________________
૩૦૦
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ થતી આવતી પાકી વંશવર્ણનની શૈલી ઉપરથી જણાઈ આવે છે કે પ્રવરસેન પહેલાના સમયમાં તે સંસ્કૃતમાં લેખો તથા દસ્તાવેજો લખવાની શૈલી લાંબી વપરાશથી સ્થિર થઈ હતી. સમુદ્રગુપ્ત તથા તેના અનુગામીઓ એ વાકાટક લેખન શૈલીને જ બરાબર અનુસરે છે.
કૌમુદી-મહત્સવ વાંચતાં જણાય છે કે આ જ સમયમાં સારીપેઠે સામાજિક પુનરૂજીવન પણ થયું હશે. વર્ણાશ્રમ વ્યવસ્થા પાછી સજીવન કરવામાં આવી. હિંદુઓની ધર્મચુસ્તતા ફરી સજીવન થઈ. કુશાના અમલ દરમિયાન હિંદુસમાજમાં પડેલા સડાઓને ધોઈ નાંખવા વાકાટકોના સમયને હિંદુસમાજ ખૂબ મથી રહ્યો હતો. આ હિંદુત્વ શુદ્ધિની હીલચાલને પ્રવરસેને ખૂબ પિષી એટલું જ નહિ, પણ બહુ મોટા પ્રમાણમાં પિતાના આખા સામ્રાજ્યમાં તેનો ફેલાવો કર્યો.
એ જ વાકાટકના સમયમાં સ્થાપત્યમાં ગંગા અને યમના રાષ્ટ્રીય ઉસ્થાનની સંજ્ઞારૂપ બની ગયાં. સાતવાહનોના સમય સુધીનાં સ્થાપત્યના પાઠોને સમાવેશ કરતા મત્સ્યપુરાણમાં શિવ, વિષ્ણુ કે બીજા દેવનાં મંદિર પર અલંકાર માટે ગંગા કે યમુનાની પ્રતિમાઓ મૂકવાનો કાંઈ જ ઈસાર નથી. કલાકૃતિ તરીકે ગંગા યમુનાની પ્રતિમાને સ્થાન અપાયું તેનું કારણ એની પાછળ રહેલો રાજકીય અર્થ અથવા સંકેત છે. ગંગા તથા યમુનાની એ પૂજામાં ફરીવાર જ્યાં વૈદિક સનાતન ધર્મ ચાલુ થયા એ ગંગા તથા યમુનાની વચ્ચેના આંતરવેદી પ્રદેશની પરદેશીએના હાથથી થએલી મૂક્તિનું સૂચન છે. ભૂમરા તથા નચના આગળનાં મંદિરોમાં એ બે નદીઓની સંદર્યભરી પ્રતિમાઓ નાગ-વાકાટક સંસ્કૃતિના પ્રતિબિંબ રૂપ છે. વાકાટકે ખરેખર બહુ સપ્રમાણ અને સુડોળ આદમીઓ હતા. વાકાટકના અમલ નીચે પ્રતિમાવિધાન તથા હુબહુ ચિત્રવિધાન બહુ ચેતનવંતાં બન્યાં હતાં. અજંટા તેમના સીધા અમલ નીચે હતું–જાળીદાર બારી, ગવાક્ષ-છાં, ઉપસતા શિખરનો પ્રકાર, ગુંચળાવળના નાગનો નાગપાસ; કોતરકામ તથા અલંકારવાળી બારસાખો, ચોખંડું મંદિર વગેરે એરન, ઉદયગિરિ, દેવગઢ તથા અજંટામાં પૂરી
