________________
૧૦૪
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ ધર્મમાં પલટાવ્યો અને તેમ કરી તિબેટના ઇતિહાસના ક્રમને નવે ચીલે ચઢાવ્યો. પિતાના આશ્રયદાતાના ગુણની કદર કરવામાં સંધ પણ પાછો ન પડ્યો. બુદ્ધના અવતાર તરીકે તેમણે એ રાજાને જગના તારણહાર અવલોકિતેશ્વર તરીકે દેવતા પદ આપેલું છે, અને તેની નેપાલી પત્ની “લીલા તારા” તરીકે અને ચીનીકુમારી “સફેદતારા” તરીકે અતિ આદરપાત્ર ગણાયેલ છે. સ્ત્રગટ્યાનગપો છો ત્યાં સુધી ચીન અને તિબેટ વચ્ચે બહુ મૈત્રીભર્યો સંબંધ ટકી રહ્યો. ઘણાખરા પ્રમાણભૂત લેખકોના મતાનુસાર આશરે ઈ.સ. ૬૯૮માં કે તેની આસપાસમાં તેનું મરણ થયું જણાય છે, પણ કદાચ તે તે કરતાં પણ કેટલાંક વર્ષ વહેલું થયું હોય. આને પરિણામે હર્ષના દરબારમાં ઇ.સ. ૬૪૩-૫ના વર્ષોમાં જતા રાજદૂતે તિબેટ અને તેના આશ્રિતરાજ્ય નેપાલ એ બંને મિત્ર રાજ્યમાંથી પસાર થવા શક્તિમાન થયા હતા. આ બંને રાજ્યોએ હર્ષના મરણ પછી સંકટમાં સપડાઈ પડેલા વાંગહ્યુએને છોડવવા ખુશીથી લશ્કરે મેકલી આપ્યાં હતાં.
સમ્રાટ ટાઈ-સુંગે તુર્કોને વશ કરવાનું શરૂ કરેલું કાર્ય તેના પછી આવેલા કાટ-સુંગે (૬૪૯-૮૩) ચાલુ રાખ્યું અને ઈ.સ.
૬૫૯ના અરસામાં ચીન પશ્ચિમના તુર્કીના તમામ ઈ.સ. ૧૫૯-૬૧ ૫- મુલકનું નામનું સ્વામીત્વ મેળવી રહ્યું અને શ્ચિમના તુર્કોનારા- આખરે એ બધો મુલક ખાલસા કરી વિધિસર
ને ચીને કમજો ચીનાઈ રાજ્યમાં ભેળવી દેવામાં આવ્યો. મેળવ્ય ઇ.સ. ૬૬૧–૫ સુધીમાં ચીન પહેલાં કદી નહિ
એવા પ્રતિષ્ઠિત પદે પહોંચ્યું હતું અને તે સમયે જે યશશિખરે તે પહોંચ્યું હતું તેવું ઉચ્ચપદ ફરીથી કદી તેને મળી શક્યું નથી. કપિસા એ ચીની સામ્રાજ્યને એક પ્રાંત હતું અને બાદશાહના રસાલામાં ઉદયાનના અથવા સુવાટની ખીણના તેમજ ઈરાનથી કરીઆ સુધીના તમામ દેશોને એલચીઓનો સમાવેશ થતો હતે.
