________________
પૂરવણી
૯૯
પડી હતી, પણ તે તદ્દન હિંદની બહાર નીકળી ગયા નહોતા એમ ચીની પુસ્તકા ઉપરથી જણાય છે. તે પુસ્તકમાં એવું લખાણ છે કે ચીનના રાજાએ હિંદના મુડરાજા પર કેટલાક ધાગ મેાકલ્યા હતા.
વાકાટક સામ્રાજ્યના ત્રણ મેટા કાળા હતા. ભારશિવેાના અમલનાં છેલ્લાં ચાળીશ વર્ષામાં પ્રવસેનને પિતા વિંધ્યશક્તિ તેમનાં યુદ્દો લડનારા તથા ભારશિવ સામ્રાજ્યનું નિર્માણ કરનારા યુવીર હતા. તેનાં ઉત્સાહ અને આદર્શોને વારસામાં મેળવી પ્રવરસેને પેાતાના મનમાં એક સ્પષ્ટ રાજકીય આદર્શ કલ્પ્યા. તેના એ આદર્શ હિંદભરમાં હિંદુ સામ્રાજ્ય સ્થાપવાના તથા વૈદિક ધર્મને તેના મૂળના પ્રતિષ્ઠિત પદે મૂકવાના હતા. કુશાનાને હિંદુ બહાર હાંકી કાઢી હિંદભરમાં હિંદુ સામ્રાજ્ય સ્થપાવવાના તેના આદર્શમાં તેણે સફળતા મેળવી.
J.
આશરે ઇ.સ. ૨૫૦ના અરસામાં હિંદના સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં સંસ્કૃત ભાષા માટેના પક્ષપાતની મોટી હીલચાલ શરૂ થતી તેવામાં આવે છે. પચાસ વર્ષમાં એ હીલચાલ બહુ ઉંચી કક્ષાએ પહોંચી જાય છે અને ત્યાંથી ગુપ્તો તેને ઉંચકી લઇ એથી પણ આગળ લઇ જાય છે. ઈ.સ. ૩૪૦ના અરસામાં વાકાટંક સમ્રાટ્ના કોઇ માંડલિકના દરબારમાં એક સ્ત્રી લેખિકાએ કૌમુદી–મહાત્સવ નામનેા નાટક સંસ્કૃત ભાષામાં લખેલા છે. એમાં આ સાહિત્ય હીલચાલનું ચિત્રપટ આપણી આગળ રજૂ થાય છે. તે નાટક લખનાર ખાઈ કાવ્યના વિષયમાં ભાસ કે કાલિદાસ જેવી જ સિદ્ધ હસ્ત હતી. પ્રાકૃતના જેવી જ સંસ્કૃત તેની નિત્ય વપરાશની ધરગથ્થુ ભાષા થઇ ગઇ હતી. તે સમયે સંસ્કૃત રાજદરબારેામાં સામાન્યરીતે વપરાતી ભાષા થઈ હતી એમ જણાય છે. વિચાર। દર્શાવવાની રીતે તથા વાણી બરાબર પાકાં બંધાઈ ચૂક્યાં હતાં અને સરકાર દરબારમાં સૌકાઈ લખાણ તથા વાણીવ્યવહાર સંસ્કૃતમાં જ કરતાં હતાં. પાટનગરમાં અથવા તેા તેની પાસેનાં સ્થાનેાએથી મળી આવતાં વહેલામાં વહેલાં શિલાલેખા પણુ સંસ્કૃત ભાષામાં જ લખેલાં છે. વાકાટક શિલાલેખામાં લેવામાં આવતી પેઢી દરપેઢી ચાલુ
