________________
૨૯૬
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ અને પૂર્વમાં અલ્લાહબાદથી આખા બંગાળા પર નહિ તો ભાગલપુર સુધી તે તે વીસ્તરેલું હતું જ. યમુનાની ખીણમાં પિતાની સત્તા જમાવવાનું તે સમયે મેકુફ રાખી સમુદ્રગુપ્ત મગધ દેશમાં પોતાની સત્તા જમાવી અને પછી વાકાટક મહારાજ્યના અગ્નિ ખૂણામાં આવેલા પ્રદેશ પર હુમલો કરવાનો નિર્ધાર કર્યો. વાકાટક સામ્રાજ્યનો એ ભાગ, તેમના પાટનગરથી બહુ દૂર હતો, જ્યારે સમુદ્રગુપ્તને છોટાનાગપુર રસ્તે ત્યાં પહોંચવાનું અંતર એટલું બધું મોટું નહોતું વાકાટકે એમનાં આ કેસલ-મેકલા પ્રાંતો પર દૂર મધ્ય હિદમાં રહ્યા રહ્યા રાજ્ય કરતા હતા એટલે છોટાનાગપુર રસ્તે જઈ એ બે પ્રાંત તથા આંધ્ર પર હુમલો કરી તે તેમને તદ્દન પાંગળા કરી દે એમ હતું. આર્યાવર્તની પહેલી છત પછી વાકાટક સત્તાને આ રીતે ફટકો મારવાની નીતિ લશ્કરી દષ્ટિએ કેવળ જરૂરી હતી. ગણપતિનાગ, નાગસેન તથા અચુત વગેરે રાજાઓએ ખમેલી હારનું વેર લેવા આંધ્રમાંથી વાકાટકની એક છોટી શાખા તરીકે રાજ્ય કરતા પલ્લવ રાજાઓ બિહાર પર ધસી આવે અને બુંદેલખંડની બાજુએથી પ્રવરસેનના પુત્ર રૂદ્રદેવ તથા તેના મિત્ર રાજાઓ ધસી આવે તો સમુદ્રગુપ્ત બે દાવાનળની વચ્ચે સપડાય એમ હતું. આમ હોવાથી કૌશાંબીના યુદ્ધ પછી તે છોટાનાગપુર રસ્તે સંભલપુર તથા બસ્તાર થઈવેંગી પ્રદેશમાં દાખલ થઈ કેલાર સરોવર આગળ પહોંચી ગયો. ત્યાં એકઠા થએલા પલ્લવ તથા બીજા રાજાઓને તેણે નિર્ણયાત્મક હાર આપી. યુદ્ધ પછી ઉદાર વર્તાવથી એ પલ્લવ રાજાઓને પોતાના પક્ષમાં લઈ તે પાછો બિહાર આવી પહોંચ્યો અને ત્યાંથી આખરે બુંદેલખંડ પર ચઢાઈ કરી વાકાટક રાજ્યસત્તાને તેના પિતાના સ્થાનમાં જઈ તેણે તોડી. રૂદ્રદેવ તથા તેના મિત્ર રાજાઓ જોડેનું યુદ્ધ એરન આગળ થયું હશે; કારણકે કુદરતી રીતે તે પ્રદેશમાં તે રણભૂમિ થવા લાયક છે. એ યુદ્ધમાં રૂદ્રદેવ માર્યો ગયો. તે મરણ પામતાં વાકાટક તથા ભારશિવોએ જમાવેલી સામ્રાજ્ય સત્તાનો વારસ સમુદ્રગુપ્ત થયો. આમ વાકાટકે સર્વોપરી સત્તાધીશો મટી ગુપ્ત સત્તાના માંડલિકો
