinihitaiH kluptapInAGgarAgAM muktAlekhyaiH sphuritahasitAMdvArikAmabhyagacchat // 22 // 'zrIpatiH' kRSNo dvArakAm abhyagacchat / atra dvArakAyA vizeSaNarUpaiH kRtvA balAdapi kAntAdharmAropa AkSipyate, anyo'pi yadA svAmI svakAntAmabhigacchati tadA sA zRGgAramudAramAracayati, ato vizeSaNadvAreNa tadbhAvamAha-kiMrUpAM dvArakAm ? 'protpatAkAdaNDaiH sapulakAM' prakRSTA ut UrdhvAH patAkAnAM ketUnAM daDAstaiH saromAJcAm , utprekSyate-'hrAdAdiva' harSAdiva, 'tatpaTAntaiH' dhvajapaTAJcalaiH 'pranRttAM' kRtanRtyAm , punaH kiMrUpAm ? 'saraNinihitaiH' mArganyastaiH 'varNA!bhiH' kuGkumAmbhobhiH 'kRptapInAGgarAgAM' klupto racitaH pIno'GgarAgo yayA sA tAm , 'muktAlekhyaiH mauktikacitraiH 'sphuritahasitAM' sphuritahAsyAm / kiMrUpaH zrIpatiH ? 'etadvarNazravaNamuditaH' ahaM yuSmAkaM sammataM vidhAsye ete varNA akSarANi teSAM zravaNena mudito hRSTaH / atrAtizayoktisamAsoktyanuprAsAH // 22 // dugdhaM snigdhaM samayatu sitA rohiNI pArvaNendu haimI mudrA maNimurughRNiM kalpavallI sumerum / dugdhAmbhodhi tridazataTinItyAdibhiH sAmavAkyaiH zrInemyartha jhagiti ca sa maddhIjinaM mAM yayAce // 23 // he jaladhara ! 'saH' zrIkRSNaH 'zrInemyartha zrIneminAthakRte 'jhagiti ca' tatkAlameva 'madIjinaM' matpitaraM mAM yayAce, 'ca' avadhAraNe, yAcidhAturdvikarmakaH, ato dvArikApurImAgatya tatkAlameva zrInemipANigrahaNAya mapituH pArthe'haM zrIkRSNena prArthitA / kadA. citprANena prabhutayA prArthitA bhaviSyatItyetadapohAyAha-kai? ityAdibhiH sAmavAkyaiH, itIti kim ? 'sitA' zarkarA snigdhaM dugdhaM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [tRtIyaH 'samaya' milatu, rohiNI 'pArvaNendu' pArvaNacandraM samayatu, hemI' suvarNasaMbandhinI mudrA maNiM samayatu, kiMrUpaM maNim ? 'urughRNi gurukAntim , kalpavallI sumeruparvataM samayatu, 'tridazataTinI' gaGgA 'dugdhAmbhodhi' samudraM samayatu / yathaite yogAH zlAghyAH santi tathA zrInemirAjimayorapi yogo bhvtaadityrthH| atrAprastutaprazaMsAsamuccayatulyayogitAsAmAnyavizeSasamAsoktyanuprAsAH // 23 // tabaddhAntaMdamavibhRtAM zrIsamudraH zivA ca prAvRSTvAloditamiva nakaM tvAM surAjA prajA ca / tattatkAryeSvatha gaNakato'vetya lagnaM vilagnaM prAptodvAhodvahamahamahaHsaMpadAmakrametAm // 24 // zrIsamudraH zivA ca tat 'buddhA' jJAtvA 'antaH' citte 'mudaM' harSam 'avibhRtAM adharatAm , kamiva ? tvAmiva, yathA surAjA prajA ca 'prAvRTkAloditaM' varSAkAlonnataM 'navaM' navInaM tvAM buddhA mudaM bibhRtaH / 'artha' anantaraM zrIsamudraH zivA ca 'tattatkAryeSu vivAhasaMbandhilokaprasiddhakAryeSu 'akrametA' utsahete sma, kiM kRtvA ? 'gaNakataH' jyotiSikAt lagnaM 'aveya' jJAtvA, kiMrUpaM lamam ? 'prAptodvAhodvahamahamahaHsaMpadA vilagnaM' prApta udvAho vihAvo yena evaMvidha udvahaH putrastasya maha utsavastasya yA mahaHsaMpadaH tejolakSmyaH tAsAM vilamaM madhyam / etAvatA eke utsavA lagnAtpUrva bhavanti apare utsavA lagnasAdhanAdanu bhavanti ato lagnaM madhyam / akrametAmityatra "kramo'nupasargAt" (si03-3-47) "vRttisargatAyane" ( si0 3-3-48 ) sarga utsAhastatrArthe Atmanepadam / atropamAnodAttAnuprAsAH // 24 // lAgne'bhyAsIbhavati divase dArakarmaNyakarmA NyArabhyanta prati yadugRhaM tyaktakRtyAntarANi / vAsantAhe pratitaru yathA pallavAni prakAmaM puSpotpAdhAnyakhilagalitapralapatrAntarANi // 25 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM __ 'lAgne' lagnasambandhini divase 'abhyAsIbhavati' Asanne jAyamAne sati prati yadugRhaM 'dArakarmaNyakarmANi' vivAhakarmasAdhUni kAryANi Arabhyanta / kiMrUpANi dArakarmaNyakarmANi ? 'tyaktakRtyAntarANi' tyaktAni kRtyAntarANi kAryAntarANi yebhyaH / atra dRSTAntamAha-yathA 'vAsantAhe' vasantasaMbandhini dine pratitaru' vRkSaM vRkSaM prati 'prakAmaM' atyartha pallavAni Arabhyante, kiMviziSTAni pallavAni ? 'puSpotpAdyAni' puSpANi utpAdyAni utpAdanIyAni yeSAM tAni, pallavAnantaraM hi puSpANi jAyanta iti, punaH kiMrUpANi pallavAni ? 'akhilagalitapranapatrAntarANi' akhilAni samastAni galitAni pratnAni purANAni patrAntarANi anyapatrANi yeSu tAni / atra dRSTAntadAntikayoritthaM ghaTanA-pallavasthAne kamANi, vivAhasthAne puSpam , kRtyAntarasthAne patrAntarANi iti / lAne ityatra lagnasyAyaM lAmaH "tasyedama" (si06-3-160) aN pratyayaH, "vRddhiH svareSvA0" (si0 7-4-1) vRddhiH / anabhyAso'bhyAso bhavati abhUtatadbhAve viH, "IzvAvavarNasyA0" (si0 4-3-111) ii| dArakarmaNi sAdhUni "tatra sAdhau" (si0 7-1-15) / vasantasyedaM vAsantam "tasyedam" (si0 6-3-160) aN , vRddhiH vAsantaM ca tat ahazca, "ahnaH" (si0 7-3-116) aT pratyayaH, "no'padasya taddhite" (si0 7-4-61 ) anlopaH / pratitaru taraM taraM prati pratitaru "bhAgini ca pratiparyanubhiH" (si0-2-2-37) iti dvitIyAkArake "vibhaktisamIpa0" (3-1-39) ityavyayIbhAvaH / atrAnuprAsAtizayoktidRSTAntAnuprAsAH // 25 // hRdyAtodyadhvanitarasitaH kekikaNThAbhirAma kSaumollocobataghanatatirdarpaNotkampazampaH / ratazreNIkhacitanicitasvarNamaGgalyadAmo hItendrAstraH 'khanukRtapayodhAramuktAvacUlaH // 26 // Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / paGkAzaGkAspada mRgamado varyavaiDUryanaddhakSoNIkhaNDonmukharuciruho mAgadhAdhItikekaH / AsIt pitrA sthapatikRtinA'nehasA sagraheNevAmbhodartuH praguNitatamo maNDapa caupayAmaH ||27|| yugmam || 'aupayAmaH ' vivAhasaMbandhI maNDapa AsIt / kiMrUpo maNDapaH 1 ? pitrA prayojakena kartrA 'sthapatikRtinA' sthapatiSu sUtradhAreSu kRtI kuzalo yastena gauNakartrArthe 'praguNitatamaH ' atyarthaM sajjIkAritaH, ka iva ? 'ambhodartuH' megharturiva yathA'mbhodartuH 'anehasA' kAlena prayojakakartRbhUtena 'sagraheNa' anukUlagraheNa prayojyakartRrUpeNa praguyate sajjIkArya / atha varSartusAmagrIyuktAni maNDapavizeSaNAnyucyante - punaH kiMviziSTaH ? ' hRdyAtodyadhvanitarasitaH' hRdyAnAM manojJAnAm AtodyAnAM vAditrANAM dhvanitaM zabditameva rasitaM garjitaM yatra saH, kekinAM mayUrANAM kaNThastadvad abhirAmA etAvatA zyAmAH kSaumollocA dukUlacandroddyotAsta evonnatA ghanA meghAsteSAM tatiH zreNiryatra, darpaNA AdarzA eva utkampAH zampAH vidyuto yasmin ut prAbalyena kampo yAsAM tA utkampAH, ratnazreNibhiH khacitaM baddhaM nicitaM dRDhaM suvarNasambandhi maGgalyadAma toraNaM tadevoddIptaM bhAsuramindrAstraM indradhanuryatra, suSThu atyarthamanukRtA anugatAH payodhArA jaladhArA yai - stAni muktAvacUlAni mauktikalambanakAni yatra, mauktikalambanakAni jaladharA ityarthaH, paGkasya kardamasya AzaGkAyA bhrAnterAspadaM sthAnaM mRgamadaH kastUrI yatra, saugandhyApAdanAya nyastAni kastUrIkhaNDAnyeva kardamabhrAntikarANi / varyairvaiDUryairnaddhaM baddhaM kSoNIkhaNDaM tasyo - nmukhA UrdhvamukhA rucayaH kiraNAnyeva ruhA aGkurA yatra, varSAsu hi bhUmAkurA ullasanti / mAgadhAnAmadhItiH maGgalazabdacchandogI takavitvAdibhaNanaM saiva kekA mayUradhvaniryatra saH / praguNaM sajjaM kriyate sma " Nij bahulaM0" ( si0 3 - 4 - 42 ) NicpratyayaH, "DayantyasvarAdeH" ( si0 7-4-43 ) antyasvaralopaH / praguNyate sma 114 [ tRtIyaH Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM ktaH pratyayaH "stAdyazito." ( si0 4-4-32) iT , "seTaktayoH" (si0 4-3-84 ) iti NijlopaH, prakRSTaH praguNitaH praguNitatamaH "prakRSTe tamap" (si0 7-3-5) / aupayAma iti "yamUM uparame" yam upapUrvaH, upayamanamupayAmaH "saMnivyupAdyamaH" (si0 5-3-25) iti alvikalpAt "bhAvAkatroMH" (si0 5-3-18) ghaJ pratyayaH, vRddhiH, upayAmasyAyaM aupayAmaH "tasyedam" (si0 6-3-160 ) aN pratyayaH, vRddhiH / atrAnuprAsadRSTAntarUpakasamuccayaparikarAH // 26-27 // AmodenAnuparatataro'hardivaM yAdavInAM viSvagvyApI pururatha pure'bhUdulUladhvaniyaMt / manye dhanyetaranarakuleSvapyanutsAhadhAmnAM zokAnAM tatpratihatijuSAM tannanAzAvakAzaH // 28 // 'artha' anantaraM 'pure' nagare yat 'yAdavInAM' yaduskhINAM 'puruH' prabhUtaH 'ulUladhvaniH' dhavaladhvanirabhUt / kiMrUpa ulUladhvaniH ? 'Amodena' harSeNa 'ahardivaM' dine dine 'anuparatataraH' atyantamanivRttaH, harSeNa yadutriyaH kadAcidapi dhavalAn dadAnA na nivartamAnAH santi ityarthaH / punaH kiMbhUtaH ? 'viSvagvyApI' atIva madhuratAratvAtsamantAtprasaraNazIla iti / ahamevaM manye 'tat tasmAkAraNAt 'dhanyetaranarakuleSvapi' sazokakuleSvapi zokAnAmavakAzo nanAza, kiMrUpANAM zokAnAm ? 'anutsAhadhAmnAM' dainyasthAnakAnAm , punaH kathaM bhUtAnAm ? 'tatpratihatijuSAM' tena ulUladhvaninA pratihatiH nirAkaraNaM tAM juSantIti tatpratihatijuSAm , etAvatA'dhamakuleSvapi tadA harSa evAsti na zoka ityarthaH / ahardivamiti ahazca divA ca ahardivam "RksAmaya'juSadhenvanaDuhavAGmanasa0" (si0 7-3-97 ) ityAdinA samAsAntaH atpratyayaH, ahardiveti nipAtaH, pazcAt "kAlAdhvanoAptau"(si02-2-42) iti dvitIyA-am / atrAtizayoktiranumAnamanuprAsazca / tatrAnu Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [tRtIyaH mAnam-etannagarakulAni sarvANi zokarahitAni, ulUladhvanivyAtatvAt , jAyamAnavivAhAdimaGgalagRhavat // 28 // bhUbhRtprekSyA api varavadhRtAtayoH prItibhAjoH saudheSvandhakaraNatimirArAtiratnAjireSu / sItyasyAtyAdarabharamilatpaurasadgauravArtha puJjA vrIhiprathanasumanADhyasya cApIpacanta // 29 // varavadhUtAtayoH saudheSu atyAdarabharamilatpaurasagauravArtha 'bhUbhRtprekSyA api' parvatavadarzanIyA api 'vrIhiprathanasumanADhyasya' 'sItyasya' dhAnyasya pujA apIpacanta prathanA mudgAH sumanA godhUmA AlyA yatra tat vrIhiprathanasumanADhyaM tasya / apIpacanteti janAH pujAna pacanti, tAn pacataH pitarau prayujAte / dvitIyoktau pitarau janaiH puJjAna pAcayataH, tAvevaM vivakSete-nAvAM pujAn pAcayAvaH kintu pujA eva yogyatayA suparikarmitatayA pAcane janAn svayameva prAyujan iti| tRtIyoktau karmakartari pukhAH svayamevApIpacantetyarthaH, atra "ekadhAtau karmakriyayaikAkarmakriye" (si0 3-4-86) iti sUtreNAtmanepadam / "bhUSArthasakirAdibhyazca bikyau" (si0 3-4-93) anena sUtreNa ekadhAtAvitisUtrabalAtprAptasya "svaragrahadRza0" (si0 3-4-69) ityAdinA sUtreNA''gatasya biTpratyayasya niSedhaH, tato "NizridrusukamaH kartari " (si0 3-4-58) iti GaH, tato dvivacanAdinA siddhaM rUpam / dhAnyapuna ApahaNI pacavANo iti lokaprasiddho'rthaH / kiMrUpayostAtayoH prItibhAjoH / kiviziSTeSu saudheSu ? 'andhakaraNa' anandho'ndhaH kriyate yaistAni andhakaraNAni "kRgaH khanaT karaNe" (si05-1-129) iti khanaT pratyayaH, evaMvidhAni yAni timirANi teSAmarAtayaH zatravo yAni ratnAni teSAmajirANi aGgaNAni yeSu / mana tAtayoriti dvivacane'pi saudheSviti bahutva Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vrg:| zrImanmerutujhasUriviracitaM mekaikasya bahuSu AvAseSu ativistIrNaratnAGgaNeSu annarAzayaH parvataprAyAH paktA iti jJApanArtham / atrodAttajAtyanuprAsAdyAH // 29 // khAdyakhAdyAbharaNasicayAdharcayA bandhuvargo nAnAdezAgatanarapatInekataH saccakAra / varNodvarNasnapanavasanAlepanApIDapuNDrA 'laGkArastaM prabhumapi ca mAmanyato'lazcakAra // 30 // bandhuvargaH 'ekataH' ekasmin pArzve 'khAdyasvAdyAbharaNasicayAdya caiyA nAnAdezAgatanarapatIn saJcakAra' satkaroti sma, khAdyAni modakAdIni, svAdyAni lavaGgailApatrapUgAdIni, AbharaNAni muktAdIni, sicayAH cInAMzukAdyAH, AdigrahaNAt puSpAdiparigrahaH taiH kRtvA'rcayA-pUjayA / 'anyataH' anyasmin pArzve 'varNodvarNasnapanavasanAlepanApIDapuNDrAlaGkAraistaM prabhuM mAmapi cAlaJcakAra' vAnAUvanA iti loke rUDhau varNodvau~, sapanaM snAnavidhApanam , vasanAni vastrANi, AlepanaM candanacarcanam , ApIDo mukuTaH, puNDaM tilakam , alaGkArAH keyuurhaarmudraadikaaH| ekasmin pArzve ekataH, anyasmin pArzve anyataH "AdyAdibhyaH" (si07-2-84 ) tas prtyyH| atra bandhuvargasya rAjasamUhasatkAravaravadhUzRGgAravaiyagryeNa vivAhasya gauravaM pratipAditam / atrAtizayoktidIpakAnuprAsAH // 30 // rodorandhre suranaravarAhUtihetorivoccai rAtodyauSadhvanibhirabhitaH parite bhUritejAH / adhyArohanmadakalamibhaM vizvabhauMpavAyaM gatyaivAdha kRtimatitarAM prApipat paunaruktyam // 31 // ('bhUritejAH' prabhUtadIptimAna ) 'vizvabhartA' zrIneminAtha aupavAjhaM ibhaM adhyArohana san 'atitarAm ' atyathai paunarutthaM 'prApipat' prApitavAn , rAjA yasyopari caTati sa paTTagajendra aupavAyaH kathyate yata:-"rAjavAhastUpavAhyaH" ( abhidhAna0 4-288) iti vacanAt / kiMviziSTam ? madakalaM spaSTam , punaH kathaMbhUtam ? Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [tRtIyaH gatyaivAdhaHkRtam , ko'rthaH ? agre'pi bhagavatA gajo gatyA'dhaHkRtaH gajapaterapyadhikalIlAgatitvAt , punarapi taM gajendramArohaNenAdhaHkurvan atyarthaM paunaruktyaM prApitavAnityarthaH / ka sati ? 'AtodyaughadhvanibhiH' vAditrasamUhanAdaiH 'uccaiH' atizayato rodorandhra 'abhitaH' samantAt pUrite sati rodaszabdenAkAzapRthivyau kathyete tayo. rantarAle vivare / kimartham ? utprekSyate-'suranaravarAhUtihetoriva' AkAze surA bhuvi naravarAsteSAmAhUtiH AkAraNaM tasya hetoriva, te dhvanayo rodorandhra svabhAvAnna pUrayantaH santi kintu suranaravarANAmAkAraNArthamiti, vivAhe hi sarveSAM ziSTAnAmAkAraNaM kriyata iti / prApipaditi "AplaMTa vyAptau" Ap prapUrvaH, prApnuvantaM prAyuta Nig , adyatanI-dipratyayaH "Nizridrusukama kartariDa" (si03-4-58) GapratyayaH, "svarAderdvitIyaH" (si04-1-4) iti pidvivacanam , "NeraniTi" (si0 4-3-83 ) nniglopH| atrotprekSAparyAyoktyatizayAnuprAsAH // 31 // sarvaiH prApte'pyadhikamucite sAdhu saMbhAvito yat pUrvo bhAgo bhuvanavibhunA skandhamadhyAsya neyam / adyApyenaM nanu gajapateH prAbhavaM viprakAra smAraM sAraM bhajati kRzatAM sA'parA khidymaanaa||32|| sA 'gajapate' gajendrasya aparA khidyamAnA satI kRzatAM bhajati, aparAzabdena gajasya pazcimo bhAgaH kathyate, sa svabhAvena talino bhavati, tatra kavirutprekSAmAha-nanviti utprekSyate'adyApi' adya yAvat enaM 'prAbhava' prabhoH zrIneminAthasya sambandhinaM 'viprakAraM' parAbhavaM 'smAraM smAraM AbhIkSNyena smRtvA, enaM kam ? yat 'bhuvanavibhunA' vizvakhAminA zrIneminAthena 'skandhamadhyAsya gajendrasya skandhamAruhya pUrvo bhAgaH 'sAdhu' bhavyaM yathA bhavati 'sambhAvitaH' sammAnitaH, 'iyaM aparA na sambhAvitA, ka sati ? pANigrahaNotsave 'sarvaiH' iti sAmAnyokyA sambandhibandhu Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 119 mitraparijanaprakRtijanaiH 'ucite' yogye adhikamapi prApte sati, ayamarthaH-pANigrahaNaprastAve sarvasyApi sArA kriyate, yasya yat AbharaNapaTTadukUlazRGgArAdi ucitaM syAttaddIyate tadA prabhoH pariNayAvasare soMgyAdadhikamapi zRGgArAdikaM prAptam , gajendrasyArohaNe pUrvabhAgaH kumbhasthalAdikaH sammukhatayA sambhAvyate sma pazcimabhAgastu pRSTo'pi na, ato'dya yAvad gajendrasya pUrvabhAgaH prabhuNA pANigrahaNotsave sambhAvitatvAttuSTa ivonnato'bhUt , pazcimabhAgastu tadA na sambhAvita iti parAbhavasmaraNAdiva adya yAvat kRzo bhavatIti |aabhiikssnnyen smaraNaM pUrva smAraM smAram , prAkAle "khNam cAbhIkSNye" (si0 5-4-48) iti Nam / atrotprekSApahutyanuprAsAH // 32 // zItajyotiH sasakalakalaH puNDarIkApadezAt gAvo vAlavyajananibhatazcandrikA celadambhAt / tArA muktAmaNigaNamiSAninimeSaM pibadbhi devaM sevAsthita iti tadA'tarki naizaH pradezaH // 33 // 'tadA' tasmin prastAve janaiH 'naizaH pradezaH' rAtrisambandhI pradezaH 'iti' amunA prakAreNa 'sevAsthitaH atarki' vicAritaH sevAyai(yAM) sthitaH sevAsthitaH, adhikArAtprabhorityarthaH / kiviziSTairjanaiH ? 'devaM' zrIneminAthaM 'ninimeSaM' nimeSarahitaM yathA bhavati 'pibadbhiH' atyAdareNa darzanaM pAnamucyate'taH pazyadbhirityarthaH / itIti kim ? 'puNDarIkApadezAt zItajyotiH' candraH puNDarIkaM chatraM tasyApadezAt miSAt , kiMviziSTaH zItajyotiH ? 'sasakalakalaH' sakalAbhiH kalAbhiH saha vartata iti sasakalakalaH, 'vAlavyajananibhato gAvaH' vAlavyajanAni cAmarANi teSAM nibhataH kapaTAt gAvaH kiraNAni, 'celadambhAt' atyujvalavibhrAjamAnavastradambhAt 'candrikA' candrajyotsnA, 'muktAmaNigaNamiSAt tArA' chatre AbharaNeSu vyaktA mauktikapatayaH tArAH, evaM candracandrakiraNacandrajyotsAtArakAbhiH kRtvA Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 jainameghadUtam / [tRtIyaH rAtrisambandhI pradezaH kiM divA'pi svAminaM sevitumAgataH iti / nizAyA ayaM naizaH "nizApradoSAt" (si0 6-3-83 )ityaN / atrApa/tyatizayoktyanuprAsAH // 33 // agre'bhUvan kariharirathArUDhavRSNipravIrA nAnAyAnAdhigatagatayo vIrapalyazca pazcAt / utkozAsipaharaNabhRtaH pattayaH pArzvadeze * pratyAvRtteH prakRtiviratasyAssa bhItyeva mArgAt // 34 // 'kariharirathArUDhavRSNipravIrAH' agre'bhUvana kariNo gajAH, harayaH turaGgAH, rathAH prasiddhAH, tAnArUDhA vRSNayo yAdavAsteSAM pravIrAH prakRSTavIrAH, 'ca' anyat vIrapatnyaH pazcAdabhUvan , kiMrUpAH ? 'nAnAyAnAdhigatagatayaH' nAnAyAnaiH rathasukhAsanAdibhiH kRtvA'dhigatA prAptA gatiryAmistAH, 'pattayaH' padAtikAH pArzvadeze'bhUvana , kathambhUtAH? 'utkozAsipaharaNabhRtaH' kozaH khaDgapidhAnakaM kozAdutkrAntAni pidhAnavarjitAni utkozAni asipraharaNAni khagAyudhAni bibhratIti utkoshaasiphrnnbhRtH| utprekSyate-asya mArgAt pratyAvRttiH pazcAdvalanaM tasyAH 'bhItyA' bhayeneva, kiMviziSTasyAsya ? 'prakRti viratasya' svabhAvena viraktasya, ayamarthaH-ayaM bhagavAn khabhAvAdvirakto rakSedvalitvA yAtIti sarvato janairveSTitaH / atrotprekSAnuprAsAtizayoktayaH / / 34 // mAmudboDaM mRtimupayataH patyurAdhotanokai rAtodyauSadhvaninizamanAdeva vAjaM bhjdbhiH| pauraiaurAnanarucibharai tikarmAntareNai tavyaM naivApyadhikarucikairityupAdizyateva // 35 // utprekSyate-poraiH' nAgaraiH iti parasparaM 'upAdizyateva' akathyata iva, itIti kim ? asmAbhiradhikarucikairapi 'hUtikarmAntareNa' bhAkAraNakarma vinA naiva 'etavyaM' gantavyam , adhikA ruciH icchA yeSAM te'dhikarucikAH taiH, punaH kathambhUtaiH ? 'gauraannrudhibhre|' Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 121 gaura ujjvala Ananasya mukhasya rucibharaH zrIbharo yeSAM te gaurAnanarucibharAH taiH, yathA'nyatrApi vivAhAdau bADhamabhilASayuktairapi AkAraNaM vinA na gamyate / punaH kiMviziSTaiH ? AtodyaughadhvaninizamanAdeva ' vAjaM' vegaM bhajadbhiH, AtodyAnAM vAditrANAmoghaH samUhaH tasya dhvaneH zabdasya nizamanam AkarNanaM tasmAt, ( punaH ) kiMviziSTaiH ? ' patyuH' svAmina AdyotanaM darzanaM tasyotkA utkaNThitAstairapi / kiMviziSTasya patyuH ? mAM 'udvoDhuM' pariNetuM 'sRtiM ' mArga 'upayataH AgacchataH ko'rthaH ? lokAH patiM draSTuM prakAmamutkaNThitA api vAditrANi zrutvaiva vegena calitAH, na tvanyathA / yadvAdizravaNaM tadeva hUtikarma AkAraNaM jAtamityarthaH / atrokSAhetvanuprAsaH || 35 // " yAvannAndIravamazRNavaM snAtabhuktAnuliptA klRptAkalpA stanitamitra te kekinI proccakarNam / tAvaddhAtarvidhumiva vibhuM taM cakorI didRkSu cakSuH kSepaM sumazarazarAbhyAhatevAkulA''sam // 36 // he jaladhara ! ahaM yAvat 'nAndIrakhaM ' dvAdazavidhamaGgalatUryanirghoSo nAndItyucyate tasyA ravaM zabdaM proccakarNaM yathA bhavati prakarSeNa uccaiH karNau yatra zravaNe tat 'azRNavaM' zRNomi sma kiM viziSTA'ham ? 'snAtabhuktAnuliptA ' pUrva snAtA pazcAdbhuktA tato'nuliptA kRtavilepanA, punaH kiMrUpA ? ' klRptAkalpA' klRpto racita AkalpaH pANigrahaNayogyaveSo yayA sA / keva ? 'kekinIva' yathA kekinI prokarNe yathA bhavati 'te' tava 'stanitaM' garjitaM zRNoti, he bhrAtaH ! tAvadahaM taM vibhuM 'didRkSuH' draSTumicchatI 'cakSuH kSepaM' cakSuH kSitvA AkulA''sam / utprekSyate - 'sumazarazarAbhyAhatA iva sumazaraH kAmastasya zaraiH bANairabhyAhatA pIDitA iva, keva ? cakorIva, yathA cakorI vidhuM didRkSate'to nAndIrakhaM zrutvA taM draSTumAkulA jAtetyarthaH / 11 Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 jainameghadUtam / [tRtIyaH cakSuHkSepaNaM pUrva cakSuHkSepam "svAGgenAdhruveNa" (si0 5-4-79) iti NampratyayaH / atrotprekSopamAnuprAsAH // 36 // peJjUSeSu svaviSayasukhaM bhejivatsUtsukAyA mAyAntyamai sakhi! sukhayituM kiM na caDhUMSi yuktam / ityAlInAM subahu vacanaM manyamAnA vimAnaM mattAlambaM tadanucaritA'zizriyaM devateva // 37 // ahaM 'tadanucaritA' tAsAM sakhInAmanucaritA anugAminI satI 'mattAlambaM' gavAkSam azizriyam , kiM kurvANA? iti 'AlInAM' sakhInAM vacanaM 'subahu' suSTu atizayena bahu ghanaM manyamAnA / itIti kim ? he sakhi ! 'cakSUSi' netrANi 'sukhayituM' sukhaM prApayituM kiM na yuktam ? api tu yuktam , atra peSeSu ca pi ityatra bahuvacanaM sakhIbahutvApekSam , kiMviziSTAni caDhUMSi ? 'asmai' svaviSayasukhAya darzanalakSaNAya utsukAyAM 'AyAnti' prApnuvanti, anutsuka utsuko bhavati "vyarthe bhRzAdeH stoH" (si0 3-4-29) kAGpratyayaH, "dIrghazvIyaGyakkyepu0" (si0 4-3-108 ) dIrghaH A, utsukAyanaM utsukAyA "zaMsipratyayAt" ( si0 5-3-105 ) apratyayaH, "At" ( si0 2-4-18) ApratyayaH, ata utsukAyAm autsukyamityarthaH / keSu satsu ? 'peSeSu' karNeSu 'svaviSayasukhaM svam AtmIyaM viSayasukhaM zravaNasukhaM 'bhejivatsu' prApteSu satsu / anyatrApi paDAvupaviSTAyAmekeSu miSTAnnaM khAdayatsu anye bubhukSitA miSTAnnabhojanAya vyAkulA bhavanti, evaM cakSuSI kau~ ca paGkAvupaviSTau staH, teSu vAditrAdimadhuradhvanizravaNarUpasvaviSayasukhabhogAt karNeSu tuSTeSu cabhRSi bhagavadarzanarUpasvaviSayasukhaM bhoktumatyAkulAni jAtAnItyarthaH / keva? 'devateva' yathA devatA vimAnaM zrayati / atra hetvanuprAsopamAH // 37 // zreyaHsArAgamamupayamAdyaGgamacyAsanasthaM nAsAnyastastimitanayanaM puNyanepathyayogam / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarmaH / zrImanmerutuGgasUriviracitaM 123 zukladhyAnopagatamiva saccandanasyAGgarAgai statrAdrAkSaM jagadinamahaM bhoginaM yoginaM vA // 38 // he megha! ahaM tatra 'jagadinaM' jagatsvAminaM 'adrAkSaM pazyAmi sma, kiMviziSTam ? yoginaM 'vA' athavA bhoginam , alakSyatvAdubhayAvasthe api bhajantamivetyarthaH / kiviziSTaM jagadinam ? zreya:sArAgama' pUrva bhogipakSaH-zreyobhiH kalyANaiH sAraH pradhAnaH Agama AgamanaM yasya, punaH kathaMbhUtam ? 'upayamAdyaGga' upayamaM pANigrahaNam ityAdIni aGgAni bhogaprakArA yasya sa tam , agrye pradhAne gajendrarUpe Asane tiSThatIti agryAsanastham , nAsA nAsikA tasyAM nyaste stimite nizcale nayane yasya sa tam , puNyaH pavitro nepathyasya veSasya yogo yasya / yogipakSe-zreyo mokSastadeva sAraM yasya IdRg AgamaH siddhAnto yasya, punaH kiMrUpam ? 'upayamAdyaGga' upa samIpe yamAdIni aSTau aGgAni yasya, yama 1 niyama 2 Asana 3 prANAyAma 4 pratyAhAra 5 dhyAna 6 dhAraNA 7 samAdhi 8 rUpANi aSTau yogAGgAni, agrye Asane padmAsanAdau tiSThatIti / 'nAsAnyastastimitanayanaM' spaSTam / puNyaM dharma eva nepathyasya veSasya yogo yasya / athotprekSayA dvayorapi sAmyamAha-saJcandanasya 'aGgarAgai' vilepanaiH zukladhyAnopagatamiva, upagataH saMyuktaH, candanameva zukladhyAnamityarthaH / atra zleSotprekSA'nuprAsAH // 38 // mohodanvAnmama nizamanaM tasya jaivAhakasya ___ vyAtanvatyAH kathamapi tathA tatra caidhiSTa puSTaH / ko'yaM kA'haM ka kimu vidadhAmIti tadvIcimAlA__ lolaccetAH kSaNamavajage no yathA jADyamAptA // 39 // mama 'tatra' gavAkSe tasya 'nizamanaM vilokanaM 'vyAtanvatyAH' kuvatyAH 'mohodanvAn' mohasamudraH puSTaH (kathamapi) tathA aidhiSTa' avardhiSTa, kiMviziSTasya tasya ? 'jaivAtRkasya dIrghAyuSaH, anyasyApi Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 jainameghadUtam / [tRtIyaH 'jaivAtakasya candrasya darzanena samudro vardhate, yathA'haM kSaNam iti 'na avajage' na jJAnavatI, kiMrUpA? 'jADyaM jaDabhAvaM 'AptA prAptA, punaH kathaMbhUtA? 'tadvIcimAlAlolaJcatAH tasya mohasamudrasya vIcimAlAbhiH kallolamAlAbhiH lolat caJcala ivAcarat cetaH cittaM yasyAH sA, itIti kim ? ayaM kaH ahaM kA ? ahaM ka kimu 'vidadhAmi' karomi, ato mama mohasamudrakallolacaJcalIkriyamANacittAyAH sarva vismRtamityarthaH / "gAG gatau" avapUrvasya parokSAyAm epratyaye 'avajageM'-rUpam / atrAnuprAsazleSarUpakAtizayoktayaH // 39 // kAyaM devastribhuvanapatirmaya'kITaH ka caiSA yadyapyA nilayavalajaM no tathApi pratIye / ityUhe me sphuradapi tadA locanaM bhAnavIyaM bhAgyAbhAve'mukulayadaho! kaamraajiivraajiiH||40|| he megha ! 'me' mama tadA bhAnavIyamapi locanaM sphurat bhAgyAbhAve sati 'aho' iti Azcarye 'kAmarAjIvarAjIH' kAmA manorathAsta eva rAjIvAni kamalAni teSAM rAjIH zreNIH 'amukulayat' saGkocayAmAsa, bhAnavIyazabdena dakSiNaM locanaM kathyate, tataH strINAM dakSiNalocanasphuraNamazubhahetuH / atha yadbhAnoH zrIsUryasya saMbandhi locanaM tat kamalazreNIH kathaM saGkocayatIti virodhH| ka sati ? iti 'he' vicAre sati, itIti kim ? ayaM tribhuvanapatidarveH ka?, 'ca' anyat 'eSA' ahaM 'martya kITaH ka matryeSu manuSyeSu aprasiddhatayA kITakalpetyarthaH / yadyapyeSa: 'nilayavalajaM nilayasya AvAsasya valajaM dvAram 'ArSIt Agacchat tathApi 'no pratIye' na pratItiM prApnomi yadasya pANigrahaNaM mama bhaviSyatIti vizvAso na / pratIye ityatra "Ic gatau" dhAtorvartamAnA-epratyaye "divAdeH zyaH" (si03-4-72) iti zyapratyaye rUpam / mukulA ivAkarot amukulayat "Nij bahulaM nAnaH kRgAdiSu" (si0 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 125 3-4-42) NicpratyayaH, hyastanI-divapratyaye rUpam / martyakITa iti rUpakatvAnna liGgavyatyayaH / atra vissmvirodhaanupraasaaH||40|| zAntaM pApaM ! kSipasi sasite kSIrapUre'kSakhaNDAn maGgalyAnAmavasara ihAmaGgalaM te khalUktvA / mAmudvegaM sapadi dadhatImityavocana vayasyA yAvattAvatkaruNamazRNodeSa rAvaM pazUnAm // 41 // he megha ! yAvat 'vayasyAH' sakhyo mAmiti 'avocan' ajalpan / kiMrUpAM mAm ? 'sapadi' tatkAlaM 'udvegam' uccATaM dadhatIm / itIti kim ? he sakhi ! 'pApa' duritaM zAntam , tvaM 'sasite' sitayA zarkarayA sahite 'kSIrapUre dugdhapUre 'akSakhaNDAn' akSasya vibhItakasya khaNDAn zakalAn kSipasi, ayaM maGgalyAnAM 'avasaraH' prastAvaH, 'te' tava 'iha' prastAve 'amaGgalaM dunimittasUcakam uktvA 'khalu' pUryate, etAvatA'sminnavasare saviSAdaM vaco na vAcyamiti bhAvaH / tAvat 'eSaH' bhagavAn 'pazUnAM tirazcAM 'karuNaM' dInaM 'rAvaM' zabdamazRNot / te khalUktvA atra "niSedhe'laMkhalvoH ktvA" (si0 5-4-44) ktvApratyayaH / atra viSamAnuprAsau / yAvatsakhyo madhuravacanairudvegaM spheTayanti tAvadbhaviSyanmahodvegakAraNameva bhagavatA pazUnAM karuNarAvo'zrAvIti "kartuH kriyAphalAvApti-naivAnarthazca yadbhavet / " iti viSamavizeSaH, pUrvArdhe'pi viSamaH // 41 // hetuM teSAmavajigamiSuH krandane sAdinA'tho nAtho natvA mukulitakaraNeti vijJapyate sa / eSAM kInairiva jalanidhirnAtha ! nAdeyavAhaiH zUlyaiH zobhAtizayamayitA gauravaste vivAhe // 42 // 'athoM' anantaraM 'sAdinA' hastipakena natvA 'nAthaH' khAmI iti vijJapyate sma, kiMviziSTo nAthaH ? 'teSAM' pazUnAM 'krandane Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 jainameghadUtam / [tRtIyaH karuNazabde hetuM' nimittaM 'avajigamiSuH' jJAtumicchuH, kiMrUpeNa sAdinA ? 'mukulitakaraNa' yojitahastena, he nAtha! 'eSAM' pazUnAM 'kInaiH' mAMsaiH 'te' tava vivAhe gauravaH 'zobhAtizayaM' zobhAdhikyaM 'ayitA' prApsyati / kiMrUpaiH kInaiH ? 'zUlyaiH' zUlAkRtaiH, ka iva ? 'jalanidhiriva' yathA jalanidhiH 'nAdeyavAhaiH' nadIsambandhipravAhaiH zobhAtizayaM prApnoti / atra zUlayA saMskRtAni zUlyAni "zUlokhAdyaH" (si0 6-2-141) iti yapratyaye "avarNevarNasya" (si0 7-4-68) iti Alope zUlya iti rUpam / nadInAmime nAdeyAH "nadyAdereyaNa" (si06-3-2) iti eyaNapratyaye "avarNevarNasya" (si0 7-4-68) Ilope nAdeya iti rUpam / atrAnuprAsopamAdyAH // 42 // mIlanetradvayamayamadaHkRtya kartAsmyathaita nizcityaivaM samajamibhamAnInayat sAdinaiSAm / zrotaHsArtha vividhagatinA cetasA bandhamokSA laGkarmINaH sakalaviSayagrAmamAtmeva devaH // 43 // he jalaghara! 'ayaM devaH' zrIneminAthaH 'sAdinA' AdhoraNena 'ibha' gajendraM 'eSAM' pazUnAM 'samajaM' varga vATakamiti yAvat AnInayat / kiM kRtvA ? 'mIlanetradvayaM' saGkacannayanayugalaM yathA bhavati evaM nizcitya, yadA vicAraH vahRdi kriyate tadA'kSiNI nimIlya ekAgrIbhUyate iti bhaavH| evamiti kim ? ahaM adaHkRtya atha etatkAsmi, rAjImatI hi mukhanayanabhAvairdhyAnasya sthUlatAM vetti na tu hRdtaM bhAvam , ataH pazUna mocayitvA dIkSAM lAsyAmIti nizcayaM kRtvetyarthaH / ka iva ? 'Atmeva' yathA AtmA 'cetasA' manasA 'zrotaHsAthai' zrotasAM indriyANAM sArtha samUha 'sakalaviSayaprAma' samastaprAyazabdAdipadArtharAziM Anayati prApayati / ayamaya:-yathA''tmA manasA hetubhUtenendriyANi skhaviSayAn. Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / zrImanmerutuGgasUriviracitaM 127 zabdAdIn prApayati tathA devo'pi sAdinA hetunA ibhaM pazuvATakamAnayaditi / kiMviziSTena cetasA ? 'vividhagatinA' vividhA vicitrA zabdAdigrahaNArtha gatiryasya, sAdinA'pi kiMrUpeNa ? 'vividhagatinA' vividhA gatiH jJAnaM gajazikSAsvAmicittAnuvartanAdirUpA vA yasya sa tena / kiviziSTo devaH ? 'bandhamokSAlaGkarmINaH' bandhebhyo mokSe mocane'laGkarmINaH karmakSamaH, AtmA'pi karmaNAM bandhe mokSe cAlaGkarmINaH samarthaH / adaHkRtya iti "agrahAnupadeze'ntaradaH" (si03-1-5) iti gatisaMjJAyAM ktvo yap / samajamiti "aja kSapaNe" saMpUrvaH samajanaM samajaH "samudo'jaH pazau" (si0 5-3-30) iti alpratyayaH / nI dvikarmako dhAtuH / atrodAttopamAdayaH // 43 // dInotpazyAn puravananabhazcAriNacAravandhaM baddhAn bandhairgalacalanayorvepino mRtyubhItyA / prItaH pRthvIpatiriva javAdeSa jantUna samantU nunmocya svaM dviradamanayadvezmanaH sammukhatvam // 44 // he megha! 'eSaH' bhagavAn 'javAt' vegAt jantUna 'unmocya' choTayitvA skhaM 'dviradaM hastinaM vezmanaH sammukhatvamanayat / kiMrUpAn pazUn ? dInaM yathA bhavati ut Urdhva pazyanti vilokayantIti dInotpazyAstAna , puravananabhazcAriNaH'puracAriNaH chAgAssdayaH vanacAriNo hariNatittirAdayaH AkAzacAriNaH pakSiNaH, punaH kathaMbhUtAn ? galacalanayoH 'cArabandhaM baddhAn' cAre guptigRhe yathA badhyate tathA bandhaiH rajvAdibhirbaddhAn , mRtyubhItyA 'vepinaH' kampanazIlAn / ka iva ? 'pRthvIpatiriva' yathA pRthvIpatiH 'prItaH' tuSTaH san 'samantUn' sAparAdhAn matryAdInunmocayati / ut Urdhva pazyantIti "ghrAdhmApAddhedRzaH zaH" (si0 5-1-58) zapratyaye "zrauti." (si04-2-108)iti pazyarUpam / cAre Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 jainameghadUtam / [tRtIyaH badhyate iti cArabandham "AdhArAt" (si0 5-4-68) iti sUtreNa NampratyayaH / atra jAtiparikaropamAdyAH // 44 // yAnatyAjaM sapadi pitarAvagrato'thAsya bhUtvA varSA bASpaplavavigalanAta paunaruktyaM nayantau / ityUcAte ciramatamahAjAta ! kasmAdakamA dasAdazmA''sphalitataTinIpUravattvaM nivRttaH // 45 // 'artha' anantaraM pitarau 'sapadi' tatkAlaM 'yAnatyAja' yAnaM tyaktvA'sya agrato bhUtvA iti 'UcAte' avadatAm / kiMkurvantau ? bASpaplavavigalanAt varSAH 'paunaruttathaM punaruktabhAvaM 'nayantau' prApayantau, bASpANi azrUNi teSAM plavaH pUraH tasya vigalanaM kSaraNaM tasmAt , apre'pi varSAsu ghanA varSantaH santi tadA pitarAvapi azrupravAhavarSituM lagnau iti varSAkAlasya paunarutyam / itIti kim ? 'he jAta!' he putra! tvaM kasmAt hetoH 'akasmAt sahasaiva asmAt 'ciramatamahAt' cirAbhISTapANigrahaNamahotsavAt nivRttaH ?, kiMvat? 'azmA''sphalitataTinIpUravat' azmasu pASANeSu AsphalitaH pratihataH taTinIpUro nadIpUrastadvat / atra yAnaM tyaktvA yAnatyAnaM "dvitIyayA" (si0 5-4-78) iti sUtreNa Nam / atrAtizayotyanuprAsopamAH // 45 // tau khindAnau yaduparivRDho vArayitveyajalpad bandho sindho! vinayapayasAmAzritAn prAk prsttim| prApayyAtho davayasi kutaH zukchikhAdahyamAnAn nAsaMbhAvyaM kimapi yadi vA brahmaparyAyasakte // 46 / / 'yaduparivRDhaH' zrIkRSNaH 'to' prabhoH pitarau 'khindAnI' khedaM dharantI vArayitvA iti ajalpat-he bandho! he vinayapayasAM 'sindho' ! samudra ! tvaM AzritAn 'prAk' pUrva 'prasatti' prasAda 'prApathya' lambhayitvA 'atho anantaraM kutaH kAraNAt 'davayasi Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 129 paritApayasi ? "dUGc paritApe" iti dU, davanaM davaH, "yuvarNavRdRvazaraNagamRdvahaH" (si0 5 -3 - 28 ) alpratyayaH, "nAmino guNo'kkiti" ( si0 4-3 - 1 ) guNaH, davaM karoSi davayasi " Nij bahulaM 0 " ( si0 3 - 4 - 42 ) NicA sipratyaye rUpam / kiMviziSTAn AzritAn ? 'zukchakhAdahyamAnAn' zuk zokaH sa eva zikhA jvAlA tayA dahyamAnAn jvAlyamAnAn / 'yadi vA ' athavA brahmaparyAyasakte puruSe etat kim ( kimapi na ) asaMbhAvyam, brahma brahmacaryaM tasya paryAyaH pariNAmaH tatra sakte, athavA brahmaNo brAhmaNasya paryAyo vADavastatra sakte, yadyapi brahmaparyAyA dvijAdyA bahavo'pi santi tathA'pyatra sindhusAdharmyAddahanAdhikArAca vADavo labhyate, atrApi sindhau lokarUDhyA vADavo jvalan varNyate, brahmazabdenApi brAhmaNaH kathyate, yataH "sUryatrAvAk mAgavarazvamedhin makRddahamiti brahman mA viSAdI" ityAdi, "brahmastrI bhrUNagoghAta 0" ityAdi yogazAstrAdiprasiddheH / atra virodhasamasamAsoktirUpakAnuprAsAH / "nAsaM0" ityAdi samam // 46 // kAruNyaukazcariSu vighRNo bandhutAyAM sutRSNaka muktau mUrttidviSi kulakanIsvIkRtau vItatRSNaH / kaulInApterdaravirahitaH saMsRteH kAndizIkaH prArabdhArthAMstyajasi bhajase prastutAstannamaste // 47 // he bandho ! 'tat' tasmAtkAraNAt 'te' tubhyaM namo'stu, ayaM namaskAro nindAstutirUpaH / yat tvaM 'cariSu' tiryakSu 'kAruNyauka : ' kAruNyasya karuNAyA oka: sthAnam, 'bandhutAyAM' bandhusamUhe 'vighRNaH' nirdayaH, muktau 'sutRSNaka' suSThu atizayena tRSNak lubdha:, kiMrUpAyAM muktau ? 'mUrttidviSi' mUrti zarIraM dveSTi na sahate zarIrakSaye muktibhAvAt, anyA yA strI bhartuH zarIradveSiNi viSakanyArUpA sA'dhamA / kulakanI kulakanyA tasyAH svIkRtau aGgI Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .130 jainameghadUtam / [tRtIyaH kAre 'vItatRSNaH' niHspRhaH, kulakanIti kathanena yA uttamastrItvAt mUrteH sukhakAriNIti jJApitam / 'kaulInApteH' parApavAdaH kaulInaM tasyApteH prApteH 'daravirahitaH' dareNa bhayena virahitaH aGgIkRtavivAhatyAge'trApavAdAnna bibheSi / 'saMsRte.' saMsArAt 'kAndizIkaH' bhIruH / 'prArabdhArthAn' vivAhamukhyAna tyajasi, 'aprastutAn' aprArabdhAna vairAgyamukhyAna bhajase / anyo vivekavAn pUrva prArabdhaM kArya samApya pazcAdanyat kAryAntaraM prArabhate / bandhUnAM samUho bandhutA "prAmajanabandhugajasahAyAttal" (si0 6-2-28) talpratyayaH, ta, "At" (si0 2-4-18) AppratyayaH / tRSNagiti "bitRSaca pipAsAyAM" tRSyatItyevaMzIlaH "tRSidhRSi. svapo najiG" (si0 5-2-80) nanpratyayaH, nasya Natvam / atra virodharUpakasamuccayaparyAyoktavyAjastutyanuprAsAH / sarveNApyarthena bhagavato vairAgyameva varNitamiti paryAyoktam // 47 // narte'rtInAM niyatamavarAvAvarImAM tapasyAM yasyodarkaH satatasukhakRtkRtyamayaM satAM vat / dAmatkarmaprasitabhavino mocayiSye carIn vA nemiH pratyAdizaditi hari bhUri nirbandhayantam // 48 // nemiH 'hAre zrIkRSNaM 'iti pratyAdizat' ityuktyA niSiddhavAn / kiMrUpaM harim ? 'bhUri' atyartha 'nirbandhayantaM' AgrahaM kurvantam / itIti kim ? he hare! imAM 'tapasyAM' dIkSAM 'Rte' vinA 'avarA' kA'pi strI ('niyataM' nizcitam) 'artInA' bAdhAnAM 'na avAvarI' na apanetrI spheTiketi yAvat / 'satAM' sAdhUnAM tat 'kRtyaM kArya adhye zlAghyam , yasya udarkaH 'satatasukhakRt nirantarasukhakArI syAt , "udarkaH tadbhavaM phalam" ( abhi0 ciM0 2-76 ) uttarakAlodbhavaM phalamudarkaH kathyate / ahaM dAma bandhanaM tadivAcaranti dAmanti yAni karmANi te prasitA baddhA ye bhavinaH prANinastAn 'mocayiSye' karbhabandhanebhyazchoTayiSyAmItyarthaH / kAniva ? 'vA' ivArthe, 'carIna vA' Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM carayaH tiryaJcaH tAniva, yathA tiryazco bandhanAnmocitAH / narte - tInAM na Rte artInAm iti padAni / tapasyAmityatra "Rte dvitIyA ca" (si0 2-2-114) iti Rteyoge dvitIyA / avAvarI "oNa apanayane" iti oNa dhAtuH, oNatIti "manvanakanivica kacit" (si0 5-1-147 ) kan , "ahanpaJcamasya kikiti" (si0 4-1-107) NakAra AkAra "odauto'vAt" (si0 1-2-24) iti ava "lokAt" (si0 1-1-3) tato'vAvan iti siddham , "NasvarAghoSAdvano razca" (si0 2-4-4) DIpratyayaH, nakArasya rakAro "lokAt" (si0 1-1-3) iti avAvarI siddham , pratyayaH si, "dIrghaDyAvyaJjanAtseH" (si. 1-4-45) silopaH / dAmevAcaranti "kartuH kipa garbhazlIbahoDAttu Dit" (si0 3-4-25) kip , "nAno no'nahnaH" (si0 2-1-91) nalopaH, "aprayogIt" (si01-1-37) dAmantIti vartamAnA-zatRpratyayaH / atropmaaruupkhetvlngkaaraaH||48|| taminnevaM vyavasitavati prazlathapremapAzA nAzAzvAsacchalaparigalajjIvitA yAdavaudhAH / sorastADaM suguru rurudU rodasI rodayantaH pratyutpannapratiravamiSAnmuSTasarvasvavatte // 49 // te yAdavaughAH 'sorastADaM' yathA bhavati urasastADanaM kuTTanaM urastADaH, saha urastADena vartate iti sorastADam , 'suguru' atyartha yathA bhavati 'ruruduH' ruditavantaH / ka sati ? 'tasmin' bhagavati evaM 'vyavasitavati' nizcitavati sati yanmayA vratameva grhiitvym| kiMviziSTA yAdavaughAH ? 'praznathapremapAzAH' prazlathaH zithilIbhUtaH premapAzaH snehabandhanaM yeSAm , punaH kayaMbhUtAH ? 'nAzA0' nAzA nAsikA tasyAH zvAsastasya cchalena parigalat cyavamAnaM jIvitaM jIvitavyaM yeSAm / kiM kurvantaH ? 'pratyutpannapratiravamiSAt rodasI' Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 jainameghadUtam / [tRtIyaH rodayantaH, pratyutpannaH samutpannaH pratiravaH pratizabdaH tasya miSAt rodasI AkAzapRthivyau / kiMvat ? 'muSTasarvasvavat yathA muSTasarvaskhA rudanti / atra jAtyapahRtyupamAnuprAsAH // 49 // teSAmeva praruditavatAM kiGkaranAkicakro popAnItaM vidadhadabhito'pyarthisAdarthasArtham / prAtaH prAtaH svabhavanagato DiNDimodghoSapUrva prAstAsau vitaraNamatho vArSikaM harSadhAma // 50 // 'atho' anantaraM 'asauM' bhagavAn prAtaH prAtaH svabhavanagato 'DiNDimodghoSapUrva' DiNDimaH paTahastasya udghopapUrvakaM 'vArSikaM' sAMvatsarikaM vitaraNaM' dAnaM 'prAkrasta' prArabdhavAn / keSAM kiMbhUtA. nAm ? 'teSAM' yAdavAnAM 'praruditavatAmeva' rodituM prArabdhAnAmeva / kiM kurvan ? 'abhito'pi' samantato'pi 'arthasArtha' dravyasaJcayaM 'arthisAt' yAcakAyattaM vidadhat / kiMrUpamarthasArtham ? 'kiGkaranAkicakropopAnItaM' kiGkaratA kiGkaravadAcaratA nAkicakreNa devavRndena upa samIpe upAnItaM daukitam / kiMrUpaM vitaraNam ? 'harSadhAma' spaSTam / teSAmityatra "SaSThI vA'nAdare" (si0 2-2-108) ityatra (iti) paSThI, yathA rudato lokasya rudati vA loke prAtrAjIt / praruditavatAmityatra pra-upasargaH prArambhe "gatyarthAkarmakapi. babhujeH" (si0 5-1-11) ityanena kartari ktavatpratyayaH / kiGkara ivAcaratIti "kartuH kipa" (si0 3-4-25) iti kipa, "trantyasvarAdeH" (si0 7-4-43) antyasvaralopaH, "aprayogIt" (si0 1-1-37) viplopaH, kiGkaratIti vartamAne "zatrAnazA." (si0 5-2-20) zatRpratyaye kiGkaraditi siddham , kiGkaraca tannAkicanaM ca kiGkarannAkicanaM tena / arthiSu AyattamarthisAt "tatrAdhIne" (si0 7-2-132) iti sAtpratyayaH / prAkrasteti "kramU pAdavikSepe" prapUrvaH, "propAdArambhe" Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 133 (si0 3-3-51) ityAtmanepadam, adyatanI tapratyaye sici "kramaH" (si0 4-4-53) iti iniSedhaH / varSe deyaM vArSika "kAle kArye ca bhavavat" (si0 5-4-98) ikaNapratyayaH, vRddhiH / atra samodAttAnuprAsAH // 50 // pratyAvRtte pariNayabhuvaH prANiteze nirAzA zampApAtopamiti papatotpIDitA tatpravRttyA / pRthvIpIThapratihatatamonmUlitAdhArasAlA vallIva drAk sakalavigaladbhUSaNAliprasUnA // 51 // he megha! ahaM nirAzA satI zampApAtopamiti yathA bhavati 'papata' patitA, zampA vidyut tasyAH pAtaH sa ca upamitiH upamAnaM yathA bhavati, yathA vidyut patati tathA papAtetyarthaH / ka sati ? 'prANiteze' jIvitavyasvAmini zrInemini pariNayabhuvaH' pANigrahaNabhUmikAyAH 'pratyAvRtte' pazcAdvalite sati / kiMrUpA ? tatpravRttyA' sA valanarUpA pravRttiH vArtA tayA 'utpIDitA' prAbalyena pIDitA / kiMrUpA'ham ? 'drAk' zIghraM vallIva 'sakalavigaladbhUSaNAliprasUnA' sakalA vigalantI patantI bhUSaNAnAmAliH zreNiH saiva prasUnAni puSpANi yasyAH / kiMrUpA vallI ? 'pRthvIpIThapratihatatamonmUlitAdhArasAlA' pRthvIpIThe pratihatatamaH pAtena bhRzaM bhagna unmUlitaH chinna AdhArasAla: AdhAravRkSo ysyaaH| papateti "NidvA'nyo Nav" (si04-3-58) iti vRddhivikalpAdrUpam / atropamAnarUpakAnuprAsAH // 51 // udyaduHkhajvarabharavatI saMnimajyAhamasmin mohAmbhodhau sukhamiva tadA yat payodAnvabhUvam / tApastamsAdudalasadasau ko'pyalaM kampasampa dyukto yasmAtsamajani mamAnargalo vipralApaH // 52 // 'he payoda !' he megha ! ahaM tadA yat sukhamiva anvabhUvam , 12 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 jainameghadUtam / [tRtIyaH kiM kRtvA ? ta ( a )smin 'mohAmbhodhau' mUrchAsamudre 'saMnimajya' buDitvA / kiMrUpA'ham ? 'udyaduHkhajvarabharavatI' udyanti udayamAgacchanti duHkhAni sa ( tAni ) eva jvarabharastena yuktA, yathA ko'pi jvarA" jalasthAne maGktvA kSaNamekaM sukhamivAnubhavati tathA'hamapi mUrchitA satI tadA sukhamivAnubhUtavatItyarthaH / tasmAt' mohAmbhodhimajjanAt (asau) ko'pi 'tApaH' saMtApaH 'udalasat' ullasati sma / kiMrUpastApaH ? 'alaM' atyathai 'kampasampayuktaH' kampasya sampadA yuktaH, 'yasmAt' tApAt mama 'anargalaH' bahulaH 'vipralApa:' samajani "vipralApo viruddhoktiH" / yathA jvarAtasya jalamajane kSaNikasukhAnubhavAdanu mahAn tApaH kampotkarSavAn ucchalati tato viziSTataraH pralApo bADhamaratiH saMjAyate tathA mamApi mUrchAnivRttau mahAMstApo'bhUt tasmAttApAt saMtApo vipralApo'samaJjasabhASaNaM babhUvetyarthaH / atra zleSarUpakajAtyanuprAsAdyAH // 52 // agredhUmadhvajagurujanaM ceduduhya vyamokSyat tat pAthodhau pravahaNamupakSipya so'majayiSyat / rAjanyAnAmadhiguNataro'nyo'tha bhAvI vivoDhe sAlInAM gIrajani ca tadA me kSatakSAratulyA // 53 // he megha ! 'tadA' tasmin prastAve iti 'AlInA' sakhInAM 'gI:' vANI meM mama kSatakSAratulyA'jani, yathA kSate kSArakSepe mahaduHkhaM jAyate tathaiva sakhInAM vANI mama duHkhitAyAH satyAH punargADhaduHkhakarI babhUvetyarthaH / itIti kim ? he sakhi ! 'cet' yadi saH agredhUmadhvajagurujanaM 'uduhya' pariNIya 'vyamokSyat' atyakSyat , dhUmadhvajaH agniH gurujanaH pUjyajanaH tayora agredhUmadhvajagurujanam , tat saH 'pAthodhau' samudre pravahaNaM 'upakSipya' kSiptvA 'amajayiSyat' abruDayiSyat , evaMbhAvaH-yathA ko'pi vahanaM samudre kSitvA majayati yathA Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / zrImanmerutuGgasUriviracitaM tasya vahanasya punaruddharaNaM na syAttathA yadi tvamapi agnipUjyaskhajanasAkSikaM pariNIya muktA'bhaviSyat tadA tava satyAH punaH pANigrahaNaM nAghaTiSyat , kintu tvamapariNItaiva muktA'si atastava punaranyo varo bhaviSyatItyAha- 'artha' anantaraM tava 'rAjanyAnAM rAjakumArANAM ( adhiguNataro ) anyaH 'vivoDhA' varo bhAvI, ato neminAthe valite'pi adhRtirna kAryeti bhAvaH / dhUmadhvajazca gurujanazca dhUmadhvajagurujanau, tayora agredhUmadhvajagurujanam "pAre madhye'pre'ntaH SaSThyA vA" ( si0 3-1-30) iti saptamyA alup , avyayIbhAvaH samAsaH / rAjanyAnAmityatra "saptamI cAvibhAge nirdhAraNe" (si0 2-3-109) iti SaSThI rAjJo'patyAni rAjanyAH "jAto rAjJi (jJaH)" (si0 6-1-92) iti yapratyayaH / vivoDheti "vahIM prApaNe" vaha, vivahatIti vivoDhA "NakatRcau" (si0 5-1-48) tRcU-pratyayaH, "hodhuT padAnte" (si02-1-82) ha Dha, "adhazcaturthAttathordhaH" (si. 2-1-79) ta dha, "tavargasya zvavargaSTavargAbhyAM yoge caTavau~" (si0 1-3-60) dha Dha, "sahivaharoccAvarNasya" ( si0 1-3-43) pUrvaDhalopaH akAra o si ityAdi / atra viSamasamAdyalaGkArAH // 53 // ka grAvANaH ka kanakanagaH kAkSakAH kAmaradvaH kAcAMzAH ka ka divijamaNiH koDavaH ka dhuratnam / kAnye bhUpAH ka bhuvanagurustasya tadyoginIva dhyAnAneSye samayamiti tAH pratyatha pratyajAni / / 54 // he megha ! aham atha 'tAH' sakhIH prati iti pratyajAni' pratijJAtavatI / itIti kim? ahaM 'tat' tasmAtkAraNAt yoginIva tasya dhyAnAt 'samayaM kAlaM 'neSye' gamayiSyAmi / tat kim ? he sakhyaH! ka 'prAvANaH' pASANAH ? ka 'kanakanagaH' meruH ?, Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 jainmeghduutm| [tRtIyaH 'akSakAH' bibhItakAH ka ? 'amaraduH' kalpavRkSaH ka?, 'kAcAMzAH' kAcazakalAni ka ? 'divijamaNiH' cintAmaNiH ka?, 'uDavaH' nakSatrANi ka ? 'dhuranaM sUryaH ka ?, anye 'bhUpAH' rAjAnaH ka ? 'bhuvanaguruH' zrInemiH ka ?, ato yadbhavatIbhiH proktaM punaranyo varo bhAvIti tanniSiddham , tata anye bhUpA pAvabibhItakakAcakhaNDasAmAnyagrahatulyAH, bhagavAn merukalpadrucintAmaNisUryatulyaH, ato mama sa eva dhyeya iti / divi jAyata iti divijaH "anorjanerDaH" (si05-1-168) DapratyayaH, "DiyanyasvarAdeH" (si0 2-1-114), "dhuprAvRDvarSAzaratkAlAt" (si0 3-2-27) iti saptamyA alup / pratyajAni iti jJAMza dhAtuH pratipUrvaH "saMpraterasmRtau" (si0 3-3-69 ) ityAtmanepadam , i, "aD dhAtorAdistinyAM cAmAGA" (si04-4-29) aDAgamaH, "yAdeH" (si0 3-4-79) bhA nA, "jA zAjano'tyAdau" (si0 4-2-104) jJA jA, "zcAtaH" (si04-2-96) AkAralopaH, pratyajAni iti niSpannam / atra yathAsaGkhyArthAntaranyAsaviSamAdyAH // 54 // yadyapyenaM pariNayamahaM vizvavizvAbhinandyo: tiryakAraM tvamiva salilAsAramAJcatpatirme / AgArhasthyasthiti tadapi cAvArSika tavaivA' muSyaivAzAM hRdi vidadhatI seyamasthAM prajeva // 55 // he megha! yadyapi 'me' mama patiH enaM 'pariNayamahaM' pANigrahaNotsavaM 'atiryakAraM' asamAptaM kRtvA 'Azcat' agAt , kiMrUpo bhagavAn ? 'vizvavizvAminandyaH' vizvena samastena vizvena jagatA'bhinandyaH shlaaghyH| ka iva ? 'tvamiva' yathA tvaM 'salilAsAraM' salilasya pAnIyasya AsAro vegavAna vRSTiH taM atiryakAraM asamAptaM kRtvA'Jcasi 1 puMstvaM cinyam, varSaH iti hi syAt / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 137 yAsi, kiMviziSTastvam ? ( vizvavizvAbhinandyaH ) spaSTam / tadapi ca' tathApi ca 'sA iyaM' ahaM AgArhasthyasthiti 'amuSyaiva' bhagavata 'AzA' icchAM (hRdi) vidadhatI asthAm , ayaM bhAvaH-yAvatsa bhagavAn gRhastho'bhUt tAvattasyAzA na muktA yat adyAGgIkariSyati kalye vA, keva ? 'prajeva' yathA prajA 'AvArSika:' vArSikANi varSAsambandhIni RkSANi nakSatrANi tAni yAvattavaivAzAM vidadhatI tiSThati, yathA tvayi khaNDavRSTiM kRtvA gate sati yAvadvarSAnakSatrANi bhavanti tAvajanastavA''zAM kurvanneva tiSThati, yad adya varSiSyati kalye varSiSyatIti / atiryakAramiti tiryaJcaM kRtvA tiryakAram "tiryacApavarge" ( si0 5-4-85) iti Nam / gArhasthyasthiteryAvat AgArhasthyasthiti "AGAvadhau" (si0 2-2-70) iti paJcamIprAptau "paryapAbahirac paJcamyA" (si03-1-32) ityavyayIbhAvaH smaasH| evamAvArSika:miti jJeyam / atra dRSTAntopamAdyAH // 55 // iti AcArya-zrIzIlaratnasUriviracitAyAM zrIjainameghadUta mahAkAvyaTIkAyAM tRtIyaH sargaH // 3 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atha caturthaH srgH| zrInemIzaH pratidinamatho koTimaSTau ca lakSA henaH prAtardadadabhijanaM kalpasAlAyate sma / citraM kampaM karakizalayaM nA''pa pAdapradeze lagnAH puNyasitasumanasabhchAyayA cAzi vizvam // 1 // 'atho' anantaraM zrInemIzaH pratidinaM 'prAtaH' prabhAte 'abhijana' lokamabhimukhIkRtya 'henaH' suvarNasya koTiM aSTau ca lakSA dadat san 'kalpasAlAyate sma' kalpavRkSa ivAcarati sma / 'citraM Azcarya 'karakizalayaM kampaM na Apa' dAnaM dadataH sthUlalakSyatvena karo na kampate sma, pAdapradeze 'puNyasmitasumanasaH' lagnAH puNyaiH sukRtaiH smitA vikasvarAH sumanasaH sAdhavaH, 'ca' anyat 'chAyayA' zobhayA vizvaM 'Azi' vyAptam / anyasya kalpavRkSasya kizalayaM kampate, puNyAni pavitrANi smitAni vikasitAni sumanasaH puSpANi zirasi laganti, chAyayA ca mitAM bhuvaM vyApnoti iti kalpavRkSAdAdhikyam / lakSazabdaH strIlIbaliGgaH / atrodAttopamAvyatirekazleSAH // 1 // cintAratnaM dRSadapagatajJAnalezaH suradruH vardhenuH sA pazugatigatA pUrNakumbhazca mRtlA / cintAtItaM jagati vitaran rukmaratnAdi doSaiH proktairanyairapi parihataH saiSa kenopameyaH // 2 // he megha ! 'cintAratna' cintAmaNiH 'dRSat' pASANaH, 'suraddhaH' kalpavRkSaH 'apagatajJAnalezaH' apagato jJAnasya lezo yasmAtsa jaDa ityarthaH, viziSTajJAnAbhAvAdevamuktam / sA 'svardhenuH' kAmadhenuH 'pazugatigatA' spaSTam , 'ca' anyat 'pUrNakumbhaH' kAmakumbhaH 'mRtlA' 1 klIbatvaM sarveSAM cintyam / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 139 mRttikA, tataH sa eSa bhagavAn kena 'upameyaH' upamAnayogyaH ?, kiM kurvan ? 'jagati' pRthivyAM 'cintAtIta' cintAtikrAntaM rukmaratnAdi 'vitaran' dadat , rukmaM suvarNa, ratnAni padmarAgAdIni, aadishbdaaddhukuulaabhrnnhstiturgaadiprigrhH| kiviziSTo bhagavAn? proktaiH doSaiH cintAmaNyAdisambandhibhiH anyaiH aproktairapi doSaiH parihRtaH' tyaktaH, ataH sa bhagavAna dAnaguNena anupamAna evetyrthH| atrAtizayoktisamuccayAdyAH // 2 // sampUrNAyAM zaradi zaradaH prAktanatauM kadAcit nemiH kSemaGkaracaritadhIryApyayAnAdhirUDhaH / zakrezAnAdhipadhRtacalaccAmaropAsyamAnaH zuddhadhyAnadvayanata iva cchatralakSyekSyakIrtiH // 3 // devavyUhaiH samanucaritaH sarvato mAgadhadbhi AteyeSu pramRtamatibhiH sAzrubhidRzyamUrtiH / divyAtoye ninadati mayA kAnanaM bhUSitAGgo gacchan dRSTo raviriva vanAnIrajinyA gavAkSAt // 4 // // yugmam / / he megha ! pANigrahaNatyAgAdanu 'zaradi' varSe sampUrNAyAM 'zaradaH' zaratkAlAt 'prAktanauM pUrvauM varSAsu Rtau 'kadAcit kasmiMzcidavasare mayA 'gavAkSAt' gavAkSamAruhya nemiH 'kAnanaM vanaM gacchan dRSTaH / kiMrUpo nemiH ? 'kSemaGkaracaritadhIH' kSemaGkaraM kalyANakAri yaccaritaM caritraM tatra dhIH buddhiryasya, punaH kathaMbhUtaH 'yApyayAnAdhirUDhaH' yApyayAnaM zibikAM adhirUDhaH 'zakrezAnAdhipadhRtacalacAmaropAsyamAnaH' saudharmendrezAnendrAbhyAM dhRtAbhyAM caladbhyAM cAmarAbhyAmupAsyamAnaH sevyamAnaH / utprekSyate-zuddhena dhyAnadvayena dharmadhyAnazukladhyAnarUpeNa nata iva / 'chatralakSyekSyakIrtiH' chatrasya lakSyeNa miSeNa IkSyA darzanIyA kIrtiryasya / punaH kathaMbhUtaH ? Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . jainameghadUtam / [caturthaH devanyU : 'sarvataH' sarvapArveSu 'samanucaritaH sam sAmastyena anucaritaH anugataH, kiMrUpairdevavyUhaiH ?' mAgadhadbhiH' mAgadhairiva AcaradbhiH / 'jJAteyeSu' svajaneSu 'prasRtamatibhiH' prasRtA vistRtA matiH buddhiryeSAM te prasRtamatayo vRddhA ityarthaH, taiH 'sAzrubhiH' kSaradazrunetraiH dRzyA mUrtiryasya sH| ka sati ? 'divyAtoye' divyavAditre 'ninadati' zabdAyamAne sati / kiMviziSTo nemiH ? 'bhUSitAGgaH' spaSTam / ka iva ? raviriva yathA 'nIrajinyA' kamalinyA raviH zrIsUryaH 'vanAt' vanamAzritya kAnanaM gacchan dRzyate, vanaM pAnIyaM tadAzritya tatra sthitayetyarthaH, sUryo'pi adho gacchan vanaM pravizan dRzyate, athavA kasya pAnIyasya AnanaM mukham , sAyaM pazcimAmbhodhau ravinimajatIti rUDhiH / kSemakareti kSemaM karotIti "kSemapriyamadrabhadrAt khAN" (si05-1-105) iti aNpratyaye "khityanavyayAruSormo'nto hasvazca" ( si0 3-2-111) iti mo'nte kSemaGkareti padam / mAgadhA ivAcarantIti "kartuH kvip0" ( si0 3-4-25) kipi zatari bhisi mAgadhaddhiriti / jJAteyeSu jJAtayaH svajanAH, jJAterapatyAni jJAteyAH "ito'niyaH" (si0 6-1-72) iti eyaN / divyAtoghe iti jAtAvekavacanam / vanAt gavAkSAditi "gamyayapaH karmAdhAre" ( si0 2-2-74 ) iti paJcamI / atra parikarotprakSopamAnuprAsAH // 3-4 // sadyomAdyadviSamavirahAbAdhavisAriNI mAM mUrchA'tucchA'sajadasuparibhraMzabhItA sakhIva / yAvattAvat paraparicitermatsareNeva sakhyaH kRtvA kizcicchalamalamapAsArayaMstAM varAkIm // 5 // he megha ! yAvat atucchA mUrchA mAM 'asajat' AliGgat , kiMviziSTA ? 'sadyomAdya0' sadhaH tatkAlaM mAdyan prabalIbhavan viSamavirahasya AbAdhaH pIDA tAM (taM) vismArayatIti, utprekSyate--asUnAM prANAnAM paribhraMzAt cyavanAt bhItA sakhIva, yathA sakhI kAzci Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM 141 gADhaduHkhitAM sakhI virahArtivismAraNArtha sajati tAvat sakhyaH 'kiJcicchalaM' jalasecanAdikaM kRtvA tAM varAkI ( 'alaM' atyartha) apAsArayan ,utprekSyate-'paraparicite: anyaparicayasya matsareNeva, agretanA hi sakhyaH paraparicayaM na kSamante iti / etAvatA zrIneminaM gacchantaM dRSTvA mama virahaduHkhAnmUrchA sametA, tataH sakhIbhiH jalasecanAdyupacAraimUrchA vAliteti / atrotprekssaanupraasopmaadyaaH||5|| tyataivAtaH paramacikilaklinnavAsovadeSA hA ki bhAvi ? sphuTasi hRdaya dvaidhamApadya kiMna / IdRcintAkulatamamanastApabASpAyitAsyo dyAtAsAmbuvyaMjaniSi tto'stokshokodkumbhH|| 6 // he megha ! 'tataH' tadanantaraM ahaM 'astokazokodakumbhaH vyajaniSi' astoko bahulaH zokastadeva udakaM tasya kumbhaH udakumbhaH pAnIyakumbharUpA jAtA / kiMrUpA'ham ? 'IdRcintA0' Ig vakSyamANA yA cintA tayA''kulatamaM atyAkulaM yanmanastasya tApena bASpAn uSNaniHzvAsarUpAn udvAntaM yad AsyaM mukhaM tatrodyAtAni pravAheNa vyUDhAni asrAmbUni azrujalAni yasyAH sA IdRkSA / 'eSA' ahaM ataH paraM 'acikilaklinnavAsovat' tyaktava, acikilaH kardamastena klinnaM Ardra yadvAso vastraM tadvat / yAvadbhagavAn gRhastha AsIttAvadAzA'bhUt yad adya svIkariSyati kalye vA, ataH paraM tu dIkSitena bhagavatA'haM tyaktaiva / 'hA' iti khede, kiM bhAvi ?, he hRdaya ! 'dvaidhaM dvidhAtvaM 'Apadya' prApya kiM na 'sphuTasi vidIryase ? / dvau prakArau dvaidham "dvitremadhau vA" (si0 7-2-107) iti dhamapratyayaH, "vRddhiH khareSvA0" (si0 7-4-1) / bASpamudvAntaM bASpAyitam "phenoSmabASpadhUmAdudvamane" ( si0 3-4-33 ) kyapratyayaH, "dIrghazviyaGyakkyeSu0" (si0 4-3-108) dIrghaH, bASpAyate sma bASpAyitaM "ktaktavatU" Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 jainameghadUtam / [caturthaH (si0 5-1-174 ) ktapratyaya ityAdi / udakasya kumbha udakumbhaH "vaikavyaJjane pUrye" ( si0 3-2-105) iti udakasya uda / anopamAtizayoktirUpakAnuprAsAH // 6 // prAgnirdagdhaM dinadinanavattIvavarSejazuSma prakhyAsaukhyairjagadinajagajIvanApAnapInam / sampratyuSNocchvasitavazato bASpadhUmAyamAnaM sphoTaM sphoTaM hRdayamidakaM cUrNakhaNDIyate sa // 7 // he megha ! 'idakaM' hRdayaM 'sphoTaM sphoTa' sphuTitvA sphuTitvA 'cUrNakhaNDIyate sma' cUrNakhaNDamivAcarati sma, kiMrUpaM hRdayam ? 'dinadinanavattIvavarSejazuSmaprakhyAsaukhyaiH prAnirdagdhaM dine dine navanti navInAnIvAcarantIti tIvrANi vajAni varSAtpannAni zuSmaprakhyAni zuSmA agniH tatprakhyAni tatprakArANi asaukhyAni duHkhAni taiH (prAk-pUrva ) nirdagdham, punaH kathaMbhUtam ? 'jagadina0' jagata ina: svAmI zrInemIzastasya yajagajjIvanaM ApAnaM atyantadarzanaM tena pInaM upacitam , pakSe jIvanaM pAnIyaM tasya A sAmasyena pAnam , punaH kathaMbhUtam ? 'samprati' adhunA 'uSNocchasitavazato bASpadhUmAyamAnam' uSNAni uccasitAni teSAM vazato bASpasambandhI dhUmastamudvamat , ayamarthaH-yathA cUrNakhaNDaM pUrvamagninA dahyate pazcAt pAnIyena sicyate tato bASpadhUmaM vamati tataH sphuTati, evamatrApi yAni bhagavattoraNapazcAdvalanadIkSAgrahaNAntarAlavarSasamutpannAni dine dine navInAnyeva virahaduHkhAni tAnyagnisadRzAni pazcAdIkSAvasare bhagavato yadarzanaM tadeva jalaM tena pAnam , adhunA tu uSNocchrAsA baasspdhuumtulyaaH| varSeja ityatra varSe jAyanta iti varSejAni "saptamyAH" ( si. 5-2-169) iti DapratyayaH, "DityantyasvarAdeH" (si02-1114 ) anlopaH, "varSakSaravarApsaraHzaroromanaso je" (si032-26) iti saptamyA alup / dhUmamudvamatIti "phenomabASpadhU Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 143 mAdudvamane" (si03-4-33)|sphottN sphoTaM NampratyayaH / kutsitamalpamajJAtaM vA idaM idakam "lokAt" (si0 1-1-3) am , agre vizleSaH, "tyAdisarvAdeH khareSvanyAtpUrvo'k" (si0 7-3-29) vicAle'kpratyayaH / atropamAnuprAsAdyAH // 7 // atra tyaktvAkhilamapi yatA svAminA kAnanAya vyucchinnAzA mukulitamukhI dIrghadAhaikasama / raktodeSyanijapatikarAsajanAdastisAyaM. vIkAzAzA dinakumudinIbahvamanye'dya mattaH // 8 // ahaM adya 'mattaH' matsakAzAt 'dinakumudinIH bahu amanye' dine kumudinyaH saMkucitA niHzrIkA bhavanti paraM tA api matto bhavyA ityarthaH, kiMviziSTA'ham ? svAminA 'vyucchinnAzA' noTitAbhilASA / kiMviziSTena svAminA ? atra 'akhilamapi' gRhaparivArAlakArAdikaM tyaktvA 'kAnanAya' vanAya 'yatA' gacchatA / 'mukulitamukhI' saMkucitavakA, 'dIrghadAhaikasama' spaSTam / kiMrUpA dinakumudinIH ? 'raktodeSyannijapatikarAsaJjanAt astisAyaMvIkAzAzAH' rakto raktavarNaH udeSyan udayaM prApsyan nija AtmIyaH patiH svAmI candraH tasya karANAM AsaJjanAt AzleSAt asti vidyamAnA sAyaM sandhyAyAM vIkAzAzA vikavaratvavAJchA yAsAM tAH, sAyaM candra udeSyati tatkarAzleSAttA vikasvarA bhaviSyanti, ahaM tu evaMvidhA nAsmi, tatpakSe rakto rAgapara ut prAbalyena eSyan AgamiSyan nijaH patiH svAmI tasya karasyAsaJjanAt AzleSAt cireNApyavidyamAnavIkAzAzA, mama cireNApi svapatikarAzleSo nAstItyarthaH / yatA iti "iNk gatau" etIti vartamAne zatRpratyayaH at , "hiNorapvitivyau" (si0 4-3-15) yatvaM TApratyayaH / mukulitamukhIti "nakhamukhAdanAgni" (si0 2-4-40) DIpratyayaH / kAnanAyeti "gaternavA'nApte" (si0 2-2-63) iti karma Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 jainameghadUtam / [caturthaH prayoge caturthI / raktazcAsau udeSyaMzca raktodeSyan , raktodeSyaMzvAsau nijapatizcetyAdi samAsaH / astIti vidyamAnArtho'vyayaprayogaH "vibhaktithamantatasAdyAbhAH" (si0 1-1-33 ) itivcnaat| vIkAza iti "nAminaH kAze" (si03-2-87) iti vii-diirghH| amanye iti budhiM-maniMc iti dhAtobastanyA ipratyaye rUpam ! atra vyatirekahetuzleSAdyAH // 8 // kokI zokAdvasativigame vAsarAnte cakorI zItoSNa prazamasamaye mucyate nIlakaNThI / tyaktA patyA taruNimabhare kaJcakazcakriNevADa matraM vArAM ida iva zucAmAbhavaM tvAbhavaM bhoH // 9 // bho megha ! 'kokI' cakravAkI vasativigame rAtriprAnte 'zokAt' virahAt mucyate, cakorI 'vAsarAnte' dinAnte zokAnmucyate, 'nIlakaNThI' mayUrI 'zItoSNartuprazamasamaye' zokAnmucyate, zItoSNasambandhino ye RtavamtepAM prazamaH prAntaH tasya samaye varSAkAlaprArambhe ityarthaH / 'tu' punarbho megha ! ahaM 'AbhavaM' bhavaM janma yAvat 'zucAM' zokAnAM 'amatraM' pAtraM 'AbhavaM' A sAmastyena abhavam / ka iva ? 'hada iva' yathA hRdaH 'vArI' pAnIyAnAmamatraM bhavati / kiMrUpA'ham ? 'taruNimabhareM' tAruNyotkarSe patyA tyaktA, ka itra ? 'kaJcaka iva' yathA 'cakriNA' sarpaNa kaJcuko nirmokapaTTaH tyajyate, yathA sa taM tyaktvA udyAti tathA so'pi mAM tyaktvA udyAtavAneva / taruNasya bhAvaH taruNimA "pRthvAderiman vA" (si0 7-1-58) iti imanpratyayaH / atra samuccayAtizayo. ktayupamAnAnuprAsAH // 9 // zambAkRtyopayamaniyamoduHkhahalyAbhirute bharturdIkSAgrahanizamanenAya vIjAkRte'tha / sikto netrAmbubhiraviralaiH zokazAliviMzAle zAleye'sicurasi sarase pazya pamphulyate'sau // 10 // Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 145 aho megha ! 'pazya' vilokaya ( adya ) asmin 'urasi' hRdaye 'vizAle' vistIrNe 'zAleye' kSetre asau zokazAliH 'pamphulyate' atyartha phalati, kiMrUpe zAleye ? 'upayamaniyamoDhuHkhahalyAbhiH zambAkRtya upte' upayamaH pANigrahaNaM tasya niyamastasmAd yAni udduHkhAni prabaladuHkhAni tAnyeva halyA halAni tAmiH zambAkRtya anulomya kRSTaM tiryak kRSTvA upte vApayukte, punaH kathaMbhUte ? 'artha' anantaraM 'bhartuH' svAminaH 'dIkSAgrahanizamanena' dIkSAgrahaNazravaNena 'bIjAkRte' AdAvupte pazcAdvIjaiH saha kRSTe ityarthaH / kiMviziSTaH zokazAliH ? aviralaiH 'netrAmbubhiH' azrujalaiH siktaH / punaH kathaMbhUte urasi ? 'sarase' zRGgArarasayukte, pakSe sarase Ardai / zambAkaraNaM pUrva bIjAkriyate sma bIjAkRtam ityatra "tIyazambabIjAtkRgA kRSau DAc" (si0 7-2-135) iti DAnpratyayaH / atra rUpakAnuprAsAtizayoktayaH // 10 // duHkhasyaivaM jaladhara ! parAM koTimATIkitAM mAM cakrasyevo ravirahatastasya bhAyAM viditvA / cettvaM samyag jagati savitA tadbhajocairgavaughaM __ tanvAno manmuda udayadaM taM kSamAdhIzavittam // 11 // he jaladhara ! 'cet' yadi tvaM jagati' vizve samyak 'savitA pitA asi, atyantajagadvatsalatvena piturAropaH, athavA savitA sUryaH, 'tat' tasmAddhetoH tvaM taM 'kSamAdhIzavittaM bhaja' dUtatvaM kurviti yAvat , kSamAyAH zamasya adhIzAH svAmino munayasteSu vittaM pradhAnaM munIndrazreSThamityarthaH, pakSe kSamAM pRthivIM dadhAtIti "upasargAdaH kiH" (si05-3-87 ) iti kipratyaye kSamAdhayaH parvatAH teSAmIzAH svAminaH pradhAnaparvatAsteSu vittaM prsiddhmudyaaclmityrthH| kiM kRtvA? mAM tasya bhAryA cakrasya bhAryAmiva 'uddharavirahataH' prabalavirahAt 'evaM' amunA prakAreNa duHkhasya 'parI' prakRSTAM 'koTiM' apravibhAgaM 'ATI. 13 Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [caturthaH kitA' ArUDhAM viditvA' jJAtvA, yathA'nyo'pi savitA cakravAkasya bhAryA du:khitAM jJAtvA udayAcalaM bhajate tadvirahaM spheTayati tathA tvamapi taM prabhuM bhaktvA madvirahaM spheTayetyarthaH / kiM kurvANaH ? 'u' atizayena gavaughaM tanvAnaH, gAvo jalAni teSAmoghaH pravAhaH tam , dUtapakSe gAvo vAcaH, sUryapakSe gAvaH kiraNAni / kiviziSTaM kSamAdhIzavittam ? 'manmudaH' mAmakaharSasya udayadam, parvatapakSe'pi udayadaM udayAcalamiti / ATIkitAmiti "kakuG svakuG" ityAdidaNDake TIdhAturAGapUrvaH ATIkate sma "gatyakarmakapibabhujeH" (si. 5-1-11) ktapratyayaH, iTU / gavaughamiti "svare vAna'kSe" (si0 1-2-29) sasvara-ava / atra rUpakopamAzleSodAttAH // 11 // vizrAnte'siMstava girivare niHzalAkapradeze dhyAnAsInaM yamaniyamadhIdhIraghoNAgradRSTim / tAdUpyAseracalamacalasyeva saGgena nAthaM vIkSya stheyAstvamapi nibhRtaM tadvadevAsamAdhi // 12 // he megha! tvamapi nAthaM vIkSya 'AsamAdhi' samAdhi yAvat 'tadvadeva' bhagavadvadeva 'nibhRtaM nizcalaM yathA bhavati stheyAH, "samAdhistu tadevArthamAtrAbhAsanarUpakam / " (abhicintA0 1-95) iti samAdhirutkRSTadhyAnAGgam , tato bhagavAn yAvat samAdhi dhRtvA nibhRtastiSThati tAvattvamapi nizcalaH stheyaaH| kiMrUpaM nAtham ? asmin girivare 'niHzalAkapradeze' ekAntasthAne 'dhyAnAsIna' dhyAne niviSTam / kiMviziSTe girivare? 'tava vizrAnte' tvayA vizramyate yasminityarthaH / punaH kiMrUpam ? 'yamaniyamadhIdhIraghoNApradRSTiM' yamA ahiMsAdayo niyamAH zaucAdayaH teSAM dhiyA buddhyA dhIrA nizcalA ghoNAgre nAsikA dRSTiryasya, punaH kathaMbhUtam ? acalam , kasmAddhetoH? utprekSyate-'acalasya' parvatasya saGgena'tAdrUpyApteriva' tadrUpam acalarUpaM tasya bhAvastAdrUpyaM tasyAptiH prAptistasyA hetoH, etAvatA'calasya Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 240 saMyogAt kiM bhagavAnapyacalo jAta iti / vizrAnte ityatra vizramyate'sminniti vizrAntaM tatra " adyarthAccAdhAre" ( si0 5-1 -12 ) - pratyayaH, "ahanpazvamasya0" ( si0 4 - 1 - 1071 "iti dIrghaH, "nAM dhuDvarge'ntyo padAnte" ( si0 1 - 3 - 39 ) m n dhuT / taveti "ktayorasadAdhAre" ( si0 2 - 2 - 91 ) iti sUtrabalAt "kartari " ( si0 2-2 - 86 ) iti SaSThI / atrotprekSopamAnu prAsAH // 12 // ApIyAsau zamasukharasaM saMvidAnandapUrNo yAvaddhIman ! bhavati bhagavAn kiJcidunmIlitAkSaH / tAvattasya kramakamalayoH prApya rolambalIlAM zaklo'klAntaH sumRduvacasA vAcayervAcikAni // 13 // he dhIman ! yAvadasau bhagavAn kizcidunmIlitAkSo bhavati, unmIlite udghATite akSiNI yena sa unmIlitAkSaH, "sadhyakSNaH khAne" ( si0 7 - 3 - 126 ) samAsAnto 'npratyayaH, "avarNevarNasya " ( si0 7-4-68 ) ilopaH / kiMrUpo bhagavAn ? zamasukharasaM 'ApIya' pItvA saMvidAnandaH cidAnandaH tena pUrNaH / svaM tAvattasya 'kramakamalayoH' caraNakamalayo: 'rolambalIlAM' bhramaralIlAM prApya ' sumRduvacasA ' sukomala girA ' vAcikAni' saMdezAn 'vAcayeH' kathayeH / kiMrUpastvam ? 'zakuH ""zakkuH priyaMvadaH" (punaH) kathaMbhUtaH ? 'aklAntaH' akhinnaH / ApIyeti "pIca pAne" iti dhAtoH prayogaH / zakla iti "zakaMda zaktau" zakU, zaknotIti zakuH, "zAmAzyAzaka mbya mibhyo laH" ( si0 uNA0 462 ) lapratyayaH, "zakuH manojJadarzanaH madhuravAk " ( 462 TIkA ) ityAdyuNAdi - darzanAt / atra parikarAnuprAsAdyAH // 13 // yA svIkRtya prathamamanaghA sarvasImantinInAM dhunyoghAnAmiva suradhunIzena koTIritA'bhUt / Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / khedakSArAmbunidhisamitA dUritAdya tvayA sA vijJaptiM te kaluSitatarA netarevaM vidhatte // 14 // 148 [ caturthaH I he nAtha ! 'Izena' svAminA yA 'anaghA ' niSpApA prathamaM svIkRtya sarvasImantinInAM 'koTIritA'bhUt koTIraH kriyate smeti mukuTarUpA kRtetyarthaH / keva ? 'suradhunIva' yathA suradhunI gaGgA 'Izena' IzvareNa svIkRtya 'dhunyodhAnAM nadIsamUhAnAM madhye koTIritA zirasyAropiteti yAvat / he netaH ! sA rAjImatI 'te' tava evaM vijJaptiM vidhatte / kiMrUpA sA ? adya tvayA dUritA satI 'khedakSArAmbunidhisamitA' kheda eva zoka eva kSArAmbunidhistena samitA militA, ata eva 'kaluSitatarA' atizayena kaluSitA pariNataduHkhA, anyA'pi suradhunI Izvaraziraso bhraSTA kSArasamudre militA'tyarthaM kaluSitA AvilA bhavati / koTIraH kriyate sma " NijbahulaM 0" ( si0 3-4-42 ) NicpratyayaH, "trantyasvarAdeH " ( si0 7-4-43 ) koTIryate sma ktapratyayaH, ida, "NeraniTi" ( si0 4-3-83 ) NijlopaH, evaM dUritA kaluSiteti jJeyam / ( atra ) dRSTAntayathAsaGkhyAparikarAnuprAsAH // 14 // yAM kSereyImiva navarasAM nAtha vIvAhakAle sArasnehAmapi suzizirAM nAgrahIH pANinA'pi / sA kiM kAmAnalatapanato'tIva bASpAyamANA'nanyocchiSTA navarucibhRtA'pyadya na svIkriyeta // 15 // he nAtha! vIvAhakAle tvaM yAM 'suzizirAM' suzItalAM 'kSaireyIM' rasAlAmiva 'pANinA'pi' kareNApi 'nAgrahI : ' na gRhItavAn / kiMviziSTAM yAm ? 'navarasAM ' navo rasaH zRGgAro mAdhuryarUpo vA yasyAM sA tAm / punaH kathaMbhUtAm ? 'sArasnehAmapi sAraH sneho ghRtaM prema vA yasyAH / sA rAjImatI kSaireyI adya kiM na ' svIkriyate ' aGgIkriyate ?, kiMrUpA sA ? kAmAnalatapanataH 'atIva' atyartha Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 'bASpAyamANA' kAmAgnitApAdatyartha bASpamudvamantI, ananyocchiSTA' anyairabhuktetyarthaH / kiMrUpeNa tvayA ? 'navarucibhRtA'pi' navA ruciH kAntirjighatsA vA tAM bibhartItyevaMbhUtaH tena, yathA'nyo'pi bubhukSAvAn zItalAM kSaireyIM na bhuGkte paramatyuSNAM kSaireyIM bhuGkte tathA kAmAgnitaptAyA mamApi bhoge sAmpratamavasara ityarthaH / atropamA zleSavizeSoktayaH // 15 // AsIH pazcAdapi yadi vibho ! mAM mumukSurmumukSuH bhUtvA tatkiM prathamamurarIcakerISi svabuddhyA / santaH sarve'pyataralatayA tattadevAdriyante yanirvoDhuM harazazikalAnyAyataH zaknuvanti // 16 // he ('vibho!' ) nAtha ! tvaM pazcAdapi yadi 'mumukSuH' muniH bhUtvA mAM 'mumukSuH' moktukAma AsIH tat prathamaM 'svabuddhyA' svajanabuddhyA kiM 'urarIcarkarISi' atyarthamaGgIkaroSi ?, sarve'pi santaH 'ataralatayA' nizcalatayA tattadeva vastu 'Adriyante' prArabhante yad harazazikalAnyAyataH 'nirvoDhuM' nirvahaNAya 'zaknuvanti' samarthA bhavanti, yathA hareNa IzvareNa zazikalA candrakalA mastake sthApitA kadApi na mucyate / urarI iti aGgIkArArthe UryAdau, "UryAdyanukaraNaciDAcazca gatiH" (si0 3-1-2) gatisaMjJA / atrAnuprAsArthAntaranyAsanidarzanAdyAH // 16 // satrAdatrAhRtamasumatA vRndamAnandasama jJAnAbhAvAdapaguNamapi klezanAzAdakArSIH / vyaktaM bhaktaM janamimamatho modayasyatibhAja no vAcA'pi prasRmarakRpaccheka! ko'yaM vivekaH 117 he nAtha! tvaM 'asumatA' prANinAM vRndaM klezanAzAt 'Anandasadma' harSapAtramakArSIH, kiMrUpaM vRndam ? 'satrAt' vanAt 'atra' purAntaH 'AhRtaM' AnItam , punaH kathaMbhUtam ? jJAnAbhAvAt 'apaguNamapi Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 jainameghadUtam / [caturthaH nirguNamapi / 'atho' anantaraM 'vyakta' dakSaM 'bhaktaM' sevAparaM 'ima' mallakSaNaM janaM 'artibhAja' pIDAyuktaM 'vAcA'pi' vacanenApi no moda. yasi' harSayasi / he 'prasRmarakRpa!' prasRmarA prasaraNazIlA kRpA yasya, he 'cheka!' nipuNa! ayaM ko vivekaH ?, ayamarthaH-vanavAsAdaparicitAH spaSTajJAnAbhAvAnnirguNAstiryaJcaH kezaM spheTayitvA pramodyante, asau nipuNo bhakto lokaH samIpavartI aato vacanenApi na saMtoSyate,ayaM ko vicAraH ? ityarthaH / atra virodhaanupraasaadyaaH||17|| prAgudvAhaM svajanajanitenAgraheNAnumene saMcere'ntarguruparijanaM pIlunA copayantum / dvArAtpratyAvRtadatha bhavAn kUkadasApi zAvo gayetaivaM guNagaNanidhe!no caturhAyaNopi // 18 // he nAtha! bhavAn prAk svajanajanitenA''graheNa 'udvAha' vivAha 'anumene' abhyupagatavAn , antarguruparijanaM pIlunA' hastinA 'upayantuM' pariNetuM 'saMcere' calati sma, 'artha' anantaraM kUkadasyApi dvArAt 'pratyAvRtat' pazcAdvalati sma, "satkRtyAlaGkRtAM kanyAM yo dadAti sa kuukdH|" ( abhi0 cintA0 3-139) kUkadaH zvazura ityrthH| he guNagaNanidhe! evaM 'caturhAyaNo'pi' caturvarSIyo'pi ( 'zAva:' ) bAlakaH 'no garyeta' no vaJcyeta yathAhaM vaJcitetyarthaH / saMcere ityatra "samastRtIyayA" ( si0 3-3-32) ityaatmnepdm| 'antarguruparijanaM guravaH pUjyAH pitrAdikAH parijanaH parivAraH teSAmantar madhye "pAremadhye'gre'ntaH SaSThayA vA" (si03-1-30) iti samAsaH / pratyAvRtadityatra "zudbhUyo'dyatanyAm" ( si0 3-3-44) anenAtmanepadaniSedhaH / garyateti "gRdhauca abhi. kAGkAyAm" gRdhU / catvAri hAyanAni yasyAsau caturhAyaNaH "catukheAyanasya vayasi" (si0 2-3-74) nasya Natvam / atra dIpakAnuprAsAdyAH // 18 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 151 pitryaH so'yaM tava muMraripuH sundarINAM sahasraiH lIlAgAre'nuparatataraH santataM raMramIti / UrIkartu kSaNamudasahastvaM tu naikAmapIdRk sAmarthe'pi prakRtimahatAM ko'thavA vetti vRttam // 19 // he nAtha! ayaM 'muraripuH' murAriH tava 'pitryaH' jyeSThabhrAtA 'sundarINAM' strINAM sahasraiH 'lIlAgAre' krIDAgAre 'santataM' nirantaraM 'raMramIti' atyartha ramate, kiMrUpaH pitryaH ? 'anuparatataraH' atyarthamanivRttaH / 'tu' punastvaM IdRksAmarthe'pi' IdRksamarthatve'pi sati ekAmapi sundarI 'UrIkartu' aGgIkartu kSaNaM na udasahaH' utsahase sma / athavA 'prakRtimahatAM' svabhAvagariSThAnAM puruSANAM 'vRttaM caritraM ko vetti ? api tu na ko'pi vetti / athavA prakRSTAH kRtino dakSAsteSu mahatAm , etAvatA atyantagADhataracaturANAmatyantacaturatvamapi loke upahAsAyati vyaGgyam / pitustulyaH pitryaH "zAkhAderyaH"(si0 7-1-114)iti yapratyayaH, "Rto rastaddhite" (si0 1-2-26) karaH / 'udasahaH' ityatra "yujAde vA" (si0 3-4-18) anena NijUvikalpaH / atra virodhaarthaantrnyaasaanupraasaadyaaH||19|| zrImAnahanitarajanavanmanmathasya vyathAbhiH kiM bAdhyatetyakhilajanatAM mA rirekAma kAmam / dhyAtvaivaM cettapasi ramase tatpratijJAtalope kastAmatra tribhuvanaguro ! rekamANAM niSeddhA? // 20 // he nAtha! tvamevaM buddhA (cet ) tapasi ramase, evamiti kim ? vayaM 'akhilajanatA' samastajanasamudAyaM 'kAma' atyartha iti 'mA rirekAma' zaGkAM no kArayAmaH, itIti kim ? zrImAn arhan itarajanavat 'manmathasya' kAmasya 'vyathAbhiH' pIDAbhiH kiM 'bAdhyeta' pIDyeta ?, yadyahaM pANigrahaNaM kariSyAmi tadA sarve janAH zaGkAM kariSyanti yadahanto'pi prAkRtalokavat kAmena kiM bAdhyante ? ataH Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 jainameghadUtam / [caturthaH pANigrahaNaM tyaktvA tapasi reme / 'tat tadA he tribhuvanaguro ! atra 'pratijJAtalope' aGgIkRtaparityAge 'tAM' janatA 'rekamANAM' zaGkamAnAM ko 'niSeddhA' niSetsyati ? ayamarthaH-yadi pUrvazaGkAnirAkaraNAya pANigrahaNaM muktaM tadApi aGgIkRtaM pratijJAtaM pANigrahaNaM muktvA tapo lAsyasi tadApi lokaH zaGkAM kariSyati yanmahAntaH kiM pratijJA. lopaM kurvanti ? / atra mA rirekAma iti "rekRG zaGkAyAm" rek, rekamANAM prAyukSmahi "prayoktRvyApAre Nig" (si03-4-20) Nig, "adyatanI di tAm an" (si0 3-3-11) iti ma, mAGyoge'niSedhaH, "NizridrukamaH kartari0" (si03-4-58) GapratyayaH, "Adyo'za ekasvaraH" ( si0 4-1-2) re dviH, "hasvaH" (si04-1-39) ri, "NeraniTi" (si04-3-83) NiglopaH, "lokAt" (si01-1-3) ka sasvaramavyasyAH AkAra iti mA rirekAmeti siddham / atra vyatirekopamAnuprAsAdyAH // 20 // tAruNye'pi prabhavati yadi dhvastavairAgyaraGge nIrAgo'smItyavikRtadhiyA kaambhogaanhaasiiH| tatki pAtresamitajanatApatibhItena zaGkha khAnAt kSobhaH puri haribhujAmoMTanaM ca vyadhAyi // 21 // he nAtha! yadi tvamiti 'avikRtadhiyA' nirvikArabuddhyA kAmabhogAn 'ahAsIH' atyAkSIH, itIti kim ? ahaM tAruNye'pi 'prabhavati' prauDhIbhavati sati 'nIrAgo'smi' saMsArarAgarahito varte, kiMrUpe tAruNye ? 'dhvastavairAgyaraGge' dhvasto vinAzito vairAgyasya raGgo yenAsau dhvastavairAgyaraGgastasmin / 'tat tadA tvayetyasadapyAkSipyate 'zaGkhavAnAt' zaGkhanAdAt 'puri' nagaryA 'kSobhaH' AkampaH 'haribhujAmoTanaM ca' hariH kRSNastasya bhujasyAmoTanaM vAlanaM ca 'kiM vyadhAyi ?' kathaM cakre ?, kiMviziSTena tvayA ? 'pAtresamitajanatApaDibhItena' yaH parAkramarahitaH kevalaM bhojanavelAyAmeva pAtreSu Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 153 nyasteSu (sameti ) milati sa pAtresamitaH kathyate, pAtresamitA pauruSarahitA janatA tasyAH pItena yadyahaM kaJcitparAkrama na kalayiSyAmi tadA loko bhojanasamarthAnAmeva janAnAM paGko mAM sthApayiSyatIti / ato yadi tvamekAntena nIrAgo vartase tadA tvayA zaGkhapUraNaM kRSNabAhumoTanaM ca kathaM kriyate sma ?, yadi tat pauruSaprakAzanArtha kRtaM tadA pANigrahaNamapi kriyatAmityarthaH / pAtresamita ityatra "pAtresamitetyAdayaH" (si03-1-91) ityluksmaasH| atra samAsoktisamuccayAnuprAsAH // 21 // mugdhaM snigdhaM sitamatijavaM riDhaNaM yatra tatra prekSAcitraM bhuvi viluThanaM bandhanaM riktmusstteH| uttAnatve karacaraNanaM proktamavyaktavarNa yAnaM padbhayAmanRju zanakairyattadAkRSTikAsA // 22 // AhUtasyAbhimukhamubhayApANi dUreNa yAnaM kaNThAzleSaH praNayini haThAt sthAnamaGke jnnyaaH| kUrcAkarSaH pituriti kutaH prAkRtArbhAnurUpaM divyjnyaantrityklito'cessttthaashcedraagH||23||yugmm|| he nAtha! 'cet' yadi tvaM 'arAgaH' vItarAgo vartase tadA iti 'prAkRtArbhAnurUpaM' prAkRtAH sAmAnyA arbhA bAlakAsteSAmanurUpaM yogyaM yathA bhavati divyajJAnatritayakalitaH san tvaM kutaH 'aceSTathAH' ceSTase sma ?, itIti kim ? 'mugdhaM' manojJa 'snigdha' snehayuk 'smitaM' hAsyam , 'atijavaM riGkhaNaM atyantavegaM rikSaNaM bAlagatyA gamanam , 'yatra tatra' abhimukhe yasmin tasmin padArthe 'prekSAcitraM vIkSaNakautukam , 'bhuvi viluThanaM' pRthivyAM loTanam , 'riktamuSTeH' antarvastuvikalAyA muSTebandhanam , 'uttAnatve' uttAnabhAve 'karacaraNanaM' karacaraNayoH kSepaNam , avyaktavarNa 'proktaM' jalpanam , panyAM 'anRju' vakra 'zanakaiH' mandaM mandaM 'yAnaM gamanam , 'yattadAkRSTikAGkA' Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 jainameghadUtam / [caturtha: yattadvastvAkarSaNavAJchA, 'ubhayApANi abhimukhamAhUtasya dUreNa yAnaM' ubhayAbhyAM pANibhyAM sammukhamAkAritasya dUraM gamanam , 'praNayini' nigdhe jane haThAt 'kaNThAzleSaH' kaNThe vilaganam, jananyA 'ar3e utsaGga sthAnam , pituH 'kUrcAkarSaH' spaSTam / atra karacaraNanaM kara. caraNau nirasyati "aGgAnirasane Ni" ( si0 3-4-38) NipratyayaH, "trantyasvarAdeH" (si07-4-43) antyasvaralopaH, karacaraNyate sma karacaraNanam , klIbe "anaT" (si05-3-124) anaTpratyayaH, "NeraniTi" ( si0 4-3-83 ) NilopaH / ubhayAbhyAM pANibhyAM ubhayApANi "dvidaNDyAdiH" (si07-375) NicapratyayaH, ubhayApANi iti nipAtaH / atra jAtisamucayasamAsoktyanuprAsAdyAH // 22 // 23 // etatsarva gurujanamanomodanAtha yadi tvaM tatvaM vinduH svayamakuTilaM khIcakartha prakAmam / itthakAraM katicana samA manmude dArakarma khIkRtyaitat kimupajarasaM no tapastapyase sa // 24 // he nAtha ! yadi tvaM 'etatsarvaM' pUrvakAvyadvayoktaM bAlakrIDAkA. raNakalApaM 'gurujanamanomodanAthai' guravaH pitRmAtrAdayo gurujanAH teSAM manoharSArtha 'svayam' AtmanA 'akuTilaM' saralaM yathA bhavati 'prakAma' atyartha 'svIcakartha' aGgIkRtavAn / kiMviziSTastvam ? 'tattvaM vinduH' paramArtha vidan 'itthaGkAra' tvaM itthaM anena prakAreNa kRtvA 'katicana samAH' katicana varSANi 'manmudeM' mama harSAya 'dArakarma' vivAhaM svIkRtya 'upajarasaM' jarAyAH samIpe etattapaH kiM na tapyase sma ? / ayaM bhAvaH-yathA smitAdikA bAlakrIDA gurujanaharSAya kRtA evaM mama harSAya pANigrahaNaM kRtvA pazcAdyadi tapastaptaM syAttadA bhavyamakariSyaH / vinduriti "vidak jJAne" vid vettIti vinduH "vindvicchU" (si05-2-34) upratyaye vinduriti nipaatH| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImanmenturipirapita srgH| astra skhaM cakartha khIcakarya "kavatibhyAM karmavIbhyAM prApa ciH" ( si07-2-126 )cipratyayaH, "ayogI (ni. 1-1-37 ) vilopaH, "IzvAvavarNasyAnavyayasa (si. 4-3-111 ) IkAraH, kRdhAtoH parokSA-thavi cakartheti / itya. kAramiti idaM anena prakAreNa ittham "kathamitthaM" (si07-2-103) iti itthaM nipAtaH, itthaM kRtvA itthaGkAram , "anyathaivaMkathamitthamaH kRgo'narthakAt" (si0 5-4-50) NampratyayaH, "nAmino'kalihaleH" (si0 4-3-51) vRddhiH| upajarasaM jarAyAH samIpe upajarasam "jarAyA jaras ca" (si0 7-3-93), "samAsAntaH" ( si0 7-3-69) atpratyayaH, jarAsthAne jaras AdezaH, saptamI GiH "saptamyA vA" (si0 3-2-4) iti am / tapyase sma iti "tapestapaHkarmakAt" (si0 3-4-85) itisUtreNa kartari kyapratyaya AtmanepadaM ca / atrAnuprAsasamAdyAH // 24 // trailokyezaH prathitamAna cArucakSuSyarUpa stulyonmIladguNavikalayA jAtu mA mImile svam / evaM buddhA tapasi vadase yatkRte muktikAntAM / ___tAM manyethA apaguNatayA darzanasyApyanarhAm // 25 // he nAtha ! tvaM evaM buvA yatkRte tapasi 'vadase' yatnaM kuruSe yasyA mukteH kRte, evamiti kim ? ahamanayA 'jAtu' kadAcit svaM 'mA mImile' mA iti niSedhe na melyaamiityrthH|kivishisstto'hm ? trailokyezaH prathitamahimA' iti spaSTam , punaH kiMrUpo'ham ? cAru manojJaM cakSuSyaM subhagaM rUpaM yasya saH / kiMrUpayA'nayA? 'tulyonmIladguNavikalayA' tulyA adhikArAdAtmanaH sadRzA unmIlanto vikasanto ye guNAstairvikalayA rahitayA asau mama guNairna tulyeti mAM muktvA yasyA mukteH kRte tapasi vadase 'to' muktikAntAM 'apaguNatayA' nirguNatayA darzanasthApi 'anahIM' ayogyAM manyethAH, sA nirguNatayA drssttumpyyogyaa| Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 jainameghadUtam / [ caturthaH pakSe guNAH sattvarajastamAMsi te muktau na vartante, tato'paguNA'rUpatayA darzanA'yogyetyarthaH / mA mImile " milat zleSaNe" mila milantaM prayuje " prayoktavyApAre NigU" ( si0 3 - 4 -20 ) Nig "nAmino guNo'kkiti" ( si0 4-3 - 1 ) guNaH me, "mAGayadyatanI" ( si0 5 - 4 - 39 ) itisUtreNa adyatanI i, " NizrisrukamaH kartari 0 " ( si0 3 - 4 - 58 ) GapratyayaH, "upAntyasyAsamAnalopi zAsvRdito De" ( si0 4 - 2 - 35 ) ikhaH mi, "AdyoM'za ekasvara: " ( si0 4 - 1-2 ) mi dvi:, "laghodIrghossvarAdeH " ( si0 4 - 1-64 ) dIrghaH mI, "NeraniTi" ( si0 4-3 - 83 ) NiglopaH, lokAt "avarNasyevarNA 0" ( si0 1 - 2 - 6 ) iti siddham / vadase ityatra " dIptijJAnayattravimatyupasambhASopamantraNe vadaH " ( si0 3 - 3-78 ) ityAtmane - padam / atra viSamAnuprAsazleSavyAjastutyalaGkArAH // 25 // prAgAnantyairnRmirara mi yA nirguNA cAkulInAsdRzyAGgazrIrabhijanaghanocchedinI rAgariktA / saktastasyAM sakalalalanA nirvRtItyAkhyayaivA'bhIkottaMsastyajasi yadi tatsaMsRtau na sthitiste // 26 // 'yA' muktikAntA prAg 'AnantyaiH' anantaiH 'nRbhiH' puruSaiH 'arami' ramayAmAse, kiMrUpA yA ? 'nirguNA' lAvaNyAdiguNarahitA 'akulInA' na sukulotpannA, punaH kathaMbhUtA ? 'adRzyAGgazrIH' draSTumayogyA aGgasya dehasya zrIH zobhA yasyAH, punaH abhijanaM gotraM dhanaM zarIraM ca ucchinattItyevaMzIlA, punaH 'rAgariktA' rAgavivarjitA evaMvidhA kAntA sadUSaNA bhavati, pakSe yA muktiH prAg AnantyairnRbhiH siddharUpaiH arami anantasiddhAnAM tatra sthitatvAt, nirguNA sattvAdiguNatrayavikalA, akulInA, adRzyA aGgazrIH aGgazobhA yasyAM sA, mukteH zilArUpatvAdviziSTAGgopAGgAbhAvaH, abhijanaghanocchedinIti muktau Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sH| prAptAyAM gotraM zarIraM ca vyavacchidyate, siddhAnAmazarIratvAt / rikteti spaSTameva / he nAtha ! yadi tvaM nirvRtItyAkhyayaiva tasyAM saktaH san sakalalalanAstyajasi, mukternirvRtinAma, nirvRtistu samAdhiH kathyate, atastena nAgnaivAnuraktaH san sarvatrIH pariharasi tat 'te' tava 'saMsRtau' saMsAre 'na sthitiH' na sthAnaM vartate muktAvevetyarthaH, evamukte nindaastutiyaa| kiMviziSTastvam ? 'abhIkottaMsaH' abhIkAH kAminasteSAmuttaMso mukuTaH, yatastvaM nirguNAyAmapi tasyAmanurakto'to gADhataraH kAmIti / pakSe'bhIkA nirbhayAsteSAmuttaMsaH / Ananyeti anantA eva AnanyAH "bheSajAdibhyaSTyaNa" (si0 7-2-164 ) TyaNapratyayaH ya iti "vRddhiH svareSvAdiH" (si0 7-4-1) vRddhiH / aramIti ramamANA prayujyate sma Nig "Niti" (si04-3-50) vRddhiH rA, "amo'kamyamicamaH"(mi04-226) hasvaH, adyatanI ta iti / atra vyAjastutizleSAdyAH // 26 // varuddhayaM cenmanasi manuSe strISu tat kiM na pauMsne tvaM bhadrAmbhonidhirapi gltpshcbhdrtvmudrH| sarvatraiSA yadi tava puromAgitaivAtha yuktA zIrSacchedyA api tadapi vai sUratAnAmavadhyAH // 27 // he nAtha ! tvaM cet 'strISu' strIviSaye manasi vairuddhyaM 'manuSe' jAnAsi, viruddhasya bhAvo vairuddhyam , striyo mAyAtucchatAdidoSaiviruddhA iti jAnAsi ityarthaH, tat pauMsne vairuddhyaM kiM na manuSe ?, puMsAM samUhe pauMsne, ataH puMso'pi viruddhAn kiM na jAnAsi ?, pumAMso'pi viruddhA viSamAcArA ityarthaH / vairuddhyameva puruSeSvapi yuktyA spaSTayati-vaM 'bhadrAmbhonidhirapi' bhadrANAM kalyA. NAnAM samudro'pi paJcasaGghayAni bhadrANi paJcabhadrANi, paJcabhadrANAM bhAvaH paJcabhadratvam , tasya mudrA maryAdA paJcabhadratvamudrA, galantI 14 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 jainameghadUtam / [caturthaH vyavamAnA paJcabhadratvamudrA yasya saH, yo bhaMdrANAM samudraH etAvatA sarvabhadrANAM sthAnaM bhavati tasya paJca bhadrANi kathaM galantIti virodhH| atha virodhaparihAramAha-tvaM bhadrAmbhonidhirapi galatpazcabhadratvamudraH, paJcabhadrastu viplutavyasanItyarthaH,tasya bhAvaH paJcabhadratvaM vyasanitvam, galantI paJcabhadratvamudrA yasya saH, etAvatA tvaM vyasanI na vartase nirvikAro'sItyarthaH / 'artha' anantaraM yadi tava sarvatraiSA purobhAgitaiva yuktA, "doSaikadRk purobhAgI" ( abhidhAna0 3-44) yo guNAnmuktvA kevalaM parasya doSAneva pazyati sa purobhAgI kathyate, atastvamapi strISu guNAnmuktvA kevalAn doSAneva pazyasItyarthaH, athavA tava sarvatra purobhAgitaiva apresarataiva yuktA tadapi 've' nizcitaM 'sUratAnAM kRpAlUnAM 'zIrSacchecAH' vadhAhI api 'avadhyAH' aghAtyAH / ayamarthaH-yadyapi sadoSatvena daNDayogyAH smaH tadApi dayAlUnAM vadhyA na bhavAmaH kintu anukampyA eva / paune iti puMsAM samUhaH paunam "prAgvataH strIpuMsAnana" (si0 6-1-25) sapratyayaH, "vRddhiH khareSvAdiH" (si. 7-4-1) vRddhiH pauM, "padasya" (si0 2-1-89)salopaH, "ziDDhe'nusvAraH" (si0 1-3-40) anusvAraH / zIrSacchedamarhanti zIrSacchedyAH "zIrSacchedAd yo vA" ( si. 6-4-164) yapratyayaH, "avarNevarNasya" (si. 7-4-68) javarNasya lopaH / atra virodhazleSAdyAH // 27 // kAmaH kAmaM viSamavizikhaireSa jenIyate yat yadvA manyuH paribhavabhavo mAM sapatrAkaroti / nirvIrA'sau tadahamavalAsAsahiH pApatizcet nizcaitanyAnavatipuruSI khAtikAMsAcadA kim // 28 // he nAtha! yad eSa kAmaH 'kAma' atyartha 'viSamavizikhaiH' Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM 151 viSamabANaiH 'jenIyate' atyartha hanti, 'yadvA' athavA 'paribhavabhavaH' parAbhavotpannaH 'manyuH krodho mAM 'sapanAkaroti' atyantaM vyathate, tad 'asau ahaM 'cet' yadi 'asAsahiH' amarSazIlA satI 'nizcaitanyAt acetanAvasthAtaH 'nakatipuruSI' navatipuruSapramANAM khAtikA 'pApatiH' patanazIlA syAM tadA kiM syAt ?, etAvatA'tIvAsadRzaM bhavedityarthaH / kiMrUpA'ham ? nirvIrA' niSpatisutA ( tathA 'abalA' balarahitA) ato mama sArA kartuM yukteti rahasyam / atra sapatrAkarotIti sapatra agre kRg "sapatraniSpatrAdativyathane" (si. 7-2-138) DApratyayaH / asAsahiH pApatiH iti "pahi marSaNe" SaD , dhAtvAdeH SaH saH saha , "pala pathe gatau" pat, bhRzaM punaH punarvA sahate patatIti "vyaJjanAdekakharAd bhRzAbhIkSNye yA vA" ( si0 3-4-9) yaGpratyayaH, "sanyaGaJca" (si0 4-1-3 ) dviH, "AguNAvanyAdeH" (si04-1-48) A, sAsahyate pApatyate ityevaMzIlA " sAsahivAvahicAcalipApatiH" (si0 5-2-38) Dipratyaye sAsahiH pApatiriti nipAtaH, na sAsahirasAsahiH / nizcaitanyAditi caitanyasyAbhAvo nizcaitanyam "vibhaktisamIpasamRddhivyUddhyarthAbhAvAtyayAsampratipazcAtkramakhyAtiyugapatsadRksaMpatsAkalyAnte'vyayam" (si0 3-1-39) anena sUtreNAbhAve nirmAkSikavadavyayIbhAvaH samAsaH, paJcamI Das "amavyayIbhAvasyAto'paJcamyAH" (si0 3-2-2) ityatra paJcamIvarjanAt seram na / navatiH puruSAH pramANaM yasyAH sA navatipuruSI "hastipuruSAdvA'N" ( si07-1-141) aNapratyayaH, "mAnA. dasaMzaye lup" (si07-1-143) aNlopaH, "puruSAdvA" (si0 2-4-25) ddiiprtyyH| atraanupraashetvtishyoktyaadyaaH||28|| ka' kamiva nivasitaM sahukUlaM kukUlaM glAvaM dAvaM nalinamalinaM bhUSaNaM tryUSaNaM vaa| Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [caturthaH sarva sarvakaSa viSamasau manyate'nanyanemauM / __ nemau nemau bhavati bhavati spaSTamAzAlatAyAH // 29 // he nAtha! 'asau' rAjImatI 'karpU' nadI 'karpUmiva' aGgAraparikhAmiva manyate, etAvatA zItalA'pi nadI tasyA virahatApaprAdhuryAdaGgAraparikhApAyA bhavatIti, sarvatrApi virahatApaprAbalyameva hetuH| tathA 'nivasitaM' parihitaM 'sat' pradhAnaM 'dukUlaM kSaumaM 'kukUlaM' tuSAnalaM manyate, 'glAvaM' candraM dAvam , 'nalinaM' kamalaM 'alinaM' vRzcikaM pIDAkRttvAt , vA ivArthe, 'bhUSaNaM' AbharaNaM 'byUSaNaM' trikaTu manyate iti sarvatra sambandhaH, yathA trikaTu bhakSitaM tIvratvAvyathAdbhavati tathA AbharaNamapi viraheNApriyatvAdvyathAkArIti, kiM bahunA ? 'sarva' puSpatAmbUlakhAdyasvAdyAdi sarvakaSaviSaM manyate sarva kaSati hinastIti sarvakaSaM sarvaghAtakamityarthaH / ka sati ? 'bhavati' tvayi 'nemau' neminAthe 'spaSTaM' prakaTam AzAlatAyA 'nemau' cakradhArAyAM bhavati' jAyamAne sati, kiMviziSTe bhavati ? 'ananyanemau' nAnyAnamatItyevaMzIlastasmin , tIrthaGkarANAM tribhuvananamyatvAdanyaH ko'pi namyo nAstIti / nemiriti nAmagrahaNena tvAM vinA'nyaH ko'pi virahatApe kAraNaM nAsti kintu tvameveti jJApanArtham / sarvakaSeti "kaSa hiMsAyAM" sarva kaSatIti "sarvAtsahazca" (si0 5-1-111) khalpratyayaH, "khityanavyayAruSormo'nto isvazca" (si03-2-111) iti mo'ntaH / ananyanemAviti "NamaM prahRtve" Nam pAThe nam , bhRzaM punaH punarvA namati "vyaJjanAdekakharAd bhRzAbhIkSNye yaGvA' (si0 3-4-9) yaG, dvitvam , "muranto'nunAsikasya" (si0 4-1-51) iti muAgamaH, na anyaM naMnamyate ityevaMzIla: "sakhicakridadhijajJinemiH" (si0 5-2-39) iti Dipratyaye nemiriti padam / atropamArUpakasamukhyAtizayoktidIpakAnuprAsAdyAH / / 29 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM adhyAropya dvirasanasanAnandhamAdInavaM mAM dInAM kiJciddavayasi yadi prANitezocitaM tat / kaulInAjhaM dhruvamitarathA lapsyase lokanAtha ! vyAjAnAnA nanu tanumatAM no nihantyarkajo'pi // 30 // 'he prANiteza' he jIvitavyanAtha ! yadi tvaM mAM kiJcit 'AdInavaM' doSamadhyAropya 'davayasi' paritApayasi tat 'ucitaM' yogym| ayamarthaH- iyaM rAjImatI anena kurUpakuvAdikuzIlAdidoSeNa duSTA'sti atastyajyate ityarthaH / kiMrUpamAdInavam ? 'dvirasanasanAnanya' dvirasanaiH durjanaiH sanA sarvadA nandhaM zlAghyam , durjanA yaM doSamuccarantastiSThanti / he lokanAtha ! 'itarathA' anyathA 'kaulI. nAGka kolInam apavAdaH tadeva aGka lAJchanaM 'lapsyase' prApsyasi, anena nirdUSaNA satI pariNIya tyakteti dhruvamanucita iti / atra dRSTAntamAha-nanviti vitarke, 'vyAjAta nAnA' vyAja miSaM nAnA vinA, 'arkajo'pi' yamo'pi 'tanumatAM' prANinAM no nihanti, etAvatA yamo'pi kenacinmiSeNaiva jantUna hanti, yathA'sya jvarazcaTitaH mUDhavisUcikA sannipAto vA jAtaH tena mRta iti, evaM tvamapi yadi kiJcidUSaNaM prakAzya mAM tyajasi tadA loke pravAda na labhasa iti bhAvaH / adhyAropyeti "ruhaM janmani" adhiAGpUrvaH, adhyArohantaM prayuGkte "prayoktRvyApAre Nig" (si0 3-420) Nig "laghorupAntyasya" ( si04-3-4) ro, "ruhaH pa" (si04-2-14 ) hakArasya pakAraH, adhyAropaNaM pUrva "prAkAle" (si0 5-4-47) ktvApratyayaH, "anabaH ktvo yap" (si0 3-2-154) yapratyayaH / davayasIti davaM dadAsIti "NijbahulaM nAnaH0" (si. 3-4-42) NicapratyayaH / vyAjAnnAneti "pRthaganAnA paJcamI ca" (si0 2-2-113) iti paJcamI / tanumatAmityatra nipUrva-hanteryoge "niprebhyo naH"(si02-2-15) itisUtreNa karmavikalpAt sssstthii| atrAnuprAsasamadRSTAntAyAH // 30 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 jainameghadUtam / no pratyakSAnumitisamayairlakSyamANaH pramANaiH tyAgaM kurvannasukhamapuSastAvaduccairmameza ! | saMskAreNa smRtimupagataH klezadeSTA'si yAvat niSprAmANyA smRtiriti gadannakSapAdo na dakSaH // 31 // [ caturtha: " I he nAtha ! ' akSapAda : ' naiyAyikaguruH na dakSaH, kiM kurvan ? smRti: 'niSprAmANyA' nirgataM prAmANyaM pramANatvaM yasyAH sA, etAvatA smaraNamapramANamiti ( 'gadan' ) vadan, akSapAdamate hi smaraNamapramANaM kathyate / yataste evamanumAnayanti - smaraNajJAnamapramANam, anyatrAnyatrAnyasyAnubhUyamAnatvAt, viparyayajJAnavat yathA zuktikAzakale kaladhautamidamiti jJAnamapramANam, tathA svamajJAnamapi na pramANaM kathayanti tasmAdeva hetoH, yataH - "janmanyekatra bhinne vA, tathA kAlAntare'pi vA / taddeze cAnyadeze vA, svapnajJAnasya gocaraH || 1 || " iti / tato rAjImatI smaraNasya prAmANyaM sthApayantI taddakSatvaM dUSayati, katham ? Aha - no pratyakSeti 'Iza' he svAmin ! tvaM pratyakSAnumitisamayaiH pramANaiH tyAgaM kurvan lakSyamANaH tAvat 'uccaiH' atizayena mama 'asukhaM' duHkhaM 'no apuSaH' na puSTavAn, etAvatA kimuktaM bhavati ? yadA pANigrahaNArthaM toraNamAgatya pratyAvRttaH tadA mayA gavAkSasthitayA pratyakSapramANena tyAgaM kurvan lakSitaH, yadA tu vAditreSu vAdyamAneSu devadAnavamAnavavRndAnugamyaH pravrajyAyai girinAraM gatastadA'numAnapramANena jJAtam -- athAhaM tyaktaiva, yato yo yo dIkSAgrAhI sa sa kAntAparihArakArI, niHsaGgatvAt yathA vRSabhAdiH, dIkSAgrAhI cAyam, tasmAtkAntAparihArakAryevetyanumAnam / atha yadA sakhyAdiparijano vArtA karoti zrIneminA rAjImata parihRtya dIkSA gRhItA tadA''vacanarUpeNa pramANena tyAgaM kurvam rukSitaH / etAvatA pratyakSAnumAnAgamapramANaistyAgaM kurvan zAyamAnastvaM tAdRgduHkhaM na dattavAn / apretanamAha - tvaM yAvat 'saMskAreNa Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sargaH / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 163 smRtimupagataH kezadeSTA'si saMskAraH pUrvAnubhavaH tena yadA smaryase smRteH saMskArajatvAt tadA yAvat klezadeSTA kezadAtA'si, viyogo hi smaryamANaH san pUrvAnubhavAdapi gADhamantaH zalyavadvyathate, ataH smaraNasya kathamaprAmANyam ? anyapramANebhyastasya gADhataraduHkhasamyaganubhavasAdhanatvAt, ataH smaraNaM pramANam, samyagduHkhAnubhavasAdhanatvAt, pratyakSAdivat / klezadeSTeti "dizat atisarjane" diza, kvezaM dizatItyevaMzIla: "tRn zIladharmasAdhuSu " ( si0 52-21) tRnpratyayaH / atra hetuparyAyoktyanuprAsAdyAH // 31 // klezAviSTe pramuditamatirdIrghatRSNe vitRSNo mUDhe mUDhetara parivRDhastApite nirvRtAtmA / vyaktaM rakte vasati hRdaye cedvirakto mamezAssdhArAdheye tadupacarite kena bhedetareNa 1 // 32 // - he nAtha ! 'tat' tasmAtkAraNAt kena puruSeNa AdhArAdheye 'bhedetareNa' abhedena upacarite ?, dakSA upacAreNa AdhArAdheyayorabhedaM manyante, yathA-mabhyAH krozanti, atra madhyAnAM krozanaM na saMbhavati acetanatvAt, paraM maJcopaviSTAH puruSAH krozanti, upacAreNa puruSaiH saha mazvAnAmabhedaM vivakSya madhvAH krozantItyucyate, rAjImatI taddUSayati -- yad AdhArAdheyayorupacAreNApi abhedo na yuktaH kintu bheda eva, kasmAt ? tadAha - he 'Iza' svAmin ! 'cet' yadi tvaM mama hRdaye vasasi krameNa hRdayasya bhagavatazca vizeSaNairvaisadRzyamAha -- kiMrUpe mama hRdaye ? 'klezAviSTe' dezaiH duHkhairAviSTe vyApte / kiMrUpastvam, 'pramuditamatiH' pramuditA prakarSeNa muditA harSamayI matiH buddhiryasya saH / punaH kathaMbhUte hRdaye ? 'dIrghatRSNe' dIrghA atyantaprauDhA tRSNA viSayavAJchA yasmiMstat ( tasmin) tvaM tu ' vitRSNaH ' vigatA tRSNA yasyAsau, sarvathA'pi sAMsArikabhogAdivAJchAvirahitatvAt / punaH kathaMbhUte hRdaye ? 3 I Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / [caturtha: 'mUDhe' kAryAkAryajJAnarahite, tvaM tu 'mUDhetaraparivRDhaH' mUDhebhya itare amUDhA dakSAsteSAM parivRDhaH svAmI / punaH kiMrUpe hRdaye? 'tApite' virahatApena prajvalite, tvaM tu 'nirvRtAtmA' sarvaduHkhavigamAnivRtaH zItala AtmA yasya saH / punaH kiMviziSTe hRdaye ? 'rakte' kAmarAgavyApte, tvaM tu viraktaH sAmastyena nIrAgatvAt / ato mama hRdayamAdhAraH tvaM tu AdheyaH, hRdayasya tava ca sarvaprakAraiH pArthakyamevAsti, ata upacAreNApi AdhArAdheyayorabhedo na yuktaH kintu bheda eva, etAvatA nijahRdo bADhaM viyogaduHkhaM jJApitam , bhagavatazva paripUrNasaMtoSasukhamayatvam / atra vissmpryaayoktyaadyaaH||32|| gotrasyAdAvazakalapure cAvaraM varNamagryo__jAnavarNAmupatadamapi tvaM tu nAtiSThapo mAm / zIlaM yadvonnatimata idaM jAtyavarNAnapekSaM __merurnAmnA vahati zirasA caitamunIlacUlaH // 33 // he nAtha! tvaM gotrasya' anvayasya 'Adau' dhuri 'azakalapure ca' azakalapuraM nagaraM tatra ca 'avaraM varNa' caramaM nIcaM varNa zUdraM varNa 'atiSThapaH' sthApayasi sma, 'tu' punarmI 'upatadamapi' tasya gotrasya purasya ca samIpe na atiSThapaH, kiMviziSTAM mAm ? 'agryojAgradvA' agryaH pradhAnaH ut prAbalyena jAgrat zobhamAno varNaH kSatriyarUpo yasyAH sA tAm , eSA tAvadyuktirna yannIco varNoM vaMzasya nagarasya ca dhuri vinivezyate uttamavarNazca dUre kriyate / atha mukhyo'rthaHtvaM gotrasya' nAmna Adau 'avara' varaH pradhAno'varaH aprazasyastamavaram aprazasyaM 'vaNe' akSaraM nakAralakSaNamatiSThapaH sthApivAn , tathA'zakale samaste pure zarIre'varam aprazasyaM varNa kRSNalakSaNaM rUpaM sthApitavAn , tu punarmAm upatadamapi tasya nAnnaH zarIrasya ca samIpe nAtiSThapaH na sthApitavAn , etAvatA nAno'kSarairapi saMbandho na kRtaH zarIreNApi ca saMbandho na vihitaH, kiMrUpAM mAm ? 'aghyo Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sNrgH|] ' bhImanmerutuGgasUriviracitaM jApravarNI agryAH pradhAnA ut prAbalyena jAprataH zobhamAnA-varNA rAjIrUpAH prazastA nAni yasyAH, athavA jApravarNo gauranAmA prazastaH zarIre yasyAH sA tAm / 'yadvA' athavA 'unnatimataH' aunatyajuSaH idaM zIlaM sahajam, kirUpam ? 'jAtyavarNAnapekSaM jAtyaM uttamaM varNa na apekSate uttamavarNApekSArahitamityarthaH / atra nidarzanamAha-meruH nAnA zirasA ca 'etaM' avaraM varNa vahati, kiMrUpo meruH ? 'unnIlacUla:' ut Urdhva nIlA cUlA yasya saH, ko'rthaH ? merurapi aunatyazAlI vartate so'pi nAmna Adau makAramaprazastaM varNamakSaraM zirasA cAprazastaM cUlAsthitaM nIlaM varNa vahati / unnatiH UrdhvapramANagurutA utkRSTaguNagurutA ca, ato mahatAM caritraM na vicAryamevetyupahAso vyaGgyaH / atra viSamazleSArthAntaranyAsanidarzanAnuprAsAdyAH // 33 // AsIdAzetsamama ! mahiSI prItaye te janiSye zyAmA kSAmA tvakRSi vidhinA prtyutossotprdossaa| pazyAmyevaM yadi punarajAtmatvamapyApayiSye mUlAtkarmaprakRtivikRtIH sarvato'pi prakRtya // 34 // he amama ! mama iti AzA AsIt ahaM 'te' tava prItaye mahiSI 'janiSye' bhaviSyAmi / pUrva prasiddhatiryagbhedenaiva zleSamAhatato mahiSI prasiddhA tiryagjAtau pratyuteti pakSAntare 'tu' punar 'vidhinA' daivena 'zyAmA' kRSNA 'kSAmA' durbalA 'uSA' gauH 'akRSi' kRtA, kiMviziSTA uSA ? 'utpradoSA' udgatAH prakRSTA doSA yasyAH saa| athaivaM pazyAmi-'yadi punaH' iti vikalpAntare, ahaM vidhinA 'ajAtmatvaM' chAgikAtvamapi ApayiSye, daivaM mAM chAgikAmapi karivyatIti bhAvaH, kiM kRtvA ? 'mUlAt' AditaH 'sarvato'pi' sarvaiH prakArairapi 'karmaprakRtivikRtIH prakRtya' prArabhya karma vAhadohAdikaM prakRtiH tiryasvabhAvaH vikRtiH ajJAnamohAdikA vikArAstAna , etAvatA mahiSyAM gavi ca yAH karmaprakRtivikRtayo'bhavana Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jainameghadUtam / - [ctu| ajastve'pi tA eva mUlataH prArabdhAH / atha mukhyArtha:-he amama ! mama iti AzA AsIt yadahaM 'te' tava prItaye 'mahiSI' kRtAbhi. kA rAzI 'janiSye' bhaviSyAmi, 'tu' punarahaM 'vidhinA' devena 'zyAmA' aprasUtA strI akRSi kRtA, kiMrUpA ? 'uSotpradoSA' uSAvat rAtrivat utpradoSA, rAtripakSe ut prabalaH pradoSo mukha yasyAH sA "pradoSo yAminImukhaM" (abhi0 2-58) dvitIyapakSe pUrvavadudgatAH prabalA doSA mAyAdayo yasyAM sA, aputrA hi strI uttamakAryeSu nApre kriyate / athaivaM pazyAmi yadi punar 'ajAtmatvamapi' siddhasvarUpabhAvamapi vidhinA ApayiSye, vidhipariNAmo hi tAdRg dRzyate yAdRzA'haM siddhasvarUpamapi lapsse bhavatA sarvathA tyAgAt , niSpatisutAnAM vanitAnAM ca vratakaSTAnAmevocitatvena siddhtvoplbdheH| kiM kRtvA ? mUlAt AditaH karmaprakRtivikRtI: sarvato'pi sarvaprakArairapi prakRti 1 sthitya 2 nubhAga 3 pradeza 4lakSaNairapi prakRtya prakarSeNa cchittvA / karmaNAM prakRtayo mukhyabhedA aSTau jJAnAvaraNa 1 darzanAvaraNa 2 vedanIya 3 mohanIyA''4 yu 5nAma 6 gotrA 7 'ntarAyA'8 bhidhAH / vikRtayastu bhedAnAmapi bhedAH krameNa pnyc-nv-vy-ssttaaviNshti-ctu-ruyuttrsht-dvipshcsngkhyaaH| prakRtyeti pUrva kRgdhAtoH prayogaH propasargaH prArambhArthaH, dvitIyapakSe "kRtait chedane" iti dhAtuH / atra zleSAtizayoktibhAvikAnuprAsAdyAH / tatra "pratyakSA iva yadbhAvAH, kriyante bhUtabhAvinaH / tadbhAvikam" // 34 // yAvajIvaM madupahitahajIvitenaH zayena premNA pAssatyamRtamapi me vinamAsItpureti / pratrajyAyAH punarabhilapastanmukhenAmucanmAM jJAnazrIyuk tadartha kamitonmucya tAM tannamo'stu // 35 // he nAtha ! mayA iti 'purA' pUrva vinaM' vicAritamAsIt , Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ varga: / ] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 167 itIti kim ? 'jIvitena:' prANanAtho yAvajjIvaM 'premNA' snehena 'amRtamapi' pAnIyamapi mama 'zayena' hastena pAsyati, kiMviziSTaH ? 'madupahitahat ' mayi upahitaM nyastaM hRt hRdayaM yenAsau / punaH 'pravrajyAyAH ' dIkSAyA mukhena 'tat' amRtam abhilaSan san mAm amucat, amRtaM syAdayAcitam dIkSAdhAriNo hi ayAcitavratA bhavanti / 'artha' anantaraM tvaM 'jJAnazrIyuk' jJAnalakSmIyuktaH san 'tAM' dIkSAnmucya 'tat' amRtaM kamitA amRtaM mokSaM kamitA abhila SiSyasi (pitA), atho dIkSAyAH phalaM mokSaM kAmayiSya se ityarthaH / yadyapi "mokSe bhave ca sarvatra, niHspRho munisattamaH" iti vacanAt bhagavato mokSaM pratyapi kAmo nAsti tathApi mokSaM prati pravRttatvA kAmo vivakSitaH | 'tat' tasmAtkAraNAt te tubhyaM namo'stu, atrerSyAyAM namaH, IrSyA'pi anavasthitatvAbhAsajJApanAt / atra yathAsaGkhyabhAvikaparyAyoktadIpakavyAjastutizleSAdyAH / amRtaM pAnIyamayAcitavrataM mokSazceti zleSamUlam // 35 // kAryyotpAdAtkhajanavadane'tAni varNasya tulyaM kRtyaM cAzAvratatinikarotkartanAnnAtha ! nAmnaH / arthAdarthAntaramabhiyatA drAgyathA cAnvayasthA satkarmebhapramathasamaye kAri mA mAturittham || 36 | he nAtha ! tvayA svajanavadane kAryotpAdAt varNasya tulyaM kRtyamatAni, kRSNasya bhAvaH kArNya kAlimA svajanamukhe tad utpAdayatA yAdRzo nijo varNaH zarIrasatkaH kRSNarUpastasya 'tulyaM' samAna ' kRtyaM' kArya atAni vistArayAmAse, evAvatA svajanamukhAni duHkhena kRSNavarNAni kRtAnItyarthaH / 'ca' anyat he nAtha ! yathA tvayA AzAvratati nikarotkarttanAt nAnnastulyaM kRtyamatAni / atra saMdezakathanaprasaktatvAt rAjImatI svAH evAzAH vivakSate, ahaM nAthaM pariNeSyAmi bhogAn bhokSye paTTarAjJI bhaviSyAmi iti AzA vA Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 jainameghadUtam / [ caturthaH chAstA eva vratatyo ballayastAsAM nikaraH samUhastasyotkarttanaM chedanaM tasmAt nAmnastulyaM nAma ariSTanemistasya tulyaM kAryamakAri, etAvatA yathA cakradhArA vallIzchinatti tathA tvayA mamAzAzchinnAH / tathA yathA ca tvayA 'drAk' zIghraM 'arthAt ' kAryAt 'arthAntaraM ' kAryAntaraM 'abhiyatA' gacchatA 'anvayasya' vaMzasya tulyaM kRtyamatAni, ko'rthaH ? paramezvarasya vaMzo harivaMzastato harizabdasya bahvartheSvapi pravRttasyArthAnulomyAt kapiM vivakSya kathayati -- yathA hariH kapiH ekaM kArya taruzAkhAcaTanAdirUpamardhakRtameva muktvA cApalyato jhaTiti anyatarucaTanAdikArya prArabhate tathA tvamapi madvivAhakAryamardhakRtameva muktvA saMyamarUpaM kAryAntaraM jhaTiti pratipannavAn / he nAtha ! yathA nijavarNanAmavaMzasadRzAni kAryANi kRtAni itthaM tvayA asatkarmebhapramathasamaye mAtustulyaM kRtyaM mA kAri, ayaM bhAvaH ---- paramezvarasya mAtA zivA, zivAzabdena zRgAlI kathyate, tato yathA zRgAlI gajAn dRSTvaiva palAyate tatparAjayakathA dUre'stu, evaM tvamapi asatkarmANi duSkarmANi tAnyeva ibhA hastinasteSAM pramatho vinAzastasya samaye prastAve mAtustulyaM kRtyaM mA kArIti zivAvanna naMSTavyam / yadi dIkSA gRhItA tadA duSkarmakarIndradalanAvasare zivAsutavadbhIruNA na bhAvyaM kintu siMhIputreNeva dhIreNa bhAvyam, siMhaparAkrameNa cAritraM pratipAlyamityarthaH, iti sarvavAcikAnte pariNAmasundaravAcikaM bADhaM dIrghadarzitvaM vyanakti / atra kAryeti kRSNasya bhAvaH kArNyam "patirAjAntaguNAGgarAjAdibhyaH karmaNi ca" ( si0 7 - 1 - 60 ) vyaNpratyayaH, ya iti / atra samucayadIpaka zleSaparyAyoktyarthAntaranyAsAdyAH // 36 // - evaM nAnAvacanaracanAcAturImekato'syA nicaitanyAmbudamukhagirA cAnyato dUtakarma / rAjImatyA vyavasitamiti prekSya sakhyastadAnIM ghigdhigdaivaM gataghRNamiti dhyAtavatyo'bhyadhustAm // 37 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 169 ___ 'tadAnIM tasmin prastAve sakhyastA 'abhyadhuH' jalpanti sma, sakhyaH kiM kRtavatyaH ? 'gataghRNaM' nirdayaM daivaM dhigdhim iti 'dhyAtavatyaH' pUrva dhyAtaM yAmistAH, kiM kRtvA ? ekataH asyAH rAjImatyAH 'evaM' amunA prakAreNa 'nAnAvacanaracanAcAturI' nAnAprakAraiH alaGkAravyaGgyarasAvatArarUpaiH yA vacanAnAM racanA tasyAzcAturI cAturya prekSya manasA vicArya, 'ca' anyat 'anyataH' anyasmin pakSe 'nizcaitanyAmbudamukhagirA' nizcaitanyo acetano yo'mbudo meghastasya mukhagirA mukhavacanena 'iti' evaMprakAraM virahabhAvoddIpakasaMdezazreNigarbha dUtakarma 'vyavasitaM' nizcitaM 'prekSya' dRSTvA, etAvatA sakhyo rAjImatyAstattAdRzaM vacanacAturyamacetanameghamukhena dUtakarma ceti parasparaviruddhaM prekSya hA ! nirdayena daivena rAjImatyAH kIdRzI avasthA''pAtiteti dhyAyanyastAM prati iti vakSyamANamajalpannityarthaH / atra caturasya bhAvaH karma vA cAturI "yuvAderaN" (si0 7-1167) aNpratyayaH / atrAnuprAsaviSamajAtyAdyAH // 37 // kAsau nemirviSayavimukhastatsukhecchuH ka vA tvaM ___ kAsaMjJo'bdaH ka paTuvacanairvAcikaM vAcanIyam / ki kasyAne kathayasi sakhi ! prAjJacUDAmaNervA no doSaste prakRtivikRtermoha evAtra mUlam // 38 // he sakhi ! asau nemiH ka ?, kiMrUpo nemiH ? 'viSayavimukhaH' viSayeSu vimukhaH parAGmukhaH, vA iti anvAcaye, tvaM ka ?, kathaMbhUtA tvam ? 'tatsukhecchuH' tad viSayasukhamicchatIti tatsukhecchuH, ato dvayorapi yuvayorviparItasvarUpayoH kaH saMbandhaH ? / 'asaMjJaH' acetanaH 'abdaH' meghaH ka ?, 'vAcikaM' saMdezavAkyaM ka ?, anayorapi sambandhAbhAvaH, kiMbhUtaM vAcikam ? 'paTuvacanairvAcanIyaM' paTUni paTiSThAni vacanAni yeSAmevaMvidhaiH puruSairvAcanIyaM kthniiym| he sakhi ! kasyAne kiM kathayasi ?, etAvatA dakSA'pi satI tvaM Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 jainameghadUtam / [caturthaH nirarthakaM jalpasIti / punarapi sakhya eva tatsamarthanamAhuH-'vA' athavA 'te' tava no doSaH, kathaMbhUtAyAste ? 'prAjJacUDAmaNeH' prAjJAnAM dakSANAM cUDAmaNeH ziromaNeH / 'atra' tvadadhikAre 'prakRtivikRteH' svabhAvaparAvartasya moha eva mUlam, ato mohasyaiva doSaH / atra viSamArthAntaranyAsAnuprAsAH // 38 // zrImAnemiya'jayata mahAmohamalaM tadepa tvAM tatpanI sakhi ! manumahe bAdhate bddhvairH| kiM tvevaM te yadukulamaNervIrapatnyA visoDaM naitanyAyyaM tadimamadhunA bodhazastreNa hinddhi // 39 // zrImAnnemirmahAmohamalaM 'vyajayata' jitavAn , he sakhi ! vayamiti 'manumahe' jAnImaH 'tat tasmAtkAraNAt 'eSaH' mahAmohamala: 'tatpatnI' tasya neminaH patnIM tvAM 'bAdhate' pIDayati, kiMrUpa eSaH ? 'baddhavairaH' saMlagnavirodhaH, ayamarthaH-zrIneminA mohamahAmallo jitaH, sa tasya pIDAM kartuM na prabhavati atastadvairaM vAlayituM tatpatnI bAdhata iti / 'kintu' punaH 'evaM' amunA prakAreNa 'te' tava vIrapalyA 'etat tasya pIDanaM 'visoDhuM' marSituM 'na nyAyyaM na yuktam , kiMrUpAyAste ? 'yadukulamaNeH' yadukulasya maNeH ratnarUpAyAH / 'tat tasmAtkAraNAt tvamadhunA 'imaM mahAmohamalaM 'bodhazastreNa' pratibo. dhAyudhena 'hinddhi' vyApAdaya, tvamapi vIrapatnI vartase ataH zatruparAbhavastavApi soDhuM na yuktaH, tataH pratibodhaM hRdi nidhAya mahAmohastyajyatAmityarthaH / vyajayateti "parAverje:" (si0 3-328) ityAtmanepadam / hindIti "hiMsu tRhap hiMsAyAm" hiMs, paJcamI hi, "uditaH svarAnontaH" (si0 4-4-98) "rudhAM svarAcchno na luk ca" (si0 3-4-82) pratyayaH, na, pUrvanalopaH, "nAstyo k" (si0 4-2-90) bhasyAkAralopaH, "hudhuTo herdhiH" ( si04-2-83 ) hi dhiH "lavarNatavargalasA Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 171 dantyAH " iti nyAyAt "tRtIyastRtIyacaturthe" (si0 1-3-49) s t , tataH saMyogaH, "nAM dhuDvarge'ntyo'padAnte" ( si0 1-339) tana iti siddham / atrAnumAnAkSepodAttarUpakAdyAH // 39 // rAgAmbhodhau lalitalalanAcATuvAgbhaGgibhiryaH saMplAvyeta pratanugarimA sa kSamAdgaNo'nyaH / aunatyaM tattadacalaguruzcaiSa mAdhyasthyamIzo dhatte yena sphuTavasumamuM spaSTumapyakSamAstAH // 40 // he sakhi ! sa 'kSamAbhRdgaNaH kSamAbhRtAM RSINAM gaNaH samUho'. nyaH yo 'rAgAmbhodhau' rAgasamudre 'lalitalalanAcATuvAgbhaGgibhiH saMplAvyeta' lalitAH sukomalA lalanAnAM strINAM yAzcATurUpA vAcastA eva bhaGgayaH kallolAstaiH (tAbhiH) saM sAmastyena plAvyeta sa kSamAbhRdgaNo'nyaH paraH, kiMrUpaH ? 'pratanugarimA' pratanuH tucchaH garimA gurutvaM yasya saH, etAvatA yaH sAdhugaNaH strINAM cATuvacanabhidyate sa tucchadharmasthairyAdiguNagauravavAna, ayaM nemistanmadhye na bhavatItyarthaH / atha sakhyo'nyatucchasAdhuvilakSaNaM bhagavataH svarUpamAhuH--'ca' anyat eSaH 'IzaH' svAmI tataH sarvalokaprasiddhaM 'aunnatyaM paramadhyAnadhairyAdiguNocchritatvaM tat 'mAdhyasthyaM ca rAgadveparahitatvaM dhtte| kiMrUpo bhagavAn ? 'acalaguruH' acalA ye brahmatratAdipAlane dhIrAsteSAM guruH / 'yena' aunnatyena mAdhyasthyena ca 'tAH' lalitalalanAcATuvAgbhaGgayaH 'amuM' bhagavantaM spaSTumapi 'akSamAH' asamarthAH, etAvatA tAbhirbhedanamasya dUre'stu tAH strIcATuvAco manasyapi nAyAntItyarthaH / kiMviziSTamamum ? 'sphuTavasuM' sphuTateja. sam / atha dvitIyaH zliSTo'rthaH-yaH kSamAbhRtAM parvatAnAM gaNaH samUhaH samudrakallolairAplAvyate Abriyate sa pratanugarimA tucchonnatatvaH anyaH, yasya zikharopari kallolA vahitvA yAnti so'nya itaraH, eSa bhagavAn 'acalaguruH, acalAnAM parvatAnAM guruH meruH, Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 jainameghadUtam / [caturthaH tato yathA meruH unnatatvaM uccaistaratvaM tacca mAdhyasthyaM jaganmadhyasthatvaM dhatte, 'yena' aunnatyena mAdhyasthyena ca te samudrakallolAH 'amuM' mere spraSTumapi 'akSamAH' asamarthAH, kallolA utkRSTato'pi samabhUtalAt SoDaza( yojana )sahasroccAH merustu lakSayojanocaH, vIcayastu jagatIpArzvavartinaH, merustu lokamadhyasthaH, atastA AsannA api bhavituM na kSamante ityarthaH / merupakSe sphuTAni prakaTAni vasUni ratnAni yatrAsau sphuTavasustam / atra zleSasamAsoktirUpakAtizayoktyudAttAnuprAsAH // 40 // mA vizvasyA matimati! varaprAkpadAM varNinI tAM rAgotsRSTAnupalazakalAn raJjayantIM nirIkSya / cUrNo nAmnA sa khalu bhagavAneSa jAtyaM tu vajraM no rAgAGgairavikalabale rajyate jAtu kaizcit // 41 // 'he matimati' ! matiH buddhirvidyate yasyAH sA matimatI tasyAH saMbodhanaM he matimati ! he buddhizAlini ! tvaM tAM 'varaprAkpadA varNinI' vara iti prAk pUrva padaM yasyAH sA tAma, etAvatA varavarNinIM haridrAM 'rAgotsRSTAn' rAgarahitAn 'upalazakalAn' pASANakhaNDAn rajayantIM nirIkSya 'mA vizvasyAH' vizvAsaM mA kRthAH, ko'rthaH ? sakhyaH kathayantyaH santi-he rAjImati ! tava manasyevaM bhaviSyati, yathA'nyA'pi varavarNinI rAgarahitAn pASANakhaNDAn rajayati tathA'hamapi varavarNinI varte, varA pradhAnA varNinI strI ato nIrAgamapi neminaM rajayiSyAmIti vizvAsaM mA kRthAH / kutaH ? tatkAraNamAhuH khalu' nizcitaM 'saH' upalazakalaH pASANakhaNDo nAmnA cUrNaH yaH pUrvamapi cUrNa (rNaH) tasya kiM nAma balam ? na kiJcidityarthaH, 'tu' punareSa bhagavAn jAtyaM 'vajra' niSkRtrimahIrakaH, ataH kaizcit 'rAgAGgaiH' rAgabhAvaiH 'jAtu' kadAcit no rajyate' rAgavAn kriyate, kiMrUpairAgAGgaiH 1 'avikalabalaiH' avikalaM saMpUrNa Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH|] zrImanmerutuGgasUriviracitaM 173 balaM yeSAM tAni taiH, etAvatA'sau sarvatroktiracitairapi hAvabhAvanigdhavacanAdirAgaprakArai rajayituM naiva zakyata ityarthaH / yathA'nyo'pi hIrakaH parapASANakhaNDavat rAgAGgairharidrAdibhiH pracurairapi racayituM na zakyate / atra shlesssmaasoktiupmaaruupkaanupraasaadyaaH|| 41 // sadhIcInAM vacanaracanAmevamAkarNya sA'tho patyuAnAdavahitamatistanmayatvaM tathA''pat / saGkhyAtAhairadhigatamahAnandasarvasvasamA tasAr3heje'nupamiti yathA zAzvatIM saukhyalakSmIm // 42 // 'atho' anantaraM sA 'sadhrIcInAM' sakhInAM evaM vacanaracanAm 'AkarNya' zrutvA tathA tanmayatvaM 'Apat' prAptA / kiMrUpA sA? patyuH dhyAnAt 'avahitamatiH' avahitA sAvadhAnA matiryasyAH sA'vahitamatiH / etAvatA piNDArthaH-rAjImatI sakhInAM vacanaM zrutvA zokaM tyaktvA prabhoH kevalajJAnotpattau satyAM svAmipArzve vrataM gRhItvA tathA svAmino dhyAnAt 'tanmayatvaM' svAmimayatvam, etAvatA yathA svAmI rAgadveSarahitastathA rAgadveSarahitatvamApat, sarvo'pi kramaH pariNAme phalena zlAghyate, ataH sarvotkRSTasya tanmayatvasya phalamAha-'saGkhyA0' iti 'yathA' yena prakAreNa 'tasmAt' tanmayatvAt 'anupamiti' upamAnasyAbhAvo yathA bhavati tathA 'zAzvatI' avinazvarAM saukhyalakSmI bheje, kiMviziSTA sA ? 'saGkhyAtAhaiH' gaNitadinaiH 'adhigatamahAnandasarvasvasadmA adhigataM prAptaM mahAnandaH paramAnandastasya sarvasvaM sarvasamRddhistasya sadma sthAnaM mokSAbhidhAnaM yayA sA'dhigatamahAnandasarvasvasadmA, ayamarthaH-rAjImatI cAritraM pratipAlayantI ekaM varSa chadmasthaparyAyaM sthitvA rAgadveSamayAni ghAtikarmANi kSapayitvA kevalajJAnaM prApya paJca varSazatAni kevaliparyAye vihRtya muktipadaM prAptA satI zAzvatasaukhyaM bhajate sma / atra saGkhyAtAhairiti saGkhyAtAni ahAni saGkhyAtAhAstaiH "saGkhyAtAdahazca vA" Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 jainameghadUtam / [caturthaH (si07-3-117 ) apratyayaH, "no'padasya taddhite" (si0 7-4-61) anlopaH / adhigateti "tAbhyAM vApa Dit" (si0 2-4-15) DAppratyayaH / upamiteH upamAnasyAbhAvo'nupamitIti "vibhaktisamIpa0" (si0 3-1-39) iti avyayIbhAvaH smaasH| atra zAzvatasaukhyalakSmIrUpakAryasya tanmayatvakAraNayogena sukaratvAtsamAdhiralaGkAro'tizayoktyanuprAsasaGkarAzca // 42 // ityAcAryazrIzIlaratnasUriviracitAyAM zrIjainameghadUtamahA. kAvyaTIkAyAM caturthaH sargaH samAptaH / tassamAptI samAtA ceyaM TIkA // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srgH| zrImanmerutuGgasUriviracitaM 175 [atha prazastiH ] tathA casarvavyAkaraNapramANapaTavo nyAyasphuratphakkikA niSNAtA guravo'bhavanna tu kRtisteSAM hi mithyA bhavet / eSa pratyaya eva me'sti suciraM teSAM padAbjadvayI sevAto bahulaprayogaracanAspaSTopayogaspRzAm // 1 // anyeSAM matimUDhatApahRtaye vyAkhyAmadhItAM mukhAt teSAmeva tathA vicArya vibudhaiH sArdha prayatnena ca / spaSTArthA likhitA vyadhIyata parAvartaH prayogeSu yat kvApi kApi tadastu mA guruvacazvarcAvyalIkaM mama // 2 // vyAkhyA lekhi mayA mRSA'tra khalu yA zodhyaiva sA sadbudhai ya'GgyAni prakaTIkRtAnyanupadaM gUDhAni no yAnyapi / jJeyAni svayameva tAnyanalasaiH spaSTaM pareSAmapi . ___ jJApyAni prakaTopakArakRtaye prAptAvatArai vi // 3 // varSe candranidhAnapUrvakalite 1491 zrIvikramArkAttathA caitrAntarvadipaJcamIbudhadine zreSThA'nurAdhAyute / zrIjainojvalameghadUtasubRhatkAvyasya pUrNA'bhavat TIkA zrIaNahillapATaka iti khyAte kSitau pattane // 4 // pUjyazrIgurumerutuGgagaNabhRdbhutaM lambhitaH zrImacchrIjayakIrtisUrigurubhistatpaTalabdhodayaiH / vAtsalyAtparipAThitazca kRtavAn zrIkAvyaTIkAmimA mAcAryaH kila zIlaratna uditAM svAlpiSThabuddharmitAm // 5 // etasyAH kila vRtteH, zrImanmANikyasundarAcAryAH / vidhuH zodhanamavahita-matayo bahusamayatattvajJAH // 6 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- Page #203 -------------------------------------------------------------------------- Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratAbAsapATa prApAmAra kA Jible ET REAL Ritik months Auspamumba G GESSORRBELA DP .. - ... d A : RE Page #205 -------------------------------------------------------------------------- _