________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૨૨૩ ત્યાં કાંપ કરતો નહિ તેથી ત્યાં કાયલ કરતાં પણ વધારે સારી સગવડ હતી. જ્યાં પૂર્વે કાયલ હતું ત્યાં આજે કેટલાક મુસલમાન અને દેશી ખ્રિસ્તી માછીઓનાં કંગાલ ભાંગ્યાતૂટયાં ઝુંપડાં છે.
કેરાકાઈના બંદર તરીકે થતા ઉપયોગના ત્યાગના સમયની સાલ આપવી અશક્ય છે, પણ ત્યાંની ટંકશાળના સિક્કા લગભગ ઈ. સ.
- ૭૦સુધી મળતા રહે છે. કારાકાઈના રાજાઓનું જૂની ધ ખાસ લાંછન પરશું હતું અને ઘણીવાર તેની મેગાસ્થનીસ સાથેસાથે હાથી જોવામાં આવતો. મદુરાના
રાજાઓએ પિતાના કુટુંબની મુદ્રા તરીકે એક માછલું કે માછલાની જોડ સ્વીકાર્યા હતાં.
અત્યાર આગમચ કહી ગયા તેમ મિલીનીના સમયમાં આ દેશનું પાટનગર મદુરા હતું, પણ એ રાજ્ય તો એથી પણ ઘણા પ્રાચીન સમયથી ક્યાતીમાં આવેલું હતું. સંસ્કૃત વૈયાકરણી કાત્યાયનને પાંડયોનો પરિચય હતો અને ઘણું કરીને તેનો સમય ઇ.સ. પૂર્વે ચોથા સૈકાથી મોડે નથી. તે જ સદીમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના દરબારમાં સેલ્યુકસ નિકેટરના
૧ ભાંડારકર, “અલ હિસ્ટરી ઓફ ધ ડેકન” ૨જી આવૃત્તિ. મુંબઈ-ગેઝી. (૧૮૯૬) પુસ્તક ભા. ૧ પૃ. ૧૩૯ પતંજલિનો સમય ઈ.સ. પૂર્વે ૧૫૦નો હતો એમ નક્કી થયું છે એટલે તેને આધારે પ્રો. ગોલ્ડસ્ટકર અને ભાંડારકરે પાણિનીની પ્રાચીનતાની બાબતમાં જે મત દર્શાવ્યા છે તે હું સ્વીકારું છું. મુંબાઈ વિદ્યાપીઠની રજાથી ૧૯૧પમાં પૂનામાં પ્રસિદ્ધ થએલા “સીસ્ટમ્સ ઓફ સંસ્કૃત ગ્રામર” નામના એક નિબંધમાં શ્રીપાદ કૃષ્ણ બેલવલકર પી. એચ. ડી. એમ.એ. ટીકા કરે છે (પૃ. ૧૮) કે ઈ.સ. પૂર્વના સાતમા સૈકામાં તે થઈ ગયે એ વાતનું વિસંવાદી કશું પાણિનીની અષ્ટાધ્યાયીમાં નથી. તે આ પ્રાચીન સાલવારીમાં માને છે અને જેડેડે સ્વીકારે છે કે એ બાબતની દલીલોને એક પછી એક એકલી લઈએ તો તેમાંની એકે નિર્ણયાત્મક જણાતી નથી અને પૃ. ૧૫ પર ઈ.સ. પૂર્વે ૭૦૦ થી ૬૦૦નો સમય આપણે હાલની માહિતી અથવા માહિતીને અભાવે પાણિનીના લગભગનો સમય હશે એમ કહે છે.
