________________
૧૫૪
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ શિલાલેખો એમ પૂરવાર કરે છે કે તેની પછી તેના કુટુંબના બીજ પાંચ રાજાઓ થઈ ગયા હતા.
ઈ.સ.૧૧૭૫માં રાજા ગોવિંદપાલ ગાદીએ હોવાનું જણાય છે, અને લોકકથા મુજબ ઈ.સ. ૧૧૯૩માં મુસલમાનની જીત થઈ તે
અરસામાં મગધને રાજા કેઈ ઈદ્રધુમ્ન (પાલ) છેલા પાલ રાજા હતો. તેણે બંધાવેલા કહેવાતા કિલ્લા હજુ મેં ધીર
જિલ્લામાં બતાવવામાં આવે છે. હિંદનાં રાજવંશોમાં એક ઘણા જાણવાજોગા વશ તરીકે યાદગાર રહેવા માટે પાલવંશ ખરેખર લાયક છે. એક અગત્યના મુલક
માં આંધ્રવંશ સિવાય બીજો કોઈ રાજવંશ આ પાલ વંશની અગત્ય વંશના જેટલો એટલે સાડાચાર સૈકા સુધી નો
- નથી. ધર્મપાલ અને દેવપાલ બંગાળાને હિંદમાંની મોટી સત્તાઓ પૈકીની એક બનાવવામાં સફળ થયા હતા અને તેમના પછીના રાજઓ એવડા મોટા વિસ્તારવાળા રાજ્યના ધણી નહોતા કે એમના જેટલા પ્રભાવશાળી નહોતા છતાં તેમના તાબાના મુલક કાંઈ છેક કાઢી નાંખવા જેટલા નહોતા. દશમા સૈકાના છેલ્લા ભાગમાં કબજોએ તેમની સત્તા પડાવી લેવાથી અને અગિયારમાં
૧ આ સમય માટે મુખ્ય પ્રમાણુ મિ . એ. એસ.બી. પુસ્તક ૫ પૃ.૪૯૧૧૩. ૧૯૧૫માં “પાલઝ ઈન ઍન્ગલ” એ મથાળાને આર. ડી. બેનને વિદ્વતાભર્યો લેખ છે; વળી જુઓ મ. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રીને “લિટરરી હિસ્ટરી ઓફ ધી પાલ પિરિયડ જે. બી. એ અને ઍ. રીસર્ચ. સા. વૅલ્યુમ ભાગ | પૃ. ૧૮૧. અને વિનયકુમાર સરકારનું “ધ ફોક એલીમેન્ટ ઈન હિન્દુ કલ્ચર’ (લાંગ લેન્સ ૧૯૧૭). આમાં હર્ષના મરણ પછી પાલ અને ચોલનાં સત્તા અને અગત્ય પર ભાર મૂકેલે છે અને એમાં સૂચવે છે કે નેપાલ, તિબેટ, ચીન, જાપાન, જાવા, બ્રહ્મદેશ અને દરિયા પારના બીજા દેશોને ધર્મ, સાહિત્ય, કળા અને જીવનની જરૂરીઆતો પૂરી પાડી હિંદ ખરેખરઆખા એશિયાની શાળા રૂપ બન્યું હતું.
