________________
૨૩
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષેત્ર ગંગા તથા જમના વચ્ચે આવેલા કનોજને પિતાના દરબારની બેઠક તરીકે પસંદ કર્યું. બંગાલા અને બિહારના પાલ રાજાઓમાં સૌથી વધારે સત્તાશાળી અને વંશાવળીને અનુક્રમે બીજા પાલ રાજા ધર્મપાલે, પાટલીપુત્રના પ્રાચીન યશને ફરી સજીવ કરવા કોઈ પગલાં ભર્યા દેખાય છે, કારણકે આપણે જાણીએ છીએ કે તેના રાજ્યના ૩૨માં વર્ષમાં ઈ. સ. ૮૧૧ના અરસામાં તે પિતાનો દરબાર તે ગામમાં ભરતો હતો. એ પ્રાચીન શહેરના તે ઉલ્લેખ બાદ, તે પાછું આપણી નજર આગળથી ખસી જાય છે. આખરે ઈ. સ. ૧૫૪૧માં સરકારી મથક બિહાર પર નભતા એક નાના ગામની દશામાં પડેલું તેને આપણે જોઈએ છીએ. લશ્કરી દષ્ટિથી તેની અગત્યનું ભાન થતાં શેરશાહે તેની જગાએ પાંચ લાખ રૂપિયાને ખર્ચે એક મોટો કિલ્લો બંધાવ્યો. તે દિવસથી બિહાર ત્યજાયું અને તેનું પતન થયું અને પટના તે પ્રાંતના મોટાં શહેરોમાંનું એક બની ગયું. શેરશાહે તેને અર્પેલી એ મહત્તા ત્યાર પછી તેણે કદી ગુમાવી નથી.
૧૯૧૨ માં નવા રચેલા બિહાર–ઓરિસાના પ્રાંતની સરકારના મથક તરીકે પટના ફરીવાર એ પ્રાંતનું પાટનગર બન્યું. હાલના પટનાના પરારૂપ બાંકીપુર, જૂના પાટલીપુત્રના સ્થાનના એક ભાગ પર આવી ગયેલું છે.
આપણે સભાગે હિંદમાં સૌથી વહેલા આવેલા ચીની યાત્રી ફા-હીયાનનું પુસ્તક હયાત છે. તેમાં ચંદ્રગુપ્ત વિક્રમાદિત્યના સમયમાં
એટલેકે પાંચમાં સૈકાની શરૂઆતમાં એક બુદ્ધિઇ. સ. ૪૦૫ થી ૧૧ શાળી પરદેશીની નજરે લખાયેલો તે રાજાના - ફહી આન રાજ્યવહીવટનો સમકાલીન અહેવાલ મળી આવે
છે. એ વાત ખરી છે કે એ લાયક યાત્રી બૌદ્ધ સંપ્રદાયનાં પુસ્તકો, તથા લોકકથા અને ચમકારની કથાઓનાં શોધ તથા સંગ્રહ કરવામાં એટલો તો તલ્લીન થઈ ગયેલ હતો કે તેને આ દુનિયાની બાબતોની કાંઈ દરકાર નહોતી. અભ્યાસ માટે તેના છે
