Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનનો ઈતિ હા સ ઉત્તરાર્ધ
મુ જ રા ત
વ ન કયુ લ ર
સા
સા ઈ ટી ,
અ મ દા વા દ
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
સૌ. દીવાળીઆઈ તે સ્વ. પ્રહલાદજી સેવકરામના પત્ની
સ્મારક ગ્રંથમાળા નં. ૪
વિન્સેન્ટ સ્મિથ રચિત
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ ઉત્તરાર્ધ
ભાષાન્તરકર્તા
છે.ટાલાલ માલકૃષ્ણ પુરાણી, એમ.એ.
કિંમત એક રૂપિયા
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
આવૃત્તિ પહેલી • પ્રત ૧૫૦૦ સંવત ૧૯૯૧ - સન ૧૯૩૫
મુદ્રક. બચુભાઇ પોપટભાઈ રાવત, કુમાર પ્રિન્ટરી ૧૪૫૪ રાયપુર અમદાવાદ,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
સો. દીવાળીબાઈ તે સ્વ. પ્રહલાદજી સેવકરામના પત્ની
રમારક ગ્રંથમાળા ફંડનો
ઉપદ્યાત સ્વ.પ્રëાદજી સેવકરામના પુત્ર ઇન્દુપ્રસાદ વતી તેમનાં બહેન કમળાલક્ષ્મીએ રૂા. પ૦૦૦)ની રકમ સોસાઈટીને એવી શરતે સોંપી છે કે તેના વ્યાજમાંથી સ્ત્રી ઉપયોગી પુસ્તક દર વર્ષે અથવા તેથી વધતાઓછા અંતરે સોસાઈટીએ છપાવી પ્રસિદ્ધ કરવું અને તે પુસ્તકમાં “સૌ. દીવાળીબાઈ તે સ્વ. પ્રલંદજી સેવકરામના પત્ની સ્મારક ગ્રંથમાળા” એ નામ લખવું. તે પ્રમાણે સદરહુ ફંડમાંથી આજદિન સુધીમાં નીચેનાં પુસ્તકો છપાવી પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યાં છે:
4.
કિમત ૮-૧૦-૦
નામ ૧ ગ્રીક સાહિત્યનાં કરૂણરસ પ્રધાન નાટકની કથાઓ ૨ જગતનો સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ ૩ હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ-પૂર્વાર્ધ જ હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ-ઉત્તરાર્ધ
૦-૧૨-૦
૧-૦-૦
૧-૦-૦
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુક્રમણિકા પ્રકરણ ૧૧ ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રપ; ચંદ્રગુપ્ત
પહેલાથી કુમારગુપ્ત પહેલે. ઈ.સ. ૪૫૫ ૧૨ ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ); અને સફેદ દૂનો
ઈ.સ. ૪૫૫ થી ઈ.સ. ૬૦૬ ગુપ્તવંશની સાલવારી
પરિશિષ્ટ ૧૩ હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬૦૬ થી ઇ.સ. ૬૪૭
સાતમા સૈકાની સાલવારી ૧૪ ઉત્તર હિદનાં મધ્યયુગીન રાજ્યો
ઇ.સ. ૬૪૭ થી ઇ.સ. ૧૨૦૦
પરિશિષ્ટ-સેનવંશની ઉત્પત્તિ અને સાલવારી , ૧૫ દક્ષિણનાં રાજ્ય
આ પરિશિષ્ટ ૧૬ દક્ષિણનાં રાજ્ય વિભાગ ૧
દક્ષિણનાં રાજ્ય વિભાગ ૨ દક્ષિણનાં રાજ્ય વિભાગ ૩ દક્ષિણનાં રાજ્ય વિભાગ ૪ ઉપસંહાર
૧૦૧
૧૭૩ ૧૮૫
૨૦૬ २२०
२७४
૨૪૫ ૨૫૬
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રસ્તાવના લગભગ પા સદીની અવિશ્રાંત મહેનતના પરિણામ રૂ૫ “અલ હિસ્ટરી ઓફ ઇન્ડિયા' એ નામનું હિંદના પ્રાચીન ઇતિહાસનું પુસ્તક ર્ડો. વિન્સેટ 'મિથે રચી પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. એના મરણ બાદ થએલી તે પુસ્તકની ચોથી આવૃત્તિનો આ અનુવાદ છે.
3. વિન્સેટ સ્મિથ બહુ ખંતીલો, કાળજીવાળો તથા તલસ્પર્શી અભ્યાસી હતો. ઐતિહાસિક શોધખોળની વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિનો તે સિદ્ધહસ્ત જાણકાર હતો. હજાર મણ ધૂળ કચરામાં દટાઈ ગએલાં, તથા અભ્યાસીને અભાવે પટારામાં પડી રહેલાં અથવા તો બાંધી મૂકેલાં અને ઉધાઈના વિનાશકારક ઉવાગથી બચવા પામેલાં પોથીઓનાં પાનીઆમાં સચવાઈ રહેલા પ્રાચીન હિંદનાં ઈતિહાસનાં સાધનો એકઠાં કરી તેનો મેળ બેસાડી, એ બધી આછી અને વીખરાઈ ગએલી સામગ્રીમાંથી પ્રાચીન હિંદનો ઈતિહાસ ઉપજાવી કાઢવો એ કાંઈ જેવી તેવી મહેનતનું કામ ન ગણાય. એ કઠણ છતાં ઉપયોગી કાર્ય ડૉ. વિન્સેટ મિથે બહુ સફળતાથી પાર પાડયું છે. હિંદના ઇતિહાસના સંશોધનના એ પરિશ્રમભયા કાર્ય માટે સૌ હિંદીઓ તેના ઋણું છે. - હિંદનો ઈતિહાસ તૈયાર કરવાનું કાર્ય હિંદીઓને હાથે થાય એ જ ઈષ્ટ છે. આપણું પ્રાચીન ઇતિહાસનાં સાધનરૂપ લેખો સંસ્કૃત કે પાલી ભાષામાં તથા અહીંની પ્રચલિત લિપિમાં લખેલાં હોય છે એટલે તરજુમા દ્વારા કે શાસ્ત્રીઓની મદદથી તેનો અભ્યાસ કરનાર કરતાં એ લેખનો સીધો અને સ્વતંત્ર અભ્યાસ કરનાર એનો વધારે યોગ્ય ઉપયોગ કરી શકે એમ છે. આપણા દેશની પ્રણાલી નહિ સમજનાર, તથા આપણી ભૂમિની આબોહવામાં તરબોળ નહિ થએલો પરદેશી ગમે તે સજજન હોય તો પણ તેના દેશની સંસ્કૃતિનાં ચશ્માંએ આપણી સંસ્કૃતિ ઉકેલે એટલે તેમાં જાણે અજાણે આપણને અન્યાય
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
થાય જ. તેમાં પણ તે પરદેશી અંગ્રેજ હોય અને સામ્રાજ્યવાદી હોય તો તે તેનાં લખાણ એ સામ્રાજ્યવાદનાં વલણથી દોરાયેલાં જ થવાનાં. ડૉ. વિટ સ્મિથ સમર્થ ઈતિહાસકાર હતો પણ સાથે સાથે સામ્રાજ્યવાદી હતો. અંગ્રેજ પ્રજાના સર્વ શ્રેષ્ઠ વર્ચસ્વમાં તથા દુનિયાની બીજી પ્રજાઓ પર સત્તા જમાવવાના તેના જન્મસિદ્ધ અધિકારમાં માનવાવાળે હતો. આથી તેના બધા નિર્ણયો એકસરખા માનને ચોગ્ય નથી. એના આ પુસ્તકમાં કેટલાક એવા અગ્રાહ્ય મતાગ્રહો છે, જે વિકશીલ વાંચકે જોઈ ક્ષીરજલ ન્યાયે સ્વીકારવા એવી સૂચના છે. - ઇતિહાસકાર તરીકે પણ તેને હાથે કેટલીક ભૂલ થઈ છે. તે કેમ થવા પામી તે એક કોયડો જ છે. . સ્મિથ પોતે લખે છે કે “હાલના યુરોપીય લેખકો પુરાણોમાં આપેલી રાજવંશોની યાદીની પ્રામાણિકતાને જરા વધારે પડતા પ્રમાણમાં ઉતારી પાડવાનું વલણ બતાવે છે; પણ વધારે ઊંડા અભ્યાસથી જણાય છે કે તેમાં ઘણી પ્રમાણભૂત અને કિંમતી ઐતિહાસિક પ્રણાલી સમાએલી છે.” પુરાણની બાબતમાં આવો મત ધરાવતાં છતાં ડો. સ્મિથે પોતાનું પુસ્તક લખતાં પહેલાં પુરાણોનો --ખાસ કરીને વાયુ, મય, વિષ્ણુ, ભાગવત વગેરે રાજવંશોની સૂચિઓ આપનારાં પુરાણોનો પાકે અભ્યાસ કેમ ન કર્યો એ સમજાતું નથી. એ પુરાણોનો અભ્યાસ તેણે કર્યો હોત તો ગુપ્તવંશની પહેલાં થઈ ગએલા નાગ તથા વાકાટકવંશોની હકીકત તે આપી શક્યો હોત. ડૉ. ફલીટે કરેલો ગુપ્તવંશના લેખોનો સંગ્રહ પણ તેણે જાતે ધ્યાનથી તપાસ્યો જણાતો નથી, પણ “બાબા વાક્ય પ્રમાણમ’ એ ન્યાયે ડૉ. ફલીટના મતને ભતું મા જણાય છે. એણે એમ ન કર્યું હોત અને એ બધા લેખો જાતે કાળજીથી તપાસ્યા હોત તે ઈ.સ. ૧૫થી ઈ.સ. ૩૦૦ સુધીના દોઢસો વર્ષના ગાળાને તે હિંદના પ્રાચીન ઈતિહાસના “અંધકારભર્યા યુગ” તરીકે વર્ણવત નહિ.
સભાગે હવે હિંદમાં હિંદના ઇતિહાસના અભ્યાસીઓ સારા પ્રમાણમાં થવા લાગ્યા છે અને તેમની ધીરજ અને ખેતભરી મહે
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
નતથી હિંદને લુપ્ત ઈતિહાસ પાછો સજીવન થવાની આશા બંધાવા લાગી છે. ડૉ. સ્મિથ હિંદના પ્રાચીન ઇતિહાસને ઉગમ ઈ.સ. પૂર્વે આશરે ૬૦૦માં થએલા શિશુનાગવંશથી કરે છે, પણ છેક મહાભારતના કાળ સુધી ઇતિહાસના ઝરણને અનુસરવાનું શક્ય થઈ શકે એટલી સામગ્રી એકઠી થએલી છે.
આ સંજોગોમાં એક હિંદી વિદ્વાન હિન્દુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ લખવાનું કાર્ય ઉપાડી લે એમ અમે ઇચ્છીએ છીએ.
છેટાલાલ માલકૃણુ પુરાણી
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ
* ઉત્તરાર્ધ
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૧ મું ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રપ ચંદ્રગુપ્ત ૧લાથી કુમારગુપ્ત ૧લો
ઇ.સ. ૩૨૦ થી ૪૫૫ ચોથા સૈકામાં ભૂલાયેલા ઇતિહાસ પરનો અંધારપિછોડે ઊંચકાય છે. ઈતિહાસ પટ પર ફરી પ્રકાશ પડવા માંડે છે અને હિંદને
- ઈતિહાસ નાનાંનાનાં રાજ્યની નિરસ વિગતની ગુસવંશની ઉત્પત્તિ
* નોંધ મટી, એકચક્ર સત્તા નીચે રહેલા હિંદનો * સળંગ ઈતિહાસ બની વાચકને રોચક થાય છે. પાટલીપુત્ર કે તેની આસપાસના કોઈ શહેરમાં “ચંદ્રગુપ્ત' એ મશહૂર પધારી કોઈ સ્થાનિક રાજા રાજ્ય કરતો હતો. ઈ.સ. ૩૦૮માં કે તેની આસપાસમાં પ્રાચીન લિચ્છવીવંશની કુમારદેવી નામની રાજકન્યા જોડે તેનું લગ્ન થયું. બૌદ્ધ સંપ્રદાયના શરૂઆતના ઇતિહાસમાં કેટલાય યુગો પૂર્વે એ વંશ બહુ પ્રખ્યાતિ પામેલો હતો. અજાતશત્રુના અમલથી માંડી કુમારદેવીના લગ્નના સમય સુધીના લગભગ આઠ સિકાના લાંબા ગાળામાં લિચ્છવીવેશનો ઇતિહાસ મોટેભાગે લુપ્તપ્રાય થયેલો છે, જોકે ઈ.સ. ૧૧૧થી શરૂ થતા શકનો ઉપયોગ કરતે એક રાજવંશ નેપાલમાં તેણે સ્થાપન કર્યાની નેંધ છે. હવે આ લગ્નને કારણે એ વંશ અણચીંતવ્ય નજર આગળ ખડો થાય છે. ચંદ્રગુપ્ત અને કુમારદેવીનું લગ્ન એ મહાન રાજકીય અગત્યનો બનાવ નીવડ્યો, કારણકે તેનાથી મૌર્યવંશના યશની સ્પર્ધા કરે એવા નવા રાજવંશનો પાયો નંખાયો. એમ જણાય છે કે કુમારદેવીના સંબંધને લઈ ચંદ્રગુપ્તને જાણે પહેરામણીરૂપે લિચ્છવીવંશની અતિ કિંમતી કુમક મળી, જેને એગે તે મગધ અને તેની આસપાસના પ્રદેશમાં સર્વોપરી સ્થાન ધરાવતો થયો. સંભવ છે કે આ યાદગાર લગ્ન વખતે - લિચ્છવીઓ એ પ્રાચીન પાટનગરના સ્વામી હતા અને એ લગ્નને
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ કારણે, તેની પત્નીનાં સગાં જે સત્તા ભોગવતાં હતાં તેનો ચંદ્રગુપ્ત વારસ થયો. જૂના વખતમાં વૈશાલીના લિચ્છવી પાટલીપુત્રના રાજાના પ્રતિસ્પર્ધીઓ હતા. તેમના અશાંત વેગને કાબૂમાં રાખવા માટે મગધના રાજાએ પાટલીપુત્ર વસાવ્યું હતું એટલું જ નહિ પણ તેને કિલ્લેબંદીથી મજબૂત કર્યું હતું. પુષ્યમિત્રના અમલ પછી પ્રસરેલી અંધાધૂધીના સમય દરમિયાન પાટલીપુત્રનો કબજો લઈ લિચ્છવીઓએ મગધના રાજા જોડેને પિતાનો જૂનો હિસાબ ચૂકતે કર્યો.
એ તે નક્કી જ છે કે આ લગ્નસંબંધને કારણે ચંદ્રગુપ્ત તેના પિતા અને પિતામહની જેમ માત્ર એક સ્થાનિક રાજ્યને રાજા ન
રહ્યો, પણ તેની સત્તામાં એટલી બધી વૃદ્ધિ ઇ.સ. ૩૨૦.લિચ્છવી થઈ કે સાર્વભૌમ સત્તાના હકદારને જ શોભે લગ્નસંબંધ, ચંદ્રગુપ્ત એવી “મહારાજાધિરાજ'ની ઉપાધિ ધારણ કર
વામાં તેને કાંઈ ગેરવ્યાજબીપણું ન જણાયું.
પિત, પિતાની રાણી તથા લિચ્છવીઓનાં નામ સાથેના તેણે સિકકા પડાવ્યા. તેને પુત્ર અને વારસ હમેશાં ગર્વ સાથે પિતાને લિચ્છવીવંશની કુમારીના પુત્ર તરીકે વર્ણવતે. તેના તેજ નામધારી પૌત્રથી ઓળખાવા માટે ચંદ્રગુપ્ત ૧લાની સંજ્ઞાથી ઓળખાતા આ રાજાએ હાલ જ્યાં અલ્લાહાબાદ છે તે ગંગા-યમુનાના સંગમ સુધીના ગંગાની ખીણના પ્રદેશ પર પિતાના રાજ્યને વિસ્તાર કર્યો અને પોતાના ટૂંકા અમલ દરમિયાન તિહુંટ, દક્ષિણ બિહાર, અયોધ્યા તથા કેટલાક પડોશના પ્રદેશનો સમાવેશ કરતા, રસાળ અને વરતીવાળા મુલક પર રાજ્ય કર્યું. તેની સત્તા એટલી પ્રબળ હતી કે સર્વમાન્ય પ્રણાલી અનુસાર પાટલીપુત્રનો કબજે લઈ રાજ્યગાદી પર બેસતાં, તે મગધ મહારાજ્યની સત્તાને વારસ જાહેર થયા ત્યારે પૌર્વાત્ય રૂઢિને અનુસરી પિતાના રાજ્યાધિરેહણની સાલથી નવો શક પ્રવર્તાવવામાં એને કોઈ જ વાંધાભર્યું ન લાગ્યું. એકએકથી બહુ દૂર આવેલા ઘણા દેશોમાં કેટલાક સિકાઓ સુધી પ્રવર્તલા આ ગુપ્તશકનું પ્રથમ
૧ લે
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રિપ વર્ષ ઈ.સ. ૩૨૦ના ફેબ્રુઆરીની ૨૬મી તારીખથી ૩૨૧ના માર્ચની ૧૩મી તારીખ સુધીનું હતું. એટલે આ બે સાલમાંની પહેલીને ચંદ્રગુપ્ત ૧લાના રાજ્યાધિરેહણની સાલ લેખી શકાય.
ગાદીએ બેઠા પછી દસ કે પંદર વર્ષે ચંદ્રગુપ્ત ૧લો મરણ પામ્યો તે પહેલાં પિતાની લિચ્છવીવંશની રાણીથી થએલા પુત્ર સમુદ્રગુપ્તને
તેણે પોતાને યુવરાજ અને વારસ નીમ્યો હતો. ઈ.સ. ૩૩૦ થી કે ૩૩પ પિતાનાં પ્રેમ પક્ષપાત અને પસંદગી તદ્દન વ્યાજબી સમુદ્રગુસ હતાં એમ તે યુવાન રાજાએ બતાવી આપ્યું.
યુદ્ધ તેમજ શાંતિ સમયની સૌ કળાઓમાં તેણે ખૂબ નિપુણતા બતાવી. તેના આવા ગુણોને લઈ હિંદના મહાન યશસ્વી રાજાઓમાં ઉચ્ચ સ્થાન પામવાનો પોતાનો હક્ક તેણે સિદ્ધ કર્યો.
ગાદીએ આવતાં વાર જ સમુદ્રગુપ્ત પિતાના પડોશી રાજાઓને જીતી લઈ પિતાના મુલકનો વિસ્તાર વધારવાની મહત્ત્વાકાંક્ષી અને
આક્રમણાત્મક રાજાનો ભાગ ભજવવાની શરૂતેની આકણાત્મક આત કરી. પૂર્વના દેશોમાં જાહેરમત આક્રમણુંપ્રકૃતિ ત્મક વિગ્રહને વિરોધી નથી અને પિતાની
પ્રતિષ્ઠા વધારવાની કાળજીવાળો કેાઈ રાજા પિતાના રાજ્યની સીમાઓમાં શાંતિથી ઠરી બેસવાનું સાહસ ન કરે. રાજ્યો જીતવાં એ રાજાઓનો ધર્મ છે. એ સિદ્ધાંત અનુસાર વર્તવા સમુદ્રગુપ્ત જરાયે અચકાય નહિ અને ગાદીએ બેસતાં વાર જ તેણે વિગ્રહોમાં કાવ્યું અને તેના અસાધારણ લાંબા અમલ દરમિયાન તે તેમાં જ રોકાયેલો રહ્યો.
વિગ્રહોથી પરવારતાં પોતાનાં પરાક્રમોની પ્રશસ્તિઓ લખવા, સંસ્કૃત કાવ્યકળામાં કુશળ એક વિદ્વાન પંડિતને તેણે રોક્યો, અને છે
- સદી પહેલાં અશોકે ઊભા કરેલા અને તેનાં લેખેમાંથી મળતી શાસન જેની પર બેઠેલાં હતાં તેવા શિલા
સ્તંભ પર તે પ્રશસ્તિઓ બેદી લખાવી.
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ૐ
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
બ્રાહ્મણેાની સર્વ વિદ્યા શીખેલા અને સનાતન હિંદુ ધર્માવલંબી સમુદ્રગુપ્ત, યુદ્ધને રસીએ મહત્વાકાંક્ષી યાદ્દો હતા. યુવાવસ્થામાં તેના પિતાની આજ્ઞાને અનુસરી તે બૌદ્ધ સાધુ વસુબંધુની શિક્ષામાં રસ લેતા થયા હતા, છતાં ધર્મની જીતને ‘પરમજય' ગણનાર અશોકના અતિ નમ્ર અને શાંત નીતિ ઉપદેશને પડખે, પેાતાના લેાહી વહાવતા વિગ્રહાની નિર્દય વડાએ મૂકતાં એને જરા ય થડકા લાગ્યા નહિ.
પેાતાના પરાક્રમેાની યાદદાસ્ત ભવિષ્યમાં રહે એ બાબતની સમુદ્રગુપ્તની ચિંતા નિષ્ફળ ન થઈ. તેના રાજકવિએ રચેલી તેના પરાક્રમેાની તધે આજે પણ લગભગ પૂર્ણપણે કાળચક્રના સપાટામાંથી બચી રહી છે અને બીજા અનેક હિંદી શિલાલેખા કરતાં વધારે ચઢીઆતી રીતે એના રાજ્યના બનાવાના સમકાલીન વિગતવાર અહેવાલ પૂરા પાડે છે. કમનસીબે એ લેખી શિલાદસ્તાવેજ પર સંવત્ લખેલા મળ્યા નથી, છતાં પણ તેને સમય લગભગ ઇ.સ. ૩૬૦ કે તેથી ઘેાડેાક મેાડા હશે એમ નક્કી કરી શકાય છે અને તેથી ઐતિહ:સિક દૃષ્ટિએ તેના મૂલ્ય કરતાં, ગદ્ય-પદ્યમાં લખાયેલા ચોકસ સમય, નિર્ણય તથા કર્તાની નેાંધવાળી અગત્યની સંસ્કૃત કૃતિ તરીકે બહુ જ જાણવા જેવા છે. પુસ્તકાલયેામાં સચવાયેલાં પુસ્તકાનેાજ માટે ભાગે ઉપયાગ કરતા અભ્યાસીએ ચાકસ સાલવારીવાળા મહાન ઐતિહાસિક લેખાની કિંમત પૂરી આંકતા થયા નથી, જોકે ઘણા વર્ષ પૂર્વે ડૉ. ખુલ્હરે તે તે બાબત પર ખૂબ ભાર મેલ્યા હતા. પણ હિરસેનની એ પ્રખર કૃતિ જોડે અત્યારે તેા એક ઐતિહાસિક લેખ તરીકે તેમાં સમાયેલી બાબતા પૂરતીજ આપણે લેવાદેવા છે. સંસ્કૃતના વિકાસમાં એનું સ્થાન, તેમજ ભાષા અને સાહિત્યના માર્ગદર્શ કસ્તંભ તરીકેની તેની અગત્યનું વિવરણ તે તે વિષયના ખાસ અભ્યાસી માટે જ છેડવું જેઇએ.
પ્રશસ્તિનેા લેખક તેના સ્વામીની ચઢાઇએના ભૂંગાળની દૃષ્ટિએ ચાર વિભાગ કલ્પે છેઃ (૧) દક્ષિણના અગિયાર રાજાએ સામે, (૨)
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રપો
ગંગાની ખીણના પ્રદેશમાં અથવા આર્યાવર્તના તેની વિવિધ નામનિર્દેશ સાથેના નવ રાજાઓ સામે તેમજ ચઢાઇએ બીજા નામનિર્દેશ વગરના રાજાઓ સામે, (૩)
જંગલમાં વસતી જંગલી જાતેના નાયકો સામે. અને (૪) મે ખરાનાં રાજ્યો તથા પ્રજાસત્તાક સ્વાધીન રાજ્યો સામે તેના બાહુબળની મર્યાદા બહારની અને અતિ દૂર આવેલી કેટલીક પરદેશી રાજસત્તાઓ સાથેના સમુદ્રગુપ્તના સંબંધની પણ તે સમજૂતિ આપે છે. એ કવિએ વર્ણવેલા દેશો, રાજાઓ અને લોકોમાંના દરેકની ચોકસ ઓળખ કરવાનું તે હાલમાં તદ્દન અસંભવિત છે, તેમજ કેટલીક પરચુરણ વિગતોની બાબતોના ખુલાસા માટે ભવિષ્યની શોધ અને તપાસ પર આધાર રાખવાનો રહે છે, તે પણ ગુપ્તસમ્રાટોમાં સૌથી ઉજજવલ કારકીર્દિવાળા આ સમ્રાટના મુલકનો વિસ્તાર તેમજ તેના વિવિધ રાજકીય સંબંધેની મર્યાદાઓ ઇતિહાસકારથી સમજી શકાય એટલું માહિતીડેળ તે મળી રહે છે. એ નેંધની વસ્તુ ઐતિહાસિક નહિ પણ સાહિત્યના સિદ્ધાંતોને અનુસરી ગોઠવાયેલી હોવાથી તેના અમલના બનાવોને ચોકસ સાલવારી ક્રમમાં આપવાનું બની શકે એમ નથી.
પણ આપણને એટલી તો ખાત્રી થાય છે જ કે આ હિંદી નેપોલિયને પ્રથમ પોતાની પાસે આવેલા રાજાઓ પર પોતાનું બાહુ
બળ અજમાવ્યું અને તેમ કરી તેણે પ્રથમ ઉત્તર હિંદની છત ગંગાની ખીણના હિંદુસ્તાન' નામથી ઓળખાતા
પ્રદેશના રાજાઓને પોતાની સત્તા નીચે આણ્યા અને પછી દૂર દક્ષિણની ભયભરી ચઢાઈએ તે ચડ્યો. ઉત્તરના રાજાઓ જોડેને તેનો વર્તાવ કડક અને કઠોર હતો. આપણને એવી માહિતી મળે છે કે તેમને બળજબરીએ ઊખેડી નાખવામાં આવ્યા હતા. આનો અર્થ એ થાય કે તેમ કરતાં તેમના મુલકોને વિજેતાએ પિતાના મુલકમાં ભેળવી દીધા. તેનાં આપેલાં નવ નામો પૈકી એકને તો
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ તદ્દન ખાત્રીથી ઓળખી શકાય છે. એ નામ ગણપતિનાગનું છે. તેની રાજધાની પદ્માવતી નગરી હતી. સીંધીઆ મહારાજ્યના રાજ્યમાં આવેલા હાલના જાણીતા શહેર નારવારની ઈશાને ૨૫ માઈલ પર આવેલું પદમાવાયા ગામડું એ પ્રાચીન પદ્યાવતીનું સ્થાન બતાવે છે.
સમુદ્રગુપ્ત દક્ષિણનાં રાજ્યની ચઢાઈ કરવાનું કામ હાથમાં લેવાની હિંમત કરી તે પહેલાં ઉત્તર પ્રદેશની છતો મોટે ભાગે પૂરી થઈ ગઈ હશે અને છતાયેલા મુલક વિજેતાના રાજ્યમાં ભળી એકરસ થઈ ગયા હશે. અસાધારણ યોજનાશક્તિ તેમજ વ્યવસ્થા અને અમલબજામણની પ્રભુતાભરી શક્તિઓ વિના દક્ષિણની જીતનું કામ પાર પડી શકે એમ નહોતું.
'' પિતાની રાજધાનીથી બરાબર દક્ષિણમાં છેટાનાગપુરમાંથી કૂચ કરી દક્ષિણ હિંદ પર ચઢાઈ કરનારા આ રાજાએ મહાનદીની ખીણના પ્રદે
શમાં આવેલા દક્ષિણ કેસલના રાજ્ય પર હલ્લો દક્ષિણ કેસલ કર્યો અને તેના રાજા મહેન્દ્રને ઊથલાવી પાડ્યો. અને જંગલી જાતે ત્યાંથી આગળ વધતાં તેણે જંગલપ્રદેશના બધા પર છત નાયકોને જેર ક્ય. એ પ્રદેશો આજે પણ
જંગલ છવાયેલા જ છે અને ઓરિસાના ખંડીઆ રાજ્યો તથા મધ્યપ્રાંતના વધારે પછાત ગણાતા ભાગ તેના જ બનેલા છે. એ નાયકેમાં સૌથી આગળપડતો નાયક વ્યાધ્રરાજ તેના ગુણને અનુરૂપ નામ ધરાવતે હતો. એ સિવાય ઈતિહાસમાં એને લગતી
૧. પદમપવાયા સિંધુ અને પારાના સંગમના શિરોબિંદુએ આવેલું ગામડું છે. એ નામ પદ્યાવતી ઉપરથી ઉપજેલું છે. અને સ્થાનિક પ્રણાલિ કથા તે પદ્યાવતી હોવાની શાખ પૂરે છે. નાગવંશના સિક્કા ત્યાંથી મળી આવેલા છે અને તે ઉપરાંત ઈ.સ. ના પહેલા કે બીજા સૈકાના લેખવાળે તાડપત્રને તંભકુંભ મળી આવેલો છે. ૨. દક્ષિણ કોસલ મહાનદીની ખીણમાં આવેલ હતો અને ઉત્તર કેસલને ઘોઘરાનદીની ઉત્તરે આવેલો હાલનો અયોધ્યાના પ્રદેશ.
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રપા
૯
બીજી કશી માહિતી મળતી નથી. ચઢાને આ તબક્કે સેનાને ખાદ્યખારાકી પહોંચાડવાની તથા શ્વેતા સરસામાન વહી જવાની મેટી અડચણ તેને નડી હશે. કારણકે અપૂર્ણ રીતે તેમજ જૂની જંગલી ઢબનાં હથિયારથી સજ્જ થયેલી એ જંગલી જાતેાની સેના, સારી રીતે સજ્જ થયેલી સેનાના લશ્કરી ષ્ટિએ સામના કરવા ભાગ્યે જ શક્તિવાન થઈ હશે.
દૂર દક્ષિણમાં જીત
હિંદના પૂર્વ કિનારાને માર્ગે હજી પણ વધારે દક્ષિણમાં સૂચ કરતાં સમુદ્રગુપ્તે કલિંગદેશની પ્રાચીન રાજ્યધાની પિષ્ટપુર જે હાલ ગેાદાવરીના પ્રદેશમાં પીથાપુરમને નામે ઓળખાય છે, તેના રાજાને હરાવ્યા, તેમજ મહેન્દ્રગિરિ તથા ગંજામમાં આવેલા કાટટુરના પર્વત દૂર્ગી સર કર્યાં. કાલેરૂ સરેાવરને કિનારે કિનારે આવેલા રાજા મંતરાજના મુલકને, તથા ગાદાવરી અને કૃષ્ણાનદી વચ્ચેના વેગી પ્રદેશને રાજા જે પલ્લવ હતા એમ માની શકાય, તેને તેણે વશ કર્યાં, મદ્રાસની નૈઋત્યે આવેલા કાંચી કે કાંજીવરમના રાજા વિષ્ણુગાપને તેણે અત્યા અને તે તેા પલ્લવ જ હતા. પછી પશ્ચિમ તરફ ચકરાઈ તેણે પાલકના ઉગ્રસેન નામના રાજાને તાબે કર્યાં. આ પાલક ધણુંખરૂં હાલના નેલેાર જિલ્લામાં કાંઈક આવેલું હશે.
દક્ષિણ પ્રદેશના પશ્ચિમ ભાગમાં થઈ તે પેાતાના પાટનગર તરફ આવવા પાછા વળ્યા, અને તેમ કરતાં માર્ગમાં તેણે દેવરાષ્ટ્ર ખાનદેશમાં થઈ અથવા હાલના મહારાષ્ટ્રના દેશને તેમજ એરંડપાછા ફરવું પાલ અથવા ખાનદેશને તી લીધા.
આ અદ્ભુત ચઢાઇ દરમિયાન વિકટ અને અજાણ્યા પ્રદેશેામાં
૩. કાટ્ટુર મહેન્દ્રગિરિથી દક્ષિણ તથા અગ્નિકાણ વચ્ચેના ખૂણામાં૧૨ માઈલ પર આવેલું છે. પિષ્ટપુરના નિર્ણય માટે જીએ ઇન્ડિયન એન્ટી. ૩૦ (૧૯૦૧) પૃષ્ટ ૨૬.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ બેથી ત્રણ હજાર માઈલની કૂચ કરવાની હતી અને તેમ કરતાં ઓછામાં ઓછાં બે વર્ષ લાગ્યાં હશે. એ ચઢાઈ લગભગ ઈ.સ. ૨૫૦માં પૂરી થઈ હશે એવો નિર્ણય કરી શકાય એમ છે.
આ દક્ષિણનાં રાજ્યોને જાથકનાં ખાલસા કરવાનો આ પ્રયત્ન નહોતો. વિજયી વિજેતા ટૂંક મુદત માટે તેમને પિતાને વશ
વર્તાવી, પોતાની આણ મનાવી પાછો વળી કિંમતી લૂંટ, મલેક ગયો. પણ એ વાત તે નક્કી છે કે તેણે દક્ષિણના કાકુરની જોડ કિંમતી ખજાના ખાલી કર્યા અને તેના પછી
એક હજાર વર્ષે તેના જેવું જ લશ્કરી પરાક્રમ કરનાર મુસલમાન સાહસવીર મલેક કારની પેઠે સોનાચાંદીની લૂંટથી લદાયેલો પાછો ફર્યો. દિલ્હીના સુલતાન અલાઉદ્દીન ખીલજીના સરદાર મલેક કાપુરે ૧૩૦૯ થી ૧૩૧૧ના અરસામાં સમુદ્રગુપ્તના સાહસકાર્યની પુનરાવૃત્તિ કરી અને તેનો હિંદુ પૂર્વગામી દક્ષિણમાં જેટલો ધસી ગયે જણાય છે તેનાથી પણ વધારે દૂર તે ધો. મલેક કાપુર ઈ.સ. ૧૪૧૧ના એપ્રિલ માસમાં મદુરાનો કબજો લીધો અને તે સ્થિર થાણાનો આશ્રય લઈને રામેશ્વર સુધી પહોંચવામાં તે સફળ થયો હતો. તે જગાએ તેણે એક મસીદ બાંધી. સોળમા સૈકામાં ફેરિસ્તાએ તેને ઈતિહાસ લખે ત્યારે તે એ મસીદ હયાત હતી.
યોગ્ય લાયકાતથી પ્રાપ્ત કરેલી સામ્રાટું પદ્વીધારી સમુદ્રગુપ્તની અધિપતિ તરીકેની સત્તા જે જે મોખરાનાં રાજ્ય તથા પ્રજાસત્તાક
રાજ્યોના રાજાઓ સ્વીકારતા હતા તેની દરબારી પડીઆ ખરાનાં પ્રશસ્તિકારે આપેલી યાદી ઉપરથી પૂરતી ચોકરાજે સાઈથી તેનાં રાજ્યની સીમાઓ નક્કી કરવાનું
સાધન ઈતિહાસકારને મળે છે, અને સાથેસાથે ચોથા સૈકામાં હિંદના રાજકીય વિભાગોને પ્રકાર સમજવાનું પણ બની આવે એમ છે.
ભરતખંડની પૂર્વ બાજુએ બ્રહ્મપુત્રાના દોઆબમાં સમતત, કામરૂપ
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રપ અથવા આસામ, અને દવાકનાં ખેડીઆ રાજ્યો હતાં. દવા એ ખરું જોતાં વંગનો પર્યાયવાચી શબ્દ છે અને તે પશ્ચિમમાં કરવ, પૂર્વમાં મેધના, દક્ષિણે ગંગા અથા ઉત્તરે ખાશિ ટેકરીઓની વચ્ચે આવેલો હતા, અને તેમાં ઢાકા તથા સુનારગામ એ બંનેને સમાવેશ થતો હતો. એનાથી પશ્ચિમ તરફ આગળ વધતાં નેપાલનું પર્વતરાજ્ય આવતું હતું. હાલની પિઠે તે વખતે પણ તે સાર્વભોમ સત્તાનું આધિપત્ય સ્વીકારતું હતું છતાં બીજી બધી વાતે પૂર્ણ સ્વાધીન હતું અને સમ્રા સીધા અધિકારનો પ્રદેશ હિમાલયની તળેટીમાં જ પૂરે થતો હતો. પશ્ચિમ હિમાલયની નીચલી હારમાં કારત્રીપુરનું રાજ્ય આવેલું હતું અને તેમાં ઘણું કરીને કુમાઓન, અલમોડા, ગઢવાલ અને કોંગ્રાનો સમાવેશ થતો હતો.
પંજાબ, પૂર્વ રજપૂતાના, અને માળવા મોટે ભાગે સ્વાધીન પ્રજાતંત્ર અથવા કાંઈ નહિ તે સંઘતંત્ર જેવી સંસ્થાની સત્તા નીચે
હતાં. સતલજના બન્ને કિનારા પર યૌધેય ગણું ગણુ રાજ વસેલો હતો જ્યારે મધ્ય પંજાબમાં માકકેનો
વાસ હતો. વાંચનારને યાદ હશે કે ઍલેક્ઝાંડરના સમયમાં એ પ્રદેશ એ જ રીતે તે વખતે મલૈંઈ કથઈ અને
૧ ફલીટ સૂચન કરે છે કે જલંધર જિ૯લાના “કરતારપુર” એ નામમાં આ નામ હજુ હયાત છે. સી. એફ. ઓલ્ડહામ કુમાઉન, ગઢવાલ અને
હિલખંડનાં કતુરીયા રાજનો ઉલ્લેખ કરે છે. (જે. આર. એ. એમ. ૧૯૧૮ પૃ. ૧૯૮) જુઓ ગુપ્ત સામ્રાજ્યનો નકશે. ૨ આ વિષય માટે જુઓ કાશીપ્રસાદ જય સ્વાલનું “રીપબ્લિકસ ઈન મહાભારત” (જે. એમ. બી. રીસ. સ. પુસ્તકમાં પૃ. ૧૭૩-૮);આર. સી. મુઝુમદારનું “કોર્પોરેટ લાઈફ ઈન એશિયન્ટ ઇંડિયા” (કલકત્તા, સુરેન્દ્રનાથ સેન, ૧૯૧૮); આર. ડી. મુકરજી “લોકલ ગવર્મેન્ટ ઈન એશિયન્ટ ઇડિયા (ઓક્ષફર્ડ યુનિવર્સિટી પ્રેસ ૧૯૧૯); અને ડી. આર ભાંડારકરનાં કામઈકલ લેકચર્સ ૧૯૧૮ની સાલનાં–કલકત્તા યુનિવર્સિટીએ પ્રસિદ્ધ કરેલાં, ૧૯૧૯.
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ
એવાં એવાં નામધારી સ્વાધીન ગણાને તામે હતા. ઘણું કરીને યમુના નદી ગુપ્ત સામ્રાજ્યની વાયવ્ય સીમારૂપ હતી. પૂર્વ રજપૂતાના અને માળવામાં આર્જુનાયન, માલવ અને આભીરાની વસાહતા હતી. એ દિશામાં ચંબલ નદી ગુપ્તરાજ્યની હદ ગણી શકાય. ત્યાંથી સીમાખા પૂર્વ તરફ વળી કેટલાંક નાનાંનાનાં રાજ્યેાના મુલકાની સરહદ સરતી જતી હતી. એ નાનાં રાજ્યાના સ્થળનિર્ણય ચેકસપણે કરી શકાય એમ નથી. પછી ઘણુંખરૂં ભેાપાલ રાજ્યમાંથી પસાર થઈ તે નર્મદા નદીને જઈ અડતી. એ નદી ગુપ્ત રાજ્યની દક્ષિણ સીમા બાંધતી હતી.
આમ જોતાં ચેાથા સૈકામાં મમુદ્રગુપ્તની સીધી સત્તા નીચેના મુલકમાં ઉત્તર હિંદના બધા સૌથી વધારે રસાળ અને વસ્તીવાળા પ્રદેશને સમાવેશ થઈ જતા હતા. તે પૂર્વમાં બ્રહ્મપુત્રાથી સામ્રાજ્યની મર્યાદા માંડી પશ્ચિમે યમુના તથા ચંબલ નદી સુધી અને ઉત્તરે હિમાલયની તળેટીથી દક્ષિણે નર્મદા નદી સુધી વીસ્તરતા હતા.
આ વિશાળ મર્યાદાની પેલી મેર આસામ અને ગંગાની ખીણનાં મેાખરાં રાજ્યા, તેમજ હિમાલયના દક્ષિણ ઢાળ પરનાં રાજ્ય અને રજપૂતાના તથા માળવાનાં સ્વતંત્ર ગણુ રાજ્યા, આ બધાં ગુપ્ત સામ્રાજ્યનું આધિપત્ય સ્વીકારતાં હતાં. એ ઉપરાંત દક્ષિણનાં તમામ રાજ્યા પર સમ્રાટ્નાં લશ્કર ફરી વળ્યાં હતાં અને તે રાજ્યાને તેના અમેાધ બળને પરચા આપ્યા હતા.
ઉપર જણાવેલી મર્યાદાઓવાળું સમુદ્રગુપ્તે ઊભું કરેલું સામ્રાજ્ય તેનાથી છ સૈકા પહેલાં થઈ ગયેલા અશાકે ઊભા કરેલા સામ્રાજ્યના સમયથી માંડી સમુદ્રગુપ્તના સમય સુધીમાં થયેલાં સૌ સામ્રાજ્યામાં મેટામાં મેાયું હતું. આવા મોટા સામ્રાજ્યના પ્રભુપણાને લીધે કુદરતી રીતે સમુદ્રગુપ્ત હિંદ પારનાં પરદેશી રાજ્યેાના આદરને
પરદેશી રાજ્યસત્તા આ સાથે સંબંધ
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રા
પાત્ર બન્યા હતા. આથી જ્યારે આપણને ખબર પડે છે કે તે વાયવ્યનાં કુશાન રાજા જોડે તેમજ લંકા તથા ખીજા દૂરના દેશા જોડે રાજકીય સંબંધ બાંધતા, ત્યારે આપણને કશું આશ્ચર્ય થતું નથી. વાયવ્ય સરહદ પરના તમામ રાજાએને તે સમયે ‘શકરાજા' એવા એક સમૂહમાં જ ગણવામાં આવતા હતા.
લંકાના રાજા તથા સમુદ્રગુપ્ત વચ્ચે ઈ.સ. ૩૬૦ના અરસામાં અકસ્માત રીતે વ્યવહાર શરૂ થયા હતા. લંકાના બૌદ્ઘ રાજા મેધવ હીરકમંચનુ દર્શન કરવા તથા મુદ્દગયાના લંકાથી એલચી પવિત્ર વૃક્ષની પૂર્વે અશોકે બાંધેલા માની યાત્રા કરવા એ સાધુએ મેાકલ્યા હતા. એ રાજાના ૨૭ વર્ષના રાજ્યના સમય લગભગ ઈ.સ. ૩૫૨થી ૩૭૯ના ઠરાવવામાં આવે છે. લંકાથી હિંદમાં મેકલેલા એ સાધુઓમાંના એક તા તે રાજાના ભાઈ હતા. સાંપ્રદાયિક દેશને કારણે એ પરદેશીઓનું કાંઈ રૂડું અતિથ્ય થયું નહિ અને પેાતાના દેશમાં પાછા કરતાં તેમણે પોતાના રાજાને ફરિયાદ કરી કે હિંદમાં આરામથી રહી શકાય એવું એકે સ્થાન તેમને મળી શક્યું નહિ. રાજા મેધવર્ણને એ રિયાદ વ્યાજખ્ખી લાગી અને તેથી તેણે એ દુઃખ દૂર કરવા એક મઠ બાંધવાના નિશ્ચય કર્યાં, કે જ્યાં પવિત્ર ધર્મસ્થાનેાની યાત્રાએ જતા તેના પ્રજાજનાને પૂરતી અને અનુકૂળ બધી સવા મળી રહે. આથી તેણે હિંદના સમ્રાટ્ સમુદ્રગુપ્તના દરબારમાં એલચીએ મેાકલ્યા, અને પ્રાચીન કાળથી જે રત્ના માટે લંકા પ્રખ્યાત છે તે રત્ના તથા બીજી કિંમતી ભેટાના જબરા જથ્થા તેમની જોડે સમ્રાટ્ના નજરાણા માટે માકલી આપ્યા, અને હિંદની ભૂમિ પર મઠ બાંધવાની પરવાનગી આપવા પ્રાર્થના કરી. દૂર આવેલા એક રાજા તરફથી આવેલી આ પ્રકારની પ્રાર્થનાથી સમુદ્રગુપ્ત ફુલાઇ ગયા, ને એ નજરાણાંને ખંડણી તરીકે ગણી લઈ તેણે માગેલી પરવાનગી આપી. એલચી પાતાને દેશ પાછેા કર્યો અને પૂરા વિચારને અંતે રાજા મેધવષ્ણુ તે પવિત્ર વૃક્ષની પાસે મા બાંધવાનું નક્કી કર્યું. તે વૃક્ષની
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ ઉત્તરે ભવ્ય મઠ બાંધીને, તામ્રપટ પર લખેલો પિતાને મરથ તેણે પૂરે કર્યો. એ મકાન ત્રણ માળ ઊંચું હતું અને તેમાં છ મોટા ઓરડા હતા. ત્રણ મીનારાઓથી તેને શણગારવામાં આવ્યું હતું અને ૩૦થી ૪૦ ફીટ ચોમેર ફરતા મજબૂત કોટથી તે રક્ષાયેલું હતું. ઊંચામાં ઊંચી કળાનો ઉપયોગ કરી, મોંઘા મેંઘા ઉમદા રંગેથી તેના શણગાર રચવામાં આવ્યા હતા અને સોના તથા ચાંદીમાં ઢાળેલી બુદ્ધની મૂર્તિ પર ખીચખીચ હીરા મઢવામાં આવ્યા હતા. ખુદ બુદ્ધ ભગવાનનાં અવશેષને સંઘરતા વધારાના સ્તૂપે પણ મઠની મુખ્ય ઈમારતને શોભે એવા હતા. સાતમા સૈકામાં જ્યારે હ્યુએન્સાંગે એ મઠની મુલાકાત લીધી, ત્યારે એ ભવ્ય સ્થાનકમાં મહાયાન પંથની સ્થવિર શાખાના એક હજાર સાધુઓ રહેતા હતા, અને લંકાથી આવતા યાત્રીઓની તેઓ ખૂબ ખાતરબરદાસ કરતા હતા. એ મઠની જગા આજે એક મોટા ટીંબાથી ઓળખાય છે.૧
એમ માનવા કારણ છે કે દક્ષિણમાંથી પાછા ફર્યા બાદ, પિતાની અનેકવિધ જીતની ઉજવણુને જાહેર સમારંભ કરવા અને પિતાની
સત્તાને સાર્વભૌમપણાની જાહેરાત આપવા, અશ્વમેધ યજ્ઞ પુષ્યમિત્રના સમય પછી ઉત્તર હિંદમાં બંધ
પડી ગયેલી અને લાંબો સમય નહિ કરવામાં આવેલી એવી અશ્વમેઘ યજ્ઞની વિધિને ફરી ચાલુ કરવાને સમુદ્રગુપ્ત નિશ્ચય કર્યો. આ સમારંભ ઘટતા દબદબા સાથે અને બ્રાહ્મણોને
૧ સમુદ્રગુપ્ત સાથે મેઘવાહનનું સમકાલીનપણું એક ચીની પુસ્તક ઉપરથી સીવેઈન લેવિએ શોધી કાઢેલું છે અને આ પહેલાં ઉલ્લેખેલા ગુમ સાલવારી પરના એક લેખમાં તેમજ “ધ ઈસ્ક્રિપ્શન્સ ઓફ મહાના મન એટ બોધ ગયા” એમાં તે લેખકે ચર્ચા કરેલી છે (ઈન્ડિ. એન્ટિ. ૧૯૦૨ પૃ. ૧૯૨) પણ એ લેખો લખાયા ત્યારે હું ધારતો હતો તેના કરતાં મેઘવર્ણ મેટું રાજ્ય કરેલું છે. ઈ.સ. ૩૫ર અને ૩૭૯ (તરામ મહાવંશ ૧૯૧૨ પૃ. ****)એની ખરી સાલ કાંઈક વહેલી હશે.
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રા જ્યે અ ને પશ્ચિમના ક્ષત્રપેા
૧૫
મહાદક્ષિણાએનાં દાન સાથે વિધિ પુર:સર કરવામાં આવ્યા, અને એમ કહેવાય છે કે તેમાં દક્ષિણાને અંગે કરાડા સાનાના સિક્કા વહેંચવામાં આવ્યા હતા. આ કાર્યપ્રસંગે ખાસ પડાવેલા અને ઘટતાં લખાણ તથા હે।માવા માટે તૈયાર થઈ વેદી પાસે ઊભેલા યજ્ઞના ઘેાડાની છાપવાળા સાનાના સિક્કા થાડીક સંખ્યામાં મળી આવ્યા છે. એ બનાવનું બીજું એક સ્મારક ઉત્તર અયેાધ્યા પ્રાંતમાં જડી આવ્યું છે અને હાલ તે લખનૌના સંગ્રહસ્થાનમાં ઊભું છે. એ સ્મારક પથ્થરમાંથી કારી કાઢેલા ઘોડાની ખડબચડી કારી કાઢેલી આકૃતિ છે. તેની ઉપર ખાદેલા ટુંકા દાનાલેખનાં નિશાન છે. દેખીતી રીતે તે સમુદ્રગુપ્તને ઉદ્દેશીને હશે એમ લાગે છે.
દરબારી પ્રશસ્તિકારનાં રાજકચેરીને છાજે એવાં કથનાને કાંઈક ટકા બાદ કર્યાં વગર ભાગ્યે જ સ્વીકારી શકાય, તે પણ મે તે સ્પષ્ટ જ છે કે સમુદ્રગુપ્ત વિરલ કાર્યશક્તિ તથા અસાધારણ વિવિધ કુદરતી શક્તિએ વાળે! રાજ્યકર્તા હતા. રાજકવિએ પેાતાના નાયકે ગીતવાદ્યની કલામાં મેળવેલી નિપુણતાને યાદગાર કર્યાં છે. કેટલાક વિરલ સાનાના સિક્કા મળી આવેલા છે, જેમાં સમ્રાટ એક ઊંચી પીઠવાળા આસન પર નિશ્ચિતપણે એસી વીણા વગાડ બતાવેલા છે. આ હકીકત રાજકવિએ તેનાં કરેલાં કીર્તિગાનનું સમર્થન કરે છે. આ વિવિધ શક્તિ ધરાવતા રાજાની વિવિધ નિપુણતામાં સંગીતને મળતી કાવ્યકલાની પણ ગણત્રી કરવામાં આવી છે તેને પોતાને વિખ્યાત કવિરાજ તરીકે વર્ણવવામાં આવેલા છે અને ધંધાદારી કાવ્યના રચનાર કવિને યશ આપે એવાં અનેક કાવ્યા તેણે રચ્યાનું કહેલું છે. વળી આપણને એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે રાજાને પંપડતાની સાબત બહુ પ્રિય હતી, અને તે પાતની ઝીણી તથા કસાયેલી અને એપચઢી બુદ્ધિના ઉપયેાગ પવિત્ર ધર્મશાસ્ત્રનાં અધ્યયનમાં તથા સમર્થનમાં કરતા. યુવાનીમાં પ્રખ્યાત બૌદ્ધ સાધુલેખક
સમુદ્રગુપ્તની અંગત નિપુણતાએ
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ વસુબંધુ તેને કૃપાપાત્ર હતો. રાજકવિએ સમુદ્રગુપ્તનું જે ચરિત્રાલેખન કર્યું છે, તે જોતાં તેનાથી ય ચઢે એવા પક્ષપાતી અબુલ ફઝલે કરેલા અકબરના ચરિત્રાલેખનની યાદ આવે છે.
ધમાલીઆ જીવનમાંથી જે થોડો અવકાશ તેને મળતો હશે તેને દીપાવનારી આવી આવી કલાઓમાં સમુદ્રગુપ્તની કુશલતા વધારે હો કે ઓછી હે પણ એ તો સ્પષ્ટ જ છે કે તેની ઈશ્વરદત્ત શક્તિઓ કાંઈ સાધારણ નહોતી કે બહુ સારી રીતે તે હિંદી નેપોલિયન બિરૂદને હકદાર થાય એવો પ્રતિભાશાળી નર તે હતે. કમનશીબે એના સમયના સિક્કા પરની એના મહેરાંની છાપ તેના મેના સિક્કાનો ખ્યાલ આપે એટલી સાફ નથી.
દૈવની અકળ ગતિથી જેણે લગભગ આખું હિંદ પિતાની એકચક્ર સત્તા નીચે આપ્યું હતું અને જેના રાજકીય સંબંધોને વિસ્તાર
- દક્ષિણમાં લંકાદ્વીપથી માંડી ઉત્તરમાં એકસસ તેના ઇતિહાસની નદી સુધી પહોંચેલ હતા, એવા સંગીતવિશારદ, પુનઃ પ્રાપ્તિ કવિ તથા યુદ્ધવીર આ મહાન રાજાનું નામ
સુદ્ધાં હિંદના ઈતિહાસકારે આ પુસ્તકની પ્રસિદ્ધિ પૂર્વે જાણતા નહોતા. છેલ્લાં વીશ વર્ષ દરમિયાન થયેલા શિલાલેખ તથા સિકકાઓના બારીક અને મહેનતુ અભ્યાસને પરિણામે એની લુપ્ત થયેલી કીર્તિનું ફરી જનતા સમક્ષ સ્થાપન કરી શકાયું છે. એની યાદગાર કારકિર્દીની વિગતવાર કથની હાલમાં આપવાનું બની શક્યું છે તે ધીરજભરી શોધખોળનાં પરિણામ રૂપ છૂટીછવાઈ હકીક્તને એકસૂત્રમાં પરોવી લુપ્ત ઇતિહાસને પાછો મેળવવામાં પુરાતત્ત્વના પ્રયત્નની સફળતાના સુંદર દષ્ટાંતરૂપ છે. આ જ રીતે ટુકડેટુકડે મળતી માહિતીના નકશા ઉપરથી જ હિંદને યથાર્થ પ્રાચીન ઇતિહાસ ઉપજાવી શકાય એમ છે. '
સમુદ્રગુપ્તના મરણની ચેકસ સાલ જણાયેલી નથી, પણ એ તે નક્કી છે કે તે મોટી ઉમર સુધી જીવ્યો હતે અને લગભગ અર્ધી
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રિપ
૧૭ સદીનું આબાદ રાજ્ય ભેગવવા ભાગ્યશાળી ઈ. સ. ૩૭પ થયો હશે. પોતાના મરણ પહેલાં, પિતાનું રાજ્ય
શાંતિથી પિતાના વારસને પ્રાપ્ત થાય તેટલા માટે તેનાથી બનતા બધા યત્ન તેણે કર્યો અને તે હેતુની સિદ્ધિને અર્થે, પોતાના અનેક પુત્રોમાંથી દત્તદેવી રાણીથી થયેલા પુત્રને તેણે યુવરાજ નીમી પિતાનો વારસ ઠરાવ્યો. તેને તેણે આ ભવ્ય સામ્રાજ્યનો વારસ બનવા યોગ્ય માન્યો એ તદ્દન વ્યાજબી હતું.
આવી રીતે વારસ તરીકે પસંદ કરવામાં આવેલો પુત્ર, તેની હયાતીમાં જ ઘણું કરીને યુવરાજ તરીકે રાજકારભારની ચિંતાઓમાં
તેનો ભાગીદાર બન્યો હશે જ. તેણે ગાદી પર ચંદ્રગુપ્ત રજે આવતાં હિંદુ રિવાજને અનુસરી પિતાના દાદાનું
નામ ધારણ કર્યું. વંશાવલિમાં તેના દાદાથી તેને ઓળખવા માટે તે ચંદ્રગુપ્ત બીજા તરીકે લખાયો. તેણે વળી વિક્રમાદિત્ય’નું બિરૂદ ધારણ કર્યું. હિંદની દંતકથાઓમાં ખૂબ જાણીતા થયેલા વિક્રમાદિત્યની કલ્પનાના આધારરૂપ જે કોઈ પણ રાજા હોય તો આ તેને માટે બીજા બધાઓ કરતાં વધારે હકદાર છે. તેના એ રાજ્યાધિરહણની ચોકસ સાલ નેંધાયેલી મળતી નથી, પણ તે ઈ. સ. ૩૭૫ની લગભગમાં જ હેવી જોઈએ. તે બાબતનો આખરી નિર્ણય કરનાર કોઈ સિકકો કે લેખ જડે ત્યાં સુધી એ સાલને તેના રાજ્યાધિરેહણની લગભગ ખરી સાલ તરીકે સ્વીકારવી જોઈએ. મળેલી માહિતીને આધારે તો એમ જ જણાય છે કે, કોઈ પણ જાતના વિરોધ કે ટંટાક્રિસાદ વગર તેને તેના પિતાની ગાદીનો વારસો મળ્યો હતો. નવો સમ્રાટું ગાદીએ બેઠે ત્યારે પુખ ઉમરનો અને તેના નિત્યવિજયી પિતાએ તેને વારસામાં આપેલા વિશાળ રાજ્યનો વિસ્તાર કરવાની સ્થિતિમાં હતો. તેણે તેના પિતાનું દક્ષિણપથના વિજયનું સાહસ ચાલુ ન રાખ્યું, પણ તેને સ્થાને નૈઋત્ય દિશામાં રાજ્ય૧ લેહશંભને ચંદ્ર તે ચોથા સૈકામાં સમુદ્રગુપ્તને સમ લીન અને નર
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ વિસ્તાર કરવાનું પસંદ કર્યું.
વિક્રમાદિત્ય ચંદ્રગુપ્તનું મોટામાં મોટું લશ્કરી પરાક્રમ, માળવા તથા ગૂજરાતમાં થઈ, અરબી સમુદ્ર સુધી તેણે કરેલે રાજ્યવિસ્તાર
છે. વળી કેટલાય સૈકાથી શકરાજાઓની સત્તા માળવા, ગુજરાત નીચે રહેલો સૌરાષ્ટ્ર નામથી ઓળખાતો કાઠીઅને કાઠીઆવાડની આવાડને દ્વીપકલ્પ પણ તેણે જીતી લીધો. છત કાઠીઆવાડમાં રાજ્ય કરતા એ શકોને યુરોપીય
અભ્યાસીઓ “પાશ્ચાત્ય ક્ષત્રપ’ના નામથી ઓળખે છે. આ દૂરના દેશોને પોતાના મુલકમાં ઉમેરો કરનારી ચઢાઈ કેટલાંક વર્ષ ચાલુ રહેલી હોવી જોઈએ. તે ઈ. સ. ૩૮૮ થી ૪૦૧ સુધીમાં થયાનું જણાય છે. ૩૯૫ની સાલ એ છત પૂરી થયાના સમયાંતરનું સરાસરી મધ્ય વર્ષ હશે. એ જીતને અંતે સમુદ્રગુપ્તના રાજ્યની મર્યાદા બહાર રહેલાં માલવ તથા બીજી જાતિઓના મુલકે, તેના સામ્રાજ્યમાં દાખલ થઈ ગયા. સૌરાષ્ટ્ર અને માળવા ખાલસા થવાથી, રાજ્યમાં અસાધારણ રસાળ અને ધનાઢ્ય મુલક ઉમેરાયા એટલું જ નહિ, પણ એથી સાર્વભૌમ સત્તાનો પશ્ચિમ કિનારા પરનાં બંદરોએ પહોંચવાનો માર્ગ ખુલ્લો અને બેદખલ થયો. આથી ચંદ્રગુપ્ત ૨ જે મિસર દેશની મારફત યુરોપ જોડે ચાલતા દરિયાઈ
વર્માનો ભાઈ રજપૂતાનાના પુષ્કરણનો રાજા ચંદ્રવર્મા હતો એવો નિર્ણય કરવામાં એમ.એમ. હરપ્રસાદ શાસ્ત્રી ખરા જણાય છે. (મંડસોર લેખ વિક્રમ સંવત ૪૬૧=૦૪-૫) તે ભાઈઓ માળવાના રાજા હતા (એપિ. ઇન્ડિ. XII ૩૧૭) પુષ્કરણ (પોખરણ અથવા પોકરણ) જે ઉત્તર અક્ષાંશ ૨૬.૫૫” અને પૂ. રેખાંશ ૭૦ પપમાં આવેલું છે. તે એક જાણીતું શહેર છે અને છેક ટોડના સમયમાં પણ તે મારવાડનું એક સૌથી સમૃદ્ધ અને સત્તા ધરાવતું રાજય હતું (ઈન્ડિ. એનિટ. ૧૯૧૩પ. ૨૧૭–૯) પોખરણના ઠાકોરે તેમના પ્રાચીન રાજ્યપદની યાદ દેવડાવનારા અપવાદરૂપ ખાસ હક હજુ ધરાવે છે.
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
આના વેપારી
મયુગ મલેની
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષત્રપો વેપારના સીધા સંબંધમાં આવ્યો, અને પરિણામે અલેક્ઝાંડ્રીઆના વેપારીઓના માલ જોડે આવતા યુરોપીય ખ્યાલની અસર નીચે તેને દરબાર તથા પ્રજા આવ્યાં. ગુપ્તયુગનાં સાહિત્ય, કળા તથા વિજ્ઞાન પર થયેલી પરદેશી અસરની સંક્ષિપ્ત ચર્ચા આગલા પ્રકરણમાં કરવામાં આવશે.
પાશ્ચાત્ય ક્ષેત્રોમાં બે તદ્દન ભિન્ન તથા એકએકથી ખૂબ અલગ પ્રદેશમાં રાજ્ય કરતા વંશનો સમાવેશ થાય છે. મહારાષ્ટ્રના
હરાટ’ ક્ષત્રપોનું પાટનગર પશ્ચિમ ઘાટોમાં પશ્ચિમના ક્ષત્રપ ઘણું કરીને નાશક આગળ હતું. ઇ.સ.ની પહેલી
સદીમાં કઈક સમયે તેમણે તેમની સત્તા જમાવી હતી, અને આશરે ઈ.સ. ૧૧૯માં કે તેની આસપાસ આંધ્રરાજા ગૌતમી પુત્રે તેમનો નાશ કરી, તેમના મુલકને પોતાના રાજ્યમાં ભેળવી દીધો હતો. શકરાજાએ છાને માળવામાં ઉજયિનીમાં ઈશ પછીના પહેલા સૈકાના અંત ભાગમાં બીજા “ક્ષત્રપ” વંશની સ્થાપના કરી હતી. ચટ્ટાનના રાજ્યનો તેના પૌત્ર પુત્ર રૂદ્રદામાએ ખૂબ વિસ્તાર કર્યો હતો. એ રૂદ્રદામા ૧લાએ ઇ.સ. ૧૨૮ અને ૧૫૦ ની વચમાં ઘણું કરીને ઈ.સ. ૧૩૦ પહેલાં ગૌતમીપુત્રના પુત્ર પુલુમાયી રાજા પાસેથી થોડાં વર્ષ પહેલાં ગૌતમીપુત્રે ક્ષહરાટ’ ક્ષત્રપ પાસેથી જીતી લીધેલો તમામ અથવા લગભગ તમામ મુલક પિતાને કબજે કર્યો. આથી રૂદ્રદામા પહેલાની સત્તા માત્ર સૌરાષ્ટ્રના દ્વીપકલ્પ ઉપર જ નહિ, પણ માળવા, કચ્છ, સિંધ અને કોકણ તેમજ બીજા પ્રદેશો-ટૂંકામાં આખા પશ્ચિમ હિદ પર જામી. ચટ્ટાન તથા તેની પાછળ થનારા રાજાઓનું પાટનગર ઉજજયિની હતું. તે બહુ પ્રાચીન નગરી હતી અને પશ્ચિમ કિનારાનાં બંદર તથા હિંદની અંદરના ભાગ વચ્ચેના વેપારના કેન્દ્રરૂપ હતી. તે વિદ્યા અને સંસ્કૃતિના ધામ તરીકે પ્રખ્યાતિ પામેલી હતી અને વિલાયતના ગ્રીનીચની જેમ તેનાથી હિંદનાં રેખાંશે મપાતાં હતા. એ નગરી આજ પણ મેટું સરખું શહેર છે અને તેમાં તેની
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦.
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ ભૂતકાળની મહત્તાનાં ઘણાં સ્મારક છે. એ નગરીનું પ્રાચીન નામ કાયમ રહેલું છે અને કેટલાક સમય સુધી તે સિંધીઆ મહારાજની રાજ્યધાની પણ હતી.
સમુદ્રગુપ્ત જાતે પશ્ચિમ હિંદની છતનું કામ માથે લેવા શક્તિવાન થયો નહોતો. પણ આખા દેશને ચીરી તેણે કરેલી વિજયી
કૂચથી ખૂબ પ્રભાવિત થયેલા બીજા એક રૂદ્રછેલ્લા ક્ષત્રપનું પતન દામાના પુત્ર ક્ષત્રપ રૂદ્રસેન તરફથી આવેલા
એલચીમંડળને તેણે સત્કાર્યું હતું. પિતાએ પ્રાપ્ત કરેલા રાજ્ય અને ધનભંડારના કબજાથી બળવાન બનેલા ચંદ્રગુપ્ત બીજાએ પિતાના એ પશ્ચિમ હિંદમાં વસતા પ્રતિસ્પર્ધીને કચરી નાંખી, તે ક્ષત્રપની સત્તા નીચેના કિંમતી મુલકને પોતાના રાજ્યમાં ખાલસા કરવાનો નિશ્ચય કર્યો. કોઈ મહત્વાકાંક્ષી રાજા પિતાના ધનાઢય પડોશી જોડે આક્રમણાત્મક યુદ્ધ આદરે છે, ત્યારે તેના હેતુઓ શોધવા બહુ લાંબે જવું પડે એવું હોતું નથી; પણ આપણને એટલી તો ખાત્રી થાય છે જ કે જાતિ, ધર્મ, અને આચારભેદને લીધે આ ગુપ્ત સમ્રાટને પશ્ચિમના એ અશુદ્ધ, પરદેશી રાજ્યકર્તાઓને દબાવી દેવાની ખાસ અને પ્રબળ ઈચ્છા થઈ હતી. બૌદ્ધ અને જૈન સંપ્રદાય તરફ સહિષ્ણુ આ વિક્રમાદિત્ય ચંદ્રગુપ્ત પિતે સનાતની હિંદુ હતો અને વૈષ્ણવ સંપ્રદાય પ્રત્યે અનુરાગ ધરાવતા હતા. આ કારણોને લઈ વર્ણવ્યવસ્થામાં નહિમાનનારા તેમજ તેની બહુ પરવા ન કરનારાપરદેશી રાજાઓનો બળજબરીએ ઉછેદ કરવામાં તેને ખરેખર ખૂબ સંતોષ અને આનંદ થયાં હશે. રૂદ્રસેન પર ચઢાઈ કરવામાં તેના હેતુ ગમે તે હે, પણ સત્યસિંહના પુત્ર ક્ષત્રપ રૂદ્રસિંહ પર ચઢાઈ તેણે કરી તેને પદભ્રષ્ટ કરી કતલ કર્યો, અને તેનો તમામ મુલક ખાલસા કરી નાખ્યો. નિંદક પ્રણાલી કથા કથે છે કે “શત્રુના શહેરમાં પરસ્ત્રી જોડે પ્રીત કરવામાં રોકાયેલા શકરાજાને તેની પ્રેમપાત્રના વેશમાં સજજ થયેલા ચંદ્રગુપ્ત મારી નાખ્યો.” પણ આ પ્રણાલીકથા યથાર્થ ઐતિહાસિક
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુ ખ઼ સા બ્રા જ્યે અ ને પશ્ચિમના ક્ષત્રપા
૨૩
ઘટના હોય એમ જણાતું નથી. ક્ષત્રપાનેા છેલ્લા ઉલ્લેખ ઈ.સ. ૩૮૮ની સાલના સંબંધમાં આવે છે; એ સાલ પછી થોડા જ સમયમાં તેને મુલક ગુપ્ત સામ્રાજ્યમાં ભેળવી દેવામાં આવ્યા હશે.
ઘણા પાછળથી સ્થપાએલા મેાગલવંશના રાજાએ પેઠે, ગુપ્તવંશના આદ્ય સંસ્થાપક સિવાયના બીજા બધા સમ્રાટે લાંબાં રાજ્ય ભાગવવા ભાગ્યશાળી થયા હતા. ચંદ્રગુપ્ત વિક્રમાદિવ્યે લગભગ ચાલીશ વર્ષ રાજ્ય કર્યું અને ઈ.સ. ૪૧૩ સુધી વતા રહ્યો હતા. તેના અંગત ચારિત્ર વિષે નહિ જેવી જ માહિતી છે, પણ તેની કારકિર્દની ખાત્રીદાર ખીના પરથી સાબિત થાય છે કે તે એક મજબૂત અને જોશીલા રાજ્યકર્તા હતા અને વિશાળ મુલક પર સત્તા ચલાવવા તથા તેની વૃદ્ધિ કરવાની પૂરી લાયકાત ધરાવતા હતા. પોતાનાં યુદ્ધપરાક્રમેાની જાહેરાત આપતાં મેઢાં મેટાં પદે અને મહત્તા બતાવનારા ઇલ્કાબેાને તેને બહુ પ્રેમ હતા. સિક્કાઓ પર પોતાની જાતને ઇરાનના આચાર મુજબ સિંહ જોડે લડતા અને તેમાં સફળ થતા ચીતરાવવાનું તેને બહુ ગમતું.
એવાં સૂચને છે કે પાટલીપુત્ર જોકે હજુએ જાહેર રીતે પાટનગર ગણાતું હતું. તે પણ સમુદ્રગુપ્તની મેટાવિસ્તાર પરની છતે। પછી તે ગુપ્ત સમ્રાટાનું સામાન્ય નિવાસસ્થાન નહેાતું રહ્યું. એ વાત ખરી છે કે મૌર્ય સમ્રાટ, ગુપ્તાના કરતાં મેાટા વિસ્તારવાળાં રાજ્યની વ્યવસ્થા એ પ્રાચીન પાટનગરથી કરવામાં સફળ થયા હતા, તેમના સમયમાં પણ પાટનગર રાજ્યના છેક પૂર્વ છેડા તરફ આવવાને કારણે અગવડતા પડતી જ હશે અને રા-દરબાર માટે કાઇ વધારે મધ્યસ્થ જગાના લાભ તે। દેખીતા જ હતા. લેાકકથાના નાયક રામચંદ્રની નગરી અયેાધ્યા, જેના ખંડેરમાંથી દક્ષિણ અયેાધ્યા જિલ્લામાં આવેલા હાલના ફૈઝાબાદ શહેર બાંધવનેા કોટ
ખીજા ચંદ્રગુપ્તનું ચારિત્ર
પાટનગર
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ માલ મળે છે તે પાટલીપુત્ર કરતાં વધારે અનુકૂળ સ્થાન હતું, અને એમ જણાય છે કે વખતો વખત એ નગરને સમુદ્રગુપ્ત તથા તેના પુત્રે રાજદરબારના મથક તરીકે પસંદ કર્યું હતું. સમુદ્રગુપ્તના પુત્ર તો ઘણું કરીને એ નગરમાં ત્રાંબાના નાણાં પાડવાની ટંકશાળ ઊભી કરી હતી. એમ માનવાને કારણ છે કે પાંચમાં સૈકામાં પાટલીપુત્રને સ્થાને અયોધ્યા ગુપ્ત સામ્રાજ્યનું મુખ્ય નગર હતું.
જે અશોકના સ્તંભ પર સમુદ્રગુપ્ત પિતાના રાજ્યના ઇતિહાસની નેંધ છેતરાવી લખાવી છે તે મૂળ પ્રખ્યાત કૌશાંબી નગરી આગળ
ઊભું કરવામાં આવ્યો હતો, એમ મનાય છે. વૈશાંબી એ કૌશાંબી નગરી ઉજેનથી ઉત્તર હિંદ જતા
ધોરી માર્ગ પર આવેલી હતી, અને એ તો નિઃસંદેહ વાત છે કે સમ્રાસ્ના નિવાસસ્થાન થવાનું માન તેને ઘણું યે વાર મળ્યું હતું. પૂર્વના શાહી અમલ નીચે રહેતા દેશોમાં જે સ્થાન અમુક સમયે રાજાના દરબારનું સ્થાન હોય તે જ રાજ્યનું તે સમય માટે પાટનગર ગણાય.
સમુદ્રગુપ્ત તથા વિક્રમાદિત્ય જેવા યુદ્ધવીરેથી સારી પેઠે અવગણના પામેલું છતાં પાટલીપુત્ર, એમાંના બીજાને આખા અમલ દરમિયાન
એક ભવ્ય અને આબાદ વસ્તીવાળું શહેર બન્યું પાટલીપુત્ર રહ્યું હતું, અને છઠ્ઠા સૈકામાં હુનોનો હુમલે
થયો ત્યાં સુધી તેનું ગૌરવ નષ્ટ થયું નહોતું. ચીની યાત્રી હ્યુએન્સાંગ ઈ. સ. ૬૪૦માં તેની પાડોશમાં રહેતો હતો, ત્યારે તે શહેરની પ્રાચીન જગા સંકડો ખંડિયેરોથી ઢંકાયેલી તેણે જોઈ હતી. તે આપણને કહે છે કે ગંગા કિનારે આશરે ૧૦૦૦ રહેવાસીઓવાળા કોટબંધી નાના ગામના ભાગ સિવાયનો, આ શહેરને ઘણોખરે ભાગ વેરાન પડેલો છે. ઈ. સ. ૬૧૨ થી ૬૪૭ સુધીમાં જ્યારે હર્ષ સાર્વભૌમ રાજા તરીકે ઉત્તર હિંદ પર રાજ્ય કરતો હતો, ત્યારે તેણે એ પ્રાચીન પાટનગરની મરામત કરવાનો કાંઈ પ્રયત્ન કરવાને બદલે
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષેત્ર ગંગા તથા જમના વચ્ચે આવેલા કનોજને પિતાના દરબારની બેઠક તરીકે પસંદ કર્યું. બંગાલા અને બિહારના પાલ રાજાઓમાં સૌથી વધારે સત્તાશાળી અને વંશાવળીને અનુક્રમે બીજા પાલ રાજા ધર્મપાલે, પાટલીપુત્રના પ્રાચીન યશને ફરી સજીવ કરવા કોઈ પગલાં ભર્યા દેખાય છે, કારણકે આપણે જાણીએ છીએ કે તેના રાજ્યના ૩૨માં વર્ષમાં ઈ. સ. ૮૧૧ના અરસામાં તે પિતાનો દરબાર તે ગામમાં ભરતો હતો. એ પ્રાચીન શહેરના તે ઉલ્લેખ બાદ, તે પાછું આપણી નજર આગળથી ખસી જાય છે. આખરે ઈ. સ. ૧૫૪૧માં સરકારી મથક બિહાર પર નભતા એક નાના ગામની દશામાં પડેલું તેને આપણે જોઈએ છીએ. લશ્કરી દષ્ટિથી તેની અગત્યનું ભાન થતાં શેરશાહે તેની જગાએ પાંચ લાખ રૂપિયાને ખર્ચે એક મોટો કિલ્લો બંધાવ્યો. તે દિવસથી બિહાર ત્યજાયું અને તેનું પતન થયું અને પટના તે પ્રાંતના મોટાં શહેરોમાંનું એક બની ગયું. શેરશાહે તેને અર્પેલી એ મહત્તા ત્યાર પછી તેણે કદી ગુમાવી નથી.
૧૯૧૨ માં નવા રચેલા બિહાર–ઓરિસાના પ્રાંતની સરકારના મથક તરીકે પટના ફરીવાર એ પ્રાંતનું પાટનગર બન્યું. હાલના પટનાના પરારૂપ બાંકીપુર, જૂના પાટલીપુત્રના સ્થાનના એક ભાગ પર આવી ગયેલું છે.
આપણે સભાગે હિંદમાં સૌથી વહેલા આવેલા ચીની યાત્રી ફા-હીયાનનું પુસ્તક હયાત છે. તેમાં ચંદ્રગુપ્ત વિક્રમાદિત્યના સમયમાં
એટલેકે પાંચમાં સૈકાની શરૂઆતમાં એક બુદ્ધિઇ. સ. ૪૦૫ થી ૧૧ શાળી પરદેશીની નજરે લખાયેલો તે રાજાના - ફહી આન રાજ્યવહીવટનો સમકાલીન અહેવાલ મળી આવે
છે. એ વાત ખરી છે કે એ લાયક યાત્રી બૌદ્ધ સંપ્રદાયનાં પુસ્તકો, તથા લોકકથા અને ચમકારની કથાઓનાં શોધ તથા સંગ્રહ કરવામાં એટલો તો તલ્લીન થઈ ગયેલ હતો કે તેને આ દુનિયાની બાબતોની કાંઈ દરકાર નહોતી. અભ્યાસ માટે તેના છે
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
વર્ષના વસવાટના સમય જે સત્તાશાળી સમ્રાટ્ના મુલકમાં તેણે ગાળ્યા તેના નામના ઉલ્લેખ કરવા જેટલી કાળજી પણ તેણે લીધી નથી. પણ લખાણમાં વચ્ચે વચ્ચે તેણે પેાતાની કલમને તે સમયના સાધારણ જીવનની મીનાએની નોંધ કરવા દીધી છે અને એક કરતાં વધારે *કરાએમાં તેણે વિગતો પણ નોંધી છે. એ બધી માહિતી જો કે વીસમી સદીની જિજ્ઞાસા સંતાપવા પૂરતી નથી તેપણ તે સમયના દેશની સ્થિતિને સાધારણ ઠીકઠીક તાદશ ચિતાર આપે એવી છે. એ ચિતાર એકદર રીતે આનંદ આપે એવા છે અને એનાથી એ પૂરવાર થાય છે કે પ્રજા શાંતિમાં રહી સમૃદ્ધ તથા સારી પેઠે આબાદ થાય એવા સુવ્યવસ્થિત રાજ્યતંત્રનેા લાભ આપવાની શક્તિ રાજા વિક્રમાદિત્ય ધરાવતા હતા.
પાટલીપુત્રની પહેલી મુલાકાત વખતે, એ મુસાફર પર અશાકના મહેલની બહુ જબરી છાપ પડી હતી. એ મહેલ તે સમયે હયાતીમાં હતા અને તેમાં પથ્થર પરની કારીગીરી પાટલિપુત્રની રેશનક એવી તે હેરત પમાડે એવી હતી કે તે માનુષી કુશળતાની મર્યાદા બહારની જણાતી હતી અને તે કારણે તે સમ્રાટ્ની સેવામાં રહેતાં સત્વથી કરાયેલી મનાતી હતી. અશેાકે ઊભા કરેલા મનાતા એક સ્તૂપ પાસે એ મઠ ઊભા હતા જેમાંના એકમાં મહાયાન પંથના અને ખીજામાં હીનયાન પંથના સાધુ રહેતા હતા. એ બંને સંસ્થાએમાં મળીને છસેાથી સાતસેા સાધુએ રહેતા હતા. એ સાધુએ તેમની વિદ્વત્તા માટે એટલા બધા પ્રખ્યાત હતા કે દશે દિશામાંથી જિજ્ઞાસુએ અને વિદ્યાર્થીએ તેમનાં વ્યાખ્યાન સાંભળવા આવતા હતા. સંસ્કૃત ભાષાના અભ્યાસ કરતા કા-હીઆન અહીં ત્રણ વર્ષ રહ્યો. જુદાજુદા સંપ્રદાયાનાં મજીવનની શિસ્તનાં જે પુસ્તક મેળવવા એણે બીજાં ઘણાં સ્થળાએ વ્યર્થ કાંકાં માર્યા હતાં તે અહીં મળી જવાથી તેના મનમાં બહુ સંતાષ ઉપજ્ગ્યા હતા. પ્રતિવર્ષ, વર્ષના ખીજા માસની આઠમે ગવૈયા તથા બજવૈયા સાથે માટે વરઘેાડા
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્તસા બ્રા જ્યે અ ને પશ્ચિમના ક્ષત્રા
૫
નીકળતા અને તેમાં કિંમતી વસ્ત્રાલંકારાથી શણગારેલી મેાટી વીસ મૂર્તિએ રથામાં પધરાવવામાં આવતી. ફા-હીઆન અતિશય આદર સાથે આ મૂર્તિના ભવ્ય વાર્ષિક વરઘેાડાનું વર્ણન કરે છે. તેણે વળી નોંધ કરેલી છે કે દેશના જુદા જુદા ભાગમાં આવા વરાડા નીકળતા હતા.
ગંગાના મેદાનપ્રદેશમાં મગધ દેશનાં શહેર મેટામાં મેટાં હતાં. ફા-હીઆન એ પ્રદેશને ‘ મધ્ય દેશ ’ એટલે મધ્ય હિંદ એવા નામથી ઓળખે છે. એ પ્રદેશના લેાકેા સમૃદ્ધ અને
આબાદ હતા અને તેની નજરે તે એક એક જોડે ધર્મના આચારમાં સ્પર્ધા કરતા જણાયા હતા. ધર્માંદા સંસ્થાએ દેશમાં સંખ્યાબંધ હતી. યાત્રીએ માટે રાજમાર્ગો પર ધર્મશાળાઓ આંધવામાં આવી હતી અને પાટનગરમાં પરગજુ અને સુશિક્ષિત નાગરિકોના દાનથી ચાલતું એક ઉત્તમ મફત દવાખાનું હતું.
આપણને એમ કહેવામાં આવે છે કે ‘અહીં જાતજાતના રાગોથી પીડાતા તમામ ગરીબ અને લાચાર દર્દીઓ આવે છે. અહીં તેમની ખૂબ માવજત કરવામાં આવે છે, અને તેમની જરૂરિયાત મુજબ તેમને અન્ન તથા દવા આપવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે તેમને સુખસગવડનાં સાધન પૂરાં પાડવામાં આવે છે. સાજા થયે તેઓ ત્યાંથી પેાતાને સ્થાને જઈ શકે છે.'
તે સમયે દુનિયાના બીજા કોઇપણ ભાગમાં આના જેવી કાર્યસાધક સંસ્થા હશે કે કેમ તે બહુ શંકાસ્પદ છે. હાલનાં ખ્રિસ્તસંઘના દાન કર્મોનું તે સમયમાં થયેલું પૂર્વાચરણ તે સમયના તે સંસ્થાને પાષનારા નાગિરકાના ચારિત્ર માટે તથા જેના મરણ પછી પણ ઘણી સદી સુધી આવાં સુંદર કુળ ધારણ કરતા ધર્મોપદેશની પ્રથા પાડનાર સમ્રાટ્ મહાન અશોકની પ્રતિભા માટે આપણા દિલમાં ખૂબ આદર ઉત્પન્ન કરે છે. સિંધુથી જમના નદી પર આવેલી મથુરા નગરી સુધીની ૫૦૦ માઈલની યાત્રા દરમિયાન, ફા-હીઆને એક પછી એક કેટલા ય બૌદ્ધ
મફત દવાખાનાં
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ
મઠોની મુલાકાત લીધી. એ મઠામાં હજારો સાધુઓ બાદ સંપ્રદાય રહેતા હતા મથુરાની સમીપમાં તો તેણે એવા
વિશેક મઠ દીઠા જેમાં કુલે ૩૦૦૦ સાધુઓ રહેતા હતા. દેશના આ ભાગમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાય તરફ લોકોની રૂચિ વધતી જતી હતી.
મથુરાની દક્ષિણે આવેલો પ્રદેશ એટલેકે માળવા જોઈ આ મુસાફરના મનમાં આશ્ચર્ય તથા આદરને મિશ્ર ભાવ પેદા થયો હતો.
તે પ્રદેશના કુદરત દત્ત લાભો તથા લોકોના માળવાની આબાદી સ્વભાવ તેમજ રાજ્યના વહીવટને સંયમી
વ્યવહાર જોઈ તેને બહુ આનંદ થયો હતો. એને એ પ્રદેશનાં હવાપાણી બહુ અનુકૂળ લાગ્યાં, કારણકે પિતાના મુલકમાં તેમજ યાત્રા દરમિયાન તેનાં પરિચિત થયેલાં હિમઠાર તથા બરફનાં તોફાનનાં દુઃખથી આ મુલક તદન મુક્ત હતા. એ મુલકની મોટી વસ્તી, સમજુ સરકારના અમલ નીચે સુખમાં રહેતી હતી અને સરકાર તરફથી નકામે ઘોચપણે કે કનડગત કરવામાં આવતાં નહોતાં. ચીની સંસ્થાઓ જોડે સરખામણી કરતાં પિતાના ઘરની નેધામણથી મુક્ત રહેવા માટે તેમજ કોઈ ન્યાયાધીશ કે ખાસ નિયમોને આધીન રહેવાની ફરજથી મુક્ત રહેવા માટે ફા–હીઅન હિંદીએને અભિનંદન આપે છે. તેમને પરવાનાના નિયમોને ત્રાસ નહોતો અથવાતો એ યાત્રી સાફસાફ કહે છે તેમ “જેમને જવું હોય તે જઈ શકે છે અને રહેવું હોય તે રહે છે. ચીનાઈતંત્રની સરખામણીમાં ફોજદારી કાયદાનો અમલ તેને પ્રમાણમાં ઓછો કડક જણાય. ઘણાખરા ગુનાઓનો તે માત્ર દંડ જ કરવામાં આવતા અને તેનું પ્રમાણ ગુનાની ગંભીરતા મુજબ ઓછું કે વધારે રહેતું. વધની શિક્ષાને તો કોઈ જાણતું જ નહોતું એમ દેખાય છે. ઉપરાચાપરી બળવો કરનાર ગુનેગારોનો જમણો હાથ કાપી નાખવામાં આવતા. આ શબ્દસમૂહથી દર્શાવાતા ગુનેગારોના વર્ગમાં લૂંટારા અને ધાડપાડુઓનો સમાવેશ
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રા જ્ય અને પશ્ચિમના ક્ષેત્ર થાય છે. પણ આવી શિક્ષા અપવાદરૂપ હતી અને કાયદેસર શરીરવ્યથા કરવાનો પ્રચાર નહોતો. રાજ્યની મહેસૂલ મોટેભાગે સરકારી જમીનની વિઘોટી દ્વારા ઊઘરાવવામાં આવતી અને રાજ્યના અમલદારોને બાંધ્યો પગાર મળતું હોવાથી લોકો પાસેથી મારી ખાવાનો પ્રસંગ મળતો નહિ.
બૌદ્ધોની જીવનચર્યાનું મોટે ભાગે પાલન કરવામાં આવતું. આપણને કહેવામાં આવે છે કે દેશભરમાં, કઈ કઈ જીવતા પ્રાણીની હત્યા
કરતું નથી તેમજ ડુંગળી કે લસણ ખાતું નથી. બૌદોની જીવનચર્યા . . . . તેઓ ડુકકર કે મરઘાં પાળતા નથી.
ઢોરોના સોદા થતા નથી તેમજ તેમના ચૌટામાં દારૂ ગાળવાની ભઠ્ઠિઓ હોતી નથી.” ચંડાલો અથવા અંતેવાસીઓ રગતપીતીની પેઠે ગામથી અલગ જગાએ રહેતા. શહેર કે બજારમાં દાખલ થતાં તેમના આગમનની ખબર બીજા લોકોને આપવા લાકડાના ટુકડા એકએક પર પછાડી અવાજ કરવાનું તેમને માટે ફરજિયાત હતું, જેથી બીજા લોકો તેમને અડકવાથી અભડાય નહિ. આ ચંડાલો જ ધર્મના ગુનેગાર હતા અને તેઓ જ શિકારી, માછી અને ખાટકીનું કામ કરતા. કેડીઓ એ સાધારણ ચલણી નાણું હતું. બૌદ્ધ મઠોને ઉદાર હાથે રાજ્ય તરફથી દાન મળતાં અને સાધુઓને પ્રજા તરફથી ઘરનાં, પથારીઓનાં, ચટાઇઓનાં તેમજ અન્ન તથા વસ્ત્રનાં દાનની કદી ખોટ પડતી નહિ.
હિંદમાં સૌથી વહેલા આવેલા ચીની મુસાફરે એકત્ર કરેલી અને ધેલી આ વિગતો પરથી એ તો નિઃસંદેહ જણાય છે કે ચંદ્રગુપ્ત
વિક્રમાદિત્યના રાજ્યનો વહીવટ સુવ્યવસ્થિત સુરાજ્ય હતા. સત્તાવાળાઓ પ્રજાના જીવનમાં બની શકે
તેટલા ઓછા આડે આવતા અને તેને પિતાને ફાવે તેવી રીતે ધનસંચય કરવા તથા આબાદ થવા દેતા હતા. આ ભક્તયાત્રીઓ કોઈપણ જાતની ડખલ વગર પાટલીપુત્રમાં ત્રણ વર્ષ
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ સંસ્કૃત અને બે વર્ષ તામ્રલિપિ (તાલુક) બંદરમાં અભ્યાસ કર્યો. અને એ તો ચેખું જ છે કે મુસાફરો માટે રસ્તા તદ્દન સહિસલામત હતા. તેના પછી આવનાર હ્યુએન્સાંગને સાતમા સૈકામાં અનેક વાર અનુભવવાં પડેલાં, લૂંટારાને હાથે લૂંટાવાના દુઃખની ફરિયાદ કરવાનો આ યાત્રીને પ્રસંગ ઊભો નહોતો થયો. ઘણું કરીને પૌર્વાત્ય દૃષ્ટિએ વિક્રમાદિત્યના અમલના જેવું સુરાજ્ય હિંદ ત્યાર બાદ ભોગવ્યું નથી. સરકાર બધું જ કરવાને યત્ન નહિ કરતી, તથા પ્રજાની વાતમાં માથું મારતી નહિ અને તેથી તે બહુ લોકપ્રિય હતી. અતિશય પતિતના વર્ગ સિવાય બીજા બધા વર્ગના જીવન પર બૌદ્ધ સંપ્રદાયની દયાપ્રધાન શિક્ષાનો પ્રબળ પ્રભાવ પડેલો હતો. રાજા સનાતની બ્રાહ્મણ ધર્મનો હોવાથી બૌદ્ધ કે જૈન સરકાર બીજા સંપ્રદાયોને કનડવાનું વલણ દેખાડે તેવી વૃત્તિ પર દાબ મુકાતો હતો અને તેથી ધાર્મિક માન્યતાની બાબતમાં પૂરી છૂટ મળવાની ખાત્રી હતી. એક ધર્મનિષ્ઠ ભક્ત તરીકે ફાહીઆન બધી બાબતો બૌદ્ધસંપ્રદાયના ચશ્માંમાંથી જોતો, પણ એ તો દેખીતું છે કે સર્વોપરી સત્તા બ્રાહ્મણ ધર્માવલંબી હોય, ત્યારે સનાતન ધર્મ એ યાત્રીના લખાણ જોતાં જણાય છે તેથી વધારે આગળપડતો હોવો જોઈએ તથા યજ્ઞો કરવાની છૂટ પણ હેવી જોઈએ. ખરું જોતાં બૌદ્ધો સામેનું બ્રાહ્મણનું પ્રતિકાર્ય તે ફા–હીઅનની મુસાફરી કરતાં ઘણું વહેલું શરૂ થઈ ચુકેલું હતું અને હિંદમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાય તો અવનતિને પંથે વળી ચૂકેલો હતો કે એ યાત્રીને અવનતિનાં ચિહ્નો પારખી શક્યો નહોતે.
ચંદ્રગુપ્ત વિક્રમાદિત્યના અમલ દરમિયાન તેના મુલકની સામાન્ય આબાદી તથા શાંતિના પુષ્કળ પૂરાવા તેની સીધી સાહેદીથી તેમજ
ઘણાં વર્ષ સુધી બધી દિશામાં તેણે કરેલી કેટલાક પ્રદેશે મુશીબત કે હરકત વિનાની યાત્રાઓથી મળે આબાદનહાતા છે, છતાં કેટલાક પ્રદેશ દેશની સામાન્ય આબા
દીના ભાગીદાર નહેતા અને સંપત્તિ તથા
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુ ખ઼ સા બ્રા ય અ ને પશ્ચિમના ક્ષત્રા
૨૯
વસ્તીની બાબતમાં પાછાં પડયાં હતાં. આપણને કહેવામાં આવે છે કે ગયા શહેર ખાલી અને વેરાન હતું. તેનાથી દક્ષિણે છે માઇલ પર આવેલાં એધિ–ગયાનાં પવિત્ર સ્થાનાની આસપાસ જંગલ ઊગી નીકળ્યાં હતાં. હિમાલયની તળેટીને વિસ્તીર્ણ પ્રદેશ જે ઈ.સ. પૂર્વે પાંચમા સૈકામાં મેટી વસ્તીથી ભરચક ભરેલા હતા તે આ સમયે આછી વસ્તીવાળા થઈ ગયા હતા. રાષ્ટિ નદીના મૂળ તરફના ભાગ આગળ આવેલી મેાટી શ્રવસ્તી નગરીમાં આજે માત્ર બસેા ઘરની વસ્તી હતી, અને કપિલવસ્તુ તથા કુશનગરનાં પવિત્ર સ્થાનકા વેરાન અને ત્યજાયેલાં હતાં. માત્ર ઘેાડા સાધુએ તથા તેમના સંધની બહારના પિરચારક એ પવિત્ર સ્થાનાને વળગી રહ્યા હતા અને દીકદી આવતા યાત્રીઓના દાન પર જેમતેમ કરી કથાવટીએ નભી રહેતા હતા. આ પડતીનાં કારણેાની કાંઈ જાણ પડતી નથી. વિક્રમાદિત્યની રાણીએમાંની ધ્રુવદેવી નામની રાણીના પુત્ર યુવાન કુમારગુપ્ત ઇ.સ. ૪૧૩માં ગાદીએ આવ્યા. તેણે ચાલીસ કરતાં વધારે વર્ષ રાજ્ય કર્યું.તેના તે જ નામના પ્રાત્રથી એળખાવવા માટે ઇતિહાસમાં તેકુમારગુપ્ત૧લાના નામથી ઓળખાય છે. આ રાજાના અમલનાં બનાવાની વિગતાની કંઈ માહિતી નથી પણ આખા સામ્રાજ્યમાં ડામઠામથી મળી આવતા સંખ્યાબંધ સમકાલિન લેખા અને સિક્કાએથી એટલું તેા નિઃસંદેહ નક્કી થાય છે કે તેના અસાધારણ લંબાયેલા રાજ્યના ઘણાખરા સમય દરમિયાન તેના મુલકના વિસ્તારમાં કાંઈ ઘટાડા થયેા નહેાતા. એથી ઊલટું તેમાં કાંઈક વધારા થયા હતા, કારણકે પેાતાની સાર્વભૌમ સત્તાની જાહેરાત માટે કુમારગુપ્તે તેના દાદાની પેઠે અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યાં હતા. સફળ યુદ્દ કરવાની શક્તિ વગર તેણે આવી બડાશભરી હીલચાલ કરી હાય એ બનવાજોગ નથી. પણ જે નાંધા મળી આવે છે તેમાં ચેાકકસ બનાવાની કાંઈ માહિતી નથી, સિવાય કે તેના રાજ્યના અંત ભાગમાં એટલે પાંચમા
ઇ સ. ૪૧૩ કુમારગુપ્ત ૧૯
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ સૈકાની અધવચમાં કુમારના રાજ્યને વાયવ્ય ઘાટોમાંથી ઊભરાઈ આવી આખા ઉત્તર હિંદ પર એક વિનાશક પૂરની પેઠે પથરાતાં હુનનાં ટોળાંઓથી ખૂબ ખમવું પડ્યું હતું. એ હુનની ચઢાઇની તેમજ તેને પરિણામે ગુપ્ત સામ્રાજ્યના છિન્નભિન્ન થવાની વિગતોમાં ઊતરતાં પહેલાં હિંદી ભાષા, સાહિત્ય, કલા, વિજ્ઞાન તથા ધર્મ એ બધાના ક્રમવિકાસમાં મહાન ગુપ્ત રાજ્યકર્તાઓના અમલની કેવી અસર થઈ હતી તે બાબતની થોડીક ટૂંકી ટીકા કરવા રોકાવું ઇષ્ટ છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૨ મું ગુપ્તસામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુતા
ઇ.સ. ૪૫૫ થી ૬૦૬
ઇ.સ. પૂર્વેની એ સદી તથા ત્યાર પછીની એ સદીના સમયમાં કાશ્મીર, અફધાનિસ્તાન તથા સુયાત સાથેના આખા ઉત્તર હિંદમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયના બહુ બહેાળા પ્રસાર હતા એનેા સાદા અને સીધે પૂરાવા તે સમયમાં બંધાયેલા સંખ્યાબંધ બૌદ્ઘ મકાનાના અવશેષા તથા જથ્થાબંધ લેખા છે, જેમાંના ઘણાખરા બૌદ્ધ કે જૈન સંપ્રદાયના છે. બૌદ્ધ સંપ્રદાયને બહુ મળતા જૈન સંપ્રદાય એના જેટલી વિશાળ લેાકપ્રિયતા પામેલા જણાતા નથી, જોકે કેટલાંક સ્થાનેામાં અતિશય ભક્તિથી તે પાળવામાં આવતા હતા. એ સ્થાનેામાંનું એક મથુરા હતું.
બ્રાહ્મણેાની દેરવણી નીચે ચલાવવામાં આવતી સનાતન હિંદુ પૂજા પતિ, જેમાં જૈનેા તથા બૌદ્દોને અતિશય નાપસંદ એવા યજ્ઞયાગાદિકના સમાવેશ થતા હતા, તેને એ સમય દરમિયાન કદી પણ પૂરેપૂરા લાપ નહાતા થયે। એટલું જ નહિ પણ તે એ બધા સમય દરમિયાન પ્રજા તેમજ રાજાના આદરનું પાત્ર બની રહી હતી. કુશાન વિજેતા કડપીસિસ ખીન્ને તેના બંદીવાન હિંદથી જીતાયે હતા અને પેાતાની નવી પ્રજામાં પ્રચલિત શિવપૂજા તે એટલા તા ઉત્સાહથી કરવા મંડચો કે તે હમેશાં પેાતાના સિક્કા ઉપર હિંદુ દેવની છખી છાપતા અને પોતાની જાતને તેના ભક્ત કહાવતા. જે ગાળામાં બૌદ્ઘ સંપ્રદાય કાઇ પણ જાતના પ્રશ્ન વિના સૌથી વધારે લેાકપ્રિય અને સર્વત્ર સામાન્ય રીતે સ્વીકારાયેલે પંથ હતા. તે સમયમાં પણ જૂના હિંદુ દેવતાઓની પૂજા ચાલુ હતી
ઈ.સ. પૂર્વે ૬૦૦ થી ઈ.સ. ૨૦૦ સુધીમાં આદ સંપ્રદાયના મહાળા પ્રચાર
હિંદુધર્મના લાપ નહાતા થયા
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
કરે
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ એ વાતની સાબિતી આપવામાં ઘણી બીનાઓ એકમત થાય છે.
કેટલીક બાબતોમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયને મહાયાન વિભાગ, બ્રાહ્મણ સંપ્રદાય કરતાં વર્ણ વગરના પરદેશી સરદારોના આદરભાવને આકર્ષવા
વધારે લાયક હતો; અને બ્રાહ્મણધર્મ કરતાં પરદેશી રાજાઓને બૌદ્ધ સંપ્રદાય તરફ પક્ષપાત બતાવવાનું રપષ્ટ ધર્મ વલણ તેમણે બતાવ્યું હશે એમ ધારવું જરા ય
ગેરવ્યાજબી નહિ ગણાય. પણ આપણી પાસે પડેલી હકીકતો ઉપરથી તે પરદેશીઓએ બૌદ્ધ સંપ્રદાય તરફ આંખે ચઢે એ સાધારણ પક્ષપાત બતાવ્યાનું સૂચન થતું નથી. કનિષ્ક પાડેલા અને હાલ દુમિલ એવા સિક્કા જ સ્પષ્ટ રીતે બૌદ્ધ છાપવાળા છે. એ વાતનો નિ:સંદેહ છે કે તેના પાછલા જીવનમાં કનિષ્ક બૌદ્ધ-. સંઘને ખૂબ ઉદાર આશ્રય આપ્યો હતો, અને તેના પુત્ર હવિષે પણ તેમ જ કર્યું હતું. પણ તેના પછીનો રાજા વાસુદેવ, કડફીસિસ બીજાની પેઠે શિવભક્તિ તરફ વળ્યો. તેવી જ રીતે સૌરાસ્ને પાછલા શક ક્ષત્રએ બૌદ્ધ સંપ્રદાય કરતાં બ્રાહ્મણધર્મ તરફ વધારે અંગત વલણ બતાવેલ છે અને એ તો નક્કી છે કે પ્રાકૃત સાહિત્ય કરતાં બ્રાહ્મણોના સંસ્કૃત સાહિત્યને તેમણે વધારે આશ્રય આપેલો છે.
બીજા સૈકાની શરૂઆતમાં કનિષ્કના સમયથી આગળપડતી અને લોકગમ્ય થયેલી બૌદ્ધ સંપ્રદાયની મહાયાન શાખાની અભિ
વૃદ્ધિ બ્રાહ્મણના હિંદુધર્મની સત્તા સજીવન મહાયાન તથા થયાની સાક્ષીરૂપ છે. બૌદ્ધ સંપ્રદાયના આ નવા હિંદુત્વ વચ્ચે સંબંધ રૂ૫ અને હિંદુધર્મ વચ્ચે ઘણી સમાનતા હતી.
અને એ બે વચ્ચેનો સંબંધ એટલો તો નિકટ છે કે અમુક મૂર્તિને ક્યા ખાસ સંપ્રદાયની ગણવી એ બાબતમાં નિષ્ણાતો પણ ઘણી વાર ગુંચવાઈ જાય છે.
બ્રાહ્મણોને હિંદુ ધર્મ એ પંડિતોને ધર્મ હતો. તેમની પવિત્ર ભાષા સંસ્કૃત હતી. પંજાબમાં પ્રચલિતપ્રાકૃત ભાષાના એક બહુ જ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુ સ સા બ્રા જ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુના
૩૩
કૃત્રિમ, સાહિત્યને અનુકૂલ રૂપાંતર રૂપ તે હતી. ધર્મ તથા સામાજિક આચારની બાબતમાં રાજા તથા પ્રજા પર જેમજેમ પંડિતાના પ્રભાવ વધતા ગયેા તેમતેમ તેમના વિચારેાના વાહન રૂપ ખાસ ભાષાને ઉપયેાગ વધારે વિસ્તૃત થયા અને દરબારી તથા વિધિપૂર્વકનાં બધાં દસ્તાવેજોમાં ધીમેધીમે પ્રાકૃતનું સ્થાન તેણે લીધું. ઈ.સ. પૂર્વેના ત્રીજા સૈકામાં પ્રાકૃત લોકો સમજે એવી સહેલી લાકભાષામાં પેાતાનાં શાસનેા સંખેાધી અશોકે સંતાષ માન્યા હતા; પણ ઈ.સ. પછીના બીજા સૈકાની અધવચમાં ક્ષત્રપ દામાને એમ લાગ્યું કે પોતાનાં પરાક્રમાને પ્રૌઢ સંસ્કૃત ભાષામાં લખ્યું જ પૂરતો રીતે ભવિષ્યની પ્રજા માટે જીવતાં રાખી શકાય. આ પુસ્તકમાં એ વિષયમાં બહુ ઊંડા ઊતરવાનું અસંભિવત છે અને અહીં તે એટલું જ જણાવવું બસ છે કે બ્રાહ્મણધર્મના પુનર્વનની સાથેસાથે બ્રાહ્મણેાની પવિત્ર ભાષા સંસ્કૃતને બહુ જ બહેાળા વિસ્તારમાં પ્રચાર થયા.
સંસ્કૃતનું પુનરુ
જીવન
કારણા ગમે તે હાય પણ એટલું તે પૂરતું પૂરવાર થયું છે કે બીજા સૈકામાં વ્હેવામાં આવતી બ્રાહ્મણધર્મનાં લાકઋચિને પુનઃ પ્રાપ્ત થવાની બાબત તેમજ તેની સાથેસાથે ગુપ્તયુગમાં થયેલા સંસ્કૃત ભાષાના પુનરુજ્જીવનને ત્રીજા હિંદુ પ્રતિકાર્યસૈકામાં ગૂજરાત તથા સૌરાષ્ટ્રના ક્ષત્રાએ ખૂબ ઉત્તેજન આપ્યું, અને ચેાથા તથા પાંચમા સૈકામાં ગુપ્ત સમ્રાટોએ એને માથે વિજયના કળશ ચઢાવ્યેા. એ રાજાએ બૌદ્ધ અને જૈન સંપ્રદાયેા પ્રત્યે સહિષ્ણુ હતા અને ત્રણેક પ્રસંગેામાં તે અંગત રીતે બૌદ્ધ સંપ્રદાયમાં ઋચિ ધરાવતા હતા, છતાં તેઓ પોતે જાહેર રીતે સનાતની હિંદુ હતા અને સામાન્ય રીતે પંડિતાની ભાષા સંસ્કૃતમાં અતિ કુશળ બ્રાહ્મણ સલાહકારેની સલાહ મુજબ વર્તનારા હતા એમાં જરાયે શંકા જેવું નથી. ઔદ્દોએ
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ યજ્ઞયાગોને તુચ્છકાર કર્યો. તેની સામેના પ્રતિકાર્યને બહુ વહેલા ચિહ્નરૂપે બીજા સૈકાના અંતમાં પુષ્યમિત્રે કરેલો અશ્વમેધ યજ્ઞ ગણી શકાય. ચોથા સૈકામાં સમુદ્રગુપ્ત વધારે દમામથી એ જ પ્રાચીન ક્રિયાને સજીવન કરી અને પાંચમા સૈકામાં એના પૌત્રે એ જ ગંભીર ધાર્મિક ક્રિયાની પુનરાવૃત્તિ કરી. વધારે વિગતોમાં ઊતર્યા વગર આ બાબતને એક જ ટીકામાં દર્શાવી શકાય એમ છે અને તે એવી છે કે, સિક્કાઓ, લેખો તથા બાંધકામની પુષ્કળ સાબિતીઓ એમ પૂરવાર કરવામાં સંમત થાય છે. ગુપ્ત યુગમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયને ભોગે બ્રાહ્મણોના હિંદુધર્મની જ્યોત ફરી પ્રકટી અને આંધ્ર રાજાઓનો આશ્રય પામેલી લોકોને ગમતી અને સામાન્ય રીતે બોલાતી પ્રાકૃત સાહિત્યની ભાષાના ભોગે રાજાઓએ સંસ્કૃત ભાષાને પોતાનો આશ્રય આપવા માંડ્યો હતો.
ઈ. સ. પૂર્વે પ૮થી શરૂ થતા વિક્રમ સંવતના પ્રવર્તક મનાતા લોકકથાના જાણીતા નાયક ઉજજેનના રાજા વિક્રમની વાર્તાઓ ચંદ્ર
| ગુપ્ત વિક્રમાદિત્યની યશગાથાઓની સ્મૃતિઓની વિક્રમાદિત્ય અને ઝાંખી ઝળકથી રંગાયેલી છે. ચંદ્રગુપ્ત વિક્રમાકાલિદાસ દિત્યે ઈ.સ.ના ચોથા સૈકાની આખરમાં ઉર્જન
નગરી જીતી લીધી હતી એ તે નિઃશંક વાત છે. લોકકથા રાજા વિક્રમના દરબારમાં નવ રત્ન હતાં એમ કહે છે. એ સૌના શિરોમણિરૂપ કાલિદાસ કવિ હતા. બધા ચર્ચકો તેને સર્વ સંસ્કૃત કવિ તથા નાટયકારના રાજા તરીકે સ્વીકારે છે. મારે તો
એ નિર્ણય છે કે કાલિદાસ પાંચમા સૈકામાં થઈ ગયા અને તેનાં કાવ્યો લખી ગયો તથા તેનું સાહિત્યજીવન લાંબું એટલે કે ત્રીસ વર્ષથી કાંઈક વધારે હતું એ વાત તે હવે સિદ્ધ થઈ ચૂકી ગણાય. જોકે એ મહાકવિની કારકીર્દિને સાલવારી અહેવાલ એકસાઈથી મુકરર કરવાનું કામ મુશ્કેલ છે, તો પણ એટલું તે સંભવિત જણાય છે કે તેણે કાં તો ચંદ્રગુપ્ત બીજાના અમલના છેલ્લા ભાગમાં કે કુમારગુપ્ત પહેલાના અમલની શરૂઆતમાં લખવા માંડયું હશે. ઉજ્જૈનના રાજા વિક્રમ જોડે
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુનો
૩૫ કવિ કાલિદાસનું નામ લોકકથામાં હમેશ જોડવામાં આવેલું જોવામાં આવે છે એ હકીકતને ઠરેલ ચર્ચા ઉપર જણાવેલી રીતે વ્યાજબી ઠરાવે છે.
વિશાળ અર્થમાં સમજતાં ગુપ્તવંશ ઈ.સ. ૩૦૦થી ઈ.સ. ૬૫૦ સુધીનો ગણાય. વધારે ખાસ અર્થ કરતાં તેની સમયમર્યાદા
ચોથો અને પાંચમો સૈક ગણાય. આ યુગ અનેક ગુપ્તયુગની ક્ષેત્રોમાં અસાધારણ બુદ્ધિપ્રવૃત્તિનો યુગ હતો. બુદ્ધિપ્રવૃત્તિ ઇંગ્લેંડના ઇતિહાસમાં એ યુગને કાંઈક અંશે
મળતો યુગ હોય તો તે ઇલિઝાબેથ તથા ટુઅર્ટ રાજાઓનો યુગ ગણી શકાય. ઈગ્લંડમાં જેમ બીજા બધા નાના દીવાએની સરખામણીમાં શેકસ્પીઅર એક મહાન ઝગઝગતા દીવા જેવો ચમકી રહ્યો હતો, તેમ આ યુગમાં કાલિદાસના પ્રખર તેજ આગળ બીજા બધા સાહિત્યદીવડા ઝાંખા થઈ ગયા હતા. શેકસ્પીઅરે તેનાં
૧ કાલિદાસ પશ્ચિમ માળવાની નાની નદીઓ અને બીજી વિગતોની એટલી બધી વિગતવાર અંગત માહિતી ધરાવતો જણાય છે કે મોટે ભાગે તે મંડસોરનો (દાસપુ૨) અથવા તો તેની પડોશના કોઈ સ્થાનને રહેવાસી હશે એમ જણાય છે. આ જ કારણે તે ઉજજેનને દરબાર તેમજ તે પાટનગરમાં દ્રિત થયેલા ધમાલભર્યા જીવનના નિકટ પરિચયમાં આવ્યો હતો. (એમ. એમ. હરપ્રસાદ શાસ્ત્રી. જે. બી. એ. રીસ. સ. પુસ્તક પૃ. ૧૯૭–૨૧૨).
કાલિદાસનો સમય હાલના જમાનામાં બહુ ચર્ચાનો વિષય થઈ પડેલ છે અને ૧૯૧૧ના નવેમ્બર સુધીની ચર્ચાનું એકીકરણ અને ઉપસંહાર બી. લીબકે “ડાસડેટમ ડેસ કાલિદાસ” નામના લેખમાં કરેલું છે. (ઇડેજર્મન ફરશંગન, સ્ટ્રાસબગ, બાન્ડ * * * (૧૯૧૨) ૫. ૧૯૮ થી ૨૦૩). તે પહેલાના ઉલ્લેખ નીચે મુજબ છે: મૅકડોનલ્ડ; “હિટરી ઑફ સંસ્કૃત લિટરેચર. (૧૯૦૦). પૂ. ૩૨૪. જેમાં કાલિદાસને પાંચમા સૈકાના પ્રારંભમાં મૂકેલો છે. કીથ (જે. આર. એ. એસ., ૧૯૦૯ પૃ. ૪૩૩–૯) એને ચંદ્રગુપ્ત બીજાના રાજ્યમાં મૂકે છે. જો કે રઘુવંશમાં આવતો હનોનો ઉલ્લેખ એ
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬
હિંદુસ્તાન ને પ્રાચીન ઇતિહાસ અમર નાટકો ન લખ્યાં હાત તાપણ લિઝાબેથના યુગનું સાહિત્ય સારી રીતે સમૃદ્ધ રહેત તે જ રીતે જે કાલિદાસની કૃતિએ કાળચક્રમાંથી બચવા ન પામી હાત તેપણ સાહિત્યની અભિવૃદ્ધિમાં એ યુગ અસાધારણ રીતે ફળદ્રુપ હતેા એવું પૂરવાર કરે એવી બીજા ઘણા લેખકાની કૃતિએ પૂરતા પ્રમાણમાં રહી હેાત.
સાહિત્ય
હિંદી નાટકામાંના અતિ રાચક નાટકો પૈકીનું એક જાણવા જેવું નાટક ‘મૃચ્છકટિક’ છે. એ નાટકની રચનાના સમય હાલમાં પાંચમા કે છો સૈકા ગણાય છે અને કદાચ તેથી પણ તે કાંઈક વહેલા હાય. તેના જેવું જ બીજું એક ધ્યાન ખેંચે એવું નાટક ‘મુદ્રા રાક્ષસ' છે. તેમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યે નંદ રાજાની પાસેથી રાજ્યસત્તા બળજબરીએ બથાવી પાડવાની વાત આવે છે. એ નાટક પણ કદાચ ઉપલા જેટલું જ પ્રાચીન હશે. પ્રેા. ડિલબ્રેન્ટ ઇ.સ. ૪૦૦ના અરસામાં મીજા ચંદ્રગુપ્તના
પુસ્તકને તેટલા વહેલા સમયમાં મૂકવાનું કામ અધૂરૂં કરે છે. (જીએ જે. આર. એ. એસ., ૧૯૦૯ પૃ. ૭૩૧-૯; અને ઇન્ડિ. એન્જિ. ૧૯૧૨ પૃ. ૨૬૫). હાનલેને વાદ કાલિદાસના સક્રિય જીવનને છઠ્ઠા સૈકાના પહેલા અર્ધ ભાગમાં મૂકે છે (જે. આર. એ. એસ., ૧૯૦૯ પૃ. ૧૧૨) પણ તેને કોઇના ટકા નથી અને મને તે ભૂલભરેલા અનુમાનના પાયા પર ઊભેા કરેલા જણાય છે. કાલિદાસના કવિજીવનની શરૂઆતનાં વર્ણનાત્મક કાવ્ય ‘ઋતુસંહાર’ અને ‘મેઘદૂત’ ઈ.સ. ૪૧૩ પહેલાં એટલે કે ચંદ્રગુપ્ત ખીજો ગાદીએ હતા તે અરસામાં લખાયાં ાય એ અસંભવિત નથી, પણ મને એમ માનવાનું મન થાય છે કે ઈ.સ. ૪૧૩ થી ૫૫ સુધીનું કુમારગુપ્ત પહેલાનું રાજ્ય તેની પાછળની કૃતિઓને સમય હશે અને તેની આખી કવિ કારકીર્દિ તે રાજ્યની મર્યાદાની અંદર આવી ગઈ હશે. સંભવ છે કે સ્કંધગુપ્તના રાજ્યારોહણ પછી પણ એનું કાવ્યા રચવાનું કામચાલુ રહ્યું હોય; પણ ગુપ્ત સત્તા તેના પૂરબહારમાં હતી તે અરસામાં પાંચમા સૈકામાં તે થઈ ગયા એ વાતમાં તે મનેજરાપણ શંકા નથી. કાલિદાસની કૃતિઓના સાલવારી ક્રમ માટે જુએ. એમ. એમ. હરપ્રસાદ શાસ્ત્રી જે.બી. એ. રીસ. સેા. પુસ્તક ii પૃ. ૫૭૯–૮૯માં).
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૭
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુ નો સમયમાં એને નિર્માણકાલ હશે એમ માનવાનું વલણ બતાવે છે.
અઢાર પુરાણોમાંના સૌથી જૂના પુરાણો પૈકીનું “વાયુપુરાણ તેના હાલના રૂપમાં ચોથા સૈકાના પહેલા અર્ધ ભાગમાં નિર્માણ થયું હશે એ સાફ નિર્ણય થઈ શકે એમ છે; અને આપણે હાલ જે મનુસ્મૃતિથી પરિચિત છીએ તે પણ ગુપ્તયુગની શરૂઆતમાં જ મૂકી શકાય એમ છે. આથી વધારે વિગતોમાં ઊતરી સંસ્કૃત સાહિત્યના ઇતિહાસકારના પ્રદેશમાં બળજબરીએ પ્રવેશ ન કરતાં પ્રો. ભાંડારકરની ટીકાનું અવતરણ આપવું બસ છે. તે કહે છે કે “એ વ્યાપક સાહિત્ય
સર્જનપ્રેરણા” રૂપી વિશિષ્ટ લક્ષણવાળે યુગ હતો અને તેની અસર કાવ્યકૃતિઓમાં તેમજ સ્મૃતિગ્રંથો અને સાહિત્યની બીજા પ્રકારની કૃતિઓ પર પણ જોવામાં આવે છે.”
ગણિત અને જ્યોતિર્વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રમાં ગુપ્તયુગ આર્યભટ્ટ (જન્મ ઇ.સ. ૪૭૬) અને વરાહમિહિર (મરણ ઈ.સ. ૫૮૦) જેવાં યશસ્વી
નામોથી અલંકૃત છે. મિ. કાયે નામના એક વિજ્ઞાન પ્રખર પ્રમાણભૂત લેખકનો એવો મત છે કે ગણિત
વિદ્યાના ઉત્કર્ષને યુગ આશરે ઈ.સ. ૪૦૦ની આસપાસમાં શરૂ થયો અને આશરે ઈ.સ. ૬૫૦માં પૂરો થયે, અને ત્યાર પછી તો તેની પડતી જ થયેલી છે.
સમુદ્રગુપ્ત જાતે સંગીતનો કેવો રસિયો હતો તથા જાતે તે કળાનો કેવો કરાયો હતો તેમજ તે કળાને કેવું ઉત્તેજન આપતો હતો તે તે આપણે
જોયું છે. બીજી કળાઓ પણ ગુપ્ત રાજાઓની કળાએ કપાપાત્ર બની હતી અને તેમના બુદ્ધિશાળી શિલ્પકળા આશ્રય નીચે આબાદ થઈ હતી. લગભગ આખા
ગુપ્ત રાજ્ય પર મુસલમાન લશ્કરે અનેકવાર ફરી વળ્યાં હતાં તેમજ તેમાં જાથકનાં વસવાટ કરી રહ્યાં હતાં, અને તેઓ ભાગ્યે જ કોઈપણ હિંદુ ઈમારતનો નાશ કરવા ચૂકતા આ અકસ્માત ગુપ્ત યુગનાં લગભગ બધાં મોટાં બાંધકામના નાશની સમજૂતિ
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ આપે છે. પરંતુ હાલની શોધળાને પરિણામે પાંચમા તથા છઠ્ઠા સૈકામાં બંધાયેલાં બૌદ્ધ તેમજ બ્રાહ્મણ સંપ્રદાયનાં સંખ્યાબંધ ભવ્ય મકાનોની હયાતીના પુષ્કળ પુરાવા મળ્યા છે. ઇસ્લામી ટોળાંઓની આવજાના માર્ગથી દૂર આવેલી, તાડી જગાઓમાં મોટા પાયા પર રચાયેલાં શિલ્પકામના છેડા નમૂના આજ પણ જોવામાં આવે છે. વળી તે યુગનાં બચી રહેલાં નાનાં નાનાં મંદિરે તે સાધારણ સારી સંખ્યામાં મળી આવે છે. તે યુગમાં શિલ્પકળાનો ખૂબ સફળતાથી મોટા પાયા પર ઉપયોગ કરવામાં આવતું હતું એ કથનને વ્યાજબી ઠરાવવા પૂરતી માહિતી અત્યારે આપણને છે.
હિંદમાં શિલ્પકળાની આનુષંગિક કળા તરીકેનું સ્થાન લેતી તથા તેની સાથે નિકટ સંબંધ ધરાવતી પ્રતિભાવિધાનની કળા ઘણી પૂર્ણતાની
સ્થિતિએ પહોંચી હતી, પણ એ બીના અત્યાર પ્રતિમાવિધાન, પહેલાં કોઈને લક્ષમાં આવી નથી. તેના ચિત્રકળા અને ઉત્તમ નમૂના ખરેખર એટલા બધા સારા છે પંચીગરની કળા કે હિંદી શિલ્પીઓના પ્રયત્નોમાં તે ઊંચામાં ઊંચું
સ્થાન લે એવા છે. અજંતાની ભીંત પરનાં ઝાલરચિત્રોમાંના કેટલાક ઉત્તમ નમૂના અને તેને મળતા લંકામાં સિગિરીયના કળાનમૂના (ઈ.સ. ૪૭થી૯૭)ના દષ્ટાંતવાળી ચિત્રકળાનો, શિલ્પકળાના જેટલી જ અથવા તેથી પણ વધારે સફળતાથી ઉપયોગ કરવામાં આવતો હતો. હિંદુ રાજાઓએ પાડેલા સિકકાઓમાં કેટલાક સેનાના ગુપ્તસિક્કાઓ જ કળાની કૃત્તિઓ ગણાવા લાયક છે.
ત્યારે એ તો દેખીતું જ છે કે ગુપ્તવંશના શક્તિશાળી અને લાંબી કારકીર્દિવાળા સમ્રાટોના અમલમાં બધાં ક્ષેત્રોમાં અસાધારણ બુદ્ધિ
પ્રવૃત્તિનો ઉછાળો આવી ગયા હતા. રાજાઓના ગુણયુગના સજીવ- અંગત આશ્રયની બેશક ઘણી અસર હતી પણ પણાનાં કારણે આવાં પરિણામો લાવવાને માટે વધારે ઊંડાં
કારણ પણ કાર્ય કરતાં હશે જ. અનુભવ એમ
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુ મસા શ્રી જ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુનો
૩૯ સિદ્ધ કરે છે કે, જુદી જુદી ઢબની સંસ્કૃતિઓને સંપર્ક અથવા સંઘર્ષણ એ બુદ્ધિ કે કળાની પ્રગતિનું અતિ પ્રબળ પ્રેરક બળ છે, અને ગુપ્ત યુગમાં થયેલી આગળપડતી અને ધ્યાન ખેંચે એવી સિદ્ધિઓ, મુખ્યત્વે, તેના મુલકની પૂર્વ તથા પશ્ચિમે આવેલી પરદેશી સંસ્કૃતિઓના સંપર્કને પરિણામે થયેલી છે એવો મારો મત છે. ચીન દેશ જોડે સતત વ્યવહાર ચાલુ હતો એ બાબતના પુરાવા પુષ્કળ છે, રોમન સામ્રાજ્ય જોડેના વ્યવહારના સ્વતંત્ર અને સીધા પુરાવા જેકે પ્રમાણમાં એટલા બધા નથી. તો પણ એ વ્યવહાર હતો એ વાતની તકરાર ઉઠાવી શકાય એમ નથી. ચંદ્રગુપ્ત બીજા વિક્રમાદિત્ય ચોથા સૈકાના અંત ભાગમાં માળવા અને સૌરાષ્ટ્ર કે કાઠીઆવાડ જીતી લીધાં તેથી પશ્ચિમ હિંદના પ્રદેશ અને ઉત્તર હિંદ વચ્ચેનો વ્યવહારનો માર્ગ મોકળો થયો, અને યુરોપીય
ખ્યાલના સંસર્ગમાં આવવાની સારી સવડ મળી. આર્યભટ્ટના જ્યોતિષ ઉપર અક્ઝાંડિયાના વિદ્યામકેની અસર હતી એ નિઃસંદેહ વાત છે અને ગુપ્ત રાજાઓએ રોમન સિકકાઓની નકલ કરી હતી એ પણ એટલું જ દેખીતું છે. સાહિત્ય અને કળાની બાબતમાં, પરદેશી અસરના કાયેનો પુરાવો જડ જરૂર વધારે મુશ્કેલ છે, પણ મારા મનમાં તો એવા કાર્યનું ખરાપણું સારી રીતે સિદ્ધ થયેલું છે. દાખલા તરીકે દેવગઢ આગળના શેષશાયી વિષ્ણુનાં શિલ્પવિધાન અને સ્ટોકહોમમાં એન્ટીમીયન જેવી ગ્રીક-રોમન કૃત્તિઓના વર્ગ વચ્ચેનો સંબંધ ઈન્કાર એ અઘરું છે. આ જગાએ એ વિષયનું વધારે અન્વેષણ કરવું અશક્ય છે, પણ ગુપ્તયુગમાં થયેલો જાણવાજોગે બુદ્ધિ અને કળાનો આવિર્ભાવ મોટે ભાગે હિંદ તથા રોમન સામ્રાજ્યની સંસ્કૃતિઓના પરસ્પર સંસર્ગને લીધે થયો હતો. એના જમા થયેલા પુરાવા, એ વિષયના શોધકને બતાવી આપવા અમારી નોંધોમાં ઉલ્લેખ જરૂર શક્તિવાન થશે. કેટલાક ચર્ચકોની એવી ધારણા છે કે અજંતાના ભીત્તિ ઝાલર ચિત્રોમાં ચીની ખ્યાલોના અંશ દેખાય છે અને તે કદાચ ખરા પણ હોય.' ૧ “મચ્છકટિકની સાલ નક્કી થઈ નથી. પ્રો. સીલવેન લેવિ અટકળ કરે
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ
પાંચમા સૈકાની શરૂઆતમાં આવેલા પહેલા ચીની યાત્રી ફા–હિઆના તથા સાતમા સૈકાના પહેલા અર્ધ ભાગમાં તેના મહાન અનુગામી હ્યુએન્સાંગે લખેલી નોંધેાની સરખામણી નિઃસંદેહરીતે સિદ્ધ કરે છે કે ગુપ્તયુગમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયમાં ધીમેધીમે સડા પેસતા ગયેા હતેા. પણ એ સમયમાં રહેતા લેાકેાની નજરે એ સડા ભાગ્યે જ ચઢવો હશે કારણકે તેમની નજર આગળ તા ભવ્ય મહેામાં રહેતા, અને અતિશય પ્રભાવશાળી, ધનવાન અને સત્તાશાળી સંધ હમેશાં ખડા દેખાતા હતા. ગુપ્તયુગના ભવ્ય બૌદ્ધ મઠોનાં સંખ્યાબંધ અવશેષાની શોધ પુરાતત્ત્વના અન્વેષણ કાર્યની આશ્ચર્ય ઉપજાવે એવી બીના છે. ગુપ્ત રાજાએ જો કે જાહેર રીતે બ્રાહ્મણાના હિંદુ ધર્મના, ખાસ કરીને વૈષ્ણવ સંપ્રદાયના અનુયાયી હતા, છતાં પ્રાચીન હિંદની આચાર રૂઢિને અનુસરી હિંદી ધર્મના વિવિધ સંપ્રદાયાને તેએ અનુગ્રહભરી નજરે જોતા. પહેલે ચદ્રગુપ્ત સાખ્ય દર્શનના અનુયાયી હતા. પણ પાછળથી તેણે બૌદ્ધ સાધુ
છે કે તે કૃતિ કાલિદાસના સમય પછીની હશે. એ ઝૂના લેખાને અનુસરી મને એ કૃતિને એથી વહેલી ગણવાનું મન થાય છે. હાવડ, આ. સરમાં જુએ રાઈડરના તરજૂમા. ‘મુદ્રા રાક્ષસ'ની સાલ માટે જીએ હાસ પૃ. ૩૯ (કાલંખીઆ. યુનિ. પ્રેસ એન્જાઈ., ૧૯૧૨;) હિગ્રાન્ટ ‘ઉબરડાસ કૌટિયશાસ્ત્ર ઉન્ડવર્લીન્ડર્ઝ' (૮૬, જાહઁસખર ડર સ્લેશીશન ગેઝલશાટ સુરવાર્ટ્સ, કટ્ટુર, જુલાઇ ૧૯૦૮; ૫. ૨૯; Čાની જે. આર. એ. એસ. ૧૯૦૮ પૃ. ૯૧૦; ૧૯૦૯ ૫. ૧૪૯; પુરાણાના યુગ માટે જીએ પાĐટરની વિગતવાર ચર્ચા ‘ડીનેસ્ટીઝ આફ કલિએજ' એ પુસ્તકમાં.
હિંદી અને ગ્રીક ગણિતશાસ્ત્ર વચ્ચેના સંબંધ વિષેની મિ. કાર્યની ટીકાએ જે. આર. એ. એસ. ૧૯૧૦ના રૃ. ૭પ૯ પર અને જે. પ્રેા. એ. એસ. ખી. ૧૯૧૧ના પૃષ્ઠ ૮૧૩ પર મળશે.
કળા અને સ્થાપત્યને લગતા પ્રશ્નોની બાબતમાં જુએ એ હિસ્ટરી આફ ફાઇન આટર્સ ઈન ઇંડિયા ઍન્ડ સીલેાન' તથા તે પુસ્તકમાં આપેલા ઉલ્લેખા. અને આ લેખકનો લેખ ઇન્ડિયન સ્કલ્પચર ઈન ગુપ્ત પીરિયડ' (આસ્ટાસ ઝાઈટલ, એમિલ-શ્રુતિ ૧૯૧૪)
ગુપ્ત સિક્કાઓ પર થયેલી રામની અસર મારા કાઇનેજ આફ
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રા ય (ચાલુ) અને સફેદ હુને
૪૧ વસુબંધુના ઉપદેશનું શ્રદ્ધાપૂર્વક શ્રવણ કર્યું હતું અને પિતાના પુત્ર અને વારસ સમુદ્રગુપ્તને તેની પાસે શીખવા મૂક્યો હતો. એના પછી કેટલોક સમય વીત્યા બાદ બૌદ્ધ સંઘના પાટનગરરૂપ નાલંદા આગળ સુંદર મકાનો ઊભાં કરનાર નરગુપ્ત બાલાદિત્યને હ્યુએન્સાંગ શ્રદ્ધાળુ બૌદ્ધ લેખે છે.
ગુણોનો સુવર્ણ યુગ ઇ.સ. ૩૩૦ થી ૪૫૫ સુધીનો એટલે લગભગ સવા સદીનો હતો અને તેમાં અસાધારણ લંબાઈના ત્રણ રાજ્ય અમલો
આવી જતા હતા. કુમારગુપ્તના મરણનો સમય પુષ્યમિત્રને ચોકકસ રીતે ઈ.સ. ૪૫૫ની સાલની શરૂઆતમાં વિરહ મૂકી શકાય છે. એના મરણથી ગુપ્ત સામ્રાજ્યની
અવનતિ અને પડતીની શરૂઆત થાય છે. તેના મરણ પહેલાં પણ ઈ.સ. ૪૫૦ના અરસામાં ઇતિહાસમાં બીજી કોઈ
અલ ઓર ઈમ્પીરીયલ ગુમ ડીનેસ્ટી’માં ચર્ચવામાં આવ્યો છે. જે. આર. એ. એસ. ૧૮૮૯; વળી જુઓ સેવેલ રેમન કોઈન્સ ફાઉન્ડ ઈન ઇડિયા ૧૯૦૪ ૫. ૫૯૧થી ૬ ૭. ગુપ્ત સમયના સારનાથ અને કસી વગેરે આગળના બૌદ્ધ મઠોનાં વર્ણન ૧૯૦૨-૩ પછીનાં આઈઓલજીકલ સર્વેના વાર્ષિક રીપોર્ટોમાં આપેલાં છે.
હિંદ અને ચીન વચ્ચેના વ્યવહાર વિષેના ઉલેખ ડકે ‘કોનેલજી ઑફ ઇડિયા; ૧૮૯૯માં એકઠા કર્યા છે. પિલિ દેશના રાજાએ ઈ.સ. ૪૨૮માં એક દૂતમંડળ મોકલ્યું (વેટર્સ જે. આર. એ. એસ. ૧૮૯૮ ૫, ૫૪૦) દૂતમંડળ જેમાંનાં કેટલાંક માત્ર વ્યાપારી સાહસ હતાં, તેવાં ૫૦૨થી ૫૧૫ સુધીમાં છ આવી ગયાં હતાં. તે ઉપરાંત ચાત્રીઓ અને પ્રચારક મંડળીઓની ઘણી મુસાફરી થઈ હતી.
રોમન સામ્રાજ્ય સાથેના સંબંધ માટે જુઓ પ્રાયલો, ઈન્ડિયન એમ્બસીઝ ટુ રેમ જે એપોલોનિયસ ફટાના સાથે બાંધેલું છે. કોરિચ ૧૮૭૩; રીનાર્ડ રીલેશન્સ પોલીટિકસ, એટ કોમશી એલીસ ડલએમ્પાચર રામેન અવકલ એઝિ એરિયન ટલ; અને ડફ. ૨ જુઓ પરિશિષ્ટ એન. “વસુબંધુ અને ગુપ્તો.”
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૨
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
રીતે જાણીતી નહિ થયેલી એવી પુષ્પમત્ર નામની પડેાશી, સમૃદ્ધ અને બળવાન પ્રજા જોડેના વિગ્રહના ગંભીર સંકટમાં તેનું રાજ્ય આવી પડયું હતું. સમ્રાટની સેનાએ હાર ખાધી હતી, અને એ હારની લશ્કરી થાપટથી એના વંશની સ્થિરતા ભયમાં આવી પડી હતી; પણ એટલામાં કુમારગુપ્તના યુવરાજ સ્કંધગુપ્તે હેાશિયારી તથા સાહસથી દુશ્મનને ઉથલાવી પાડી, ડગુમગુ થઈ વિનાશ પંથે વળેલા પેાતાના વંશની રાજ્યલક્ષ્મીને ટકાવી રાખી. તે સમયના સમકાલીન લેખમાં નોંધેલી એક નાનીશી વિગતથી એ વિગ્રહની કંડારતાનું સૂચન થાય છે; કારણકે આપણને કહેવામાં આવે છે કે આવી પડેલી આફતમાંથી પેાતાના વંશને બચાવવા મથતા યુવરાજને એક રાત કાઇપણ જાતની શય્યા વગર ખુલ્લી જમીન પર સૂઇને ગાળવી પડી હતી.
હુનેની હાર
૪૫૫ની વસંતમાં સ્કંધગુપ્ત ગાદીએ આવ્યા ત્યારે તેને માથે આફતનું વાદળ તૂટી પડયું. પુષ્યમિત્રને ભય તા દૂર થયા હતા, પણ તેને પગલે જ તેનાથી વધારે ભયંકર આકૃત આવી પડી. મધ્ય એશિયાનાં ધાસ ઢંકાયેલાં મેદાનેામાંથી ઊભરાઈ વાયવ્ય ધાટા દ્વારા હિંદમાં ઘૂસી તેના હસતાં, ખુશનુમાં રસાળ મેદાનેા અને ભરચક વસ્તીવાળાં શહેરા પર વિનાશ વરસાવતાં જંગલી હુનેાનાં ટોળાં ઊતરી પડચાં હતાં. સ્કંધગુપ્ત તે વખતે પુખ્ત ઉમરના અને પાકટ અનુભવના રાજા હશે. ઊભી થયેલી જરૂરિયાતને તે પહોંચી વળ્યે અને તે જંગલીએનાં ટાળાંને તેણે એવી તે સખત અને નિશ્ચયાત્મક હાર આપી
૩ ફલીટ અટકળ કરે છે કે એ નર્મદાના પ્રદેશના હશે (ઈન્ડિ. એન્ટિ.xviii, રર૦) પણ વધારે સંભવિત એ છે કે તે ઉત્તરમાં થઈ ગયા હતા. હાર્નલે પુષ્યમિત્રા તે વલ્લુભિ વંશના સ્થાપનાર ભટ્ટાર્કના હાથ નીચેના મૈત્રકા હતા એમ કહે છે અને તે ખરૂં હોય એમ લાગે છે. પુરાણા પરચુરણ વંશેામાં પુષ્યમિત્ર અને પહુમિત્રાને ગણાવે છે. તે દેખીતી રીતે પરદેશી હતા. (પાઈંટર-ડોનેસ્ટીઝ ઑફ ધ ‘કલિએજ' પૃ. ૭૩.)
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુને
४३ કે થોડા સમય માટે તો હિંદ તેના હુમલાના ભયથી મુક્ત બન્યું. તેની મા તે વખતે જીવતી હતી અને “શ્રીકૃષ્ણ પોતાના શત્રુઓનો સંહાર કરી પિતાની માતા દેવકી પાસે ગયા હતા’ તેમ પોતાની જીતના સમાચાર સાથે આપણે નાયક જલદી તેની માતા પાસે ગયો. પિતાનાં માબાપમાંથી જે હયાત હતાં તેના તરફનો પોતાનો ધર્મ બજાવી, ટોચ પર વિષ્ણુની મૂર્તિવાળો કીર્તિસ્તંભ ઊભો કરી તેણે પોતાના મૃત પિતાના પુણ્યમાં વૃદ્ધિ કરી, અને દેવતાઓના રક્ષણથી પોતાના દેશને જંગલી ઓના જુલમથી મુક્ત કરવાનો અહેવાલ તેણે તે સ્તંભ પર કોતરાવ્યો.
એ તો દેખીતું જ છે કે હુનો પરનો આ મહાન વિજય, નવા રાજ્યના પ્રારંભમાં થયો હશે, કારણકે ઈ.સ. ૪૫૮માં તૈયાર
થયેલો એક બીજો લેખ સ્કંધગુમે જંગલીઓને પશ્ચિમ પ્રાંતિ આપેલી હાર વર્ણવે છે અને તેના રાજ્યને
પશ્ચિમ છેડે આવેલા સૌરાષ્ટ્રના દ્વીપકલ્પ પરનું તેનું કોઈ પણ જાતના વિવાદ વગરના આધિપત્યનાં સ્વીકાર અને જાહેરાત કરે છે. રાજકવિના કથનાનુસાર સર્વ ગુણસંપન્ન પર્ણદત્ત નામના અમલદારને રાજાએ પશ્ચિમ પ્રદેશોને સર બો નીમ્યો હતો. તે સુબાએ સૌરાષ્ટ્રના પાટનગર જુનાગઢના સૂબાની જવાબદાર જગા પિતાના પુત્રને આપી હતી. પોતાના અમલ દરમિયાન ગિરનારની તળેટીમાં આવેલા અને સ્કંધગુપ્તના રાજ્યારોહણના વર્ષમાં બહુ વિનાશ કરી તે ફાટેલા તળાવની પાળ દુરસ્ત કરી તેણે પિતાનો અમલ દીપાવ્ય. બીજા વર્ષમાં એ પરોપકારનું કાર્ય પૂરું થયું એટલે એક કિંમતી વિષ્ણુનું મંદિર બંધાવી તેનું એક વર્ષ પછી વાસ્તુ કરવામાં આવ્યું.
ત્રણ વર્ષ બાદ, પટણથી આશરે ૯૦ માઈલના અંતર પર, ગોરખપુર જિલ્લાની પૂર્વમાં આવેલા એક ગામમાં એક જૈન દાતાએ
એક કોતરાવેલો સ્તંભ અર્પણ કર્યો એ સાબિત પૂર્વના પ્રાંતે કરે છે કે તેના રાજ્યના આ શરૂઆતના સમયમાં
પણ સ્કંધગુપ્તના મુલકમાં પશ્ચિમ તેમજ પૂર્વના
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૪
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચી ન ઇતિહાસ
પ્રાંતાને સમાવેશ થતા હતા.
પાંચ વર્ષ પછી ઈ.સ. ૪૬૫માં હાલમાં બુલંદશહેર જિલ્લાના નામથી જાણીતા થયેલા ગંગા તથા યમુનાની વચ્ચે આવેલા પ્રદેશમાં, સ્કંધગુપ્તના અમલ દરમિયાન એક ધર્મનિષ્ઠ બ્રાહ્મણે સૂર્યદેવને મંદિર અર્પણ કર્યું. પ્રચલિત ભાષામાં તે ‘વૃદ્ધિકર અને જયને આપવાવાળું' એમ વર્ણવાયું છે. તે બતાવે છે કે રાજ્યના મધ્યપ્રાંતા પણ સુવ્યવસ્થિત રાજ્યતંત્રના લાભ ભાગવતા હતા. આ ઉપરથી એવું અનુમાન વ્યાજબી રીતે કરી શકાય કે જંગલીએ પરની જીત તેના અમલના પ્રારંભ કાળમાં કરવામાં આવી હશે અને ત્યાર પછી કેટલાં ય વર્ષે સુધી સામ્રાજ્યના બધા ભાગેામાં સામાન્ય શાંતિ સ્થાપવા જેટલી તે જીત નિર્ણયાત્મક હશે.
પણ ઈ.સ. ૪૬૫ના અરસામાં ભટકતી જાતનું એક નવું ટાળું હિંદના મેાખરાના હાંસેટ ઊતરી પડયું અને તેણે ગાંધાર એટલેકે વાયવ્ય પંજાબમાં વસવાટ કર્યોં. ત્યાં એક ક્રૂર અને ખારીલા' સરદારે કશાનની રાજ્યગાદી અથાવી પાડી અને અતિશય જંગલી અત્યાચાર’ કર્યાં. આની પછી થેાડા સમય બાદ આશરે ઈ.સ. ૪૭૦માં એ જુના હિંદના અંદરના ભાગ તરફ્ ધપ્યા અને સ્કંધગુપ્ત પર તેના પોતાના મુલકમાં જ હુમલા કર્યાં. પેાતાના અમલની શરૂઆતમાં કર્યાં હતા તેવા સફળ વિરાધ કરવામાં તે આ વખત નિષ્ફળ થયા. અને આખરે ઉપરાછાપરી થતા પરદેશીઓના હલ્લાથી તે હારી બેઠો. હિંદમાંથી મળતી લૂંટ લેવાની આતુરતાથી આવતાં નવાંનવાં ટાળાંએથી એ હુતાની સંખ્યામાં બેશક ચાલુ વધારા થયા કરતા હશે જ,
તેના અમલના પાછલા સમયમાં સિક્કાને પહેલાં કરતાં હલકા કરી તેની કિંમત ઘટાડવી પડી એ સ્કંધગુપ્તના રાજ્યવહીવટ પર આવી
મધ્ય માંતા
ઈ.સ. ૪૬૫-૭૦ ફરી ચાલુ થયેલી હુત ચઢાઇએ
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુને
પડેલી નાણાંની ભીડ સ્પષ્ટ રીતે બતાવી આપે ચલણને હલકું છે. તેના અમલની શરૂઆતના અને આબાદીના કરવું દિવસોમાં પાડેલા સોનાના સિકકા વજન અને
કારીગીરીમાં તેના પૂર્વજોના સિકકાઓને મળતા છે; પણ સોનાના પ્રાચીન હિંદી ધરણને અનુકૂળ થવાના હેતુથી, પાછળથી પાડેલા સિક્કાનું વજન જે કે વધારવામાં આવ્યું હતું, છતાં તે દરેકમાં ચેખા સોનાનું પ્રમાણ ૧૦૮ ગ્રેનથી ઘટાડી ૭૩ ગ્રેનનું રાખવામાં આવ્યું હતું. ચલણી નાણાંની શુદ્ધતામાં કરેલા આ ઝટ આંખે ચઢે એવા ઘટાડાની જોડે જોડે તેના પરની કારીગીરી અને ઢાળાની બનાવટ પણ હલકી થઈ ગઈ હતી. હુને જોડેના વિગ્રહનો ખર્ચ પૂરો કરતાં રાજ્યની તિજોરીને ખમવી પડતી મુશીબતોનો આ બીનાથી સ્પષ્ટ ખ્યાલ આવે છે.
બીજા ઘણા હિદી રાજાઓની પેઠે “વિક્રમાદિત્ય'ની ઉપાધિ ધારણ કરતા સ્કંધગુપ્તનું ભરણુ આપણે ઈસ. ૪૬ ૭ની આસપાસમાં થયેલું
માની શકીએ. તે મરણ પામતાં, ગુપ્ત સામ્રાજ્ય ઈ. સ. ૪૬૭ પણ મરણ પામ્યું, પણ તે વંશ કેટલીક પેઢી પુરગુસ સુધી પૂર્વના પ્રાંતોમાં ચાલુ રહ્યો. આવા
| મુશીબતના સમયમાં રાજ્યને સમાવી શકે એવો કોઈ પુરુષ વારસ સ્કંધગુપ્ત પિતાની પાછળ મૂક્યો નહોતે, એટલે તેની પાછળ કુમારગુપ્ત પહેલાની રાણું આનંદથી થયેલો સ્કંધગુપ્તનો ભાઈ પુરગુપ્ત, મગધ તથા તેની પાસેના મુલકની ગાદીએ આવ્યો.
આ રાજા કંધગુપ્તની સાથેસાથે ઘણું કરીને મગધમાં રાજ્ય કરતો હતો. તેના ભાઈના મરણ બાદ તે બહુ થોડા સમય સુધી
જ જીવતો રહ્યો.ચલણી નાણાંની શુદ્ધતા પહેલાનાં ચલણમાં સુધારા જેવી કરવાનો તેણે કરેલો હિંમતભર્યો યત્ન એ
એક જ એના અમલમાં થયેલો બનાવ ગણાવી શકાય એમ છે. પાછલી બાજુ “પ્રકાશાદિત્ય'ની ઉપાધિવાળા, દુનિલ
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ સોનાના સિક્કા, જે સાધારણ રીતે પુરગુપ્તના ગણાય છે, તેમાં સુવર્ણનું મૂળ વજન રહ્યા છતાં, દર સિકકામાં ચેખું સોનું ૧૨૧ ગ્રેન હતું. આ બધું જોતાં એ સિકકા ગરટસના “ઓરાઈ’ જેટલી કિંમતના અને ઉત્તમોત્તમ કુશાન અથવા વહેલા ગુપ્ત સિક્કાઓની યથાર્થ કિંમત કરતાં ચઢિયાતા છે.
આશરે ઈ.સ. ૪૬૭માં પુરગુપ્ત પછી તેનો પુત્ર નરસિંહગુપ્ત ગાદીએ આવ્યો. ઉત્તર હિંદમાં, મગધમાં બૌદ્ધોના મુખ્ય વિદ્યાપીઠના
મથક રૂપ નાલંદામાં હ્યુએન્સાંગના મત મુજબ ઇ.સ. ૪૬૭ થી ૪૭૩ ૩૦૦ ફીટ કરતાં પણ વધારે ઊંચું એક છેટેરી નરસિંહગુમ મંદિર તેણે બંધાવ્યું, અને તેમ કરી બૌદ્ધ સંપ્રદાય બાલાદિત્ય પ્રત્યેના પિતાના પક્ષપાતની જાહેર સાબિતી
આપી. એ મંદિર તેના શણગારની નાજુકાઈ માટે તેમજ તેનાં રાચરચીલામાં સોના તથા કિંમતી ઝવેરાતના છૂટે હાથે કરેલા ઉપયોગને કારણે બહુ ધ્યાન ખેંચે એવું હતું. હુનના જુલભાટને વિરોધ કરવા બાલાદિત્યે લીધેલાં મજબૂત અને સફળ પગલાઓનું વર્ણન થોડા સમયમાં આપવામાં આવશે.
નરસિંહગુપ્ત પછી તેને પુત્ર કુમારગુપ્ત બીજે ગાદીએ આવ્યો. ગાઝિપુર જીલ્લામાં ભિતારી આગળ મળી આવેલી ચાંદીની મિશ્ર ધાતુની
1 સુંદર કારીગીરીવાળી મહોરછાપ તેના સમયની ઈ.સ. ૪૭૩ કુમાર- છે. અહીં સ્વીકારેલી સાલવારી મુજબ ગાદીએ ગુપ્ત બીજો આવ્યો ત્યારે કુમારગુપ્ત બીજે બહુ નાની
વયનો હોવો જોઈએ. વળી તેણે બે કે ત્રણ સાલથી વધારે રાજ્ય કરેલું હશે નહિ, કારણકે સારનાથની મૂર્તિના એક લેખમાં બુદ્ધગુપ્ત નામના એક રાજાને ઈ.સ. ૪૭૬માં રાજ્ય કરતા રાજા તરીકે સ્વીકારવામાં આવ્યો છે. વળી એમ દેખાઈ આવે છે કે તેના પિતા અને દાદાની પેઠે કુમારગુપ્ત બીજાનું રાજ્ય તેના પહેલા પૂર્વજોના સામ્રાજ્યના પૂર્વ ભાગ જેટલું જ મર્યાદિત હતું.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુનો
બુદ્ધગુપ્ત તે કોણ એનો ચોક્કસ નિર્ણય હજુ સુધી થઈ શક્યો નથી. કદાચ ઘણું કરીને તે સ્કંધગુપ્તના હાથ નીચે માળવાનો સૂબો
પણ હેય. નરસિંહગુપ્ત બીજાનું આધિપત્ય ઇ.સ. ૪૭૩ થી પ૦૦ ઉલાળી નાંખી આખરે કુમારગુપ્ત બીજાની બુદ્ધગુપ્ત સત્તાથી તે તદન સ્વતંત્ર થઈ ગયો હશે. એ તો
નિઃસંદેહ વાત છે કે નરસિંહગુપ્ત તથા કુમારગુપ્ત બીજાનો માળવા પર કાબૂ ઘણે શિથિલ હશે. એ તો લગભગ નક્કી જેવું જ છે કે તેને પગદંડ માળવામાં હતો અને તેની સત્તા ત્યાં વધારે નહિ તે ઈ.સ. ૪૯૪ સુધી બની રહી હતી અને ઈ.સ. ૪૭૬ના અરસામાં વારાણસી તેના કબજામાં હતી.
અણછતી સંક્રાંતિથી ગુપ્ત સમ્રાટેનો વંશવેલો, અગિયાર ગુપ્ત રાજાઓના બનેલા એક વંશવેલામાં પસાર થઈ જાય છે. મોટે ભાગે
તેઓ માત્ર મગધના જ સ્થાનિક રાજાઓ હતા મગધના પાછલા એમ દેખાય છે. પુરાતત્વવાદીઓ જેને “મગધના ગુપ્ત મૌખરીઆ પાછલા ગુતો' એ નામે ઓળખે છે, તે બધા
વર્મન” અંત્યપદધારી રાજાઓના એક વંશ જેડે મગધની ગાદીના ભાગીદાર હતા. એ રાજાઓ મૌખરી” જાતિના હતા. એ બે વંશો વચ્ચે રાજ્યની વહેંચણે કેવા પ્રકારની હતી તેનો ચોક્કસ નિર્ણય કરી શકાતો નથી, પણ છઠ્ઠા સૈકાના મધ્ય ભાગમાં મૌખરીઓના મુલકમાં અયોધ્યાનો સમાવેશ થતો હતો. તેમનો પરસ્પર સંબંધ કેઈકવાર મૈત્રીભર્યો અને કોઈકવાર શત્રતા ભર્યો રહેતો, પણ જે કાંઈ થેડી વિગતો મળે છે તે ઝાઝી અગત્યની નથી.
મગધની રાજકીય પડતી થઈ પણ તેથી રાજયનાં બૌદ્ધ વિદ્યાના કેન્દ્ર અને મુખ્ય મથક તરીકેની તેની પ્રતિષ્ઠાને કાંઈ ધેકો લાગ્યો
નહિ. બારમા સૈકાના અંત ભાગમાં મુસલચીની બહુ પ્રચાર માનોની જીત થઈ તે સમય સુધી પાલ રાજામંડળ એના આશ્રય નીચે નાલંદા તેમજ બીજા સ્થા
નાએ બહુ કાળજીપૂર્વક તેની ખેડ કરવામાં
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૮
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ આવી હતી; તે સમયે મેટા પુસ્તકભંડારાથી ભરેલા બૌદ્ધ મઠોને બાળી ભસ્મ કરવામાં આવ્યા. ગુપ્તવંશના પાછલા સમયમાં ગૌતમના સિધ્ધાંતાને માનવાવાળા પરદેશી અભ્યાસીએ, આ પવિત્ર બૌદ્ધભૂમિને કેટલા આદરની નજરે શ્વેતા એનું સારૂં દૃષ્ટાંત તા એ જ છે કે ઇ. સ. ૫૩૯ માં ચીનને પહેલેા લિઆંગ સમ્રાટ વિટ અથવા સિઆમે ચેન, જે પોતે બહુ ચુસ્ત બૌદ્ધ હતા તેણે મહાયાન શાખાનાં મૂળ પુસ્તકો મેળવી એકઠાં કરવાં માટે તેમજ તેનું ભાષાંતર કરી શકે એવા લાયક પંડિતની સેવા મેળવવા માટે મગધ તરફ એક પ્રચારક મંડળ મેાકલ્યું હતું. તે સમયના મગધના સ્થાનિક રાજા, ઘણું કરીને વગુપ્ત પહેલા કે કુમારગુપ્ત બહુ ખુશીની સાથે એ રાજવંશી પત્રલેખકની ઈચ્છાને અનુકૂળ થયા અને તે પ્રચારક મંડળની સેવામાં વિદ્વાન બૌદ્ધ પંડિત પરમાર્થને સોંપ્યા. એમ દેખાય છે કે એ પ્રચારક મંડળ ત્યારબાદ હિંદમાં કેટલાં ય વર્ષ સુધી રહ્યું. પછી પરમાર્થ ચીન ગયા અને પેાતાની જોડે હસ્તલિખિત પુસ્તકાનેા માટે સંગ્રહ લેતા ગયે. એમાંનાં ઘણાંખરાંને તેણે તરજૂમા કર્યાં છે. ઇ. સ. ૫૪૬માં તે કંટાનની પાસે પહોંચી ગયા. ઇ. સ. ૫૪૮માં તેને ચીનના સમ્રાટની આગળ રજૂ કરવામાં આવ્યા અને આખરે ઇ. સ. ૧૬૯માં સિત્તેર વર્ષની વયે તે ચીનમાં જ મરણ પામ્યા. એ જ સમ્રાટના અમલ દરમિયાન (૫૦૨ થી ૪૯) દક્ષિણ હિંદના એક રાજાનેા પુત્ર ખેાધિધર્મ અઠ્ઠાવીસમે। હિંદી અને પહેલા ચીની રાજવંશ સ્થાપક ગણાય છે તે ઇ.સ. પર૦માં ચીન ગયા અને થોડા સમય કંટાનમાં રહ્યા બાદ લેા-યાંગ આગળ કાયમને વસ્યા. એનાં દૈવીચમત્કાર, ચીની કળાકારાના માનીતા વિષય થઈ પડેલા છે. પાછલા ગુપ્તવંશના સભ્યા પૈકી સૌથી જાણવાજોગ આદિત્યસેન હતા. ઇ.સ. ૬૪૭માં સાર્વભૌમ રાજા હર્ષના મરણ પછી તે સ્વતંત્ર થઈ એકે એટલું જ નહિ પણ રાજાધિરાજના પદને પાતાના હક્ક સાબિત કરવા, અશ્વમેધ યજ્ઞ કરવાની હામ તેણે ભીડી. એ વંશના સૌથી છેલ્લા તિહાસને જાણીતા રાજા વગુપ્ત બીજે.
આદિત્યસેન; જીવગુપ્ત બીજો
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુનો
૪૯ આઠમા સૈકાના શરૂઆતના ભાગમાં રાજ્ય કરતો હતો. એ સૈકાના અંતમાં કે નવમા સૈકાની શરૂઆતમાં મગધ બંગાળાના પાલ રાજાઓના હાથમાં ગયું. એ પાલવંશને ઇતિહાસ આગળના પ્રકરણમાં આપવામાં આવશે.
ઉત્તર પ્રાંતો પર પિતાની આણ વર્તાવનાર બુદ્ધગુપ્ત ગુપ્ત સમ્રાટોના વંશનો જણાય છે. એ બુદ્ધગુપ્તની નોંધ ઉપરાંત પશ્ચિમ પ્રાંત માળવામાં
ભાનુગુપ્ત નામના એક રાજાની નોંધ પણ મળી ઈ.સ. પ૧૦ બંધુગુમાં આવી છે. ઘણું કરીને એ રાજા છઠ્ઠા સૈકાની
શરૂઆતમાં કઈ સર્વોપરી સત્તાના તાબામાં હતો, અને એમ માનવા કારણ છે કે તે હુન સરદારોની સત્તાને વશ હતો.
પાંચમા સૈકાના અંત ભાગમાં મૈત્રક નામની જાતિનો ભટ્ટા નામનો સરદાર કે જે ઘણુંખરું પરદેશી હતો તે સૌરાષ્ટ્ર દ્વીપકલ્પની
પૂર્વમાં આવેલા વલ્લભી ગામમાં વસ્યા. ત્યાં વલભીવંશ; ઈ.સ. તેણે એક નવો રાજવંશ સ્થાપ્યો. એ વંશ ૪૯૦ થી ૭૭૦ આશરે ઈ. સ. ૭૭૦ સુધી ચાલુ રહ્યો. આશરે
૭૭૦માં સિંધમાંથી ચઢી આવેલા આરબને હાથે એ વંશને વિનાશ થયો મનાય છે. વલ્લભીના પહેલાના રાજાઓ સ્વતંત્ર હોય એમ જણાતું નથી. એ તો નિઃસંદેહ વાત છે કે તેઓ કોઈ હુન સરદારને ખંડણી ભરતા હતા. પણ હુનેની સત્તાને ધ્વસ થતાં, વલ્લભીના રાજાઓ સ્વતંત્ર થઈ ગયા અને હિંદના પશ્ચિમ ભાગમાં સૌરાષ્ટ્રના દ્વીપકલ્પમાં તેમજ તેની જોડેની હિંદની ભૂમિના પ્રદેશમાં પ્રબળ સત્તાધીશ થયા. સાતમા સૈકામાં હ્યુએન્સાંગની મુલાકાત વખતે એ શહેર બહુ સમૃદ્ધ હતું, અને બૌદ્ધસંઘના ઇતિહાસમાં, છઠ્ઠા સૈકામાં થઈ ગયેલા ગુણમતિ તથા સ્થિરમતિ નામના બે વિખ્યાત ગુરુઓના નિવાસસ્થાન તરીકે પંકાતું હતું. હ્યુએન્સાંગને નાનો સમકાલીન યાત્રી ઇસિંગ આપણને કહે છે કે તેના સમયમાં દક્ષિણ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ બિહારમાં નાલંદા તેમજ વલ્લભી એ ચીનનાં સૌથી વધારે વિખ્યાત વિદ્યાધામો જોડે સરખાવી શકાય એવાં હિંદમાં સ્થાન હતાં. ત્યાં વિદ્યા ભણવા ઉત્સુક વિદ્યાર્થીઓનાં ટોળાં આવ્યાં જ કરતાં. એ વિદ્યાર્થીઓ બે થી ત્રણ વર્ષ બૌદ્ધ દર્શન પર અપાતાં વ્યાખ્યામાં હાજરી આપતા. હિંદમાં મે-લા-પો એટલે પશ્ચિમ માળવા અને મગધ એ બે દેશમાં વિદ્યાનું માન છે એવી હ્યુએન્સાંગની ટીકા ઇત્સિંગના ઉપલા નિવેદનથી બરાબર સમજાય છે, કારણ કે તે વખતે રાજકીય દૃષ્ટિએ મો-લા- અને વલ્લભી એક જ હતાં, અને ઉત્તર હિંદના રાજાધિરાજ હર્ષ રાજાના જમાઈ ધ્રુવ ભટ્ટની સત્તા એ બંને પર હતી એમ જણાય છે. વલ્લભી પડ્યા પછી, પશ્ચિમ હિંદનાં મુખ્ય શહેર તરીકેનું તેનું સ્થાન અણહિલવાડે લીધું, અને તે માન તેણે પંદરમા સૈકાના અંત સુધી જાળવી રાખ્યું. આખરે તે સમયે તેની જગા અમદાવાદ લીધી. ગુપ્ત સામ્રાજ્યના કેટલાક ટુકડા જુદાજુદા સ્થાનિક રાજવંશના હાથમાં કેવી રીતે આવ્યા તે વાચકને સમજાવવા માટે ઉપર આપેલી હકીકત પૂરતી થશે.
પણ એ ગુપ્તવંશનો ધ્વંસ કરનાર તથા તેના સામ્રાજ્યને અનેક કકડાઓમાં ખંડિત કરનાર, અને ટૂંક મુદત સુધી તેના મોટા ભાગ
પર સત્તા જમાવી બેસનાર પરદેશી જંગલી હુનેના ભ્રમણનાં હુન લોકોની વધારે સ્પષ્ટ માહિતી આપવાની બે વહેણ જરૂર છે. “હુન' નામથી ઓળખાતી ભટકતા
લોકેની જાતિઓ, એશિયાનાં ઘાસ છવાયેલાં મેદાનમાંથી તેનાં ભૂખ્યાં ટોળાંઓનાં નિર્વાહના સાધનની શોધમાં જુદી આબોહવાવાળા પ્રદેશોમાં પશ્ચિમ તરફ ખસી, ત્યારે તે બે મુખ્ય પ્રવાહમાં વહેંચાઈ ગઈ. તેમાંનો એક પ્રવાહ ઓક્ષસ નદીની અને બીજે વલ્ગા નદીની ખીણ તરફ વળ્યો.
બીજો પ્રવાહ ઇ.સ. ૩૭૫માં પૂર્વ યુરોપ પર રેલાયો, અને તેણે ગોથ લોકોને દાન્યુબ નદીની દક્ષિણે હડસેલી નાખ્યા અને એ રીતે
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુનો
૫૧ આડકતરી રીતે ખૂનખાર ગથિક વિગ્રહને યુરેપમાં હુને જન્મ આપ્યો. એ વિગ્રહમાં ઇ.સ. ૩૭૮માં અપિલા સમ્રાટ વેલન્સે પિતાને જાન ગુમાવ્યો. એ
હુનો બહુ ઝડપથી ડાન્યુબ તથા વોલ્યા વચ્ચેના પ્રદેશ પર ફેલાઈ ગયા, પણ લાંબા સમયથી ચાલુ જીર્ણ કુસંપને લીધે તેમજ કોઈ મહાન નેતાને અભાવે તેઓ તેમની લાભકારક સ્થિતિને પૂરતો લાભ ઉઠાવવામાં નિષ્ફળ થયા. આખરે તેમનામાં અદિલા નામને એક સરદાર પાક. થોડાં વર્ષ સુધી એ જંગલીઓના સમૂહનું સંગઠન કરી, તેણે એવું તો પ્રબળ સત્તાનું શસ્ત્ર તૈયાર કર્યું કે “રેવેના તથા કેન્સેન્ટીનોપલનાં દરબારમાં તે એકસરખું અવગણનાભર્યું આહાન મોકલવા શક્તિવાન થયો હતો.'
એ ટોળાના પરસ્પર ઇર્ષાળુ પક્ષોને જેમતેમ કરી સંગઠિત રાખનાર એક જ ગ્રંથિરૂપ એ સરદારનું ઇ.સ. ૪૫૩માં મરણ થયું.
એ બનાવ પછી વીસ વર્ષથી પણ ઓછા ગાળામાં ઈ. સ. ૪૭૦ ઉત્તર એશિયામાંથી પૂર પેઠે ધસી આવતા નવા
જંગલીઓના પ્રબળ પ્રવાહના પૂરમાં યુરોપમાંનું એ જૂનું હુનસામ્રાજ્ય ઘસડાઈ ગયું.
એશિયામાં હુનોનું પ્રભુત્વ વધારે લાંબો સમય ટક્યું. હુનોના ટેળાંને એ વિભાગ એક્ષસ નદીની ખીણમાં વસ્યો અને કદાચ તેમને
જાતિસંઘ જુદો હોવાથી તેઓ ઇફેલાઈટ અથવા ઇ.સ. ૪૫૫ થી ૬૪; સફેદ હુનો કહેવાવા લાગ્યા. તેમણે રફતે રફતે
એક્ષસ નદીની ઈરાનના વિરોધનો સફળ સામનો કર્યો. ઈ.સ. ખીણના સફેદ હુને ૪૮૪ માં રાજા ફીરજ માર્યો ગયો ત્યારે ઇરાનનો
એ વિરોધ સાવ ટળી ગયે. આ સફેદ હુનોનાં ટોળાંએ કાબુલના કુશાન રાજ્ય પર આક્રમણ કર્યું, અને ત્યાંથી તેઓ હિંદમાં રેલાઈ આવ્યા. ઈ.સ. ૪૫૫ માં સ્કંધગુપ્ત પાછો વાળેલો હુમલો પ્રમાણમાં કાંઈક નબળી ટુકડીએ કરેલ હશે. હિંદ પર ચઢી આવેલી હનની
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ ટોળીઓ પૈકીની આ શરૂઆતની ટોળી હશે અને તે હિંદના અંદરના ભાગમાં પગપેસારો કરી વસવાટ કરવામાં નિષ્ફળ થઈ હશે.
દસ વર્ષ બાદ એ ભટકતી ટોળીના લોકોએ વધારે મોટી સંખ્યામાં દેખા દીધી. ગાંધાર અથવા પેશાવરના રાજ્યને તેણે ઊથલાવી નાંખ્યું અને
તે મુખ્ય મથકેથી નીકળી અત્યાર પહેલાં જણાઈ.સ.૫૦૦ તેરમાણ વ્યું છે તેમ તેઓ ગંગાની ખીણના પ્રદેશમાં
ઘૂસ્યા અને ગુપ્ત સામ્રાજ્યને ઊથલાવી નાખ્યું. ઈ. સ. ૪૦૪માં ઇરાન તરફથી તેમની ગતિમાં થતો અટકાવ દૂર થતાં તેમની પૂર્વ તરફની ગતિને ઘણું સહાય મળી હશે અને ઘણી મોટી સંખ્યામાં તેમનાં ટોળાં હિંદી સરહદ ઓળંગવા પામ્યાં હશે. હિંદ પરનું આ આક્રમણ કેટલાં ય વર્ષો સુધી ચાલુ રહ્યું હશે એમાં કાંઈ જ સંદેહ નથી. એ આક્રમણકારી ટોળાંઓનો નેતા તરમાણુનામને એક સરદાર હતા અને તે દઈ. સ. ૫૦૦ની પૂર્વે મધ્ય હિંદમાં, માળવાના રાજા તરીકે જામ્યો જણાય છે. તેણે હિંદીઓના “મહારાજાધિરાજ'નાં બિરુદો અને ઠાઠધારણ કરેલાં જણાય છે અને ભાનુગુપ્ત તેમજ વલ્લભીને રાજા તથા બીજા ઘણા સ્થાનિક રાજાઓ તેના ખંડિયા રાજા હશે.
આશરે ઈ.સ. પ૦૨માં તોરમાણુ મરી ગયો ત્યારે તેણે હિંદમાં
૧. તોરમાણના નામ વાળા ત્રણ શિલાલેખો જાણમાં છે. (૧) મધ્ય પ્રાંતના સાગર જિલ્લામાં એરન આગળ, જે એના અમલના પ્રથમ વર્ષની સાલ ધારણ કરે છે. (ફલીટ, ગુપ્ત ઇસ્કિ . નં ૩૬); (૨) મીઠાના પહાડમાં કુરા આગળ. તેના પરની સાલ મળતી નથી (એપિ. ઇન્ડિ. 1 ૨૩૮) અને (૩) મધ્ય હિંદમાં ગ્વાલિયર આગળ જે તોરમાણના પુત્ર મિહિરગુલના પંદરમા વર્ષની સાલ ધારણ કરે છે. (ફલીટ નં ૩૭). પાશ્ચાત્ય ક્ષત્રપ અને ગુમના સૌરાષ્ટ્ર સિક્કાઓની નકલ કરતા તોરમાણુના ચાંદીના સિક્કાની ઉપર “પરસાલ છે, જે દેખીતી રીતે કોઈ ખાસ હુન સંવતની સાલ જણાય છે. તે ઘણું કરીને ઈ. સ. ૪૪૮ માં શરૂ થયો હશે (જે. એ. એસ. બી. પુસ્તક IXIII ભાગ ૧ (૧૮૯૪), ૫. ૧૯૫)
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રા જ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુને
૫૩ સ્થાપેલું રાજ્ય તેના પુત્ર મિહિરગુલને વારસામાં મળે એટલું સંગઠિત
થયેલું હતું. એ મિહિરગુલે પંજાબમાં સાકલ ઈ. સ. ૧૦૨ મિહિરગુલ
જે હાલ શીઆલકોટ નામે જાણીતું છે તેને * પિતાનું હિંદનું પાટનગર સ્થાપ્યું હતું. એ સમયે હિંદ, આખા હુન સામ્રાજ્યના એક પ્રાંત રૂપ જ હતું. એ ટોળાનાં મથકમાંનું એક હેરાત પાસે બાધગિમાં બામીન હતું
અને પ્રાચીન શહેર બખ બીજું પાટનગર હતું. એશિયામાં હુન- ચીની યાત્રી–એલચી સગયુન જેના દરબારમાં સામ્રાજ્યને વિસ્તાર ઈ.સ. ૫૧માં ગયો હતો તે બામીનમાં હતો
કે હેરાતમાં તે નક્કી કરી શકાયું નથી, પણ તે હનસમ્રાટ બહુ પ્રબળ સત્તા ધરાવનાર હતો અને પશ્ચિમમાં ઈરાનના ખરાથી માંડી પૂર્વમાં ચીનની સરહદ પર આવેલા પોતાન સુધીના વિશાળ પ્રદેશના ચાલિસ રાજાઓ પાસે ખંડણી ઉઘરાવતો હતો. એ સમ્રાટ કાં તે મિહિરગુલ હોય કે વધારે સંભવિત એ છે તે તેનો સમકાલીન ઉપરી રાજા હોય. ઈ.સ. ૧૧૯ પછીની ઈ.સ. પર૦ની સાલમાં સંગ-યુને ગાંધારના જે સ્થાનિક હુન રાજાને આદર આપો તે મિહિરગુલ જ હશે એવો નિર્ણય આપણે કરવો પડશે. તે તે સમયે કાશ્મીરના રાજા સાથે યુદ્ધ કરવામાં રોકાયો હતો અને કાશ્મીર સાથેના એ વિગ્રહને તે સમયે શરૂ થયે ત્રણ સાલ થઈ હતી.
લગભગ તે જ સાલના અરસાના ઉલ્લેખમાં ઈસ૫૪૭માં એક વિચિત્ર પુસ્તક લખનાર ખ્રિસ્તી સાધુ કોસ્માસ ઇડિકલુસ્ટીસ
એક સફેદ હુન રાજાનું વર્ણન કરે છે. તે તેનું ગેલાસ નામ ગલાસ આપે છે. તે હિંદનો રાજા હતો,
અને તે દેશ પાસેથી જોરજુલમથી ખંડણી ઊઘરાવતે હતો અને બે હજાર યુદ્ધના હાથી અને જબરા જોડેસ્વાર લશ્કરની મદદથી તે બળજબરીએ પિતાનું માગણું વસૂલ લેતો હતો એમ લખે છે. આ ગોલાસ રાજા જરૂર મિહિરગુલ જ હોવો જોઇએ.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનના પ્રા ચીન ઇતિહાસ
હિંદની બધી પ્રણાલી કથાઓ મિહિરગુલને લેાહીતરસ્યા સીતમગર તરીકે વર્ણવવામાં સંમત થાય છે. એ ‘હિંદના એટ્ટિલા' ઇતિહાસકારાએ વર્ણવેલી હુન સ્વભાવની લાક્ષણિક ‘કઠોર ક્રૂરતા’થી તે સાધારણ કરતાં વધારે પ્રમાણમાં રંગાયેલા હતા. લગભગ પાણા સૈકા સુધી દયાહીન રીતે તેમના દેશ પર સીતમને અગ્નિ વરસાવનાર જંગલી આક્રમણકારીઓનાં વિગતવાર વર્ણન આપવાનું હિંદી લેખકોએ પડતું મૂક્યું છે તેથી તે ઝનુની જંગલીઓએ કરેલા વિનાશને તથા કાયમના વસવાટ કરી રહેલી વસ્તીમાં તેમણે ઉપજાવેલા ત્રાસના ખ્યાલ આપવા માટે આપણે યુરાપીય લેખકેાને આશ્રય લેવા પડશે.
૫૪
મિહિરગુલને જુલમ
હુતાનાં વર્ણન
મૂળ અહેવાલોને ગિખતે બહુ સારા ઉપસંહાર કરેલે છે: પેાતાનાં ખેતર અને ગામડાં આગથી બળતાં અને કાઇપણ જાતના વિવેક વગરની કતલેઆમથી લેાહીથી રેલાયેલાં જોતા ભયવિસ્મિત થયેલા ગેાથ લેાકેાને એ હુનાનાં સંખ્યા, બળ, ઝડપી ગતિ તથા નિવારી ન શકાય એવી ક્રૂરતાના અનુભવ થયા, તેનેા ત્રાસ વ્યાપ્યા અને પરિણામે તેમને તેનું પરિમાણ હતું તેનાથી બહુ જ મારું ભાસ્યું. આ બધા ખરા ભયે માં તેમના તીણા અવાજ, જંગલી ચાળા તથા ઇસારાએ અને તેમના વિચિત્ર ખેડાળપણાથી નીપજતાં વિસ્મય અને તીવ્ર અણુગમાની લાગણીથી ઉમેરા થતા હતા. બાકીની મનુષ્ય જાતિથી તેઓ તેમના પહેાળા ખભા, ચપટાં નાક તથા માથામાં ઊંડી ઊતરી ગયેલી નાની કાળી આંખેાથી જુદા પડતા હતા અને લગભગ નહિ જેવી દાઢી હાવાથી, તેમનામાં જીવાનીની મર્દાનગીભરી શેાભા કે ઘડપણને આદરણીય દેખાવ નહાતા જોવામાં આવતા.’
ગાથાની પેઠે હિંદીઓએ પણ એ જંગલી જોડેના વિગ્રહનાં દુ:ખો પૂરાં અનુભવ્યાં. વિધિનિષેધમાં શ્રદ્ધાવાળા વર્ણ ધર્મ પાળનારા
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
પપ
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુનો હિંદુઓને જેને મન પવિત્ર જેવું કાંઈ છે જ નહિ એવા આ જંગલીઓને જતાં ચીતરી ચઢે એવી તેમની ટેવથી થતા ખાસ અણગમાને કારણે યુપીયનો કરતાં ય એ જંગલીઓથી વધારે ત્રાસ થયે.
મિહિરગુલે કરેલો જુલમ એ તે અસહ્ય થઈ પડ્યો કે હિંદના દેશી રાજાઓ મધ્ય હિંદના યશોધર્મા નામના રાજાની સરદારી નીચે
આ પરદેશી જુલમગારની સામે થવા સંગઠિત ઈ.સ. પ૨૮.મિહિર થયા. આશરે ઈ. સ. પ૨૮માં મિહિરગુલને ગુલની હાર નિર્ણયાત્મક હાર આપીને, તેમણે તેના જુલમ
માંથી દેશને છોડાવ્યો. આ સમય દરમિયાન હ્યુએન્સાંગના કથન અનુસાર, પિતાના કુટુંબના વડા પર આવી પડેલી આફતનો લાભ લઇ મિહિરગુલનો
નાનો ભાઈ સાકળની ગાદી બચાવી પડ્યો, મિહિરગુલ કારણકે તે પોતાના મોટા ભાઈને સોંપી દેવા કાશમીરમાં રાજી નહોતો. થોડો સમય ગુમ રહ્યા બાદ
મિહિરગુલે કાશ્મીરનો આશરો લીધે. ત્યાંના રાજાએ તેનો માયાળુ રીતે સત્કાર કર્યો અને એક નાનો પ્રદેશ તેને હવાલે હૈ. દેશવટે નીકળેલો મિહિરગુલ થેડાં વર્ષ માથે આવી પડેલ આ ગુપ્ત કારાવાસમાં રહ્યો અને પછી તેણે પિતા પર ઉપકાર કરનાર સામે બળવો કરી તેની ગાદી હાથ કરવાને લાગ સાધ્યો. એ સાહસમાં ફતેહમંદ થતાં તેણે પડોશના ગાંધાર રાજ્ય પર હુમલો કર્યો. ત્યારે રાજા જે ઘણું કરીને હુન જ હતો તેને દગાથી એચિતે હુમલો કરી મારી નાખવામાં આવ્યો. તેના રાજકુટુંબનો ઉચ્છેદ કરવામાં આવ્યા અને સિંધુના કિનારા પરના લોકોનાં ટોળેટોળાંને કતલ કરવામાં આવ્યાં. આ જંગલી ચઢી આવનાર, જે પોતાના ઈષ્ટદેવ તરીકે શિવને ભજતો હતો, તેને શાંતિપ્રિય બૌદ્ધ સંપ્રદાય પ્રત્યે ઝનુની વેરવૃત્તિ બતાવી અને કોઈપણ જાતના પશ્ચાત્તાપ કે થડકા વગર તેણે તેમના તૂષો અને મઠો તેડી પાડી નાખ્યાં અને તેમાંના ખજાના લૂંટી લીધા.
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ પણ અનિતિએ મેળવેલું ધન ભોગવવા એ ઝાઝું જીવ્યો નહિ. એ વર્ષ પૂરું થતાં પહેલાં તો એ મરી ગયો અને તેના મરણકાળે
ગાજવીજના તોફાન સાથે કરાની વૃષ્ટિ થઈ, મિહિરગુલનું ઘર અંધકાર બધે વ્યાપી ગયે, પૃથ્વી કંપી મરણ ઊઠી અને ભયકર ઉલ્કાપાત મચી રહ્યો. અને
સાધુઓ દયાળુભાવે બોલી ઊઠ્યા કે “અસંખ્ય લોકોના વધને તેમજ બૌદ્ધ ધર્મને ઉથાપવાને કારણે તે અંધતમ નર્કમાં પડ્યો છે જ્યાં તે કર્મની ઘટમાળમાં અનંત યુગો સુધી રહેશે.” આવી રીતે આ જુલમગારને આ લોકમાં નહિ તો પરલોકમાં તેનાં ભૂંડાં કૃત્યોને યોગ્ય બદલો મળ્યો. તેના મરણની સાલ ચોકકસપણે જણાઈ નથી, પણ એ બનાવ ઈ.સ. ની ૫૪રની આસપાસમાં અને હ્યુએન્સાંગ તેની યાત્રાએ નીકળ્યો તે પહેલાં બરાબર એક સૈકાના સમયમાં બન્યો હશે. તેના મરણ સમયે થયેલા ઉત્પાતની લોકકથા બૌદ્ધોના તેના તરફના તીવ્ર વિરોધને કારણે બહુ ઝડપી પ્રસાર પામી, છતાં તેની જંગલી કરતાની પડેલી ઊંડી છાપની તે ભારપૂર્વક શાખ પૂરે છે. પર્વતની ધારે પરથી નીચેની ઊંડી ખોમાં હાથીઓને ગબડાવી દેવામાં તેને એક પ્રકારનો રાક્ષસી આનંદ મળતો હતો એવી માન્યતાવાળી કાશ્મીરની વાતોથી તેને વધારે ટેકે મળે છે.
મિહિરગુલના જુલમમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે રચાયેલા મનાતા મિત્રસંઘમાં આગળ પડતો ભાગ લેનારા તરીકે જેનો ઉલ્લેખ કરવામાં
આવ્યો છે તે મધ્ય હિંદના રાજા યશોધર્માની ચરોધમાં માહિતી આપણને માત્ર ત્રણ શિલાલેખો પરથી
મળે છે. હ્યુએન્સાંગ તેને વિષે કાંઈ ઉલ્લેખ કરતો નથી. તે તે હુન પરના વિજયનો બધે યશ મગધના રાજા બાલાદિત્યને આપે છે, પણ તે યથાર્થ નથી. પરદેશી આક્રમણકારીઓના પરાજયની યાદગીરી કાયમ રાખનારા લેખોવાળા બે કીર્તિસ્થંભ યશોધર્માએ ઊભા કર્યા. એ લેખોમાં ગુપ્ત અને હુનેએ નહિ જીતેલા
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫s
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુનો દેશને પોતાની સત્તા નીચે આણવાને તેમજ બ્રહ્મપુત્રાથી પશ્ચિમ સમુદ્ર સુધી અને હિમાલયથી મહેન્દ્રગિરિ સુધીના ઉત્તર હિંદના સ્વામી હોવાને તે દાવો કરે છે. આ મહેન્દ્રગિરિ ઘણું કરીને ત્રાવણકર ઘાટની પર્વતમાળાની વધારેમાં વધારે દક્ષિણમાં આવેલું શિખર હશે એમ આપણે સમજવું જોઈએ. પણ સામાન્ય પ્રચલિત અનિશ્ચિત અતિસ્તુતિની વાણી સૂચવે છે કે યશોધમાં પિતે મેળવેલા વિજય માટે જોઈએ તે કરતાં વધારે ગાજ્યો જણાય છે. અને તેનો રાજકવિ પૌર્વાત્ય અતિશયોક્તિથી અજાણ્યો જણાતો નથી. તેના પૂર્વજો વિષે તેમજ તેના અનુગામીઓ વિષે કાંઈ જ માહિતી નથી. તેનું નામ એકલું અને કોઈપણ જાતના આગળપાછળના સંબંધ વગર આપેલું જણાય છે. અડસટ્ટે તેના રાજ્યને અમલ છઠ્ઠા સૈકાના પહેલા અર્ધ ભાગમાં હશે એમ જણાય છે, જેને તેનો ચોક્કસ ગાળો કેટલો તે જણાયું નથી. તેણે કરેલા યશના દાવા માટે તેના બહુ ગાજતા લેખો સિવાય બીજું કાંઈ આધાર નથી.
હિંદમાં મિહિરગુલના પરાજ્ય અને મરણ પછી ઓક્ષસ નદીની ખીણમાં સફેદ હુનોનું રાજ્ય બહુ લાંબે વખત ટક્યું નહિ. છઠ્ઠા સૈકાની
અધવચમાં તુર્કોના આગમનથી, પરિસ્થિતિ તદ્દન ઇ.સ.૫૬૫. એશિયા- ફરી ગઈ. જેન-ઘેન નામથી ઓળખાતી એક માં હુન સામ્રાજ્યનું હરીફ ટોળીને હરાવી તુક ટોળીઓએ ઇ. સ. પતન ૪૮૪માં હુનોને હાથે માર્યા ગયેલા શાહ ફિરોજના
પૌત્ર, ઈરાનના શાહ ખુશરૂ અનુશિર્વાન જોડે મૈત્રી બાંધી અને પછી એ મિત્રોએ ભેગા મળી ઈ.સ. પ૬ ૩ થી ૫૬૭ ની વચ્ચેની કઈ સાલમાં સફેદ હુનેની જડ કાઢી નાખી. થોડા સમય માટે ઈરાનીઓએ બલ્બ અને હુન મુલકના બીજા કેટલાક ભાગે પર અધિકાર જમાવ્યું પણ કમેક્રમે સસાનીયન રાત્તા નબળી પડતાં, તુર્કો દક્ષિણમાં કપિસા સુધી પોતાની સત્તાનો વિસ્તાર કરવા સમર્થ થયા અને પહેલાં હુન સામ્રાજ્યમાં હતા તે બધા મુલકોને પોતાના રાજ્યમાં ખાલસા કરવામાં સફળ થયા.
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ
પ્રાચીન સમયમાં યવન’ શબ્દ તથા હાલના સમયમાં ‘વિલાયતી’ શબ્દ જે અર્થમાં વપરાય છે તેવા અનિશ્ચિત અર્થમાં વાયવ્ય ખૂણામાંથી આવતા કાઈ પણ પરદેશીને માટે ‘હુન’ શબ્દ પાછલા સંસ્કૃત સાહિત્યમાં વાપરવામાં આવે છે. છત્રીસ રાજકુલ ગણાતી રજપૂત જાતિમાંની એકને તેા ‘હુન’ એ જ સંજ્ઞા આપવામાં આવી હતી. અર્થની આવી અનિશ્ચિતતાને લીધે, થાણેશ્વરના રાજા હર્ષ અને તેનેા પિતા છઠ્ઠા સૈકાની આખરમાં અને સાતમા સૈકાની શરૂઆતમાં વાયવ્ય મેાખરા પરની જે હુન જાતિ સામે સતત વિગ્રહ કરવામાં રોકાયા હતા તે કઈ હશે એવી શંકા ઊભી થાય છે. પણ મિહિરગુલના પરાજય પછી માત્ર પચાસ વર્ષમાં જ ‘હુન' શબ્દના ખરા અર્થ ભૂલી જવામાં આવે એ બહુ સંભવિત નથી. હર્ષની સામે બાઝનારાને આપણે હિંદના મેાખરા પરની ટેકરીઓમાં વસેલા હુનાના સીમાંત સંસ્થાન વાસીએ ગણી શકીએ.
વાયવ્ય હિંદમાં પહેાળી પથરાયેલી હાલની ગુર્જર જાતિના શેષરૂપ ગુર્જરાના સંબંધમાં હુનાના અનેકવાર પુસ્તકામાં અને લેખામાં નિર્દેશ થયેલેા જણાય છે. પહેલાંના ગુર્જરા,
ગુર્જરા
હિંદ બહારથી આવેલા જણાય છે. સફેદ હુનાના તે ગાઢ સહચારી હતા અને કદાચ સફેદ હુના સાથે તેમને લાહીને સંબંધ હશે. તેમણે રજપૂતાનામાં એક પ્રબળ રાજ્યની સ્થાપના કરી. તેની રાજધાની આબુ પર્વતની વાયવ્યે ૫૦ માઈલ પર આવેલા ભિન્નમાલ અથવા શ્રીમાળ નગરમાં હતી. સમય જતાં ભિલમાલના ગુર્જર–પ્રતિહાર રાજાઓએ કનાજ જીતી લીધું અને ઉત્તર હિંદમાં પ્ર”ળ સત્તાધીશ બન્યા. એમની હકીકત ચૌદમા પ્રકરણમાં આપવામાં આવશે. ભરૂચને નાનેા ગુર્જર રાજવંશ, ભિલમાલ રાજવંશની એક શાખા માત્ર હતી.
આ સ્થળે હું એ તથ્ય હકીકત તરફ ધ્યાન ખેંચવા માગુંછું
૫૮
‘હન’ શબ્દની વ્યાખ્યા
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુ ખ઼ સા ત્રા જ્ય (ચા લુ) અને સફેદ જુના
૫૯
કે રજપૂતાના તથા ઉપલા ગંગાના પ્રદેશમાં આવીને વસેલા પરદેશીએ હિંદના મૂળ વતનીઓ સાથેના વિગ્રહેામાં કાંઈ જડમૂળથી નાશ પામ્યા નહાતા. આ બાબતમાં ઘણા સમયથી શંકા તા હતી જ, પણ હવે એ સારાં પ્રમાણથી સિદ્ધ થયેલી છે. એ લઢાએમાં ઘણા મરી ગયા એ વાત ખરી, પણ ઘણા બચી પણ જવા પામ્યા. એમ બચેલા સામાન્ય વસ્તીમાં ભળી ગયા અને તેમના વંશજો, હાલની સામાન્ય વસ્તીના કાંઈ નાનાસૂના ભાગ નથી બની રહ્યો. તેમના પૂર્વગામી શક તથા યૌચીની પેઠે આ પરદેશીઓ પણ હિંદુત્વની અજાયબીભરી બીનાને પાતામાં સમાવી દેવાની અને એકરસ કરવાની શક્તિને સર્વત્ર વશ થયા અને બહુ જલદીથી ‘હિંદુ’ બની ગયા. જે જે કૂલ-clans અથવા કુટુંબેા સરદારી મેળવવામાં સફળ થયા તેમને હિંદુ સમાજમાં સહેલથી ક્ષત્રિય અથવા રજપૂત તરીકે લઈ લેવામાં આવ્યા અને એ તે નિઃસંદેહ વાત છે કે પરિહાર અને ખીજાં ઘણાં પ્રખ્યાત ઉત્તર હિંદનાં રજપૂત કૂલા, પાંચમા તથા છઠ્ઠા સૈકા દરમિયાન હિંદમાં રેલાઈ આવેલાં જંગલીએનાં ટાળામાંથી ઉત્પન્ન થયેલાં છે. એ પરદેશીઓનાં સાધારણ પંક્તિમાંના મનુષ્યામાંથી ગુર્જર અને મીજી જાતિએ ઉત્પન્ન થઈ. સમાજમાં શ્રેષ્ઠત્વની ષ્ટિએ તેમનું સ્થાન રજપૂતા કરતાં ઊતરતું ગણાતું હતું. વધારે દક્ષિણમાં હિંદના મૂળ જંગલી વતનીઓની ઘણી જાતેા અને ફૂળે! પણ એજ હિંદુ બની શ્રેષ્ઠત્વ પામવાની વિધિના પ્રભાવ નીચે આવ્યાં અને પરિણામે ગાંડ, ભાર તથા ખરવાડ વગેરે જાતા ચંદેલ, રાડાડ, ગહરવાળ તથા ખીજી જાણીતી રજપૂત જાતિએ રૂપે જણીતી થઈ અને તેમનાં વંશના આદિસ્થાપક સૂર્ય તથા ચંદ્ર સાથે તેમનાં વંશવૃક્ષા પણ તૈયાર કરવામાં આવ્યાં. ઉત્તરના મધ્યયુગીન વંશાની હકીકત આપતાં આ વિધિની હું વધારે વિગતવાર ચર્ચા કરીશ અને તેનાં દૃષ્ટાંતા આપીશ.
એક્ષસ પરની ઇફેલાઈટ સત્તાના ધ્વંસને કારણે, હિંદમાં આવતી
રજપૂત જાતિઓનું
મૂળ
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
- કેરે
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ પરદેશી ઝોલાંઓની રેલ બંધ થઈ ગઈ અથવા બહુ જ ક્ષીણ થઈ ગઈ
અને મિહિરગુલની હાર પછી લગભગ પાંચ પરદેશી હુમલામાં સૈકા સુધી હિંદે પરદેશી આક્રમણોથી લગભગ થી હિંદનું બચી સંપૂર્ણ મુક્તિ અનુભવી. પરદેશીઓના આક્ર
જવું મણના અંતરાય વગર દેશની અંદરની અભિવૃદ્ધિ માટે મળેલી તકનો શો સદુપયોગ કે દુરૂપયોગ હિંદ કર્યો તે હવે પછીનાં પ્રકરણમાં કહેવામાં આવશે.
છઠ્ઠા સૈકાના પાછલા અર્ધા ભાગના હિંદના ઇતિહાસની આપણને બહુ થોડી માહિતી છે. એ તો નકકી જ છે કે તે વખતે કોઈ સર્વોપરી
સત્તા નહોતી અને ગંગાની ખીણના પ્રદેશમાંના છાસિકાને બીજા રાજ્યોને હુન તથા તેને મળતી જાતોના રંજાડથી અર્ધો ભાગ લગભગ બહુ ખમવું પડયું હતું. પણ કેટલીક સ્થાનિક
વંશાવળીઓમાંનાં નામોની સૂચિ સિવાય સા
માન્ય જિજ્ઞાસાને સંતોષે એવી બહુ થોડી હકીકતે નોંધવામાં આવેલી છે.
એ ઊથલપાથલના સમયમાં હિંદ અનેક નાનાં નાનાં રાજ્યમાં વહેંચાઈ ગયો હતો. એમાંના એકની ખાસ નોંધ લેવાની જરૂર છે,
કારણકે હ્યુએન્સાંગે તેના મામલા વિષે કરેલા મેલા પે. સંક્ષિપ્ત ઉલ્લેખે ઘણી ચર્ચા તથા કેટલીક ગેર
સમજૂતિઓને જન્મ આપેલો છે. ઇ.સ. ૬૪૧ કે ૬૪રની શરૂઆતમાં ભરૂચ છોડ્યા પછી એ યાત્રીએ વાયવ્ય દિશામાં ઘણા લાંબા અંતર સુધી મુસાફરી કરી અને આખરે મોલાપ અથવા ઉચ્ચારમાં માળવાને મળતા દેશમાં તે પહોંચ્યા. ચીની પાઠમાં એ મુસાફરીની લંબાઈ અતિશયોક્તિ ભરી લાગે છે. એક મોટી નદીને, બીજા પાઠ મુજબ મહીસાગરને અગ્નિખૂણે આવેલી એ પ્રદેશની નામ વગરની રાધાની હતી તે કયું શહેર એ નક્કી થઈ શક્યું નથી. એ મટી નદી જે “સાબરમતી' હોય તે એ રાધાની હાલના અમદાવાદની
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુનો જગ્યાએ અથવા એટલામાં જ કાંઈ હશે. એ યાત્રીનાં પુસ્તકમાં આપેલી તમામ હકીકતોનો મેળ બેસાડવો અશક્ય છે અને કેટલીક વિગતો હજુ ચર્ચાસ્પદ છે છતાં એટલું તો ચખું જ છે કે મેલાપોના રાજ્યમાં અથવા તો એ પ્રદેશમાં મોટેભાગે મહી નદીના પાત્રનો પ્રદેશ તેમજ સાબરમતીની પૂર્વનો પ્રદેશ અને પૂર્વમાં રતલામ સુધી વિસ્તરતા દક્ષિણ રજપૂતાનાના પહાડી પ્રદેશનો સમાવેશ થાય છે. મે-લા-પોની ઉત્તર સરહદ ભિન્નમાળના ગુર્જર રાજ્યથી બંધાતી હતી, વાયવ્યમાં સાબરમતીની પશ્ચિમે આવેલા બીજા આનંદપુરી (વડનગર) પ્રાંતથી તેની હદ બંધાતી હતી. એની પૂર્વે જે રાજ્ય હતું તેની રાજ્યધાની ઉજેની હતી. આનંદપુર ઉપરાંત કિતા અથવા કિચા અને સુલચ અથવા સુલથ એવાં મલાપના બીજા બે તાબાના પ્રાંત હતા. આ બે પૈકી બીજે તાબાનો પ્રાંત સોરઠ અથવા દક્ષિણ કાઠીઆવાડનો પ્રદેશ હશે એમ નિર્ણય કરી શકાય છે. પહેલો પ્રાંત ક્યો પ્રદેશ હશે તે વિવાદગ્રસ્ત બાબત છે. કેટલાક સારા પ્રમાણભૂત ગણાતા વિદ્વાન એ ચીની શબ્દનો અર્થ ખેડા (ખેડા અથવા ખેટક) જિલ્લો કહે છે જ્યારે બીજા તે કચ્છ હશે એમ માને છે.
મેલાપો તથા સૌરાષ્ટ્રની વચ્ચે આવેલા પૂર્વ કાઠીઆવાડને વલ્લભીના મુલકનો પોતાનો સ્વતંત્ર રાજા હતો. તેનું નામ ધ્રુવ ભટ્ટ હતું.
અને તે ઉત્તર હિંદના સર્વોપરી રાજા હર્ષને ધ્રુવભટ્ટ જમાઈ થતો હતો. આ યાત્રીના આવ્યા પહેલાં
કેટલાંક વર્ષ પર ધ્રુવ ભટ્ટને હર્ષે હરાવ્યો હતો અને તે બંનેની વચ્ચે સુલેહ જાહેર થયા બાદ પરસ્પર સમજૂતિથી જે જે વ્યવસ્થાઓ થઈ તે પૈકીની એક આ લગ્નસંબંધ હતો. ઈ.સ. ૬૪૩માં હર્ષે કનેજ અને પ્રયાગ મુકામે અગત્યની ધર્મપરિષદો ભરી. તેમાં હ્યુએન્સાંગે ભાગ લીધો હતો. એ ધર્મપરિષદમાં તેના સસરાના દરબારમાં વલ્લભીના રાજા ધ્રુવ ભટ્ટ એક ખંડ્યિા રાજા તરીકે હાજર થયો હતો. મેલાપ તથા તેના તાબાના ત્રણ પ્રાંત આનંદપુર, સૌરાષ્ટ્ર
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૨
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ તથા કચ્છના રાજ્યવહીવટના પ્રકાર બાબત એ યાત્રી એક શબ્દ પણ ઉચ્ચારતો નથી. એનું દેખીતું કારણ એ જણાય છે કે એ પ્રાતને વહીવટ શ્રીહર્ષના વતીને કરવામાં આવતા હતા અને છઠ્ઠા સૈકાની આખરમાં એ જ હર્ષને પિતા માળવાના રાજા સાથે લહ હતો. મોલાપો તથા તેને બીજા પ્રાંત સૌરાષ્ટ્રની વચ્ચે આવેલા વલ્લભી મુલકના રાજા તરીકે ધ્રુવ ભટ્ટનો નિર્દેશ કરવામાં આવે છે. તેની સમજૂતિ એવી આપી શકાય એમ છે કે હ (શિલાદિત્યે) તેના જમાઈને અધે સ્વતંત્રપદ ભોગવવા દીધું હતું અને માત્ર વલ્લભી ઉપર જ નહિ પણ મેલાપો અને તેના તાબાના પ્રાંત ઉપર પણ તેનો અંધકાર હતો.
સ્થાનિક નેંધાના અભ્યાસ ઉપરથી હ્યુએન્સાંગનું ધ્યાન ધ્રુવભદના કાકા શિલાદિત્યના ઇતિહાસ તરફ ખેંચાયું. સાઠ વર્ષ પહેલાં એ
મેલાપનો રાજા હતો. એ રાજા તેનાં ડહાપણ મેલાપેને રાજા તથા ઝીણી બુદ્ધિ માટે બહુ જાણતો હતો. એ ચુસ્ત શિલાદિત્ય બૌદ્ધ હતા. જીવરક્ષા માટે તેને એટલી બધી
કાળજી હતી કે પોતાના ઘડા તથા હાથીને પીવાનું પાણી તે ગાળી નંખાવત કે રખેને તે પાણીમાં રહેતાં કોઈ જીવતા જંતુની જીવહાનિ થાય. પિતાના મહેલની જોડે જ તેણે એક બૌદ્ધ મંદિર બાંધ્યું હતું. એ મંદિર તેના કલામય શિલ્પનકશા માટે તેમજ કિંમતી શણગાર માટે જોવા જેવું હતું. એમાં સાત બુદ્ધોની મૂર્તિની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. દર વર્ષે સાધુઓની એક ભવ્ય સભા ભરવાનો તથા તેમાં સાધુઓને ઉદાર હાથે ધર્મભાગ તથા બક્ષિસો આપવાને તેનો રિવાજ હતો. હ્યુએન્સાંગની મુલાકાતના સમય સુધીની એક પછી એક આવતી પેઢી સુધી એ ધાર્મિક પ્રથા ચાલુ રાખવામાં આવી હતી.
આ ધર્મનિષ્ઠ રાજા બૌદ્ધોને ધર્માદિત્ય” એવા બિરૂદને ધારણ કરવાવાળા વલ્લભીવંશનો શિલાદિત્ય પહેલો હતે. એમ નિર્ણય કર
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગુપ્ત સામ્રા જ્ય (ચા લુ) અને સફેદ હુના
૬૩
વામાં મ. લેવી. ખરેા છે. એ રાજા ઈ.સ. ૫૯૫ થી ૬૧૦-૫ના અરસામાં રાજ્ય કરતા હતા. હ્યુએન્સાંગે આપેલી બધી હકીકત જોડે ઉપર જણાવેલા સમયના મેળ બેસતા નથી.
તે પણ એટલું તેા નક્કી છે કે તેના સમયમાં રાજ્ય કરતા વલ્લભીને રાજા ધ્રુવભટ્ટ શિલાદિત્ય ધર્માદિત્યના ભત્રીજો હતા; પણ હ્યુએન્ત્યાંગ એમ કહે છે કે તે મેાલાપેાના પહેલાં થઈ ગયેલા એક ધર્મનિષ્ઠ શિલાદિત્ય રાજાને ભત્રીજો હતા. આ હકીકત ઉપરથી એવું અનુમાન જરૂરી થાય છે કે પેાતાના પિતૃગત વલ્લભીના રાજ્ય ઉપરાંત શિલાદિત્ય ધર્માદિત્યે, માલાપાના મુલક પર જીતને કારણે અધિકાર મેળવ્યેા હશે. પાછળથી એ બંને દેશેા હર્ષ રાજાએ જીતી લીધા હતા અને ઉપરી સત્તા તરીકે તે તેનું આધિપત્ય સ્વીકારતા થયા હતા.
ઉપરની વાર્તાઓમાં ઉલ્લેખાયેલી ગંભીર ગેરસમજૂતિનું કારણ એ હતું કે બીલ અને બીજા કેટલાક લેખકો મેાલાપા અથવા પશ્ચિમ માળવા અને અવન્તી અથવા પૂર્વ માળવા માલાપે ઉજ્જૈનથી તરીકે ઓળખાતા ઉજ્જૈની રાજ્ય એક જ જીવું છે હતાં એમ માનતા હતા. ખીમેને મેાલાપાના શિલાદિત્યને ઉજ્જૈનના શિલાદિત્ય કહેલા છે.
એમ કરતાં તે એ વાત ભૂલી ગયા છે કે હ્યુએન્સાંગે ઉજ્જૈનના મુલકને કદમાં મેાલાપા જેવડા પણ તેનાથી જુદા અને તેના સમયમાં એક બ્રાહ્મણ રાજાના અમલ તળે હૈાવાનું વર્ણન કરેલું છે. વલ્લભી અને મેાલાપને અગાઉના રાજા શિલાદિત્ય ક્ષત્રિય હતા એમ ધારવામાં આવે છે અને ઉજ્જૈન જોડે તેને કાંઈ લેવાદેવા હાય એવું માનવા કાંઈ કારણ નથી.
માલાપેાના શિલાદિત્ય ધર્માદિત્ય
કનાજના હર્ષને તેના મિત્ર હ્યુએન્સાંગે વૈશ્ય વર્ણના વર્ણવેલા છે જોકે તેણે ક્ષત્રિયપદ લીધાનું જણાય છે. ભૂલભરેલી રીતે મેાલાપાના રાજ્યને ઉજ્જયિનીના રાજ્ય તરીકે સમજી લેવાને કારણે હર્ષના
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
સમયના ઇતિહાસની વ્યવસ્થામાં બહુ ગેટાળા થયેલા છે, અને આ પુસ્તકની પહેલી આવૃત્તિમાં કરેલી ટીકાઓના મુખ્ય હેતુ એ ગેટાળામાં નાખતી ભૂલને સુધારવાના હતા. એ ટીકાએ જે પેાતે કેટલીક બાબતામાં ભૂલભરેલી હતી તે પાછળથી થયેલી ચર્ચા અને વિવાદથી પડેલા પ્રકાશથી હવે સુધારી લેવામાં આવી છે.
ઇ.સ.
આશરે
,,
""
,,
,,
,,
""
..
..
૨૦૧|ગુપ્ત
અનાવ
૨૦ ઘટોત્કચ્છ
૩૦૮ ચંદ્રગુપ્ત પહેલાનું લિચ્છવી લગ્ન
૩૨૦
ચંદ્રગુપ્ત પહેલા સ્વતંત્ર સત્તાધીશ થયા.
૩૩૦ સમુદ્રગુપ્તનું રાજ્યાધિશહણ ૩૩૦-૬ ઉત્તર હિંદમાંનાં સમુદ્રગુપ્તનાં યુદ્ધ
સત્રા
૩૪૭-૫૦ દક્ષિણ હિંદમાંનાં તેનાં યુદ્ધ સત્રા ૩૫૧ અશ્વમેધ યજ્ઞ
૩૬૦ લંકાના રાજા મેધવાઁતરફથી દૂતમંડળ ૩૮૦ ચંદ્રગુપ્ત રાજાનું રાજ્યાધિરાહ
૩૯૫ પશ્ચિમ હિંદની છત
૪૦૧ ઉદયગિરિના શિલાલેખ ૪૦૫-૧૧ ગુપ્તસામ્રાજ્યમાં ફા – હીઆનની
મુસાફરી ૪૦૭ ગર્વાહના શિલાલેખ
૪૦૯ પશ્ચિમના નમૂનાના ચાંદીના સિક્કા ૪૧૨ સાંચીને શિલાલેખ
ટીપણી
ગુપ્તવંશના પ્રારંભની જૈન સાલ.
ગુપ્તસંવતની સ્થાપના. તેનું પહેલું વર્ષે ૩૨૦ના ફેબ્રુઆરીની ૨૬ મી તારીખે શરૂ થયું.
ગુપ્તસંવત ૮૨
""
,,
""
..
૮૬ થી ૯૨
૮૮
૯૦
૯૩
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
રાહણ
, ૯૪
, ૧૧૩
४३९
• ૧૧૭ - ૧૧૭
૧૨૧ • ૧૨૪ - ૧૨૮ , ૧૨૯
ક ૧૩૦
ગુપ્ત સામ્રાજ્ય (ચાલુ) અને સફેદ હુનો
૪૧૫ કુમારગુપ્ત પહેલાનું રાજ્યાધિરેહણ, ૪૧પ બિલસરને શિલાલેખ ૪૧૭ી ગર્વાહનો શિલાલેખ ૪૩૨) ઉત્તર બંગાળના શિલાલેખોમાં મથુરા
અને નાર
મંડોરને શિલાલેખ ૪૩૬) ભરડિ શિલાલેખ ૪૪૦| ચાંદીના સિક્કા ૪૪૩| ચાંદીના સિક્કા ૪૪૭ ચાંદીના સિક્કા ૪૪૮ચાંદીના સિક્કા અને માનકુંવારનો
શિલાલેખ. એક્ષસના પાત્રમાં હુનો
નું સ્થિર થવું અને હુયુગ
૪૪૯ ચાંદીના સિક્કા આશરે ૫. પુષ્યમિત્રો જોડેનો વિગ્રહ
૪૫૪ ચાંદીના સિક્કા ૪૫૫ ચાંદીના સિક્કા ૪પપ સ્કંધગુપ્તનું રાજ્યાધિરોહણ પહેલો
હન વિગ્રહ ૪૫૬ ગિરનાર પાસેના તળાવની પાળ ફરી
બંધાઈ ૪૫૭ી ત્યાં એક મંદિરની સ્થાપના ૪૬૦ કાહાન શિલાલેખ (ગેરખપુર
જિલ્લો) ૪૬૩ ચાંદીના સિક્કા ૪૬૪ ચાંદીના સિક્કા ૪૬૫ દોરનો શિલાલેખ (બુલંદ શહેર,
જિલ્લો) ૪૬૭) ચાંદીના સિક્કા-પુરગુપ્ત? નરસિંહ-
ગુખનું રાજ્યાધિ રહણ | આશરે ૪૭૦-૮૦ બીજે હુન વિગ્રહ
- ૧૩૧
૧૩૫ • ૧૩૬
૧૩૭
, ૧૩૮ , ૧૪૧
ક ૧૪૪ , ૧૪૫ ક ૧૪૬
, ૧૪૮
» ૧૫૧-૬૧
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ ૪૭૩] મંડોરનો શિલાલેખ
||૫૨૯ માલવ સંવત
પૂરો થયો ૪૭૩કુમારગુપ્ત બીજાનું રાજયાધિ રેહણુગુપ્ત સંવત ૧૫૪ ૪૭૬બુદ્ધગુપ્ત; ખગોળશાસ્ત્રી આર્યભટ્ટનો , ૧૫૭
જન્મ ૪૭૭ પાલી શિલાલેખ
, ૧૫૮ આશરે ૪૮૦-૯૦| ગુપ્ત સામ્રાજ્યનો અંશત:વંસ
૪૮૪ ઈરાનનો શાહ ફિરોજ હુનને હાથે
માર્યો ગયો ૪૯૦ થી ૭૭૦ વલ્લભીવંશ
૫૦૦-૨ માળવામાં તરમાણ ૫૦૨-૪૨ મિહિરગુલ - ૫૨૦| ગંધારના સફેદ હુન રાજાની સગ
યુને મુલાકાત લીધી આશરે પ૨૮ ચશોવર્માએ મિહિરગલને આપેલી
હાર , પ૩૫–૭૨૦ મગધને પાછલો ગુપ્તવંશ , પ૯૫-૬૧૫ મોલાપો અને વલ્લભીનો શિલાદિત્ય
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ ન
વસુબંધુ અને ગુપ્ત પ્રખ્યાત બૌદ્ધ લેખક વસુબંધુના સમયનિર્ણયનો વિકટ પ્રશ્ન તેમજ તેની સાથે સંબંધ ધરાવતા, વસુબંધુને જે ગુપ્ત રાજાઓ જોડે
ગાઢ સંબંધ હતો તેની સ્પષ્ટ ઓળખના પ્રકને પુસ્તસૂચિ ઘણી લંબાણ ચર્ચા તથા વિશાળ મતભેદને
જન્મ આપ્યો છે. વસુબંધુના મોટાભાઈએ આ પ્રસંગે રચેલા ગાચાર્ય ભૂમિશાસ્ત્રોને ઈ.સ. ૪૧૪ થી ૪૨૧ ની વચ્ચે ધર્મરક્ષે કરેલા થોડા ભાગના તરજૂમાના, તેમજ કુમારજીજેનો તરજૂમો કરેલો છે તે હરિવર્માની મહાન કૃતિના સમયનિર્ણય પર નયલ પેરિએ સંખ્યા ધ ચીની પુસ્તકોને આધારે આપેલી દલીલો તેમજ બીજા પુરાવા બતાવી આપે છે કે વસુબંધુ એંશી વર્ષની વયના થયા હતા. તે ચોથા સૈકામાં થઈ ગયા હશે અને એ સૈકાનો પહેલો અર્ધ ભાગ પૂરો થતાં મરણ પામ્યા હશે. મસ્યુરિનની માન્યતા ખરી છે અને એમાં કોઈ પ્રશ્ન જેવું નથી. | ગુપ્તો જોડેના વસુબંધુના સંબંધની બાબતમાં ઈ.સ. ૫૪૬ થી ૬૯ સુધીમાં પુસ્તક લખનાર વામન પરમાર્થની તથા ઘણું કરીને ઈ.સ. ૬૩૧માં વસુબંધુના જન્મસ્થાન પેશાવરમાં પિતાની નોંધ લખવા માંડી ઈ.સ. ૬૪૮માં પોતાનું પુસ્તક પુરૂં કરનાર હ્યુએન્સાંગ એમ બે જણની સાહેદી મોજૂદ છે. આ પુસ્તકની ત્રીજી આવૃત્તિમાં મેં એ પ્રશ્નની પૂરી ચર્ચા કરી છે.
આ સાહેદી ઉપરથી એ હકીકત તરી આવે છે કે જે ગુપ્ત રાજાને આશ્રય તેને હતો તે વિદ્વાન અને કલાસંપન્ન રાજા સમુદ્રગુપ્ત હતે. ચોક્કસ રીતે વિક્રમાદિત્ય” તરીકે જાણીતા થયેલા ચંદ્રગુપ્ત પહેલાને એ પુત્ર અને વારસ હતો. ચંદ્રગુપ્ત પહેલાએ એ ઉપાધિ ખરેખર ધારણ નહિ કરેલી હોય તો પણ પ્રણાલીએ તેને તે લગાડી
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ હશે, કારણકે એ કોઈ પણ ગુપ્ત રાજાને લગાડવા યોગ્ય ગણતી હતી. અયોધ્યા અને શ્રવતિ બંને સમુદ્રગુપ્તને તાબે હતાં એમાં કાંઈ શંકા નથી અને ઘણું કરીને એની પેઠે એ બે નગરીઓ એના પિતાને કબજે પણ હશે. વસુબંધુનો કઈ ગુપ્તરાજા જોડે સંબંધ સાંધતી લેખી પ્રણાલી કથા જો સારી પાયાદાર હોય તો તે ઉપરથી એવું અનુમાન નિપજે છે કે યુવાવસ્થામાં સમુદ્રગુપ્ત ચંદ્રપ્રકાશ અને બાલાદિત્ય અથવા પરાદિત્ય એમ બે ઉપાધિઓ ધારણ કરી હશે.
ટુંકામાં આપણે એવો નિર્ણય કરવાનો પ્રાપ્ત થાય છે કે તેના પિતા ચંદ્રગુપ્ત પહેલાની સંમતિ તથા પસંદગીથી બૌદ્ધ લેખક અને આચાર્ય વસુબંધુને સમુદ્રગુપ્ત પિતાના દરબારમાં મંત્રી તથા અંગત સલાહકાર તરીકે સત્કાર્યો હશે અને વધારામાં સમુદ્રગુપ્ત જાતે જાહેર રીતે બ્રાહ્મણધર્મને અનુયાયી હોવા છતાં, યુવાનીમાં તેણે રસ અને પક્ષપાતથી બૌદ્ધ ધર્મને અભ્યાસ કર્યો હશે.
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૩ મું હર્ષનું રાજ્ય ઈસ. ૬૦૬ થી ૬૪૭ છઠ્ઠા સૈકાના બીજા અર્ધા ભાગને વિષે લખતાં ઇતિહાસકારને સાધનોની અપૂર્ણતાથી મુંઝવણ થાય છે તે સાતમા સૈકામાં દાખલ
થતાં તેને અનુભવવી પડતી નથી. આ સમસાતમા સિકાના ઈ- યાંતરને માટે સાધારણ શિલાલેખ તથા સિક્કાતિહાસનાં સાધન નાં સાધન ઉપરાંત, ચાલીસ વર્ષ કરતાં વધારે
સમય માટે ઉત્તર હિંદ પર સર્વોપરી રાજા તરીકે રાજ્ય કરતા રાજા હર્ષના અમલની પુષ્કળ અને વિશ્વાસપાત્ર માહિતી પૂરી પાડતાં અને તે સમયના હિંદની રાજકીય સ્થિતિ પર સારે પ્રકાશ પાડતાં બે સમકાલીન પુસ્તક સભાગે તેને મળી રહે છે. આ બે પુસ્તકોમાંનું એક ચીની યાત્રી હ્યુએન્સાંગના પ્રવાસનું અતિ કિંમતી પુસ્તક છે. એ યાત્રીએ ઈ.સ. ૬૩૦ થી ૬૪૪ સુધીમાં હિંદના લગભગ દરેક ભાગની મુલાકાત લીધી હતી અને દરેક રાજ્ય તથા પ્રાંતમાં વધારે કે ઓછાં ઝીણવટવાળાં અવલોકનોની નોંધ કરેલી છે. એ પ્રવાસમાં આપેલી કથાની પૂરવણી એ યાત્રીની જીવનકથા લખનાર એનો મિત્ર હવુઈલી પૂરી પાડે છે એટલું જ નહિ, પણ બીજી ઘણી વધારાની વિગતો પણ તે પૂરી પાડે છે. ઉપર જેનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે તે બે પુસ્તકમાંનું બીજું “હર્ષચરિત્ર' છે. એ બ્રાહ્મણ કવિ બાણભટ્ટે લખેલું છે. એ કવિ એ વાર્તાના નાયકના દરબારમાં અને તેનો આશ્રય અનુભવતો રહેતો હતો. ચીનના સરકારી ઇતિહાસમાં પણ ઘણી અગત્યની અને રસિક માહિતી આપવામાં આવે છે. આ બધાં સાધનોનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે ત્યારે હર્ષ રાજાના અમલના બનાવોની આપણું માહિતી, ચંદ્રગુપ્ત, મૌર્ય અને અશોક સિવાયના કોઈ પણ પહેલાં થઈ ગયેલા હિંદી રાજા વિષેની માહિતી ને એકસાઈની બાબતમાં ઘણું ટપી જાય છે.
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ અતિ પ્રાચીન સમયથી થાણેશ્વરની આસપાસ આવેલા પ્રદેશ પવિત્ર મનાયા છે. તે ‘કુરૂભૂમિ’ને નામે જાણીતા છે . અને પૌરાણિક
વીરેશની યુદ્ધભૂમિ તરીકે પ્રખ્યાત છે. છઠ્ઠા સૈકાના પાલાઅર્ધ ભાગમાં થાળેશ્વરનાપ્રભાકરવર્ધન નામના રાજા તેના પડેાશી રાજ્યે જોડેના સફળ વિગ્રહેાથી સારી પેઠે આગળ પડતા થયેલા હતા. એ પડેાશી રાજ્યામાં માલવા, વાયવ્ય પંજાબમાં આવેલી હુન વસાહતા અને ગૂર્જરાના સમાવેશ થતા હતા. એ ગૂર્જરા ઘણું કરીને રજપૂતાનાના હતા, પણ હાલના પંજાબના ગૂજરાત તથા ગૂજરાંવાલા જિલ્લાના પ્રદેશમાં ગૂર્જર રાજ્યના ગૂર્જરા પણ તે હોય એ સંભવિત છે. અંતે નિઃસંદેહ વાત છે કે તેની મા ગુપ્તવંશની કુંવરી હતી એ કારણે તેની મહત્વાકાંક્ષા ઉત્તેજાઈ હતી એટલું નહિ, પણ તેને સફળ કરવામાં પણ તે સહાયભૂત થઈ હતી.
૯૦
થાણેશ્વરના રાજા પ્રભાકરવર્ષન
ઇ.સ. ૬૦૪ની સાલમાં આ ઉત્સાહભર્યા રાજાએ પુખ્ત વયમાં પ્રવેશતા તેના રાજ્યવર્ધન નામના મેાટા કુંવરને એક મેાટી સેના સાથે વાયવ્ય મેાખરા પર આવેલી હુન વસાહતા પર હુમલા કરવા મેકલ્યા. યુવરાજથી ચાર વર્ષે નાના તેને માનીતા કુંવર હર્ષ તેના મેટા ભાઈના ગયા પછી ઘણે સમયે ઘેાડેસવાર લશ્કર સાથે તેની પાછળ ગયા. માટા ભાઈ દુશ્મનની શેાધમાં પર્વત પ્રદેશમાં ઘૂસ્યા એટલે નાના કુંવર એ પર્વતેાની તળેટીમાં આવેલાં જંગલામાં પુષ્કળ થતાં વિવિધ મૃગયાનાં પ્રાણીઓના શિકારની મજા માણતા રસળતા રહ્યો. આમ મેાજમામાં મશગુલ હતા તેવામાં પંદર વર્ષના યુવાન હર્ષને ખબર મળી કે તેને પિતા સખત તાવની બીમારીથી ગંભીર માંદગીનેબિછાને પડયો છે. આથી બનતી ત્વરાએ એ પાટનગર તરફ કર્યાં, પણ ત્યાં આવતાં તેને જણાયું કે તેના પિતાની સ્થિતિ ગંભીર હતી અને
હુને સાથેને તેને વિગ્રહ
ઇ. સ. ૬૦૫ રાજ્યવર્ધન
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ. સ. ૬ ૬ થી ૬ ૪૭
હ૧ તેના જીવવાની કોઈ આશા નહોતી. રેગની અવધિ જલદી પૂરી થઈ, અને ગાદી પરના જન્મસિદ્ધ હક્કનો દાવો કરવા માટે હુનો પરની ચઢાઈમાં વિજયી થયેલો તેનો મોટો ભાઈ આવી પહોંચે તે પહેલાં ખેલ ખલાસ થઈ ગયો હતો. એવાં સૂચન મળી આવે છે કે દરબારમાં નાના કુંવરને ગાદીએ બેસાડવાની તરફદારી કરનાર એક પક્ષ હતો. પણ રાજ્યવર્ધન પાછો આવતાં બધી ખટપટ પડી ભાંગી અને યોગ્ય સમયે તે ગાદીએ બેઠે. તે ભાગ્યે જ ગાદીએ બેઠો હશે, એટલામાં એવી ખબર આવી કે જેથી તેને તુરત જ રણમેદાને ચઢવું પડયું.
એક દૂત એવા દુઃખદ સમાચાર લઈને આવ્યો કે રાજકુમારની બેન રાજ્યશ્રીના પતિ ગ્રહવર્મા મૌખરી માળવાના રાજાને હાથે યુદ્ધમાં
માર્યો ગયો છે અને “પગે લોઢાની બેડીઓ માળવા સાથે સાથે એક ધાડપાડુની પત્નીની જેમ કેદ કરી’ વિચs તેણે રાજકુમારી જોડે કનોજમાં બહુ ક્રૂર વર્તાવ
ચલાવ્યો છે. પોતાની બેનના અપમાનનું વેર લેવાને નિશ્ચય કરી, પોતાના હાથી તથા ભારે લશ્કરને ભાઇના હવાલામાં સોંપીને, રાજ્યવર્ધન ૧૦,૦૦૦ ઘોડેસવારની ઝડપી કૂચ કરતી સેના એકઠી કરી નીકળી પડો. માળવાના રાજાને તે તેણે બહુ ઝડપથી હાર આપી. હારેલા રાજાના મિત્ર મધ્ય બંગાળના રાજા શશાંકે મીઠાં મીઠાં વચનથી ભોળવી રાજ્યવર્ધનને બેઠકમાં બોલાવી, તેની અસાવધતાને લાભ લઈ તેનું ખૂન કર્યું. આ ખબર મળતાં વિજયનો આનંદ શોકમાં ફેરવાઈ ગયો. વળી હર્ષને એવી પણ ખબર મળી કે તેની વિધવા બેને કેદખાનામાંથી નાશી છૂટી વિંધ્યાચળના જંગલોને આશરે લીધો છે. કમનસીબે તેના સંતાવાની જગાનો કાંઈ ચોક્કસ પત્તો તે મેળવી શક્યો નહિ.
માર્યા ગયેલા રાજા રાજ્યવર્ધનની ઉમર ઘણી નાની હતી અને રાજ્યકારભારને ભાર વહી શકે એવો પુત્ર તેને થયો નહતો,
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ
છતાં રાજ્યના સામતિ તેના યુવાન નાના ભાઈને ઈ.સ. ૬૦૬ હર્ષ રાજમુકુટ આપતાં આચકો ખાતા હતા એમ
જણાય છે; પણ વચલા સમયમાં દેશમાં પ્રસરેલાં અવ્યવસ્થા તથા અંધાધૂંધીએ રાજ્યમંત્રીઓને રાજ્યનો વારસ નીમવાની બાબતમાં કોઈ એક નિશ્ચય પર આવવાની ફરજ પાડી. બંને કુંવરોથી ઉમરમાં કાંઈક મોટા તેમના એક પીતરાઈ ભાઈ ભંડીની સલાહને અનુસરી, રાજ્યની જવાબદારી પિતાને શિર લેવા હર્ષને નિમંત્રણ કરવાને મંત્રીઓએ આખરે નિશ્ચય કર્યો. આ ભંડીને એ રાજ્યકુમારની સાથે જ શિક્ષણ આપવામાં આવ્યું હતું. ઇતિહાસનાં પૃષ્ટપર નહિ લખાયેલા કોઈ કારણસર તે એ નિમંત્રણને સંમત થતાં અચકાયો અને એમ કહેવાય છે કે એ નિમંત્રણ સ્વીકારતાં પહેલાં તેણે કોઈ બૌદ્ધ દેવવાણી મેળવવાનો માર્ગ લીધો. તેનો રાજ્યગાદીએ બેસવાને આ અણગમો ખરા દિલનો હોય કે દંભભર્યો હોય છતાં રાજ્યગાદી સ્વીકારવાની તરફેણ કરતી દેવવાણી મળવાથી તેને કઈ
સ્થાન રહ્યું નહિ. તે પણ ભાગ્યદેવીને સંતોષવા શરૂઆતમાં તેણે રાજત્વનાં નિશાનો ધારણ ન કર્યો અને નમ્રપણે પોતાની જાતને રાજપુત્ર શિલાદિત્ય તરીકે જાહેરમાં ઓળખાવવાનું રાખ્યું.
આ વિચિત્ર વિગતે સાફ બતાવી આપે છે કે હર્ષના રાજ્યાધિરેહણની બાબતમાં કાંઈક અજાણ્યા અંતરાય આવી પડ્યા હતા અને
ગાદી મેળવવા માટે પોતાના પરંપરા પ્રાપ્ત હક્કને હર્ષને યુગ બદલે સામે તેની પસંદગી પર આધાર રાખવાની
તેને ફરજ પડી હતી. “ફાંગ-ચી’ નામનું ચીની પુસ્તક પિતાની વિધવા બેનની સાથે રહી રાજ્ય ચલાવતો તેને વર્ણવે છે. આ કથન પરથી એવું સૂચન થાય છે કે શરૂઆતમાં તે પિતાની જાતને પોતાની બેન અથવા તે સંભવે છે કે તેના સ્વર્ગસ્થ ભાઈના બાળપુત્રના રક્ષક તરીકે રાજ્ય કરતો માનતા હતા. એમ માનવાને કારણ છે કે ઈ.સ. ૬૧રસુધી હર્ષ હિંમતથી રીતસર જાહેર થયેલા
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬૦૬ થી ૬ ૪૭
૭૩
રાજા તરીકે આગળ પડી શક્યા નિહ. તે ગાદી પર સાડાપાંચ કે છ હર્ષ રહ્યો ત્યાર પછી ઉપર જણાવેલી સાલમાં તેને વિધિપૂર્વક રાજ્યાભિષેક થયેા. તેના નામથી જાણીતા થયેલા સંવત કે જેનું પહેલું વર્ષ ઈ.સ. ૬૦૬-૭ હતું તે. ઈ.સ. ૬૦૬ના આકટાબર માસમાં તેના રાજ્યાધિરાહણથી શરૂ થયા હતા.
થાણેશ્વરના સામંતના યુવાન હર્ષનું આધિપત્ય સ્વીકારવાની બાબતમાં અચકાવાનો હેતુ ગમે તે હાય, તો પણ ભંડીએ આપેલી સલાહનું વ્યાજખીપણું તેણે સૂચવેલી વ્યક્તિએ સારી પેઠે સિદ્ધ કરી આપ્યું અને થાડા જ સમયમાં રાજ્ય કરવાના પોતાના હક્ક તેણે સાબિત કર્યાં.
દેખીતી રીતે હર્ષ પર આવેલી તુરતની ક્રો, તેના ભાઇના ખૂનીને પીછે। પકડવાની તથા પેાતાની વિધવા બેનને શોધી કાઢવાની હતી. આ એ કામેા પૈકી ખીજું વધારે જરૂરી હાવાથી ખૂબ ત્વરાથી હાથ ધરવામાં આવ્યું અને તેમ કરતાં રાજ્યવર્ધનને ખૂની નાશી છૂટવા પામે તેની પણ પરવા કરવામાં આવી નહાતી. હર્ષે એ બાબતમાં કરેલી ત્વરા જરા પણ વધારે પડતી ન હતી, કારણકે છૂટકારાની બાબતમાં નિરાશ થયેલી કુંવરી, પેાતાની દાસી સાથે જીવતી ચિતાએ ચઢી બળી મરવાની તૈયારીમાં હતી એટલામાં જંગલમાં વસતી જાતિઓના નાયકાની દોરવણીથી, તેને ભાઈ વિધ્યાટવીના ઊંડાણમાં તેને પત્તો મેળવવામાં સફળ થયા. શશાંક સામેની ચઢાની વિગતા નોંધેલી મળતી નથી અને એટલું તે સાક્ જણાય છે કે તે નહિ જેવું નુકશાન ખમી નાશી છૂટયા હરશે. ઇ.સ. ૬૧૯ની સાલ સુધી તે તે સત્તાવાન હેાવાનું જણાય છે, પણ કદાચ ત્યાર પછીથી તેનેા મુલક હર્ષને હાથ ગયા હોય.
રાજ્યશ્રીનુંપુનઃ મિલન
મોહ સંપ્રદાયની સમ્મિતીય શાખાના તત્ત્વમાં પારંગત તથા અદ્રિતીય બુદ્ધિમતિ પાતાની બેન રાજ્યશ્રીને પાછી મેળવ્યા બાદ
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
- હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ
હર્ષે નવા મુલકો જીતવાની પદ્ધતિસર યોજનાને હર્ષની નવા મુલકે અમલ કરવામાં પિતાનાં અસાધારણ કુશળતા છતવાની યેજના અને શક્તિને કામે લગાડ્યાં. આખા હિંદને
એક છત્ર નીચે લાવવાનો તેનો ઈરાદાપૂર્વક હેતુ હતો. એની કારકિર્દી ને એ તબક્કે તેની પાસે ૫,૦૦૦ હાથી, ૨૦,૦૦૦ જોડેસવાર અને ૫૦,૦૦૦ પાયદળનું લશ્કરી બળ હતું. પ્રાચીન પ્રણાલી અનુસાર પદ્ધતિસર વ્યવસ્થિત થયેલી ચતુરંગિણી સેનાનું ચોથું અંગરથ” ગણાતા, પણ હવે એ અંગને નકામા ગણી કાઢ્યા હોય એમ જણાય છે, જોકે તે સમયે પણ દેશના કેટલાક ભાગોમાં તેનો ઉપયોગ થઈ રહ્યો હતો.
આવી જંગમ મહા સેના સાથે હર્ષ આખા ઉત્તર હિંદ પર ફરી વળે. તેના સમકાલીન ચીની યાત્રીની રસીલી વાણીમાં તેની સામા
થનાર બધાને વશ કરતો તે પૂર્વથી પશ્ચિમ પાંચ વર્ષને વિચહ સુધી ગયો; તેના હાથી પર માંડેલાં જીન માંડયાં
ને માંડયાં રહ્યાં અને યોદ્ધાઓનાં માથાં પરથી શિરપ એ સમય દરમિયાન કદીએ ઊતર્યા નહોતા. સાડા પાંચ વર્ષને અંતે વાયવ્યના પ્રાંતિ અને ઘણું કરીને બંગાળાના મોટા ભાગની જીત પૂરી થઈ હતી, અને તેનું લશ્કરી બળ એટલું બધું વધી ગયું હતું, કે તે રણભૂમિ પર ૬૦,૦૦૦ યુદ્ધના હાથી તથા ૧૦૦,૦૦૦ ઘોડેસવારનું લશ્કર મૂકી શકે એમ હતું. પછીથી એણે પાંત્રીસ વર્ષ સુખે રાજ્ય કર્યું અને એ સમય દરમિયાન તેની ઉત્કટ શક્તિનો ઉપયોગ તેણે પોતાના વિશાળ મુલકને વહીવટ કરવામાં કર્યો. બંગાળાના ઉપસાગરને કિનારે આવેલા ગંજાબના ખડતલ વતનીઓ પરનો હમલે એ તેની છેલ્લી નેંધાયેલી ચઢાઈ છે અને તે ઈ.સ. ૬૪૩માં થઈ હતી.
એની જય પરંપરાની લાંબી કારકિર્દી એક નિષ્ફળતાથી ખંડિત થયેલી છે. ચૌલુક્ય વંશનો મોટામાં મોટો પુરુષ પુલકેશી બીજે,
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭
૭૫ જીતોના વિસ્તારમાં હર્ષની સ્પર્ધા કરતો હતો ચૌલુકય પુલકેશી અને હર્ષ જેમ ઉત્તર હિંદમાં સર્વોપરી રાજા બીજાને હાથે હાર હતો તેવી રીતે દક્ષિણના સર્વોપરી રાજાના ઈ.સ. ૬૨૦ પદે તે પહોંચ્યો હતો. હવે પછીનાં પ્રકરણમાં
તેનાં પરાક્રમેની નોંધ લેવામાં આવશે. ઉત્તરનો સમ્રાટ રાજીખુશીથી આવા બળવાન પ્રતિસ્પર્ધીની હયાતી સાખી શક્ય નહિ. તેણે તેને ઉથલાવી નાખવાનો યત્ન કર્યો. આથી બધા દેશોમાંના ઉત્તમ સરદાર સાથે અને પાંચ હિંદની સેના સાથે તે જાતે તેની પર હુમલો કરવા આગળ વધ્યો. પણ તેને યત્ન નિષ્ફળ થયો. દક્ષિણના રાજાએ નર્મદાના ઘાટોની એવી તો ખબરદારીથી ચોકી કરી કે હર્ષને હારી નિરાશ થઈ પાછા ફરવાની અને તે નદીને પિતાની સરહદ તરીકે સ્વીકારવાની ફરજ પડી. આ ચઢાઈનો સમય આશરે ઈ.સ. ૬ર૦નો નક્કી કરી શકાય.
વલ્લભી સાથેનો વિગ્રહ ઈ.સ. ૬૩૩ કરતાં મોડો અને ઈ.સ. ૬૪૧ કે ૬૪રમાં હ્યુએન્સાંગે પશ્ચિમ હિંદની મુલાકાત લીધી તે પહેલાં
થયો જણાય છે. એ વિગ્રહના પરિણામમાં વલભી સાથેને ધ્રુવસેન (ધ્રુવ ભટ્ટ) બીજાની સંપૂર્ણ હાર થઈ વિચાર્યું અને તે ભરૂચના રાજાના મુલકમાં નાશી ભરાયો.
એ ભરૂચને રાજા ઘણું કરીને ચૌલુક્ય સમ્રાટની બળવાન સહાય પર આધાર રાખતો હતો. આગળ કહ્યું છે તેમ
૧ “પચગૌડ” અથવા “પંચહિંદ' એટલેકે સારસ્વત (પંજાબ), કાન્યકુબ્ધ (કનેજ), ગૌડ (બંગાળા), મિથિલ (દરભંગા) અને ઉત્કલ (ઓરિસ્સા) એ પાંચ હાલના કરતાં તે સમયે એક એક જોડે વધારે નિકટ સંબંધ ધરાવતા હતા. બંગાલીઓ આર્યાવર્તના બીજા ભાગના લોકો જોડે બહુ ગાઢ સંબંધ ધરાવતા હતા એમ જણાય છે. જૂનાં બંગાલી કાવ્યો પાંચાલીના સામાન્ય નામથી ઓળખાય છે. આ શબ્દ બતાવી આપે છે કે જૂનાં બંગાલી કાવ્યોના કેટલાક છંદ માટે તો આપણે પાંચાલ કે કનોજના ઋણી છીએ. સારસ્વત
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ ધ્રુવભટ્ટને સુલેહની માંગણી કરવાની, વિજેતાની પુત્રીને હાથ સ્વીકારવાની અને તેના ખંડઆ રાજાની સ્થિતિમાં રહી સંતોષ માનવાની ફરજ પડી હતી. એજ ચઢાઈમાં આનંદપુર, કિચ અથવા કચ્છ અને સોરઠ અથવા દક્ષિણ કાઠીઆવાડના મુલક અથવા રાજ્યોને તેણે વશ કર્યાનું માની શકાય એમ છે. ઇ.સ. ૬૪૧માં તે એ બધાં મોલાપ અથવા પશ્ચિમ માળવા જે પહેલાં વલ્લભીને તાબે હતું તેનાં પેટા રાજ્યો હતાં.
તેના અમલનાં પાછલાં વર્ષોમાં હર્ષની આણ નેપાલ સાથેના ગંગાના આખા પાત્ર પર, હિમાલયથી નર્મદા સુધી, તેમજ માળવા,
ગૂજરાત અને સૌરાષ્ટ્ર પર નિષ્કટક પ્રવર્તતી હના રાજ્યને હતી. અલબત્ત રાજ્યવહીવટની વિગતે સ્થાનિક વિરતાર રાજાઓના હાથમાં રહેતી હતી, પણ પૂર્વમાં
છેક દૂર આવેલા આસામ અથવા કામરૂપનો રાજા પણ એ અધિરાજની આજ્ઞાને વશ વર્તતું હતું અને છેક પશ્ચિમમાં આવેલા વલ્લભીને રાજા, અને તેને જમાઈ પણ શાહી રસાલામાં હાજર રહેતો હતો.
અથવા પંજાબે આપણને તેનો શક સંવત્ આપે અને હિંદના બીજા ભાગોની પેઠે બંગાલીઓએ તે સ્વીકાર્યો. બંગાળાની શિષ્ટતા–નવી વિદ્યા-ખાસ કરીને ન્યાય કે જેનાથી નદીઆના તેલો” આખા હિંદમાં પંકાતાં થયાં તે મગધના યશસ્વી દિનો પૂરા થતાં, અને તે પૂર્વ હિંદને પ્રકાશ આપતું બંધ થયું તે જમાનામાં મિથિલામાંથી આવ્યાં. કલિંગ અથવા ઓરિસ્સા જેડે તો બંગાલા ભૂતકાળમાં છોડ્યું વછૂટે નહિ એવા સંબંધથી જોડાયેલું હતું. આપણું અવતારી પુરુષ ચૈતન્યદેવના ભક્તો બંગાળા કરતાં ઓરિ
સ્સામાં વધારે છે. આથી આપણને જણાય છે કે તે સમયે આર્યાવર્તના પાંચ વગવાળા પ્રાંતો “પાંચગૌડ” તે નામે ઓળખાતા હતા અને જૂના જમાનામાં તેઓ એક એકના ખૂબ ગાઢા સંસર્ગમાં આવેલા હતા અને હાલના કરતાં વધારે છૂટથી વિચારે અને આદર્શોને વિનિમય કરતા હતા (દિનેશચંદ્ર સેન હિસ્ટરી ઓફ બેંગાલ લેંગવેજ એન્ડ લિટરેચર કલકત્તા યુનિવ, ૧૯૧૧.)
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૭
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭
પોતાના વિશાળ રાજ્યના સંયમન માટે કેળવાયેલી કરશાહીની સેવા કરતાં, અવિશ્રાંત શક્તિ તથા ઉત્સાહથી રખાતી પિતાની
અંગત દેખરેખ પર તે આધાર રાખતો હતે. - તેની પ્રગતિ માસાની મોસમમાં મેટા રસાલા સાથે કૂચ કર
વાનું કામ અશક્ય હતું તેમજ બૌદ્ધ નિયમની વિરુદ્ધ હતું, એટલે તે મોસમ સિવાય તે સતત તેના મુલકમાં પ્રવાસ કરતે રહેતા, પાપીઓને દંડ દેતો અને પુણ્યશાળીઓને અથવા સારાં કર્મ કરનારને ઈનામો આપતો હતો. મોગલ બાદશાહો વાપરતા હતા તથા હાલમાં ઊંચા દરજજાના એંગ્લો-ઈડિયન અમલદારોનાં જંગમ ઘર બને છે તેવા આરામભર્યા તંબુઓની તે સમયમાં શધ થઈ ન હતી અને હર્ષને ઝાડનાં ડાળાં અને નેતરના બનેલા “ફરતા મહેલથી સંતોષ માનવો પડતો હતો. દરેક મુકામની જગાએ એ મહેલ ઊભો કરવામાં આવતો હતો અને તેના ગયા બાદ બાળી નાંખવામાં આવતો હતો. એને બહુ ઠાઠથી કરવાની આદત હતી તેથી તે જ્યાં જતો ત્યાં સેંકડે ઢેલીઓ તેની સાથે જતા અને તેના પ્રત્યેક પગલે તેઓ સોનાના ઢેલ પર તાલ વગાડતા. આવાં સંગીત-પદ ઢેલ” બીજા કોઈ રાજાને વાપરવા દેવામાં આવતાં નહોતાં.
તેના બે સિકા પહેલાંના પૂર્વગામી ફાહિયાનની પેઠે હ્યુએન્સાંગ પર પણ તેના સમયના હિંદના દીવાની વહીવટની બહુ સારી છાપ
પડી હતી. તેને એ વહીવટ પ્રજાના ભલાના દીવાની વહીવટ સિદ્ધાંતના પાયા પર રચાયેલ જણાયો હતો.
સરકારી જમીનની મહેસૂલ એજ રાજ્યની આમદાનીનું મુખ્ય સાધન હતું અને નિયમાનુસાર તે તે કુલ પેદાશના છઠ્ઠા ભાગ જેટલું હતું. અમલદારોને તેમની સેવાના બદલામાં જમીનેનાં પસાયતાં મળતાં. જાહેર કામ માટે વેઠે આણેલા મજૂરોને મજૂરી આપવામાં આવતી. કરો બહુ હળવા હતા. પ્રજા પાસેથી અંગત મહેનત બહુ જ માફકસર લેવામાં આવતી અને વિવિધ ધાર્મિક સંપ્રદાયને ઉદાર
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
79
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
હાથે દાન દેવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવતી હતી.
"
ભયંકર અત્યાચાર વાળા ગુના વિરલ અનતા પણ રસ્તા તથા નદીએના ઘાટ દેખીતી રીતે કા-હિયાનના સમય કરતાં આછા સહીસલામત હતા. હ્યુએન્સાંગને પોતાને એક કરતાં પેોલીસ અને ગુતા વધારે વાર લૂંટારાઓએ રોકી લૂંટયો હતેા. તે સમયે કેદ એ દંડને બહુ સાધારણ પ્રકાર હતા અને તે કેદ કરતાભરી અને ટિમેટમાં ચાલતી પ્રથાને મળતી હતી. આપણને એમ કહેવામાં આવે છે કે કેદીએ વે કે મરે તેની કાંઇ પરવા કરવામાં આવતી નહેતી અને તેમની માણસમાં ગણત્રી જ કરવામાં આવતી નહેાતી.' ગુપ્તોના સમય કરતાં આ જમાનાની સજાએ વધારે સખત હતી. ગંભીર ગુનાએ માટે અને સંતાન ધર્મ અજાવવામાં નિષ્ફળ જનારને નાક, કાન, હાથ કે પગના છેદની સજા કરવામાં આવતી હતી, પણ ઘણીવાર એ સજાને બદલે દેશવટાની સજા કરવામાં આવતી હતી. નાના ગુના માટે દંડ કરવામાં આવતા હતા.સત્યના નિર્ણય માટે, પાણી, અગ્નિ, ઝેર કે વજનની પરીક્ષા કાર્યસાધક સાધને તરીકે બહુમાન્ય ગણાતાં હતાં અને ચીની યાત્રીએ પણ પોતાની પસંદગી તથા સંમતિ સાથે તેનાં વર્ણન કર્યાં છે.
જાહેર બનાવાની નેધ માટે ખાસ નીમેલા અમલદારે એ લીધેલી જાહેર બનાવાની સરકારી નોંધા દરેક પ્રાંતમાં રાખવામાં આવતી હતી. સારા તેમજ માઠા અનાવા તથા સંકટા અને શુભ બનાવેાની નોંધ લેવી એ તેમનું કામ હતું. મેટા ઐતિહાસિક લેખાના લખનારા એ નોંધાને જોઈ લખતા હતા એ તેા નિઃસંદેહ વાત છે, પણ તેમાંના એક પણ નમૂના બચવા પામ્યા નથી.
સરકારી નોંધા
કેળવણીના બહુ બહેાળા પ્રસાર હતા એમ દેખાય છે. ખાસ કરીને બ્રાહ્મણામાં તથા બૌદ્ધ સાધુઓમાં તેનેા બહુ પ્રસાર થયા હતા,
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઇ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭
છે અને રાજદરબારમાં પણ વિદ્યાને માન આપકેળવણી અને વામાં આવતું હતું. રાજા હર્ષ સાહિત્યનો ઉદાર સાહિત્ય
આશ્રયદાતા હતા એટલું જ નહિ પણ એ પિતે
એક નિપુણ લહીઓ અને સારો પ્રતિષ્ઠિત લેખક હતો. એક વ્યાકરણના પુસ્તક ઉપરાંત ત્રણ હયાત સંસ્કૃત નાટક અને બીજા કેટલાંક પરચુરણ કાવ્ય તેની કલમની પ્રસાદી રૂપ ગણાય છે. એ ગ્રંથની રચનામાં કાંઈ નહિ તે તેનો મોટો હિસ્સો હતો એ વાત માનવા માટે આંચકો ખાવાને કાંઈ કારણ નથી, કારણકે પ્રાચીન હિંદમાં રાજલેખકે કાંઈ વિરલ નહોતા. એમાંનું એક નાટક “નાગાનંદ' જેનો વિષય સંસ્કારી બૌદ્ધ પુરાણકથા છે તેની, હિંદી નાટકોમાંની ઉત્તમ કૃતિઓમાં ગણના થાય છે; અને બીજાં નાટકે “રત્નાવલી” તથા “પ્રિયદર્શિકા'માં જોકે નવસર્જન નથી તો પણ વિચાર અને ભાષાની સાદાઈ માટે તે ખૂબ પ્રશંસા પામેલાં છે.
હર્ષના દરબારમાંની વિદ્વાનોની માળાનો મેર હતો બ્રાહ્મણ કવિ બાણ. તેના આશ્રયદાતાનાં પરાક્રમોનો પ્રશસ્તિમય અહેવાલ આપતી
ઐતિહાસિક નવલિકાનો તે લેખક હતો. એનવભાણ લિકા ઘણી જ કુશળતા ભરી છતાં અણખત
ઉત્પન્ન કરે એવી કૃતિ છે. એ ઘણી ખરાબ રૂચિને અનુસરીને રચાયેલી છે છતાં તેમાં વચ્ચે વચ્ચે વખાણવા જેવા અને તાદશ વર્ણનના ફકરા આવેલા છે. જે માણસ સેનાપતિ કંધગુપ્તને તેના રાજાની વંશાવલિ જેવું લાંબું નાક હોવાનું લખે છે તેની પર આખા સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં એક બહુ અણછાજતી ઉપમા આપનારનો આરોપ બહુ વ્યાજબી રીતે ચઢાવી શકાય એમ છે. પણ એ જ માણસ વધારે સારી કૃતિ પણ કરી શકતો હતો અને રાજાના મરણકાળની વેદનાનું ચિત્ર આપતાં તે જરાય શક્તિની ઉણપ બતાવતું નથી. “અનાથતાએ તેને પોતાના હાથમાં લીધો હતો, દુઃખે તેને પિતાનું ક્ષેત્ર બનાવ્યો હતો, ક્ષયે તેમાં પોતાનું રાજ્ય સ્થાપ્યું હતું અને અશક્તિએ તેમાં
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ પિતાની બોડ રાખી હતી. . . . . . . તે મૃત્યુની મર્યાદામાં હતું, છેલ્લાં ડચકાંની તૈયારીમાં હતો, લાંબી નિદ્રાને દરવાજે, મહાકર્મની તૈયારીમાં, મૃત્યુને ગ્રે હતો; ભાંગીતૂટી વાચાવાળો, જેનું મન ચળી ગયું હતું, જેનું શરીર દુઃખમાં રિબાઈ રહ્યું હતું, જેનું જીવન એસરી રહ્યું હતું. જેમતેમ લવરી કરી રહ્યો હતો અને સતત નિસાસા નાંખી રહ્યો હતે. બગાસાંએ તેને જીતી લીધો હતો, દુઃખથી તે આમતેમ ઝુલતો હતો અને દિલના ચુરા કરી નાંખે એવી વેદનાને વશ હતો. આવું લખાણ જેકે પૂર્ણ સુરૂચિભર્યું તો નથી તો પણ તેની પર સમર્થતાની ન ભૂલાય એવી છાપમહોર છે.
એક વિગ્રહ અશોકની લોહીની તરસ છીપાવી હતી, પણ હર્ષ સંતુષ્ટ થઈ પિતાની તલવાર મ્યાન કરે તેને માટે છ વર્ષના સતત
અને બાકીના વર્ષોમાં તૂટક તૂટક એમ મળી હર્ષના પાછલા કુલ સાડત્રીસ વર્ષના વિગ્રહની જરૂર જણાઈ દિવસે હતી. અને છેલ્લો વિગ્રહ ઇ.સ. ૬૪૩માં ગંજા
મના લોકો સામે હતું અને પછી આખરે અનેક વિગ્રહ કરનારા આ રાજાએ પિતાનું બમ્બર ઉતાર્યું અને પિતાના જીવનનાં જે થોડાં વર્ષો રહ્યાં હતાં તે હિંદી સર્વસત્તાધીશની સમજણ મુજબની શાંતિની કળાઓ તથા ધર્મનાં કૃત્યમાં ગાળ્યાં. તેણે અશોકનું અનુકરણ કરવાનો નિશ્ચય કર્યો હોય એમ જણાય છે અને પરિણામે તેનાં રાજ્યનાં પાછલાં વર્ષનાં કૃત્યની કથની તેના પૂર્વગામી મહાન મૌર્યના ઇતિહાસની નકલ જેવી વંચાય છે.
આ સમયાંતરમાં રાજાએ બૌદ્ધ ધર્મના શાંતિભર્યા ઉપદેશ તરફ પ્રથમ હીનયાન અને પાછળથી મહાયાનની શાખા તરફ ધ્યાન
ખેંચે એ પક્ષપાત બતાવવા માંડ્યો. તેણે તેની ધર્મભક્તિ ભક્તનું જીવન ગાળવા માંડ્યું, અને ધ્વહિંસા
વિરુદ્ધના બૌદ્ધ ધર્મના નિષેધને બહુ કડકાઈથી અમલ કરવા માંડ્યો અને તેમ કરવામાં માનવજીવનની પવિત્રતાનો
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૯.
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭ નહિ જેવો ખ્યાલ તેણે રાખ્યો હતો. આપણને કહેવામાં આવે છે કે “પુણ્યના વૃક્ષને તેણે એવા તો વિસ્તારથી ઉછેરવાનો યત્ન કર્યો કે તેણે અન્ન અને નિદ્રાને પણ વિસારે મૂક્યાં અને પાંચે હિંદમાં કઈ પણ જીવની હિંસા કરવાની તેમ જ બરાક તરીકે માંસનો ઉપયોગ કરવાની મના કરી અને તેમ કરનારને માટે માફીની આશા વગર દેહાંતદંડની સજા નક્કી કરી.
અશોકે સ્થાપેલી સંસ્થાઓના નમૂના ઉપર મુસાફર, ગરીબ તથા દર્દીઓના ઉપયોગ માટે આખા રાજ્યમાં ધર્માદા સંસ્થાઓ સ્થાપવામાં
આવી હતી. શહેરોમાં તેમજ ગામડાંઓમાં ધર્મપરે૫કારની અને શાળાઓ બાંધવામાં આવી હતી. ત્યાં અનાજ ધર્મની સંસ્થાએ પાણી પૂરા પાડવામાં આવતાં અને આપત્તિમાં આવી પડેલાઓને ઉદાર હાથે દવા પૂરી પાડવા વૈદો રાખવામાં આવ્યા હતા. પોતાના આદર્શરૂપ પૂર્વગામીનાં અનુકરણમાં તેણે હિંદુ દેવતાઓની પૂજા તેમજ બૌદ્ધ પૂજાવિધિ માટે સંખ્યાબંધ ધાર્મિક સંસ્થાઓ સ્થિર કરી. તેના જીવનના અંત ભાગમાં રાજ્યકૃપા મોટે ભાગે બૌદ્ધસંસ્થાઓ ઉપર ઊતરી હતી, અને પવિત્ર ગંગાને કિનારે સંખ્યાબંધ મઠ તથા સો સો ફીટ ઊંચા સંખ્યાબંધ સ્તૂપો બાંધવામાં આખ્યા. હતા. આ બે બાંધકામ પૈકીનાં બીજાં બહુ તકલેદી હતાં એમાં કાંઈ જ શંકા નથી. તે મુખ્યત્વે લાકડાં તથા વાંસના બનાવેલા હોવાથી તેમનાં કાંઈ જ અવશેષ કે નિશાન રહ્યાં નથી. પણ સ્તૂપ ગમેતેવા તકલેદી હોય તો પણ જેમ તેની સંખ્યા વધારે તેમ તેનું પુણ્ય વધારે એવું હતું. જોકે હર્ષ અને હ્યુએન્માંગના સમયમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયનું બળ દેખીતી રીતે ઘટતું જતું હતું છતાં તે સંપ્રદાયના સાધુઓ તે સમયે હજુ મોટી સંખ્યામાં હતા અને એ મઠમાં વસતા સાધુઓ તે યાત્રીની ગણત્રી મુજબ લગભગ બે લાખ જેટલા હતા. આવા મેટા પ્રમાણની બૌદ્ધ સંઘની આબાદી હોવાથી રાજાને તેના પ્રત્યે ઉદારતા બતાવવાની પુષ્કળ તક મળતી હતી.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ સાતમા સૈકામાં હિંદમાં ધર્મના વિચાર અને આચારનું સમકાલીન લેખકોએ દેરેલું ચિત્ર ઘણી વિચિત્ર અને રસિક વિગતોથી
ભરેલું છે. હર્ષને રાજકુટુંબની જુદી જુદી ધર્મની સ્થિતિ વ્યક્તિઓ ધર્મની બાબતમાં તેમના પિતાના
અંગત પક્ષપાતો અને પસંદગીઓ અનુસાર છૂટથી વર્તતી હતી. તેને દૂરને પૂર્વજ પુષ્યભૂતિ નાનપણથી જ શિવને પરમ ભક્ત હતા તથા બીજા બધા દેવોથી વિમુખ હતા એવી નોંધ છે. હર્ષને પિતા એવો જ ચુસ્ત સૂર્યભક્ત હતા અને તે રોજ તે પ્રકાશમાન દેવને પિતાના હદયના જ રંગે રંગેલા શુદ્ધ લાલ માણેકના વાસણમાં મૂકેલા લાલક મળને ગુચ્છાને અર્થ આપતો. હર્ષનાં મોટાભાઈ તથા બેનને બૌદ્ધ ધર્મમાં પરમ શ્રદ્ધા હતી, જ્યારે હર્ષની ભક્તિ તેના કૂળના ત્રણે દેવ, શિવ, સૂર્ય અને બુદ્ધિમાં વહેંચાઈ ગયેલી હતી. એ ત્રણેની પૂજા માટે તેણે કિંમતી મંદિર ઉભાં કરેલાં છે. એના જીવનનાં પાછલાં વર્ષોમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાય તેને વધારે પ્રીતિપાત્ર બન્યો હતો, અને ચીની ધર્મગુરૂની વાછટાથી બૌદ્ધ ધર્મની મહાયાન શાખાના આગળ વધેલા શિક્ષણને સમિતીય સંપ્રદાયના હીનયાનના સિદ્ધાતો કરતાં વધારે પસંદગી આપવાનું વલણ ધરાવતો તે થયો હતો, જોકે તે પોતે તે પહેલાં હીનયાનના સિદ્ધાંતોથી જ પરિચિત હતો.
ધર્મની બાબતમાં રાજકુટુંબની સર્વસારસંગ્રાહ વૃત્તિ તે સમયના લોકગમ્ય ધર્મની સામાન્ય સ્થિતિનાં પરિણામ તેમજ પ્રતિબિંબરૂપ
હતી. ગંગા નદીના મેદાન પ્રદેશમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયે રાજની સર્વસાર તેનું એકવારનું આગળ પડતું સ્થાન ચેકસ રીતે સંહ વૃત્તિ ગુમાવ્યું હતું છતાં તે હજુ એક પ્રબળ બળ
હતું અને લોકોના મન પર તેનો હજુ ભારે પ્રભાવ હતો. જૈન સંપ્રદાય ઉત્તર હિંદમાં કદી યે બહુ પ્રસર્યો નહોતો તેમજ આક્રમણાત્મક થયો નહતો, અને જોકે કેટલાંક સ્થાનોમાં ખાસ કરીને વૈશાલી અને પૂર્વ બંગાળામાં તેનો કાબૂ હતો છતાં તે બૌદ્ધ
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬૦ ૬ થી ૬૪ ૭ અને પૌરાણિક હિંદુ સંપ્રદાયની સામાન્ય લોકપ્રિયતાની સ્પર્ધા કરવાનો દાવો કરી શકતો નહોતો. હિંદુ ધર્મનો છેલ્લે ગણાવેલો પ્રકાર હવે બહુ દઢ રીતે સ્થપાઈ ચૂક્યો હતો અને પહેલાંનાં પુરાણ પ્રાચીન અને પવિત્ર લખાણ તરીકે આદર પામવા માંડ્યાં હતાં. ઘણાખરા પ્રાંતમાં વસ્તીનો મોટો ભાગ જેમ હાલ છે તેમ પુરાણના દેવોની ભક્તિમાં લાગેલો હતો અને સ્ત્રી તથા પુરુષ પિતાની રૂચિ અનુસાર પિતાના ઇષ્ટદેવ તરીકે શિવ, સૂર્ય, વિષ્ણુ કે બીજા કોઈ દેવને ખાસ ભક્તિ માટે પસંદ કરવા તદ્દન સ્વતંત્ર હતાં. એક સામાન્ય નિયમ તરીકે જુદાજુદા ધર્મોના અનુયાયીઓ બહુ શાંતિથી અને હળીમળીને રહેતા. રાજા ઉપરાંત બીજા લોકો પણ જાહેર પૂજાના મુખ્ય ઈષ્ટદેવોની વારાફરતી ભક્તિ કરી કોઈપણ રીતે દેવોની કૃપા મેળવવાની ખાત્રી કરી લેતા એમાં કાંઈ જ શંકા નથી.
જોકે મતાંતરસહિષ્ણુતા અને પરસ્પર મેળ એ નિયમરૂપ હતાં, છતાં અપવાદ પણ નહતા એમ નહિ. મધ્ય બંગાળને રાજા
શશાંક જેનો હર્ષના ભાઈના દગાખોર ખૂની તરીકે શશાંકને જુલમ ઉલ્લેખ આગળ કરવામાં આવ્યો છે અને જે
ઘણું કરીને ગુપ્તવંશને નબીરે હતો, તે શિવભક્ત હતા અને બૌદ્ધ ધર્મને ધિક્કારનારે હતો. તેને જડમૂળથી ઉખાડી નાખવા પિતાનાથી બનતું તેણે કહ્યું હતું. બૌદ્ધ પુરાણકથા મુજબ બૌદ્ધ ગયા આગળના જે પવિત્ર બોધિવૃક્ષ પર અશકે હદ બહારની ભક્તિ રેલાવી હતી તે વૃક્ષને એણે ખોદી કાઢી બાળી નાખ્યું. પાટલીપુત્ર આગળનો બુદ્ધનાં પગલાંના નિશાનવાળો પથ્થર તેણે તોડી નાખે. તેણે મઠોનો નાશ કર્યો. તેમાં રહેતા સાધુઓને વિખેરી નાખ્યા. નેપાલની ટેકરીઓની તળેટી સુધી એને જુલમનો જુવાળ પહોંચવા પામ્યો હતો. આ બનાવો પછી ત્રીસ કે ચાળીસ વર્ષે તે સ્થાનોની મુલાકાત લેનાર ચીની યાત્રી હ્યુએન્સાંગનાં લખાણો તેની પૂરતી શાખ પૂરે છે. એ બનાવો ઈ.સ. ૬૦૦ની આસપાસમાં થયેલા હોવા જોઈએ.
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ અશોકના છેલ્લા વંશજ તરીકે વર્ણવાયેલા મગધના પૂર્ણવર્મા નામના એક સ્થાનિક રાજાએ થોડા સમય પછી એ બેધિવૃક્ષ ફરીથી વાવ્યું કારણકે અશોકના વંશજ હોવાને કારણે તેના મહાન પૂર્વજના અતિ આદરને પામેલી વસ્તુને માન આપવા તે ખાસ બંધાયેલો હતો.
હ્યુએન્સાંગ અને તેની જીવનકથા લખનારે આપેલી વિગતે સાબિત કરે છે કે કોઈ કોઈ વાર બૌદ્ધ સંપ્રદાયની બંને શાખાઓ વચ્ચે
સંબંધ બહુ કડવાં વેરઝેરનો હતે. વળી પિતાના સાંપ્રદાયિક વેરઝેર બૌદ્ધ હરીફે પર રાજકૃપા વરસતી જોઈ પ
રાણિક હિંદુઓના દિલમાં પણ એવી જ ભૂંડી લાગ ભભૂકી ઊઠતી હતી. પ્રાચીન હિંદમાં ધર્મની બાબતમાં સંપૂર્ણ મતાંતરસહિષ્ણુતા પ્રવર્તતી હતી, એવી મતલબનાં સાધારણ કથનો કાંઈક સાવચેતીથી સ્વીકારી શકાય એમ છે એ વાત તો આથી તદ્દન સાફ સમજાઈ આવે છે. સરકાર તરફથી સંપ્રદાયે ઉપર થતા જુલમો તેમજ સાંપ્રદાયિક કડવાશનાં લોકોમાં ચઢી આવતાં ઊભરણે વખતેવખત થઈ આવતાં હતાં, જોકે તે બહુ વારંવાર થતાં નહિ.
સંપૂર્ણ ધાર્મિક સહિષ્ણુતા તથા સમતાના સિદ્ધાંતનો હર્ષે જાતે કેટલીક વાર ભંગ કરેલો છે. અકબર અને બીજા હિંદી સમ્રાટો પેઠે
તેને પણ હરીફ ધર્માચાર્યોના ઉપદેશ અને વાદ ધર્મ-વિવાદે સાંભળવા ગમતા અને બૌદ્ધ સંપ્રદાયની
મહાયાન શાખાની પુષ્ટિમાં તે વિદ્વાન ચીની મુસાફરની દલીલો તે બહુ આનંદથી સાંભળતો. એ શાખાના સિદ્ધાંતોથી તે પરિચિત નહોતો એમ જણાય છે. સ્ત્રીઓને પુરુષોથી એલાહેદી રાખવાની મુસલમાનોના પક્ષપાતને પામેલી પદ્ધતિની સાંકળથી પ્રાચીન હિંદી સમાજ સરખામણીમાં મુક્ત હતો. એના જાણવાજોગા દષ્ટાંત તરીકે એ તથ્ય છે કે ચીની ધર્મગુનાં વ્યાખ્યાન સાંભળવા રાજાની બાજુમાં તેની વિધવા બહેન બેસતી હતી અને એ વિવાદથી નીપજત આનંદ ખુલ્લા દિલથી બતાવતી હતી. આગળ જણાવી ગયા છીએ
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦૬ થી ૬ ૪૭
૮૫
તેમ એક ચીની પ્રમાણ તા એમ જાહેર કરે છે કે હર્ષ તેની બહેનની સાથે મળીને રાજ્યવહીવટ ચલાવતા હતા.
હર્ષના ઢંઢેરા
રાજાએ એવા નિશ્ચય કર્યો હતા કે તેના માનીતા ચીની યાત્રી વાદમાં હારવા ન જોઇએ, અને તેથી જ્યારે એ ચીની વિદ્વાનના સિદ્ધાંતાની બાબતમાં શાસ્ત્રાર્થ કરવા માટે વિરાધીઓને નિમંત્રવામાં આવતા ત્યારે વાદની શરતા તદ્દન વ્યાજબી રાખવામાં આવતી નહેાતી. જ્યારે હર્ષના સાંભળવામાં આવ્યું કે સાંપ્રદાયિક વિરોધીઓને હાથે હ્યુએન્ત્યાંગના ધાત થવાના ભય છે, ત્યારે તેણે એક ઢંઢેરા બહાર પાડયો. એ ઢંઢેરાનેા અંતભાગ નીચે મુજબ હતાઃ
જો કેાઈ એ ધર્મગુરુને અડકશે અથવા ઈજા કરશે તે તેને તુરત જ શિરચ્છેદ કરવામાં આવશે; અને જે કોઇ તેની વિરુદ્ધ ખેાલશે તેની જીભ કાપી નાખવામાં આવશે; પણ જે કાઈ એના ઉપદેશથી લાભ ઉઠાવવા માગતા હશે તેણે મારી ભલાઈ પર વિશ્વાસ રાખવા. એવાઓને આ જાહેરનામાથી ડરવાની જરૂર નથી.’
"
આ
એ યાત્રીની જીવનકથા લખનાર સાદાઈથી ઉમેરે છે કે સમયથી ઊંધે માર્ગે ચઢેલા પાછા હડી નજર બાહર થઈ ગયા અને પરિણામે અઢાર દિવસ પસાર થયા ત્યારે તેની સામે વિવાદ કરનાર કાઈ રહ્યું નહિ.’૧
નેાજની ધર્મસભા
રાજા હર્ષ બંગાળામાં પ્રવાસે નીકળ્યા હતા ત્યારે છાવણીમાં તેને હ્યુએન્ત્યાંગના મેળાપ થયા હતા. તેના વ્યાખ્યાનથી તે એવા તેા પ્રસન્ન થયા હતા કે તે શિક્ષાગુરુના ઉપદેશને અને તેટલી વધારે જાહેરાત આપવાના હેતુથી તેના તે સમયના પાટનગર કનેાજમાં એક ખાસ સભા ભરવાના તેણે ઠરાવ કર્યાં. પ્રચંડ માનવમેદનીથી અનુસરાયેલા રાજા હર્ષ ગંગાને દક્ષિણ કિનારેકિનારે કૂચ કરતા હતા અને તેને મિત્ર કામરૂપના રાજા કુમાર ગંગાને સામે કિનારે તેની જોડેજોડે કૂચ
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ કરી રહ્યો હતો. આમ ધીરેધીરે આગળ વધતાં નેવું દિવસમાં રાજા હર્ષ, કુમાર તથા તેમની સાથમાં કૂચ કરતા લેકે કનોજ આવી પહોંચ્યા અને ઇ.સ. ૬૪૯ના ફેબ્રુઆરી કે માર્ચમાં તેમણે ત્યાં મુકામ કર્યો. ત્યાં સમ્રાટ હર્ષને કૂચ દરમિયાનના તેના સાથી કામરૂપના રાજા કુમારે તથા લગ્નસંબંધથી તેના સંબંધી થયેલા પશ્ચિમ હિંદમાં આવેલા વલ્લભીના રાજાએ તથા બીજા અઢાર ખંડિયા રાજાઓએ જાહેર સત્કાર કર્યો. એ સત્કારની વિધિમાં ચાર હજાર વિદ્વાન બૌદ્ધ સાધુઓ સામેલ હતા. એ સાધુઓમાં બિહારમાંના નાલંદા મઠના એક હજાર સાધુઓ તેમજ ત્રણ હજાર જૈન તથા બીજા સનાતની બ્રાહ્મણે પણ હતા.
આ સ્થળે આકર્ષણનાં કેંદ્ર ખાસ આ પ્રસંગ માટે ગંગાના કિનારો ઉપર ઊભો કરેલો મેટો મઠ અને મંદિર હતાં. અહીં એકસો ફીટ
ઊંચા મિનારામાં રાજા જેટલા કદની બુદ્ધની વિધિઓ સોનાની પ્રતિમા રાખવામાં આવી હતી. એના
' જેવી જ પણ એથી નાની ત્રણ ફીટ ઊંચી એક પ્રતિમાને રોજ દબદબાભર્યો વરઘોડો કાઢવામાં આવતું. તેના સાથમાં વીસ રાજાઓ અને ત્રણસો હાથીની સવારી કાઢવામાં આવતી હતી. મૂર્તિ પરનું છત્ર ચક્રને વેષ ધારણ કરી હર્ષ પિતે ધરતો, જ્યારે બધા હાજર રહેલા રાજાઓમાં સૌથી વધારે અગત્યનું સ્થાન ભોગવતો તેને મિત્ર રાજા કુમાર બ્રહ્માનો વેશ ધારણ કરતો અને સફેદ ચમરી ઉરાડવાનું માન તેને મળતું. આમ સરઘસમાં ફરતો સમ્રાટ ચેમેર મોતી, સોનાનાં ફૂલ, અને બીજાં કિંમતી દ્રવ્યો બુદ્ધ, ધર્મ અને સંઘ એ ત્રણ રત્નોના માનમાં વેરતા. પછી આ પ્રસંગે સ્નાનને માટે ખાસ તૈયાર કરેલી વેદી આગળ મૂર્તિને પિતાને હાથે સ્નાન કરાવી, પોતાના ખભા પર ઊંચકી પશ્ચિમ મિનારા આગળ લઈ જતો અને ત્યાં તેને રત્નજડિત હજારે રેશમી વસ્ત્રો ચઢાવતો. ભજન પછી અગાઉ વર્ણવી ગયા છીએ એવો એક તરફી જાહેર શાસ્ત્રાર્થ રાખવામાં આવે, અને સાંજે એક માઈલ દૂર આવેલી પિતાની “ચલ–શિબિરે’ સમ્રાટ
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
S
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭ પાછો ફરતો.
ઘણા દિવસ સુધી ચાલુ રહેલી આ વિધિને અંતે એકાવનારા બનાવ બન્યા. ઘણે માટે ખર્ચ ઊભા કરેલા કામચલાઉ મઠમાં આગ
લાગી અને તેનો ઘણોખરો ભાગ તેનાથી નાશ હર્ષને જાન લેવાના પામ્યો; પણ જ્યારે રાજા પંડે આગ ઓલવવા ચત્ન વચ્ચે પડ્યો ત્યારે આગની ઝાળ વધતી અટકી
અને તેમ થતાં ધર્મિક વ્યક્તિઓએ તેને ચમત્કાર જાણે.
ખંડ્યિા રાજાઓના રસાલાથી અનુસરાયેલે હર્ષ આગના ભયંકર દસ્યનો વિસ્તાર જેવા એક ઊંચા સ્તૂપ પર ચઢ હતો. એ સ્વપનાં પગથિયાં પરથી તે ઊતરતો હતો તેવામાં ખંજરથી સજે થયેલા કઈ ધમાંધ પુરુષે તેના અંગ પર ધસી જઈ તેના શરીરમાં ખંજર હુલાવી દેવાનો યત્ન કર્યો. ખૂનીને તરત જ પકડી લેવામાં આવ્યું અને રાજાએ પિતે તેને ખૂબ ઝીણા પ્રશ્નો પૂછળ્યા. તેના જવાબમાં તે ખૂનીએ કબૂલ કર્યું કે બૌદ્ધોને બતાવેલી હદ પારની રાજકપાથી રૂઠેલા કેટલાક વિધર્મીઓએ તેને આ ગુનો કરવા ઉશ્કેર્યો હતો. આ ઉપરથી પાંચસો પંકાતા અને આગળ પડતા બ્રાહ્મણોને કેદ પકડવામાં આવ્યા હતા. સીધા પ્રશ્નો પૂછતાં તેમની પાસે કબુલ કરાવવામાં આવ્યું હતું, કે તેમની ઈર્ષા સંતોષવા માટે સળગતાં તીર ફેકી તેમણે મિનારાને આગ લગાડી હતી અને એ આગને અંગે થતા ગોટાળાનો લાભ લઈ તેમણે રાજાને મારી નાંખવાની આશા રાખી હતી. એ તે નિઃસંદેહ વાત છે કે આ કબુલાત તેમને ખૂબ રંજાડીને બળજબરીએ કરાવવામાં આવી હતી અને ઘણું કરીને તે તદ્દન ખોટી હતી. એ કબુલાત ખરી હોય કે ખોટી છતાં પણ સ્વીકારવામાં આવી હતી અને તેને આધારે એ તરકટમાં મુખ્ય ગણાતા કેટલાક લોકોને ગરદન મારવામાં આવ્યા હતા અને બીજા આશરે ૫૦૦ બ્રાહ્મણોને દેશનિકાલ કરવામાં આવ્યા હતા.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
- હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ કનોજ આગળનો કાર્યક્રમ પૂરો થતાં હર્ષે ચીની પણાને પિતાની જેડે ગંગા અને જમનાના સંગમ પર આવેલા પ્રયાગ તીર્થ
આગળ બીજો એક દબદબા ભર્યો સમારંભ ઇ.સ. ૬૪૩ પ્રયાગ જેવાનું નિમંત્રણ આપ્યું. એ ધર્મગુરુ પિતાના આગળ કરેલું દાન વતન તરફની અઘરી મુસાફરીએ નીકળવા
અતિ આતુર છતાં તે આ નિમંત્રણ પાછું ઠેલી ન શક્યો અને એ નિર્ધાર કરેલા સમારંભનું દશ્ય જેવા તેના રાજ યજમાનની સાથે ગયો. હર્ષે તેને સમજણ પાડી કે છેલ્લાં ત્રીસ વર્ષથી તેના પૂર્વજોના રિવાજને અનુસરી, ગંગા તથા યમુનાનો સંગમ થાય છે તે જગાના રેતાળ ભાઠામાં પાંચ પાંચ વર્ષે મોટી સભા ભરી ત્યાં ગરીબગુરબાં તથા ધર્મસંસ્થાઓમાં પિતાની એકઠી થયેલી દોલત વહેંચી નાંખવાની પ્રથા તેણે રાખી હતી. હાલનો પ્રસંગ (ઈ.સ. ૬૪૩) એ પંચ વર્ષીય મેળાનો છઠ્ઠો પ્રસંગ હતો. ઉત્તરમાં હર્ષની સત્તા પૂરેપૂરી સંગીન થતાં સુધી આ પ્રથા શરૂ કરવામાં નહિ આવી હોય એ તો દેખીતું જ છે.
આ સમારંભમાં બધા ખંડિયા રાજા અને અસંખ્ય સામાન્ય લોકેએ હાજરી આપી હતી અને ગરીબ, અનાથ અને નિરાધાર
લોકે તેમજ ઉત્તર હિંદના તમામ ભાગમાંથી સમારંભને કાર્યક્રમ ખાસ નેતરેલા દરેક પંથ અને સંપ્રદાયના
બ્રાહ્મણો અને યતિઓ મળી તેમની સંખ્યા પાંચ લાખ જેટલી અડસટવામાં આવી હતી. આ સમારંભ લગભગ પંચોતેર દિવસ ચાલ્યો હતે. એપ્રિલ માસની આખરમાં તેની પૂર્ણાહુતિ થઈ જણાય છે. પિતાના રસાલા તથા તમામ ખંડિયા રાજાઓના દબદબા ભર્યા સરઘસ સાથે એ સમારંભ શરૂ કરવામાં આવ્યો હતો. તે સમયની વિશિષ્ટ સર્વસારસંગ્રહની વિચિત્ર પ્રથાને અનુસરી ધાર્મિક પૂજાવિધિઓની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી હતી. પહેલે દિવસે ભાઠામાં ઊભા કરેલા એક કામચલાઉ છાજેલા મકાનમાં બુદ્ધની પ્રતિમાનું
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬૪ ૭ સ્થાપન કરવામાં આવ્યું હતું અને કિંમતી વાળા તથા બીજી મૂલ્યવાન ચીજોનો મહાન જથ્થો વહેંચી નાંખવા માટે કાઢવામાં આવ્યો હતો. બીજે અને ત્રીજે દિવસે તેજ મુજબ શિવ અને સૂર્યની મૂર્તિઓનું તે જ રીતે સન્માન કરવામાં આવ્યું હતું પણ તે પ્રસંગે બુદ્ધની પૂજાને અંગે કરેલા દાનથી અધું દાન કરવામાં આવ્યું હતું. બૌદ્ધસંઘના દસ હજાર પસંદ કરેલા ધર્મનિષ્ઠ પુરૂષોને દાન આપવા માટે ચોથે દહાડે રાખવામાં આવ્યો હતો. તે દરેકને સો સો સોના મહોર, એક મોતી અને એક સુતરાઉ કપડું અને તે ઉપરાંત સારાં અન્ન, પાન, ફૂલ તથા સુગંધિ દ્રવ્યો મળ્યાં હતાં. ત્યાર પછીના બાકીના વીસ દિવસોમાં સમારંભને અંગે આવેલા બ્રાહ્મણો રાજાનાં દાનના પાત્ર બન્યા હતા. તેમની પછી ચીની લેખક જેને “ધર્મવિરોધીકહે છે તે લોકોનો વારો આવ્યો, એટલે કે જૈન તથા બીજા કેટલાક પંથના લોકોને દસ દિવસ સુધી દાન આપવામાં આવ્યાં. દૂર દૂર દેશોથી આવેલા માંગણોને દાન આપવા માટે પણ એટલો જ સમય મુકરર કરવામાં આવ્યો હતો. અને ગરીબ, અનાથ તથા અપંગોને દાન આપવામાં એક મહિના જેટલો સમય ગયો હતો.
આ સમય સુધીમાં પાંચ વર્ષમાં એકઠો થયેલ ધનસંચય ખૂટી ગયો. રાજ્યમાં વ્યવસ્થા જાળવવા માટે તથા રાજ્યના રક્ષણ માટે
જરૂર હાથી, ઘોડા તથા લશ્કરી સરંજામ દાનનું પરિમાણ સિવાય કાંઈ જ પાછળ રહ્યું નહિ. એ ઉપરાંત
રાજાએ ઘણુ છૂટથી પિતાનાં ઝવેરાત તથા બીજી ચીજો, પિતાના પિોષાક, માળાઓ, કુંડળો, કંકણ, પચીઓ, હારો, અને પ્રકાશિત શિરપેચ–આવી બધી વસ્તુઓ મોકલે હાથે આપી દીધાં. આમ પિતાની બધી વસ્તુઓનું દાન અપાઈ જતાં તેણે પિતાની બેનની પાસેથી એક સાધારણ વપરાયેલાં કપડાંની ભિક્ષા માગી અને તે પહેરીને તેણે “દસે દિશાના બુદ્ધની પૂજા કરી અને પિતાનો ખજાનો ધર્મમાર્ગે દાનમાં અપાયો તેથી તેને ઘણો
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૦
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
આનંદ થયા.’
સામાન્ય દેખાવમાં એ જ સ્થાને હાલમાં પણ દર વર્ષે ભરાતા મેાટા મેળાને મળતી એ વિચિત્ર સભા પછી ખતમ થઈ, અને ત્યાર પછી બીજા દસ દિવસના રોકાણ બાદ હ્યુએન્સાંગને હ્યુએન્સાંગનું ગમન જવાની રજા આપવામાં આવી. રાજા હર્ષ તથા કુમાર રાજે પુષ્કળ સાનામહારા તથા છ કિંમતી ચીજો તેના આગળ ધરી, પણ કુમારની બક્ષીસરૂપ રૂંવાટીવાળા એક ઝભ્ભા સિવાય તેણે તેમાંની એક પણ ચીજ લીધી નિહ. બેંકે તે ધર્મગુરુએ તેના અંગત ઉપયાગી ચીજોમાંની એકે સ્વીકારવાની એકસરખી રીતે ના પાડી છતાં જમીનમાર્ગે ચીન જવાના પેાતાના વિકટ પ્રવાસના જરૂરી ખર્ચનાં નાણાં લેવામાં તેને કાંઈ હીણપત લાગી નહિ. એકહાથી પર લદાયેલા દસ હજાર ચાંદીના તથા ત્રણ હજાર સાનાના સિક્કા આપીને તેના ખર્ચની ઉદાર જોગવાઈ કરી આપવામાં આવી. તેના રક્ષણ માટેના વળાવા ઘોડેસવાર રસાલાની સરદારી ઉષિત નામના રાજાને આપવામાં આવી અને એ યાત્રીને સહીસલામત રીતે રાજાની સરહદ સુધી પહોંચાડવાની જવાબદારી તેની પર મૂકવામાં આવી. આરામથી મુસાફરી કરતાં તથા થાડે થાડે અંતરે મુકામ કરતાં કરતાં એ રાજાએ પેાતાને સોંપેલું કામ છએક માસમાં પૂરૂં કર્યું અને પંજાબના પૂર્વ ભાગમાં આવેલા જલંધર સુધી રાજઅતિથિને તેણે સહી સલામત રીતે પહોંચાડી આપ્યા. અહીં હ્યુએન્સાંગ એક મહિના રહ્યા. ત્યાંથી નવા વળાવા લશ્કર સાથે તેણે પેાતાના પ્રવાસ શરૂ કર્યો અને કથાવટીએ મીઠાના પહાડનાં ખીણ કાતરાને ભેદી તેણે સિંધુ નદી પાર કરી અને પામીર વટાવીને ખાતાનમાંથી પસાર થઇને દૂર ચીનમાં આવેલા તેના વતનમાં તે ઈ.સ. ૬૪૫ની વસંત ઋતુમાં દાખલ થયેા.
એ યાત્રી કાંઈ પેાતાને વતન ખાલી હાથે પાછે! કર્યાં નહેાતા. અકસ્માત કે લૂંટને કારણે એક કરતાં વધારે પ્રસંગે નુકસાન ખમવા
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭
છતાં તે બુદ્ધના શરીરનાં ૧૫૦ જેટલાં અવશેષો તેનું મરણ સહીસલામત રીતે લાવવામાં સફળ થયો. તે
ઉપરાંત તે ગુસ્ની સુખડ, ચાંદી તથા સેનાની કેટલીક પ્રતિમાઓ અને વીસ ઘોડાઓ પર લગભગ ૬૫૭થી ઓછા જેટલાં છૂટાં હસ્તલેખી પુસ્તકે તે પોતાની જોડે લઈ જઈ શકો હતો. એની જિંદગીનો બાકી રહેલો ભાગ તેણે તે પુસ્તકોના તરજૂમામાં ગાળ્યો અને ૭૪ છૂટાં છૂટાં પુસ્તકોનો તરજૂમો પૂરો કર્યા બાદ તેણે પિતાની સાહિત્ય-કારકિર્દી ઈ.સ. ૬૬૧માં સમાપ્ત કરી. ત્યારપછી ત્રણ વર્ષ સુધી તે શાંતિ અને પ્રતિષ્ઠા ભગવતો રહ્યો અને ત્યારબાદ કોઈપણ બૌદ્ધ પતિના કરતાં વિદ્યા અને ધર્મનિષ્ઠાની બાબતમાં ચઢિયાતી ખ્યાતિ પોતાની પાછળ મૂકી તેણે શાંતિથી આ દુનિયા છોડી.
હ્યુએન્સાંગ તથા તેની જીવનકથા લખનાર એ બંને હર્ષ રાજાની છેલ્લામાં છેલ્લી માહિતી આપે છે. તેના માનવંતા અતિથિના ગમન
પછી થોડા જ સમયમાં ઈ. સ. ૬૪૬ના હર્ષનું મરણ
અંતમાં કે ઈ.સ. ૬૪૭ની શરૂઆતમાં તે મરણ
પામ્યો. તેના જીવન દરમિયાન તેણે ચીન સામ્રાજ્ય જેડે રાજકીય સંબંધ રાખ્યો હતો. ઈ.સ. ૬૪૧માં ચીનના સમ્રાટ પાસે તેણે મોકલેલો બ્રાહ્મણ
રાજદૂત ઈ. સ. ૬૪૩માં ત્યાંથી પાછો ફર્યો. ચીન સાથેને તેની જોડે રાજા હર્ષે મોકલેલા પત્રને ઉત્તર સંબંધ લઈ આવેલું એક દૂતમંડળ હતું. એ દૂતમંડળ
લાંબા સમય સુધી હિંદમાં રહ્યું અને ઇ.સ. ૬૪૫ સુધી તે ચીન પાછું નહોતું કર્યું. બીજે વર્ષો પહેલા ગયેલા દૂતમંડળના મુખીના હાથ નીચે કામ કરતો અને તેનાથી બીજી સંખ્યાના વાંગયુએન્સીનને તેના સમ્રાટે એક નવા હિંદી દૂતમંડળના ઉપરી તરીકે ત્રીસ ઘોડેસવારના વળાવા લશ્કર સાથે હિંદ તરફ મોકલી આપ્યો. ઇ.સ. ૬૪૭ની શરૂઆતમાં કે ઈ.સ. ૬૪૬ના અંતમાં રાજા હર્ષ મરણ
ઇ.સ. ૬૪૭
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
- હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ પામ્યો અને તેની પાછળ કોઈ વારસ નહિ હેવાથી, તેની મજબૂત ભૂજા પાછી ખેંચાતાં આખો દેશ અવ્યવસ્થામાં ડૂબ્યો. તે સમયે પડેલા દુકાળથી એ ગેરવ્યવસ્થામાં વળી ઓર વધારો થયો.
સ્વર્ગસ્થ રાજાનો અર્જુન કે અર્જુના નામને એક મંત્રી ગાદી બથાવી પડશે અને જંગલીઓના લશ્કર સાથે એ ચીની દૂતમંડળની સાથે લઢવા ગયો. એ મંડળના વળાવા ઘડેસવાને કતલ કરવામાં કે કેદ કરવામાં આવ્યા અને તેમની તમામ મિત જેમાં હિંદી રાજઓએ આપેલી ચીજોને પણ સમાવેશ થતો હતો તે બધી લૂંટી લેવામાં આવી; પણ વાંગહ્યુએન્સી તથા તેને સહકારી એ બને તે રોવાઈ નેપાળમાં નાસી જવા ભાગ્યશાળી થયા. - ચીનની રાજકુંવરીને પરણેલો પ્રખ્યાન શ્રોનત્યાન ગેપ તે વખતે તિબેટમાં રાજ્ય કરતો હતો. તે એ નાસેલ દૂતોની વહારે ધાયે. તેણે
- તેમને ૧૨૦૦ ચુનંદા સિપાઈ પૂરા પાડ્યા અને ચીની દૂએ એ તે સિપાઈઓની સહાયમાં નેપાલના સાત હજાર સત્તા બથાવી પા ઘોડેસવાર મૂકી આપ્યા, કારણકે નેપાલ તે વખતે ડનારને આપેલી તિબેટને તાબે હતું. આ નાના લશ્કર સાથે હાર વાંગહ્યુએન્સી હિંદના મેદાનમાં ઊતરી આવ્યા
અને ત્રણ દિવસના ઘેરા પછી નિકટના મુખ્ય શહેરને હુમલે કરી હાથ કરવામાં તે સફળ થયો. એ શહેરનું રક્ષણ કરનારા લશ્કરમાંના ત્રણ હજાર સિપાઈઓને ગરદન મારવામાં આવ્યા અને દસ હજારને પાસેની નદીમાં–ઘણું કરીને બાગમતીમાં ડૂબાડી દેવામાં આવ્યા. અર્જુન નાસી ગયો, પણ નવું લશ્કર ઊભું કરી ફરીથી સામે થયે. ફરીથી તેની બહુ વિનાશભરી હાર થઈ અને તે પિતે કેદ પકડાયે. વિજેતાએ તુરત જ હજાર કેદીઓને ગરદન માર્યા અને પછીથી થયેલા યુદ્ધમાં આખા રાજકુટુંબને કેદ કર્યું અને ત્રીસ હજારથી વધારે ઘોડા અને ઢેર તેને હાથ આવ્યાં. આ ચઢાઈ દરમિયાન પ૮૦ કોટવાળાં ગામ તેને તાબે થયાં અને થોડા જ
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭
• ૯૩ વર્ષ પહેલાં હર્ષના સમારંભમાં હાજરી આપનાર પૂર્વ હિંદના રાજા કુમારે વિજેતાના લશ્કરના ઉપયોગ માટે પુષ્કળ ઢેર અને યુદ્ધસામગ્રી મોકલી આપ્યાં. વાંગહ્યુએન્સી હર્ષના રાજ્યને બથાવી પાડનારને કેદી તરીકે ચીન લઈ ગયો અને તેની આ સેવા માટે તેને યોગ્ય બઢતી મળી. પછીથી ઈ.સ. ૬પ૦માં જ્યારે બાદશાહ ટાઇપ્સગ મરી ગયો અને તેનો રોજો બાંધવામાં આવ્યો ત્યારે તે રાજાના મુખદ્વાર આગળનો રસ્તો બાવલાંથી શણગારવામાં આવ્યો. તે બાવલાંઓમાં તિબેટના રાજા
ગત્સાન ગેપ અને અર્જુનનાં () બાવલાં પણ હતાં. ડોક સમય તિર્લ્ડટ તિબેટને તાબે રહ્યું હોય એમ દેખાય છે. તે સમયે તિબેટ ચીનાઈ સામ્રાજ્યની સામે થાય એવું બળવાન રાજ્ય હતું. આ પ્રમાણે આ આડકથા પૂરી થાય છે. પુરાતત્ત્વના અભ્યાસીઓને ઘણાં વર્ષોથી જાણીતી હેવા છતાં હિંદને ઇતિહાસ લખનારની નજર બહાર એ અત્યારસુધી રહી ગયેલી છે.
- ઈ.સ. ૬૫૭માં બૌદ્ધ તીર્થસ્થાનોએ વાઘા ચઢાવવા, ચીનના શાહના હુકમથી હિંદમાં મોકલાયાથી વાંગહ્યુએન્સીએ પિતાનાં પરા
ક્રમોની રંગભૂમિરૂપ દેશની ફરી મુલાકાત લીધી. વાંગ હ્યુએન્સીની હાસાને રસ્તે નેપાલમાં થઈ તે હિંદમાં દાખલ ત્રીજી મુલાકાત થયો. એ વાટ તે સમયે ખુલ્લી હતી અને ઘણા
બૌદ્ધ યાત્રીઓ તેનો ઉપયોગ કરતા હતા.વૈશાલિ, બૌદ્ધગયા તથા બીજાં પવિત્ર સ્થળોની જાત્રા કરી હિંદુકુશ તથા પામિર રસ્તે ઉત્તર અફઘાનિસ્તાન અથવા કપિસામાં થઈ તે પોતાને વતન પાછો ફર્યો.
- સાતમા સૈકામાં હર્ષના તાબા નીચેના મુલકની મર્યાદા બહાર આવેલા હિંદના પ્રદેશની રાજકીય વ્યવસ્થાની બાબતમા હ્યુએન્સાંગની
ટીકાઓથી બહુ સારે પ્રકાશ પડે છે. ઉત્તરમાં સાતમા સિકામાં કાશ્મીર એક આગળ પડતું રાજ્ય થયું હતું અને કાશમીર તેણે તક્ષિલા તથા મીઠાના પહાડના (સિંહપુર)
પ્રદેશ તેમજ નીચલા ટેકરીઆળ પ્રદેશમાંનાં
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૪
હિંદુસ્તાન ને પ્રાચીન ઇતિહાસ
નાનાં નાનાં રાજ્યાને પેાતાના તાબા નીચે આણી આશ્રિત રાજ્યા
બનાવ્યાં હતાં.
સિંધુ તથા બિઆસ વચ્ચેને પંજાબને માટેા ભાગ એ યાત્રી જેને ટસેહકીઆ અથવા ચેહકા કહે છે તે પ્રદેશમાં આવી જતા હતા. જુલમગાર મિહિરગુલ પેાતાને દરબાર ભરા હતા તે સાકલ (શિયાલકાટ) પાસેનું એક નગર જેનું નામ આપવામાં આવેલું નથી તેએ પ્રદેશની રાજ્યધાની હતું. સૂર્યદેવની ભક્તિને જ્યાં બહુ પ્રચાર હતા તે મુલતાનને પ્રાંત અને તેની ઈશાને આવેલા પે-કા-ટા નામના પ્રદેશ જે ઘણુંકરીને જમુ હશે તે એ રાજ્યના તાબાના પ્રાંત હતા.
પુજાખ
સ્થિ
સિંધ શુદ્ર વર્ણના એક બૌદ્ધ રાજાના અમલ નીચે હાવા માટે તથા તે દેશ માટી સંખ્યામાં બૌદ્ધ સાધુને પોષતા હતા તે એ વાત માટે જાણીતા હતા. એ સાધુએની સંખ્યા દસ હજારની અડસટવામાં આવતી હતી. તે સાધુસંખ્યા આટલી બધી મેાટી હતી પણ સંખ્યાના પ્રમાણમાં તેમની પ્રત બહુ ઊંચી નહેાતી. એ દસ હજારમાંના મેટા ભાગના સાધુએ આળસુ, દરિદ્રી તથા ભાગવિલાસ અને વ્યભિચારમાં ગરકાવ થઈ ગયેલા હેાવાથી તિરસ્કાર પામેલા હતા. સિંધના મુખપ્રદેશ જેને યાત્રી ‘એટિએનપોચિલા' એવું નામ આપે છે તે સિંધના રાજ્યના એક પ્રાંત હતા.
ખીજાં સાધને પરથી આપણને ખબર મળે છે કે તે દિવસેામાં સિંધનું રાજ્ય સમૃદ્ઘ અને બળવાન હતું અને હાલના કરતાં વધારે વસ્તીવાળું અને ફળદ્રુપ હતું અને બલુચિસ્તાન પાટનગર અલે તેના તાબાનું રાજ્ય હતું. મીઠાના પહાડાની નજીકથી માંડી દિરયા સુધીના સિંધુની ખીણને આખા પ્રદેશ તેમાં સમાઇ જતા હતા અને હ્યુએન્સાંગ જેને ‘સિન્ટુ’ કહે છે તે હકા અથવા વાહિન્દા નામની ‘લુપ્ત નદી’થી ખાસ હિંદના
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭ પ્રદેશથી છૂટો પડતા હતા. તેની રાજ્યધાની અરોર કે અલેર હતું. તેને એ યાત્રી પિશન-પ-પુ-લોનું નામ આપે છે તે હકા નદીના પશ્ચિમ કિનારા પર આવેલું મોટું કિલ્લેબંધી નગર હતું. તેનાં ખંડિયેર સખર જિલ્લામાં રેહરીથી અગ્નિખૂણે પાંચ માઇલ પર ઉત્તર અક્ષાંશ ૨૭,૩૯ અને પૂર્વ રેખાંશ ૬૮૦,૫૯ પર હજુ જોઈ શકાય છે. અદ્દભુત રસભરી લોકકથાનુસાર ઈ. સ. ૮૦૦ના અરસામાં એક વ્યભિચારી રાજાના પંજામાંથી એક રૂપવતી બાળાને બચાવવા સૈફ-ઉલ-મુલુક નામના કઈ વેપારીએ નદીનો માર્ગ પલટી નાખ્યો તેથી એ નગરનો નાશ થયો કહેવાય છે.
ઉજેન તથા મધ્ય હિંદનાં બીજાં રાજ્યો વધારે ઓછા પ્રમાણમાં હર્ષની સત્તા નીચે હોવાં જોઈએ. તેના રાજાઓ બ્રાહ્મણ
વર્ણના હતા. ઉજજેનનો પ્રદેશ બહુ ગીચ વસ્તીસિંધના રાજાએ વાળો હતો અને તેમાં બૌદ્ધોની સંખ્યા નહિ
જેવી હતી. તેમના ઘણાખરા મઠ પડી ભાંગેલી હાલતમાં હતા. માત્ર ત્રણ કે ચાર ચાલુ હતા અને તેમાં વસતા સાધુએની સંખ્યા આશરે ત્રણસો જેટલી હતી. અશેકની પ્રણાલીથી પાવન બનેલો તથા જેમાં સાંચીનાં ભવ્ય મકાનનો સમાવેશ થતો હતો તે બૌદ્ધ સંપ્રદાય આ પ્રદેશમાં આટલો વહેલો પડી ભાંગ્યો એ બહુ કૌતુક ઉપજાવે એવી વાત છે અને હાલ એની સમજૂતિ આપવા જેવી સ્થિતિમાં આપણે નથી.
હર્ષના સમારંભમાં બહુ આગળ પડતો ભાગ લેનાર કામરૂપને રાજા ભાસ્કરવર્મા અથવા કુમારરાજ પણ સવર્ણ બ્રાહ્મણ તરીકે અને
બુદ્ધમાં શ્રદ્ધા નહિ રાખનાર તરીકે વર્ણવાયે કામરૂપ છે, જો કે તે બધા ધર્મના વિદ્વાને પ્રત્યે
સવૃત્તિ ધરાવતો હતો. ઉત્તર હિંદના સમ્રાટને તે એટલે અંશે આધીન હતો કે તે હર્ષની આજ્ઞાની અવગણના કરી શકે એમ નહોતો.
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ | નવસો વર્ષ પહેલાં જે કલિંગની છતને કારણે અશોકને એટલે બધો તીવ્ર પશ્ચાત્તાપ થયો હતો તે વસ્તી વગરનો જ થઈ ગયું હતું
અને તેની પર બધે જંગલ ઊગી ગયાં હતાં. કલિંગ એ યાત્રી તાદશ ચિત્ર ખડું કરી દેતી ભાષામાં
ટીકા કરે છે કે “જૂના વખતમાં કલિંગમાં બહુ ગીચ વસ્તી હતી. લોકોના ખભા એક એક જોડે ઘસાતા અને તેમના રથના ચક્રની ધરીઓ સામસામી ઘસાતી અને જ્યારે તેઓ તેમના હાથની બાયો ઊંચી કરતા ત્યારે તો જાણે એક તંબૂ તણાઈ રહે હતો. પ્રણાલીથા એમ સમજાવવા માગે છે કે કોઈ રૂઠેલા સાધુના શાપને કારણે એ દેશની આવી વિપરિત દશા થઈ
કાશ્મીર, નેપાલ તથા દક્ષિણ અને પશ્ચિમમાં આવેલાં બીજાં રાજ્યના હર્ષે આપેલા અહેવાલની નેંધ લેગ્ય સમયે આગલાં બીજું રાજ્ય પ્રકરણોમાં લેવામાં આવશે.
હિંદમાં એકતાનાં વિરોધી જે બળો ગમે ત્યારે પ્રસંગ મળતાં ફાટી ઊઠવા તૈયાર જ હોય છે તેને કાબૂમાં રાખનાર બંધને હર્ષના
મરણથી તૂટી ગયાં. પરિણામે તે બળે તેમનાં હર્ષના મરણની કુદરતી પરિણામ લાવવા માટે છૂટાં થયાં અને અસર હમેશાં બદલાતી હદોવાળાં તથા પરસ્પર સતત
ઝઘડ્યાં કરતાં નાનાં નાનાં રાજ્યનો શંભુમેળે. હિંદમાં ઊભો થયો. ઈ.સ. પૂર્વના ચોથા સૈકામાં યુરોપીયનોના પ્રથમ સંસર્ગમાં હિંદ આવ્યું ત્યારે તે આવું હતું. અને હિંદના રાજકીય શરીરના પરસ્પર પ્રત્યાકર્ષણ કરતા ઘટકોને તેમનાં સ્વછંદ ભ્રમણ છોડી કાબૂમાં રાખનાર શ્રેષ્ઠ બળની પકડને વશ વર્તવાની ફરજ પાડનાર કઈ પ્રબળ મધ્યસ્થ સત્તા ઊભી થાય એવા પ્રમાણમાં ટૂંકા સમયાંતરે બાદ કરતાં, તે હમેશાં એવું જ રહ્યું છે.
હુનેનાં આક્રમણથી એટલું બધું તો દુઃખ વેઠવું પડ્યું હતું કે હર્ષની પથ્ય આપખુદી તેના એક જરૂરી ઈલાજ રૂપ સ્વીકારાઈ
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઇ. સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭
હતી. તે મરી ગયા ત્યારે એ ઝનુની જંગલી હિંદની હમેશની પરદેશીઓએ કરેલા ઘા ઘણા લાંબા સમયથી સામાન્ય સ્થિતિ રૂઝાઈ ગયા હતા અને બહારના હુમલાઓથી
દેશનો છૂટકારો થયો હતો તે કારણે એવાં સંકટમાંથી બચાવનારની જરૂરીઆતનું ભાન લોકોને વિસારે પડયું હતું. પરિણામે હિંદ તુરત જ તેની હમેશની અવ્યવસ્થિત અને કોઈ કોઈનું સ્વામી નહિ એવી સર્વ સ્વાતંત્ર્યની સ્થિતિમાં જઈ પડ્યું હતું. - આઠમા સૈકા દરમિયાન સિંધ અને ગૂજરાતમાં આરબોના સ્થાનિક હુમલા બાદ કરતાં, ઈ.સ. પર૮માં મિહિરગુલની હાર થઈ
ત્યારથી અગીઆરમા સૈકાની શરૂઆતમાં મહપાંચ સેક સુધી ૫- મદ ગજનીની ચઢાઈએ થઈ ત્યાં સુધીમાં રદેશી આક્રમણથી પાંચસો વર્ષ સુધી હિંદને અંદરને મધ્યસ્થ ઉગારે ભાગે ગંભીર પ્રકારનાં પરદેશી આક્રમણોથી
મુક્ત રહ્યો હતો અને તેની પોતાની રીતે પોતાનું ભાગ્ય સર્જવા છૂટ હતો.
રાજ્યપ્રકરણી સંસ્થાઓમાં કાંઈ વ્યવસ્થિત વિકાસ થયો નહિ. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય, અશોક અને તેનાથી ઓછા પ્રમાણમાં ગુપ્ત રાજાઓ અને
- કજના હર્ષે કર્યું હતું તેમ હિંદના રાજકીય રાજ્યપ્રકરણ, શરીરના વિસંવાદી અંગેને એકસૂત્રમાં લાવવાની સાહિત્ય અને ધર્મ શક્તિ ધરાવનાર પ્રભાવશાળી શક્તિવાળો કોઈ
નવો સમ્રા ઊભો થયે નહિ. ઉત્તર હિંદના રાજાધિરાજ પદને લગભગ મળતું પદ કાજના મિહિરભોજે (ઈ.સ. ૮૪૦થી૯૦) મેળવ્યું હતું પણ કમભાગ્યે તેના ચરિત્ર કે રાજ્યવહીવટની આપણને નહિ જેવી જ માહિતી છે. મુસલમાનોના હુમલાનું ભારે દબાણ પણ અસંખ્ય નાનાં નાનાં હિંદુ રાજ્યમાં એકતા લાવવામાં નિષ્ફળ નીવડયું અને તેથી કડક ધમધપણની ગાંઠથી એકતંત્રમાં બંધાયેલાં આરબ, તુર્ક અને અફઘાનનાં ઝનુની ટેળાંનાં તે રાજ્ય
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૮
હિંદુસ્તાન ના પ્રાચીન ઇતિહાસ
એક પછી એક બહુ સહેલા શિકાર બની ગયાં. ઘણા સ્થાનિક રાજાના દરબારમાં સાહિત્યને ઉદાર આશ્રય મળતા હતા તથા તેની બહુ સક્રિય ખેડ થતી હતી, છતાં એકંદરે કાલિદાસના સમયમાં તે જે સપાટીએ પહોંચ્યું હતું તેનાથી તે બહુ નીચું ઊતરી ગયું હતું. ગણિત, જ્યાતિષ કે વિજ્ઞાનની બીજી કોઈ પણ શાખામાં બહુ જ થાડી અથવા નહિ . જેવી જ પ્રગતિ થઈ હતી. બૌદ્ધ ધર્મના ક્રમેક્રમે થયેલા લેપથી ધર્મને ભારે હાનિ થઇ. એ બૌદ્ધ ધર્મ બહુ જ ધીમા અને નજરે ન ચઢે એવા ફેરફારાથી જુદાજુદા હિંદુ પંથેામાં ભળી ગયા. માત્ર મગધમાં અને તેની આસપાસના પ્રદેશેામાં ગૌતમના ધર્મ નવાં રૂપાંતરા ધારણ કરી ચાર સૈકા સુધી પ્રબળ અસ્તિત્વ ટકાવી રહ્યો અને તેમ થવામાં ધર્મપાલ અને પાલવંશના તેના વંશજોને ટેકેા કારણરૂપ હતા.
શિલ્પકળા ઘણાખરા ભાગેામાં હિંદુ દેવતાઓની સેવામાં અને પાલેાના મુલકામાં રૂપાંતર પામેલા બૌદ્ધ ધર્મની સેવામાં કામે લગાડવામાં આવતી હતી, અને ઘણા કળાવંતાના સંપ્રદાયાએ જુદીજુદી શૈલીઓમાં તેની ખૂબ અભિવૃદ્ધિ સાધી હતી. એ મધ્યકાલીન અને મહેાળા પ્રમાણમાં ખીલેલી શિલ્પકળાના કળામૂલ્યની આંકણી ઘણા તીવ્ર વિવાદના વિષય બની છે. તેના પ્રશંસકેા તેમાં હિંદુ પ્રતિભાની સિદ્ધિની પરાકાષ્ટા જુએ છે, જ્યારે તેના વિરેાધી ચર્ચકા તેની અંદર સંયમની ખામી તથા એડાળ વિચિત્રતામાં સરી પડવાની તેના વલણથી કંટાળેા અને સુગના ભાવ અનુભવે છે. કમનસીબે, મધ્યકાળનાં ચિત્રકામા તા સદંતર નાશ પામેલાં છે અને તેથી ચિત્રકળાની પ્રગતિ થઈ હતી કે તે પાછી પડી હતી તેના નિર્ણય કરવા અશક્ય થઈ પડે છે. સિક્કા પાડવાની કળા તેા એવી નિશ્ચયાત્મક રીતે પડી ભાંગી હતી કે કળાની દૃષ્ટિએ નોંધાય એવા એક પણ મધ્યકાલીન સિક્કો મેાબૂદ નથી.
સ્થાપત્યનું વિધાન ભવ્ય પ્રમાણમાં થતું હતું. જોકે તે સમયમાં ઊભાં કરેલાં અસંખ્ય મકાનેામાંનાં ઘણાંખરાં મુસલમાન અમલના
લલિતકળા
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦ ૬ થી ૬ ૪૭
સૈકાઓ દરમિયાન મોટે ભાગે નાશ પામ્યાં થાપત્ય છે; છતાં જે કાંઈ થડે અંશ એ વિનાશમાંથી
બચવા પામ્યો છે તે એ સિદ્ધ કરવા પૂરતો છે કે હિંદુ સ્થાપત્યસ્વામીએ ભવ્ય કલ્પનાથી નવા નમૂનાનું સર્જન કરી શકતા એટલું જ નહિ, પણ એ સર્જન નમૂનાને ખૂબ વિગતો પૂરી મૂર્તિમંત કરવાની શક્તિ ધરાવતા હતા. તેમની આ શક્તિ માટે માન થયા વગર રહેતું નથી, પણ સાથે સાથે તેનાં અતિશય શણગારથી વિરોધી અને શત્રુવટભરી ચર્ચાને સ્થાન મળે છે. - હવે પછીનાં ત્રણ પ્રકરણોમાં પિતાને જેમ ફાવે તેમ વર્તવા સ્વતંત્ર એવાં હિંદનાં નાનાં નાનાં રાજ્યોના કેટલાક સિકાના ગૂંચવણ
ભર્યો ઈતિહાસનાં મોટાં મોટાં અને આંખે ચઢે નાનાં રાજે એવાં લક્ષણોની રૂપરેખા આપવાને યત્ન કર
વામાં આવશે. એથી કોઈ સર્વોપરી સત્તાના કાબુથી મુક્ત થતાં હિંદ હમેશાં કેવું હોય છે અને તેની સરહદનું હાલ જે ભલી સરકાર રક્ષણ કરે છે તેની સત્તા પાછી ખેંચી લેવામાં આવે તો તે પાછું કેવું થઈ જાય તેનો ખ્યાલ વાંચનારને મળશે.
સાતમા સૈકાની સાલવારી
ઇ. સ.
અનાવ ચીની યાત્રી હ્યુએન્સાંગનો જન્મ. આશરે ૬૦૦ શશાંકે બૌદમીઓ પર જુલમ કર્યો. ૬૦૫ થાણેશ્વરનો રાજા રાજ્યવર્ધન ગાદીએ બેઠો.
થાણેશ્વરને રાજા હર્ષ ગાદીએ બેઠે. ૬ ૦૬-૧૨ હર્ષે ઉત્તર હિંદની છત કરી.
ચાલુક્ય રાજા પુલકેશી બીજે ગાદીએ બેઠા.
ચાલુકય રાજા પુલકેશી બીજા ના રાજ્યાભિષેક, કાબર ૬૧૨ | હર્ષને રાજયાભિષેકઇ.સ. ૬૦૬થી માંડી તેના સંવ
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
૬૧૫
૬૧૮ - ૬૧૯-૨૦ આશરે ૬૨૦
૬૨૯
૬૩૦-૧ આશરે ૬૩૫
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ તની શરૂઆત. કુજ વિષ્ણુવર્ધન (વિદસિદ્ધિ) લેંગી સરસ. ચીનનો ટાંગવંશનો પહેલો સમ્રાટ કાટસુ ગાદીએ બેઠા. શશાંકને ગંજામનો શિલાલેખ. ચાલુકય રાજા પુલકેશી બીજને હાથે હર્ષની હાર. મુસલમાની હિજરી સંવત. ચીની સમ્રાટ ટાઈસંગ ગાદીએ બેઠે. હર્ષને વાંસખેડાને શિલાલેખ. હ્યુએન્સાંગે તેની યાત્રા શરૂ કરી. તિબેટનો રાજા એગ સાન ગપ ગાદીએ બેઠો. હર્ષને મધુવનને શિલાલેખ. હર્ષ વલભી જીત્યું. પ્રીસ્તિઓને નેસ્ટરપંથ અલોપેને ચીનમાં દાખલ કર્યો. હર્ષે ચીનમાં દૂત મંડળ મોકલ્યું. તિબેટનો રાજા સ્ત્રાગસાન ગેપનું ચીનની કુમારી વેનસેંગ જોડે લગ્ન થયું. નહાર્વેદ આગળ સંસાનીયન રાજા ચઝગિર્દને આરબ એ હાર આપી. આરબોએ મિસર જીતી લીધું. ચાલુક્ય રાજા પુલકેશી બીજે મરણ પામ્યો. હર્ષની ગંજામ પર ચઢાઈ. હ્યુએન્સાંગ જોડે તેને મેલાપ. લિઆઈપિઆઓ અને વાંગહ્યુએન્ટસીની સરદારી નીચે આવેલું ચીની દૂતમંડળ. કનેજ તથા પ્રયાગ આગળના હર્ષનાં ધર્મસ. હ્યુએન્સાંગ પાછો ચીન જવા નીકળે. હ્યુએન્સાંગ હુન પહોંચ્યો વાંગહ્યુએન્ટસીને બીજા દૂતમંડળ સાથે મોકલવામાં
૬૪૧
९४२ ૬૪૩
- . .. . ૬૪૫
આવ્યો.
હર્ષનું મરણ અર્જુનનું (2) રાજ્યસત્તાનું બથાવી પડવું, અને ચીની તિબેટ અને નેપાલી લશ્કરને હાથે તેની હાર હ્યુએસગના પ્રવાસની પ્રસિદ્ધિ. ચીનના સમ્રાટ ટાઈ સુંગનું મરણ કાટલુંગ ગાદીએ બેઠો.
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
હર્ષનું રાજ્ય ઈ.સ. ૬ ૦૬ થી ૬ ૪૭
૬૧૭
૬૬૧-૫
૬૬૪
१७०
૬૭૨
૬૭૫-૮૫
૬૯૧
૧૯૫
આશરે ૬૯૮
વાંગહ્યુએન્ટસીનું ત્રીજું દૂતમંડળ.
ચીનાઈ રાજ્યના વધારેમાં વધારે વિસ્તાર. હ્યુએન્સાંગનું મરણ.
તિબેટીને હાથે ચીનાઓએ ખાધેલી હાર. ચીનીયાત્રી ઈસંગે તેના પ્રવાસ શરૂ કર્યાં. ઈસિંગ નાલંદામાં રહ્યા. ઈસંગે તેની ‘નોંધ’ રચી. ઈસિંગ ચીન પાછા ફર્યાં.
તિબેટના રાન્ન સ્રોગટ્સાન ગંધાનું મરણુ.
૧૦૧
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૪ મું ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગીન રાજે
ઈ.સ. ૬૪૭ થી ૧ર૦૦
ચીન તથા તિબેટ સાથે સંબંધ પિતાના સામ્રાજ્યની દૂર દૂરની સરહદપર આવેલા પ્રાંતો પર પિતાનો કાબૂ રાખવાની બાબતમાં ચીન બહુ ચીવટ રાખે છે. હાલમાં
મુસલમાનો પાસેથી કાશગરીઆ અને યુવાન હિંદના ઉત્તર મે- અને રશિયન પાસેથી કુલજા પાછું મેળવી ખરા પર ચીનને ચીને એ વાતનાં દૃષ્ટાંત પૂરાં પાડ્યાં છે. પ્રભાવ સાતમા અને આઠમા સૈકાનો ચીનનો ઇતિહાસ
ચીની પ્રજાનાં એ લક્ષણનાં ઘણાં દષ્ટાંત રજુ કરે છે. હિંદના ઉત્તર મોખરા પર આવેલા દેશમાં પિતાની લાગવગ વધારવાના અથવા તેમની પર આધિપત્ય સ્થાપવા માટે ઘણું મક્કમ પ્રયાસ કરતું ચીન આપણી આગળ રજુ થાય છે.
છઠ્ઠા સૈકાના પહેલા અર્ધ ભાગમાં પશ્ચિમ દેશોમાં ચીનની સત્તાને લેપ થયે હતો અને એણેલાઈટ અથવા સફેદ હુને એક
( વિશાળ સામ્રાજ્ય પર રાજ્ય કરી રહ્યા હતા. ઇ.સ. ૫૦૨-૫૬ એ સામ્રાજ્યમાં કાશગરીઆ અથવા ચીની એથેલાઈટે રાજ્ય લેખકેનું “ચાર દૂર્ગસેના,” કાશ્મીર, ગાંધાર
અને પેશાવર પાસેના પ્રદેશોનો સમાવેશ થતો હતો. આશરે ઈ.સ. પ૬પના અરસામાં (ઈ.સ. ૫૬૩ અને ૫૬૭ની વચ્ચે) એણેલાઈટ રાજ્ય પશ્ચિમના તુર્ક અને ઈરાનીઓના હાથમાં
પસાર થયું; પણ આક્ષસ નદીની દક્ષિણે ઇ.સ. ૧૬૫ પાશ્ચાત્ય આવેલા પ્રાંતમાં ઈરાનની સત્તા થોડા સમયમાં તુર્કોનું રાજ્ય જ શિથિલ થઈ ગઈ અને છેક સિંધુ નદી
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગીન રા
૧૦૩ સુધીના એથેલાઈટના મુલકના તુર્કો વારસ થયા. આથી ઈ.સ. ૬૩૦માં હ્યુએન્સાંગ હિંદુસ્તાન આવવા નીકળ્યો હતો ત્યારે પશ્ચિમ તુર્કીના ઉપરી કઝિન, ગ-શી–હુ એ પરવાને આપી તેની સલામતીની ખાતરી આપી હતી. એ પરવાનાથી કપિસા સુધીના તેના રક્ષણને પાકો બંદોબસ્ત થયો હતો.
એજ વર્ષમાં એ યાત્રીના પ્રબળ રક્ષકનું ખૂન કરવામાં આવ્યું અને રંગ વંશના બીજા રાજા સમ્રાટુ ટાઈટ્સગની દોરવણી નીચે ઈ.સ. ૬૩૦ ઉત્તરના ચીનાઓએ ઉત્તર કે પૂર્વના તુર્કોને એવી તો તુર્કોને ચીનાઓએ નિર્ણયાત્મક હાર આપી કે પરાજય પામેલા
આપેલી હાર તુર્કે તે સમયથી માંડી પચાસ વર્ષ સુધી ચીનના ગુલામ થઈ રહ્યા.
ઉત્તર, તુર્કોને ભયથી મુક્ત થતાં ચીનાઓ તેમની પશ્ચિમે, આવેલા સંઘોને પોતાનો હાથ બતાવવા શક્તિમાન થયા અને ૬૪૦ ઈ.સ. ૬૪૦-૮ ચી- થી ૪૮ સુધીમાં તેઓ તુફન, કારશહર અને નાએ કરેલી કુચામાં વસવાટ કરવામાં સફળ થયા અને
કુચની છત તેમ કરી તેમણે પૂર્વ અને પશ્ચિમ વચ્ચેના સંબંધનો ઉત્તર ભાર્ગ કબજે કર્યો.
.સ. ૬૩૯માં ૯હાસાની સ્થાપના કરનાર પ્રખ્યાત રાજા સોંગન ગેપના અમલ નીચે તિબેટ હતું. એ રાજાએ પિતાના
દેશમાં બૌદ્ધ ધર્મ દાખલ કર્યો અને હિંદી તિબેટ જોડે મિત્રા- પંડિતોની મદદથી તિબેટી મૂળાક્ષરેની યોજના ચારી ભર્યો સબંધ કરી. નાની વયમાં જ નેપાલના રાજાની ભૃકુટિ
નામની રાજકન્યા જોડે એનું લગ્ન થયું અને બે વર્ષ પછી ઇ.સ. ૬૪૧માં પોતાની અનેકવિધ જીતોને પ્રતાપે, ઘણું ઘણું મુશ્કેલીઓને અંતે ચીનના સમ્રાટ ટાઈસુંગની પુત્રી રાજકુમારી નચંગની જોડે લગ્ન કરવામાં તે સફળ થયા. પોતે ચુસ્ત બૌદ્ધ હેવાથી આ બે યુવાન રાજકન્યાઓએ તેમના યુવાન પતિને પિતાના
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ ધર્મમાં પલટાવ્યો અને તેમ કરી તિબેટના ઇતિહાસના ક્રમને નવે ચીલે ચઢાવ્યો. પિતાના આશ્રયદાતાના ગુણની કદર કરવામાં સંધ પણ પાછો ન પડ્યો. બુદ્ધના અવતાર તરીકે તેમણે એ રાજાને જગના તારણહાર અવલોકિતેશ્વર તરીકે દેવતા પદ આપેલું છે, અને તેની નેપાલી પત્ની “લીલા તારા” તરીકે અને ચીનીકુમારી “સફેદતારા” તરીકે અતિ આદરપાત્ર ગણાયેલ છે. સ્ત્રગટ્યાનગપો છો ત્યાં સુધી ચીન અને તિબેટ વચ્ચે બહુ મૈત્રીભર્યો સંબંધ ટકી રહ્યો. ઘણાખરા પ્રમાણભૂત લેખકોના મતાનુસાર આશરે ઈ.સ. ૬૯૮માં કે તેની આસપાસમાં તેનું મરણ થયું જણાય છે, પણ કદાચ તે તે કરતાં પણ કેટલાંક વર્ષ વહેલું થયું હોય. આને પરિણામે હર્ષના દરબારમાં ઇ.સ. ૬૪૩-૫ના વર્ષોમાં જતા રાજદૂતે તિબેટ અને તેના આશ્રિતરાજ્ય નેપાલ એ બંને મિત્ર રાજ્યમાંથી પસાર થવા શક્તિમાન થયા હતા. આ બંને રાજ્યોએ હર્ષના મરણ પછી સંકટમાં સપડાઈ પડેલા વાંગહ્યુએને છોડવવા ખુશીથી લશ્કરે મેકલી આપ્યાં હતાં.
સમ્રાટ ટાઈ-સુંગે તુર્કોને વશ કરવાનું શરૂ કરેલું કાર્ય તેના પછી આવેલા કાટ-સુંગે (૬૪૯-૮૩) ચાલુ રાખ્યું અને ઈ.સ.
૬૫૯ના અરસામાં ચીન પશ્ચિમના તુર્કીના તમામ ઈ.સ. ૧૫૯-૬૧ ૫- મુલકનું નામનું સ્વામીત્વ મેળવી રહ્યું અને શ્ચિમના તુર્કોનારા- આખરે એ બધો મુલક ખાલસા કરી વિધિસર
ને ચીને કમજો ચીનાઈ રાજ્યમાં ભેળવી દેવામાં આવ્યો. મેળવ્ય ઇ.સ. ૬૬૧–૫ સુધીમાં ચીન પહેલાં કદી નહિ
એવા પ્રતિષ્ઠિત પદે પહોંચ્યું હતું અને તે સમયે જે યશશિખરે તે પહોંચ્યું હતું તેવું ઉચ્ચપદ ફરીથી કદી તેને મળી શક્યું નથી. કપિસા એ ચીની સામ્રાજ્યને એક પ્રાંત હતું અને બાદશાહના રસાલામાં ઉદયાનના અથવા સુવાટની ખીણના તેમજ ઈરાનથી કરીઆ સુધીના તમામ દેશોને એલચીઓનો સમાવેશ થતો હતે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્યેા
૧૦૫
પણ ચીનાઈ સામ્રાજ્યના આ ભવ્ય વિસ્તાર બહુ ઝાઝો સમય ટક્યા નહિ. ઇ.સ. ૬૭૦માં તિભેટીએએ આપેલી ભયંકર હારને ઇ.સ. ૧૭૦-તિબેટી- પરિણામે ચીન પાસેથી કાશગરીઆ અથવા એએ કાશગરીઆ “ચાર દુર્ગસેના”ના મુલક પડાવી લેવામાં માં કરેલા વસવાટ આવ્યા અને તે ઇ.સ. ૬૯૨ સુધી વિજેતાએના હાથમાં રહ્યા. ત્યારબાદ ચીનાઓએ તેના કબજો પાછે મેળવ્યેા. ઇ.સ. ૬૩૦ની હારથી છિન્નભિન્ન થયેલી સત્તા ઇ.સ. ૬૮૨ થી ૬૯૧ની વચ્ચેના અરસામાં પશ્ચિમના તુર્કીએ માટે ભાગે પાછી મેળવી એટલું જ નહિ પણ પશ્ચિમના સંધા પર તેઓ કાંઈક કાબુ ધરાવતા પણ થયા; પણ આપસ આપસના કચ્છ મધ્ય એશિયાતી પ્રજાઓના શાપરૂપ હતા, અને તેમની રાષ્ટ્રીય ત્રુટિનો લાભ લેતાં ચીનને સારીરીતે આવડતું હતું. જુદીજુદી ાતિના ઝધડાઓમાં તેઓ વચ્ચે પડડ્યા. ઇગર તથા કાલુકના ટેકાથી તેઓ એવા તેા અસરકારક રીતે સળ થયા કે ૭૪૪માં તુર્કી મુલકના પૂર્વભાગમાં એોન પર ઉગરાએ પોતાના પગ જમાવ્યા અને પશ્ચિમમાં કાલુકાએ ધીમે ધીમે “દશ જાતિ”એના મુલકમાં વસવાટ કર્યાં અને સીકકુલ સરાવરની પશ્ચિમે તુર્કી સરદારોનાં આગલાં રહેઠાણુરૂપ તેાકમાક તથા તાલાસ કબજે કર્યા.
ઇ.સ. ૭૪૪ ઉત્તરના તુર્કાના આખરી
વસ
ઇ.સ. ૬૬૫થી ૭૧૫ સુધીમાં જક્ષાર્ટીસ (સીરદરીઆ) અને સિંધુ નદી વચ્ચેના દેશામાં અસરકારક રીતે વચ્ચે પડવા જેટલી શક્તિ ચીનના રાજ્યમાં નહેાતી. કાશગરીઆ થને પશ્ચિમ તરફ જતા દક્ષિણના માર્ગ તિબેટીએએ બંધ કર્યાં હતા અને હિંદુકુશની ઉપર થઈ જતા માર્ગે આરબ સરદાર કૌટેખાની તેાથી રંધાઇ ગયા હતા. એ સરદાર
ઇ.સ. ૬૬૫-૭૧૫.ચીન અને પશ્ચિમ વચ્ચે ના માર્ગ બંધ થયા
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ તે સમયે આખા મધ્ય એશિયામાં પયગંબરના ધર્મને પ્રચાર કરવામાં રોકાયેલો હતો.
ઈ.સ. ૭૧૩માં સમ્રાટ હ્યુએચુંગ ગાદીએ આવતાં ચીનની ચળવળ ફરી જાગ્રત થઈ, અને લશ્કરી બળ તથા મંત્રણાઓથી
પામિરના ઘાટ ખુલ્લા રાખવાના, તેમજ કોઈક ઇ.સ. ૭૧૫-૪૭.હિંદ- વાર ભેગા મળીને નહિતર છુટા છુટા રહી કામ ની સરહદ પર ચીન કરતા આરબ તથા તિબેટીઓની મહત્વાકાંક્ષાને નાઈ પ્રભાવને રોકવા મક્કમ પ્રયત્નો કરવામાં આવ્યા હતા. પુનર્જીવન ઇ.સ. ૭૧૯માં સમરકંદ તથા બીજી રાએ
ઈરલામનાં લશ્કર સામે થતાં ચીનની સહાય માગી અને આરબ નેતાઓએ હિદની સરહદ પરનાં નાનાં નાનાં રાજ્યોને સહકાર મેળવવા યત્ન કર્યો. ઉદ્યાન (સુવાટ) બોટટાલ (બંદાક્ષનની પશ્ચિમે) અને ચિત્રાલના નાયકોએ મુસલમાની લલચામણુને ન ગણકારી તેથી ચીનના બાદશાહે તે દરેકને રાજાને ઇલ્કાબ આપતી સનદોથી નવાજ્યા. યાસિન (નાનું પે-લુ) ઝબુલિસ્તાન (ગઝની), કપિસા અને કાશ્મીરના રાજ્યકર્તાઓને પણ તેવું જ માન આપવામાં આવ્યું હતું. આરબ તથા તિબેટીઓની સામે કાર્યસાધક આડરૂપ થાય એવી રીતે એ મોખરાનાં રાજ્યોને વ્યવસ્થિત કરવા ચીને તેનાથી બનતા સૌ યત્નો કર્યા. ઈ.સ. ૭૨૦માં કાશ્મીરના રાજા ચંદ્રાપીડને ચીનના બાદશાહ તરફથી પટ્ટાભિષેક થયો અને ૭૩૩માં તેના ભાઈ મુક્તાપીડ લલિતાદિત્યને પણ તેવું જ માન મળ્યું. - ડાં વર્ષો પછી ૭૪૪માં તથા ૭૪૭માં ચીનના પ્રભાવનો એટલો તે વિસ્તાર થયો કે કાપીઅન સમુદ્રની દક્ષિણે આવેલા તબારિસ્તાનના રાજાને બાદશાહે પદવી પ્રદાન કર્યું. ત્યાર પછીના વર્ષમાં એક ચીની લશ્કરે બધી મુશીબતોને વટાવી પામીરને પર્વત ઓળંગ્યો અને યાસિનના રાજાને વશ કર્યો.
પણ સાતમા સૈકાની પેઠે આઠમા સૈકામાં પણ પશ્ચિમના દેશો
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગી ન રા જ્યા
૧૦૭
પરને ચીનને અમલ અવી નીવડયો અને કાર્બુકની કુમકવાળા આરમેને હાથે ચીની સરદાર સીએન-ચીને
હાર
ઇ.સ. ૭૫૧. આમ મળેલી ખુવારી ભરી હારથી એ અમલને પૂરે તથા કાલું કાએ ચી-ધ્વંસ થયા. આડકતરી રીતે આ વિનાશકારક નાઓને આપેલી આફતની યુરોપીય સંસ્કૃતિ પર બહુ અગત્યની અસર થઇ. અત્યારસુધી અતિ દૂરના ચીનના ઇજારારૂપે કાગળ બનાવવાના હુન્નર ચીની કેદીએએ સમરકંદમાં દાખલ કર્યાં અને એ રીતે એ યુરાપની પણ જાણમાં આવ્યા. એનાં પરિણામ કેવા આવ્યાં છે તે આપણે સા જાણીએ છીએ.
થિ—સ્રાંગ–ડી ટ્યાનના લાંબા અમલ દરમિયાન (ઇ. સ.૭૪૩ ૭૮૯) તિબેટમાં બૌદ્ધધર્મની અભિવૃદ્ધિને અતિશય ઉત્સાહથી ઉત્તેજન આપવવામાં આવ્યું હતું અને તે એટલે સુધી તિબેટમાં ઔધર્મ કે તેના પ્રતિસ્પર્ધી, તલબદા ખેાન ધર્મના અનુયાયીઓ પર જુલમ ગુજારતાં પાછું વાળી જોવામાં આવતું નહિ. શાંતરક્ષિત અને પદ્યસંભવ નામના એ હિંદી મુનિઓને તિબેટના રાજદરબારમાં નેતરવામાં આવ્યા હતા અને તેમની મદદથી સંઘની સત્તાવાળું રાજ્યતંત્ર સ્થાપવામા આવ્યું અને આજ પણ લામાતંત્રને નામે તે જીવતું રહેલું છે. થિ સ્પ્રંગ ડી ટ્યાને આદરેલું કાર્ય રાજા રાલપચાને (ઇ. સ. ૮૧૬-૩૮) ચાલુ રાખી આગળ ધપાવ્યું પણ તેની પછી ગાદીએ આવનાર લંગડર્ન બૌદ્ધધર્મને ધિક્કારતા હતા અને તેણે તેના ઉચ્છેદ કરવા તેનાથી બનતું બધું કર્યું. ઇ. સ. ૨૪૨માં રાજાનું ખૂન કરી એક લામાએ પેાતાના સ્વધર્મીઓને થયેલા અન્યાયનું વેર લીધું. અગીઆરમા સૈકામાં (ઈ. સ. ૧૦૧૩ થી ૧૦૩૮) મગધમાંથી ગયેલા બૌદ્ધ પ્રચારકોએ તિબેટમાં બૌદ્ધધર્મની આગળ પડતા રાજ્યધર્મ તરીકે કરી સ્થાપના કરી.
રાલપચાનના રાજ્યમાં ચીન જોડે તીવ્ર બાથંબાથા થઈ. લ્હાસા
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
માં એ ભાષાના લેખામાં નાંધાયેલી અને ઈ. સ. ૮૨૨માં થયેલી સંધિથી એ વિગ્રહના અંત આવ્યા. પાછલના યુગેામાં ચીન સાથેને સંબંધ ચીનના રાજ્ય જોડેના તિબેટને સંબંધ વખતેવખત બહુ બદલાતા રહ્યો છે. તે સંબંધ ગમે તેવા હાય છતાં તેમાં હિંદુને કાંઇ લેવાદેવા નહેાતી. તિબેટ પર ચીનની આખરી સરસાઈ ઈ. સ. ૧૭૫૧ સુધી મુલતવી રહી હતી. તે સાલ પછી ચીનની સરકારે હમેશાં યુરાપીયનાને તિબેટની બહાર રાખવાના યત્ન કર્યો છે અને તેમ કરવામાં તે સામાન્ય રીતે સફળ થયેલ છે. આને પરિણામે લાંબા વખત સુધી તિબેટને મામલે હિંદના ઇતિહાસથી અલગતા અલગ રહ્યો છે. હિંદુ અને ચીન વચ્ચેના રાજનૈતિક સંબંધ આઠમા સૈકામાં તિબેટની સત્તાની અભિવૃદ્ધિ થવાને કારણે બંધ થઇ ગયા. ઈ. સ. ૧૮૮૫માં બ્રહ્મદેશની જીતથી હિંદી અને ચીની રાજ્યેાની સરહદો એકએકને અડતી થઇ ત્યાં સુધી એ સંબંધ ક્રીથી ચાલુ થયા નહિ. કેટલાય સૈકાથી વધારે કે ઓછા અંશે ચીનના આશ્રિત રાજ્ય તરીકે રહેલું તિબેટ, આ પાછલા વિસામાં ફરીથી હિંદી સરકારની નજર નીચે આવ્યું છે અને તેને મામલેા ઇંગ્લેન્ડ અને ચીનની મંત્રણાના વિષય થયેલ છે.
*
નેપાલ
હાલની ઘટનાવાળું નેપાલનું રાજ્ય એક મેટું સ્વરાજ્ય ભાગવતું સ્વતંત્ર રાજ્ય છે, અને તે તિહુઁટ, અયેાધ્યા તથા આગ્રા પ્રાંતની ઉત્તર સરહદે ૫૦૦ માઈલના અંતર સુધી પૂનેપાલને વિસ્તાર ર્વમાં સિક્કિમથી માંડી પશ્ચિમમાં કુમાએાન સુધી વિસ્તરેલું છે. તારાઈ નામથી ઓળખાતા તળેટીના મુલકની સાંકડી પટી સિવાયના આખા પ્રદેશ પર્વતા અને ખાણેાની ભુલભુલામણી છે. સ્પષ્ટ શબ્દોમાં ખેાલીએ તે નેપાલની રાજ્યધાની ખટમંડુ અને ખીજાં ઘણાં શહેરા અને ગામડાંઓના જેમાં
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યે યુ ગી ન રા જ્યે
૧૦
સમાવેશ થાય છે એવી ૨૦ માઈલ લાંબી અને ૧૫ માઈલ પહેાળા સાંકડી ખીણનેજ, નેપાલ કહી શકાય અને પ્રાચીન કાળમાં તેને જ નેપાલ કહેતા હતા. હાલની સરકારની નીતિ, એ સાંકડી ખીણુ સિવાયના રાજ્યના ઘણાખરા ભાગેામાંથી યુરેાપીયનેાને બહાર રાખવાની છે અને પિરણામે નેપાલના બાકીના ભાગો વિષે આપણને બહુ જ ચેાડી માહિતી છે.
નેપાલને લગતી એટલે કે ઉપર જણાવેલા ખીણના પ્રદેશને લગતી સૌથી વહેલી ચોક્કસ ઐતિહાસિક માહિતી શુખ્રીસ્ત પછીના ચોથા સૈકામાં સમુદ્રગુપ્તે ઊભા કરેલા કીર્તિસ્થંભના શીલાલેખમાં કરેલા નિવેદનમાં છે; અને તે એ પ્રકારની છે કે આસામ અથવા કામરૂપની પેઠે તે એક સ્વતંત્રરીતે પાતાને રાજ્યવહીવટ કરતા મેાખરાના પ્રાંત હતા, અને તે ઉપરી ગુપ્તસત્તાને આજ્ઞાધીન રહી, ખંડણી ભરતા હતા. સંભવ છે કે ખંડણી નામની જ હતી અને તેનું ગુપ્તો પ્રત્યેનું આજ્ઞાધીનપણું એકસરખું ચાલુ નહોતું. આજે નેપાલી સરકાર જોકે વ્યવહારૂ રીતે સ્વતંત્ર છે તેા પણ તે ચીનના સમ્રાટ્ઝે નજરાણાં અથવા ખંડણી ભરે છે અને એમ કરી બહુજ અછરતી રીતે તે સત્તાધીશનું આધિપત્ય સ્વીકારે છે અને બ્લેડે જોડે હિંદમાંથી અંગ્રેજોએ મેાકલેલા રાજદુતને સ્વીકારી તેની દ્વારા હિંદી સરકારની દોરવણીને અનુસરી પોતાની પરદેશી રાજનીતિ ઘડે છે.
સ્થાનિક પ્રણાલીકથા જાહેર કરે છે કે સમુદ્રગુપ્ત પહેલાં ઘણાં સમય પર ઈ. સ. પૂર્વના ત્રીજા સૈકામાં અશેાકના સમયમાં નેપાલની ખીણ તેને તાબે હતી. પાટણ શહેર આગળ અશોકના વખતમાં અશાક તથા તેની પુત્રીનાં કહેવાતાં બાંધકામેાની અને શિલાલેખાની હયાતીથી એ પ્રણાલી કથાનું સમર્થન થાય છે અને એમ સિદ્ધ થાય છે કે હિમાલયની દક્ષિણે આવેલી ટેકરીઓની હારની તળેટીને નીચાણુના પ્રદેશ તેના સામ્રા
સમુદ્રસના સમયમાં
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ જ્યના અંગનો ભાગ છે. પાટલીપુત્રથી નેપાલની ખીણના પ્રદેશનું અંતર બહુ મોટું નહિ હોવાથી, સંભવ છે કે એ મુલક રાજ્યધાનીના પ્રાંતનો ભાગ હશે અને તેનો રાજવહીવટ સીધે મૌર્ય રાજ્યધાનીથી જ કરવામાં આવતો હશે.
અશોક તથા સમુદ્રગુપ્તના સમયની વચ્ચે શું શું થયું તે ચોક્કસપણે કહેવું અશક્ય છે. પુષ્કળ પ્રમાણમાં મળી આવતી સ્થાનિક
ઐતિહાસિક નોંધે ઝીણું ચર્ચાનો માર ઝીલી સ્થાનિક ઇતિહાસ શકે એમ નથી તેમજ તે ભાગ્યે જ કોઈ કિંમતી
| માહિતી આપી શકે એમ છે. છઠ્ઠા સૈકામાં તેમજ સાતમા સૈકાના પ્રારંભના ભાગમાં ત્યાંનું રાજ્ય કરતું રાજકુલ એક લિવી કુટુંબ હતું, પણ વૈશાલિના લિચ્છવીઓ જોડેનો તેને સંધ
ક્યા પ્રકારનો હતો તે નક્કી કરી શકાય એમ નથી. હ્યુએન્સાંગે નેપાલના લિચ્છવીઓને પ્રખ્યાત પંડિતો તથા શ્રદ્ધાળુ બૌદ્ધ તરીકે વર્ણવેલા છે અને તેમને ક્ષત્રિય વર્ણના ગણાવેલા છે.
સાતમા સૈકામાં ઉત્તરે તે વખતની એશિયાની એક મોટી સત્તારૂપ તિબેટ અને દક્ષિણે કનોજના હર્ષના સામ્રાજ્ય વચ્ચે નેપાલ એક
આડ રાજ્યરૂપ થઈ ગયું હતું. પોતાની પુત્રીનું સાતમે સકે અને લગ્ન તે સમયના તિબેટના રાજા સ્ોંસાન ત્યાર પછી ગેપ જોડે થવાને કારણે તિબેટના ગાઢ પરિ
ચયમાં આવેલ ઠાકુરી કુળનો સ્થાપક રાજા અંશુવર્મા ઈ.સ. ૬૪રમાં મરી ગયો. એ સાન સંપ એવો તો બળવાન હતું કે ઇ.સ. ૬૪૧માં ચીનના સમ્રાને તેની પુત્રી પિતાની બીજી પત્ની તરીકે આપવાની ફરજ તે પાડી શક્યો હતે. હર્ષના મરણ પછી તિબેટ અને નેપાલનાં લશ્કર ચીની રાજદૂત વાંગ હ્યુએન્ટસીની કુમકે ભેગાં થઈ ગયાં હતાં અને હર્ષની ગાદી બથાવી પાડનારની સામે લડ્યાં હતાં. વળી એ પણ નકકી છે કે આઠમા સૈકાની શરૂઆતમાં નેપાલ હજુ તિબેટનું આશ્રિત હતું અને ઈ.સ. ૭૦૩ સુધી તે એ
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગી ન રા જ્યા
૧૧૧
સ્થિતિમાં રહ્યું હતું. તે અરસામાં નેપાલે તથા તિહુઁટે ભેગાં મળી તિબેટની તામ્મેદારીની ધુંસરી ફેંકી દીધી. એ વિગ્રહ દરમિયાન તિબેટને રાજા માર્યાં ગયા. ઈ.સ. ૮૭૯ના ઑકટોબરથી શરૂ થતે નવે નેપાલી સંવત્ ચાલુ કરવાનું કારણ શું હતું તે કાંઇ જણાયું નથી. આમા સૈકાની અધવચ પછી તુરત જ નેપાલ તથા હિંદુ બ્લેડેના ચીનના સંબંધ પૂરે થયા હતા. સાંપ્રતકાળમાં ચીન તથા નેપાલ વચ્ચે થયેલા વિગ્રહને પરિણામે એ એમાંના નાના રાજ્યે, મોઢાં રાજ્યનું આધિપત્ય સ્વીકારવાના વિવેક બતાવ્યા છે.
ઈ.સ. ૧૭૬૮ સુધી નેપાલમાં રાજ્ય કરતાં વિવિધ નાનાં રાજકુલાની લેાહી છંટાયલી અને ગેાટાળાભરી કથામાં સામાન્ય જનતાને રસ પડે એવું કાંઈ નથી. એ વર્ષમાં ગુખોએ ગુમાં જીત એ દેશ જીતી લીધા અને હાલ જે રાજકુળ છે તેની સ્થાપના કરી. એ રાજકુળ હાલમાં સત્તાવાળા પ્રધાનેા દ્વારા દેશના વહીવટ કરે છે. એ પ્રધાનાએ રાજાની મુદ્દાની સત્તા પોતાને હાથ કરી છે, અને રાજાઓને માત્ર નામના અને પૂતળાં જેવા રી મૂક્યા છે.
તેના શરૂઆતના શુદ્ધ રૂપમાં બૌદ્ધ ધર્મને નેપાલના ખીણપ્રદેશમાં અશેાકે દાખલ કર્યો. અશાકની પુત્રીએ નેપાલની રાજ્યધાની પાસે ધાર્મિક મકાને બંધાવેલાં મનાય છે અને તે હજુ પણ બતાવવામાં આવે છે. ત્યારપછી કેટલાં ચ સેંકડો વર્ષ સુધી એ દેશના ધાર્મિક ઇતિહાસની બાબતમાં બહુ જ ચેાડી અથવા નહિ જેવી માહિતી મળે છે. સાતમા સૈકામાં ત્યાંને ચાલુ ધર્મ મહાયાન સંપ્રદાયને એક બહુ વિકૃત તાંત્રિક પ્રકાર હતા અને તે હિંદુએના સનાતન શૈવ સંપ્રદાયની જોડે એવે તો નિકટ સંબંધ ધરાવતા હતા કે તે એ વચ્ચેના ભેદ મહા મુસીબતે પારખી શકાય. વખત વહેતાં સંધના સડા વધતા ગયા અને પરણેલા અને બધી જાતના આમ
નેપાલી ગોલ્ફ
સંપ્રદાય
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ર
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ ધંધાઓ કરતા સાધુઓનાં કુટુંબથી ગીચ્ચ ભરાયેલા કહેવાતા મઠોને વિચિત્ર દેખાવ નેપાલ હાલના સમયમાં પણ રજુ કરે છે. બૌદ્ધ સંપ્રદાયના આપોઆપ થતા સડાની પ્રગતિને ગુખ સરકારે બહુ વેગવાન બનાવી છે. એ સરકારને બૌદ્ધ સંપ્રદાયની વિધિઓ ઘણું નાપસંદ છે. એમ માનવા કારણ છે કે ડી પેઢીઓ જતાં નેપાલમાંથી બૌદ્ધ સંપ્રદાયનો લોપ જ થશે.
તેના ઉત્પત્તિસ્થાનરૂપ હિંદમાંથી બૌદ્ધ પૂજાવિધિનું સંપૂર્ણપણે અદશ્ય થવાનું દશ્ય ઘણી ચર્ચા તથા કાંઈક ગેરસમજૂતિનો વિષય
થઈ પડયું છે. થોડા જ સમય પૂર્વે સામાન્ય હિંદમાં બૌદ્ધ સં- રીતે એવી માન્યતા પ્રચલિત હતી કે બ્રાહ્મણના પ્રદાયની અવનતિ જુલમની ઝડીને જેરે એ સંપ્રદાયની જ્યોત
બુઝાઈ ગઈ હતી. જે હિલચાલને પરિણામે હિંદ ધીમેધીમે બ્રાહ્મણ ધર્મની પાંખ તળે આવ્યો તેમાં હિંદુ રાજા શશાંકના વખતમાં થયા તેવા દ્વેષભાવથી પ્રેરાઈ થતા જુલમો બહુ ઓછી અગત્યનો ભાગ ભજવે છે, જોકે એવા જુલમો કઈ કઈવાર થયા હતા એ તે નિઃસંદેહજ છે. હિંદમાં ઘણી જગ્યાઓએ આક્રમણકારી મુસલમાનોએ કરેલી ઝનુની કતલો સનાતની હિંદુઓએ કરેલા જુલમ કરતાં વધારે અસરકારક હતી અને હિંદના ઘણા પ્રાંતમાંથી બૌદ્ધ સંપ્રદાય અદશ્ય થવામાં તે જ મોટે ભાગે કારણરૂપ થઇ પડી હતી. પણ હિંદમાંથી બોદ્ધ સંપ્રદાય સદંતર નીકળી જવાનું મુખ્ય કારણ તે હિંદુ ધર્મમાં બૌદ્ધ ધર્મના એકાકાર થઈ જવાની બેમાલુમ ધીમી વિધિ હતી. બંને ધની એકાકાર થઈ જવાની આ વિધિ એટલી હદ સુધી પહોંચી હતી કે બૌદ્ધ અને હિંદુ મૂર્તિઓ તથા પૌરાણિક કથાઓ વચ્ચે ભેદરેખા દોરવાનું કામ લગભગ અશક્ય થઈ જાય છે. આ એકાકાર થવાની વિધિ આજે નેપાલમાં આપણી નજર આગળ ચાલી રહી છે. હિંદુવને અજગર તેના દ્ધ ભોગને ધીરે ધીરે કેવી રીતે ગુંગળાવી રહ્યો છે તે વિધિ તપાસવાની તક એ દેશમાં મળે એમ છે તે કારણે કેટલાક
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૩
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગીન રાજ્યો અભ્યાસીઓ તેમાં ખાસ રસ લે છે. તેના સ્થિતિસ્થાપક પ્રતિસ્પર્ધા તરફથી આપોઆપ થયેલા એ ભરતા સંપ્રદાય પરના દબાણને સરકાર તરફથી સહાય મળી રહી છે. નેપાલની સરકાર તેનાં લાગવગ અને કૃપા હિંદુઓના પક્ષમાં ખર્ચી રહી છે ખરી પણ બદ્ધ સંપ્રદાય પર બળજબરી કરવાથી તે દૂર રહે છે.
કામરૂપ અથવા આસામ કામરૂપનું પ્રાચીન રાજ્ય કે ઉપચોટીઆ નજરે જોતાં આસામ પ્રાંત તરીકે ગણાય છે, છતાં સાધારણ રીતે તે હાલના આસામના
પ્રાંત કરતાં વધારે ક્ષેત્રફળ રોકે છે. પશ્ચિમમાં રાજ્યને વિસ્તાર કારતોય નદી સુધી તે વિસ્તરે છે તેથી તેમાં
કુચબિહારના રાજ્યો અને રંગપુર જીલ્લાના સમાવેશ થાય છે. ઈતિહાસકારને કોઈપણ રીતે ઉપયોગી થઈ પડે એવી એ રાજ્યની સૌથી વહેલી નોંધ ઇ.સ. ૩૬૦ કે ૩૭૦ના અરસામાં અલાહબાદના કીર્તિસ્થંભ પર ખોદેલા સમુદ્રગુપ્તના લેખમાં લખેલી હકીકત છે. એ હકીકત એવી છે કે તે સમયે કામરૂપ ગુપ્ત સામ્રાજ્યની સરહદની બહાર આવેલાં મોખરાનાં રાજ્યોમાંનું એક હતું પણ તે સર્વોપરી સત્તાને ખંડણી ભરતું હતું અને તેને કાંઈક અંશે આજ્ઞાધીન રહેતું હતું.
આ દૂર આવેલા પ્રદેશની બીજી વાર ઝાંખી ચીની યાત્રી હ્યુએન્સાંગ કરાવે છે. ઈ.સ. ૬૪૯ની સાલની શરૂઆતમાં તે બીજી
વારને નાલંદા વિદ્યાપીઠમાં રહેતો હતો, ત્યારે હુએ ત્સાંગ તેની ઘણીયે નામરજી છતાં તેને કામરૂપના
રાજાની મુલાકાત લેવાની ફરજ પાડવામાં આવી હતી, કારણકે તેણે એ પંકાયેલા પંડિતનો પરિચય કરવાની જીદ કરી હતી અને તેની માંગણું નકારાય એ તે સહન કરી શકે એમ નહોતું. કામરૂપની રાજ્યધાનીમાં થોડો સમય તે રહ્યો હશે,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
એટલામાં કનેાજના સમ્રાટ હર્ષ શિલાદિત્યે, કામરૂપના રાજાને સંદેશા મોકલ્યા અને તેમાં હ્યુએન્સાંગને પોતાની પાસે તુરત મેાકલી આપવાની આજ્ઞા કરી હતી. રાજાએ જવાબ વાળ્યેા કે હર્ષ તેનું માથું લઇ શકશે, પણ તેના ચીની પરાણાને તે નહિ મેળવી શકે. તેમ છતાં જ્યારે હર્ષે એવી મતલબનેા કડક હુકમ મેકલ્યા કે તે પેાતાના દૂત જોડે તેનું માથું પાછું મેાકલવાની તેને તસ્દી આપશે, ત્યારે શાંતિથી વિચાર કરતાં, તેને પેાતાના ઉપરી રાજાની માંગણી પ્રમાણે વર્તવાનું સલાહભર્યું લાગ્યું અને તેથી એ યાત્રીને જોડે લઈ તુરત તે હર્ષની મુલાકાતે ગયા.
'
વા કુમાર
એ રાજાનું નામ ભાસ્કરવમાં હતું અને તે કુમારના નામથી પણ એળખાતા. તે એક બહુ પ્રાચીન કુળના હતા. તે કુળ એક હજાર પેઢીથી હયાતીમાં હતું. હ્યુએન્સાંગ તેને ભાસ્કરવાં અથ-બ્રાહ્મણ વર્ણના વર્ણવે છે, પણ તેના નામના પ્રકારપરથી એમ સમજાય છે કે તે પેાતાની જાતને ક્ષત્રિય અથવા રજપૂત ગણતા હતા અને એમ જણાય છે કે એમ લખવામાં તે યાત્રીને હેતુ એમ કહેવાના હતા કે ભાસ્કરવમાં બ્રાહ્મણાના હિંદુ ધર્મ પાળતા હતા. પાછલા સમયના સેન રાજાએ પેઠે તે કદાચ બ્રહ્મક્ષત્રિય’ હોય. તેના મુલકમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયને ભાગ્યે જ કાઈ જાણતું અને તેમાં એકે મા નહાતા.
કેટલાય સૈકા સુધી કામરૂપના તિહાસની બાબતમાં કાંઈ વધારે નોંધાયલું જણાતું નથી. કેટલાક પાલ રાજાઓના મુલકમાં તે દેશના સમાવેશ કરવામાં આવ્યા હતા અને બારમા સૈકામાં તે પુલના કુમારપાલ નામના એક સભ્યે પેાતાના મંત્રી વૈશ્વદેવને રાજસત્તા સાથે એ પ્રાંતના રાજ્યકર્તા નીમ્યા હતેા.
પાલકુલ
તેરમા સૈકાની શરૂઆતમાં ઈ.સ. ૧૨૨૮ની આસપાસમાં આહેમ
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યે યુ ગી ન રા ન્યા
૧૧૫
આહા
નામની શાન જાતિઓના હુમલા શરૂ થયા. ધીમે ધીમે એ આહેમ જાતિના નાયકા તે દેશના સ્વામી થઈ પડવા, અને તેમણે પેાતાનું રાજકુલ સ્થાપ્યું. ઇ.સ. ૧૮૨૫માં અંગ્રેજોએ તે પ્રદેશના કબજે લીધેા, ત્યાંસુધી એ કુલ ચાલુ રહ્યું હતું. કામરૂપના રાજકુલનો ઇતિહાસ માત્ર સ્થાનિક રસવાળા હાવાથી અહીં એને વધારે વિચાર કરવાની જરૂર નથી.
બહારની દુનીઆના આદરભર્યાં લક્ષને દાવા એ દેશ સારી રીતે કરી શકે છે તે બીજાં કારણાને લઇને છે. પશ્ચિમ ચીનમાં વસેલા માંગેાલ જાતિના મોટા મધપુડામાંથી ઉત્તરાત્તર દેશ છેાડી નવા સ્થાનેામાં વસવાટ કરનારા લાકનાં ટાળાં નીકળતાં હતાં તેને હિંદમાં દાખલ થવા માટેનું એ પ્રવેશદ્વાર હતું, અને આજે પણ એ દેશમાં વસતી ઘણી જાતિએ લગભગ શુદ્ધ માંગેલા છે. એવી જાતિના ધર્મ એ માત્ર સ્થાનિક રસને વિષય નથી, કારણકે મધ્યયુગીન તથા હાલના અંગાળાનાં લાક્ષણિક બૌદ્ધ અને હિંદુ સંપ્રદાયેાની વિચિત્ર તાંત્રિક અભિવૃદ્ધિની કુંચી આપણને તેમાંથી મળી આવે છે. ગાહાતી પાસેનું કામાખ્યાનું મંદિર, દેવીભક્ત હિંદુ શાકતાનું સૌથી પવિત્ર ધામ લેખાય છે અને હિંદુ પૈારાણિક કથાઓમાં એ આખા દેશ જાદુ અને જંતરમંતરની ભૂમિ તરીકે પ્રખ્યાત છે. આજ ત્યાં જૂની માન્યતાએ ધીરે ધીરે છેાડી દેવામાં આવે છે, અને તેને બદલે બહુ હડહડતી અથવા ધર્મઝનુનભરી સનાતન હિંદુ ધર્મની માન્યતાએ સ્વીકારવામાં આવે છે. બ્રાહ્મણ ધર્મગુરુઓએ પગલે પગલે અનાર્ય નાયકા પર પેાતાને પ્રભાવ જમાવ્યા છે અને હિંદુત્વના મગતા વાડામાં તેમણે તેમને ખેંચી લીધા છે તે વિધિનાં ઘણાં દૃષ્ટાંત આસામને ઇતિહાસ રજૂ કરે છે. ધર્મપલટા કરવાની અને પેાતાનામાં સમાવી દેવાની સર આલ્ફ્રેડ લાયલ અને સર એચ. રિઝલીએ ગણાવેલી વિવિધ વિધિએ વખતેા વખત ત્યાં ચાલુ થયેલી જોવામાં આવે છે.
ધર્મ
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
- હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ આપણું લક્ષ ખેંચવાનો આસામને બીજે સારો દાવો એ મુદ્દા પર આધાર રાખે છે કે ઈસ્લામી આક્રમણના ચઢતા પૂરને સફળતાથી
પાછું વાળી, પિતાને ઉથલાવી નાખવાના ઉપરા મુસલમાનેના ઉપરી થતા યત્નો છતાં પોતાની સ્વતંત્રતા હુમલા રક્ષી રાખનારા જે ડાઘણા હિદી પ્રાતો છે
તેમાંનો એ એક છે. બંગાળા અને બિહારના વિજેતા બતિયાર મહમદના છોકરાએ ઇ.સ. ૧૨૦૪-પમાં અવિચારીપણે કરેલી ચડાઈ-એજ આ પુસ્તકમાં લીધેલા ગાળામાં કામરૂપ દેશપર થયેલું એકજ ઈરલામી આક્રમણ છે. તે સમયે કામરૂપની પશ્ચિમ સરહદ આંકતી કારતોય નદીને કિનારે તે ઉત્તર તરફ આગળ વચ્ચે અને દાર્જીલીંગની ઉત્તરે આવેલા પર્વતપ્રદેશને ભેદી તેમાં દાખલ થવામાં તે સફળ થયા, પણ પગદંડે જમાવવાનું કોઈ ચોક્કસ સ્થાન ન મળવાથી તેને પીછેહઠ કરવાની ફરજ પડી. તેની એ પીછેહઠ ખૂબ વિનાશકારક નીવડી. સહીસલામત રીતે નદી પાર કરવાના એક જ સાધન રૂપ ઘણી કમાનવાળા પૂલને કામરૂપના લોકોએ તોડી નાખ્યો હતો, તેથી તેનાં લગભગ બધાં જ માણસો ડૂબી મૂઓ. એ ચઢાઈને સરદાર જેમ તેમ કરી સો ઘડેસ્વાર સાથે નદી પાર કરી ગયો, પણ ત્યારબાદ, પોતાની ચઢાઈની નિષ્ફળતાના શેકથી માંદો. પડ્યો. બીજે વર્ષે .સ. ૧૨૦૫-૬માં તેનું ખૂન કરવામાં આવ્યું. ત્યારપછી થયેલા મુસલમાની હુમલા પણ તેવા જ નીષ્ફળ નીવડ્યા. ઈ.સ. ૧૬૬રમાં એ દેશપર હુમલો કરનાર મિર જુમલા જેડે ગયેલો મુસલમાન ઇતિહાસકાર તે દેશ તથા તેના લોકોને પરદેશીઓ કેવી અતિશય ભય અને ઘણાની નજરે જોતા તેને અસરકારક ભાષામાં ચિતાર આપે છે. ઈ.સ. ૧૮૧૬ સુધી એ દેશે પોતાનું વાર્તવ્ય જાળવી રાખ્યું. તે સમયે બ્રહ્મદેશના લોકોએ તેને કબજે લીધો. ઈ.સ. ૧૮૨૪ સુધી તે દેશ તેમને તાબે રહ્યો. બ્રિટિશ લશ્કરે બ્રહ્મીઓને હાંકી કાઢ્યા અને ૧૮૨૬માં આસામ હિંદી મહારાજ્યનો પ્રાંત બની ગયું.
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગીન રા જે
૧૧૭
કાશમીર કાશ્મીરના ઈતિહાસના વિગતવાર અહેવાલથી તો આખું એક પુસ્તક ભરાય. આ જગાએ તો કેટલાક આગળ પડતા બનાવોની
ટુંકી નોંધ પૂરતી થશે. અશોકના સમયમાં કાશ્મીર: પહેલાને એ ખીણનો મૌર્ય સામ્રાજ્યમાં સમાવેશ થતો ઈતિહાસ હતો. કનિષ્ક અને હવિષ્કના સમયમાં તેનો
સમાવેશ કુશાન મુલકમાં થતો હતો. હર્ષમાં કાશ્મીરને ખાલસા કરી પિતાના મુલકમાં ભેળવી દેવાની શક્તિ તો નહોતી, તોપણ બુદ્ધના દાંત મનાતા એક બહુ કિમતી ગણાતા સ્મારકને પોતાને સોંપી દેવાની તે તેના રાજાને ફરજ પાડી શક્યો હતો. હર્ષના જીવન દરમિયાન દુર્લભવર્ધને સ્થાપેલા કર્કોટકુલના સમયથી એ રાજ્યનો ખરે ઈતિહાસ શરૂ થાય છે. હ્યુએન્સાંગે કાશ્મીરમાં ઈ. સ. ૬૩૧ના મેથી ઈ. સ. ૬૩૩ના એપ્રિલ સુધીનાં બે વર્ષ ગાળ્યાં હતાં અને તે સમયે ત્યાં રાજ્ય કરતા રાજા તરફથી તેનું બહુ સન્માન થયું હતું. એ રાજાનું નામ આપવામાં આવ્યું નથી, પણ એ દુર્લભવર્ધન જ હોવો જોઈએ. તે રાજા તથા તેના કુંવર દુર્લભકે બહુ લાંબા સમય સુધી રાજ્ય કર્યાનું કહેવાય છે.
ઉપરના બેમાંના બીજા રાજાની પછી એક પછી એક એમ તેના ત્રણ છોકરા ગાદીએ આવ્યા. તેમાંના મોટા ચંદ્રાપીડને
ઈ. સ. ૭૨૦માં ચીનના બાદશાહ તરફથી .સ. ૭૨૦.ચંદ્રાપીડ પટ્ટાભિષેકની સનંદ મળી હતી. લલિતાદિત્યના ઈ.સ. ૭૩૩-૧૯ નામથી ઓળખાતા મુક્તાપીડ નામના ત્રીજા મુકતાપીડ પુત્રને પણ તેવું જ માન તેજ બાદશાહે આપ્યું હતું.
આ રાજાએ ૩૬ વર્ષ રાજ્ય કર્યાનું કહેવાય છે. તેણે કાશ્મીરનું રાજ્ય તેની કુદરતી પર્વત સીમાઓની પાર વિસ્તાર્યું અને આશરે ૭૪૦ની આસપાસમાં કનોજના રાજા યશોવર્માને કચરી
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
નાંખતી હાર આપી. વળી તેણે તિબેટીએને, ભુટિઆએને અને સિંધુનદી પરના તુર્કીને પણ જીત્યા હતા. તેણે બંધાવેલા તથા હજી હયાત એવા માર્તંડના સૂર્યના મંદિરથી તેની કાયમની યાદગીરિ થઇ છે. આ રાજાએ જે કાંઇ કર્યુ હોય તે તેમજ કાંઇક વધારે કલ્હણના ઇતિહાસમાં વિસ્તારથી વર્ણવવામાં આવ્યું છે.
મુક્તાપીડના પૌત્ર જયાપીડ અથવા વિનયાદિત્યને ખાતે તેના દાદા કરતાં પણ વધારે સાહસેા ચઢાવવામાં આવે છે. કનેાજના રાજાને હરાવી ગાદી પરથી ઊડાડી મૂક્યા એ વાત કદાચ ખરી હશે. એમ જણાય છે કે એ રાજા તે વાયુધ હશે. તે સમયે જયંત નામના રાજાની રાજ્યધાનીરૂપ હાલના રાજશાહી જિલ્લામાં આવેલા બંગાળના પાંડ્વર્માના પાટનગરની તેણે લીધેલી ગુપ્તમુલાકાતની અદ્ભુતરસભરી અને રેલ ઇતિહાસમાં નહિ લેવામાં આવતી કથા તે તદ્દન કલ્પિત જ જણાય છે. તેવી રીતે અરમુડી’ એવા વિચિત્ર નામધારી કોઇ નેપાલના રાજા સામે તેની ચઢાઈની તથા તેના કેદ પકડાઈ ને એક પથ્થરના કિલ્લામાં પુરાયાની વાત પણ કલ્પિત વાતાના વર્ગમાં જ મૂકવા જેવી જણાય છે. ધનલેાભથી પ્રેરાઈ, તેના અમલનાં છેલ્લા વર્ષોને કલંકિત કરનારી તેનાં ક્રૂરતા અને જુલમનાં મૃત્યાની વિગતા, ખરેખર બનેલી હકીકત જેવી વંચાય છે અને દુ:ખની વાત તેા એ છે કે તે કાશ્મીરના ઘણાખરા રાજવીએના અધમ નૈતિક ધારણને તદ્દન અનુરૂપ છે. એ નોંધપાથી લખનાર નીચેની વિચિત્ર ટીકા સાથે પેાતાની કથની બંધ કરે છેઃ
યાપીડ; આમા સૈકાના અંતભાગ
પેાતાની બુદ્ધિને કાબૂમાં ન રાખી શકનાર એ વિખ્યાત રાજાને એકત્રીશ વર્ષને અમલ આવા પ્રકારના હતા. ધન અને અશુદ્ પાણીથી તૃષાતુર થયેલાં રાજા અને માછલાં પાતાના સ્થાનથી ભ્રષ્ટ થઇ અવળા માર્ગી લે છે અને પરિણામ એ આવે છે કે તેમને મરણની મજબૂત જાળમાં લઈ ફસાવવામાં આવે છે-પહેલા ભાગ્ય
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગીન રાજ્યો
૧૧૯ વિધિએ નિર્માણ કરેલા ફેરફારોથી અને બીજા માળીઓનાં ટોળાંથી.'
અતિશય હલકી બનાવટના અને વિનયાદિત્ય” એ ઉપાધિથી આકેલા આજસુધી મળેલા સંખ્યાબંધ સિક્કાઓથી જયાપીડ ખરેખર થઈ ગયો છે એ વાત પૂરવાર થાય છે.
નવમા સૈકાના પાછલા ભાગમાં થઈ ગયેલા અવંતીવર્માનો અમલ તેણે સાહિત્યને આપેલા સમજ અને કદરભર્યા આશ્રય માટે
તેમજ જાહેર બાંધકામના મંત્રી સુપે પવાણ ઈ.સ. ૮૧પ-૮૩ અને કસની લોકોપયોગી યોજનાઓ પાર અવંતીવ પાડી તે માટે જાણવા જેવો છે.
એના પછીના રાજા શંકરવર્માએ યુદ્ધમાં નામના મેળવી ખરી, પણ મહેસૂલ વસૂલ કરવાની એક કુશળ, નવી જુલમી પદ્ધતિના ઉત્પાદક
તરીકે તેમજ મંદિરના ભંડારોના લૂંટારા તરીકે ઈ.સ. ૮૮૩-૯૦૨ મૂખ્યત્વે તેને યાદ કરવામાં આવે છે. તેની શંકર વસૂલાતની વિગતે વાંચવા જેવી છે, કારણકે
હદયશૂન્ય પૌર્વાત્ય આપખુદ રાજા કેવી અમર્યાદિત તથા નિર્દયરીતે પ્રજા પાસેથી નાણું નીચોવવાની શક્તિ ધરાવે છે તેની તેનાથી સાબિતી મળે છે.
તેના અમલ દરમિયાન કનિષ્કના વંશજ તુક શાહીઆ રાજાએમાંના છેલ્લાને લાલીય બ્રાહ્મણે ઉથલાવી પાડ્યો. ઈ. સ. ૮૭૦માં
આરબ સરદાર યાકુબ-ઈ-લેસે કાબુલને કબજે શાહીબકુલને અત કર્યું ત્યાં સુધી તુકી શાહીઆ રાજાઓએ ત્યાં
રાજ્ય કર્યું. તે સાલ પછી સિંધુ નદીને કાંઠે આવેલા હિંદને પાટનગર તરીકે સ્થાપવામાં આવ્યું. લાલીયાએ સ્થાપેલું અને હિંદુશાહીઆના નામથી ઓળખાતું રાજકુલ ઈ. સ. ૧૦૨૧ સુધી ચાલ્યું, અને તે સમયે મુસલમાનોને હાથે તેનો ઉચ્છેદ થયો.
બાળ રાજા પાર્થ અને તેના પિતા તથા તેના વતીનું રાજ્ય કર
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ નાર પંગુના અમલમાં ઈ. સ. ૯૧૭-૮માં ભયંકર દુકાળ પડ્યો. હિંદુ
સરકારના બ્રાહ્મણ ઇતિહાસકારે તેનું નીચે ઇ.સ. ૯૧૭-૮માં મુજબ વર્ણન કર્યું છે- - દુશળ “ઘણો સમય પાણીમાં પડી રહેવાથી ભીંજાઈ
ફૂગાઈ તથા ફૂલી ગયેલાં મુડદાંઓથી સપાટી ઢંકાઈ ગયેલી હોવાને કારણે વિતસ્ના (જેલમ) નદીનાં પાણી ભાગે જ જોઈ શકાતાં હતાં. બધી દિશાઓમાં જમીન ગીચ્ચ પથરાયેલાં હાડકાંઓથી છવાઈ ગયેલી હોવાથી મોટી સ્મશાનભૂમિ જેવી થઈ ગઈ અને તેથી સૌ કોઈને ભય પેદા થવા લાગે. રાજાના મંત્રીઓ તેમજ તંત્રીઓ ધનાઢ્ય થયા, કારણકે આવી સ્થિતિમાં આવી પડેલી પ્રજાને મેંઘી કિંમતે તેમના સંઘરી રાખેલા
ખા વેચી તેમણે ખૂબ ધન જમા કર્યું હતું. પિતાના ગરમ સ્નાનાગારમાં રહી કોઈ આદમી બહાર જંગલમાં વૃષ્ટિની ઝડી અને પવનના ઝપાટાથી વ્યાકુળ થયેલા લોકો પર નજર નાખે તેમ આ દુષ્ટ પંગુ લંબા સમય સુધી પોતાના મહેલમાં રહ્યો રહ્યો પોતાના આરામનાં વખાણ કરતો હતો જ્યારે પિતાની આખે તે પોતાની પ્રજાને દુ:ખમાં ગરકાવ થયેલી જોતો હતો.'
હાલની દુકાળ સંકટનિવારણની ચર્ચા કરનારાઓને આ ભયંકર ચિત્રથી કાંઈક વિચાર કરવાનું કારણ મળશે.
પાર્થ તેની પ્રજાને કોરડાનો માર મારતો, પણ તેનો પુત્ર ઉન્મત્તાવન્તિ તે “દુષ્ટ કરતાં ય વધારે હતો અને તે તો તેમને વિછી કરડાવવાની
સજા કરતા. એના રાજ્યની કથની લખનાર ઉન્મત્તાવનિ નિસાસો નાખી લખે છે કે “મહા મુશ્કેલીઓ ઇ.સ. ૯૩૭–૯ હું મારા કાવ્યને આગળ ચલાવું છું, કારણકે
આ રાજાની કથાનાં કુકર્મોને સ્પર્શવાના ભયથી ભડકેલી ઘોડી પેઠે મારી કલમ તેનાથી દૂર ને દૂર નાસતી રહે છે.”તેના અનેક ગુનાઓમાંનો એક પિતૃહત્યા હતી. તેના ઘાતકીપણાની વિગતો એટલી તો
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્ય
૧ર૧ ઘણા ઉપજાવે એવી છે કે તેનું અવતરણ પણ આપી શકાય એમ નથી. સારે નસીબે એનો અમલ ટુંકો હતો અને ઈ. સ. ૯૩૯માં એક દુઃખમય રોગનો ભંગ થઈ તે મરણ પામ્યો.
દશમા સૈકાના પાછલા અર્ધ ભાગમાં, વિદા નામની કોઈપણ જાતના ધોરણ વગરની રાણીના હાથમાં રાજ્યસત્તા હતી. તે શાહીઆ
રાજાની પૌત્રી હતી અને પહેલાં પટરાણી તરીકે, ઇ.સ.૫થી ૧૦૦૩ ત્યારપછી રાજાનાવતીનું રાજ્ય કરનાર તરીકે રાણી વિદા અને આખરે સ્વયે રાજ્યાધીશ તરીકે વીસ
વર્ષ અને કુલ અર્ધા સૈકા સુધી તેણે આ દુર્ભાગી મુલકની ગેરવ્યવસ્થા કરી.
એના ભત્રીજા સંગ્રામના અમલ દરમિયાન તેના મુલક પર મહમદ ગઝનીને હુમલો થયે; અને જેકે એના લશ્કરે ચઢી આવનારને હાથે ઇ.સ. ૧૦૦૩-ર૮ હાર ખાધી તોપણ તેના અભેદ્ય પર્વતમાળાના સામ અંતરાયના રક્ષણને લીધે તે પોતાનું સ્વાતંત્ર્ય
જાળવી શક્યો. અગીઆરમા સૈકાના બીજા અર્ધા ભાગમાં, રાજવીઓની બાબતમાં સાધારણરીતે કમનસીબ એવા આ કાશ્મીરે કલસ તથા હર્ષ
નામના સીતમગરોને હાથે માં વર્ણવ્યાં ન જાય ઇ.સ. ૧૦૬૩-૮૯ એવાં દુઃખો વેઠવ્યાં. આમાંનો બીજે જે દેખીતી
કલસ રીતે ગાડે હતો, તેણે મંદિરો લૂંટવાની પ્રથામાં ઈ.સ. ૧૦૮૯-૧૧૧ શકરવર્માનું અનુકરણ કર્યું અને તેથી વ્યાજબી હર્ષ રીતે તે દુઃખમય અંત પામ્યો. બેશરમ વિષય
લાલસા, રાક્ષસી કરતા અને નિર્દય કુરાજ્યમાં ગર્વ લેનાર રાજારાણીની લાંબી યાદીમાં બહુ જ થોડા દેશ કાશ્મીરની સ્પર્ધા કરી શકે એમ છે.
ઈ.સ. ૧૭૩૯માં એક સ્થાનિક મુસલમાન રાજકુળના હાથમાં સત્તા આવી અને ચૌદમા સૈકા દરમિયાન કાશ્મીરની ખીણમાં ઈસલામી
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૨
ઇ.સ. ૧૩૩૯ સ્થાનિક સુસલમાની
રાજકુલ
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
ધર્મ ધીરે ધીરે ફેલાયા; પણ તે મુલકના કુદરતી તે બચાવે હિંદના સમ્રાટાની મહત્વાકાંક્ષા સામે તેનું અસરકારક રીતે રક્ષણ કર્યું. આખરે ૧૫૮૭માં અકબરે તેને છતી પેાતાના રાજ્યમાં ભેળવી દીધું. ૫
કનાજ (પાંચાલ), પંજાબ, અજમેર, દિલ્હી અને ગ્વા લીઅરનાં રાજ્ય; હિંદુસ્તાનની મુસલમાનાએ કરેલી છત
નેજ શહેર
કનેાજના રાજ્યના ઇતિહાસની ચર્ચા કરતાં પહેલાં તે પ્રખ્યાત પાટનગરને કાંઈક અહેવાલ આપવા ઠીક થઇ પડશે. હાલમાં સંયુક્ત પ્રાંતમાં કરૂક્કાબાદ જિલ્લામાં આવેલા એક નાના મુસલમાની ગામથી એ પ્રાચીન શહેરના સ્થાનને નિર્દેશ હાલમાં થાય છે. કનેાજ અતિશય પ્રાચીન નગર છે. મહાભારતના ઘણા ફકરાએમાં તેને નિર્દેશ થયેલા છે અને ઇ.સ. પૂર્વેના બીજા સૈકામાં પતંજલિએ એક બહુ જાણીતા સ્થાન તરીકે તેના ઉલ્લેખ કરેલા છે. એને એવા તે સંપૂર્ણ વિનાશ થયા છે કે તેનાં રેશનકદાર મંદિર, મહે। તથા મહેલાની પૂર્વહયાતીનાં સાક્ષીરૂપ હાલનાં ખંડિયેરાના ટેકરા સિવાય કાંઈ જ રહ્યું નથી, ટીકાકારા સામાન્ય રીતે સ્વીકારી લે છે કે કનાર’ અને ‘કનેગિઝા’ એવા પાયાન્તરેામાં આશરે ઇ. સ. ૧૪૦માં લખાયેલી ટાલેમીની ભૂગાળમાં કનાજના બે વાર નાનિર્દેશ થયેલા છે, પણ એ માન્યતાને ખરી માનવા ભાગ્યે જ કાંઈ કારણ છે. ઈ. સ. ૪૦૫માં ચંદ્રગુપ્ત વિક્રમાદિત્ય બીજાના અમલ દરમિયાન કનેાજમાં આવી ગયેલા ચીની યાત્રો ફાહિયાનના પ્રવાસ”માં જ પહેલીવાર કાંઈક વિગતવાર વર્ણન સાથે એ શહેરના સ્પષ્ટ નિર્દેશ થયેલા છે. એ શહેરમાં હીનયાન સંપ્રદાયના માત્ર એ જ મઠ તથા એક સ્તૂપ હતા એ મતલબની તેની ટીકા સૂચવે છે કે પાંચમા સૈકાની શરૂઆતમાં તે બહુ અગત્યનું સ્થાન નહોતું. ઘણું કરીને ગુપ્ત રાજાઓના આશ્રય નીચે તે વધ્યું
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્યો
૧૨૩ પણ એ શહેરની મોટી અભિવૃદ્ધિનું કારણ ચોખ્ખી રીતે હર્ષે તેની પિતાના પાટનગર તરીકે કરેલી પસંદગી હતી. ઈ.સ. ૬૩૬ અને ઈ.સ. ૬૪૩માં હ્યુએન્સાંગ ત્યાં રહ્યો હતો તે અરસામાં ફાહિયાનના સમય કરતાં આંખે ચઢે એવા ફેરફાર થયા હતા. પાછળથી આવેલા એ યાત્રીએ ત્યાં બેને બદલે સો કરતાં વધારે એવી સંસ્થાઓ જોઈ હતી અને તેમાં બંને મોટી શાખાઓના મળી ૧૦,૦૦૦થી વધારે સાધુઓની ગીચ્ચ વસ્તી હતી. બૌદ્ધ ધર્મની સાથેસાથે હિંદુ ધર્મ પણ આબાદ સ્થિતિમાં હતો અને તે ધર્મનાં બસોથી વધારે મંદિર તથા હજારો ભકત હતા. તે શહેરને મજબૂત કિલ્લેબંધી હતી. ગંગાને પૂર્વકિનારે ચાર માઈલ સુધી તે વિસ્તરેલું હતું અને સ્વચ્છ તળાવ તથા રમ્ય ઉદ્યાનોથી શોભાયમાન દીસતું હતું. તેના રહેવાસી પૈસેટકે સુખી હતા અને તેમાં કેટલાંક કુટુંબો તો બહુ જ બળવાન હતાં. તે રેશમી વસ્ત્રો પહેરતા અને વિદ્યાકળામાં કુશળ હતા.
જોકે નવમા અને દસમા સૈકામાં કેટલીયવાર તે દુશ્મનોના લશ્કરને હાથ ગયું હતું છતાં તે એ ઘામાંથી જલદી પાછું ઉભું થઈ જતું હતું,
, અને ઈ.સ. ૧૦૧૮ની આખરમાં મહમદે તેની કબજે થયું અને તે
| દિવાલ પાસે દેખા દીધી ત્યારે પણ તે મોટું નાશ પામ્યું
છે અને ભવ્ય નગર હતું. સાત સાત દુર્ગેથી તેની રક્ષા થતી હતી અને દશ હજાર મંદિર હોવાને માટે તે પ્રખ્યાત થયેલું હતું.એમ જણાય છે કે સુલતાન મહમદે તેનાં મંદિરોને તોડી પાડવાં, પણ શહેરને જતું કર્યું. પંચાલની રાજ્યધાનીને બારીમાં ખસેડવાથી કનોજનાં વસ્તી તથા અગત્યમાં બહુ ઘટાડો થયો હશે. બારમા સૈકામાં ગહરવાલના રાજાઓના અમલ નીચે કાંઈક અંશે તે ફરી ઉભું થયું જણાયું છે. ઇ.સ. ૧૧૯૪માં આ શહેર સમેત રાજા જયચંદના મુલકને શાહબુદ્દીને કબજે કર્યો ત્યારથી હમેશને માટે તે નહિ જેવા રથાનને પ્રાપ્ત થયું. ઈ.સ. ૧૫૪૦માં હુમાયુન પર પતે મેળવેલી જીતની યાદગીરીમાં શેરશાહે તે શહેરની પડોશમાં જ શેરસુર નામનું નવું શહેર
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૪
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ વસાવી તેનો આખરી નાશ કર્યો. એ બનાવની નોંધ કરનાર મુસલમાન ઈતિહાસકાર લખે છે કે પ્રાચીન શહેરના નાશ માટે કાંઈ વ્યાજબી અને સંતોષકારક કારણ તેને મળી શક્યું નથી અને એ કૃત્ય સામે તેને ભારે અણગમો થયો હતો.
પહેલી વાર સાતમા સિકામાં હર્ષના અમલમાં અને બીજી વાર નવમા અને દસમા સૈકામાં મિહિરભેજ અને મહેંદ્રપાલના અમલમાં
એમ બે વાર આ શહેરે ઉત્તર હિંદની રાજ્યપાંચાલનું રાજ્ય ધાનીનું પદ પ્રાપ્ત કરવાનું માન મેળવ્યું છતાં
તે મૂળે તે પાંચાલ રાજ્યનું પાટનગર હતું. મહાભારતમાં કહેલી કથા અનુસાર રાજ્યધાની અહિચ્છત્ર સાથે ઉત્તર પાંચાલ દ્રોણને ભાગે ગયું અને દક્ષિણ પાંચાલ તેની રાજ્યધાની કાંપિલ્ય સાથે પદને તાબાને મુલક થયું. બરેલી જિલ્લામાં આવેલું હાલનું રામનગર તે સમયનું અહિચ્છત્ર હતું અને સાતમા સૈકામાં હ્યુએન્સાંગની મુલાકાત વખતે તે એક મોટું શહેર હતું. દેખીતી રીતે હાલના ફરૂકકાબાદ જિલ્લાના કંપિલ એટલે પ્રાચીન કાંપિલ્યના ઇતિહાસ વિષે નહિ જેવી માહિતી છે. હના અમલ નીચે કનોજની જે ઝડપી અભિવૃદ્ધિ થઈ તેથી એ ને જૂનાં પાટનગરો ખાંજરે પડી ગયાં અને તેના અમલ પછી તે એ શહેર પાંચાલનું અચૂક અને કોઈપણ જાતના વિવાદ વગરનું પાટનગર થઈ પડ્યું.
ઈ.સ. ૬૪૭માં હર્ષના મરણ પછી તેના આખા વિશાળ રાજ્યમાં અવ્યવસ્થા અને ભનો ગાળો આવી ગયો. તેરમા પ્રકરણમાં વર્ણવ્યા હર્ષના મરણ પછીના મુજબ પોતાના નેપાલી અને તિબેટી મિત્રોની
મદદથી ઈ.સ. ૬૫૦માં ચીનાઈ એલચીએ અવ્યવસ્થા
હર્ષની રાજસત્તા બથાવી પાડનારને દબાવી દીધે, ત્યારપછી તુરતજ પાંચાલના રાજ્યમાં શું બન્યું તે આપણે જાણતા નથી.
હર્ષના મરણ પછી કનોજને સૌથી પહેલો જાણમાં આવતો
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગીન રાજે રાજા યશોવર્મા હતા. તેણે ઈ.સ. ૭૩૧માં ચીનમાં દૂતમંડળ મોકલ્યું
હતું અને નવ કે દશ વર્ષ પછી કાશ્મીરના આઠમા સૈકામાં - લલિતાદિત્ય મુકતાપીડે તેને પદભ્રષ્ટ કરી કતલ નેજના રાજાએ કર્યો હતો. “માલતિ માધવ'ના પ્રખ્યાત કર્તા
ભવભૂતિના તેમજ પ્રાકૃત ભાષામાં લખનાર અને ભવભૂતિથી ઓછા જાણીતા લેખક વાકપતિરાજ એ બંનેના આશ્રયદાતા તરીકે યશોવર્મા સંસ્કૃત સાહિત્યમાં બહુ માનવંતુ સ્થાન ભોગવે છે. એના પછી કનોજની ગાદીએ આવનાર વાયુધ હતો એમ દેખાય છે. તેના પૂર્વગામીની પેઠે એ પણ લલિતાદિત્યના પુત્ર જયાપીડને હાથે પદભ્રષ્ટ થઈ માર્યો ગયો. એની પછી આવનાર છદ્રાયુધ પણ એવી જ દુર્દશાને પામ્યો. તે ઈ.સ. ૭૮૩માં રાજ્ય કરતો હતો એમ જણાય છે અને ઇ.સ. ૮૧૦ના અરસામાં બંગાળા અને બિહારના રાજા ધર્મપાલને હાથે તે પદભ્રષ્ટ થયે. પૂર્વના એ સમ્રાટે ઘણું કરીને તેની પાસેથી તાબેદારી તથા ખંડણી મેળવવાના પોતાના હકને આગ્રહ રાખ્યો હશે, પણ તેણે પાંચાલને વહીવટ પોતાના હાથમાં ન લેતાં ચક્રાયુધને સોંપ્યો હતો. એ ચક્રાયુધ હારેલા રાજાનો કોઈ સગો હશે એમ જણાય છે. પાસેનાં બધાં રાજ્યોના રાજાઓની સંમતિથી નવા રાજાનો વિધિસર અભિષેક કરવામાં આવ્યો. એનું ભાગ્ય અને પૂર્વગામીઓ કરતાં જરા પણ સારું ન નીવડ્યું. આશરે ઈ.સ. ૮૧૬માં રજપૂતાનાનું ગૂર્જર-પ્રતિહાર રાજ્ય, જેનું પાટનગર ભિલમાલ હતું, તેના મહત્વાકાંક્ષી રાજા નાગભટ્ટે તેનું રાજ્ય લઈ લીધું.
એમ જણાય છે કે નાગભટ્ટે પોતાના રાજ્યના મથકની કનોજમાં ફેરબદલી કરી અને એ તે નક્કી જ છે કે ઘણું પેઢીઓ સુધી તે
તેના પછી આવનાર રાજાઓનું પાટનગર રહ્યું, નાગભટ્ટ અને અને એ રીતે ઘણા સમય સુધી એ ઉત્તર રામભદ્ર હિંદનું મુખ્ય નગર રહ્યું. પરદેશી ચઢી આવ
નારના વંશજ ગૂર્જર અને દેશની રાજ્ય કરતી
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ જાતિને સ્થાને રહેલા દક્ષિણના રાષ્ટ્રકટ (રાઠોડ) વચ્ચેને જૂના જમાનાને વિગ્રહ નાગભટ્ટના અમલમાં પણ ચાલુ રહ્યો અને નવમા સૈકામાં દક્ષિણને રાજા ગોવિંદ ત્રીજે પિતાના ઉત્તરના પ્રતિસ્પર્ધી પર જીત મેળવવાનો દાવો કરે છે. ઈ.સ. ૮૩૪થી ૮૪૦ સુધી રાજ્ય કરનાર નાગભટ્ટની પછી ગાદીએ આવનાર રામભદ્ર વિષે કાંઈ ખાસ નોંધ જણાતી નથી.
સાધારણ રીતે તેની ઉપાધિ ભેજથી જાણતો રામભદ્રનો છોકરો મિહિર તેની પછીનો રાજા થયો. આશરે ઈ.સ. ૮૪૦ થી ૯૦ સુધી
પચાસ વર્ષનું લાંબુ રાજ્ય એણે ભોગવ્યું. એ મિહિર ભેજ તે નિઃસંદેહ વાત છે કે તે બહુ બળવાન રાજા
હતો અને તેના રાજ્યને કાંઈ પણ અતિશયોક્તિના ભય વગર સામ્રાજ્ય કહી શકાય. એ તો નક્કી જ છે કે તેમાં પંજાબના સતલજની આસપાસના જિલ્લા, રજપૂતાનાનો ઘણોખરો ભાગ, આગ્રા અને અયોધ્યાના સંયુક્ત પ્રાંત આખો નહિ તો તેનો મેટો ભાગ, અને વાલીયરના મુલકનો સમાવેશ થતો હતો. એની પછીના બે રાજાઓને તાબે છેક પશ્ચિમમાં આવેલ સૌરાષ્ટ્ર અથવા કાકીઆવાડનો મુલક હતો, અને એને કબજે ગૂજરાત અને માળવા અથવા અવન્તી પરનો કબજે સૂચવે છે એટલે ઘણે સંભવ છે કે એ દૂરના પ્રદેશોમાં પણ ભેજની આણ વર્તતી હશે. પૂર્વમાં તેના રાજ્યની હદ બંગાળા અને બિહારના રાજા દેવપાલના મુલકને અડતી હતી, અને એ દેશ પર તેણે સફળ ચઢાઈ કરી હતી. વાયવ્યમાં ઘણું કરીને તેની સરહદ સતલજ નદીથી બંધાતી હતી. પશ્ચિમમાં તેના દુશ્મન સિંધના મુસલમાન સરદારના મુલકથી લુપ્ત થયેલી હક્કા અથવા વાહિંદ નદી તેના મુલકને અલગ કરતી હતી. નૈઋત્યમાં તેનો બળવાન પ્રતિસ્પર્ધી અને મુસલમાનોનો મિત્ર રાષ્ટ્રકુટ સાવધ સેના લઈ પડ્યો હતો, જ્યારે દક્ષિણમાં તેનો સુરતનો પડોશી હાલના બુંદેલખંડ અથવા
જાકભુક્તિના વધતી જતી સત્તાવાળા ચંદેલને રાજા હતો, પણ
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગીન રાજ્યો
૧૨૭ તે ઘણુંખરું તેનું આધિપત્ય સ્વીકારતો હતો. ભોજને વિષ્ણુના અવતાર તરીકે અપવાનો ઉમંગ હતો તેથી તેણે ઈશ્વરના એક અવતાર રૂપ “આદિવરાહ’ની ઉપાધિ ધારણ કરી હતી. આ ઉપાધિના લખાણથી કોતરાયેલા તેના હલકા ચાંદીના સિક્કા ઉત્તર હિંદમાં અતિશય સામાન્ય છે અને તેના પુષ્કળ જથાથી ભોજના રાજ્યના વિશાળ વિસ્તાર તથા લાંબા અમલની શાખ પૂરે છે. કમનસીબે કોઈ મેગા
નીસ કે બાણે તેના રાજ્ય વહીવટના પ્રકારની નોંધ લીધી નથી તેથી તેના મહાન પૂર્વગામીઓની રાજ્ય વ્યવસ્થા જોડે એની રાજ્ય વ્યવસ્થાની સરખામણી કરવાનું અશક્ય છે.
ભોજના પુત્ર અને તેના વારસ મહેંદ્રપાલે (આશરે ઈ.સ. ૮૯૦ થી ૯૦૬) પિતાના પિતા પાસેથી વારસામાં મળેલા વિશાળ વારસાને
કોઈ પણ જાતની ક્ષતિ વગર સાચવી રાખ્યો મહેંદ્રપાલ અને બિહારની સરહદથી માંડી છેક અરબી
સમુદ્ર સુધીના અને પંજાબ તથા સિંધુ નદીની ખીણના પ્રદેશ સિવાયના આખા ઉત્તર હિંદ પર રાજ્ય કર્યું. તેના રાજ્યના આઠમા અને નવા વર્ષમાં લખાયેલા અને ગયા આગળથી મળેલા શિલાલેખો ઉપરથી જણાય છે કે થોડા સમય સુધી મગધનો સમાવેશ પરિહારો મુલકમાં થતો હતો. “કર્ષરમંજરી' અને બીજી કેટલીક કૃતિઓનો કર્તા કવિ રાજશેખર તેનો ગુરુ હતો અને મહેંદ્રપાલના નાના છોકરાના દરબારમાં પણ તે રહેતો હતો.
મહેંદ્રપાલનો મોટો પુત્ર બીજો ભોજ બે ત્રણ વર્ષ ગાદીએ રહ્યો, પણ તે વહેલો મરણ પામ્યો અને તેની પછી તેને સાવકો
ભાઈ મહીપાલ ગાદીએ આવ્યો. (આશરે ઈ.સ. બીજે ભેજ અને ૯૧૦-૪૦.) કનોજના મહારાજ્યનાં અવનતિ મહીપાલ અને પતનની શરૂઆત તેના રાજ્યથી થાય છે.
* ઇ. સ. ૯૧૬માં રાષ્ટ્રકુટ રાજા ઈન્દ્ર ૩ જાની સેનાએ ફરીવાર કનોજ કબજે કર્યું અને તેમ કરી પ્રતિહાર કુળની
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ સત્તાને જબરો ફટકો લગાવ્યો. ઈ. સ. ૯૧૪માં તો સૌરાષ્ટ્ર મહીપાલને તાબે હતું પણ સંભવ છે કે દક્ષિણના મહારાજે મેળવેલી ફત્તેહને પરિણામે બીજા દૂરના પ્રાંતેની જોડે જોડે સૌરાષ્ટ્ર પણ તેના હાથમાંથી ગયું. કનાજને કબજે રાખવાની ત્રીજા ઇંદ્રની શક્તિ નહિ હોવાથી, ચંદેલ રાજા અને કદાચ બીજા મિત્રરાજાઓની મદદથી મહીપાલે પોતાનું પાટનગર પાછું મેળવ્યું.
કનોજના રાજા દેવપાલને, ચંદેલરાજા યશોવર્માને મન બહુ કિંમતી વિષણુની મૂર્તિ આપી દેવાની ફરજ પડી હતી એ બના
વથી કનોજના ક્ષીણ થતા અને જે જાકભૂક્તિના દેવપાલ
વૃદ્ધિ પામતા બળનું આપણને દર્શન થાય છે.
યશોવર્માએ એ મૂતિની ખાજુરાહોમાં સ્થાપના કરી હતી. કલંજરના મજબૂત દૂર્ણને કબજે લઈ યશોવર્માએ પોતાની સત્તા જમાવી હતી અને એ તો નિઃસંદેહ વાત છે કે તે કનોજથી તદન સ્વતંત્ર થઈ ગયો હતો. યશવમ પછી ગાદીએ આવનાર ધિંગના વખતમાં પાંચાલ તથા જે જાકભૂતિનાં રાજ્યો વચ્ચેની સરહદયમુના નદી હતી.
દેવપાલ પછી તેનો ભાઈ વિજયપાલ ગાદીએ આવ્યો. (આશરે ઈ. સ. ૯૬૦ થી ૯૦) એના કુળની જૂની માલકીનું ગ્વાલીયર વજ
દામન નામના એક કચ્છવાહ સરદારને હાથે વિજયપાલ પડવાથી એના હાથમાંથી ગયું, એ એના અમ
લની જાણવા જેવી બીના છે. એ વજદામાએ એક સ્થાનિક રાજકુળની સ્થાપના કરી. ગ્વાલીયરનો કિલ્લો ઈ. સ. ૧૧૨૮ સુધી એ રાજકુલના કબજામાં રહ્યો. દસમા સૈકાની અધવચમાં મૂળરાજે ગૂજરાતમાં અનહિલવાડમાં સોલંકી વંશની (ચાલુક્ય) ની સ્થાપના કરી એ બતાવી આપે છે કે કનોજના રાજાને પશ્ચિમ હિંદ જોડે કાંઈ લેવા દેવા નહતી. ગ્વાલીયરનો સરદાર ચંદેલ રાજ્યને ખંડીઓ થયો. આશરે ઈ. સ. ૧૦૦૦ થી ૧૦૫૦ સુધીમાં ધંગના
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગીન રાજ્યો અમલ નીચે તે રાજકુલ તેના પ્રતિસ્પર્ધી કનોજના રાજ્ય કરતાં વધારે બળવાન ન હતું.
આ સમયે હિંદુ રજપૂત રાજ્યના રાજ્યનૈતિક સંબંધે મુસલમાન ચઢી આવનારની ચઢાઈઓથી બહુ ગૂંચવાઈ ગયેલા થઈ ગયા.
ઈ. સ. ૭૧રમાં આરબોએ સિંધની છત કરી મુસલમાની તેથી હિદના અંદરના ભાગમાં આવેલાં રાજ્યો ચઢાઈએ પર બહુ ગંભીર અસર થઈ નહિ. એ આરબોએ
તેમના દક્ષિણના બળવાન પડોશી રાષ્ટ્રકટો સાથે એકંદર મૈિત્રી ભર્યો સંબંધ ટકાવી રાખ્યો હતો અને રજપૂતાના અને કનોજના ગૂર્જર રાજાઓના મુલક પરના તેમના હુમલા સરહદી ધાડ કરતાં કદી વધારે મોટા પ્રમાણના થયેલા દેખાતા ન હતા. પણ હવે હિદના દુશ્મનોને અનેકવાર હિંદમાં દાખલ થવાના દરવાજા રૂપ વાયવ્ય ઘાટોમાંથી ઈસ્લામનાં લશ્કરોએ વધારે ભયપ્રદ રીતે દેખા દેવા માંડી.
એ દિવસોમાં સિંધની ઉત્તરે સિંધુની ખીણ તથા પંજાબના ઘણખરા ભાગનો સમાવેશ થાય એવા પશ્ચિમે આવેલા પર્વતો સુધી અને
પૂર્વમાં હકા નદી સુધી વિસ્તરતા મોટા રાજ્ય સબક્લગિન અને પર જયપાલ નામનો એક રાજા રાજ્ય કરતો જ્યપાલ હતો. મુસલમાની ઇતિહાસનું સબરહિંદ અથવા
ભટીંડા તેનું પાટનગર હતું. એ હાલ પતિયાલા રાજ્યમાં છે અને ઘણા સકા સુધી મુલતાન તથા હિંદ ખાને જેડનાર લશ્કરી રસ્તા પર તે એક અગત્યનું કિલ્લેબંધી સ્થાન હતું. ગઝનીના અમર સબક્લગિને ઇ. સ. ૯૮૬–૭માં હિંદ પર પહેલી ચઢાઈ કરી. બે વર્ષ પછી જયપાલે અમીરના મુલક પર ચઢાઈ કરી તેને બદલે વાળ્યો, પણ તે હાર્યો અને પરિણામે મટી રોકડ રકમ આપવાની તથા સંખ્યાબંધ હાથીઓ અને સિંધુ નદીની પશ્ચિમે આવેલા ચાર કિલ્લા સોંપી દેવાની બધણુંવાળી સંધિ સ્વીકારવાની તેને ફરજ પાડવામાં આવી. જ્યપાલે એ સંધિનો ભંગ કર્યો તેથી એખરાનો
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ પ્રદેશ ઉજાડી અને લમધાન (જલાલાબાદ) ખાલસા કરી સબક્લગિને તેને સજા કરી.એ પછી થોડા જ સમય ગયા બાદચંદેલ રાજા ગડે, તે સમયના કને જના રાજા રાજપાલ અને બીજા હિંદુ રાજાઓનું મેટું મિત્રમંડળ જમાવી પોતાના રાજ્યને બચાવવાનો આખરી યત્ન આશરે ઈ. સ. ૯૯૧ના અરસામાં કર્યો. આવી રીતે એકત્ર થયેલી મહાસેનાએ કુરમની ખીણમાં કે તેની પાસે વિનાશકારક હાર ખાધી અને મુસલમાનોએ પેશાવર કબજે કર્યું. ફરી ઈ. સ. ૧૦૦૧ના નબરમાં સુલતાન મહમદને હાથે હાર પામેલા જયપાલે આત્મહત્યા કરી એટલે તેની પછી તેનો છોકરો આનંદપાલ ગાદીએ આવ્યો. તેના પિતાની પેઠે તે પણ અજમેરના ચહાણ રાજા વિશલદેવની સરદારી નીચે સ્થપાયેલા હિંદુસત્તાધીશેના મિત્રમંડળમાં જોડાયા. - જાબની બળવાન ખોખર જાતિની મદદ મળવા છતાં હિંદુઓની ફરી વાર ભારે હાર થઈ.
કનોજમાં વિજયપાલ પછી તેને પુત્ર રાજપાલ ગાદીએ આવ્યો હતો. પરદેશી ચઢી આવનારનો સામનો કરવામાં તેણે પોતાનો
ફાળો આપ્યો. થોડાં વર્ષ બાદ (ઈ. સ. ૯૯૭) રાજ્યપાલ; એક ટુંકી તકરાર પછી સબક્તગિનનો મુગટ સુલતાન મહમદ તેના પ્રખ્યાત પુત્ર સુલતાન મહમદને વારસામાં
મળે. તે તો હિંદના મૂર્તિપૂજકોને લૂંટવાનો તથા તેમની મિલકતને ગઝની લઈ જવાનો ધંધે જ લઈ બેઠે. તેણે હિંદ પર ઓછામાં ઓછી સત્તર ચઢાઈ કર્યાની ગણત્રી થઈ છે. તેનો રિવાજ ઑક્ટોબર માસમાં પિતાની રાજ્યધાની છેડી કૂચ કરી નીકળવાનો હતો. ત્રણ માસ એકધારી કુચ કરતાં તે હિંદના અંતરભાગના સમૃદ્ધમાં સમૃદ્ધ પ્રાંતમાં આવી પહોંચતો. ઇ. સ. ૧૦૧૯ના જાન્યુઆરીની શરૂઆતમાં તેણે કનેજ આગળ દેખા દીધી. રાજપાલે પિતાના પાટનગરનો બચાવ કરવાને કાંઈ ગંભીર યત્ન કર્યો નહિ તેથી તેનું રક્ષણ કરનારા સાતે દૂર્ગ એક જ દિવસમાં મહમ
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્યો
૧૩૧ ને હાથ ગયા. વિજેતાએ એ દૂર્ગો લંડ્યા પણ શહેરને જતું કર્યું એમ જણાય છે અને ભારે લૂંટથી લદાયેલો એ ઝટ ગઝની પાછા કર્યો. રાજપાલે પોતાને મળી શકે તેટલી સારી શરતો કરી કનોજ છોડ્યું અને ગંગાને સામે પાર આવેલા બારિ શહેરમાં ચાલ્યો ગયો.
રાજપાલ આમ નામોશીભરી રીતે મહમદને નમી પડ્યો તેથી પોતાના પક્ષનો તેણે દ્રોહ કર્યો એમ લાગવાથી તેના હિંદુ મિત્ર
- રાજાઓ રોષે ભરાયા. ચંદેલ રાજા ગંડના યુવચંડ અને મહમદ રાજ વિદ્યાધરની સરદારી નીચેની સેનાએ તેના
આ ગુના બદલ તેને કડક સજા કરી. સુલતાન મહમદના ગયા પછી તુરત જ ઈ.સ. ૧૦૧૯ની વસંતમાં કે શ્રીમમાં, વાલીયરના રાજાનાં લશ્કરની સહાયથી તેણે કનોજ પર હુમલો કર્યો અને યુદ્ધમાં રાજપાલને હણ્યો. રાજપાલનો ઘણો ઘટી ગયેલો મુલક ત્રિલોચનપાલને હાથ ગયો. જેને પોતાના ખંડીઆ તરીકે લેખતો હતો તેને થયેલી આવી સજાની વાત સાંભળતાં સુલતાન મહમદ કર્યો અને એ જ વિષેની પાનખર ઋતુમાં હિંદુ રાજાઓ પર વેર લેવા તે ફરી ગઝનીથી ઊપડ્યો. ઈ. સ. ૧૦૨૦ની શરૂઆતમાં પ્રતિહારોની નવી રાધાની બારિ કોઈ ખાસ મુશ્કેલી વગર કબજે કરી તે ચંદેલ મુલકમાં આગળ વધ્યો. ત્યાં ગડએ તેનો સામનો કરવા દેખાવમાં તો બહુ જબરું એવું લશ્કર એકઠું કર્યું હતું. પણ યુદ્ધ પહેલાં જ ચંદેલ રાજા હિંમત હારી ગયો અને યુદ્ધ કર્યા વગર રણભૂમિ છોડી નાશી ગયે. તેની છાવણી, લઢાઈનો સરંજામ તથા હાથીઓ તમામ સુલતાનનાં શિકાર બની ગયાં અને હમેશની માફક ઢગલાબંધ લૂંટ સાથે તે ગઝની પાછો ફર્યો.
ઈ.સ. ૧૦૧૯ના અંતમાં કે ૧૦૨૦ની શરૂઆતમાં સુલતાન મહમદને જમના નદી પાર કરતો રેવાને તેણે નિષ્ફળ યત્ન કર્યો તથા
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
રાજ્યપાલના અનુ ગાસીએ
હદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિ હાસ
ઈ.સ. ૧૦૨૭માં અલાહબાદ પાસેના કોઇ ગામનું દાન કર્યું એ સિવાય ત્રિલેાચનપાલ વિષે બીજું કાંઈ વધારે જાણવામાં આવ્યું નથી. ઇ. સ. ૧૦૩૬ના શિલાલેખમાં જેના નામના નિર્દેશ
છે તે યશપાલરાજા તેના પછીના રાજા હશે. ઇ.સ. ૧૧૯૪માં કનેાજ પડચા પછી પણ બીજા સાધારણ અને ખાસ ખ્યાતિ વગરના સરદાર કનેાજના રાજા તરીકે ઓળખાતા ચાલુ રહ્યા અને મેટા વિસ્તારના મુલક પર તે રાજ્ય કરતા હતા, પણ એતા નિઃસંદેહ વાત છે કે તેએ મુસલમાન રાજાઓના તાબેદાર હતા. એ રાજાએમાંથી કેટલાકનાં નામ સચવાઈ રહ્યાં છે. જીઆનપુર પાસેના ઝફરાબાદમાં તે રહેતા હતા એમ જણાય છે. પણ કનાજના પાછળથી થયેલા આ રાજાએ જૂના ગૂર્જર-પ્રતિહાર કુળના નહાતા. એ કુળ તા સદંત લુપ્ત જ થઈ ગયું. ઇ.સ. ૧૦૯૦ની થોડા સમય અગાઉ ગહરવાલના ચંદ્રદેવ નામના રાજાએ કનેાજને જીતી લઈ તેમાં વાસ પૂર્યાં હતા અને કાશી, અયેાધ્યા પર તેા જરૂર અને ઘણું કરીને દિલ્હી પ્રદેશ ઉપર પણ પેાતાના અધિકાર જમાવ્યા હતા. આ બનાવ પહેલાં એક સૈકા અગાઉ ઇ.સ. ૯૯૩-૪માં દિલ્હી શહેર વસ્યું હતું.૧
૧. ‘અફગાનીસ્તાન પરની નોંધ' પૃષ્ઠ ૩૨૦, રેવીએ મને કહ્યું છે કે દિલ્હીની સ્થાપનાની આ સાલ માટે તેનું પ્રમાણ અનુ-સૈયદ-ઈ-અબુ-લહક્કનું લખેલું ઝેન-ઉલ-અકબર છે. આ ઈસમે તેના છતહાસ સુલતાન મહમદ અને તેના છેકરાના સમયમાં અને ઉપર જણાવેલી સાલ પછી ઘેાડાંજ વર્ષોમાં લખ્યા હતા. એના કરતાં વધારે અર્વાચીન એક લેખક એની સ્થાપના વિક્રમ સંવત્ ૪૪૦માં મૂકે છે, પણ એતા અલબત્ત નહિ બનવા જેવું છે. પણ એ વર્ષ હર્ષ સંવતનું છે એમ સમજીએ તે તે ઇ.સ. ૧૦૪૫ એટલે અનંગપાલના સમયની લગભગમાં થાય. ફેિનથેલરને કહેવામાં આવ્યું હતું કે હીજરી સવત્ ૩૦૭=ઇ.સ. ૯૧૯-૨૦માં રાસેન નામના એક તુંવારરાજાએ દિલ્હીની સ્થાપના કરી હતી (જીએચેા.દ.લ-ઈન્દુસ્તાન ફ્રેંચ તરજૂમા
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
133
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગીન રા યે
પાછળથી રાઠોડ નામથી ઓળખાતું અને ચંદ્રદેવે સ્થાપેલું ગહરવાળનું કુળ ઈ.સ. ૧૧૯૪માં શિહાબ-ઉદ-દીને કનોજનું રાજ્ય
તાબે કર્યું ત્યાં સુધી ચાલ્યું. ચંદ્રદેવના પાત્ર કને જનું ગહરવાળ ચંદ્ર લાંબા સમય સુધી રાજપદ ભગવ્યું.
તેમાં ઇ.સ. ૧૧૦૪થી ૧૧૧૫ સુધીના સમયને
સમાવેશ થતો હતો. તેનાં સંખ્યાબંધ જમીનોનાં દાનપત્રો અને બહુ વિસ્તાર પરથી મળી આવતા સિકકાએ સાબિત કરે છે કે તે મોટે ભાગે કનાજના ભૂતકાળના યશને પાછો આણવામાં અને પિતાની જાતને બહુ અગત્યના સત્તાધીશ તરીકે સ્થાપવામાં સફળ થયો હતો,
વિચંદ્રનો પત્ર જ્યચંદ્ર હતો. હિંદી લોકગીતમાં અને ઉત્તર હિંદની વાતોમાં તે રાજા જયચંદ નામથી મશહૂર છે. અજમેરનો રાય પિથોરા અથવા પૃથ્વીરાજ ચૌહાણ તેની પુત્રીનું હરણ કરી ગયો હતો. મુસલમાન ઇતિહાસકારેને તે કાશીના રાજા તરીકે જાણીતા હતો. કાશી તેનું પાટનગર હશે એમ તે ઉપરથી માની શકાય. હિંદના મેટામાં મોટા રાજા તરીકેની તેની ખ્યાતિ હતી. એમ કહેવાય છે કે તેનો મુલક ચીનની સરહદથી માળવા પ્રાંત સુધી અને સમુદ્રથી માંડી લાહોરથી દસ દિવસની મુસાફરી જેટલા પ્રદેશ સુધી વિસ્તરતો હતું. પણ તેના રાજ્યનો વિસ્તાર ખરેખર આવડો બધો હશે એ
બર્લિન. ૧૭૯૧, પૃ. ૧૨૫) કેટલાક લેખોમાં અને લોકગીતોમાં દિલ્હી યોગિનીપુર કહેવાયું છે (ઇન્ડ. ઍન્ટિ. ૧૯૧૨ પૃ. ૮૬ અને એપિ ઇન્ડિ . xii ૪પ). ૧. એ કુલે કરેલી આશરે ૬૦ દાનની સનદ જાણમાં છે, અને તેમાંની ઘણીખરી ગોવિંદચંદ્રના અમલ દરમિયાનની છે. અયોધ્યામાંની ગેવિંદચંદ્રની એક સનદ જેની પર ૧૧૮૬ની સાલ છે=(ઈ.સ. ૧૧ર૯) તેમાં નુરૂષ્ક દંડનો ઉલ્લેખ છે. મુસલમાનોની ચઢાઈની સામે થવાના ખર્ચને પહોંચી વળવા માટે ઉઘરાવવામાં આવતો એ ખાસ કર છે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
. હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ માનવું જરા અઘરું છે. ઈટાવા જિલ્લામાં જમના પાસે ચંદવાર આગળ તેનો અને શિહાબ-ઉદ-દિનને ભેટે થયો હતો. ત્યાં ભારે કતલ સાથે તેના અથાગ સૈન્યને હરાવી તથા એ તલમાં તેને હણી તે કાશી સુધી આગળ વધે. તે શહેર તેણે લૂટયું અને તે લૂંટમાં મળેલ ખજાનો તે ૧૪૦૦ ઊંટ પર લાદી લઈ ગયે. આ રીતે કનોજના સ્વતંત્ર રાજ્યનો ઈતિહાસ પૂરો થાય છે. ગહરવાલના રાજાઓ મરી પરવાર્યા ત્યારે મહેરબાની ચંદેલ જાતિના સરદારોએ તેમની જગા લીધી અને આઠ પેઢી સુધી તે કનોજના સ્થાનિક રાજા રહ્યા.
રજપૂતાનાનું સાંભર રાજ્ય, જેને તાબે અજમેર હતું, તેમાં રાજ્ય કરતા ચોહાણ (ચામાન) જાતિના રજપૂત રાજાઓના લાંબા
વંશની વંશાવલિ શિલાલેખમાં નેલી છે. એ સાંભાર અને અજ- રાજાઓમાંના માત્ર બે નોંધ લેવા લાયક છે. મેરના હાણે બારમા સૈકાની મધ્યમાં વિગ્રહરાજે તેના પિતૃદિલહી ગત મુલકને ખૂબ વિસ્તાર કર્યો. તુમાર
જાતિના રાજા પાસેથી તેણે દિલથી જીતી લીધાની વાત કહેવામાં આવે છે તે ખરું નથી. એ રાજા તે એક સૈકા પહેલાં હાલ જ્યાં કુતુબ મજિદ છે ત્યાં લાલ કિલ્લો બાંધી ઈ.સ. ૯૯૨-૪માં વસાવેલા દિલીશહેરને કાયમ કરનાર અનંગપાલનો વંશજ હતા. આખા હિંદના આધિપત્ય જોડે દિલડીના નામને જોડવા યુરોપીયનો એટલા બધા તે ટેવાઈ ગયેલા છે કે હિંનાં મોટાં શહેરોમાં દિલ્હી અતિ પ્રાચીન નહિ પણ સૌથી નવું વસેલું હાલના સમયનું શહેર છે એ વાત તેમના ધ્યાનમાં આવતી નથી. એ વાત ખરી છે કે અનિશ્રિત ઝાંખી લોકકથા ઇદરપટ ગામ પાસે યમુનાને કિનારે આવેલી જમીનોને ઇતિહાસ-યુગ પૂર્વના ઇંદ્રપ્રસ્થના યશના તેજથી દીપતી કરે છે. એ કથાઓ ખરેખર પાયાદાર હોય કે ન પણ હોય; પણ ઐતિહાસિક શહેર તરીકે તે અગિયારમા સૈકાની મધ્યમાં થઈ ગયેલા અનંગપાલના સમયથી તેની હયાતી શરૂ થાય છે. ત્યાં પ્રખ્યાત પંચધાતુનો સ્થંભ
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિદનાં મધ્યયુગીન રાજ્યો
૧૩૫ જેની પર ચંદ્ર નામના બળવાન રાજાની પ્રશસ્તિ ટાંકી છે તે રાજા ચોથા સૈકામાં થઈ ગયો હતો, અને ઘણું કરીને તે સ્થભને તેની મૂળ જગા મથુરા આગળથી તે તુમાર રાજાએ ખસેડી આ જગાનાં મંદિરના સમૂહ ભેગે રાખ્યો હશે. એ મંદિરના કાટમાલથી જ પાછળથી મુસલમાનોએ ત્યાંની મોટી મસ્જિદ બાંધેલી છે.
વિગ્રહરાજ ખૂબ નામનાવાળો પુરુષ હતો. થોડાં વર્ષ પર અજમેરની મુખ્ય મસ્જિદની મરામતનું કામ ચાલતું હતું ત્યારે ત્યાંથી
કાળા સંગેમરમરની એપ ચઢાવેલી છે તકતીઓ વિચહરાજ મળી આવી હતી. તેની ઉપર સંસ્કૃત તથા પ્રાકૃત
ભાષામાં શિલાલેખો હતા. બરાબર તપાસ કરી વાંચતાં તે બે અજાણ્યા નાટકોના મોટા ભાગો નીકળ્યા. એમાનું એક “લલિત વિગ્રહરાજ નાટક” વિગ્રહરાજના માનમાં રચાયું હતું ત્યારે બીજું “હરિકેલી નાટક” તે રાજાએ જ રચેલું હતું એમ જણાયું છે.
તેનો ભત્રીજો પૃથ્વીરાજ, પૃથ્વીરાજ અથવા રાય પિથોરા હતા અને તે સાંભર તથા અજમેરનો ધણી હતો. લોકગીતમાં અને લોક
કથાઓમાં તે એક ટેકીલા વીર નાયક તથા પૃથવીરાજ અથવા શરા દ્ધા તરીકે પ્રખ્યાત છે. કનોજના ગહરાયપિરા રવાળ રાજા જયચંદની કુંવરીને તેની પિતા
ની મરજીથી હરણ કરવાના સાહસભર્યા કૃત્ય પર તેની એક શરવીર પ્રેમી તરીકેની ખ્યાતિનો આધાર છે.
આ બનાવ ઇ.સ. ૧૧૭૫માં કે તેની આસપાસમાં બન્યો હતો. ઇ.સ. ૧૧૮રમાં ચંદેલ રાજ પરમાલને હરાવી તેણે માહાબા જીતી લીધું તથા મુસલમાનોના આક્રમણના પૂરને પોતાની બહાદુરીથી થંભાવી રાખ્યું, એ તેનાં પરાક્રમો, તેની સરદાર તરીકેની ખ્યાતિના પાયારૂપ છે. ખરેખર રાયપિથોરાને ઉત્તર હિંદના એક લોકપ્રિય વીર નાયક તરીકે વ્યાજબી રીતે વર્ણવી શકાય એમ છે અને આજ દિન સુધી પ્રેમ તથા યુદ્ધના ક્ષેત્રમાં તેણે કરેલાં પરાક્રમ કાવ્યશાસ્ત્રના એપ વિનાની વિરકથા
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ તથા ભાટેનાં કવિતાને વિષય થઈ પડ્યાં છે.
શિહાબ-ઉદ-દીન અથવા મહમદ ઘોરીની સરદારી નીચેના વિજયી લશ્કરની ધાકે ઉત્તર હિંદનાં પરસ્પર ઝઘડતાં રાજ્યોને તેમના આપસ
૨. પૃથ્વીરાજની હકીકત આપતું સારામાં સારું પુસ્તક “ચંદરાસો' અથવા “પૃથ્વીરાસે છે. તે એક હિંદી મહાકાવ્ય છે અને યુક્તપ્રાંતમાં તે બહુજ લે કાપ્રય છે. તે ચંદબરદાયી નામના ભાટ કવિએ લખેલું ગણાય છે. એ કવિ તેના રાસાના નાયક તથા તેના આશ્રયદાતાનો રાજકવિ હતો. એ કવિનો વંશજ હજી જોધપુર રાજયમાં રહે છે અને પૃથ્વીરાજે તેના પૂર્વજને આપેલી જમીનની ઉન્ન પર જીવે છે. તેની પાસે એ કાવ્યની હસ્તલિખિત પ્રત છે અને તેમાં માત્ર પ૦૦ લોકો છે. અકબરના સમય સુધી એ કવિના વંશજોએ તેમાં ઉમેરો કર્યો છે અને તેમ કરી તે કાવ્ય ૧૨૫,૦૦૦ લોકોનું થયેલું છે. મળ પ્રતના કેટલાક ભાગોની નકલે કરવામાં આવી છે અને તે આખું ય પ્રસિદ્ધ થશે એવી આશા રાખવામાં આવે છે. રાસામાં જે સાલવારીની ભૂલ માનવામાં આવે છે તેની સમજૂતિ એ રીતે અપાય છે કે તેના લેખકે વિક્રમ સંવતના અનંદપ્રકારનો ઉપયોગ કરેલ છે. ગોળગોળ રીતે તે સંવત ઈ.સ.૩૩ની એટલે સાનંદ વિક્રમ સંવતથી ૮૦--૧ વર્ષ મોડો હોય એમ જણાય છે. (જ.એ.એસ; ૧૯૦૬ પૃ. ૫૦૦). ચંદ્ર પૃથ્વીરાજના જન્મની સાલ અનંદ ૧૧૧૫ આપે છે. અનંદ એટલે નંદ હિત નવ વગરને, કારણકે નંદનો અર્થ નવ થાય, અનંદને અર્થ આ રીતે ૧૦૦-૯=૮૧ કે ૯૦ થાય. સંભવ છે કે ઊચી વર્ણનાં રજપૂત હલકી વર્ણના નંદાનું સ્વીકારવાની ના પાડતા હતા. તેના કુળને તેમણે ૯૧ વર્ષનો બાળે આ હશે. બીજી સમજૂતિ એવી છે કે જયચંદની અદેખાઈને પરિણામે પૃથ્વીરાજે પોતાનો સંવત્ શરૂ કર્યો હશે અને તે સંવત્ પૃથ્વીરાજના પૂર્વજ ચંદ્રદેવના સમયથી શરૂ થતો હશે. (શ્યામસુંદરદાસના એન્યુઅલ રીપોર્ટ આન ધ સર્ચ ફેર હિંદી એમ.એસ. એસ. ૧૯૦૦ પૃ. ૫-૧૦) બુલ્હરે શેાધેલું અને જાહેર કરેલું કામીરમાંથી મળેલું પૃથ્વીરાજ વિજય” વધારે પ્રમાણભૂત અને બહુ ઐતિહાસિક કિમતનું છે. તે ઈ.સ. ૧૧૭૮ અને ૧૨૦૦ની વચ્ચે, ઘણું કરીને ૧૧૯૧ પછીથી રચાયું હતું. તેમાં આપેલી વંશાવળીનું શિલાલેખોથી સમર્થન થાય છે.
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગીન રાજ્યા
૧૩૯૭
આપસના સ્ટંટા ઊંચા મેલી ક્ષણભર પરદેશી તરાંઇ અથવા તલા- દુશ્મનના સામનો કરવા એકત્ર થવાની જ વરીનું યુદ્ધ પાડી. આ સમયે મહમદ ધારી પંજાબના ઘણાખરા ભાગના બિનહરીફ સ્વામી હતા. પહેલાં તે ભાગ્યદેવીએ હિંદીઓ પર કૃપા કરી અને ઇ.સ. ૧૧૯૧ માં થાણેશ્વર અને કાલ વચ્ચે તા૧ અથવા તલાવરી નામના સ્થળે. એ ચડી
પૃથ્વીરાજ વિજય’' મુજબ પૃથ્વીરાજની ખરી વંશાવિલે નીચે મુજમ્ છે,
અપરાજ
નનામે પુત્ર પિતૃઘાતક (જુગદેવ)
પૃથ્વીરાજ ૧લે
વિગ્રહરાજ
સામેશ્વર તેનું ર્દિની કુંવરી સાથે લગ્ન થયું હતું.
પૃથ્વીરાજ રો
અથવા હરરાજ રાપિથેારા
રાયપિથારા એ દિલ્હીના રાન્ત અનંગપાલનો દાહિત્ર હતા એવું ચંદ્નનું કથન શંકાભર્યું છે. ‘પૃથ્વીરાજ વિજય’ની એક જ અને અપૂર્ણ હસ્તલેખી પ્રતનાં વર્ણન અને સારહર વિલાસ સારદાએ જે.આર.એ.એસ., ૧૯૧૩ પૃ. ૨૫૮૧-માં આપેલ છે અને તેમાં એ પુસ્તકના તે પહેલાના લેખ પણ આપ્યા છે. વિગ્રહરાજે તુમારા પાસેથી દિલ્હી પટાવી લીધું, એ કથન બહુ શંકાભર્યું છે. અને બિોલી શિલાલેખના ૨૨મા શ્લોકથી તેના વિરોધ થાય છે. (જ.એ.એસ.બી. ભાગ ૧. પુસ્તક ૪૦. (૧૮૮૬ પૃ. ૩૧).
૧ રેવ ટી,તમે તબક્કાત-ઈ-નાસિરિ પૃ. ૪૫૬-૪૫૯-૪૬૭-૪૬૮-૪૮૫-૪૮૬ અને પિરિશષ્ટ A. ઘણીખરી અંગ્રેજી ચોપડીઓમાં સાલા અચેાસ આપેલી છે અને તે લડાઈના સ્થાનને ખાટી રીતે તિરારી કહેવામાં આવ્યું છે. હિજરી સન ૧૮૭-૫૮૮ અને ૫૮૯ એ લગભગ ઇ.સ.૧૧૯૧થી૩નાં વર્ષની ખરાખર છે, અને ૨૯મી જાન્યુઆરી ૧૧૯૧થી ૨૬મી ડીસેમ્બર ૧૧૯૩સુધી તે લંબાય છે. પૃથ્વીરાજને ગઝની લઈ જયામાં અબ્યા હતા તથા ત્યાં તેણે શાહબુદ્દીનને
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ આવનારાઓને સજડ હાર આપવામાં પૃથ્વીરાજ સફળ થયો, અને પરિણામે તેમને સિંધુ નદીની પેલી પાર હડી જવાની ફરજ પડી. એક વર્ષ પછી ઇ.સ. ૧૧૯રમાં તાજા ઊભા કરેલા લશ્કર સાથે આવીને સુલતાને તે જ રણભૂમિ પર પૃથ્વીરાજને હરાવ્યો. પૃથ્વીરાજની પિતાની સેના ઘણું પ્રચંડ હતી એટલું જ નહિ, પણ તેની કુમકે આવેલા સંખ્યાબંધ મિત્રરાજાઓની સેનાથી તે બહુ મેટી થઈ ગઈ હતી. બાર હજાર સારા હથિયારબંધ મુસલમાન જોડેસવારોએ કરેલા જેસભર્યા હુમલાથી ઘણા યુગે પૂર્વે ઍલેકઝાંડરે આપેલી શીખનું પુનરાવર્તન થયું અને કેળવાયેલા ઘોડેસવાર લશ્કરના હુમલા સામે ટકી રહેવાની હિંદી સિપાઈઓનાં બિનકવાયતી ટોળાની અશક્તિને પદાર્થપાઠ આપે. પૃથ્વીરાજ કેદ પકડાયે. ઠંડે લેહીએ તેને ગરદન મારવામાં આવ્યો અને તેના પાટનગર અજમેરના દુર્ભાગી રહેવાશીઓને કાતિ કતલ કરવામાં આવ્યા કે ગુલામ તરીકે પરદેશોમાં વેચવામાં આવ્યા.
ઈ.સ. ૧૧૯૩માં દિલ્હી પડવું. કનાજને તેણે છેડયું જણાતું નથી, પણ તે આ ચડી આવનારાઓના કાબૂમાં આવ્યું હશે. હિંદુધર્મના દુર્ગ
રૂપ કાશી વિજેતાઓને હાથ ગયું અને તેમને હિંદુસ્તાનની છત હવે ખાત્રી થઈ કે “બ્રાહ્મણોની ભૂમિ ઉપર
- ઈસલામને અંતિમ વિજય હવે નકકી થઈ ચૂક્યો છે. ઈ.સ. ૧૧૯૬ માં ગ્વાલિયર તાબે થયું. ૧૧૯૭ માં ગુજરાતનું પાટનગર અણહિલવાડ પડ્યું, અને ૧ર૩ માં કલંજર કબજે
બાણથી વીંધી માર્યો હતો એવી હિંદુ વાર્તા તદ્દન ખોટી છે. ઇ.સ. ૧૨૦૫-૬માં ડાભીએક નામના સ્થળે મુલાહિદા પંથના એક ધર્મઘેલા ઈસમને હાથે તેનું ખૂન થયું હતું. એના પરના છાપાની ચોક્કસ જગાની સી. જી.પી. ટે ટે મુલાકાત લીધી છે અને પંજાબના જેલમ જિલ્લાનું ધાર્મિયાક એ તે જ સ્થાન છે એમ ઠરાવ્યું છે. (જ.એ.. ૧૯૦૯ પૃ.૧૬૮૬) તરજુમો કરનારે ફેરિસ્તાને નામે ચડાવેલું “આ પ્રચંડ સેના, એકવાર હળમલી ઊઠતાં, એક મોટી ઈમારતની જેમ ડગમગી તૂટી પડી વિનાશ પામ્યું” આ શબ્દો મૂળ ફારસીમાં નથી.
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાવ્યા
૧૯૯ થયું એટલે ઉત્તર હિંદને સર કરવાની ક્રિયા પૂરી થઈ અને એ જ અરસામાં ઇ.સ. ૧૨૦૫-૬માં શિવાબ-ઉદ-દીન મરણ પામ્યા.
માળવા અને તેની પાસેના કેટલાક પ્રાંતા સિવાયનું આખું ઉત્તર હિંદ વધારે ઓછા પ્રમાણમાં તેને તામે હતું. સિંધ અને બંગાળા કાંતા પૂરાં હાથ કરવામાં આવ્યાં હતાં અથવા જલદી હાથ આવવાની તૈયારીમાં હતાં. ગુજરાતનું પાટનગર અહિલવાડ અથવા નર્હવાડા તેને કબજે હતું. તે સિવાય ગુજરાત પર તેને કાંઈ વધારે કાબૂ નહેાતા. હિંદુસ્તાનના મેાટા ભાગ સીધે તેના અમલદારાના હાથ નીચે હતા અને બાકીના ભાગ તેના આશ્રિત અથવા કાંઇ નહિ તે તેના ખંડિયા રાજાના તાબામાં હતા. રણપ્રદેશ અને કેટલાક પર્વતના પ્રદેશ, તેણે જતા કર્યાં તેથી જ સ્વતંત્ર રહેવા પામ્યા હતા.'
કનેાજની મુસલમાનાએ કરેલી છતનું એક અગત્યનું પરિણામ એ નીપજ્યું કે ગહરવાળ જાતિ મેટા પ્રમાણમાં રજપૂતાનામાંના મારવાડના રણપ્રદેશમાં સ્થાનફેર કરી ત્યાં વસીને રહી અને રાઠોડ નામથી જાણીતી થઇ. એ રીતે સ્થપાએલું રાજ્ય જેના હાલ તેની રાજ્યધાની જોધપુરના નામથી નિર્દેશ થાય છે તે રજપૂતાનાનું એક સૌથી અગત્યનું રાજ્ય છે. મુસલમાનાના આક્રમણના દબાણના કારણે થયેલી એવી જ જાતિએની હિલચાલા આ સમયે બહુ થતી હતી. હાલના સમયમાં રજપૂત જાતિઓની જે વહેંચણી જોવામાં આવે છે તેની સંમતિ એનાથી મળી રહે છે.
ગહરવાળાનું સ્થાનાંતર
ૐ .
જેજાકભુક્તિના ચંદેલા અને દિના કાલરિ
જનના અને નર્મદા નદીએની વચ્ચેના પ્રદેશ જે બુદેલખંડને નામે ઓળખાય છે અને કાંઇક અંશે જેના સમાવેશ આગ્રા તથા યેાધ્યાના યુક્તપ્રાંતમાં કરવામાં આવે છે તે જેાકભુક્ત હતા. આગળ તેની
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ જાકભુક્તિ અને દક્ષિણે આવેલા વિશાળ પ્રદેશ જે હાલ મધ્ય દિ પ્રાંતના ચીફ કમિશ્નરના વહીવટ નીચે છે તે.
જૂના વખતના ચેદિ દેશને લગભગ મળતો છે. આ દેશોના મધ્યયુગીન ઇતિહાસમાં જેકબુક્તિના ચંદેલ અને ચેદિના કાલચુરિ એમ બે રાજકુળો આગળપડતાં છે. એ રાજકુળો અવાર નવાર લગ્નસંબંધથી જોડાતાં અને એકએકના કો મિત્ર કે શત્રુ તરીકે નિરંતર પરસ્પર સંબંધમાં આવતાં હતાં. અગિયારમા સૈકાની શરૂ આતથી ચેદિ દેશ બે રાજ્યોમાં વહેંચાયેલો હતો, એક પશ્ચિમ દિ અથવા દાહાલ જેની રાજ્યધાની જબલપુર પાસે ત્રિપુર હતી અને પૂર્વ ચેદિ અથવા મહાસલ જેની રાધાની રતનપુરમાં હતી.
આશરે ઈ.સ. ૮૩૧ના અરસામાં નન્ક ચંદેલ પરિહાર સરદારને ઊથલાવી નાખી જાકભુતિના દક્ષિણ ભાગનો સ્વામી થઈ પડ
ત્યારે જ બીજા રાજકુળાની માફક ચંદેલ પણ ચદેલના પૂર્વ- નવમા સૈકાની શરૂઆતમાં પહેલા નજરે ચઢવા. ગામીઓ ભિનમાલના તેમના ભાઈઓની પેઠે બુદેલ
ખંડના પરિવારે હિંદમાં છઠ્ઠા સૈકામાં આવેલી ગુર્જર અથવા ગુજર જાતિઓના સમૂહના હશે. નવગામ અને છતરપુર વચ્ચે આવેલા મસહાનીય આગળ તેમની રાજ્યધાની હતી. આ પરિહારના પૂર્વગામી ગહરવાળના રાજાઓ હતા. એ જાતિએ કનોજને એક રાજવંશ આપે જેને રાઠોડનું નામ ખોટી રીતે અપાયેલું છે.
ચલ રાજાઓ મોટા પાયા પર મકાનો બંધાવવાના શોખીન હતા. તેમણે તેમનાં મુખ્ય શહેર મહેબા, કલંજર તથા ખજુરાહોને ઘણું ભવ્ય
- મંદિરથી તથા ટેકરીઓ વચ્ચેના ખુલા ગાળાચિદલનાં તળાવે એમાં જબરી પાળ બાંધી બનવેલાં સુંદર અને મંદિર સરોવરોથી શોભાયમાન કર્યા હતાં. આમ મોટી
* પાળે નાખી તળાવો રચવાની પ્રથામાં ચિલો, બુંદેલખંડમાં અતિમનોહર કેટલાંક સુંદર સરોવર બાંધવા માટે
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૧
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગીન રાજ્યો ખ્યાતિ પામેલા ગહરવાળોનું અનુકરણ કરનારા હતા.
હિંદુ બનેલા પણ ગેડ જેવા જણાતા અને ભાર જાતિ જોડે બહુ ગાઢ સંબંધ ધરાવતા ચંદેલોએ પહેલાં તો છતરપુર પાસે એક નાનું
રાજ્ય સંપાદન કર્યું અને પછી ધીરેધીરે તે યશવર્મા ઉત્તર તરફ વધ્યા અને આખરે તેમના તથા
કનોજ રાજ્યના મુલક વચ્ચે જમના નદી સરહદરૂપ બની રહી. એ કુળને શરૂઆતના રાજાઓ પાંચાલના બળવાન રાજા ભોજ તથા મહેંદ્રપાલના આધિપત્ય નીચે હશે, પણ એ તો નકકી જ છે કે દશમા સૈકાના પહેલા અર્ધા ભાગમાં ચંદેલો રવતંત્ર થઈ ગયા હતા. ઘણુંકરીને બીજા મિત્રરાજાઓની મદદ સાથે હર્ષચંદે ઈ.સ. ૯૧૬માં રાષ્ટ્રકટ ઈદ્ર ત્રીજાએ કનાજની ગાદીએથી હાંકી મૂકેલા મહીપાલને તેની કનોજની ગાદી પાછી મેળવવામાં મદદ કરી. હર્ષના પુત્ર અને વારસ યશોવર્માની સત્તા કલંજરને કિલ્લે કબજે કરવાથી બહુ વધી હતી. તે એટલો તો બળવાન હતો કે મહીપાલના પુત્ર દેવપાલને પોતે ખજુરાહોમાં બાંધેલા મંદિરમાં સ્થાપના કરવા માટે એક કિંમતી વિષ્ણુની મૂર્તિ આપી દેવાની ફરજ પાડી શક્યો હતો.
યશોવર્માનો છોકરે રાજા ધંગ (ઇ.સ. ૯૫૦-૯૯) સો કરતાં વધારે વર્ષ જીવ્યો હતો અને તે આ કુટુંબમાં સૈથી વધારે નામ
હતે. ખજુરાહના ભવ્યમાં ભવ્ય મંદિરોમાંનાં ઈ.સ. ૫૦-૯૯ ધંગ કેટલાંક તેના દાનના પરિણામરૂપ છે. તેના
સમયના રાજપ્રકરણમાં તે બહુ સક્રિય ભાગ લેતો હતો. ઈ.સ. ૯૮૮ કે ૯૯૦માં પંજાબના રાજા જયપાલે સબતગિનને સામનો કરવા રચેલા મિત્રસંધમાં તે જોડાયો હતો અને બનું તથા ગઝની વચ્ચે કુર્રમની ખીણમાં એ મિત્રસંઘને જે ખુવારીભરી હાર ખમવી પડી તે સહન કરવામાં તે અજમેર તથા કનોજના રાજાએનો સાથી હતો.
ગઝનીનો મહમદ આખા હિંદ પર ફરી વળશે એ ભય ઊભો
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ થયો ત્યારે પંજાબના રાજ અને જયપાલના પુત્ર આનંદપાલે (૧૦૮૮-૯).
ઊભા કરેલા હિંદુ રાજાઓના નવા મિત્રસંઘમાં ઇ.સ. ૯૯૯-૧૫ ધંગનો છોકરો ગંડ (ઈ.સ. ૯૯૯થી ૧૦૨૫) ગંડ જેડા. પણ આ મિત્રરાજાઓનો સંઘ પણ
આક્રમણકારીના વેગનો પ્રતિરોધ કરવામાં નિષ્ફળ થયો. આગળ કહ્યું છે તેમ દશ વર્ષ પછી ગંડના છોકરાએ કનોજ પર હુમલો કર્યો અને મુસલમાને જોડે ભળી ગયેલા ત્યાંના ખુટેલ રાજા રાજપાલને મારી નાંખ્યો. ૧૦૨૩ના આરંભમાં મહમદને કલંજરને મજબૂત દૂર્ગ આપી દેવાની તેને ફરજ પડી, પણ મહમદે એ કિલ્લો તેમજ પંજાબની પૂર્વે હિંદના અંદરના ભાગમાં કરેલી છતો પિતાને કબજે રાખી નહિ.
- ચેદિનો ગાંગેયદેવ કલચુરિ (આશરે ૧૦૧૫-૪૦) ગંડ અને તેની પછી થયેલા રાજાઓને સમકાલીન હતા. તે શક્તિશાળી અને મહ
ત્વાકાંક્ષી રાજા હતો અને ઉત્તર હિંદમાં સાર્વભૌમ ઇસ.૧૦૧૫-૭૦ ગાં- આરિંપત્ય મેળવવાને તેને લોભ હતું, અને ગેયદેવ અને કર્ણદેવ ઘણે માટે અંશે તેનો એ લોભ સફળ પણ કલયુરિ થયો. ઈ.સ. ૧૦૧૯માં દૂર આવેલા તિટે તેને
આધિપત્ય સ્વીકાર્યું. તેના પુત્ર કર્ણદેવે તેની રાજ્યવિસ્તારની યોજનાઓ ઉપાડી લઈ આગળ ધપાવી અને ઈસ. ૧૦૬૦ની આસપાસમાં માળવાના વિદ્વાન રાજા ભેજને કચરી નાંખવાના યત્નમાં તે ગૃજરાતના રાજા ભીમ જોડે જોડાયે. એથી પહેલાં આશરે ૧૦૭પમાં તેણે મગધના પાલ રાજા પર હુમલો કર્યો હતે.
થોડાં વર્ષ પછી કેટલાક દુશ્મન રાજાઓએ તેને ઉપરાઉપરી આપેલી શિકસ્તાથી કર્ણદેવ સારી પેઠે ભાગ્યપલટાનો પાઠ ભણે.
| ચંદેલના કીર્તિવર્માને (૧૦૪૯–૧૧૦૦) હાથે ઇ.સ. ૧૦૪-૧૧૦૦ તેણે ખાધેલી હાર એની બધી હારમાં સૌથી કીર્તિવમ ચલ વધારે જાણવાજોગી છે. એ રાજાએ પોતાના
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્યા
૧૪૩
રાજકુળના મુલકનો બહુ ભારે વિસ્તાર કર્યાં હતા. ચંદેલ સિક્કાઓના જૂનામાં જૂના જે નમૂનાએ હાલ હયાતીમાં છે તેમાંના સાથી જૂને આ રાજાએ ચેદિરાજા ગાંગેયદેવની નકલ કરી પાડેલા છે. ઈ.સ. ૧૦૬૫ માં કે તેની આસપાસમાં તેના દરબારમાં ભજવાયેલા ‘પ્રમેાધ ચંદ્રોદય’ નામના એક વિચિત્ર નાટકના આશ્રયદાતા તરીકે કીર્તિવર્મા હિંદુના સાહિત્યના ઇતિહાસમાં જાણીતા છે. એ નાટક એક રૂપકના રૂપમાં છે અને નાટકના રૂપમાં તે વેદાંત દર્શનનું બહુ ચતુરાઈ ભર્યું નિરૂપણ કરે છે.
ઇતિહાસની રંગભૂમિ પર કાંઇક અગત્યના ભાગ ભજવનાર છેલ્લા ચંદેલ રાજા પરમ↑ અથવા પરમાલ હતા. ઇ.સ. ૧૧૮૨માં પૃથ્વીરાજ ચૌહાણને હાથે ખાધેલી હાર માટે તથા ૧૨૦૩માં કુતુબ-ઉદ-દીન ઐબકે તેની પાસેથી કલંજરના કિલ્લા જીતી લીધા, એ એ બનાવેાથી તેને અમલ યાદગાર થએલા છે. ઉત્તર હિંદની પ્રજાને પરિચિત હિંદી મહાકાવ્ય ‘ચંદ રાસા’માં ગૈાહાણ તથા ચંદેલ રાજાઓ વચ્ચેનું યુધ્ધ ઘણી જગા રોકે છે.
મુસલમાનેાના સ્વામીત્વમાં હિંદુ રાજ્ગ્યા પસાર થયાં તે વિધિના બહુ સચોટ દૃષ્ટાંત તરીકે સમકાલીન મુસલમાન ઇતિહાસકારોએ આપેલા કલંજરને કબજે કરવાનો તથા પરમાલના મરણના અહેવાલનું અવતરણ આપી શકાય એમ છે.
6
ઇ.સ. ૧૧૬૫-૧૨૦૩ પરમાલ
ઇ.સ. ૧૨૦૩(વસંત) લંજરનું પતન
કલંજરના રાજા કમબખ્ર પરમાર' રણભૂમિમાં મરણી સામનેા કર્યાં પછી આખરે નાશી દૂર્ગમાં ભરાયા, પણ પાછળથી તે તામે થયા અને ‘તાખેદારીની સાંકળ' પેાતાને ગળે બાંધી વિજેતાનું આધિપત્ય સ્વીકારવાની કબૂલાત આપતાં મહમદ સબક્તગીનને હાથે તેના પૂર્વજોને મળેલી કૃપાએ તેને પણ દેખાડવામાં આવી. તેણે ખંડણી તથા હાથીએ આપવાનું કબૂલ કર્યું, પણ પાતે કરેલી કબૂલાતાનું પાલન કરે તે પહેલાં તેનું મરણ થયું. અજદેવ નામને તેના દિવાન
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ અથવા મહેતે તેના ધણીની પેઠે સહેલાઈથી વશ થવાની વૃત્તિવાળો નહોતું અને તેણે દુશ્મનોની સારી પેઠે પજવણી કરી. આખરે દૂર્ગનાં તમામ જળાશયોનાં નીર સુકાઈ ગયાં એવો કાળ આવતાં તેને સુલેહ કરવાની ફરજ પડી. “રજબની ર૦મી ને સોમવારે દૂર્ગનો બચાવ કરનારી ટુકડી અત્યંત નબળી હાલતમાં તથા ગાંડાતુર જેવી થએલી દૂર્ગની બહાર આવી અને બળજબરીએ પોતાની જન્મભૂમિને તેણે ખાલી છોડી.... આખી દુનિયામાં એલેકઝાંડરના કોટ જેવો દૂર્ભવ ગણાતા કલંજરને દૂર્ગ આખરે જીતાયો. “મંદિરોને મસ્જિદમાં ફેરવી નાખવામાં આવ્યાં અને તબીવાળાઓના ઘેષ અને બાંગીઓની અંગેના પિકાર ઊંચામાં ઊંચા સ્વર્ગે પહોંચ્યા અને મૂર્તિપૂજાનું નામનિશાન રહ્યું નહિ. પચાસ હજાર માણસ ગુલામીનાં બંધનમાં આવ્યા અને મેદાન હિદુઓની લાસોથી કાળું ભમ્મર થઈ ગયું. હાથીઓ, ઢેર અને અસંખ્ય આયુધો વિજેતાને હાથ લૂંટના માલ તરીકે પડ્યાં.”
ઇતની લગામ હવે મહેબા તરફ દોરવામાં આવી અને કલેજરનો વહીવટ હઝબરૂદ્દીન હસન અનલને સેંપવામાં આવ્યો. આ બાજુ કરેલી તમામ વ્યવસ્થાથી સંતોષ થયો ત્યારે કુતુબ-ઉદ-દીન બદાઉન તરફ ગયો. તે મેટાં શહેરોની માતા છે અને હિંદ દેશમાં મુખ્યમાં મુખ્ય શહેરોમાંનું એક છે.
. છેક સેળમા સિકા સુધી ચંદેલ રાજાઓ બુદેલખંડમાં સ્થાનિક રાજાઓ તરીકે ટકી રહ્યા, પણ તેમની બાબતોમાં સામાન્ય જનતાને
રસ પડે એવું કાંઈ નહોતું. ચંદેલ જતિ વીખરાતી ચિલોમાં છેલ્લે વેરાતી પડી હતી. બંગાળામાં મેઘર પાસે
ગીરને રાજા એ તેમને અર્વાચીન કાળને સેથી આગળપડતે અને જાણવા જેવો પ્રતિનિધિ છે.
કલચુરિ અથવા ચેદિના હૈહય રાજાઓને સૌથી છેલ્લો નિર્દેશ ઇ.સ. ૧૧૮૧ના એક શિલાલેખમાં છે. તેમના લેપન વિધિ બરાબર એ જાણમાં નથી; પણ એમ માનવા કારણ છે કે તેમને હઠાવી તેમનું
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્યો
૧૪૫ કલયુરિઓને છેલે સ્થાન રેવાના બાગેલોએ લીધું. યુક્તપ્રાંતના
પૂર્વ ભાગમાં આવેલા બલીઆના હો વંશ રજપૂતો મધ્ય હિંદના રતનપુરના રાજાઓના વંશજ હોવાનો દાવો કરે છે, અને ઘણું કરીને તેઓ ખરેખર પ્રાચીન હૈદ્ય વંશની શાખારૂપ છે. પાછળના ચેદિ રાજાઓ એવા એક સંવતને ઉપયોગ કરતા જેનું પ્રથમ વર્ષ ઈ.સ. ૨૪૮-૪૯ની બરાબર છે. આ સંવત જે સૈકુટક પણ કહેવાય છે તેની ઉત્પત્તિ પશ્ચિમ હિંદમાં થઈ અને ત્યાં તેનો ઉપયોગ પાંચમા સૈકા સુધી હતો એવી ભાળ મેળવી શકાય છે. દિ રાજાઓએ તેનો સ્વીકાર કેમ કર્યો તે કાંઈ સમજાતું નથી.
માળવાના પરમાર (પારો) નર્મદાની ઉત્તરે આવેલો પ્રદેશ ભાળવા, પ્રાચીન કાળથી અવંતિ અથવા ઉજજયિનીના રાજ્ય તરીકે જાણીતો છે. પાછળના સંસ્કૃત
સાહિત્યના ઇતિહાસમાં ઘણું વિખ્યાત નામોના આશરે ઈ.સ.૮૧૦ મા- સાહચર્ય સંબંધને કારણે એ માળવાનો પરમાર ળવાનું પરમાર કુળ વંશ ખાસ યાદગાર છે. નવમા સૈકામાં પહેલી જ
વારે સંખ્યાબંધ રાજવંશો ધ્યાન ખેંચતા થાય છે. એ સૈકાના આરંભ કાળમાં ઉપેદ્ર અથવા કૃષ્ણરાજ નામના એક રાજાએ એ વંશની સ્થાપના કરી અને તે આશરે ચાર સૈકા સુધી ચાલતો રહ્યો. આબુ પર્વત પાસેનાં અચળગઢ અને ચંદ્રાવતીની આસપાસ પરમારે ઘણા લાંબા સમયથી સ્થિર થયા હતા અને ઉપેન્દ્ર ત્યાંથી આ તરફ આવ્યો જણાય છે.
વાકપટુતા અને વિદ્યા માટે વિખ્યાતિ પામેલો સાતમે રાજા મુંજ, કવિઓનો આશ્રયદાતા હતો એટલું જ નહિ, પણ પિતે પણ
કાંઇ જેવીતેવી ખ્યાતિવાળ કવિ નહોતે એમ તે ઇ.સ. ૭૪-૫ સમયના કાવ્યસંગ્રહો પરથી જણાય છે. તે રાજા મુંજ સંગ્રહમાંની વિવિધ કૃતિઓ તેની કલમની પેદાશ
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
કહેવાય છે. લેખક ધનંજય અને તેના ભાઇ ધનિક તેના દરખારને શે।ભાવતા રત્નરૂપ નામીચા પંડિતા પૈકીના હતા. સાહિત્ય પરિશીલનના શાંતિભર્યાં કામમાં જ તેની શક્તિ ખર્ચાતી હતી એમ કાંઈ ન હતું, કારણ કે તેને ઘણાખરા સમય પડોશી રાજા જોડે યુદ્ધો કરવામાં જતા હતા. ચૌલુક્ય રાજા તેલ બીજાને તેણે છ વાર હરાબ્યા. તેની પરા સાતમા હુમલા નિષ્ફળ થયા અને તૈલની ઉત્તર સરહદ રૂપ ગેાદાવરીને પાર કરી તેના મુલકમાં ઘૂસેલા મુંજ હાર્યાં, શત્રુને હાથ કેદ પડવો અને આશરે ઈ.સ.૯૯૫માં તેના શિરચ્છેદ કરવામાં આવ્યા. મુંજની પછી તેને ભત્રાળે બાજ, માળવાની તે સમયની રાજ્યધાની ધારા નગરીમાં ઈ.સ. ૧૦૧૮ માં ગાદીનશીન થયા, અને ચાળીશથી વધારે વર્ષ તેણે બહુ યશસ્વી રીતે રાજ્ય કર્યું. તેના કાકાની પેઠે તેણે એક સરખા ઉદ્યોગથી યુદ્ધ અને શાંતિની કળાએ ખીલવી. પડેાશી રાજ્યા જોડેનાં તેનાં યુદ્ધ, જેમાં ગઝનીના મહમદના મુસલમાની લશ્કર જોડેનાં યુદ્ધના પણ સમાવેશ થઈ જાય છે તે તે! તે કે હવે ભુલાઇ ગયાં છે, પણ વિદ્યાના વિદ્વાન આશ્રય, દાતા તથા કુશળ લેખક તરીકેની તેની કીર્તિ જેવી ને તેવી જરાય ઝાંખી પડચા વગર ટકી રહી છે અને હિંદુ ધારણાને અનુસરી એક આદર્શ રાજા તરીકે તેનું નામ એક કહેણી જેવું થઇ પડયું છે. ખગોળ, શિલ્પ અને કાવ્ય તથા બીજા વિષયેાની ઘણી કૃતિએ તેણે રચ્યાનું કહેવાય છે અને એ તો નિઃસંદેહ વાત છે કે સમુદ્રગુપ્તની પેઠે તે અસાધારણ શક્તિવાળા રાજા હતા. ભાજનું સંસ્કૃત મહાવિદ્યાલય હતું તે જગા હાલ એક મસ્જિદે રાકી છે. એ વિદ્યાલયને વિદ્યાની અધિષ્ઠાત્રી સરસ્વતીદેવીને અર્પણ કરેલા મંદિરમાં અનુરૂપ સ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું.
ઇ.સ. ૧૦૧૮-૬° રાજા ભાજ
ભાપાળને અગ્નિખૂણે આવેલું અને ૨૫૦ ચારસ માઇલ કરતાં વધારે ક્ષેત્રફળ પર પથરાતું અને ગાળ ફરતી ટેકરીઓની વચમાં આવેલા
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મ ધ્ય યુગીન રા જ્યા
૧૪૯
ભાજપુર તળાવ
ઊંડા પાત્રના મુખને જબરી પાળેાથી રૂંધી બનાવેલું સુંદર ભેજપુર તળાવ એનું સર્વોત્તમ સ્મારક છે. પંદરમાં સૈકા સુધી તે તેના શિલ્પીઓની કુશળતાની શાખ પૂરતું હતું. એ અરસામાં એક મુસલમાન રાજાના હુકમથી તેની પાળ તોડી પાડવામાં આવી અને તેની અંદરનું પાણી વહેવડાવી દેવામાં આવ્યું. એ સરાવરનું પાત્ર હવે એક રસાળ મેદાન થઈ ગયું છે અને તેને ચીરી ઈંડિયન મિડલેન્ડ આગગાડીની સડક પસાર થાય છે.
આશરે ઈ.સ. ૧૦૬૦ માં ગુજરાત અને ચેદિના રાજાઓના મિત્રસંઘે કરેલા હુમલા આગળ તે ટકી શકયા ફંડ અને ત્યારથી તેના વંશના યશ પરવારી ગયા. તેરમા સૈકાની માળવાને પાછળના શરૂઆત સુધી તેના વંશ એક સ્થાનિક રાજસત્તા શ્રુતિહાસ રૂપે ચાલુ રહ્યો, પણ તે અરસામાં તેનું સ્થાન સુમાર જાતિના રાજાએએ લીધું, અને તેમની જગાએ વળી ચુહાણ રાજાએ આવ્યા. ૧૪૦૧ માં તેમને રાજમુકુટ મુસલમાન રાજાઓના હાથમાં પસાર થયા. ૧૫૬૨માં અકબરે તે સ્થાનિક વંશને દાબી દીધો અને માળવાને મેાગલ સામ્રાજ્યમાં મેળવી દીધું.
૬
બિહાર અને બંગાળાના પાલ અને સેન વંશા
હર્ષ એની સત્તાને ટોચે હતા, ત્યારે તે આખા બંગાળા પર અને પૂર્વમાં છેક દૂરના કામરૂપના મુલક પર અધિરાજ તરીકે કાંઈક સત્તા ધરાવતા હતા અને પશ્ચિમ તથા મધ્ય બંગાળા પર ઇ.સ.૬૫૦ બંગાળાને સંપૂર્ણ આધિપત્ય ભાગવતા હતા એમ દેખાય ઇતિહાસ જણાયેલે છે. એમાં તો કાંઇ જ શક નથી કે તેના મરણ પછી સ્થાનિક રાજાએ સ્વતંત્ર થઇ બેઠા; પણ અર્જુન અને વાંગચુએનસીની તેરમા પ્રકરણમાં આપેલી
નથી
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ વિચિત્ર કથા સિવાય લગભગ એક સૈકા સુધી બંગાળાના ઇતિહાસ સંબંધી કાંઈ જ વિગતે જાણમાં નથી. બૌદ્ધ સંપ્રદાય બહુ આગળપડતું સ્થાન ભોગવતો હતો ત્યારે નિત્ય વપરાશમાં ન આવવાને કારણે ભુલાઈ ગયેલા વૈદિક હિંદુ રિવાજોને ફરી સજીવન કરવા આદિસુરી નામના રાજાએ કનોજમાંથી બોલાવી મંગાવેલા પાંચ કાયસ્થ તથા પાંચ બ્રાહ્મણ કુટુંબ સુધી બંગાલી પ્રણાલી કથા બંગાળાનાં જાણીતાં કુટુંબોની ઉત્પત્તિ લંબાવે છે. પણ આ રાજાની કોઈ યથાર્થ કે વિશ્વાસપાત્ર નેંધ હજુ શોધવામાં આવી નથી. પણ ગૌડ અને તેની આસપાસના મુલકમાં રાજ્ય કરતા કે સ્થાનિક રાજવંશમાં આદિસુરી
૧ હજુ સુધી આદિસુરીની કઈ વિશ્વાસપાત્ર હકીક્ત મળી નથી. બ્રાહ્મણ વંશાવલીઓના જૂનામાં જૂના લેખો જેનાં લખાણો આપણું સમય સુધી ઊતરી આવ્યાં છે—હું અહીં હરિમિશ્ર અને એમિશ્રને ઉદેશી લખું છું-- તેઓ આદિસુરીને “પાલો' પહેલાં થોડા સમય પર થઈ ગયેલો વર્ણવે છે. તેઓ જણાવે છે કે કનોજમાંથી બ્રાહ્મણોના આવી ગયા પછી થોડા જ સમયમાં ગૌડનું રાજ્ય પાલોને હાથ ગયું. (યુ. સી. બટ વ્યાલ જ, એ. સો. બ ભાગ ૧ પુસ્તક ૬૩ (૧૮૯૪). પ્ર. ૪૧.)
. દક્ષિણ રાધા રાણસુર, જેણે કનોજથી પાંચ બ્રાહ્મણે આયા કહેવાય છે તે સુર વંશનો હતો. પાલોએ તેમનો ઘણોખરો મુલક પડાવી લીધે એ હકીકત તો બંગાળી વંશાવલીઓના જાણકારો પણ જાહેર કરે છે. આશરે ઇ.સ. ૧૦૨૩માં કાંચીના રાજા રાજેન્દ્ર ચલના હુમલાને પાછા હઠાવવામાં મહીપાલને સહાય કરનાર રાજાઓમાં રાણસુર હતો. (એચ. પી. શાસ્ત્રી, મીમ. એ. એસ. બી. પુસ્તક VIII, ન. ૧ (૧૯૧૦) પૃ. ૧૦) એચ.પી. શાસ્ત્રી આદિસુરને આઠમા સૈકામાં મૂકે છે અને કહે છે કે બ્રાહ્મણોને બંગાળામાં લાવી વસાવવાની વાત મૂર્ખાઈભરી કે કાલ્પનિક નથી. એક પદી પહેલાં કુમારિલે શરૂ કરેલી બ્રાહ્મણ ધર્મના પુનરૂદારની ચળવળનો એ એક ભાગ હતી (જ. અને પ્રોસી. એ. એસ. બી. ૧૯૧૨ પૃ. ૩૪૮) બીજી બાજુ રાધાવિદ બસ, એ પ્રણાલી કથાને અસ્વીકાર કરે છે. તે એમ ધારે છે કે બંગાળામાં પરાપૂર્વથી વિદ્વાન બ્રાહ્મણોની હયાતી
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગીન ક્યો
૧૪૮ રાજ ખરેખર થઈ ગયો હશે એ વાતની શંકા કરવા માટે કોઈ કારણ નથી. તેને આશરે ઈ.સ. ૭૦૦ માં અથવા કદાચ તેથી કાંઈક વહેલો અથવા સંભવ છે કે તેથી કાંઈક મોડો મૂકી શકાય.
આઠમા સૈકાના આરંભમાં (આશરે ઇ.સ. ૭૩૦-૪૦) અવ્યવસ્થા અને અંધાધૂંધીના ભાગ થઈ પડેલા બંગાળામાં ગેપાળ નામના
એક સરદારને બંગાળાના રાજા તરીકે પસંદ આશરે ઇ.સ.૭૩૦-૪૦ કરવામાં આવ્યા. એ રાજાએ પીસતાળીશ વર્ષ પાલ” વંશને ઉદય રાજ્ય કર્યું કહેવાય છે અને પોતાની જિંદગીના
અંત ભાગના અરસામાં તેણે તેની સત્તા પશ્ચિમમાં મગધ અથવા દક્ષિણ બિહાર પર વિસ્તારી. રજપૂતાનાના ગુર્જર રાજા વત્સને હાથે તેણે હાર ખાધી. તે ધર્મનિષ્ઠ બૌદ્ધ હતો અને હાલમાં બિહારમાં આવેલા ઓટેટપુરી અથવા પ્રાચીન ઉદ્દેપુરમાં તેણે એક મોટે મઠ સ્થાપ્યો હતો. એ નગરી પાછલા પાલ રાજાઓના સમયમાં ઘણીવાર તેમનું પાટનગર થઈ પડેલી છે. એ કુળના સ્થાપકના અને તેના વંશજોના અંગત નામમાં “પાલ પદ આવતું હોવાથી એ વંશ સામાન્ય રીતે અને સગવડને ખાતર બંગાળાના પાલ રાજાઓ
એ નામથી નિર્દેશાય છે. - બીજા રાજા ધર્મપાલે ૬૪ વર્ષ રાજ્ય કર્યાનું કહેવાય છે, પણ એણે ઓછામાં ઓછું બત્રીશ વર્ષ રાજ્ય કર્યાનું જણાય છે. તિબેટન
ઇતિહાસકાર તારાનાથ સ્પષ્ટ નિવેદન કરે છે કે ધર્મપાલ ઇ.સ. ૮૦૦ તેનું રાજ્ય પૂર્વમાં બંગાળના ઉપસાગરથી
માંડી ઉત્તર અને પશ્ચિમમાં દિલ્હી તથા જલંધર સુધી અને દક્ષિણમાં વિંધ્યાની હારમાળાની ખેણે સુધી વિસ્તરતું
પુરવાર કરી શકાય એમ છે વધારે નહિ તો પાંચમા સૈકાથી તો ખરીજ. (એપ્રી. ઈન્ડ. XIII (૧૯૧૬) પૃ. ૨૮૮) ગૌડના ખંડિયેરેને ઉત્તર છેડે અને લખનાવટીના કેટની બહાર આદિસુરના મહેલનું સ્થાન બતાવવામાં આવે છે.
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ હતું. પાંચાલ રાજા ઇદ્રાયુધ અથવા ઇંદ્રરાજ જેનું પાટનગર કનોજ હતું તેને પદભ્રષ્ટ કરી તેની પડોશનાં ઉત્તરનાં ભોજ, મત્સ્ય, મદ્ર, કરૂ, યદુ, યવન, અવંતિ, ગાંધાર અને કીર એમ ગણાવેલાં રાજ્યના રાજાઓની સંમતિથી, તેની જગાએ ચક્રાયુધને ગાદીએ બેસાડ્યો એ ચેકસ હકીકત ઉપરથી તેના રાજ્યનો વિસ્તાર માટે હોવાની વાતનું સમર્થન થાય છે.
આ બનાવ ઈ.સ. ૮૦૦ પછી તુરત જ અને બે દાનપામાં નધ્યા પ્રમાણે ધર્મપાલના રાજ્યના ૩રમા વર્ષ પહેલાં બચે. પવર્ધન પ્રાંતમાંના ચાર ગામેનું દાનપત્ર પાટલીપુત્રના શાહીમથકમાંથી આપવામાં આવ્યું એ લક્ષમાં રાખવા જેવી વાત છે. સાતમા સૈકામાં હ્યુએન્સાંગે એ પ્રાચીન પાટનગરની મુલાકાત લીધી ત્યારે તેણે અશોકની ઈમારત ખંડિયેર થઈ ગયેલી જોઈ હતી અને પાટલીપુત્ર જે જગાએ હતું તેના ઉત્તર ભાગમાં ગંગાને કિનારે આવેલા એક કોટબંધી ગામમાં માત્ર હજારેક આદમીની વસ્તી હતી. એમ જણાય છે કે ઇ.સ. ૮૧૦ના અરસામાં ધર્મપાલ પોતાનો દરબાર ત્યાં ભરતો હતો ત્યારે એ શહેર કાંઈક અંશે પાછું જામ્યું હશે. એકસો સાત મંદિર અને છે પાઠશાળાવાળા પ્રખ્યાત વિક્રમ શિલ્પમઠની સ્થાપના ધર્મપાલે કરી હતી. ગંગાજીના જમણા કિનારા પર નજર માંડતી એક ટેકરી પર તે ઊભે હતો, પણ તેના સ્થાનને ચોકસાઈથી નિર્ણય થઈ શક્યું નથી.'
એ વંશના ત્રીજા રાજા દેવપાલને બંગાળાના જૂનામાં જૂના વંશાવલી લેખકે પાલોમાં સિથી વધારે પ્રતાપી લેખે છે. તેના સેનાપતિ જૈસેન
અથવા લવસેને આસામ અને કલિંગ જીત્યા દેવપાલ, નવમે સિકો એમ કહેવાય છે. તેના અમલના૩૩મા વર્ષનું એક
દાનપત્ર મુદગગિરિ અથવા મેંઘીરની રાજ્ય
૧ એનું સ્થાન ભાગલપુર જિલ્લામાં પથરઘાટ આગળ કદાચ હોય. (જ. એન્ડ પ્રોસી. એ. એસ. બી. ૧૯૦૯ પૃ. ૧. ૧૩)
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગીન રાજ્યો
૧૫૧ કચેરીમાંથી કાઢી આપવામાં આવ્યું છે. તેના કુટુંબના બીજા રાજાઓની પિઠે તે દ્ધ સંપ્રદાયને બહુ ચુસ્ત અને ઉત્સાહી અનુયાયી હતો અને એમ કહેવાય છે કે તેણે એ સંપ્રદાય નહિ માનનારા સામે યુદ્ધ જગવ્યું હતું અને તેમના ચાલીસ કિલ્લા તેડી ખેદાનમેદાન કર્યા હતા. તેણે ૪૮ વર્ષ રાજ્ય કર્યાનું કહેવાય છે.
દશમા સૈકાના પાછલા ભાગમાં, કબજ નામથી ઓળખાતા પર્વતવાસીઓના સફળ આક્રમણથી પાલ રાજાઓના અમલમાં ભંગાણું
પડે છે, કારણકે તે પર્વતવાસીઓએ પિતાના કબેજ અમલ નાયકને રાજ્યપદે મૂક્યો. ઈ.સ. ૯૬૬માં ઊભા
કરેલા દેખાતા દીવાજપુર આગળના એક લેખવાળા સ્તંભથી તેનો અમલ યાદગાર થયેલો છે.
પાલવંશના નવમા રાજા મહીપાલ પહેલાએ કાબાજોને હાંકી કાક્યા. તે ઈ.સ. ૧૦૨૬માં રાજ્ય કરતો હતો એમ જણાયું છે અને
આશરે ઈ.સ. ૯૭૮થી૮૦ સુધીમાં તેણે પિતાનું મહીપાલ ૧લ આશરે પિતૃગત રાજ્ય પાછું મેળવ્યું હશે એમ આપણે ઈ. સ. ૭૮-૧૦૩૦ માની શકીએ. એનો અમલ લાંબે બાવન વર્ષનો
હતો એમ મનાય છે અને એ કથન કાંઈ બહુ ખોટું હોય એમ જણાતું નથી, કારણકે તેને અમલ ૪૮ વર્ષ ચાલ્યો હતો એ બાબતના તો શિલાલેખના પુરાવા છે. બધા પાલ રાજમાં
૨ ૧૦૮૩નો સારનાથને લેખ (ઈન્ડ. એન્ટી. XIV, ૧૪૦) કાંસાની આકૃતિઓનાં બે સમૂહો તિહુંટના મુઝફરપુર જિલ્લામાં કે ઉત્તર બિહારમાં મળી આવેલા છે અને તેની પર મહીપાલના ૪૮મા વર્ષની સાલવાળા લેખ છે. (હાનલે. ઈન. ઈન્ડ એન્ટી XIV, (૧૮૮૫) પૃ. ૧૬પ. નેધ. ૧૭) .... મહીપાલ પહેલાએ સમતાને તેના પાયા તરીકે વાપર્યો જણાય છે. ટિપેરાહ જિલ્લાના કેમિલા પેટા વિભાગમાં, સમતટામાં બાધરા આગળ મળી આવેલા તેના અમલના ત્રીજા વર્ષના બાધીરાને લેખ એ જ વાત બતાવે છે અને વળી બતાવે છે કે કેમિલાને સમાવેશ સમતટામાં થતો
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિ હાસ તે સિથી વધારે યાદગાર થયેલ છે. છેક સાંપ્રત કાળ સુધી બંગાળાના ઘણા ભાગોમાં તેનાં કીર્તિગીત ગવાતાં હતાં અને ઓરિસા તથા કુચબિહારના આઘેઆઘેના ખૂણાઓમાં હજુ પણ તે સાંભળવામાં આવે છે. આશરે ઈ.સ. ૧૦૨૩માં કાંચના ચોલ રાજા રાજેન્દ્ર તેની પર હુમલો કર્યો હતો. એક સૈકા પર લંગડર્માએ કરેલા જુલમથી નરમ પડી ગયેલો બાદ્ધ ધર્મ તિબેટમાં ફરી પાછો પગભર થયો એ બાબતથી તેનો અમલ યાદગાર થયેલો છે. ઈ.સ. ૧૯૧૩માં મગધના પંડિત ધર્મપાલ તથા બીજા ધાર્મિક પુરુષોએ તિબેટથી આવેલું નિમંત્રણ સ્વીકાર્યું અને તે દેશમાં ગૌતમના ધર્મને માનવંતે સ્થાને ફરી સ્થાપવા બહુ મહેનત કરી. પાછળથી ૧૯૩૮માં મહીપાલના અનુગામી ન્યાયપાલના અમલ દરમિયાન મગધના વિક્રમશિલા મઠના અધિપતિ અતીશના મુખપણ નીચે એક બીજું પ્રચારક મંડળ તિબેટ મોકલવામાં આવ્યું હતું. તેણે પહેલા પ્રચારક મંડળનું કામ ચાલુ રાખ્યું અને તિબેટમાં બદ્ધ ધર્મની ફરીથી દ્રઢ સ્થાપના કરી.
દિના રાજા કર્ણને હરાવનાર ન્યાયપાલનો પુત્ર રાજા વિગ્રહપાલ ત્રીજે આશરે ઈ.સ. ૧૦૮૦માં ગુજરી ગયો, અને પોતાની પાછળ મહીપાલ બીજે, સૂરપાલ બીજો અને રામપાલ એમ ત્રણ પુત્ર મૂકતો.
હતિ. ઢાકાથી ચીતાગ જવાના મુખ્ય માર્ગ પર કેમિલા ગામ આવેલું છે. (જુઓ. જ. એન્ડ પ્રોસી. એ. એસ. બી., ૧૯૧૫, પૃ. ૧૭). “એ ફરગોટન કિંગડમ ઓફ ઈસ્ટર્ન બેંગાલ” નામના લેખમાં એન.કે. ભટ્ટશાલીએ એ વિષયની વધારે ચોખવટ કરેલી છે. (તેનું જ ૧૯૧૪. પૃ. ૮૫–૯૧) કેમિલા ગામની પશ્ચિમે ૧૨ માઈલ પર આવેલું હાલનું કાટા, તે જ કરૂમાંત છે એમ માનવા શિલાલેખાને સારે આધાર મળે છે. ત્યાં પુષ્કળ ખંડિયેરો અને બૌદ્ધ મૂર્તિઓ મળી આવે છે. તે સમતટા રાજ્યની રાજધાની હતું. એ રાજ્યમાં ટિપેરાહ, નોઆખલી, બારીસાલ, ફરીદપુર જિલ્લાઓને તથા ઢાકા જિલ્લાના પૂર્વ ભાગનો સમાવેશ થતો હતો. દશમા સૈકામાં, ઘણું કરીને એ દેશ આરાકાનના ચંદ્ર રાજાઓના અધિરાજપણ નીચે હતો.
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગીન રાજ્ય
૧૫૩ કવર્તીને અળવે ગયે મહીપાલ બીજે તેના પિતા પછી ગાદીએ
આવ્યું ત્યારે તેણે પિતાના ભાઈઓને કેદ કર્યા અને ખરાબ રીતે રાજ્યવહીવટ ચલાવવા માંડ્યો. તેનાં દુષ્ટ કૃત્યને પરિણામે રાજ્યમાં બળવો જાગે, અને તે સમયે ઉત્તર બંગાળામાં સત્તાવાન માહિષ્ય કે ચાસિ–કૈવર્ત જાતિના નાયક દિવ્ય કે દિવ્ય કે તેનું મુખીપણું લીધું. બળવાખોરેએ મહીપાલ બીજાને મારી નાખ્યો અને તેના મુલકનો કબજો લીધો. દિવ્યાંકનું સ્થાન તેના ભત્રીજા ભીમે લીધું અને તે વારેન્દ્રને રાજા થયો. કેદમાંથી નાસી છૂટેલા કુમાર રામપાલે પિતાનું ગયેલું રાજ્ય પાછું મેળવવાના કામમાં સહાય મેળવવા હિંદના ઘણાખરા ભાગોમાં મુસાફરી કરી. ઘણા પ્રયાસને અંતે તેણે એક મજબૂત સેના એકઠી કરી, તેમાં રાષ્ટ્રકટોની ટુકડીઓ સામેલ હતી. એ રાષ્ટ્રકટો સાથે તે લગ્નના સંબંધથી જોડાયેલો હતો. તે ઉપરાંત બીજા પણ રાજાઓએ તેને સાથ આપ્યો હતો. ભીમ હાર્યો અને માર્યો ગયે અને રામપાલે પોતાના પિતૃઓની રાજગાદી પાછી મેળવી. - રામપાલ કુશાગ્રબુધ્ધિનો અને બહુ વિશાળ સત્તાધારી હતી એવું તેનું વર્ણન તારાનાથે કર્યું છે. એનું રાજ્ય પડાવી લેનાર કૈવર્તને
હરાવ્યા પછી તેણે મિથિલા અથવા ઉત્તર રામપાલનું રાજ્ય આ- બિહાર એટલેકે હાલના ચંપારણ અને દરભંગાશરે ઈ.સ.૧૦૯૪-૧૧૩૦ના જિલ્લા જીતી લીધા. એટલું સ્પષ્ટ છે કે
તેના મુલકમાં કામરૂપનો પણ સમાવેશ થતો હતે, કારણકે તેના પુત્ર કુમારપાલે પોતાના શુરવીર મંત્રી વૈદ્યદેવને રાજ્યસત્તા સાથે એ દેશના રાજવહીવટ સોંપ્યો હતો. બધ્ધ ધર્મ કે એ સમયમાં હિંદમાંથી એકસરતો જતો હતો છતાં રામપાલના અમલ દરમિયાન પાલના મુલકમાં તે સારી આબાદ સ્થિતિમાં હતું અને મગધના મઠે હજારે વસનારાથી ભરચક ભરાયેલા હતા. તારાનાથ અને બીજા કેટલાક બંગાલી લેખકે રામપાલને એના વંશનો છેલ્લો રાજા અથવા બીજું કાંઈ નહિ તે સારી સત્તા ભોગવનાર છેલ્લા રાજા તરીકે ગણે છે પણ
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ શિલાલેખો એમ પૂરવાર કરે છે કે તેની પછી તેના કુટુંબના બીજ પાંચ રાજાઓ થઈ ગયા હતા.
ઈ.સ.૧૧૭૫માં રાજા ગોવિંદપાલ ગાદીએ હોવાનું જણાય છે, અને લોકકથા મુજબ ઈ.સ. ૧૧૯૩માં મુસલમાનની જીત થઈ તે
અરસામાં મગધને રાજા કેઈ ઈદ્રધુમ્ન (પાલ) છેલા પાલ રાજા હતો. તેણે બંધાવેલા કહેવાતા કિલ્લા હજુ મેં ધીર
જિલ્લામાં બતાવવામાં આવે છે. હિંદનાં રાજવંશોમાં એક ઘણા જાણવાજોગા વશ તરીકે યાદગાર રહેવા માટે પાલવંશ ખરેખર લાયક છે. એક અગત્યના મુલક
માં આંધ્રવંશ સિવાય બીજો કોઈ રાજવંશ આ પાલ વંશની અગત્ય વંશના જેટલો એટલે સાડાચાર સૈકા સુધી નો
- નથી. ધર્મપાલ અને દેવપાલ બંગાળાને હિંદમાંની મોટી સત્તાઓ પૈકીની એક બનાવવામાં સફળ થયા હતા અને તેમના પછીના રાજઓ એવડા મોટા વિસ્તારવાળા રાજ્યના ધણી નહોતા કે એમના જેટલા પ્રભાવશાળી નહોતા છતાં તેમના તાબાના મુલક કાંઈ છેક કાઢી નાંખવા જેટલા નહોતા. દશમા સૈકાના છેલ્લા ભાગમાં કબજોએ તેમની સત્તા પડાવી લેવાથી અને અગિયારમાં
૧ આ સમય માટે મુખ્ય પ્રમાણુ મિ . એ. એસ.બી. પુસ્તક ૫ પૃ.૪૯૧૧૩. ૧૯૧૫માં “પાલઝ ઈન ઍન્ગલ” એ મથાળાને આર. ડી. બેનને વિદ્વતાભર્યો લેખ છે; વળી જુઓ મ. હરિપ્રસાદ શાસ્ત્રીને “લિટરરી હિસ્ટરી ઓફ ધી પાલ પિરિયડ જે. બી. એ અને ઍ. રીસર્ચ. સા. વૅલ્યુમ ભાગ | પૃ. ૧૮૧. અને વિનયકુમાર સરકારનું “ધ ફોક એલીમેન્ટ ઈન હિન્દુ કલ્ચર’ (લાંગ લેન્સ ૧૯૧૭). આમાં હર્ષના મરણ પછી પાલ અને ચોલનાં સત્તા અને અગત્ય પર ભાર મૂકેલે છે અને એમાં સૂચવે છે કે નેપાલ, તિબેટ, ચીન, જાપાન, જાવા, બ્રહ્મદેશ અને દરિયા પારના બીજા દેશોને ધર્મ, સાહિત્ય, કળા અને જીવનની જરૂરીઆતો પૂરી પાડી હિંદ ખરેખરઆખા એશિયાની શાળા રૂપ બન્યું હતું.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્ય
૧૫૫ સૈકામાં અસિ–કૈવર્ત અથવા માહિબેના બળવાથી પાલોની સત્તા ખૂબ ગમગી ગઈ અને તેને લીધે સેન રાજાઓને તેમના મુલકમાં ગાબડાં પાડવાનો માર્ગ મોકળો થયો. એમ જણાય છે કે લગભગ તેમના અમલના અંત સુધી નહિ જેવી તૂટ સાથે મગધ અથવા દક્ષિણ બિહાર અને ઉત્તર બિહારમાં મેંદીર પર પાલોએ પિતાની સત્તા રાખી હતી, પણ તેમના અમલના છેલા સિકામાં લગભગ આખું બંગાળા તેમના હાથમાંથી નીકળી સેનોના હાથમાં ગયું. એના સ્થાનિક ઈતિહાસની વિગતો મેળવી કાઢવાની જરૂર છે.
આશરે ઈ.સ. ૭૮ થી ૮૯૨ સુધીના એક સૈકા કરતાં વધારે વિસ્તારના ધર્મપાલ અને દેવપાલનાં રાજ્ય નજરે ચઢે એવાં બુદ્ધિ
અને કળાના વિકાસની પ્રવૃત્તિઓના જમાનારૂપ બુદિવિકાસ અને થયાં હતાં. એ સમયના બે કલાકાર ધીમાન અને કળાની પ્રવૃત્તિએ તેના છોકરા વિતપાલોએ (વિત્તપાલ) ચિત્રકાર,
પ્રતિમાવિધાની અને કાંસું ઢાળનાર તરીકે બહુ ઊચા પ્રકારની કીર્તિ સંપાદન કરી હતી. તેમના સંપ્રદાયની કેટલીક કૃતિઓ હજુ હયાત છે એમ મનાય છે. પાલયુગની કઈ ઈમારત બચવા પામી જણાતી નથી, પણ તેમના મુલકના મધ્ય પ્રદેશોમાં ખાસ કરીને દીનાજપુરમાં સંખ્યાબંધ મોટાં તળાવો, લોકકલ્યાણના હેતુથી કરવામાં આવતાં બાંધકામોમાં તે રાજાઓ જે રસ લેતા હતા તેની શાખ પૂરે છે.
એક પણ અપવાદ વગર બધા પાલ રાજાઓ ચુસ્ત અને ઉત્સાહી બૌધ્ધ હતા અને વિદ્વાન સાધુઓ તથા સંખ્યાબંધ મઠવાસી સાધુ સંઘોને
ઉદાર આશ્રય આપવા હમેશાં તત્પર રહેતા બૌદ્ધધર્મને આશ્રય હતા. એ તો ચાખું જ છે કે ધર્મપાલ વિરલ
શક્તિઓવાળે પુરુષ હતો. તે બહુ ઉત્સાહી ધર્મસુધારક હતો એમ કહેવાય છે. અગીઆરમા સૈકામાં તેના પછી થઈ ગયેલા રાજાઓ બહધર્મના તાંત્રિક રૂપાંતરોના અનુયાયીઓ હતા અને ઘણા ધર્મનિષ્ઠ પુરૂની સેવાનો ઉપભોગ કરતા હતા. તિબેટમાં ધર્મ
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ પ્રચારક તરીકે જેના નામનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે તે અતીશ એ બધામાં સૌથી વધારે વિખ્યાત હતો.
દક્ષિણમાંથી આવેલા સામંતદેવ નામના એક સરદારે સેન વંશની સ્થાપના કરી. અગીઆરમાસિકાની અધવચમાં તે કે તેના પુત્ર હેમંતસેને
કાશીપુરી રાજ્યની સ્થાપના કરી. મયુરભંજ સેનેની શરૂઆત રાજ્યમાં કશિઆરી છે તે જ અસલી સમયનું
કાશીપુરી એવો નિર્ણય કરવામાં આવ્યો છે.આ સરદારોમાંના એક પણ મેટા વિસ્તાર પર સત્તા ભોગવી જણાતી નથી.
પણ એ તો ચોક્કસ છે કે સામંતસેનને પૌત્રવિજયસેન અગીઆરમાં સૈકાના અંતભાગમાં કે બારમા સૈકાની શરૂઆતમાં એક સ્વતંત્ર રાજ્ય
કર્તાના પદે પહોંચ્યો અને પાલોના હાથમાંથી વિજયસેન આશરે બંગાળાનો મોટો ભાગ પડાવી લીધે, અને તેમાં ઈ.સ. ૧૦૭૦-૧૧૦૮ કરી સેનવંશની દઢ સ્થાપના કરી. બીજા
રાજાઓ જોડે પણ તેણે સફળ વિગ્રહો માંડ્યા અને આશરે ચાલીશ વર્ષ કે તેથી કઈક વધારે કે ઓછા સમયનું લાંબુ રાજ્ય ભગવ્યું. તેર વર્ષના અસાધારણ લાંબા સમય સુધી કલિંગમાં રાજ્ય કરનાર ચોરગંગ રાજા જોડે તેણે મિત્રી સંબંધ ટકાવી રાખે. આશરે ઈ.સ.૧૦૮માં આસિ-કેવને બળવો થયો ત્યારે પિતાની છતેની મર્યાદા રેખા તેણે ઓરિસ્સાના છેક ઉત્તરમાં આવેલા ભાગોમાં વિસ્તારી.
વિજયસેને મેળવેલું રાજ્ય (આશરે ઈસ ૧૧૦૮) તેના પુત્ર વધાલસેનને મળ્યું. તે બંગાળાની લોકકથામાં બલ્લાલસેન તરીકે વિખ્યાત
છે. એમ કહેવાય છે કે તેણે જ્ઞાતિ વ્યવસ્થાની બહલાલસેન અથવા પુનર્ઘટના કરી અને બ્રાહ્મણ, વૈદ્યો, તથા કાયવલલાલસેન ઇ. સ. સ્થમાં ‘કુલીનતત્વની પ્રથા દાખલ કરી. કેટલાક ૧૧૦૮૧૯ અહેવાલ કહે છે કે તેણે ગેડ અથવા લખનૌકી
વસાવ્યું. પણ તે શહેરમાંથી ઘણું વહેલું હયાતીમાં હતું એમ માનવા કારણ છે. ઢાકા જિલ્લામાં વિક્રમપુરની પાસે રામ
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૭
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્યા
પાલમાં તેણે બંધાવેલા કેહેવાતા મહેલની જગા બતાવવામાં આવે છે. બધા સેન રાજા વૈદિક બ્રાહ્મણ ધર્મ પાળતા હિંદુ હતા અને તેથી બૈદ્ધ ધર્મ પાળતા પાલેાતરક દુશ્મનાવટ રાખવાનું અને વર્ણવ્યવસ્થા જાળવી રાખવામાં રસભર્યો આગ્રહ રાખવાનું તેમને ખાસ કારણ હતું. બલ્લાલ· મેન જે હિંદુ ધર્મ પાળતા હતા તે તંત્રપતિના હતા. બ્રાહ્મણ વંશાવલીએ રાખનાર જાહેર કરે છે કે તેણે મગધ, ભૂતાન, ચિતાગોંગ, આરાકાન, એરિસ્સા તથા નેપાલ જેવા દેશેામાં સંખ્યાબંધ ધર્મપ્રચારકો મોકલ્યા અને તે બધા બ્રાહ્મણા જ હતા.
લક્ષ્મણુસેન આશરે અલ્લાલસેન પછી ઈ.સ. ૧૧૧૯માં તેને છોકરા લક્ષ્મણમેન ગાદીએ આવ્યા.
ઇ. સ. ૧૧૧૯
બારમા મુકાની આખરમાં કુતુબ-ઉદ્દીનના સરદાર બખ્તીઆરના છેકરા મહમદે ઈ.સ. ૧૧૯૭માં કે એ અરસામાં બિહાર પર હુમલા કર્યો અને એક કે બે વર્ષ પછી નદીઓ બિહારની મુસલમા- પર છાપો માર્યો તે અરસામાં મુસલમાનના નેએ કરેલી છત આક્રમણની રેલમાં બંગાળા અને બિહારમાંથી પાલ અને મેન રાજાએ તણાઇ ગયા. બિહારમાં ઉપરાઉપરી લૂંટની ધાડા પાડી પેાતાના નામની હાક વગાડનાર મુસલમાન સરદારે એક હિંમતભર્યાં ટકાથી બિહારનું પાટનગર કબજે કર્યું. એ સમયને લગભગ સમકાલીન ઇતિહાસકાર ઇ.સ. ૧૨૪૩ માં બિહારના પાટનગર પર હુમલા કરનાર ટાળીમાંના બચેલા એક ઇસમને મળ્યા હતા અને તેની પાસેથી તેણે જાણ્યું કે બિહારના કિલ્લા માત્ર અસા ઘોડેસવારની જ ટુકડીએ કબજે કર્યાં હતા. તે હિંમતથી ઘસારા કરી પાસે દરવાજે પેઢા અને તેમ કરી તે જગાના કબજો મેળવ્યા. ત્યાં તેમને મેાટા જથ્થામાં લૂંટના માલ મળ્યા, અને ‘મુંડેલા માથાના બ્રાહ્મણા’ની એટલેકે બૌદ્ધ સાધુઓની કતલ એવી તા કાતિલ રીતે
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ કરવામાં આવી હતી કે મઠના પુસ્તકાલયમાંના પુસ્તકમાં શું લખેલું છે તે સમજાવી શકે એવા માણસની વિજેતાએ શેાધ કરાવી ત્યારે તે વાંચી શકે એવો એક આદમી શોધ્યો જડ્યો નહિ. એમ કહેવામાં આવે છે કે “એવું માલુમ પડ્યું કે તે આખો દૂર્ગ તથા શહેર એક મહાશાળા હતી અને હિંદી ભાષામાં લોકો મહાશાળાને “વિહાર” કહેતા હતા.”
બોરકુટો કાઢી નાંખનાર આ ફટકાથી તેમજ તેની પછી થયેલા તેવા જ જુલમનાં કૃત્યોથી તેના પ્રાચીન રહેઠાણમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાયની
- જીવનશક્તિ મારી ગઈ. એ તો નિઃસંદેહ વાત બૌદ્ધ સંપ્રદાયને નાશ છે કે આ બનાવ પછી કેટલાંક વર્ષો સુધી થોડા
મંત્સાહી થયેલા પણ એ ધર્મતંત્રના નિષ્ઠાવાળા અનુયાયીઓ, ભ્રષ્ટ થયેલાં એ ધર્મસ્થાનોની આસપાસ ભમતા રસળતા રહ્યા; અને આજ પણ એક ગર્વભરી રીતે દેશભરમાં ફેલાયેલા એ ધર્મનાં ચિહ્નો ખૂણેખાંચરે પડેલા પંથોના આચારમાં જોઈ શકાય છે. પણ હિમાલયની દક્ષિણે તથા ઉત્તર હિદમાં તેના છેલા આશ્રયસ્થાન બિહારમાં એક વ્યવસ્થિત ધતંત્ર તરીકે જામેલો બૌદ્ધ સંપ્રદાય, માત્ર એક જ મુસલમાનના સાહસભર્યા હમલાને પરિણામે હમેશને માટે નાશ પામ્યો. દુશ્મનની તવારથી બચી ગયેલા ઘણા સાધુ તિબેટ, નેપાલ તથા દક્ષિણ હિંદમાં નાશી ગયા. તેમના જવાથી દક્ષિણ હિદમાં હિંદુ પુનસ્થાન પર બહુ અગત્યની અસર થઇ. તિબેટમાં આ વિદ્વાન આશ્રય શોધતા આવેલાઓના આગમનથી કુબલાઈખાને નીમેલા મહાન લામા બુટનને સંસ્કૃત મૂળ પુસ્તકોમાંથી કરેલા તરજૂમાથી તિબેટન ભાષાને સમૃદ્ધ કરવાની તક મળી. તેરમા સૈકાના અંતમાં ગીર જ્ઞાનચક્રમાં એ બધાને સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. સાતમા સૈકામાં ચીનમાંથી તિબેટમાં દાખલ થયેલી છાપની કળાને પરિણામે હિંદી પંડિતો તથા તિબેટી લામાઓની સંયુક્ત મહેનતનાં ફળરૂપ એ પુસ્તકોની સાચવણું થઈ શકી..
સેન વંશને ઊથલાવી નાંખવાની ક્રિયા એટલી જ અથવા તે એથી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગી ન રા જ્યેા
૧૫૯
પણ વધારે સહેલાઈથી કરવામાં આવી હતી.તે દિવસેામાં પૂર્વ બંગાળાના રાજા લક્ષ્મસેન હતા. મુસલમાન લેખકે તેને ઇ. સ. ૧૯૯ સેન એક વૃધ્ધ માણસ તરીકે વર્ણવે છે, પણ તેણે વંશનું ઊથલી જવું એંશી વર્ષ રાજ્ય કર્યું એમ વર્ણવવામાં તે તે ભૂલ જ કરે છે. તેના જન્મ વખતે થયેલાં શુકને એ રાજાના વિરલ અંગત ગુણાથી ખરેખર વ્યાજબી ઠરે છે. આપણને એમ કહેવામાં આવે છે કે હિંદના બધા રાજારજવાડામાં તેના કુટુંબને અતિશય આદર થતા હતા અને તે દેશના પરંપરાગત ધર્માધ્યક્ષ જેવા હતા. વિશ્વાસપાત્ર માણસાએ ખાત્રીથી જાહેર કર્યું છે કે નાના કે મેટા કોઇને પણ તેને હાથે અન્યાય ખમવા પડયો નથી અને ઉદારતા માટે તે તેનું નામ લોકોમાં કહેણીરૂપ થઇ પડેલું છે.
અતિ આદરને પાત્ર આ રાજા ગંગાના ઉપલા દોઆબમાં ભાગીરથીને તીરે કલકત્તા જ્યાં છે તે જગાથી આશરે ૬૦માઇલ ઉત્તરે નદીઆમાં પેાતાના દરબાર ભરતા. એ ગામ આજ પણ એક બ્રિટિશ જિલ્લાને પોત!નું નામ આપે છે અને પ્રાચીન પધ્ધતિએ ચાલતી એક
પાટનગર નદીઓ
હિંદુ મહાશાળાના મથક તરીકે પંકાયેલું છે.
ઘણું કરીને ઈ.સ.૧૧૯૯માં અને બિહારની સહેલી જીત પછી થોડા જ સમયમાં મમ્તીઆરના પુત્ર મહમદે બંગાળાને પેાતાની સત્તા નીચે આવા એક લશ્કર તૈયાર કર્યું. પેાતાના મુખ્ય લશ્કરની આગળ આગળ કૂચ કરતા માત્ર ૧૮ ઘેડેસવારના નાનકડા રસાલા સાથે તે એચીંતા નદીઆ પાસે આવી પહોંચ્યા. અને હિંમતથી શહેરમાં દાખલ થયા. ગામના લોકોએ તેને ઘેાડાને સાદાગર જાણ્યા. રાજાના મહેલના દરવાજા પાસે પહોંચ્યા ત્યારે તેણે પેાતાની તરવાર ખેંચી અને કોઇ પણ જાતની શંકા વગરના અને ગાફેલ મહેલમાં વસનારા પર તૂટી પડયો. રાજા ભાજન કરવા
નદીઆનું દુશ્મનને હાથ પડવું. ઈ. સ.
૧૧૬૯
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
આ હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ બેઠો હતો તે છે આથી તદ્દન આભે જ બની ગયો અને “ખુલ્લે પગે મહેલના પાછલા દરવાજા તરફ નાઠે. તેનો તમામ ખજાનો, તેની બધી રાણીઓ, દાસીઓ દાસ અને સ્ત્રીઓ હુમલો કરનારને હાથ પડ્યાં. અસંખ્ય હાથીઓ તેને હાથ આવ્યા અને ગણી ગણાય નહિ એવી જબર લૂંટ મુસલમાનોને મળી. લશ્કર આવી પહોંચ્યું ત્યારે આખું શહેર કબજે લેવામાં આવ્યું અને તેણે ત્યાં પિતાને મુકામ કર્યો.
લેખકના લખ્યા પ્રમાણે રાય લખમણીય ઢાકા જિલ્લામાંના વિક્રમપુર ગામે નાશી ગયું અને ત્યાંજ મરણ પામ્યો. વિજેતાએ તુરત જ
નદીઆ શહેરનો નાશ કર્યો અને પ્રાચીન હિંદી મુસલમાની પાટ- શહેર ગેંડ અથવા લખનાવટીમાં પોતાનું મથક નગર લખનાઉદી જમાવ્યું. રાજ્યના બધા ભાગમાં તેણે તથા
તેના અમલદારોએ મસી, મદ્રેસાઓ તથા મુસલમાની તકીઆઓને દાન આપ્યાં અને લૂંટનો માટે ભાગ વિવેકબુધ્ધિપૂર્વક પોતાના દૂર બેઠેલા સરદાર કુતુબ-ઉદ-દીનને મોકલી આપ્યો.
બંગાળા અને બિહારનાં હિંદુ રાજાનો આવો અપયશ ભર્યો અંત આવ્યો. તે જીવવા લાયક હોત તે તેણે પિતાનું ભવન ટકાવવા
વધારે સારી લડત આપી હોત. પરદેશી લશ્કર હિંદુ રાજેને આ બંગાળા ચીરી આવ્યું પણ કોઈને તેની જાણ અપમાનભર્યો અંત ન થઈ અને માત્રઅંટાર ઘોડેસવારો જેવી નજીવી
ટોળીએ રાજાના મહેલ પર છાપો માર્યો. આવું થઈ શક્યું એ બતાવી આપે છે કે તે વખતને રાજ્યવહીવટ કેટલે બધે અંધેર અને દળદરભર્યો હતો.
પહેલાના રાજા લક્ષ્મણસેનનું રાજ્ય ઠીકઠીક સાહિત્ય પ્રવૃત્તિ તથા સંસ્કૃત સાહિત્યને તેણે આપેલા ઉદાર આશ્રય માટે જાણવા જેવું
હતું. લક્ષ્મણસેનના રાજકવિ યિ અથવા ધાયિકે સાહિત્ય કાલિદાસના “મેઘદૂત' ના અનુકરણમાં લખેલું
એક કાવ્ય પ્રસિદ્ધ થયેલું છે. ગીતગોવિદ નોં
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગીન રાજ્ય
૧૬૧
પ્રખ્યાત લેખક જયદેવ લક્ષ્મણુસેનના રાજ્યમાં થઈ ગયેલા જણાય છે. લક્ષ્મસેન પાતે પણ કાવ્યેા રચતા હતા. તેના પિતા અલ્લાલસેન પણ લેખક હતા.
-
રાજપૂત કુલા
ગોત્ર અથવા જાતિવિષયક વાદો અથવા તેા ચહેરાના ખૂણા, જાડાં કે પાતળાં નાક, લાંબી કે પહેાળી ખાપરીએ, વર્ણની ઉત્પત્તિનું રહસ્ય વગેરે બાબતે આ પુસ્તકના હેતુથી પર કુલાનું દેખીતું પ્રભુત્વ છે અને આ પૃષ્ઠેશમાં તેની ઉપરટપકીઆ ચર્ચા કરી શકાય પણ નિહ. પણ ઘણાં રાજપૂત કુલેાના રાજ્યપ્રકરણી ચઢતી પડતીના વિષયનાં કથનાત્મક વિભાગા વિચારશીલ વાચકને કેટલાક પ્રશ્નો સૂચવે છે અને તેનેા કાંઈક જવાબ આપવાની તાત્કાલિક જરૂરત દેખાડી આપે છે. પરિહાર, પવાર, ચંદેલ વગેરે રાજપૂત કોણ હતા અને હર્ષના મરણુ તથા મુસલમાનોની છતની વચ્ચે આવેલી સદી દરમિયાન તે અને તેમને લગતી ખાખતા આટલા બધા ગોટાળાભર્યાં ડખા કેમ પેદા કરે છે? ઉત્તર હિંદના ઇતિહાસમાં પ્રાચીન યુગને મધ્ય યુગથી જુદી પાડતી આગળપડતી આબુત પ્રથમ દૃષ્ટિએ તા રાજપૂત કુલાનું પ્રભુત્વ છે અને આપણું મન તેની સમજૂતિ માટે તલપે છે. એ તા સામાન્ય કહેણી છે કે પ્રશ્નો પૂછવા સહેલા છે, પણ તેના જવાબ આપવા અઘરા છે અને આ બાબતમાં તા હકીકતાની માહિતી એટલી બધી અપૂર્ણ અને ગુંચવાડા ભરી છે કે તેની સરલ, ટૂંકી અને સંતાપભરી સમજૂતિ આપી શકાય એમ નથી. તાપણુ રાજકુલાની ભૂલભૂલામણીમાંથી માર્ગ કાઢવા કાંઈક કુંચી મેળવવાને યત્ન કરતાં થાકેલા વાંચકને મદદ કરવાના હેતુથી એ વિષય પર થાડી ટીકા કરવી ઠીક થઈ પડશે.
આમા કે નવમા સૈકા દરમિયાન હિંદના રાજકીય ઇતિહાસની
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ રંગભૂમિ પર રાજપૂત રાજ્યને દેખીતી રીતે એચીતિ પ્રવેશ એ
કાંઈક અંશે ભ્રમરૂપ જ છે. પ્રાચીન રાજ્ય ક્ષત્રિય કરતાં કુલોનાં વર્ણ કે જાતિસ્થાન વિષે ભાગ્યે
જ કાંઈ માહિતી છે. અશોક કે સ્કંધગુપ્તનાં કુટુંબ હિંદુ સમાજમાં ક્યું સ્થાન ભોગવતાં હતાં તે કોઈ ભાગ્યે જ ચોક્કસાઈથી કહી શકશે. અને જે રાજાઓનાં નામ ઇતિહાસપટ પર આગળ પડતાં અને આંખે ચઢે એવાં છે તે કેટલે અંશે માત્ર સફળ થયેલા સાહસવીર હતા કે આગળ પડતાં કુલોના મુખી હતા તે બતાવવા માટે કોઈ પ્રકારની લેખી નેંધ મળી આવતી નથી. પાછળના વખતમાં તો બધા રાજપૂતોએ પિતાની જાતને ક્ષત્રિય એટલે બ્રાહ્મણોના પરિચિત સમાજવાદને અનુસરી થયેલી ચાર વર્ણમાંની બીજી વર્ણના માનેલા છે. છેક બુધ્ધના સંવાદો રચાયા તે સમય સુધી સમાજમાં ક્ષત્રિયે એક બહુ અગત્યના ઘટક તરીકે ઓળખાતા હતા અને તેમના પિતાના મત મુજબ તો તેઓ બ્રાહ્મણ કરતાં ય ચઢીઆતા હતા. ઘણું કરીને હકીકત તો એવી છે કે ઘણા પ્રાચીન સમયથી, પાછલા સમયના રજપૂતોને બધી મુદ્દાની બાબતોમાં મળતાં રાજ્ય કરતાં કુટુંબ હયાતીમાં હતાં એટલું જ નહિ પણ મધ્ય યુગની માફક સતત નવાં નવાં રાજ્ય સ્થપાતાં હતાં. પણ તેમની ધોનો નાશ થયેલો છે અને માત્ર
ડાં જ અપવાદ તરીકે આગળ પડતાં કુટુંબનાં માત્ર સ્મરણ રહેલાં છે અને તેથી પૂર્ણ રીતે સત્ય હકીકત ન બતાવે એ રીતે તે ઇતિહાસનાં પાનાંઓમાં આગળ પડતાં ઊભાં છે. હું માનું છું કે “ક્ષત્રિય” એ શબ્દ હમેશાં બહુ અચોક્કસ અર્થે વાળો હતો અને બ્રાહ્મણના વંશજ તરીકેને દાવો ન કરતા હિંદી રાજ્યાઁ વર્ગો તે શબ્દથી સૂચવાતા હતા. તેવી જ રીતે પુરોહિતનું કામ કરતી બધી વ્યક્તિઓને હિંદુઓ બ્રાહ્મણ જ ગણતા હતા. કોઈ વાર કઈ રાજા વર્ણથી બ્રાહ્મણ હોય એમ બનતું પણ રાજ્ય દરબારમાં બ્રાહ્મણનું કુદરતી સ્થાન રાજા કરતાં મંત્રીનું જ હતું. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય બ્રાહ્મણ હતો એમ માનવામાં આવે છે અને
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગીન રાજ્ય
૧૬૩ તેને મંત્રી ચાણ્યક્ય અથવા કૌટિલ્ય બ્રાહ્મણ હતો એ નક્કી જ છે.૧
પ્રાચીન અને મધ્યયુગીન યુગો વચ્ચેનો ખરો ભેદ તો એ છે કે આગળનાની જીવંત પ્રણાલીનો ભંગ થયેલો છે, જ્યારે પાછળનાની
જીવંત પ્રણાલી હજુ ચાલુ રહેલી છે. માર્યો અને પ્રણાલીમાં સૂર ગુપ્તો મૃત અને દફનાયેલા ભૂતકાળના છે અને
પુસ્તકો, શિલાલેખો અને સિક્કાઓ દ્વારા જ તેમનાં સ્મરણ રહ્યાં છે. જ્યારે મધ્ય યુગમાં નજરે ચઢતાં રાજકર્તા કુટુંબોમાંનાં ધણું હજુ જીવત છે અને ઘણું પ્રસંગોમાં તે હાલની હયાત વસ્તીનાં સંખ્યાબંધ અને લાગવગ ધરાવતા વર્ગો બની રહેલાં છે.
ટૌડ અને બીજા જૂના લેખકો ઘણા પહેલાના સમયથી જોઈ ચૂક્યા હતા કે રાજપૂત કુળો મોટે ભાગે પરદેશી અથવા તેમના
કહેવા પ્રમાણે “સીથીય ઓલાદનાં છે. હાલના સીથીયન તવ સમયની વધારે ચોક્કસ શોધોથી એ મતનું
સંપૂર્ણ સમર્થન થયેલું છે અને હવે તો કેટલાંક આગળ પડતાં કુળમાં પરદેશી લોહીનું મૂળ ઘણું એકસાઈથી બતાવવાનું અને રાજપૂત કરતાં ઊતરતું સામાજિક સ્થાન રોકતી વર્ષો જોડેના તેમના સંબંધનું નિકટપણે સમજવાનું શક્ય થયેલું છે.
અતિહાસિક યુગેની મર્યાદામાં સૌથી પહેલું પરદેશીઓનું આગમન, જેના ખરાપણાની ખાતરી કરી શકાય એમ છે તે ઈ.સ. પૂર્વેના
બીજા સિકામાં થયું અને બીજું, ક્રાઈસ્ટ પછીના શકે અને યુએચી પહેલા સૈકામાં યુએચી અથવા કુશાનનું થયેલું
છે. ઘણું કરીને હાલનાં રાજપૂત કુળોમાંથી કોઈ
૧. જુઓ કે.પી. જયસ્વાલનો વિદ્વતા ભર્યો લેખ “રીવાઈઝડ નોટસ ઓન ધ બ્રાહ્મણ એમ્પાયર”(જે.બી. એન્ડ એ. રીસચીંસ સોસા. IV પૂ.રપ૭-૬૫. સંગે તેમજ કો બ્રાહ્મણ હતા અને ગ્રીકે તથા બુદ્ધોના વિરોધી હતા. ઉજજેન, ઝિઝેટી અને મહેશ્વરપુર વગેરેના કેટલાક બ્રાહ્મણ રાજાઓને હ્યુએસાંગ નિદશ કરે છે (બીલ [ ર૭૦-૭૧).
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
તિહાસ
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇ
૧૬૪
પણ એક તેની ખરી વંશાવલીને આટલે સુધી પાછળ ભાગ્યે જ લઈ જઇ શકે એમ છે. મને તેા શંકા જ નથી કે શક અને કુશાન એ બંનેનાં રાજ્ય કરતાં કુટું, હિંદુ સમાજમાં ભળ્યાં ત્યારે હિંદુ વર્ણવ્યવસ્થામાં તેમને ક્ષત્રિયાનું સ્થાન આપવામાં આવ્યું હતું; પણ આ હકીકત પાછલા જમાનામાં ચાક્કસપણે બનેલા બનાવાના સાદસ્ય પરથી કરેલા અનુમાનને આધારે જ માનવાની છે, તેની કાંઇ સીધી સાબિતી નથી.
પરદેશી જંગલીએ મેટાં ટેાળામાં હિંદમાં ઊતરી પડચાં તેના તેાંધાચેલા પ્રસંગેામાંના ત્રીજે પાંચમા સૈકામાં અથવા તેા છઠ્ઠા સૈકાના આરંભમાં બન્યા હતા. એ ટાળાંઓનું મધ્ય એશિયામાંથી હિંદમાં આવવું ત્રીજા સૈકામાં ચાલુ હતું એવાં ચિહ્નો છે; અને તે કદી ત્રીા સૈકામાં હિંદમાં આવ્યા
હુતા
હશે તે પણ તે બનાવની સ્પષ્ટ નેાંધ સચવાયેલી નથી. ચાક્કસ માહિતીની વાત કરીએ તેા, દશમા કે અગિયારમા સૈકામાં મુસલમાનેાનાં આક્રમણા થયાં તે પહેલાં ઐતિહાસિક યુગમાં હિંદના ઉત્તર કે વાયવ્ય ઘાટામાંથી મેાટા પાયા પર પરદેશીઓનાં ત્રણ મેટાં અને ચોક્કસ આક્રમણા થયેલાં છે. ઉપર કહ્યું તેમ પહેલાં અને ખી ં અનુક્રમે શક અને યુએચીનાં હતાં અને ત્રીજું હુનેાનું કે સફેદ હુનાનું હતું. શક, યુએચી અને હુન એ નામેા ઉમટી આવતાં ટોળાંએમાંનાં મુખ્ય ઘટકનાં નામ પરથી આપવામાં આવ્યાં હતાં, જોકે તે ટાળાંએમાં તેા તે ઉપરાંત બીજી ઘણી વિવિધ જાતિઓ પણ હતી. પહેલા અને ખીજા ટોળાંઓમાંથી ઉત્પત્તિ થયાની પ્રણાલીકથા તે યુગેા થયાં લુપ્ત થયેલી છે. સૈકામાં હિંદુ શાહીઆએએ કાબુલના જે તુર્કી શાહીઆએનું સ્થાન લીધું તે એવી બડાશ હાંકતા હતા કે તે મહાન કુશાન રાજા કનિષ્કના વંશમાં ઊતરી આવેલા છે, પણ ત્યાર પછીના કાઈ હિંદી રાજ્યકર્તા કુટુંબે યુએસીના વંશજ હાવાના દાવા કર્યાંનું મારી જાણમાં નથી. હુનનામથી ઓળખાતા જંગલીઓનું જે ત્રીજાં પ્રચંડ આક્રમણ થયું તેની બહુ ઊંડી અને આધે સુધી પહોંચતી અસરાને પરિણામે જ
નવમા
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદને મધ્યયુગીન રાજે
૧૬૫ મોટે ભાગે વર્ણવ્યવસ્થાની એ પ્રણાલીમાં તૂટ હુનેના આક્રમણની પડી જણાય છે. એ હુન આક્રમણોની સાહિઅસરે યમાં તો બહુ જ ઓછી અને નહિ જેવી નોંધે
છે, પણ જાતિશાસ્ત્ર, પુરાતત્ત્વ તથા સિક્કાશાસ્ત્રના ક્ષેત્રમાં થયેલી પરચુરણુ શોધોથી એ ધોની એટલી બધી પૂરવણું થઈ છે કે તે યુગના અભ્યાસીના મન પર એવી પ્રબળ છાપ પડે છે કે પુરાણો તથા બીજી સાહિત્યની કૃતિઓના વાંચન પરથી આપણને જણાય છે તેનાથી વધારે ઊંડી છાપ એ હુનના આક્રમણથી હિંદુ સંસ્થાઓ અને રાજ્ય પ્રકરણ પર પડેલી છે. એ જંગલીઓની ચઢાઈઓનાં વિગતવાર વર્ણન આપવાની બાબતમાં હિંદુ લેખકો બહુ અનિચ્છા બતાવે છે અને મૌનના કાવતરા માં તેઓ સૈ સહમત થાય છે. તેઓ મહાન ઍલેકઝાંડરની હયાતીને ઉલ્લેખ સર કરતા નથી. તે જ રીતે ગુજરાતના ઇતિહાસકારો મહમદ ગજનીના સોમનાથના ઘેરા તથા લૂંટ વિષે જાણે જાણતા જ ન હોય એમ કરે છે, એ પ્રખ્યાત ધાડની વાત વિગતવાર રીતે મુસલમાન લેખકોએ ન નોંધી હોત તે હિંદી સાહિત્યમાં કે શિલાલેખોમાં તેની કોઈ નોંધ જોવામાં ન આવત. આમ હોવાથી હુનોનાં હિંદ પર રેલાયેલાં પૂરોની નોંધ ઘણી જ ઓછી છે તેમાં આશ્ચર્યનું કોઈ કારણું નથી. એ બનાવની અગત્યની ઓળખ હાલના જમાનાના પુરાતત્વજ્ઞોની ધીરજભરી શો દ્વારા ખૂબ પ્રયાસથી કરવાની છે. આ જગાએ એ બાબતના અટપટા પુરાવા આપવાનું અશક્ય છે. પાંચમા અને છઠ્ઠા સૈકામાં હનો અને તેમની જોડેની બીજી પરદેશી જાતિઓનાં ઉપરાઉપરી થયેલાં આક્રમણથી ઉત્તર હિંદમાનો હિંદુ સમાજ તેના પાયામાંથી હચમચી ગયો, પ્રાચીન પ્રણાલીની અખંડ સાંકળ તૂટી ગઈ અને વણે તથા રાજ્ય કરતાં કુટુંબોની પુનર્ઘટના થઈ એવું અમારું કથન સ્વીકારવાની અમે અમારા વાચકોને વિનંતિ કરીએ છીએ, ઈ.સ. ૬૧૨થી ૪૭ સુધીનાં પાંત્રીશ વર્ષોના અમલ દરમિયાન તેની સત્તા નીચે આવેલાં વિવિધ જાતિ,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ કુળો તથા સંપ્રદાયોનાં પરસ્પર વિરોધી લાભને કાબૂમાં રાખવાની શકિત ધરાવનાર સાર્વભૌમ સત્તા સ્થાપવાના હર્ષના સફળ અને ઝળકતા સિધ્ધ યત્નને પરિણામે હુનેના આક્રમણની આફતનાં માઠાં પરિણામ કાંઈક અંશે છવાઈ ગયાં છે. જ્યારે એને બળવાન હાથ રાજ્યતંત્ર પરથી ઊઠી ગયે, ત્યારે એ બધાં પરસ્પર વિરોધી તત્ત્વ છૂટાં થયાં અને જેની નોંધ નથી રહી એવા અંધાધૂધીના ગાળા પછી આ પ્રકરણમાં તેનાં આગળ પડતાં લક્ષણો દ્વારા વર્ણવેલાં રાજ્યની નવી તંત્રરચના તેને પરિણામે હિંદના રાજ્ય પ્રકરણના ક્ષેત્રમાં ઊભી થવા પામી.
એતે બરાબર સિધ્ધ થયેલું જણાય છે કે હુનની વિવિધ જાતિઓના સમૂહ અથવા ટેળાએ તેમની મુખ્ય કાયમી વસાહત
રાજપૂતાના અને પંજાબમાં કરી. એ પરદેશીગુજરે ઓના સમૂહમાં હુને પછી બીજે જ સ્થાને ગુર્જર
આવે છે. હિંદના વાયવ્ય ભાગમાં બહોળા વિસ્તાર પર પથરાયેલી મધ્યમ વર્ગની “ગૃજર” એ નામથી બોલવામાં ઓળખાતી જાતિના નામમાં એ ગુર્જરનું નામ હજી ટકી રહેવા પામ્યું છે. મૂળથી ઢોર ચરાવી જીવતા આ “ગૂજરો’ બીજી ઘણી હિંદી વણે કરે છે તેમ મોટે ભાગે ખેતીના કામમાં રોકાયેલા છે. જાટ અથવા જટ લોકો તે ગૂજરો કરતાં પણ વધારે અંશે ખેતીનો જ ધંધો કરે છે. સર્વત્ર તેઓ ગૂજરે જોડે નિકટ સંબંધ ધરાવતા અથવા તેમને મળતા જણાય છે, જોકે બન્ને જાતિઓ વચ્ચેના સંબંધની ચોક્કસ વ્યાખ્યા આપવી અશક્ય છે. જાટ કે ગૂજરમાંથી એકે રાજપૂત અથવા ક્ષત્રિય પદને યોગ્ય ગણાતા નથી, પણ ઘણાખરા પંજાબના જાટે રાજપૂતોના વંશજ હોવાનો દાવો કરે છે.
હાલમાં એવી શોધ થયેલી છે કે મધ્ય યુગના આરંભ કાળમાં ગુર્જર રાજ્યો બહુ આગળ પડતું સ્થાન રેતાં હતાં. ભરૂચમાં એક
નાનું ગુર્જર રાજ્ય હતું અને રજપૂતાનામાં ગુર્જર રાજ્ય તેમનું મોટું રાજ્ય હતું એ વાત તો ઘણાં
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્યો
૧૬૭ વર્ષોથી પૂરાતત્ત્વોના જાણવામાં હતી; પણ નવમાં, દશમાં તથા અગિયારમા સૈકામાં કનોજમાં રાજ્ય કરતા બળવાન રાજવંશના ભેજ અને બીજા રાજાઓ ગુર્જરો હતા એ હકીક્તની જાણ તો અર્વાચીન સમયમાં થઈ ગણાય. શિલાલેખોમાંના સંવતનાં ખરાં વાચન નિશ્ચયપૂર્વક થયાં તે પહેલાં તે સંવતનાં થયેલાં ખોટાં વાચનથી એ રાજવંશનો ખરે ઇતિહાસ ખૂણે પડી ગયો હતો. હવે એમ ચોક્કસ રીતે સિધ્ધ થયું છે કે ભોજ (આશરે ઈ.સ.૮૪૦-૮૦) તથા તેના પૂર્વગામીઓ અને અનુગામીઓ ગુર્જર જાતિના પ્રતિહાર કુળના હતા અને પરિણામે રાજપૂતોનું બહુ જાણીતું કુળ પરિવાર ગુર્જર અથવા ગૂજર જાતિની શાખા છે.
“અંદરાસો' અને બીજાં પાછળથી થયેલાં લખાણમાં મળી આવતી જાણીતી લોકકથા તેના જુદાજુદા રૂપાંતરોમાં પવાર (પરમાર), પરિહાર
(પ્રત્તિહાર), ચહુઆણ (ચાહુમાણ) અને સોલંકી અગ્નિમાંથી જન્મેલાં અથવા ચાલુક્ય એ ચાર રાજપૂત કુળોને અગ્નિકુળ કુળ” એટલે કે દક્ષિણ રજપૂતાનામાં આવેલા
આબુ પર્વતના યજ્ઞકુંડમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા રાજપૂતોના સમૂહમાં મૂકે છે. ઉપર જણાવેલાં ચાર રાજપૂતોનાં કુળ પરસ્પર સિંબંધ ધરાવે છે અને તે બધાં દક્ષિણ રજપૂતાનામાંથી ઉદ્દભવ્યાં એ ઐતિહાસિક સત્યોને એ લોકકથા દર્શાવે છે. મી. કૂક વ્યાજબી ટીકા કરે છે તેમ “એ કથા અગ્નિથી થયેલી શુદ્ધિનું દર્શન કરાવે છે, અને તે શુધ્ધિના દશ્યનું સ્થાન દક્ષિણ રજપૂતાનામાં મૂકે છે. એ શુધ્ધિ ક્રિયાથી પરદેશીઓનો અશુદ્ધિ દોષનો પરિહાર થયો અને તેઓ હિંદુ વર્ણવ્યવસ્થામાં દાખલ થવાલાયક થયા.
એ ચાર કુળોમાંનું એક પરિવાર નિસંદેહરીતે “ગુર્જરી થડની શાખા છે એ તથ્ય પરથી એવી મજબૂત માન્યતા બંધાય છે કે
બાકીનાં ત્રણ કુળો પણ ગુર્જરે અથવા એમના પરિહારે જેવા જ હિંદ બહારથી આવેલા પરદેશીઓના
વંશજ હશે. આવી રીતે રાજપૂત કુળોમાંના કેટલાંક
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ સિથી વધારે જાણીતાં કુળની ઉત્પત્તિની સમજૂતિ મળે છે. એમ મનાય છે કે આ ગુર્જરે સફેદ હનોની સાથે સાથે જ અથવા તે તેમના આવ્યા પછી થોડી જ વારે હિંદમાં દાખલ થયા અને મોટી સંખ્યામાં રજપૂતાનામાં વસાહત કરી રહ્યા. પણ તે એશિયાના ક્યા ભાગમાંથી આવ્યા અથવા તે કયા જાતિના હતા તે બતાવે એવું કાંઈ જ સાધન નથી. પરમારનું મુખ્ય મથક આબુ પર્વત પાસે ચંદ્રાવતી અને અચલગઢ પાસે હતું, અને સાતમા સૈકામાં આબુ પર્વતથી વાયવ્યમાં ૫૦ માઇલ પર આવેલા ભિન્નમાળથી માંડી રજપૂતાનાના મોટા ભાગ પર પરિહારે રાજ્ય કરતા હતા. આસરે ઈ.સ. ૮૦૦માં ગુર્જર દેશના નાગભટ્ટ નામના રાજાએ ગંગા કિનારે આવેલું કનોજ શહેર જીતી લીધું અને પોતાના જૂના પાટનગરને છોડી કનોજને પિતાના પાટનગર તરીકે પસંદ કર્યું અને તેમ કરી કનોજના રાજાઓના
એક લાંબા વંશની સ્થાપના કરી. ઇ.સ. ૧૦૧૯ની શરૂઆતમાં મહમદ ગજનીનું આગમન થયું ત્યાં સુધી એ વંશના રાજાઓએ ત્યાં રાજ્ય કર્યું. ઈ. સ. ૮૦થી ૧૦૧૮ સુધીમાં કનોજમાં થઈ ગયેલા રાજાઓ, પૈકીના કેટલાક તે ઉત્તર હિંદમાં “મહારાજાધિરાજનું પદ ભોગવતા હતા. એ બધા રાજાઓ ઉચ્ચ વર્ણના રાજપૂતો ગણાતા છતાં, ખરી રીતે પાંચમા કે છઠ્ઠા સિકામાં હિંદ બહારથી ઉમટી આવી રજપૂતાનામાં વસેલા જંગલી પરદેશીઓના વંશજો અને ગુર્જરોના પિતરાઈ હતા એ શોધ છેલ્લાં ઘણાં વર્ષોથી આપણ ઇતિહાસના જ્ઞાનમાં થયેલા ઉમેરાઓમાં સૌથી વધારે જાણવા જેવી છે. જોકે બી રાજપૂત કુળોનો ઇતિહાસ આના જેટલી વિગતવાર રીતે તૈયાર કરવામાં નથી આવ્યો, તો પણ એવી માન્યતા વ્યાજબી રીતે ઊભી થાય છે કે તેમાંના ઘણાની ઉત્પત્તિ લગભગ એવી જ હતી. સાચી વાત તો એમ જણાય છે કે કોઈ પરદેશી કુળ અથવા જાતિ “હિંદુત્વ ધારણ કરે છે ત્યારે તેમને રાજ્યસત્તા ભોગવતાં કુટુંબ સહેલથી રાજપૂત અથવા ક્ષત્રિય તરીકે ઓળખાવા લાગે છે, જ્યારે આમવર્ગના લોક તેમની
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્ય જાતિના તંત્રને છોડી દઈ, રાજ્યકર્તા વર્ગની વર્ણ સિવાયની બીજી હિંદુ વણમાં દાખલ થઈ જાય છે.
આથી વધારે દક્ષિણમાં આવેલા કુળની ઉત્પત્તિનાં મૂળ આથી જુદાં છે. એમ દેખાય છે કે તેઓ આ જ દેશના આદિ વતની ગાંડ,
ભાર તથા કોલ વગેરે જાતિઓના વંશજ છે. દક્ષિણનાં કુળની આ જાતિઓને સર હર્બટ રીઝલીએ “વિડ૧ તલબદી ઉત્પત્તિ એવું જરાય બંધબેસતું ન થાય એવું જાતીય
' નામ આપેલું છે. ભાષામાં દાખલ થયેલા ભ્રમ પેદા કરે એવાં નામોમાં આ સૌથી ચઢિયાતું છે. ભારે જોડે બહુ નિકટનો સંબંધ ધરાવતી ગેડ જાતિ અને ચંદેલો વચ્ચેના ગાઢ સંબંધની સાબિતી તે ખાસ મજબૂત છે, અને ચંદેલ રજપૂતો મૂળે ભાર કે ગેંડ કે એ બંનેનાં “હિંદુત્વ” પામેલા વંશજ છે એ અનુમાન તદ્દન અને પૂરેપૂરું વ્યાજબી ઠરે એમ છે. જ્યારે એ લોકોએ સત્તા મેળવી અને ક્ષત્રિયોને માટે યોગ્ય ગણાતું રાજ્યવહીવટનું કામ હાથ ધર્યું ત્યારે તેઓ રાજપૂત કે ક્ષત્રિય તરીકે ઓળખાવા લાગ્યા. ગહરવાળાને ભારે જોડે એ જ સંબંધ છે. બુંદેલે અને ઉત્તરના રાડ ગહરવાળાના ફાંટા રૂપ છે. દક્ષિણનું મહાન રાષ્ટ્રકૂટ કુળ જેનો રાજકીય ઇતિહાસ આગલા પ્રકરણમાં આપવામાં આવશે તેમનું નામ વ્યુત્પત્તિની દૃષ્ટિએ રાઠેડને તદ્દન મળતું છે, પણ મને ખબર છે ત્યાં સુધી દક્ષિણના રાષ્ટકટો અને ઉત્તર હિંદના રાઠેડો વચ્ચે કોઈપણ જાતના જાતિસંબંધના પુરાવા નથી. એ બેમાંના પહેલા જેવી રીતે હાલના છતરપુર રાજ્યના
૧. ‘દ્રવિડિયન” એ “શ્રાવિડ વિશેષણનું અંગ્રેજી રૂપ છે. “ટાવિંડ ને અર્થ દ્રાવિડનો અથવા તામિલ દેશને એવો થાય છે, છેકે દક્ષિણમાં આવેલા મુક, લોકે તથા તેમની ભાષાને એ શબ્દ ગ્ય રીતે લાગુ પાડી શકાય, પણ મધ્ય હિંદ તથા ઉત્તરની ગાંડ, કાલ તથા ભારે વગેરે બીજી અનાર્ય કહેવાતી જાતોને તે બિલકુલ લાગુ પડી શકે નહિ. તામિલ' શબ્દનો અર્થ મીઠું કે મજાનું એ થાય છે અને દ્રવિડ એ તામિલ શબ્દનું આર્ય ભાષાનું રૂપાંતર છે.
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ ગેડેમાંથી ચંદેલો જુદા પડ્યા તેવીજ રીતે મોટે ભાગે દક્ષિણની એક યા બીજી તબદી જાતિમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા જણાય છે. * મધ્ય યુગમાં સતત ચાલતા વિગ્રહો મોટે ભાગે દક્ષિણના દેશીય અથવા તલબદા રાજપૂતો તથા ઉત્તરના પરદેશી રાજપૂત વચ્ચે
ના સામાજિક ઝઘડા હતા એમ સમજીએ છીએ ઉત્તરતથા દક્ષિણની ત્યારે તેનો ઉકેલ કાંઈક હાથ લાગે છે અને જાતિઓ વચ્ચેના તેનું યથાર્થ રૂપ સમજવાથી તેમાં કાંઈક રસ ઝઘડા પડવા માંડે છે. અલબત્ત ઉપર જણાવેલી પક્ષો
ની રચના હમેશાં ટકી રહેતી નહોતી. સામાન્ય રીતે પરસ્પર ઝઘડતા પક્ષ કોઇક કોઇક વાર મૈત્રી બાંધી લેતા અને પરસ્પર સંબંધ સાંધી લેતા અથવા ક્ષણભર બધા પક્ષો પરદેશી મુસલમાનોનો સામનો કરવા એકત્ર થઈ જતા પણ મને એ વાત તો ખરી લાગે છે કે હિંદુત્વ પામી હિંદુ સમાજમાં ઊંચે સ્થાને પહોંચેલી તબદી અનાર્ય જાતિના રાજપૂત, હિંદ બહારથી આવેલા પરદેશી જંગલીઓના વંશજ રૂ૫ રાજપૂત સામે વૈરવૃત્તિ ધરાવતા હતા. ઉત્તરના રાજપૂતોના સમૂહમાં ઈતિહાસના પટ પર સૌથી આગળ પડતા ચહુઆણ, પરિહાર, તોમાર અને પવાર જણાય છે. દક્ષિણના સમૂહમાં મુખ્ય કુળો ચંદેલ, કલચુરિ અથવા હૈયે, ગહરવાળ અને રાષ્ટ્ર છે. સોલંકી અથવા ચાલુકાનું મૂળ વિવાદગ્રસ્ત છે. તેઓ અયોધ્યામાંથી આવેલા હોવાનો દાવો કરે છે, પણ જે બીજા ત્રણ કુળે જોડે યજ્ઞકુંડમાંથી ઉત્પન્ન થવાની બાબતમાં તેમને ભેળવવામાં આવે છે તેમની પિઠે તે પણ ખરેખર પરદેશી જાતિઓના વંશજ હોય એ બહુ બનવાજોગ છે.
આપણે યાદ રાખવાના મુખ્ય મુદ્દાઓ નીચે મુજબ છે. (૧) ક્ષત્રિય કે રાજપૂત વર્ણમાં આવેલા સમૂહે ધંધાને અંગે થયેલા સમૂહે છે
અને તેમાં હિંદુ ધર્મવિધિઓને અનુસરતાં તથા ઉપસંહાર રાજ્યવહીવટનું કામ યથાર્થ રીતે કરતાં તમામ
ફળોને સમાવેશ થાય છે. (૨) પરિણામે બહુ
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧
.
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગીન રાજ્ય જ જુદીજુદી જાતિના લોકોને “રાજપૂત” એ વર્ગમાં એકસાથે ટાળે કરવામાં આવતા હતા. (૩) હાલમાં જે મોટાં રાજપૂત કુળો હયાતીમાં છે, તેમાંનાં ઘણાંખરાં ખ્રિસ્તી સનના પાંચમા કે છઠ્ઠા સૈકામાં હિંદ બહારથી આવી વસેલા જંગલી પરદેશીઓના અથવા તો ગેંડ કે ભાર જેવી આ જ દેશની આદિ વતની જાતિઓના વંશજ છે. કુદરતી રીતે બ્રાહ્મણોએ બનાવેલી અને ઠેઠ સૂર્ય, ચંદ્ર કે યજ્ઞકુંડ સુધી પહોંચતી વંશાવલીઓ માનવાનું પસંદ કરનાર ઘણાં હિંદનાં કુલીન કુટુંબોને મને બીક છે કે આ નિર્ણય નાપસંદ પડશે; પણ મારી ખાતરી થઈ છે કે એ ખરેખર સત્ય છે, જોકે તેનાં પૂરાવા સહેલથી સમજી શકાય એવા નથી તેમજ તેને સંક્ષેપમાં આપી શકાય એમ નથી. નીચેની નોધમાં આપેલા ઉલ્લેખો વધારે જાણવાની ઉત્કંઠાવાળા વાચકને એ વિષયને વધારે અભ્યાસ કરવા શક્તિમાન કરશે.૧
૧. આ વિષયના બીજા ઉલેખો નીચે મુજબ છે –વીએ. સ્મિથ “ધી ગુર્જર્સ ઓફ રજપુતાના એન્ડ કનોજ (જે. આર. એ. એસ. ૧૯૦૯ જાન્યુ. અને એપ્રિલ); “હાઇટ હુન (એફેલાઈટ) કેઈન્સ કોમ ધ પંજાબ” (તે જ. જાન્યુ. ૧૯૦૭); “હાઈટ ટુન કેઇન ઓફ વ્યાધ્રમુખ (તે જ. એકટ. ૧૯૭); “ધી આઉટ લાઈન્સ ઓફ રાજસ્થાન (ઈન્ડ એન્ટિી. ૧૯૧૧); અને ડી. આર. ભાંડારકરને “ધ ગુજર્સ” (જે. બો. . ર. એ. સ. પુસ્તક XXI); એ જ લેખકનો લેખ “ગુહિલોટસ” (જ એન્ડ પ્રો. એ. એસ. બી. પુસ્તક ૧૯૦૯) બહુ સૂચક અને કિંમતી છે. તે બતાવે છે કે મેવાડ કે ઉદયપુરના રાણા જે રજપૂતાનામાં સૌથી શ્રેષ્ઠ રાજા તરીકે સ્વીકારાય છે અને રાજપૂત ક્ષત્રિયવદના નેતા મનાય છે તે નાગર બ્રાહ્મણના વંશજ છે. રાજપાટ મળ્યા પછી તેમના પૂર્વજે બ્રહ્મક્ષત્રી તરીકે જાણીતા થયા હતા અને વલ્લભના રાજાઓ જોડે તેને બહુ ગાઢ સંબંધ હતો અને વલ્લભિના રાજાઓ હુન-ગુર્જર સમયના હતા.
રાણાઓની ઉત્પત્તિના ભાંડારકરના ખ્યાલોનો પંડિત મોહનલાલ વિષ્ણુલાલ પંડ્યા બહુ લંબાણથી વિરોધ કરે છે. તે તેના લેખી પુરાવાની ચર્ચા કરે છે અને રાણાઓ વલ્લભના રાજાઓના વંશના છે એ પ્રણાલી
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ
કથાને ટેકો આપે છે (જ. એન્ડ પ્રો. એ. એસ. બી. ૧૯૧૨ પૃ.૬૩. ૯૯) પણ તે ભાંડારકરની સયુક્તિક દલીલોને ગંભીર રીતે હરાવી શકતો નથી. ઉદેપુરના રાણુઓ વાભિ રાજાના વંશજ હતા એ બાબતને કાંઈ ખરે પુરાવો છે જ નહિ, પણ ભાંડારકરે બતાવ્યું છે તેમ બંને પક્ષો રાણા નાગર બ્રાહ્મણ અને વલભિ રાજાઓ મૈત્રકે હોય એમ જણાય છે અને ગુજરે જોડે તેમનો ધનિષ્ટ સંબંધ હતો.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ સેન વંશની ઉત્પત્તિ અને સાલવારી બંગાળાના વહેલા સમયના ઇતિહાસમાં મારા ઘણા વાચકોએ લીધેલા ખૂબ રસને લઈને હાલમાં મળી આવતી સામગ્રી મારા હાથ
- પર ન હોવાથી આ પુસ્તકની બીજી આવૃત્તિમાં મ આ વિષયમાં રસ કરેલા કથનથી બહુ જ જુદા પડતાં સેન વંશને
લગતાં કથનો આ પુસ્તકમાં મેં ક્યાં છે તેને ખરા ઠરાવવા સારી પેઠે જગા આપવાનું મને મન થાય છે.
સેન રાજાઓ પિતાની પછી પુત્ર એમ એક પછી એક ગાદીએ આવતા હતા. શિલાલેખોથી તેમના નામ અને પૂર્વાપર ગાદીએ
આવવું એટલે તે નિશ્ચિત થયું છે કે તેમાં સેન રાજાઓની વિવાદને સ્થાન નથી. એ અનુપૂર્વી નીચે આનુપૂ મુજબ છે, (૧) સામંત સેન (૨) હેમંત સેન
(૩)વિજયસેન(૪) વલાલ સેન અથવા બલ્લાલ સેન (૫) લક્ષ્મણ સેન (૬) વિશ્વરૂપ સેન. આમાંના સંખ્યાંક (૧) તથા (૨) વાળા રાજા તો માત્ર ઓરિસ્સામાં સ્થાનિક રાજાઓ હતા અને સંખ્યાંક (૬) પૂર્વ બંગાળામાં આછી સત્તા ધરાવતો એક રાજા હતો. હિંદનો સામાન્ય ઇતિહાસ તે સંખ્યાંક (૩),(૪) તથા (૫) માં જ માત્ર રસ લઈ શકે એમ છે, કારણકે તેઓ મેટા વિસ્તારવાળાં રાજ્યો પર અમલ ચલાવતા હતા અને મોટા સત્તાધિશોમાં તેમનું સ્થાન હતું.
આ પુસ્તકની ત્રીજી આવૃત્તિમાં સ્વીકારેલા મતને સ્થાને બે લક્ષ્મણ સેન હતા એ વાદ સ્વીકારવો હવે ઈષ્ટ જણાય છે અને
શિલાલેખોને લક્ષ્મણ સેન ને તબકાત. ઈ. વિવાદને વિષયનથી નાસીરીમાં વર્ણવ્યા પ્રમાણે બખ્તીઆરના છોકરા એવી બાબતો મહમદે નદીઆમાંથી નસાડી મૂકેલા રાય
લખમણેયથી જુદે છે એવો ભેદ સ્વીકારો
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૪
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ પડશે. સ્વ. પ્રો. કલહેર્નની મહેનતથી ચોક્કસ રીતે નિશ્ચિત થયેલી અને પાછળની શોધોથી જેનું સમર્થન થયેલું છે એવી બાબત તે લમણુસેનના નામથી ઓળખાતા સંવતનો આરંભ છે. એ સંવતને પ્રથમ દિવસ ઈસ. ૧૧૧૯ની ઓકટોબર માસની ૭મી તારીખ છે અને તે સંવતથી ગણતાં તેનું પ્રથમ વર્ષ ઈ.સ. ૧૧૧૯-ર૦હતું. એ પણ સ્પષ્ટ છે કે લક્ષ્મણ અથવા લખમણેયની ઉપાધિ ધારણ કરતા એક સેન રાજા, જે લક્ષ્મણને વંશજ હતો અને શિલાલેખમાંના લક્ષ્મણ સેનના ત્રણ પુત્રો પછી થયો હતો, તેને હીજરી સન ૧૮૯
એટલે કે લગભગ ઈ.સ. ૧૧૯૩માં મુસલમાનોએ દિલ્હી લીધું ત્યાર પછીના કોઈ વર્ષમાં બખ્તીઆરના છોકરા મહમદે નદીમાંથી નસાડી મૂક્યો હતો. એ બનાવ તબાતનો કર્તા જેને તિબ્બેટ કહે છે તે ઇશાન ખૂણાની ટેકરીઓના પ્રદેશમાં મહમદે ચઢાઈ કરી તેની પહેલાં હીજરી સન ૬૦૧માં (ઑગસ્ટ ૧૨૦૪–૧ર૦૫) બન્યો હતો.
નદીઓ પરની ચઢાઈ માટેના આપણા એકમાત્ર પ્રમાણરૂપ તબાતમાં તે ચઢાઈની સાલ આપી નથી તેથી તે બનાવની ચોક્કસ
સાલની બાબતમાં સારી પેઠે મતભેદ છે. એ નદીઓ પરની પુસ્તક હીજરી સન ૬પ૮માં પૂરું થયું અને તે ચાઇની વિવાદ- સાલ ઈ.સ ૧૨૬ ની બરાબર છે. એને લેખક થસ્ત સાલ જે સામાન્ય રીતે મિરાજ-ઈ-સિરાજ કહેવાય
છે તે સ્પષ્ટ લખાણ કરે છે કે બિહાર શહેર આગળ બખ્તીઆરના પુત્ર મહમદે જે હીલચાલ કરી તેની હકીકત તે લઢાઈમાં બચવા પામેલા બે સિપાઈઓ પાસેથી હીજરી સન ૬૪૧માં (ઈ.સ.૧૨૪૩ના જુનથી ૧૨૪૪ના જુન સુધી) તેને મળી. (રેવર્ટીનો તરજૂમો પૃ. ૧પર) આ બનાવને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી તેણે આપેલો અહેવાલ લગભગ સમકાલીન કથન જેટલો પ્રમાણભૂત છે. પણ નદીઓ પરની ચઢાઈની એને એટલી બધી સારી માહિતી હોય એમ જણાતું નથી.
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્યયુગી ન રાજ્યો
૧૭૫ બની શકે તેટલા સંક્ષેપ સારરૂપમાં આપીએ તો એ ઇતિહાસકારની કહાણું નીચે મુજબ છેઃ હીજરી સન પ૮૯માં કુતુબ-ઉદ-દીને
દિલ્હી હાથ કર્યું ત્યાર બાદ તુક ખીલજી જાતિના તબકત નાસીરીમાં બખ્તીઆરનો પુત્ર મહમદ તેની પાસેથી કોઈ આપેલી કહાણું જગા મેળવવામાં નિષ્ફળ થયો. આ બનાવ પછી
કેટલોક સમય, દેખીતી રીતે બહુ લાંબો ગાળો વીત્યા બાદ તેણે કાંઈક પ્રમાણમાં લશ્કરી બળ જમાવ્યું અને મિરઝાપુર જિલ્લામાં એક જાગીર મેળવી.તે જગાએથી પાટણ જિલ્લાના વાયવ્યમાં આવેલા મણેર અને બિહારમાં તે ધાડ નાંખતે અને એમ કરતાં કરતાં એની પાસે ઘોડા, હથિયાર તથા માણસેનું સારું સાધન એકઠું થયું. વળી વધારામાં આપણને કહેવામાં આવે છે કે તે આ ભાગોમાં ધાડ નાખતો” અને એમ કરતાં કરતાં આખરે તેણે બિહારના કિલ્લેબંધી શહેર પર હુમલો કરવાની તજવીજ કરી. આ પુસ્તકમાં જણાવ્યું છે તેમ તેણે એ શહેર કબજે કર્યું અને કુતુબ-ઉદ-દીન જે ઘણું કરીને તે સમયે બુંદેલખંડમાં આવેલા મહાબામાં હતો તેની હજૂરમાં તેણે જબરી લૂંટનો માલ રજૂ કર્યો. તેની પર જે કૃપા પક્ષપાત બતાવવામાં આવ્યો તેનાથી બીજાઓના દિલમાં ઈર્ષ્યા પ્રકટી અને તોફાને ચઢેલા એક હાથીને જેર કરી પિતા પર બતાવેલી કૃપા વ્યાજબી છે એમ મહમદે બતાવી આપ્યું ત્યારે જ એ ઈષ્ય શાંત પડી. એ બનાવ પછી તે બિહાર ગયો. એ અરસામાં નદીઆના ઘણું રહેવાશી ભયભીત થઈ ગયા અને તેમના રાજા રાય લક્ષ્મણેયને છેડી ચાલતા થયા. એ પછીના વર્ષમાં મહમદ-ઇ-બખ્તીઆરે એક લશ્કર તૈયાર કર્યું ને બિહારથી નીકળી પડ્યો અને પુસ્તકમાં વર્ણવ્યું છે તેમ એચિંત નદીઓ શહેર આગળ આવી ઊભો.
હવે આ બધા પુરાવા ફરી તપાસતાં હું બ્લેકમેન સાથે સંમત થાઉં છું કે રેવર્ટીએ કર્યું છે તેમ હીજરી સન ૫૯૦માં નદી પર હુમલે મૂકવો એ અશક્ય છે. હીજરી સન ૧૮૯માં દિલ્હી
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ ખરી સાલ આશરે પડ્યું ત્યારબાદ ઉપર આપેલી મહમદની હીલ હીજરી સન પલ્પ ચાલને થતાં કેટલાંક વર્ષ લાગ્યાં હશે. બીજી હેવી જોઈએ બાજુ મિરાજ-ઈ-સિરાજ આપણને કહે છે
(રેવટ પૃ. ૫૬ ૦) કે કેટલાંક વર્ષ પસાર થયા બાદ મહમદે તિબેટ પરની ચઢાઈની વ્યવસ્થા કરી. એ ખુવારીભરી હીલચાલ હીજરી સન ૬૦૧માં (ઑગસ્ટ ૧૨૦૪થી ઓગસ્ટ ૧૨૦૫) થઈ. આ જોતાં નદીઆનું મહમદને હાથ પડવું હીજરી સન ૫૮૯થી કેટલાંક વર્ષ બાદ અને હીજરી સન ૬ ૦૧ પહેલાં એટલેકે હીજરી સન ૧૯૫માં કે તેના અરસામાં (નવેંબર ૧૧૯૮થી ઓકટોબર ૧૧૯૯) મુકાવું જોઈએ.
પણ મિરાજ-ઈ-સિરાજે કહેલી કહાણ જરા વધારે ચોકસાઈથી. એ સાલ નક્કી કરવા આપણને શક્તિમાન કરે છે. તેને એવી માહિતી
" મળી હતી કે તેના જન્મથી માંડીને ગણતાં રાય રાય લક્ષમણેયને લક્ષ્મણેય આજે એંશી વર્ષથી રાજ્યગાદી પર
એંશી વર્ષને છે. દેખીતી રીતે દંતકથા જેવા એક ટુચકાના કહેવાતે અમલ ટેકાવાળું એ કથન પોતે જ માટે અંશે માની ન
શકાય એવું છે. હિંદમાં જે લાંબામાં લાંબા રાજ્યની નોંધ થયેલી છે તે ઓરિસ્સાના રાજા ચરગંગના અમલની છે. તે બરાબર ૭૧ વર્ષને હતે (ઈ.સ.૧૦૭૬–૧૧૪૭); અને હું જાણું છું ત્યાં સુધી કઈ પણ દેશના ઇતિહાસમાં એંશી વર્ષનું રાજ્ય હોવાનું જાણમાં નથી. મેજર કાંકલિન માટે મુનશી શ્યામપ્રસાદે લખેલા ગૌડના અહેવાલમાં લક્ષ્મણસેને ઈસ. ૫૧થી ૫૯૦ એમ એંશી ચાંદ્રવર્ષ રાજય કર્યું, એ કથન ટાંકી તેને આધારે રેવટ પોતાના એંશી વર્ષના અમલને માનવાની બાબતનું સમર્થન કરે છે. પણ મુનશીએ કહેલા કથન માટે તેની પાસે શું પ્રમાણ હતું તે કાંઈ દેખાતું નથી. એ જ બાજુની બીજી દલીલ એવી છે કે મહમદ હીજરી સન ૬૦રમાં મરી ગયો અને કેટલાક ઇતિહાસકારોના લખ્યા મુજબ લખનાઉટી કે ગૌડમાં તેણે
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્યો
૧૭ ૧૨ વર્ષ રાજ્ય કર્યું હતું. હીજરી સન ૬૦રથી બાર વર્ષ પાછળ ગણતા હીજરી સન ૧૯૦ આવે. પણ બાબુ મનમેહન ચક્રવર્તી સૂચવે છે તેમ, મહમદને અમલ નદી પરના હુમલા પહેલાંથી ગણો હોય એ શક્ય છે. ફરી વિચાર કરતાં, લક્ષ્મણેયના એંશી વર્ષના અમલની તથા નદી પરના હુમલાની સાલ હીજરી સન ૧૯૦ હતી એ બન્ને બાબતોનો અસ્વીકાર કરવામાં હું બ્લેકમેન સાથે સંમત થાઉં છું.
ઘણું વર્ષ પહેલાં પ્રો. કલહોને કરેલી સુચના હું સ્વીકારું છું. (ઈડી એન્ટ્રી પુસ્તક XIX ૧૮૯૦ પૃ-૭) તે એવી છે કે એંશી
વર્ષના અમલની માન્યતા એક ગેરસમજૂતને નદીઆ પરને લીધે ઊભી થવા પામી છે. નદીઓ પરનો હુમલો હુમલો લક્ષ્મણ- ખરી રીતે જોતાં લક્ષ્મણસેન સંવતના એંશીમા સેનસંવતના ૮૦મા વરમાં થયો હતો. એ સંવત મુજબ આપેલાં વર્ષમાં થયો હતો વર્ષ પૂરાં થયેલાં વર્ષો હતાં પણ કોઈ કોઈ વાર
ચાલુ વર્ષે પણ આપવામાં આવતાં હતાં. વર્ષ પુરું થયેલું છે એમ માનતાં શીખું વર્ષ ઈ.સ. ૧૧૧૯-ર૦+૮૦=ઈ.સ. ૧૧૯૯–૧૨૦૦ થાય. પણ ચાલુ વર્ષ આપેલું છે એમ લઈએ તો એ સાલ ૧૧૯૮–૯ (નવેંબરથી ઓકટોબર) થાય. ઘણું કરીને એ બનાવ ઈ.સ. ૧૧૯૯-૧૨૦ ૦ના શિયાળામાં એટલે કે ઈ.સ. ૧૧૯૯ની આખરમાં અને હીજરી સન ૧૯૬ના આરંભમાં બન્યો હતો. આપણે ખાત્રીથી માની લઈ શકીએ કે તે બનાવ હીજરી સન ૧૯પકે પ૯૬માં બન્યો હતો, હું પહેલાં માનતો હતો તેમ હીજરી સન ૫૯૦માં નહિ.
નદીઆની જીત લક્ષ્મણસેન સંવતના એંશીમા વર્ષમાં થઇ હશે એવા છે. કીલોનના મતને તે જ સંવતના ૮૩માં (ઈ.સ. ૧૨૦૨) વર્ષના
જાની બીગાના શિલાલેખથી ટેકે મળે છે. એ નોંધાએલી સેનસલ-તો ઠીકઠીક સ્પષ્ટ છે કે જે રાજાનું નામ એ વારી અને સમ- ધારણ કરે છે તેના રાજ્યથી એ સંવત શરૂ થયો. કલીનત્વ આ પુસ્તકમાં બતાવ્યા પ્રમાણે એ બહુ આદર
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
પાત્ર રાજા હતા અને સાહિત્યના આશ્રયદાતા હતા (મૃ. ૪ર૧-૨૨). વિજયસેનને માટે આપણી પાસે ત્રણ સમકાલીનપણાના પ્રસંગ છે. તેને ‘ચારગંગ સખા’ તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યા છે. ઇ.સ. ૧૦૬૭થી માંડી ૧૧૪૭ સુધીના પૂરાં છકેતેર વર્ષને તેને અપવાદ જેવા શાસનકાળ હતા. એ શાસનકાળના શરૂઆતના ભાગ આર ડી. બેનર્જીએ સ્વીકારેલી સાલવારી, કે જે મને પણ હવે ખરી લાગે છે,તે મુજબ વિજયસેનના અમલનાં ૩૮ વર્ષની લગાલગના છે. બીજા બે સમકાલીનપણાના પ્રસંગ અસ્ફુટ અને અપૂર્ણ છે. એક શિલાલેખ નોંધે છે કે વિજયસેને, નાન્ય,
૧ એ તા ચોક્કસ છે કે નાન્ય મિથિલાને કર્ણાટ રાજા હતા અને અગિચારમા સૈકામાં તથા ખારમ સૈકાની શરૂઆતમાં તે વિજયસેનના અને ઘણું કરીને કનાજના જયચંદ્રના સમકાલીન હતા. (મનમેાહન ચક્રવતી જે. પ્રેા. એ. એસ. બી., ૧૯૧૫ રૃ.૪૦૯–૧૧ માં).
આર. ડી. એનર્જીએ આપેલી સેન વંશની વંશાવલી:
વીર
સામંત
।।
હેમંત
વિજય
મલાલ
લક્ષ્મણ
માધવ
વિશ્વરૂપ
કેશવ
(જ. એન્ડ પ્રેા. એ. એસ. મી., ૧૯૧૪ પૃ. ૯૮ એ વંશનું ‘લક્ષણ’ અથવા ગજચિત્ સદાશિવ મુદ્રા' હતી. તે મુદ્રામાં દશ ભુવાળા શિવની ખેડેલી આકૃતિ હતી જે સદાશિવ કહેવાતી (તે જ. પૃ. ૯૯.)
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગી ના રાજ્યો
૧૭, વીર, રાઘવ અને વર્ધન એ નામના ચાર રાજાઓને કેદ ક્યો. આપણને એમ પણ કહેવામાં આવે છે કે તેણે વેગથી ગૌડના રાજા પર આક્રમણ કર્યું, કામરૂપના રાજાને દાબી દીધો અને કલિંગને હરાવ્યો.’ કમનસીબે એ લેખમાંના રાજાઓનાં નામની જોડે જોડે તેમના હાથ નીચેના દેશનાં નામ જોડ્યાં નથી. નાન્ય એ તિહુઁટના નાન્ય દેવ હોય, જેણે પ્રણાલીકથા મુજબ ઈ.સ. ૧૦૯૭માં સીમરાઉનની સ્થાપના કરી અને પાછળથી નેપાલની ખીણમાં કર્ણાટક રાજ્યવંશ સ્થાપ્યો. હું વીર કે વધેનની ચોક્કસ ઓળખ કરી શકતો નથી. એમ માનવા કારણ છે કે તેમનો એક કામરૂપ કે આસામનો રાજા હોવો જોઈએ.
સેન રાજકુટુંબનાં ઉત્પત્તિ અને ઉદય આપીને આ ચર્ચાત્મક નિબંધ હું સંકેલું છું. એના પૂર્વજોનું મૂળ સ્થાન દક્ષિણમાં હતું અને
તેઓ કર્ણાટ ક્ષત્રિયો તેમજ બ્રહ્મક્ષાત્ર તરીકે દક્ષિણમાંનું સેન વર્ણવાયા છે. આમાંના બીજા શબ્દના અર્થની રાજએનું કુટુંબ બાબતમાં પ્રો. કલહોર્નની ગેરસમજ થઈ હતી,
પણ તેનો ખુલાસો ડી. આર. ભાંડારકરે આપેલો છે. વર્ષોના ઈતિહાસ પર ઘણા પ્રકાશ નાખતી એની ટીકાઓનો આખો પાઠ અવતરણ આપવા ગ્ય છે.
“આપણે જોઈ ગયા છીએ કે એક ચાર્લ્સ લેખ ભદ્રંભદ્ર નામના એક ગુહિલોટ રાજા વિષે તે “બ્રહ્મક્ષત્રાન્વિત” હતો એમ કહે છે.
એ પદનો તરજૂમો મેં બ્રહ્મ અને ક્ષાત્ર એવાં બ્રહાક્ષત્રશદને અર્થ બન્ને તેજવાળો એમ કરે છે, પણ નીચે એક
પદટીકા ઉમેરવામાં આવી છે અને તેમાં એમ કહેવું છે કે ઉપર જે કહેલું છે તેનો અર્થ એવો થાય છે કે ભદ્રંભદ્ર બ્રહ્મક્ષત્રી હતા એટલે કે બ્રહ્મક્ષત્રી જ્ઞાતિનો હતો. ભર્તભટ્ટ માત્ર એક જ એવો હિંદી રાજા નથી જેનું ઉપર મુજબ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. બંગાળાના જાણીતા સેન વંશના વિજયસેનના દેવપારા શિલાલેખમાં સામંતસેનને “ક્ષત્રિયાળાં લુસિવામ” એ રીતે વર્ણવ્યો છે. પ્રો.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ કીલો એનો અર્થ બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિયોના કુળોની માથાની માળા’ એવો કરે છે. પણ હું ધારું છું કે તેનો અર્થ “બ્રહ્મક્ષત્રિય કુળોની માથાની માળા’ એમ કરવો જેતે હતો. પાછળ કરેલો તરજૂમો બરાબર છે એમ “બલ્લાલચરિત” માં સેન રાજાઓને ઉદેશી વપરાયેલા બ્રહ્મક્ષત્ર' એ શબ્દથી બતાવાય છે.
હવે “બ્રહ્મક્ષાત્રને મળતી બ્રહ્મક્ષત્રી નામની એક જ્ઞાતિ છે અને એ જ્ઞાતિના આદમી પંજાબ રજપૂતાના, કાઠિયાવાડ ગૂજરાત અને દક્ષિણમાં પણ ઘણી જગાએ જોવામાં આવે છે. અગાઉ મેં નિવેદન કર્યું છે, તેવા મારા મત મુજબ તો એ બધા નવી જાતિઓના બ્રાહ્મણ વર્ણના હતા અને હિંદુ સમાજમાં છેવટના ભળી ગયા ત્યારે તેઓ ક્ષત્રિયત્વ ધારણ કરતા થઈ ગયા હતા. એ લેખક પછી જોધપુર રાજ્યના ભંડારા, વણકર તથા રંગારા જેઓ મૂળ નાગર બ્રાહ્મણ હતા તેમના દાખલા ટાંકે છે અને આગળ ટીકા કરે છે કે –
“અહીં આપણી પાસે એક એવી બ્રહ્મક્ષત્રી જ્ઞાતિનો દાખલો છે, જેના સભ્યો કહે છે કે તેઓ મૂળે નાગર બ્રાહ્મણ હતા. આ સાફ રીતે બતાવી આપે છે કે ગુહિલોટ કે જે મૂળ નાગર બ્રાહ્મણ હતા તે કેવી રીતે બ્રહ્મક્ષત્રી અથવા ક્ષત્રી થઈ ગયા અને બ્રહ્મક્ષત્રીઓની જુદી જુદી જ્ઞાતિઓ મૂળ પરદેશી જાતિઓના બ્રાહ્મણ વર્ણના લોકોની બનેલી હતી, અને હિંદુ સમાજમાં ભળવાની વિધિ શરૂ થઈ તે અરસામાં પણ તે પૂરી થઈ તે પહેલાં તેમણે બ્રાહ્મણ ધર્મને સ્થાને ક્ષત્રિય ધર્મને સ્વીકાર કર્યો હતો.”
શ્રી ભાંડારકરનું કહેવું તદ્દન ખરું છે. પરિણામે સેન રાજાઓને પૂર્વજ દક્ષિણમાંથી આવેલો કોઈ બ્રાહ્મણ હશે, અને ઘણું કરીને
તે બ્રાહ્મણને સહજ એવા મંત્રીપદે નીમાયેલ. સેન રાજકુલ મૂળ હશે. મંત્રીપદ છોડી તેણે રાજ્યવહીવટનું કામ બ્રાહાણુ વર્ણનું હાથમાં લીધું ત્યારે તે બ્રહ્મક્ષત્રી થયો અને
તેના વંશજો પૂરા ક્ષત્રિયો તથા બીજાં રાજ્ય
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુગીન રાજ્યેા
૧૮૧
કરતાં ક્ષત્રિય ગણાતાં કુટુંબે જોડે બેટી વહેવાર કરવા યોગ્ય ગણાવા લાગ્યાં. સામંતસેન કલિંગ કે એરિસ્સાના રાજાની નાકરીમાં હોય એ ઘણું સંભવિત છે. ઉત્તર આરિસ્સામાં સામંતદેવના અર્ધ સ્વતંત્ર રાજા તરીકે સ્થિર થવાનેાબનાવ અગિયારમાં સૈકાની અધવચમાં કાઈક સમયે થયેલા હશે. સંભવ છે કે તે સ્વતંત્ર રીતે રાજ્ય કરતા રાજા નહિ હેાય. રાજપદ ભાગવનાર એ વંશમાં પહેલા પુરુષ તેનેા છેાકરા હેમતસેન હશે.
નીચે જેનું અવતરણ આપ્યું છે તે પ્રમાણ મુજબ સેનેાની સૌથી વહેલી અને નિશ્ચિત રીતે જણાયેલી રાજ્યધાની કાશીપુરીમાં હતી. મિદનાપુર જિલ્લાની પડેાશમાં એરિસ્સાનાં ખંડિસેન વંશની સૌથીયાં રાજ્ગ્યામાં સૌથી ઉત્તરમાં આવેલા મયુરભંજ પહેલી રાજ્યધાની રાજ્યમાં સુવર્ણરેખા નદીના કિનારા પર આવેલું હાલનું કસીઆરી તે જ પ્રાચીન કાશીપુરી. બાબુ નગેન્દ્રનાથ વસ્તુના પ્રશંસનીય ‘આર્કીઓલેાજીકલ રીપોર્ટ માંથી હું અવતરણ આપું છું.
આશરે ત્રણસા વર્ષ જેટલા પ્રાચીન અને તાડપત્ર પર લખેલા બંગાળાના પાશ્ચાત્ય વૈદિકાનાં વંશવૃક્ષના ઇતિહાસમાં આપણે વાંચ્યું છે કે સેન રાજવંશ સુવર્ણરેખાના કિનારા પર આવેલા કાશીપુરી નામના નગરમાં રાજ્ય કરતા હતા. આ સ્થાનના રાજાએમાંના એક વિજયસેનને બે પુત્રા હતા. મેટાનું નામ મલ્લ અને નાનાનું નામ શ્યામલ હતું. પૂર્વ બંગાળાને જીતી લઇ વિક્રમપુરને પેાતાનું પાટનગર કરનાર રાજા તે આ બેમાંને બીજો હતા. પાશ્ચાત્ય કુલમંજરી પ્રમાણે વિક્રમપુરમાં શ્યામવર્માનો અમલ શક ૯૯૪ એટલે ઇ. સ. ૧૦૭ર માં શરૂ થયા. એ તા નિઃસંદેહ વાત છે કે કસીઆરી એ કાશીપુરીના જ અપભ્રંશ છે.’
પણ એ બાબત તદ્દન શંકારહિત નથી. એ ફકરામાં સૂચવાયેલા સ્થાનિક ઇતિહાસના પ્રશ્નોને અને ઉપર જણાવેલા પુસ્તકમાંની ટીકાઓને હું પૂરેપૂરાં અનુસરી શકતા નથી.
સંખ્યાબંધ પદ ટીપણીએ આપવાની જરૂરિયાતથી બચવા માટે
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ મુખ્ય મુખ્ય ઉલ્લેખોનું વર્ગીકરણ કરી આ સાથે સામેલ કરવામાં આવે છે.
ઉલ્લેખ આ પુસ્તકમાં તથા પરિશિષ્ટમાં સેનને લગતાં જે જે કથન છે તેનાં પ્રમાણ નીચેની વર્ગીકરણ કરેલી યાદીમાં આપેલાં છે. બહુ પ્રમાણે ન જરીપુરાણાં થઈ ગયેલાં પુસ્તકોનો ઉલ્લેખ
નથી કરવામાં આવ્યો. તારાનાથે આપેલા “ચાર સેનાના અહેવાલની યથાર્થ સમજૂતિ આપવી અઘરી છે. (સ્નાઈફર પૃ. ૨પર-૭) તે રાજાઓનાં નામ નીચે
મુજબ આપે છેઃ (૧) લવમેન (૨) કાશસેન સામાન્ય (૩) મણિતસેન (૪) રથિકસેન. તે ટીકા કરે છે
કે જે કે દરેક રાજાના અમલનો સમય નિશ્ચિત કરવા તે શક્તિમાન થે નથી તો પણ તે ચારેએ ભેગા મળીને આશરે એંશી વર્ષથી વધારે રાજ્ય કર્યું નથી. બધા મગધને જીતનાર, વિક્રમશિલાનો નાશ કરનાર અને એટંટ પુરીમાં (બિહાર ગામ) ઘણું સાધુઓની કતલ કરનાર તુરષ્ક રાજા ચંદ્રનો અહેવાલ, બખતીઆરના પુત્ર મહમદની ચઢાઈ વર્ણવવા માટે હોય એમ જણાય છે, પણ એ આદમીને ચંદ્ર પહેલા તરીકે કેમ વર્ણવવામાં આવે છે તે હું કહી શકતો નથી. આગળ જતાં (પૃ. ૨૫૬) તે બીજા પાછળના સેનેને વર્ણવે છે. દા. ત. (૧) લવણસેન બીજે. (૨) બુદ્ધસેન (૩) હરિતસેન અને (૪) પ્રતીતસેન એ બધા મર્યાદિત સત્તાવાળા અને તુરષ્ક અથવા મુસલમાનોના તાબાના રાજા હતા.
આ પુસ્તકની ત્રીજી આવૃત્તિમાં શિલાલેખોમાંને લક્ષ્મણસેન અને તબકત. ઈ. નાસીરીને રાય લક્ષ્મણેય એક જ છે એમ માની લેવામાં આવ્યું હતું. જે. બી. & ઍ. રીસ. સ. પુસ્તક IV પૃ. ૨૬૬-છર માં કે. પી. જયસ્વાલે અને તેના જ પૃ. ૨૦૩-૮૦ માં એચ. પંડ્યાએ હાલમાં એ વિષય પર નવો પ્રકાશ નાંખ્યો છે. લક્ષ્મણસેન સંવત પ્રવર્તાવનાર લમણસેન, મહમદની ચઢાઈ પહેલાં ઘણાં સમય પર
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઉત્તર હિંદનાં મધ્ય યુ ગી ન રા જ્યા
૧૮૩
મરી ગયા હતા, અને તારાનાથ જેને લવસેન કહે છે તે લક્ષ્મણસેન ર જે. આ પુસ્તકમાં આગળ આપેલી વંશાવલીમાં બતાવ્યા પ્રમાણે લક્ષ્મણુસેનના ત્રણ પુત્રાના ગાદીએ આવી ગયા પછી તેગાદીએ આવ્યા હતેા એમ માનવું સયુક્તિક જણાય છે. વિશ્વરૂપસેન તથા કેશવસેન જેમનું પાટનગર ગૌડમાં હતું તેનાં તામ્રપત્રાથી આ વાતનું સમર્થન થાય છે. તે જ જગાને પેાતાનું પાટનગર તરીકે પસંદ કરનાર મહમુદની પહેલાં તેઓ ત્યાં રાજ્ય કરી ગયા હશે, એ તામ્રપત્રા પરની સાલ અનુક્રમે શાસન કાળનાં ૧૪માં અને ત્રીજાં વર્ષ છે. એટલે લક્ષ્મણુસેન ઈ.સ. ૧૧૮૨ (૧૧૯૦-૧૭) પહેલાં અને ઘણું કરીને એથી પણ બહુ પહેલાં મરી ગયા હશે. કારણ કે મેટા ભાઇએ પહેલાં રાજ્ય કર્યું હતું. લક્ષ્મસેનના પુત્રા મુસલમાનો પર જય મેળવવાના જે દાવા કરે છે તે જીત ઈ.સ. ૧૧૯૯ની મહમદની ચટાઈ પહેલાં થયેલી હોવી જોઇએ. એટલે કે તે કાશી સુધી આગળ વધી આવેલાં ઘેારી લશ્કરની સામે હશે.
બ્લોક મેન. જં. એ. એસ. બી., ભાગ ાં પુસ્તક XIIV (૧૮૭૫) પૃ. ૨૭૫; રેવર્ટીના જવાબ તે જ પુસ્તક XIV (૧૮૭૬) પૃ. ૩૨૦ અને તરજૂમે। તબાકત એપ. ડી.; મનમેાહન ચક્રવર્તી ‘સેનરાજાએ પરનું પરિશિષ્ટ’ જે. એન્ડ પ્રેા. એ. એસ. બી. પુસ્તક I, ૧૯૦૫, પૃ. ૪૫–૫૦; અને ‘સર્ટન ડિસ્પ્લેટેડ એર ડાઉટફુલ ઇવેન્ટસ, ઈન ધ હિસ્ટરી આક્ બેંગાલ, મુહામેદન પીરિયડ’ તે જ પુસ્તક IV, ૧૯૦૮ પૃ. ૧૫૧.
નદીઓ પડયાની
સાલ
ઉપલા લેખા ઉપરાંત-નરેન્દ્રનાથ વસુ જે. એ. એસ. બી. ભાગ I, પુસ્તક iXV (૧૮૯૬), પૃ. ૬-૩૮; બાબુ અક્ષય કુમાર મિત્ર, તેજ, પુસ્તકiXIX(૧૯૦૦), પૃ. ૬૧; કાલહાર્ન લક્ષ્મણુસેનને સંવત ઇન્ડી. એન્ટી. XIX (૧૮૯૦) પૃ. ૬.; અને અને સાલવારી એપિ. ઇન્ડિ., i, ૩૦૬; એવરેજ, જે. એ.
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
એસ. ખી. ભાગ I પુસ્તક IVII (૧૮૮૮), પૃ. ૧-૭; આર. ડી. બંદોપાધ્યાય ‘માધાઈ નગર ગ્રેન્ટ આક્ લમણસેન,' જે. એન્ડ પ્રેા. એ. એસ. બી., પુસ્તક V, ૧૯૦૯, પૃ. ૪૬૭; અને પ્રેા. એન. કે. ભટ્ટશાલી, ‘કિંગ લક્ષ્મસેન આક બેંગાલ ઍન્ડ હિઝ ઈરા.’ ઇન્ડી, એન્ટિ., પુસ્તક XII (જુલાઇ ૧૯૧૨), પૃ. ૧૬૭–૯.
મનમોહન ચક્રવર્તી, બંગાળાના રાજા લક્ષ્મણુસેનના રાજકવિ ધાયિકનું બનાવેલું ‘પવન દૂતમ્,’ જે. એન્ડ પ્રેા. એ. એસ. બી., પુસ્તક I (૧૯૦૫), પૃ. ૪૧૦; ‘સપ્લીમેન્ટરી સેન યુગમાં સાહિત્યનેટસ ન ધ બેંગાલ પાએટ ધેાયિક એન્ડ ધ સેન કિંગ્ઝ” તે જ પુસ્તક II (૧૯૦૬), પૃ. ૧૫૦; ‘સંસ્કૃત લિટરેચર ઇન બેંગાલ ડયુરિંગ ધ સેન રૂલ,’ તે જ; પૃ.૧૫૭. મનમેાહન ચક્રવર્તી, ક્રાનાલાછ આફ ધ ઇસ્ટર્ન ગંગ કિંગ્ઝ આ આરિસ્સા,’ જે. એ. એસ. ખી, ભાગ I ચેારગંગ તથા વિજય- પુસ્તકIXXII (૧૯૦૩),પૃ. ૧૪, જેમાં આનંદ સેનનું સમકાલીનત્વ ભટીના ‘વલાલ રત’માંથી અવતરણા આપેલાં છે.
રાઘવને માટે મનમેાહન ચક્રવર્તી, જે. એન્ડ પ્રેા. એ. એસ. બી. પુસ્તક I (૧૯૦૫), પૃ. ૪૯. નાન્ય માટે,એસ. લેવિ લ નેપાલ’ ૧ II, પૃ. ૧૯૮; કાલહેાર્ન એપ. ધન્ડિ, I, પૃ. ૩૧૩ નોંધ ૫૭.
આ સામાન્ય વીર નામના રાજા માટે, ગેઇટ, ‘રીપેર્ટ ઓન ધ પ્રાગ્રેસ એફ હિસ્ટારિકલ રીસર્ચ ઈન આસામ,’ શિલાંગ, ૧૮૯૭, પૃ. ૧૧, ૧૯. નગેન્દ્રનાથ વસુ, ‘આર્કીઓલેાકલ સર્વે આક્ મયુરભં.' સેનેનું આરંભનું સ્થા- મયુરભંજરા, પ્રસિદ્ધ કરેલા, ૧૯૧૧ ન બ્રહ્મક્ષત્રને અર્થ પૃ. ૧૨૨.
ડી. આર. ભાંડારકર ‘ગુહિલેાટસ’ જે. એન્ડ પ્રેા. એ. એસ. બી., પુસ્તક V, ૧૯૦૯, પૃ. ૧૬૭–૮૭, ખાસ કરીને રૃ. ૧૮૬; એક બહુ જ કિંમતી અને નવીન સર્જનાત્મક નિબંધ.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૫ મુ દક્ષિણનાં રાજ્ય
‘દક્ષિણ’ એ સંસ્કૃત શબ્દના સગવડભર્યાં અને જાણીતા અપભ્રંશ ‘દખ્ખણ’ એ શબ્દને નર્મદા નદીની દક્ષિણે આવેલા હિંદના તમામ પ્રદેશ દર્શાવાય એવા વિશાળ અર્થમાં વાપરી શકાય છે અથવા તે કેટલીકવાર એમ વપરાયે
દક્ષિણ
સુદ્ધાં છે. પણ સામાન્ય રીતે એ શબ્દથી વધારે મર્યાદિત પ્રદેશનું સૂચન થાય છે અને તેમાં હિંદના છેક દક્ષિણમાં આવેલાં મલબાર અને તામિલ દેશાના સમાવેશ થતા નથી. આમ માઁદિત થતાં, એ શબ્દથી મહારાષ્ટ્ર અથવા મરાડાને દેશ અને તેલુગુ ભાષા ખેલતા લોકોથી વસાયેલા દેશ સૂચવાય છે. ડૈસુરના કેટલાક રાજવંશેા, જેને હિંદના છેક દક્ષિણ ભાગ કરતાં ‘દખ્ખણ’ જોડે વધારે લાગેવળગે છે તેની નોંધ આ પ્રકરણમાં લેવામાં આવી છે, કારણÝ તામિલ સત્તાએના કરતાં આ પ્રદેશના સંબંધમાં તેની ચર્ચા કરવી એ વધારે સગવડભર્યું છે. હાલના રાજકીય વિભાગોની દષ્ટિએ શ્વેતાં, ઉપરના મર્યાદિત અર્થમાં ‘દખ્ખણુ’ લઇએ તેા તેના ઘણા મેટા ભાગને સમાવેશ હાલના હૈદ્રાબાદના નિઝામના રાજ્યમાં થઇ જાય છે.
ભૌતિક દષ્ટિએ જોતાં એ પ્રદેશ માટે ભાગે સુકે, ડુંગરાળ ઉચ્ચ પ્રદેશ છે. ગાદાવરી ને કૃષ્ણા એવી એ મેટી નદી તેની હાંસેટ પસાર થાય છે. એમાં ની કૃષ્ણાને દક્ષિણ બાજુએથી તુંગભદ્રા નામની અગત્યની નદી મળે છે, આશરે ઈ.સ. ૨૨૫ સુધીના સાડાચાર સૈકા સુધી, આ પ્રદેશમાં આગળપડતી સત્તા આંધ્ર હતી. એને પતિઇ.સ. ૨૫-૨૫૦ ઇતિહાસ આ પુસ્તકના આઠમા પ્રકરણમાં ચર્ચહાસમાં શૂન્ય પ્રદેશ વામાં આવ્યા છે.
૧૮૯૬માં લખતાં સર. આર. જી. ભાંડારકર ટીકા કરે છે કે આંધ્રવંશના લેપ પછી આશરે ત્રણ સૈકા સુધી આ પ્રદેશ પરના રાજ્ય
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ વંશ કે વંશની આપણને કોઈ જ ચક્કસ માહિતી નથી. જો કે એ સમય પછી દક્ષિણના ઉચ્ચ પ્રદેશના દક્ષિણ ભાગમાં રાજ્ય કરતા રાજાઓના સંબંધમાં કાંઈક વધારે માહિતી મળવા પામી છે, ખાસ કરીને ત્રીજા અને છઠ્ઠા સૈકાની વચ્ચે કનારા અને મહીસરના ઉત્તર જિલ્લાઓમાં રાજ્ય કરતા કદંબ વિષે. તો પણ પૂરાતત્ત્વજ્ઞોએ વીણી
૧ આશરે છઠ્ઠા સૈકાની અધવચમાં બ્રાહ્મણોમાંથી ઉત્પન્ન થયેલા કદંબરાજ વંશને દૂર કરી ચાલ્યો આવ્યા. હરિવર્માનાં સંગોલી તામ્રપત્રો પર જે સાલ છે તે ઈ. સ. પર૬ કે ઈ. સ. ૫૪૫ ને મળતી થાય છે. ઘણું કરીને પાછલી સાલ જોડે. કારણકે હરિવર્મા ૫૩૮માં ગાદીએ આવ્યો અને કબોને છેલો રાજા હશે. (એપિ. ઇન્ડિ. XIV (ઍક. ૧૯૧૭) પૃ. ૧૬૬) રાજા હરિવર્મા અને કૃષ્ણવર્મા બીજાનાં તામ્રપત્રો ઉત્તર કાનારામાં મલી આવ્યાં છે (પ્રે. રીપો. એ. એસ. ડબલ્યુ. સી, ૧૯૧૮૫ પૃ. ૩૫)
કદંબા માટે જુઓ રાઈસનું “માયસોર એન્ડ ફર્ગ ક્રોમ ધ ઈસ્ક્રિીપ્શન્સ લંડન, કોન્સ્ટબલ એન્ડ કે. ૧૯૦૯) બીજી રીતે ઉલ્લેખ ન થયો હોય તો આ પ્રકરણમાં આપેલી હકીકત ફલીટના “ડીનેટીઝ ઑફ ધ કેનેરીઝ ડિસ્ટ્રકટસ ની બીજી આવૃત્તિ અને આર. જી. ભાંડારકરના બાંબે ગેઝટીઅર (૧૮૯૬) પુસ્તક I અને II માંના “અલ હિસ્ટરી ઓફ ધ ડેક્કના આધારે આપવામાં આવી છે. એ બંને પુસ્તકમાં મૂળ લેખોના પૂરા ઉલેખો જડશે. કીલોનના “સપ્લીમેટ ટુ ધ લિસ્ટ ઓફ ઇન્ડિક્રાશન્સ ઓફ સધને ઇડિયા” (એપિ. ઇન્ડિ. પુસ્તક VIII પરિશિષ્ટ II) ૧૯૦૬ના જાન્યુઆરી સુધીના શિલાલેખોના અભ્યાસના પરિણામરૂપ ઘણું જ વિશ્વાસપાત્ર વંશાવલીઓ આવે છે. પુલકેશીન તથા બીજાં ઘણાનાં નાનાં સંખ્યાબંધ પાઠાંતરો જોવામાં આવે છે. પુલકેશિન” એવી જોડણી હાલમાં બધે સ્વીકારમાં આવી છે. એ નામ ચાપોની વંશાવલીઓમાં મળી આવે છે અને ચાલુક્ય કુટુંબની બહાર એ નામ મળી આવવાનો પોતાને મળેલો એ એક જ દાખલો છે એમ ફલી ટ કહે છે. સોલંકી અથવા ચાલુકોનો સંબંધ ગુર્જર જોડે હતો જેની “ચાપ” લોક એક શાખા રૂપ છે, એવા જેકસનના મતને આથી પુષ્ટિ મળે છે. (બ. ગેઝટીઅર (૧૮૯૬) પુસ્તક | ભાગ | પૃ. ૧૨૭ નોંધ ૨, ૧૩૮, ૪૬૩ નોંધ ૨, ૪૬૭)
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૭
દક્ષિણનાં રાજ્ય કાઢેલી વિગતો સામાન્ય જનતાને રસિક થઈ પડે અને તેની વિગતવાર નોંધ આ પુસ્તકમાં લેવી વ્યાજબી ગણાય એવી નથી. એ મુલકને પશ્ચિમ ભાગ મહારાષ્ટ્ર રાષ્ટ્રકૂટ અથવા રાટ કુળના અમલ નીચે હોય એમ જણાય છે. ત્યાર પછી ઘણે લાંબે સમયે આઠમા સૈકામાં એ કૂળ થોડા સમય માટે દખણમાં રાજ્ય કરતી સત્તા થવા પામી હતી.
છઠ્ઠા સૈકાના મધ્યમાં ચાલુક્યોના ઉદયથી વ્યવહારૂ રીતે દક્ષિણના રાજકીય ઈતિહાસને આરંભ થાય છે એમ કહેવું હજુ પણ ખરું છે.
ચાલુક્યો એવો દાવો કરે છે કે તેઓ ઉત્તરચાલુકયને ઉદય માંથી આવેલા રાજપૂતોની જાતિ છે. ચાલુકોએ
ઈતિહાસપટ પર દેખા દીધી તે પહેલાં ઉત્તરના આર્ય આદર્શોથી મોટે ભાગે પ્રભાવિત થઈ ચૂકેલા દક્ષિણના ઉચ્ચ પ્રદેશના દ્રાવિડ વતનીઓ પર તેમણે પિતાનું પ્રભુત્વ જમાવ્યું હતું. ચાલુક્ય કુળના વંશવૃક્ષને તેના ઉત્પત્તિના સ્થાન અયોધ્યા સુધી પહોંચાડી દેતાં તથા તે રાજવંશને પુરાણોક્ત મૂળ પુરુષ આપતાં, પાછળનાં ચાલુક્ય શિલાલેખમાંનાં કથનો ઈતિહાસની દૃષ્ટિએ નકામાં છે. ચાલો અથવા સોલંકીઓનો સંબંધ ચાપ જોડે અને તેમ કરી જે ગુર્જર જાતિના ચાપ શાખારૂપ હતા તેની સાથે હતા એમ માનવા કાંઈક કારણ છે અને સંભવિત છે કે તેઓ રજપૂતાનામાંથી સ્થાન ફેર કરી દક્ષિણમાં આવ્યા હોય. - ઈ.સ. પપ૦માં બિજાપુર જિલ્લામાંના હાલના બદામી અથવા પ્રાચીન વાતાપિનો કબજો લેનાર પુલકેસીન પહેલો એ નામના એક રાજાએ
એ રાજવંશની સ્થાપના કરી અને સાધારણ કદનો ઇ.સ. પપ૦ પુલકે- મુલક મેળવ્યો. તેનો હેતુ વધારે વિસ્તૃત સત્તા સિન પહેલે મેળવવાનો હતો અને અશ્વમેધ યજ્ઞ કરી તેણે
મહારાજાધિરાજ પદનો દાવો કર્યાનું કહેવાય છે. કીર્તિવર્મા તથા મંગળશ નામના તેના બે પુત્રોએ એના કુટુંબના તાબાના મુલકનો પૂર્વ તથા પશ્ચિમ તરફ વિસ્તાર વધાર્યો. એમાંના
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ કીર્તિવર્મા અને પહેલાએ વધારે ઓછા પ્રમાણમાં જે કુલોને પિમંગળશ તાની સત્તા નીચે આપ્યાં તેમાં પશ્ચિમઘાટ તથા
સમુદ્રની વચ્ચે આવેલી સમુદ્ર કિનારાની ચીચરવટી જેવા કોકણ પ્રદેશમાંના મૌયોનો પણ સમાવેશ થાય છે. પ્રાચીન સામ્રાજ્ય સત્તાધીશ મૌર્યોના કદાચ તેઓ વંશજ પણ હોય.
મંગળશ પછી ગાદીનો વારસ મેળવવાની બાબતમાં તેના અને કીર્તિવર્માના છોકરાઓ વચ્ચે ઝગડો થયો. એમાંના બીજાએ પોતાના
હરીફને હરાવ્યો અને ઈ.સ. ૬ ૦૮માં પુલકેસિન ઈ.સ.૬૦૮ખેલકેસિન બીજાનું નામ ધારણ કરી તે વાતાપિની ગાદીએ
બેઠે. બીજે વર્ષે તેનો વિધિસર રાજ્યભિષેક થયો. આ શક્તિશાળી રાજા લાગલાબટ વીસ વર્ષ સુધી તેની પડોશમાં આવેલા તમામ રાજ્યો પર આક્રમણ કરી તેને જીતી લેવાના કાર્યક્રમમાં લાગ્યો રહ્યો. પશ્ચિમે અને ઉત્તરે લાટ અથવા દક્ષિણ ગુજરાતના રાજાઓ; ગુર્જર અથવા ઉત્તર ગુજરાત અને રજપૂતાના, માળવા અને કોકણના મૌ એ બધાને પુલકેસિના બાહુબળના પરચા મળ્યા.
પૂર્વમાં તેણે કૃષ્ણ અને ગોદાવરી વચ્ચેના વેંગીને પોતાની સત્તા નીચે આપ્યું અને ઇ.સ. ૬૧૧માં પિતાના ભાઈ કુજ વિષ્ણુવર્ધનને
પોતાના પ્રતિનિધિ તરીકે ત્યાં સ્થાપ્યો. તેનું ઈ.સ. ૬૧૧ વિંગીની પાટનગર પિષ્ટપુરના દૂર્ગમાં હતું. આજે ગોદા
છત વરી જિલ્લામાંનું પિથપુરમ તે જ તે પિષ્ટપુર.થોડાં
. વર્ષ બાદ આશરે ઇ.સ. ૬૧પમાં એ સ્વતંત્ર રાજ થઈ પડ્યો અને પૂર્વ ચાલુના વંશની સ્થાપના કરી. ઈ.સ. ૧૦૭૦માં ચોલ વંશમાં ભળી ગયે ત્યાં સુધી એ વંશ ચાલુ રહ્યો હતો.
ચાલ, પાંડય અને કેરલ તેમજ પલ્લવ એ તમામ દક્ષિણનાં રાજ્યોને વાતાપિના આ મહત્વાકાંક્ષી રાજા જોડે અથડામણમાં આવવાની
ફરજ પડી. એ તો નિઃસંદેહ વાત છે કે ઈ.સ. દક્ષિણના વિચહે ૬ ૩૭માં નર્મદાની દક્ષિણે તો તે સૌથી વધારે
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૧૮૯ સત્તા ભોગવતો સમ્રાટ્ હતો.
એ સાલ પહેલાં દસ વર્ષ ઉપર આખા હિંદના સમ્રાટું થવાની ઉમેદ રાખતા ઉત્તર હિંદના સમ્રા હો જાતે સરદારી લઈ તેના મુલક
પર કરેલા આક્રમણને તેણે સફળ સામનો કર્યો ઈ.સ. ૬૨૦ હર્ષની હતી. દક્ષિણ તથા ઉત્તર હિંદના રાજય વચ્ચે પીછે હઠ સીમા રૂપ નર્મદાની આખી સરહદ રેખાની સફળ
રક્ષા કરવામાં પુલકેશીએ બતાવેલાં સાવધાનતા તથા યુધ્ધકૌશલથી હર્ષ તેનું ધાર્યું કરવામાં સફળ થયો નહિ. - દક્ષિણના આ રાજાની કીર્તિ હિંદની હદ બહાર ફેલાઈ અને ઈરાનના રાજા ખુશરૂ બીજાના કાન સુધી પહોંચી. તેના અમલમાં
૩૬મા વર્ષમાં એટલે કે ઈ.સ. ૬૨૫-૨૬ ના ઇ.સ. ૬રપ ઇરાન અરસામાં પુલકેશી તરફથી આવેલી સત્કાર દૂતસાથે વ્યવહાર મડળીનું તેણે સન્માન કર્યું. એ શિષ્ટાચારના
જવાબમાં ઈરાનમાંથી વળતી એક દૂતમંડળી તેના દરબારમાં મોકલવામાં આવી અને તે હિંદી રાજાના દરબારમાં તેનું યોગ્ય સન્માન થયું. અજંટાની સંખ્યાંક ૧ની ગુફામાંનું એક ભીત્તિચિત્ર કમનસીબે ખંડિત થયેલું હોવા છતાં ઈરાની દૂતો પિતાનાં પ્રમાણ પત્રો રજુ કરે છે એ આચારનું દૂબહૂ ચિત્ર છે એમ સહેલથી જણાઈ આવે છે.
હિંદ અને ઇરાન વચ્ચેના અસાધારણ રાજ્યપ્રકરણી સંબંધની સમકાલીન નોંધ તરીકે એ ચિત્ર જાણવા જેવું છે, પણ તે ઉપરાંત
વધારામાં કળાના ઇતિહાસનાં એક સીમાચિહ્ન અજંટાના ચિત્ર તરીકે તે બહુ ઊંચી કિંમત ધરાવે છે. અજંટાના સંપ્રદાય કેટલાએક બહુ અગત્યનાં ચિત્રોની સાલ એ નક્કી
કરે છે અને તેમ કરી બીજ ચિત્રોના સમય નિર્ણય નક્કી કરવાનું ધોરણ પૂરું પાડે છે એટલું જ નહિ, પણ આજે ટાની ચિત્રવિધિનો સંપ્રદાય સીધે ઈરાનમાંથી અને આખરે ગ્રીસ
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯o
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ માંથી આવ્યો હોય એ સંભવિત છે એવી સૂચના કરે છે.
ઇ.સ. ૬૪૧માં પુલકેશી બીજાના દરબારમાં હાજરી આપતા હ્યુએન્સાંગે અજંટાની ખીણમાં આવેલી અદ્ભુત ગુફાઓની યોગ્ય
પ્રશંસા કરેલી છે. રાજાને મુકામ તે વખતે ઇ.સ. ૬૪૧ હ્યુએન્સા- વાતાપિમાં નહિ પણ બીજા કોઇ શહેરમાં હતો ગની મુલાકાત તે શહેર નાશક હતું એવો નિર્ણય બાંધવા માટે
બહુ સારાં કારણો છે. સંખ્યાબંધ પ્રજા જેને પૂર્ણ રીતે વશ હતી એવા પુલકેશીના લશ્કરી બળની એ યાત્રી ઉપર બહુ પ્રબળ છાપ પડી હતી.
પણ તેની આબાદી બહુ લાંબો સમય ટકવા નિર્માણ થઈ નહોતી. .સ. ૬ ૦૯ની સાલથી ચાલુ થયેલો અને લાંબા સમય સુધી ચાલેલો
| વિગ્રહ, જે અત્યાર સુધી કાંચીના પલ્લવો માટે ઇ.સ. ૬૪૨ ૫હલએ અતિશય વિનાશકારક નીવડવ્યો હતો તેમાં પુલકેશીને આપેલી ઈ. સ. ૬૪રમાં એચિત પલટો થયો અને તેને હાર પરિણામે પુલકેશી તદ્દન હીન દશાએ પહોંચ્યા
એટલું જ નહિ પણ તે મરણ પણ પામ્યો. પલ્લવ રાજા નૃસિંહ વર્માએ પુલકેશીનું પાટનગર કબજે કરી લૂંટી લીધું, અને આપણને માનવા કારણ મળે છે કે તેણે તેને મારી પણ નાખે. પુલકેશીએ ચાલુક્ય સત્તાને જે ઉચ્ચ સ્થાને પહોંચાડવા તનતોડ મહેનત કરી હતી તે તેર વર્ષ સુધી નિષ્ક્રિય થઈ રહી અને તે દરમિયાન દક્ષિણ હિંદમાં પલ્લવ સત્તા જમાવી રહ્યા.
ઈ.સ. ૬પપમાં પુલકેશીના વિક્રમાદિત્ય પહેલા નામના પુત્રે ઈ.સ. ૬૭૪માં પલોને સખત હાર આપી, તેમની મજબૂત કિલ્લેબંધી
વાળી રાધાની કાંચીને કબજે લઈ, પોતાના ઈ.સ૧૫૫વિક્રમ- કુટુંબના અસ્ત થયેલા ભાગ્યને ફરી ઉદય કર્યો. દિત્ય પહેલો દક્ષિણ રાજ્યસત્તા જોડેને એ વિગ્રહ બહુ લાંબા
સમય સુધી ચાલુ રહ્યો અને તે દરમિયાન જીત
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૧
દક્ષિણનાં રાજ્ય એકવાર એક, તો બીજીવાર બીજા પક્ષ તરફ નમતી રહી. આ રાજ્ય દરમિયાન, ચાલુક્ય વંશની એક શાખા ગુજરાતમાં રાજ્ય સ્થાપવામાં સફળ થઈ અને ત્યાર પછીના સૈકામાં તેણે ત્યાં અરબનો પ્રબળ વિરોધ કર્યો. ત્યાર પછીનાં રાજ્યોનું મુખ્ય લક્ષણ પલ્લવો જોડેનો અનંત
વિગ્રહ હતો. વિક્રમાદિત્ય બીજાએ આશરે ઈ.સ. ૭૪૦ વિકમા- ઈ. સ. ૭૪૦માં પલ્લવોની રાજધાની ફરીથી દિત્ય બીજો જીતી લીધી.
આઠમા સૈકાની મધ્યમાં, પ્રાચીન અને દેખીતી રીતે તે પ્રદેશની આદિ વતની રાષ્ટ્રકૂટ જાતિનો દંતિદૂર્ગ નામનો એક નાયક તેના બાહુ
બળથી બધા સત્તાધીશોને મેખરે તરી આવ્યા ઈ.સ. ૭૫૩ () રાષ્ટ્ર અને વિક્રમાદિત્ય બીજાના પુત્ર અને વારસ ની છત ચાલુક્ય કીતિવર્મા બીજાને તેણે ઉથલાવી પાડ્યો.
ચાલુની મુખ્ય શાખાનો હવે લોપ થયો અને દક્ષિણનું અધિરાજપણું રાષ્ટ્રકૂટોના હાથમાં પસાર થયું અને લગભગ સવા બે સૈકા સુધી તે તેમના જ હાથમાં રહ્યું.
વાતાપિના ચાલુક્ય વંશના અમલની શરૂઆતના બે સૈકા દરમિયાન દેશની ધાર્મિક સ્થિતિમાં મોટા ફેરફારો ચાલુ હતા. બૌદ્ધ સંપ્ર
દાય કે હજુ સારી રીતે પ્રભાવ ધરાવતો ઇ.સ. પપ૦-૭૫૦ હતો અને તેને વસ્તીના મોટા ભાગનો ટેકે ધર્મની સ્થિતિ હતો, છતાં તે ધીરે ધીરે અવનતિ તરફ વળી
રહ્યો હતો અને તેના હરીફ જૈન તથા વૈદિક ધર્મની સ્પર્ધામાં ધીરેધીરે પાછળ પડતો જતો હતો. યજ્ઞ પર હિંદુધર્મમાં ખાસ લક્ષ આપવામાં આવતું હતું અને સંખ્યાબંધ વિધિગ્રંથો તે વિષય થઈ પડ હતો. પુરાણોક્ત અથવા સ્માર્ત હિંદુ ધર્મની લોકપ્રિયતા પણ વધતી જતી હતી, અને ઠામ ઠામ પુરાણોક્ત કથાઓમાંના શિવ, વિષ્ણુ અને બીજા દેવનાં મંદિર બંધાએ જતાં હતાં. હાલ તેની
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ ખંડિયેર સ્થિતિમાં પણ તે મંદિર તે સમયના રાજાઓનાં ભવ્ય સ્મારક રૂપ થઈ પડ્યાં છે. વૈદિક હિંદુઓએ તેમના બૌદ્ધ અને જૈન હરીફેની ગુફા–મંદિર કોતરી કાઢવાની પ્રથાનું અનુકરણ કર્યું. છઠ્ઠા સૈકાના અંતમાં મંગળશ ચાલુકયે વિષ્ણુ ભગવાનના માનમાં તૈયાર કરેલું ગુફામંદિર એ વર્ગની હિંદુ કૃતિઓનો સૌથી વહેલામાં વહેલો નમૂનો છે. દક્ષિણ મરાઠા દેશમાં જૈન સંપ્રદાય ખાસ લોકપ્રિય હતો. જરથોસ્તી ધર્મ હિંદમાં આઠમા સૈકા દરમિયાન દાખલ થયો. ખુરાસાનથી પરદેશ વસવા ગયેલા પારસીઓની સૌથી પહેલી વસાહત ઈ. સ. ૭૩૫ માં મુંબઈ ઇલાકાના થાણા જિલ્લાના સંજાણુ મુકામે થઈ હતી.
વાતાપિમાં વસવાટ કર્યા પછી રાષ્ટ્રકૂટ દતિદૂર્ગે બીજી પણ જીતો કરી. એની પછી એનો કાકો કૃણ પહેલો ગાદીએ આવ્યું અને પહેલાં
' જે મુલકો ચાલોને તાબે હતા તેની પર સત્તા આશરે ઇ.સ. ૭૬૦ જમાવી રાષ્ટ્રકૂટોની સરસાઈની તેણે દૃઢ રીતે - કૃષ્ણ પહેલે સ્થાપના કરી. તેના કુટુંબની એક શાખાએ
ગુજરાતમાં એક રાજ્યની સ્થાપના કરી. હાલ નિઝામના રાજ્યમાં આવેલા વેલુર (ઇલોરા) આગળનાં એક જ પથ્થરમાંથી કોરી કાઢેલા કલામ મંદિરના અતિ અદ્ભુત સ્થાપત્યની કલ્પનાને મૂર્તિમંત કરવા માટે કૃષ્ણ પહેલાનું રાજ્ય યાદગાર છે. ખડકોમાંથી કરી કાઢેલાં ગુફા-મંદિરમાં આ સૌથી વધારે વિશાળ અને મનોહર છે. ઘણા લેખકોએ એનાં વર્ણન આપ્યાં છે તથા ચિત્રો દ્વારા તેના નમૂના બતાવ્યા છે. એ બધામાં બર્ગસ અને ફર્ગ્યુસનના સૌથી વધારે પ્રમાણભૂત ગણાય છે. - કૃષ્ણ પહેલા પછી તેને પુત્ર ગેવિંદ બીજે ગાદીએ આવ્યો. ટુંકા અમલ બાદ તેની પછી તેનો ભાઈ ધ્રુવ અથવા ધોરા ગાદીએ
આવ્ય, દેખીતી રીતે તેણે ગોવિંદનું સ્થાન લઈ ગેવિંદ બીજો અને લીધું જણાય છે. તે બહુ હોશિયાર અને યુદ્ધને
ધ્રુવ શોખીન રાજા હતો અને હિંદી રાજાને વહાલે
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૧૦૩ આકણાત્મક વિગ્રહોનો કાર્યક્રમ તેણે સફળતાથી ચાલુ રાખ્યું. ભિન્નભાલના ગુર્જર રાજા વત્સરાજને તેણે હરાવ્યો અને ગૌડ અથવા બંગાળાના રાજા પાસેથી તેણે મેળવેલાં બે સફેદ છો તેની પાસેથી છીનવી લીધાં. વત્સરાજ પર મેળવેલી જીત માટે તે બહુ ગર્વ ધરાવતો હતો.
ધ્રુવને પુત્ર ગોવિંદ ત્રીજે આ બળવાન વંશના રાજાઓમાં સૌથી વધારે આગળ પડતો હોવાનો દાવો વ્યાજબી રીતે કરી શકે એમ છે.
ઉત્તરમાં વિંધ્યાચળ તથા માળવાથી માંડી આશરે ઇ.સ. ૭૯૩- દક્ષિણમાં કાંચી સુધી એની રાજ્યસત્તા વિસ્તરતી ૮૧૫ ગેવિદ ત્રીજ હતી, અને તુંગભદ્રા સુધીનો પ્રદેશ તે એના
સીધા અમલ નીચે હતો. એના ભાઈ ઈંદ્રરાજને એણે લાટ અથવા દક્ષિણ ગુજરાતના સૂબે નીમ્યો હતો.
એના પછીના રાજા અમોઘવર્ષનું રાજ્ય લાંબું હતું. તે ૬૨ કરતાં વધારે વર્ષ ગાદીએ રહ્યો હતો. એનું લાંબું રાજ્ય માટે ભાગે બેંગીના
રાજા પૂર્વના ચાલુકો જોડેના સતત યુદ્ધમાં જ આશરે ઇ. સ. ૮૧૫- વીત્યું હતું. તેણે પિતાની રાજ્યધાની નાસિક૭૭ અમેઘવર્ષ જન માંથી માન્યખેટમાં ખસેડી. આ માન્યખેટ તે જ પ્રગતિ આરબ લેખકનું માંકીર અને હાલ નિઝામના
રાજ્યમાં આવેલું માલ ખેડ છે. (ઉત્તર અક્ષાંશ ૧૭° ૧૦° પૂર્વ રેખાંશ ૭૭° ૧૩”) સદાગર સુલેમાનનો લાંબા આયુષ્યવાળો બહાર” તે અમોઘવર્ષ. દુનિયાના ચાર મેટા રાજાઓ પૈકી તેણે તેને ચોથો ગણવેલ છે. બાકીના ત્રણ તે બગદાદનો ખલીફ, ચીનને બાદશાહ અને ઇસ્તંબૂલનો બાદશાહ. વૃદ્ધ થતાં અમોઘવર્ષે પિતાના પુત્ર કૃષ્ણ બીજાને પોતાની પાછળ ગાદીએ બેસાડ્યો, અને પિતાના આયુષ્યને ટૂંક ભાગ બાકી રહેલો તપશ્ચર્યામાં ગાળવા તે રાજપાટ છોડી વનમાં ગયે. અમોઘવર્ષ જૈનોના દિગંબર પંથને બહુ ઉદાર આશ્રય આપ્યો હતો. એક કરતાં વધારે સમ્રાટના કૃપાપાત્ર ગુણભદ્ર તથા જનસેન વગેરે વિવિધ જાણતા નેતાઓની દોરવણી નીચે
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ નવમા સૈકાના અંત ભાગમાં અને દસમાં સૈકાની શરૂઆતમાં જૈનોના દિગબર સંપ્રદાયની ઝડપી પ્રગતિ થઈ, તેને દ્ધ સંપ્રદાયની આંખે ચઢે એવી પડતી જોડે બહુ સંબંધ હતો. તે સમયમાં બૌદ્ધ સંપ્રદાય તેના ગૌરવના પદ પરથી દિન પર દિન ભ્રષ્ટ થતો જતો હતો અને આખરે બારમા સૈકામાં તે દક્ષિણમાંથી તેનો સદંતર લોપ થઈ ગયે. - કનોજ પરના સફળ હુમલાને કારણે ઈંદ્ર ત્રીજાને ટ્રક અમલ આગળ તરી આવે છે. એને પરિણામે ઉત્તર હિંદનો તે સમયનો પ્રબળ
સત્તાધારી પાંચાલન રાજા મહીપાલ ટૂંક સમયને ઇ.સ. ૯૧૪-૬ ઇંદ્ર માટે પદભ્રષ્ટ થયો હતો. આ વિગ્રહને પરિણામે ત્રીજો ઇદ્ર ત્રીજાના રાજ્યારોહણ વખતે પોતાના
. અમલ નીચેના સૌરાષ્ટ્ર અને બીજા પાશ્ચાત્ય પ્રાંત, મહિપાલે ખેયા.
રાષ્ટ્રકટ પણ ત્રીજાના રાજ્યમાં ચાલે જોડે થયેલો વિગ્રહ, ઈ.સ. ૯૪૯માં ચલ રાજા રાજાદિત્યના રણભૂમિ પર થયેલા મરણ
માટે યાદગાર છે. જન તથા વૈદિક બ્રાહ્મણ ઇ.સ. ૯૪૯ ચેલ સંપ્રદાય એવા બે હરીફ ધર્મોની ચડસાચડસીને રાજાને મારી નાંખે. પરિણામે આ સમયના વિગ્રહોમાં બહુ કડવાસ
દાખલ થવા પામી હતી. રાફટ રાજાઓમાં છેલ્લો રાજા કક્ક બીજો હતો. ઇ.સ.૯૭૩માં જૂના ચાલુક્યોના નબીરા તૈલ અથવા તૈલપ બીજાએ તેને ઉથલાવી
નાખ્યો અને તેમ કરી પોતાના પૂર્વજોના કુટુંબને ઇ.સ. ૯૭૩ ચાલુ નું તેના પૂર્વના યશસ્વી સ્થાને ફરીથી સ્થાપ્યું અને ફરી સત્તા પર આવવું કલ્યાણના ચાલુક્યો એ નામથી ઓળખાતા
રાજવંશની સ્થાપના કરી. જે રાજવંશનું સ્થાન તેણે લીધું હતું તેની પેઠે એ નવો વંશ પણ સવા બે સૈકા સુધી ચાલુ રહ્યો.
આઠમા સૈકાના પ્રારંભમાં કાસિમના પુત્ર મહમદે કરેલી સિંધની
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૧૫ જીતથી, હા અથવા વાહિંદ નામની લુપ્ત થયેલી નદીથી, ખાસ
હિંદથી જુદા પડતા એ પ્રાંતમાં મુસલમાનોનું રાષ્ટ્રનું વર્ચસ્વ રાજકીય વર્ચસ્વ બહુ દઢ રીતે સ્થિર થયું. એ
- નદીની પૂર્વે આવેલું ભિન્નમાળનું ગુર્જર રાજ્ય નવમી સદીની શરૂઆતથી કનોજના રાજ્ય જોડે જોડાયેલું હતું અને એ મહાનદીની પશ્ચિમે આવેલા તેના ઈસ્લામી પડોશીઓ જોડે જૂની અદાવતને સંબંધ કેળવી રહ્યું હતું. રાષ્ટ્રને આથી જુદી નીતિનું અવલંબન કરવામાં પિતાનું હિત સચવાનું જણાયું અને ગુર્જરો જોડે સતત વિગ્રહમાં રોકાયેલા આરજેડે તેમણે મૈત્રી સંબંધ ચાલુ રાખ્યો. આ નીતિને પરિણામે ઘણા મુસલમાન વેપારી તથા પ્રવાસીઓએ પશ્ચિમ હિંદની મુલાકાત લીધી. નવમા સૈકાની મધ્યમાં આવેલા સોદાગર સુલેમાનથી શરૂ કરી તેમાંના કેટલાકે પોતે તે સમયે ત્યાં જે જોયેલું તેની નોંધ રાખેલી છે. “બલહરાને તેઓ હિંદનો તે સમયનો મોટામાં મોટો સમ્રાટું લેખતા હતા, એવું કથન કરવામાં તે બધા સંમત થાય છે. તેઓ એ રાષ્ટ્રકટ રાજાઓને “બલહરા' કહેતા હતા, કારણકે તે રાજાઓને પોતાના નામની જોડે “વલ્લભ' પદ જોડવાનો શોખ હતો. એ પદની જોડે “રાય” જોડતાં, બંને મળી થતા શબ્દને બહુ સહેલથી “બલહરા' એવો અપભ્રંશ થવા પામ્યો હશે. હિંદની મુલાકાતે આવતા મુસલમાનોએ ને રાષ્ટ્રકૂટ રાજાઓને આપેલા ચશના અર્થ તદ્દન વ્યાજબી હતા એવું તેમણે કરેલાં કાર્યોથી જણાઈ આવે છે. વેલુર મંદિરમાં દેખાતી કળા સર્વોત્કૃષ્ટ કોટિની નહિ હોય, પણ કૈલાસ મદિર દુનિયાની અજાયબીઓમાંની એક છે. એવી સ્થાપત્ય કૃતિવાળે દેશ ખરેખર તેને માટે મગરૂબ થઈ શકે છે. જે રાજાના આશ્રય નીચે એ કૃતિ મૂર્તરૂપમાં આવી તેને માટે તે એક મહાયશ રૂપ છે. તેમાંનાં ઘણું મંદિરે રાજ્યના ઉદાર આશ્રયને પરિણામે બંધાવા પામ્યાં હતાં. વળી આડંબરભરી શેલીવાળાં તે સમયના સંસ્કૃત સાહિત્યને પણ ખૂબ ઉદાર આશ્રય આપવામાં આવ્યો હતો.
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ ચાલુકોનું નામ રાખનાર તૈલે ૨૪ વર્ષ રાજ્ય કર્યું, અને ઘણું કરીને ગુજરાત સિવાયના તેના પૂર્વજોના હાથમાં હતા તે તમામ દેશે
પાછા મેળવવામાં તે સફળ થશે તો. ધારાના ઈ.સ. હલ્પ મુંજને પરમાર રાજા મુંજે છ યુધ્ધમાં તેની પર વધ જ્ય મેળવ્યો હતો. એ ધારાપતિ મુંજ જોડે
લડવામાં તેનો ઘણો સમય રોકાયો હતો. પિતાના અમલના અંત ભાગમાં તૈલને તેના પ્રત્યેની વિરની લાગણી સંતોષવાના પ્રસંગની મેજ અનુભવવાની તક મળી. એ બંનેનાં રાજ્ય વચ્ચેની સીમાપ ગોદાવરી નદી ઓળંગી આવેલા તેના દુશ્મનને તેણે હાર આપી અને કેદ પકડ્યો. શરૂઆતમાં તેની પદ્ધીને છાજે એવા સન્માનથી તે તેની જોડે વર્યો, પણ તેના કેદમાંથી નાશી છૂટવાના યત્નને પરિણામે તેણે તેનાં પૂરતાભ અપમાન કર્યા, તેને ઘેરઘેર ભીખ મંગાવી અને આખરે તેનો શિરચ્છેદ કર્યો. આ બનાવને ઈ.સ. ૯૯૫માં મૂકી શકાય.
ઈ.સ. ૧૦૫રમાં “આઘમલ્લ’ એ નામથી ઓળખાતે સોમેશ્વર પહેલો, કૃષ્ણા પર આવેલા કોપ્પમ ગામ આગળ તે સમયના ચલના
રાજા રાજાધિરાજ જોડે લડથી અને તેમાં આશરે ઈ.સ. ૧૦૦૦ ચોલ રાજા માર્યો ગયો. એ ઉપરાંત સોમેશ્વર રાજરાજ ચેલની ઉત્તરમાં ધારા અને દક્ષિણમાં કાંચીને કબજે ચઢાઇ કરવાના તથા ચેદિના વીર રાજા કર્ણનો પરાજય
કરવાના યશનો દાવો કરે છે. ઈ.સ. ૧૦૬૮માં સેમેશ્વરને અસાધ્ય જ્વર લાગુ પડ્યો અને શિવભક્તિનાં સ્તોત્રોનો પાઠ કરતાં તેણે તુંગભદ્રા નદીમાં જળ સમાધિ
લીધી અને એમ કરી પોતાની શારીરિક યાતનાઇ.સ. ૧૦૬૮ સેમે- એનો અંત આણ્યો.હિંદુ રિવાજોમાં આ પ્રસંગે શ્વર ચાલુયને આત્મહત્યા કરવાનો નિષેધ નથી અને આવી આત્મઘાત રીતે પિતાની જીવનદોરી તોડી નાખનાર રાજા
એનાં એક કરતાં વધારે દૃષ્ટાંતો મળી આવે છે.
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૧૯૭
પેાતાના ભાઇ સામેશ્વર બીજાને પદભ્રષ્ટ કરનાર, બિલ્ડણુના ઐતિહાસિક નાટકના નાયક વિક્રમાદિત્ય છટ્ટાના અથવા વિક્રમાંકના ઇ.સ. ૧૦૭૬માં વિધિપૂર્વક રાજ્યાભિષેક થયેા હતેા. તેણે અર્ધી સદી તદ્દન અતૂટ નહિ, એવી ઠીકઠીક શાંતમાં રાજ્ય કર્યું. તેણે કાંચી કબજે કર્યાની નોંધ છે. તેના અમલના અંતભાગમાં મહીસુરમાં આવેલા દેારાસમુદ્રના હાયસલ રાજા વિષ્ણુ જોડેના ગંભીર વિગ્રહમાં તે રાકાયા હતા. પાતાના નામથી નવા સંવત ચલાવવાના તેના કાર્યને વ્યાજી કરાવવા પેાતાનાં અત્યાર સુધીનાં પરાક્રમા અને કાર્યસિદ્ધિ પૂરતાં અને પ્રસિદ્ધ છે એમ વિક્રમાંકને લાગ્યું. એ સંવત ઇ.સ. ૧૦૭૬થી શરૂ થયા અને તેના નામથી એળખાવા લાગ્યા, પણ તે કદી સામાન્ય વપરાસમાં આવવા પામ્યા નહેાતા. તેનું પાટનગર હાલના નિઝામના રાજ્યમાં આવેલું અને સામેશ્વર પહેલાએ સ્થાપેલું કલ્યાણી અથવા કલ્યાણ હતું. બંગાળાની બહાર હિંદુ ધર્મશાસ્ત્રના પ્રમાણુ રૂપ ગણાતા મિતાક્ષરાના લેખક પ્રખ્યાત સ્મૃતિકાર વિજ્ઞાનેશ્વરનું તે નિવાસસ્થાન હતું.
ઈ.સ. ૧૦૭૬-૧૧૨૬ વિક્રમાંડનું રાજ્ય
વિક્રમાંકના મરણ પછી ચાલુકય સત્તાની પડતી કળા થઇ, ઇ.સ. ૧૧૫૬-૬૨ એ સમય દરમિયાન તૈલ ૩જાના અમલમાં તેના સેનાપતિ કાલાચૂર્ય બિજલ અથવા વિજ્રને મળવા કર્યો ઇ.સ. ૧૧૫૬ બજ્રલે અને તૈલ ત્રીજાના તાબાને ઘણાખરા મુલક સત્તાને મળમરી- પેાતાને કબજે કર્યાં. એમ બથાવી પાડેલું રાજ્ય એ લીધેલા કખો. તેની અને તેના વંશજોની સત્તા નીચે ઈ.સ. ૧૧૮૩ સુધી રહ્યું. એ અરસામાં ચાલુક્ય રાજા સામેશ્વર ચાથે!, બિજ્જલના વંશો પાસેથી પોતાના બાપીકા મુલક પાછા મેળવવામાં સફળ થયેા, પણ તેના રાજ્યના કકડા બથાવી પાડવાની ઇચ્છાવાળા તેના પડેાશી રાજાએનાં આક્રમણાની સામે ટકવા જેટલા તે બળવાન નહેાતા, તેથી ઘેાડા વર્ષ દરમિયાન તેના મુલકને માટે ભાગ પશ્ચિમમાં દેવગિરિના યાદવા અને દક્ષિણમાં દારાસમુદ્રના હાયસલા
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ ગળી ગયા. કલ્યાણના ચાલુક્ય રાજવંશનો અંત ઇ.સ. ૧૧૯૧માં આવ્યો ગણી શકાય. તે સમય પછી તે એ વંશના રાજાઓ માત્ર નાના સ્થાનિક રાજાઓની હારમાં આવી ગયા હતા.
પોતાના સ્વામીની રાજ્યસત્તા બથાવી પડનાર બળવાખોર બિજલને ટ્રક અમલ ઈ.સ. ૧૧૬ માં તેના મરણથી કે રાજ્ય ત્યા
ગથી પૂરે થયો. શિવમાર્ગના પુનરૂાન તથા ઈ.સ. ૧૧૬૭ લિંગા- વીર શિવ અથવા લિંગાયત નામના સંપ્રદાયના ચત સંપ્રદાય સ્થાપનથી થયેલા ધાર્મિક વિલવથી તેને એ
ટૂંક અમલ અંકાયેલ છે. આજે પણ લિંગાયતે પુષ્કળ લાગવગ ધરાવે છે. બિજલ જૈન હતો અને પુરાણકથા એમ કહે છે કે તેણે જાણીબુજીને, કરતાપૂર્વક લિંગાયત સંપ્રદાયના બે સાધુએની આંખો ફાડી નાંખી. એ અપકૃત્યને પરિણામે ઇ.સ. ૧૧૬૭માં તેનું ખૂન થયું. જેમ હમેશાં બને છે તેમ તે સાધુઓનું લેહી બિલના બ્રાહ્મણ મંત્રી વસવે સ્થાપેલા સંપ્રદાયના બીજરૂપ થયું. બીજી પુરાણકથાઓમાં એ જ વાત જુદી રીતે કહેવામાં આવી છે. ખરી હકીકત શી હતી એનો નિર્ણય કરી શકાય એમ નથી. પણ એ વાત તે નક્કી છે કે લિંગાયનો ઉદય બિજલના સમયથી જ શરૂ થાય છે. આ પંથના અનુયાયીઓ ખાસ કરીને કાનરા જિલ્લામાં મોટી સંખ્યામાં જોવામાં આવે છે. તેઓ શિવલિંગની પૂજા કરે છે, વેદને પ્રમાણરૂપ માનતા નથી, પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતમાં શ્રદ્ધા ધરાવતા નથી, બાળલગ્નના વિરોધી છે, વિધવા વિવાહના હિમાયતી છે અને તેમના સંપ્રદાયનો મૂળ પુરુષ બ્રાહ્મણ હતા, છતાં તેઓ બ્રાહ્મણો પ્રત્યે અતિશય તીવ્ર વૈરવૃતિ ધરાવે છે.
આ સમય સુધી બૌદ્ધ અને જૈન ધર્મોનું બળ વેપારી વર્ગો પરના તેના કાબૂને લીધે હતું. આ નવા સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ માટે
ભાગે વ્યાપારી વૈિશ્ય વર્ગના હેવાથી, ઉપરના જેન તથા બૌધ બેમાંના બીજાની પ્રગતિ અટકી ગઈ. તેનાથી ધર્મોની પડતી કળા બૌદ્ધ સંપ્રદાયને મજબૂત ફટકે લાગે અને
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
દક્ષિણનાં રાજ્ય અધૂરું હતું તે પૂરું થયું. બારમા સૈકાના પહેલા અર્ધ ભાગના અંત પછી દક્ષિણ હિંદમાં બૈદ્ધ ધર્મનાં નામનિશાન વિરલ થઈ ગયાં.
બારમા અને તેરમા સૈકા દરમિયાન હોય અથવા પિયર્સલ નામના એક કુળના સરદારોએ મહીસૂર પ્રદેશમાં સારી પેઠે સત્તા પ્રાપ્ત
કરી. આ વંશનો પહેલો ધ્યાન ખેંચે એ રાજા દેરા સમુદને હોમ- વિત્તિદેવ અથા વિસ્તિગ હતો. (આશરે ઈ.સ. સલ વંશ ૧૧૧૧થી ૧૧૪૧) હાલ હાલેબિડ નામથી ઓ
ળખાતા દોરા સમુદ્રમાં પોતાનો નિવાસ રાખી તેણે તેને પોતાનું પાટનગર બનાવ્યું હતું. ફર્ગ્યુસનની ઉત્સાહભરી પ્રશંસાને પાત્ર થયેલા મંદિર માટે એ સ્થાન જગવિખ્યાત છે. એના અમલનાં આરંભનાં વર્ષો દરમિયાન તેના મંત્રી ગંગરાજની રક્ષા નીચે જૈન ધર્મ સારી રીતે રાજ્યકૃપાને પાત્ર બન્યો હતો અને વૈદિક ધર્મનુયાયી ચેલ આક્રમણકારીઓએ તોડી પાડેલાં જૈન મંદિરનો પુનરૂદ્ધાર કરવામાં આવ્યો હતો. પણ પાછળથી રાજા પોતે વિખ્યાત સુધારક રામાનુજના પ્રભાવથી પોતાને ધર્મ ફેરવી વૈષ્ણવ બન્યો. બેલુર અને હાલેબિડનાં ભવ્ય બાંધકામ બતાવી આપે છે કે તેણે એ નવા ધર્મની કેવી ઉત્સાહ અને સુરુચિપૂર્વક સેવા કરી! ધર્મપલટો થતાં તેણે વિષ્ણુવર્ધન અથવા વિષ્ણુનું નામ ધારણ કર્યું અને એ જ નામથી તે વધારે સારી રીતે ઓળખાય છે. પ્રશસ્તિ લેખોમાં વિષ્ણુ પિતાની અસંખ્ય જીતની બડાઈ મારે છે, અને દક્ષિણમાં આવેલાં ચોલ, પાંડવ્ય અને ચેર રાજ્યોના રાજવીઓ પર જીત મેળવવાનો દાવો કરે છે. આશરે ઈ.સ. ૧૨૨૩ના અરસામાં તેને એક અનુગામી નરસિંહ બીજે, ચાલે જોડે “મૈત્રીસંધિમાં હતો અને તે ત્રિચિનાપલીમાં વસવાટ કરી રહેતો હતો.
વિષ્ણુના પૌત્ર વીર બલ્લાલે, તેના લાંબા અમલ દરમિયાન મહીસુરની ઉત્તરે તેના રાજ્યનો વિસ્તાર ખૂબ વધાર્યો. તેની ઉત્તરે આવેલા દેવગિરિના યાદવોનો ઇ.સ. ૧૧૯૧-ર માં પરાજય કરવા માટે
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
sco
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ
વીર મલ્લાલ
ઇ.સ. ૧૧૭૩--૧૨૨૦ તે ખાસ મગરૂબી લે છે. તેની છતાને પરિણામે દક્ષિણના ઉચ્ચભૂમિ પ્રદેશના દક્ષિણ ભાગા સાથેના તમામ દક્ષિ હિંદમાં હેયસલા પૂરા સ્વતંત્ર અને આગળપડતા સત્તાધીશો થઈ રહ્યા.
ઇ.સ. ૧૩૧૦ સુધી આ રાજવંશની સત્તા કાયમ રહી. એ અરસામાં મલેક કાફૂર અને ખ્વાજા હાજી નામના બે મુસલમાન સેનાપતિએ હાયસલ રાજ્યમાં પેઠા, તેને ઉન્નડી ઇ.સ. ૧૩૧૦ હાસસલ નાંખ્યું, તે સમયે રાજ્ય કરતા રાજાને કેદ પકડયો વંશના અંત અને તેનું પાટનગર તેમણે લૂટયું. આખરે ઈ.સ. ૧૩૨૬-૨૭માં મુસલમાન સેનાએ તેને પૂરાનાશ કર્યાં. આ બનાવ પછીનાં ઘેાડાં જ વર્ષ પછીના લેખામાં એ રાજાના પુત્રના એક નાના સ્થાનિક રાજા તરીકે નિર્દેશ કરવામાં આવે છે.
જ
દેવગગિરના યાદવેા, ચાલુકય રાજ્યના ભાયાતાના વંશજો હતા. તેમણે મેળવેલું રાજ્ય દેવગિર (દોલતાબાદ) અને નાસિક વચ્ચે આવેલું હતું અને તે સેવન અથવા સ્મૃત નામથી એદેવગિરિના ચાદવ વંશ ળખાતું હતું. આ યાદવ વંશમાં કાંઈક અગત્યને સ્થાને પહોંચનાર પહેલા પુરુષ ભિલ્લિમ હતા. ઇ.સ. ૧૧૯૧માં એક યુદ્ધમાં તે હાયસલ સરદારને હાથે માર્યાં ગયા હતા. એ વંશમાં સૌથી વધારે સત્તાધારી રાજા સિંધણ હતા. (ઇ.સ. ૧૨૧૦) તેણે ગુજરાત અને બીજા દેશો પર ચઢાઇ કરી હતી. વિસ્તારની બાબતમાં ચાલુકયા અને રાષ્ટ્રકૂટનાં રાજ્યાની ઈ.સ. ૧૨૧૦ રાજસિંહ સ્પર્ધા કરે એવા મહારાજ્યની તેણે સ્થાપના કરી, પણ તે મહારાજ્ય. બહુ અલ્પથ્વી નીવડયું. હાયસલેાની પેઠે આ યાદવ વંશને પણ મુસલમાનોને હાથે ઉચ્છેદ થયા. ઇ.સ. ૧૨૯૪માં યાદવ રાજ્યની ઉત્તર સરહદરૂપ નર્મદા નદી દિલ્હીના સુલતાન અલ્લાઉદ્દીને એળંગી ત્યારે તે સમયે રાજ્ય કરતા રાજા રામચંદ્રને તેને શરણ થવાની અને બાનમાં અણુમાલા
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ ક્ષિ ણ નાં રા જ્ય
૨૦૧
ઈ.સ. ૧૨૯૪ સુલતાન ખજાના આપી પોતાના જીવ બચાવવાની ફરજ અલાઉદીનને હુમલા પડી. એમ કહેવાય છે કે તેમાં મેં મણ મેાતી અને બે મણ હીરા, માણેક, નીલમ અને બીનં કિમતી નંગ વગેરે હતાં.
ઇ.સ. ૧૩૦૯માં મલેક કાફૂર વળી પાછા તેના સ્વામી સુલતાન અલાઉદ્દીનની પેઠે ચઢી આવ્યા, ત્યારે વળી પાછા રામચંદ્ર તેને સામનો કરવાને બદલે તેને શરણે ગયા. દક્ષિણુમાં તે છેલ્લા સ્વતંત્ર હિંદુ સમ્રાટ્ હતા. કૃષ્ણાની દક્ષિણે, વિશાળ મુલકમાં ઈ.સ. ૧૩૩૬માં સ્થપાયેલું વિજયનગરનું રાજ્ય, હિંદુ રાજ્યની તેના શિષ્ટાચાર કોઇએ નહિ આંટેલી એવી ભવ્યતામાં જાળવી રહ્યું હતું. ઈ.સ. ૧૫૬૫માં એક સંપી કરી ચઢી આવેલા મુસલમાન રાજાઓએ તેને ઉથલાવી નાંખ્યું.
ઇ.સ. ૧૩૦૯ મલેક કાફૂર
રામચંદ્રના મરણ પછી તેના જમાઈ હરપાલે ૧૩૧૮માં પરદેશીએ સામે બળવેા જગાવ્યા, પણ તે હાર્યાં, જીવતે તેની ચામડી ઊતરડી લેવામાં આવી અને પછી તેને શિરચ્છેદ કરવામાં આવ્યા. આમ દુઃખ ભરી રીતે યાદવ વંશના અંત આવ્યા.
ઇ.સ. ૧૩૧૮ યાદથ વંશના અંત
પ્રખ્યાત સંસ્કૃત લેખક હેમાદ્રિ, જે લોકોમાં સાધારણ રીતે હેમાદપંતના નામથી ઓળખાય છે તે રાજા રામચંદ્ર તથા તેની પહેલાં થઇ ગયેલા મહાદેવના અમલ દરમિયાન થઇ ગયા હતા. હિંદુ આચાર ધર્મના પદ્ધતિસર લેખનના કામમાં તે લાગ્યા હતા અને એ હેતુથી હિંદુ ધર્મશાસ્ત્ર પર તેણે બહુ અગત્યના ગ્રંથ લખ્યા છે. એમ કહેવાય છે કે સીલેાનની પ્રચલિત લીપિ મેાડીને તેણે દાખલ કરી, પણ એ ખોટી વાત છે. તેના પુસ્તકામાંના એકની પ્રસ્તાવનામાં તેણે તેના આશ્રયદાતાના રાજ્યવંશની ઐતિહાસિક નાંધ આપેલી છે.
હેમાદ અથવા હેમાદય'ત
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
પરિશિષ્ટ
દક્ષિણના મૂખ્ય રાજવંશ ૧ વાતાપીના (બદામી) ચાલુક્ય રાજાએ ઈ.સ. પપ૦-૭પ૩
૨૦૨
શ્રેણી સંખ્યા
પ૯૭-૮
૬૯૧-૨
નામ
સાલ આશરે
શિલાલેખથી જાણીતી સાલ પુલકેશી ૧ લે (સત્યાશ્રય, રવિક્રમ વલ્લભ). | પપ૦ ! નથી. “વલ્લભ” એ ઉપાધિ અથવા પદ
કેટલીક વાર એકલું અને કેટલીક વાર
શ્રી' વગેરે શબ્દોની જોડે મળી વપરાય છે. કીર્તિવર્મા ૧ લો (વલ્લભ, રણપરાક્રમ વગેરે). ૫૬૬-૭ પ૭૮ મંગળશ (વલ્લભ, રવિકાંત વગેરે). પુલકેશી ૨ જે (વલભ, સત્યાશ્રય વગેરે). ૬૦૮ ૬૧૨, ૬૩૪; અંભિષિક્ત ૬૦૯
૬૪૨ થી ૬૫૫ સુધી તૂટ વિક્રમાદિત્ય ૧ લો (વલ્લભ, સત્યાશ્રય વગેરે). ૬૫૫ ૬૫૯ વિનયાદિત્ય (સત્યાશ્રય, વલ્લભ વગેરે)..
૬૮૯, ૬૯૧, ૬૯૨, ૬૯૬ વિજયાદિત્ય (સત્યાય વગેરે).
૬૯૯, ૭૦૦, ૭૦૫, ૭૦૯ વિક્રમાદિત્ય ૨ જે (અનિવારિત વગેરે).
૭૩૫ (?) કીર્તિવર્મા ૨ (સિહરાજ વગેરે).
. ૭૫૪, ૭૫૭ (૭૫૩ માં રાષ્ટ્રોની જીત થઇ અને કીર્તિવર્મા સ્થાનિક રાજાના પદને પામ્યો.
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૬ ૦
દક્ષિણનાં રાજ્ય
= ળ +
૨ ૨ ૧ ૧ ૮ + ૮
૨ મા ખેટના (માલખેડ) રાષ્ટ્રફિટ રાજા ૧ | દંતિદર્થ (ખડગાવલોક વગેરે)
૭૫૩ ૭૫૩ | | કૃષ્ણ ૧ લો (અકાળવર્ષ વગેરે).
૭૭૦ (વિદ યુવરાજ) • | ગોવિદ ૨ (પ્રભૂતવર્ષ વગેરે). | ધ્રુવ (નિરૂપમ, શ્રી વલ્લભ, ચાલુકયમાંથી લીધેલી ઉપાધિ).
૭૮૩ (જૈન હરિવરા) | ગોવિદ ૩ જે (પ્રભુતવર્ષ વગેરે).
૭૯૪, ૮૦૪, ૮૦૮, ૮૧૩ મોઘવર્ષ ૧ લો (નપતંગ વગેરે).
૮૧૫ ૮૧૭-૭૭ કૃષ્ણ ૨ જે (કૃષ્ણ વલભ વગેરે).
૯૦૨–૧૧ ઇંદ્ર ૩ ને (નિત્યવર્ષ વગેરે).
૯૧૨ ૯૧૦-૧૬ અમેપ વર્ષ ૨ જે.
૯૧૬-૧૭ નથી વિદ ૪ (ગાજજીગ, સુવર્ણવર્ષ વગેરે). ૯૧૭ ૯૧૮-૬૩ અમેઘવર્ષ ૩ (બડિંગ વગેરે)
૯૬૫ નથી કૃષ્ણ ૩ જે (કન્નાર વગેરે).
૯૪૦-૬૧ બોટિંગ (નિત્યવર્ષ વગેરે). ૧૪ | કફક ૨ જે (કક્કાલ વગેરે).
૯૭૨-૩ (૯૭૩ માં તેલે ચાલુકાની સતાનું ફરીથી સ્થાપન કર્યું
૯૭૧
૨૦૩
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
હું
૨૦૪
૩ કયાણિના (કલ્યાણ) ચાલુકય રાજાએ ઇ.સ. ૭૩-૧૧૯૦૧ ૧ | તેલ ૨ (તૈલપ, આરવમલ વગેરે) ૯૭૩ | ૯૯૩-૭ ૨ | સત્યાશ્રય (સતિગ વગેરે).
૧૦૦૨, ૧૦૦૮ વિક્રમાદિત્ય ૫ મો (ત્રિભુવનામલ્લ).
૧૦૦૯ ૧૦૦૯ જયસિહ ૨ (જગદેકમલ્લ ૧ લો).
૧૦૧૬ ૧૦૧૭ (?)-૧૦૪૦ સોમેશ્વર ૧ લો (આરવમલ વગેરે).
૧૦૪૨ ૧૦૪૪-૬૮ સોમેશ્વર ૨ જે (ભુવનેકમલ વગેરે). ૧૦૭૫ ૧૦૭૧-૫ વિક્રમાદિત્ય ૬ઠે (વિકમાર્ક વગેરે).
૧૦૭૫-૬ ૧૦૭૭–૧૧૨૫ સોમેશ્વર ૩ (ભુલોકમલ).
૧૧૫-૬ ૧૧૨૮, ૧૧૩૦ પરમ જગદેકમલ્લ ૨ જે.
૧૧૩૮ ૧૧૩૯, ૧૧૪૯ તેલ કે જે (તૈલપ કૈલોક્યમલ્લ વગેરે).
૧૧૪૯. ૧૧૫૪, ૧૧૫૫ સોમેશ્વર ૪થો (ત્રિભુવનમલ વગેરે). ૧૧૬૨ ૧૧૮૪, ૧૧૮૯ (૧૧૫૬-૬૨ માં કાલા
ચૂર્ય બિજલનું રાજ્ય સત્તાનું બથાવી પડવું; ૧૧૬૭માં તેણે રાજ્યત્યાગ કર્યો. ૧૧૮૩ સુધી તેના વંશજો સંમેશ્વર ૪ થાના પ્રતિસ્પર્ધી તરીકે ચાલુ રહ્યા.
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ
૧ “નોલૉજી ઑફ ધ વેસ્ટર્ન ચાલુકય”માં એ. વેન્કટ સુયા નીચેની વંશાવલી આપે છે (ઈડી. એન્ટિ. XLVII, ૧૯૧૮ અને XLVII, ૧૯૧૯ –
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ તેલ ૨ એ
૨ સત્યાય
૩ વિક્રમાદિત્ય ૫ મે
ઈ.સ.
૪ અયન ૨ો
૫ જયસિંહ ૨ો ૬ સાશ્વમેર ૧ લે
૭ સામેશ્વર ૨જો
૮ વિક્રમાદિત્ય – ડા
૯ સામેશ્વર ૩તે
..
૧૦૦૯-૧૪
૧૦૧૪
૧૦૧૫-૪૨
૧૦૪૨-૬૮
૧૦૬૮-૭૬.
૧૦૭૬-૧૧૨૭ (?) ૧૧૨૭(૩)-૩૬(૨) ૧૧૭૬(?)-૫૧
૧૦ પરસ જગદેકમલ્લ રો
..
૧૧ તેલ ૩ જે ઈ.સ. ૧૧૫૧-૬૩ (કામાસૂર્યનું સત્તા હાથ કરી લેવાનું ૧૧૫૬ થી ૧૧૮૩ સુધી ચાલુ રહ્યું. અને તેના મુલકના જે ભાગ તેની સત્તા નીચે રહી જવા પામ્યા તેની પર તેણે ૧૧૮૩ સુધી રાજ્ય કર્યું.) ૧૨ ગહેકમલ કો ઈ.સ. ૧૧૬૩-૮૪
૧૬ સામેશ્વર ૪થા ઈ.સ. ૧૧૮૪થી આશરે ૧૨૦૦ (જુદે દે સમયે તેણે અન્નિગિર કયાણી અને વનવાસીમાં રાજ્ય ર્યું)
,,
""
""
..
..
..
૨૭૩-૯૭
૯૯૭–૧૦૦૮
""
દક્ષિ ણનાં રાજ્ય
૨૦૫
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
પ્રકરણ ૧૬ દક્ષિણનાં રાજ્ય વિભાગ 1
મણુ રાજ્યા
તામિલ દેશ
કૃષ્ણ અને તુંગભદ્રા નદીથી દક્ષિણના ઉચ્ચ પ્રદેશથી જુદા પડતા દક્ષિણ હિંદના પ્રદેશનાં ખાસ વ્યક્તિગત લક્ષણા છે એટલું જ નહિ, પણ સામાન્ય રીતે તેનો ઇતિહાસ બાકીના હિંદથી સ્વતંત્ર છે. હાલની ભાષામાં વર્ણવતાં આ વિશાળ પ્રદેશ ઉત્તર સરકાર, તથા વિઝઞાપટ્ટમ અને ગંજામના જિલ્લા બાદ કરતાં અને મહીસુર, કાચીન અને ત્રાવણકોરનાં દેશી રાજ્ય ઉમેરતાં મદ્રાસ ઇલાકો થાય તેટલા છે. એ ખરી રીતે તામિલ જાતિ તથા તામિલ ભાષાની ભૂમિ છે. અને તેથી પ્રાચીન સમયમાં તેને મોટા ભાગ તામિલકામ અથવા તામિલેના દેશના નામથી એળખાતા હતા, જૂનામાં જૂની પ્રણાલીકથા મુજબ મિલકામની ઉત્તર સરહદરેખા પૂર્વમાં મદ્રાસની સહેજ ઉત્તરે પુલિકટ આગળ અને પશ્ચિમકિનારે માહીની દક્ષિણે ડગરા આગળના સફેદ ખડક નજીકથી શરૂ થતી અને એ બે બિંદુંની વચ્ચે થઇ મદ્રાસની વાયવ્યમાં ૧૦૦ માઈલ પર આવેલા વેંકટ અથવા તિરૂપાડીના પહાડને ફરી વળી ત્યાંથી દક્ષિણમાં બડગરા તરફ વળી જતી હતી. પાછળની પ્રણાલીકથા ઇશાન સરહદને ઉત્તર પન્નાર નદી પર આવેલા નેલાર સુધી અને વાયવ્ય સરહદને માંગલાની દક્ષિણે આવેલી ચંદ્રગિર નદી સુધી લંબાવે છે. આ પ્રકરણને તે માત્ર તામિલ રાજ્યે અને પલ્લવ વંશ ોડે લેવાદેવા છે. મહીસુરના વંશે વિષે તો પંદરમા પ્રકરણમાં લખાઈ ગયું છે કારણ કે તે દક્ષિણના ઉચ્ચ પ્રદેશનાં રાજ્યા જોડે બહુ નિકટ સંબંધ ધરાવે છે.
ગ્રીક ભૂગાળ:વદ્ ટાલેમીને દક્ષિણ હિંદને સારા પરિચય હતા.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિ ણુ નાં રા જ્ય
૦૭
તેણે એનું પુસ્તક આશરે ઇ.સ. ૧૪૦માં રચ્યું હતું. તેણે આ પ્રદેશને ‘ડાિિરકે’કહેલા છે અને તે ‘તામિલકામ’' એ ટોલેમીને ડામિરિકે શબ્દનું સારૂં ગ્રીક રૂપાંતર છે. એ ભાષામાં ‘૨’ અને ‘લ’ એ અક્ષરા એક એકને બદલે વાપરી શકાય એમ છે. કમનશીબે લડીઆએની કેટલાક અક્ષર એળખવામાં થતી ભૂલને પરિણામે લેખી પ્રતામાં ‘ડાભિરિકે’ એ શબ્દનું ‘લિમિરિકે’ એવું તદ્દન અર્થહીન રૂપાંતર થયેલું છે. તેના સમયમાં એ આખાય પ્રદેશમાં માત્ર એક જ ભાષા ખેલાતી હતી અને તે તામિલ હતી. મલબારમાં હાલ પ્રચલિત મલાયાલામ ભાષા ત્યારપછી કેટલાય સૈકાઓ બાદ એક જુદી ભાષા તરીકે અભિવૃદ્ધિ પામી છે. તેની વસ્તી વિવિધ જાતિની બનેલી હતી અને તેમાં વિલવાર એટલે ધનુધારી (ભિન્ન) અને મીનવાર (મીના) સૌથી વધારે પ્રાચીન જણાય છે. તામિલા તેા પાછળથી તે પ્રદેશમાં આવેલા જણાય છે.
જૂનું તામિલ સાહિત્ય તે વિષયના નિપુણ ખાસ અભ્યાસીએના મત મુજબ પ્રીસ્તિ સનના પહેલા ત્રણ સૈકાથી શરૂ થાય છે. તેમાં તે સમયના સમાજનું દૂબ ચિત્ર આલેખવામાં આવ્યું છે. તામિલેાએ તેમની ખાસ શિષ્ટતા કેળવી હતી અને તે ઉત્તર હિંદની શિષ્ટતાથી ભિન્ન અને સ્વતંત્ર હતી. ઉત્તરમાંથી આવી મદુરા અને ખીજાં કેટલાંક શહેરામાં વસેલા લોકોએ હિંદુઓની વર્ણવ્યવસ્થાના તથા આચારના ખ્યાલ ત્યાં દાખલ કરવાને યત્ન કર્યાં, પણ તેમને તીવ્ર વિરાધ અનુભવવા પડવો, અને હાલ કેટલાય સૈકાઓથી દક્ષિણમાં અતિશય ચુસ્તતાયી પળાતી વર્ણવ્યવસ્થા તે સમયે અપૂર્ણ દશામાં હતી. એ સમયના પ્રચલિત ધર્મ ‘રાક્ષસ-પૂજા' હતા અને તે હજુ પણ નવાં નામેા નીચે જીવતા રહ્યા છે. દાખલા તરીકે દક્ષિણની જાતિએની સાથી વધારે સત્તાધારી રાક્ષસી કાટ્ટાવીનું (વિજયા) સ્થાન હિંદુ પૈારાણિક વ્યવસ્થામાં શિવની પત્ની ઉમા અથવા દુર્ગાએ લીધું છે.
st
પ્રાચીન સમાજવ્યવસ્થા
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ આ પ્રદેશના રાજ્યવહીવટ હવે વર્ણવવામાં આવનાર ત્રણ મુખ્ય રાજ્યો ઉપરાંત બીજ આશરે ૧૨૦ વધારે કે ઓછા પ્રમાણમાં સ્વતંત્ર
રાજાઓને હાથ હતો. આ બધા રાજાઓ વગર મહેમાંહેના ઝઘડા અટકેયે માંહોમાંહે ખૂબ ઝઘડતા રહેતા હતા.
આ ઝઘડાઓમાં તે પ્રદેશના મૂળ વતનીઓના પ્રતિનિધિઓ અતિશય ઝનૂનથી ભાગ લેતા હતા. એ આદિવાનીએના પ્રતિનિધિરૂપ મરવર, કલાર અને બીજાઓ આજે પણ તે પ્રદેશની વસ્તીનો તોફાની અને અગત્યનો અંશ છે. ડૉ. પિપ ટીકા કરે છે કે “આજ આપણે જેનાં ખંડિયેરો જોઈએ છીએ તે ત્યજાયેલા સંખ્યાબંધ દુર્ગો તથા સિદ્ધ ઇતિહાસ શરૂ થાય છે તે સમયની અતિ આછી વસ્તીનું કારણ, એ રંજાડ માંડનાર વિગ્રહો છે.”
આદિવતનીઓની “ભૂતપૂજા’ પર ઉત્તરના જૈન, બૌદ્ધ તથા વૈદિક ધર્મના ચાલુ પ્રહાર થયા જ ક્ય. આને પરિણામે ધીમે ધીમે
તે પછાત અને પછાત પડતે ગયો અને વધારે ધર્મ પ્રતિષ્ઠિત ધર્મના નામ અને બાહ્યાચારોને
આ આશ્રય લેવાની તેને ફરજ પડી. જૈન લોકકથા મુજબ દક્ષિણમાં જૈન ધર્મ લાવનાર, ઉત્તરમાંનાં પોતાનાં ઘરબાર છોડી દક્ષિણમાં આવી વસનાર એક ટળી હતી. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના સમયમાં બાર વર્ષને દુકાળ પડ્યો, તે વખતે વખાની મારી એ ટાળીને ઉત્તરહિંદ છોડવાની ફરજ પડી હતી. કેટલાક પ્રમાણરૂપ ગણાતા લેખકે એ બનાવને ઈ.સ. પૂર્વે ૩૦૯માં મૂકે છે. એ પરદેશીઓ મહીસૂરમાં શ્રવણ બેલગેલામાં આવીને વસ્યા અને તેમના સાધુ નેતા ભદ્રબાહુએ જૈનધર્મને સંમત અનશન વ્રતથી પ્રાણત્યાગ કર્યા. શ્રવણ બેલગોલાની વસાહતને આજને મુખી ભદ્રબાહુને વંશજ હોવાને દાવો કરે છે, અને દક્ષિણ હિંદના તમામ જૈનો એ મુખ્ય ધર્મગુરુ મનાય છે. ઉપર આપેલી કથા આપણે ઉપર જોયું તેમ ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના રાજ્યનાં છેલ્લાં વર્ષોનો ઉલ્લેખ કરે છે. એ હકીકત કેટલાક
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
દ ક્ષિ ણુ નાં રા ય
o
"
ચર્ચકા સ્વીકારે છે, જ્યારે બીજા કેટલાક તે સ્વીકારવાની ના પાડે છે. માર્ય સમ્રાટ્ના ગાદીત્યાગ અને આત્મહત્યાની કથનીમાં સત્ય હાય કે નહિ, તાપણ આદ્દ ધર્મપ્રચારકોની પહેલાં અર્ધી સદી ઉપર મહાવીરના ધર્મને દક્ષિણમાં દાખલ કરનાર કેટલાક પરદેશી સંસ્થાનવાસી આવ્યા હતા એ વાત ન સ્વીકારવા માટે કાંઇ પણ પૂરતાં કારણ નથી. અશેષકના પાત્ર સંપ્રતિએ સુહસ્તિને ધર્મફેર કરાવ્યાનું કહેવાય છે. તેણે હિંદના દ્વીપકલ્પના ભાગમાં જૈનધર્મના ઉપદેશ કરવા ઘણા પ્રચારકો મોકલ્યા હતા. એ ધર્મના ત્યાં એટલા તેા પ્રચાર થયેા કે ખ્રિસ્તિ સનના પહેલા સૈકામાં મહીસરમાં જૈન ધર્મ સૌથી આગળ પડતા હતા, એવું બિ. રાઇસનું કથન તદ્દન વ્યાજબી જણાય છે. વળી એ ધર્મ કાંઇ માત્ર મહીસુરમાં જ રૂંધાઇ નહાતા રહ્યો. તે વધારે એછા પ્રમાણમાં બધે જ ફેલાયા હતા. પાંડચ દેશમાં જૈન ધર્મની પડતી સાતમા સૈકામાં શરૂ થઇ, પણ તે સમય પછી યુગેા સુધી એ ધર્મ મહીસુર તથા દક્ષિણમાં આબાદ સ્થિતિમાં ચાલુ રહ્યો હતા.
ઓ ધ
એ તે નિઃસંદેહ વાત છે કે બૌદ્ધ ધર્મને કાર્યસાધક રીતે દક્ષિણમાં દાખલ કરવાના કામનેા યશ ઇસ્વી સન પૂર્વેના ત્રોજા સૈકાની મધ્યમાં મહાન ધર્મચક્ર પ્રવર્તાવનાર સમ્રાટ્ અશે કે મોકલેલા ધર્મપ્રચારકો તથા તે સમ્રાટ્ના ભાઈ મહેન્દ્રને ભાગ જાય છે. સમ્રાટ્ના મુલકમાં પ્રવર્તતો એ ધર્મ કોઇ પણ સમયે દક્ષિણમાં સરસાઇનું પદ ભોગવી શક્યા હોય એમ જણાતું નથી, જોકે કેટલાય સૈકા દરમિયાન તેણે જનસમાજમાં બહુ લોકપ્રિયતા પ્રાપ્ત કરી હતી. ઇસ્વી સનના સાતમા સૈકામાં જૈન તથા વૈદિક ધર્મને વછે તે. મરણનાં ડચકાં ખાતા હતા. એ સમય પછી તે। એ એ ધર્મ જ એકએક પર સરસાઇ મેળવવા મથતા હતા અને એ સ્પર્ધામાં ઘણી વાર બહુ કડવાશ અને ઝનૂન જોવામાં આવતાં હતાં. દક્ષિણમાં દાખલ થયેલા બૈદુ ધમ શરૂઆતમાં તે વર્ણવ્યવસ્થાની અવગણના કરી, પણ વૈદિક મતાનુયાયી બ્રાહ્મણાના તંત્રની ગુપ્ત
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ અને ચાલુ અસર કરતી સત્તા તેને માટે ભારે થઈ પડી અને આખરે તેનો જય થયો. વર્તમાન સમયમાં વર્ણવ્યવસ્થાના નિયમને અમલ દક્ષિણમાં ઉત્તર હિંદ કરતાં પણ વધારે સખ્તાઈથી થાય છે. આ વિષયની આ સ્થળે આથી વધારે ચર્ચા કરવી શક્ય નથી, પણ તામિલ અને કનારા પ્રદેશોમાં વિવિધ ધર્મોની વચ્ચે થયેલા ઝઘડાઓના ઈતિહાસનું એક મજાનું પુસ્તક લખવાનો અવકાશ છે એમ કહેવામાં કાંઈ વાંધો નથી.
પ્રાચીન તામિલોને ગુલામી પ્રથા તદ્દન અજાણી હતી. ‘તમામ હિંદીઓ છુટા છે, અને હિંદમાં કોઈ ગુલામ છે જ નહિ એ બહુ મેરી
વાત છે એવું મેગેસ્થનીસનું કથન, ઘણું કરીને ગુલામી પ્રથાને દક્ષિણના કેટલાક ભાગોની બાબતમાં મળેલી ભાવઃ પાંચ મહા તદ્ન ખરી માહિતીના પરથી કરેલી ઉતાવળીઆ સભાએ વ્યાપ્તિને આધારે થયેલું છે. તેણે તે વખતના
હિંદી સમાજના (૧) તત્ત્વજ્ઞો, (૨) ખેડૂતો, (૩) ગેવાળે, ભરવાડ અને રબારી, (૪) કારીગર અને વેપારી, (૫) લશ્કરી, (૬) કામ પર દેખરેખ રાખનાર તથા (૭) મંત્રોએ, એમ સાત વર્ગો ગણુવ્યા છે. આ તેણે ગણાવેલા વર્ગોનો “વણે એવો બેટ તરજૂમે કરવામાં આવ્યો છે. સમાજના વર્ગોની આ ગણતરીને તામિલ રાજાઓના આપખુદપણાનું નિયંત્રણ કરનાર પાંચ મહાસભાઓ’ જેમાં આમલોક ધર્મગુરુઓ, જેશીઓ, વૈદ અને મંત્રીઓનો સમાવેશ કરવામાં આવેલો છે તેની જોડે સરખાવી શકાય એમ છે.
પ્રાચીન તામિલ સાહિત્યમાં વર્ણવેલાં માંહોમાંહેના યુદ્ધોની સંખ્યા તથા તેમાં દેખાતું જંગલીપણું જોતાં, અસલી તામિલ રાજ્યમાં
શાંતિના હુન્નર તથા સાધારણ લોકજીવનમાં સુખયુદ્ધ અને સુલેહ સાધનાની પૂરી ઉપેક્ષા કરવામાં આવતી હતી
એવો મત વ્યાજબી ઠરતો જણાય છે. પણ આવું અનુમાન કરવું એ ભૂલ છે, કારણ કે એ તે નિ:સંદેહ વાત છે
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિ ણ નાં રા ય
૧૩
કે કાવ્ય અને બીજી લલિત કળાએ બહુ ઉત્તમ કક્ષાએ પહોંચી હતી અને શહેરના વસનારા તે દ્રવ્યથી ખરીદી શકાય એવા તમામ શેાખ ભોગવી શકતા હતા. સતત યુદ્ધની સ્થિતિ, અને શાંતિપ્રિય નાગરિકાના, ધનાઢય વેપારી અને ખેડૂત સમાજેની હયાતી એ એ વચ્ચેના દેખીતા વિરાધ સમજવામાં મેગાસ્થનીસની એક ટીકા આપણને બહુ મદદગાર થઈ પડે છે.
એ ગ્રીક એલચી લખે છે કે બન્ને વર્ગ ખેડૂતોને બનેલા છે, પ્રજાના મોટા ભાગના સમાવેશ એ વર્ગમાં થાય છે. તેઓ સ્વભાવે નમ્ર હાય છે. તેમને લશ્કરી નોકરીની ફરજથી મુક્ત રાખવામાં આવે છે અને તેથી નિર્ભય રીતે તેઓ તેમની જમીનની ખેતી કરી શકે છે. તે તાકાનામાં ભાગ લેવા કે બીજા કોઇ કારણે શહેરમાં જતા નથી. આથી ઘણી વાર એમ બને છે કે દેશના એક ભાગમાં યુદ્ધના વ્યૂહમાં ગાવાયેલા અને જીંદગીને તેખમે લડતા સિપાઇએ લેવામાં આવે છે અને તે જ વખતે તેની પાસેના જ પ્રદેશમાં તદ્દન સલામતીમાં જમીન ખેાદતા અને ખેડતા ખેડૂતા જોવામાં આવે છે. આનું કારણ એ છે કે તેમનું રક્ષણ એ સિપાએ મેાજૂદ છે.’
આ સુંદર ચિત્રમાં કાંઇક અતિશયાક્તિ હશે, પણ મેગાસ્થનીસને પરિચિત હિંદમાં લડવાનું કામ સાધારણ રીતે ધંધાદારી સિપાઇએ કરતા અને કોઇને પણ ઈજા ન કરે એવા અને સમાજને જરૂરી ખેડૂતના કામમાં તેઓ ભાગ્યે જ દખલગીરી કરતા એ કથનને આપણે ખરા તરીકે સ્વીકારી શકીએ. કિલ્લેબંધી શહેરા પણ તેના દરવાજા અને કોટથી યુદ્ધ દરમિયાન થતી ઇજાથી બચવા પામતાં હતાં અને માત્ર વિરલ પ્રસંગે જ ઘેરાની યાતના ભાગવતાં હતાં. આવી રીતે મધ્યયુગનાં ક્લારેન્સ અને પાઇઝાના વાસીઓની પેઠે આ તામિલેા, સારી પેઠે લડાઇઓમાં મચ્યા રહેવા છતાં કાળજીભરી ખેતી અને ધીકતા વેપાર પર ખૂબ ધ્યાન આપી શકતા હતા.
બીજે કાંઇ ન મળે એવી ત્રણ કિંમતી ચીજે પેાતાની પાસે હેવાનું
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૧૨
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈ તિહાસ સદ્ભાગ્ય તામિલ દેશને હતું. એ ત્રણ ચીજ તે મરી, મોતી અને વૈદૂર્યમણિ.
યુરેપનાં બજારોમાં મરી બહુ મોંઘુ ભાવે વેચાતાં મરી, મેતી અને અને એની માગણી એવી તે જબરી હતી કે વૈદુર્યમણિ છે. ઇ.સ. ૦૯માં ગાથ સરદાર એલેર, રોમ પાસે
યુદ્ધદંડ વસુલ કર્યો તે વખતે થયેલા કરારમાં ૩૦૦૦ રતલ ભરી આપી દેવાની સરતનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતે. દક્ષિણના દરીઆમાંનાં મોતીનો વેપાર આજ પણ બહુ પિદાશવાળે અને કિંમતી છે. તે કોણ જાણે કેટલાય યુગોથી ચાલુ હતો અને પરદેશી વેપારીઓનાં ટોળેટોળાં તે ધંધા તરફ આકર્ષાઈ આવતાં હતાં. .
વૈદૂર્યમણિ લીલા રંગને ખૂબ મળતું છે એવી પ્લિનીએ ટીકા કરી છે તે તદન ખરી છે. હિંદીઓ તેમજ રોમનોને તેનો ભારે શેખ હતો. એના પર કોતરકામ કરનાર કારીગર પોતાની ઊંચામાં ઊંચી કળા બતાવી શકતો હતો. હિંદ સિવાયના બીજા દેશોમાં તેની અછત હતી તેથી કુશળ હિંદી સાધારણ સ્ફટિકમણિમાંથી એનાં બોટાં નંગ બનાવવા લલચાતા હતા. એ નંગની ત્રણ હિંદી ખાણોની નોંધ છે. (૧) મહમૂરની નઋત્યે કાવેરી નદીની શાખારૂપ કમ્બાની નદી પર આવેલા કિન્નુર પાસે પુજાટ આગળ. અહીં આગળ તે મણિ મળી આવે છે એવી નોંધ ટોલેમીએ કરેલી છે. (૨) કોઈમ્બતુર શહેરની પૂર્વ અને અગ્નિ ખૂણા વચ્ચેની દિશામાં ૪૦ માઈલ પર પડીયૂર અથવા પઆિવી પાસે. છેક ઇ. સ. ૧૮૨૦ સુધી એક ખાણ આ જગાએ સફળતાથી ચાલુ હતી. (૩) ત્રીજી ખાણ હાલનાં કલારનાં સુવર્ણક્ષેત્રોની પાસે અને સલેમ જીલ્લાના ઈશાન ખૂણમાં વાનિયંબાડી આગળ આવેલી છે. તે પ્રદેશમાં મળી આવતા રોમન સિકકાના મેટા અને સંખ્યાબંધ સંઘરા દક્ષિણ હિંદનાં રત્નોના પ્રાચીન વેપારની જબરી ધમાલની શાખ પૂરે છે. સાલેમ અને કઈબટુર જીલ્લામાં પુષ્કળ પ્રમાણમાં મળી આવતા લાલ અને ભૂરા નિંગનો “કેડમ” નામનો પ્રકાર “કુરંદમ” એવું ચેખું તામિલ નામ ધારણ કરે છે તે હકીકત હિંદી રત્નોની ખાણોની પેદાશનો પ્રાચીન
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
દાલ ણનાં રાજ્ય
ર૧૩ યુરોપને પરિચય હતો તેને બીજો પુરાવો પૂરો પાડે છે.
તામિલ રાજે જબરાં નૌકાસૈન્યો નિભાવતાં હતાં, અને પૂર્વ તથા પશ્ચિમ દેશોનાં વહાણ ખૂબ છૂટથી તેનાં બંદરે આવજા
. કરતાં હતાં. આથી સોનું, રૂપું અને યુરોપની દરીઆઈ વેપાર; કારીગીરીની ચીજો માટે મરી, મોતી, ભૂરા પરદેશી વસાહત નંગ અને હિંદની બીજી ઉત્તમ ચીજો ખરીદવાને
આતુર જુદી જુદી પ્રજાના વેપારી ત્યાં આવતા હતા. ૧૯૧૪ પહેલાં યુરોપમાં વિલાયતી પાઉન્ડનો સિકકો જેટલી છૂટથી ચાલુ હતો તેટલી જ છૂટથી દક્ષિણ હિંદમાં રોમનો સોનૈયા ચાલુ હતો અને કાંઈક પરદેશથી આવેલું અને કાંઈક મદુરામાં પાડેલું રોમનું કાંસાના સિક્કાનું ચલણ સાધારણ રીતે બજારોમાં વપરાતું હતું. ખ્રિસ્તી સનના પહેલા બે સૈકા દરમિયાન વેપારમાં રોકાયેલા રોમન પ્રજાજનની સાધારણ ઠીકઠીક કદની વસાહતો દક્ષિણ હિંદમાં હતી એમ માનવા સારાં કારણ છે. વળી તે જ સમય દરમિયાન બળવાન યવન, પૂરા બખ્તરમાં સજ્જ થયેલા મૂગા લે’ એ રીતે વર્ણવાયેલા યુરોપી સિપાઈઓ તામિલ રાજાઓના અંગરક્ષક તરીકે કામ કરતા હતા અને રોમન સોનૈયાથી ખરીદાયેલા મરીના માલને ભરી જવા યવનનાં સુંદર મેટાં વહાણ મુઝિરિસ (નગેનોર) પાસે નાંગરતાં હતાં એ વાત પૂરવાર કરવા પૂરતાં કારણ છે. એમ પણ કહેવાયેલું છે કે ઓગસ્ટસને અર્પણ કરેલું એક મંદિર પણ મુઝિરિસમાં હતું. આ વાત
૧. એસ. કે. આયંગરના મત મુજબ મોડામાં મોડો એ શહેરનો નાશ ઈસ્વીસનના ૩જા સૈકાની પહેલી પાસદીમાં થયે હતો. એસ. કે. આર્યગરના “એશિયંટ ઇન્ડિયા”માં જેનો ઉલ્લેખ છે તે “એપિક ઑફ ધ એંકલેટ અને “જીવેલ બેટનાં વીર કાવ્યોમાં જણાવ્યા પ્રમાણે તામિલ પ્રણાલી કથા એવી છે કે એ શહેરને સમુદ્ર ગળ્યું. પૃ. ૬૦૫૨૦ શ્રીનિવાસ આયંગર તેના નામના સમયને ઇસ્વીસનના ૨ જ સૈકામાં મૂકે છે. “ટાઉનપનિંગ ઈન એનિશચન્ટ ડેકની મદ્રાસ ૧૯૧૬માં સી.પી. વેંકટ મ આયર એવો મત દર્શાવે
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
ખરી છે એમાં કાંઇ શંકાનું કારણ નથી. એક બીજી યવન વસાહત પૂર્વકિનારે આવેલા કાવેરી નદીની ઉત્તર શાખાના મુખ પરના કાવીરિપાનમ અથવા પુહાર આગળ વસેલી હતી. એ શહેર તેમજ અંદર બહુ સમય પહેલાં અદશ્ય થયેલાં છે અને મેટા રેતીના ઢગ નીચે દટાયેલાં પડવાં છે. યવનેાના દારૂ, દીવા તથા કળશેાની આયાત
છે કે વિશાળ વેપારવાળું એ તૂ નું બંદર કાવેરી નદીમાં પુરાણ થવાથી તેની અગત્ય ગુમાવી બેઠું છે. આ મત તેડે ઉપર વર્ણવેલી એ અંદરના વિનાશની કથાને મેળ ખાતા નથી.
ધ તામિલ્સ એઈટીન હન્ડ્રેડ ઇયર્સ એગા' પૃ. ૧૬,૨૫,૩૬,૩૮. પુહારને પુગાર અથવા પુગાર પણ લખે છે. ‘ધ યુટિનેરીયન ટેબલ્સ' તંત્રી શેઇએ ૧૭૩૩; મેન, લાઇઝિંગ ૧૮૨૪; ચાર્લ્સ રૂએલન્સ, બ્રુસેલ્સ, ૧૮૮૪; વાકર ‘આન ધ ટેયુલાપ્યુરીન જેરિઆના' કેંબ્રિજ ૧૮૮૩; કેમ્બ્રિઝ એન્ટિકવેરિયન સાસાઈટી કોમ્યુનિકેશન્સ પુસ્તક ૪, પૃ. ૨૩૭ પ્યુરિન્જેરિયલ ટેબલ્સ એ ઈ.સ. ૨૨૬ની સાલથી શરૂ થતા ન્તના નકશાના સંગ્રહ છે એમ મનાય છે. મુરિઝમાં ઓગસ્ટસનું મંદિર હતું એનાં પ્રમાણ ઉપરનાં પુસ્તક છે. ‘મુઝેરિસ'ની પાસે નકશા પર ટેમ્પલ્સ ઓગસ્ટીના નીચાણવાળા એક મંદિરના જેવા તેવા કાચા નકશાથી તેનું સ્થાન બતાવવામાં આવેલું છે. મુઝેિરિસ તે જ કેનગેનાર એ વાત તે। હવે સારી સિદ્ધ થઈ ચુકી છે. કાવિરીપટ્ટુનમ=પુહાર=કાકંડી ઈન્ડિ xxi ૨૩૫) કમર (પેરિપ્લસ, પ્રકરણ ૬૦. ઇટિ એન્ટિ viii, ૧૪૯૭);=ખાબેારિસ [ટોલેમી પુસ્તક vii પ્રક. ૧, ૧૩, ઈન્ડિ એન્ટિ vii ૪૦ i xiii, ૩૩૨]...
પેરિપ્લસ એમ કહે છે કે આ બંદરે આવતાં વહાણ તેમાં ભરવામાં આવતાં મરી તથા ‘મેલેબેશ્રમ’ના મેટા કદ્ર તથા જથ્થાને કારણે બહુ મેટાં કદનાં હાય છે. ત્યાર બાદ ત્યાં થતા આયાત તથા નિકાસના માલની લાંબી ચાદી આપવામાં આવે છે. ‘મેલેએથ્રમ’ તે મે ક્રિન્ડલે ખાટા તરન્નુમા કર્યો છે તે મુજબ પાન નહિ પણ સીનેમેામ અને ખાસ કરીને સીનેમેક્રમ ઝાઇલેનિકમ'નાં જુદીજુદી જાતિએનાં પાન છે. (શાફ તરન્નુમેા) પેરિપ્લસ પૃ. ૮૪ઉલ્લેખો સાથે) ઈ.સ. ૨૧૫માં કરકલાએ અલેગઝાંડિયામાં કરેલી કત્લેઆમને પરિણામે તે અંદર તથા હિંદુ વચ્ચેના સીધે વેપાર માટે ભાગે અંધ પડી ગયા. (જે. આર. એ. એસ. ૧૯૦૭ પૃ. ૯૫૪.)
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિ ણુ નાં રા ય
૧૫
થતી હતી એમ કાવ્યા કહે છે અને નીલિરિ પાસેની મેાટા પથ્થરાની કબરામાંથી નીકળતાં અને ખ્રિસ્તી સનના પ્રારંભનાં વર્ષોમાં યુરેાપમાં થતાં કાંસાનાં વાસણાથી તેમજ પેપ્લિસમાંનાં કથનેાથી કાવ્યેામાંના એ કનનું સમર્થન થાય છે.
કળા
હું નિર્ણય કરી શકું છું ત્યાં સુધી, ઉત્તમમાં ઉત્તમ તામિલ કાવ્યા જૂના સમયનાં છે એમ માનનારા પડતા ખરા છે. તામિલ સાહિત્યના સુવર્ણયુગખ્રિસ્તી સનના પહેલા ત્રણ સૈકામાં મૂકી જૂનાં સાહિત્ય અને શકાય. એક પ્રમાણરૂપ લેખક તે કાવ્યાને પહેલા સકામાં જ મૂકે છે, પણ ઉપર દર્શાવેલી વધારે વિશાળ મર્યાદા વધારે વિશ્વાસથી સ્વીકારી શકાય એમ છે. કાવ્ય ઉપરાંત બીજી કળા પણ સફળતાથી ખેડવામાં આવતી હતી. તેમાં સંગીત, નાટક,ચિત્ર અને પ્રતિમાવિધાનને સમાવેશ થતા હતા. પણ એ પૂતળાં અને ચિત્ર દેખીતી રીતે બહુ ટકાઉ પદાર્થમાંથી બનાવેલાં નહેાતાં તેથી પૂરેપુરાં નાશ પામ્યાં જણાય છે. નાટકા, તામિલ અને આર્ય એવા એ પ્રકારનાં હતાં. તામિલ નાટકો તે જ દેશમાં રચાયેલ વિવિધ ભાતનાં અને પ્રેમના પ્રવેશે। દાખલ કરી શકાય એવાં હતાં. આર્ય નાટકે ઉત્તરનાં હતાં. તે વધારે નિયમબદ્ધ અને અગિયાર મુખ્ય અને નક્કી કરેલા વિયેાને લગતાં જ રચવામાં આવતાં હતાં.
ત્રણ રાજ્યા
પ્રાચીન દેશી સાહિત્યનાં પાનાંઓમાં તેમજ પુરાતત્ત્વની તથા સિક્કાની થાડી સરખી શેાધની પૂરવણીવાળી ગ્રીક અને રામન લેખકેાની આછી નેાંધામાં ખ્રિસ્તી સનના આરંભના સૈકામાં, જેની ઝાંખી થાય છે એવાં ત્રણ દ્રવિડ કે તામિલ રાજ્યેાની શિષ્ટતાની આવી સ્થિતિ હતી. અશાકનાં શાસના, ભટ્ટિપ્રેાલુ મંજીષાના લેખા, અને બીજા થાડા લેખા બાદ કરતાં શિલાલેખાની સાહેદી આથી બહુ આગળ જતી નથી. સામાન્ય લાકપ્રણાલી તામિલ દેશમાં માત્ર ત્રણ જ અગત્યનાં રાજ્યેાની હયાતી સ્વીકારે છે. તે ત્રણ રાજ્યેા તે પાંડય, ચાલ અને ચેર અથવા કેરલ. અશોક
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ રાજ્યને કેરલપુત્ર કહે છે. એ નામ તેના અપભ્રષ્ટ રૂપમાં પ્લિનીના પુસ્તકમાં અને “પરિગ્લસ'માં નજરે પડે છે. તે ઉપરાંત અશોક તેમાં સત્યપુત્ર એવું ચોથું નામ ઉમેરે છે, પણ તેને ઉલ્લેખ બીજે કોઈ
સ્થળે જોવામાં આવતો નથી. મેંગલોર એ તુલુવ દેશનું કેદ્રસ્થ સ્થાન છે. એ દેશમાં કાનારાની કાનરી ભાષાને મળતી તુલુ ભાષા બોલવામાં આવે છે.
પ્રણાલી અનુસાર પાંડ્ય રાજ્ય દક્ષિણ વેલારૂનદીથી (પુટાઈ) કુમારી ભૂશિર સુધી ઉત્તર દક્ષિણ, અને પૂર્વમાં કેરોમાંડલ સમુદ્ર ઉપ
કંઠથી માંડી ત્રાવણકોર અથવા દક્ષિણ કેરલમાં પાંચ રાજ્યને પ્રવેશ કરાવતા અચ્છનવિલ ઘાટ સુધી સ્થાનનિર્દેશ લંબાયેલ છે. આ રીતે તે પ્રદેશ હાલના મદુરા
અને તિનેવિલી જીલ્લો અને જેમાં હાલ કન્યાકુમારી ભૂશિરનો સમાવેશ થાય છે તે ત્રાવણકરના ભાગ મળી થતા પ્રદેશની બરાબર થાય છે.
સૌથી વધારે પ્રચલિત પ્રણાલી અનુસાર ચોલ પ્રદેશ (ચાલમંડલમ)ની ઉત્તર સરહદ પેન્નર નદીથી અને દક્ષિણ સરહદ દક્ષિણ વેલ્લારૂ
નદીથી બંધાતી હતી. બીજા શબ્દોમાં કહીએ ચેલ રાજ્યને તો તે હિંદને પૂર્વ અથવા કેરોમાંડલ કિનારે સ્થાનનિર્દેશ નેલોરથી પુડુકાટાઈ સુધી વિસ્તરતો હતો અને
ત્યાં તે પાંડ્ય રાજ્યની અડોઅડ આવી જતો હતે. પશ્ચિમમાં તે ફૂગની સરહદ સુધી લંબાતો હતો. આ પ્રમાણેની મર્યાદાવાળા પ્રદેશમાં મદ્રાસ તથા પૂર્વ તરફ આવેલા કેટલાક બ્રિટિશ જીલ્લા તેમજ મહીસુર રાજ્યના ઘણા ખરા ભાગનો સમાવેશ થતો હતો. પણ પ્રાચીન સાહિત્ય તામિલ દેશને પુલકાટ તથા મદ્રાસની વાયવ્ય ૧૦૦ માઈલ પર આવેલી કટ અથવા તિરૂપાથીની ટેકરીથી વધારે ઉત્તરે લઈ જતું નથી. બીજા હાથ પર સાતમા સૈકામાં હ્યુઆન્સાંગને પરિચિત ચાલ દેશ બહુ નાના વિસ્તારનો પ્રદેશ હતો, અને હાલના
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૨૧૭ કડાપા જીલ્લાની અને તેની મર્યાદાઓ એકસરખી હતી. તેનાથી વધારે દક્ષિણ તરફ તે વિસ્તરતો નહોતો. એ યાત્રી જેને દ્રવિડ કહે છે તે ચલ મલ અથવા કેરોમાંડલ સમુદ્ર ઉપકંઠ પ્રદેશ તે સમયે પલ્લવ રાજાઓના હાથમાં હતું. તેમનું પાટનગર મદ્રાસથી દક્ષિણ નૈઋત્ય દિશામાં ૪૫ માઈલ પર આવેલા કાંચીમાં હતું. '
હવે પંડિતો સહમત થયા છે કે ચેર અને કેરલ એકજ શબ્દનાં રૂપાંતર માત્ર છે. કેરલ એ નામ તો હજુ પણ જનસ્મરણમાં રહી
ગયું છે અને એ વાતમાં તો શંકા જ નથી કે એ ચેર અથવા કેરલ નામથી જાણીતા રાજ્યમાં હાલનું દક્ષિણ કંકણ રાજ્ય સ્થાનનિર્દેશ અથવા મલબારકિનારો તથા ત્રાવણકોર અને
કોચીનનાં રાજ્યોને સમાવેશ થતો હતો. વેન અથવા તેનાડુ નામથી ઓળખાતો ત્રાવણકોરનો દક્ષિણ ભાગ ખ્રિસ્તી સનના પહેલા સૈકામાં પાંડવે રાજ્યમાં જોડાયેલ હતો. પાછલા સમયમાં ચેર રાજ્યમાં કેગુ વિભાગ, હાલને કોઈ બટુર જીલ્લો અને સાલમના દક્ષિણ ભાગનો સમાવેશ થતો હતો, પણ શરૂઆતના સમયમાં આમ હતું કે કેમ તે શંકાસ્પદ છે. સાધારણ રીતે કેરલ એટલે ચંદ્રગિરિ નદીની દક્ષિણે આવેલા પશ્ચિમઘાટનો ડુંગરાળ પ્રદેશ. અલબત્ત, આ ત્રણે રાજ્યોની મર્યાદાઓ વખતોવખત બદલાતી રહેતી હતી.
આશરે ચોથાથી આઠમા સિકા સુધીના ગાળામાં દક્ષિણ હિંદના ઇતિહાસમાં પલ્લવ વંશ બહુ મોટો ભાગ ભજવે છે. પણ પ્રણાલીમાં
- સચવાઈ રહેલી સીમાઓવાળો કઈ પલ્લવ દેશ પલ હતો નહિ. એ પલ્લવ સરસાઈ નભી ત્યાં સુધી
વધારે ઓછા પ્રમાણમાં વખતોવખત ઉપર જણવેલાં ત્રણે રાજ્ય પર જામી રહેતી. એ સરસાઈનો વિસ્તાર તે તે સમયના પલ્લવ રાજાઓના જેશ તથા તેમના પ્રતિસ્પર્ધીઓની નબળાઇઓના પ્રમાણમાં રહેત. આ હકીકત એમ સૂચવે છે કે મરાઠાઓની પેઠે પલ્લવ પણ લૂંટફાટ પર જીવનારી જાત, કૂળ કે વર્ણ હતી. બળજબરીનાં કૃત્યોથી
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ
તેણે સત્તા મેળવી હતી અને તે પ્રદેશના અસલ રાજાએની ઉપર તેણે પોતાની સત્તા જમાવી હતી. એ પણ શક્ય છે કે પલ્લવાની કાઈ ખાસ જાતિ કે કુળગેાત્ર નહેાતું પણ તે એક મિત્ર પ્રારૂપ હત! અને કાંઇક અંશે પરદેશીએ તથા કાંઈક અંશે દક્ષિણ હિંદની જાતિઓના બનેલા હતા. તેઓ તામિલેાથી જુદી જાતિના હતા, અને તેમની પર સત્તાજમાવી તેમને આક્રમણાત્મક રાજકીય સત્તાના રૂપમાં ઘડનાર એક બહારથી આવી પેંધા પડેલા વંશના નામ પરથી તેમણે પેાતાનું નામ રાખ્યું હતું. પલ્લવ રાજ્યની પ્રણાલી કથાઓ બહુ ઝાંખી છે અને ૧૮૪૦ સુધી એ વંશનું નામ યુરેાપી વિદ્વાનોને અજાણ્યું હતું. તે સમયમાં એક તામ્રપરની શોધ થઇ તે ઉપરથી તેમનું લક્ષ એ વિષય તરફ ખેંચાયું. ત્યાર બાદ તા એવી બીજી શેાધા કરવામાં આવી છે અને પલ્લવાના ઇતિહાસના ચાકડા રૂપ વંશાવલીએ ઉપજાવી તૈયાર કરવાની બાબતમાં ઘણી પ્રગતિ થયેલી છે.
આ પ્રકરણના હવે પછી આવતા વિભાગેામાં આપણને જણાયેલાં તામિલનાં ત્રણ રાજ્યાના, તેમજ તેમની વચ્ચે ઘુસી આવેલા પલ્લવેાના રાજકીય ઇતિહાસની રૂપરેખા આપવાનો યત્ન કરવામાં આવશે. એ રાજ્યેાનાં સ્થાનનિર્દેશ તથા સામાન્ય લક્ષણા આપવામાં આવી ગયાં છે. પણ અંતે ષકારક રીતે સંક્ષેપમાં દક્ષિણનાં રાજ્યાને ઇતિહાસ લખવાના સમય હજી આવ્યા નથી અને હાલમાં તેા, અમે હવે આપીએ છીએ તેવી કોઇપણ સંક્ષિપ્ત નોંધ અપૂર્ણ અને કામચલાઉ જ હાઇ શકે. કરી તપાસી આપેલા હાલના રૂપમાં, આ પુસ્તકની જૂની આવૃત્તિએમાં આપેલા અહેવાલ કરતાં તે આ અપૂર્ણ છે; પણ તે પ્રદેશની ભાષા તથા સ્થાનિક સંજોગેાના નિકટ પરિચયવાળા ખાસ અભ્યાસીઓ દરેક રાજવંશના વિગતવાર લેખા તૈયાર ન કરે ત્યાં સુધી આખા હિંદના ઇતિહાસના પુસ્તકમાં દાખલ કરવા યાગ્ય દક્ષિણનાં રાજ્યાના પ્રાચીન ઇતિહાસ રચવાનું શક્ય થઈ શકે
દક્ષિણના ઇતિહાસ
ની સાધારણ સમાલાચના
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૨૯ એમ નથી. આ પ્રયત્નને અંગે અનિવાર્ય ઉણપો છે તે છતાં પણ એ યત્ન કરવા જેવો છે. હાલના વિદ્વાનોની ખેતભરી મહેનતથી મુસલમાનોની જિત પહેલાંના સમયના કાંઈક અંશે પાછા મેળવેલા દક્ષિણ હિંદના ઈતિહાસનો અભ્યાસીને અથવા સામાન્ય વાચકને સામાન્ય ખ્યાલ આપવાનો દાવો કરતા એક પુસ્તકની હયાતીની મને ખબર નથી. આથી મને ખાતરી થાય છે કે એ ખોટ પૂરવાનો મારે યત્ન, ગમે તેટલે અપૂર્ણ રીતે થયો હશે તો પણ તે એળે જવાને તો નથી અને એ વિષયની મુશ્કેલીઓના જાણકાર નિષ્ણાતો મારી ત્રુટિઓને નભાવી લેવા સદા તત્પર રહેશે.
એ મુશ્કેલીઓ બહુ મોટી છે. નવમા સૈકાની પહેલાંના સમયમાં ઇતિહાસનાં સાધનો ઉત્તર હિંદ કરતાં દક્ષિણ હિંદમાં બહુજ થોડાં છે.
અઢાર પુરાણે દક્ષિણ હિંદ પર નહિ જેવું લક્ષ મુશકેલીઓ આપે છે. પ્રાચીન શિલાલેખ અતિશય વિરલ
છે, સિક્કાઓ નહિ જેવી મદદ આપે છે, તૈયાર થયેલાં રૂપમાં પુરાતત્ત્વની શેનાં પરિણામોની પ્રસિદ્ધિ બહુ પછાત છે અને પ્રાચીન સાહિત્યના ક્ષેત્રમાંની શોધ અપૂર્ણ છે. બીજા હાથ પર નવમા સૈકા પછીના સમયની શિલાલેખની સામગ્રી એટલી તો પુષ્કળ છે કે તેની વ્યવસ્થા કરવી અઘરી છે. દક્ષિણમાં રાજા પ્રજાએ તેમની પછીની પેઢીઓને કેટલાય હજાર શિલાલેખો વારસામાં આપેલા છે, અને ઘણીવાર તો તે અતિશય લંબાણવાળા જણાય છે. દક્ષિણ અને તામીલ રાજ્યના સંબંધના . રાઈસનાં ‘એપિઝાફિયા કર્ણાટિકા'નાં આઠ પુસ્તકમાં પ૮૦૦ શિલાલેખોની નોંધ છે. મદ્રાસના
૧ મી. એસ. કૃષ્ણસ્વામી આયંગરના ભેગા કરેલા નિબંધનું “એશિયંટ ઈડિયા” (લુઝાક ૧૯૧૧) એ નામનું પુસ્તક કિંમતી છે અને આ પુસ્તકમાં તેને છુટથી ઉપયોગ કર્યો છે છતાં તે ઉપર જણાવેલું ઈટ પુસ્તક હોવાનો દાવો કરતું નથી. ૨ દક્ષિણ હિંદનાં પિતાનાં સ્વતંત્ર પુરાણુ છે.
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ પુરાતત્ત્વ તપાસણી ખાતાના મહેકમે એક જ વર્ષ દરમિયાન ૮૦૦ કરતાં વધારે શિલાલેખોની નકલે કરી છે અને ઘણું કરીને તેમાંનું એકપણ મી. રાઈસનાં પુસ્તકોમાં આવી જતું નથી. ઐતિહાસિક સાધનોના આ પ્રચંડ સંઘરામાં દર વર્ષે ઘણો મોટો ઉમેરો થાય છે. એક અગત્યના દસ્તાવેજની નોંધ એક મોટા ચકકર પર જડેલાં એકત્રીસ તાંબાના પતરાં પર કોતરવામાં આવી છે એ તથ્ય વ્યક્તિગત દસ્તાવેજોની લંબાઈનું સારું દષ્ટાંત પૂરું પાડે છે. એ તો દેખીતું છે કે હવે પછીનાં કેટલાંક વર્ષો સુધી માત્ર દક્ષિણ હિંદના પ્રાચીન ઇતિહાસની શિલાલેખાની સામગ્રીની ઝીણી તપાસણી એ વિષયના ખાસ અભ્યાસીએનું કાર્ય થઈ પડશે, અને દિન પર દિન એ વિષયની માહિતીના ભંડોળમાં ઉમેરો થવાનું ચાલુ રહ્યાજ કરશે. આ પ્રાથમિક સમજુતિ પછી ત્રણ તામિલ રાજ્યો તથા કેટલોક સમય એ બધાને વણ છે નાખતા અને બહારથી આવેલા પલ્લવ રાજવંશનો મારાથી બનતો સારામાં સારો અહેવાલ આપવાનું કાર્ય શરૂ કરું છું.
વિભાગ બીજો પાંડવ, ચેર અથવા કેરલ અને સત્યપુત્ર રાજ્ય
હાલના મદુરા અને તિનેવેલ્લી જીલ્લા તેમજ ત્રિચિનાપલી તથા કોઈક વાર ત્રાવણકોરના કેટલાક ભાગના મળવાથી થયેલું પાંય રાજ્ય,
પાંચ વિભાગોમાં વહેંચાયેલું મનાય છે અને તે પાંચ પાંડચો વિભાગોના રાજા “પાંચ પાંડ્ય’ એ નામે ઓળ
ખાતા હતા. એ જુદા જુદા રાજાઓની અધિકાર સીમાઓની વિગતો અજાણી છે અને એ “પાંચ રાજાઓ'ની હયાતીની સાબીતીની ઉપયોગિતા શંકાભરી છે.૧ -
૧ જુઓ સેવેલ ઈડી. એન્ટી. ઓગસ્ટ ૧૯૧૫ પુસ્તક X/IV પૃ. ૧૩૬. તેનો એવો મત છે કે રાજા તો હમેશાં એકજ હતો, પણ પાંચ પાંડવોની પુરાણકથા ઉપરથી પાંચ રાજાઓની માન્યતા ઉભી થવા પામી.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
છેક ઈસ્વીસનના પહેલા સૈકામાં લિનીના સમયમાં એનું પાટનગર મદુરા૨ અથવા કુડાલ હતું પણ એમ માનવા કારણ છે કે
એથી વધારે પ્રાચીન સમયમાં એ રાજ્યનું કેરકાઇ મુખ્ય નગર કેરકાઈ હતું અને મદુરા જીલ્લાનાં
' પૂર્વ ભાગમાં આવેલું દક્ષિણ મનાલુર નામનું સ્થાન ઈતિહાસપૂર્વના યુગમાં પણ પાંચ રાજાઓનું પાટનગર હતું એ બાબતના કાંઈક પુરાવા છે. બધી દેશી પ્રણાલી કથાઓ કોરકાઇ અથવા કાલકાઈને દક્ષિણ હિદની સભ્યતાનું ઉત્પત્તિસ્થાન અને પાંડવ્ય, ચેર તથા ચલ રાજ્યની સ્થાપના કરનાર તરીકે મનાતા ત્રણ પૌરાણિક ભાઈઓના વતન તરીકે બતાવે છે. તિનેવેલીમાં તામ્રપ૩ નદીના
૨ લિની હિસ્ટ. નેચ. પુસ્તક ૬ પ્રકરણ ૨૩ (૨૬). ટેલેમી જેને બકારાઇ અથવા બરકારે કહે છે તે બરકારેને તે મલબાર કિનારા પરના બંદર તરીકે વર્ણવે છે. એજ વેકકારાઈ અને તે કેટાયામ જવાનું બંદર. વળી તે ઉમરે છે કે “અહીં પાન્ડીઅન રાજ્ય કરતા હતા અને બંદરથી બહુ દૂર અંદરના ભાગમાં આવેલા મદુરા નામના શહેરમાં રહેતા હતા. તે લખતો હતો તે વખતે મલબાર કિનારા પર કેલોગ્રાસ (કેરલપુત્ર) રાજા રાજ્ય કરતો હતો. પેરિપ્લસ (પ્રકરણ ૫૪-૫૫) સાફ બતાવે છે કે મુઝિરિસ રિલપુત્ર રાજ્યનું હતું પણ તેની વધારે દક્ષિણે આવેલા બકાનો પથ રાજ્યમાં સમાવેશ થતો હતો. એટલે તે રાજય હાલના ત્રાવણકોરના દક્ષિણ ભાગોનું બનેલું હશે. આ પ્રદેશ નાડુ કે ન કહેવાતો હતો.” બેકારે તેમજ બીજા સ્થાનોના નિર્ણય માટે જુએ “ધી તામિલ્સ એઈટીન હડ્રેટ ઈયર્સ એગો' પૃ. ૧૭–૨૦. પ્લીનીએ તેનું પુસ્તક રાજા ટાઈટસને તેના જયારોહણ પહેલાં અપર્ણ કર્યું છે તે ઉપરથી જણાય છે કે તે ઈ.સ. 99માં પ્રસિદ્ધ થયું હશે. પેરિસને સમય, આપણે ઈ.સ. ૭૦ લઈ શકીએ અને ટેલેમીનો ઈ.સ. ૧૪૦. મનાલુર માટે જુઓ ઈડી, એન્ટી., ૧૯૧૩ પૃ. ૬૬–૭૨. ઉત્તર મનાતુર જેના સ્થાનનો નિર્ણય થયો નથી તે સૌથી પહેલી ચેલ રાધાની હશે એમ મનાય છે. ૩ એ નદીને રિંદામ અને મુસિ ગેરાસેલા પેરાફ પણ કહેતા (એપિ.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ તટપર આવેલા એક નાનાશા ગામડાથી જેનો સ્થાનનિર્દેશ થાય છે તે શહેર તેના પૂરબહારના સમયમાં એક મોટું બંદર હતું અને મોતી તથા શંખલાના વેપારનું મથક હતું. એ ચીજોનો વેપાર પાંડય રાજાઓની સમૃદ્ધિના ખાસ કારણરૂપ હતો. મદુરામાં રાજદરબાર ભરાવા માંડ્યો, ત્યારે પણ રાજ્યની અગત્યની આમદાની અને વેપારી લાભો પર કાબુ રાખવા માટે રાજાના યુવરાજે કોરકાઇમાં પિતાનો વસવાટ રાખતા હતા. સમય જતાં સમુદ્રકિનારાની ભૂમિ ધીમે ધીમે ઉપસતી જવાથી કેરાઈ સુધી વહાણ આવતાં બંધ થયાં અને વિલાયતનાં સિક અંદર પેઠે એ શહેર ધીમે ધીમે તૂટવું. | નદીને નીચે વાડે ત્રણ માઈલ પર આવેલા કાયલ આગળ સ્થાપેલા નવા બંદરે વેપાર વળ્યો અને કેટલાય સૈકાઓ સુધી પૂર્વના વ્યાપારી
મથકોમાં સૌથી મોટા મથક તરીકે તે ચાલુ રહ્યું. તેરમા સૈકાના અંતભાગમાં અહીંજ માર્કો પોલો
ઘણું કરીને એક કરતાં વધારે વાર ઉતર્યો હતો અને અહીંના રાજા તેમજ પ્રજાના દબદબા તથા સમૃદ્ધિથી અંજાઈ ગયો હતો. પણ જે વિધિએ કેરાકાઈ ઉજાળ્યું હતું તેણે જ કાયલ છોડવાની અને પિર્તુગીઝોને તેમનો વેપાર ત્યાંથી ખસેડી તુટિરિન લઇ જવાની ફરજ પાડી. તે જગાએ વહાણોને નાંગરવાની જગા થવાળી હતી અને
કાયલ
ઇન્ડ XI ૧૯૧૪, પૃ. ૨૫). અશોકના શિલાશાસન II અને XIIમાં અને કૌટિલ્યના અર્થશાસ્ત્રના પ્રકરણ Xામાં તેનો ઉલ્લેખ છે. કાલ્ડવેલ એ નદીની વ્યાપારી અગત્ય બતાવે છે. વળી જુઓ આ લેખકનો લેખ ઈન્ડ. એન્ટી. પુસ્તક X/VIL ૧૯૧૮ પૃ ૪૮. ૪ દરીઆથી એક માઈલ પર આવેલા કુલશેખર પટ્ટનમ પાસેના એક રેતીપથ્થરમાં હાલના માટીકામને મળતા માટીકામને ટુકડો મળી આવેલો છે તે ઉપરથી ત્યાંની જમીન ઉપસવાની વાતનું સમર્થન થાય છે. કાલ્ડવ્વલ એવા નિર્ણય પર આવે છે કે હાલની છીપાણીવાળો એ રેતી પથ્થર, સાપેક્ષ દષ્ટિએ જોતાં બહુ અર્વાચીન સમયમાં બનેલ જણાય છે.
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૨૨૩ ત્યાં કાંપ કરતો નહિ તેથી ત્યાં કાયલ કરતાં પણ વધારે સારી સગવડ હતી. જ્યાં પૂર્વે કાયલ હતું ત્યાં આજે કેટલાક મુસલમાન અને દેશી ખ્રિસ્તી માછીઓનાં કંગાલ ભાંગ્યાતૂટયાં ઝુંપડાં છે.
કેરાકાઈના બંદર તરીકે થતા ઉપયોગના ત્યાગના સમયની સાલ આપવી અશક્ય છે, પણ ત્યાંની ટંકશાળના સિક્કા લગભગ ઈ. સ.
- ૭૦સુધી મળતા રહે છે. કારાકાઈના રાજાઓનું જૂની ધ ખાસ લાંછન પરશું હતું અને ઘણીવાર તેની મેગાસ્થનીસ સાથેસાથે હાથી જોવામાં આવતો. મદુરાના
રાજાઓએ પિતાના કુટુંબની મુદ્રા તરીકે એક માછલું કે માછલાની જોડ સ્વીકાર્યા હતાં.
અત્યાર આગમચ કહી ગયા તેમ મિલીનીના સમયમાં આ દેશનું પાટનગર મદુરા હતું, પણ એ રાજ્ય તો એથી પણ ઘણા પ્રાચીન સમયથી ક્યાતીમાં આવેલું હતું. સંસ્કૃત વૈયાકરણી કાત્યાયનને પાંડયોનો પરિચય હતો અને ઘણું કરીને તેનો સમય ઇ.સ. પૂર્વે ચોથા સૈકાથી મોડે નથી. તે જ સદીમાં ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યના દરબારમાં સેલ્યુકસ નિકેટરના
૧ ભાંડારકર, “અલ હિસ્ટરી ઓફ ધ ડેકન” ૨જી આવૃત્તિ. મુંબઈ-ગેઝી. (૧૮૯૬) પુસ્તક ભા. ૧ પૃ. ૧૩૯ પતંજલિનો સમય ઈ.સ. પૂર્વે ૧૫૦નો હતો એમ નક્કી થયું છે એટલે તેને આધારે પ્રો. ગોલ્ડસ્ટકર અને ભાંડારકરે પાણિનીની પ્રાચીનતાની બાબતમાં જે મત દર્શાવ્યા છે તે હું સ્વીકારું છું. મુંબાઈ વિદ્યાપીઠની રજાથી ૧૯૧પમાં પૂનામાં પ્રસિદ્ધ થએલા “સીસ્ટમ્સ ઓફ સંસ્કૃત ગ્રામર” નામના એક નિબંધમાં શ્રીપાદ કૃષ્ણ બેલવલકર પી. એચ. ડી. એમ.એ. ટીકા કરે છે (પૃ. ૧૮) કે ઈ.સ. પૂર્વના સાતમા સૈકામાં તે થઈ ગયે એ વાતનું વિસંવાદી કશું પાણિનીની અષ્ટાધ્યાયીમાં નથી. તે આ પ્રાચીન સાલવારીમાં માને છે અને જેડેડે સ્વીકારે છે કે એ બાબતની દલીલોને એક પછી એક એકલી લઈએ તો તેમાંની એકે નિર્ણયાત્મક જણાતી નથી અને પૃ. ૧૫ પર ઈ.સ. પૂર્વે ૭૦૦ થી ૬૦૦નો સમય આપણે હાલની માહિતી અથવા માહિતીને અભાવે પાણિનીના લગભગનો સમય હશે એમ કહે છે.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
હિંદુસ્તા ન ના પ્રાચીન ઇતિહાસ
એલચી તરીકે આવેલા મેગાસ્થનીસને દક્ષિણનાં રાજ્યા વિષે બહુ વિચિત્ર વાતા કહેવામાં આવી હતી. તે રાજ્ય તે સમયે ત્રિયારાજ્ય અથવા સ્ત્રીઓને તામેને મુલક મનાતા હતા. તેને એમ કહેવામાં આવ્યું હતું કે “હિંદમાં હીરાકલીસને એક પુત્રી થઇ અને તેને તેણે પંડયા નામ આપ્યું. હિંદના દક્ષિણમાં આવેલા અને દરીઆ સુધી વિસ્તરતો મુલક તેણે તેને માટે નક્કી કર્યો અને તેના અધિકાર નીચેના લોકોને ૩૬૫ ગામેામાં વહેંચી નાખ્યા. વળી તેણે એવી આજ્ઞા કરી કે દરરાજ એક એક ગામે રાજ્યના ખાનામાં પેાતાની ખંડણી લાવવી, જેથી પેાતાની ખંડણી ભરવામાં આનાકાની કરનાર પર દબાણ લાવી તેને ઠેકાણે લાવવામાં સહાય કરવા ખંડણી ભરવાને જેને વારા હોય તેવા લાક હમેશાં રાણીના હાથ પર તૈયાર હોય. એમ કહેવાય છે કે આ સ્ત્રીરાજ્ઞીને તેના વીર પિતા તરફથી ૫૦૦ હાથી, ૪૦૦૦ ધોડેસવાર સેના અને ૧,૩૦,૦૦૦ પાયદળ સેના મળી હતી. મેાતીના વેપારને અંગે તેના ખજાને! ખૂબ સમૃદ્ધ હતા. એરિયનના કથન મુજબ ગ્રીકો એ મેાતી મેળવવા બહુ તલપતા અને તે સમયમાં રામનેાને પણ તેની બહુ કિંમત હતી.’’
ઇ.સ. પૂર્વે ૨૦માં રાજા પેન્ડીઅને આગસ્ટસ સીઝરના દરબારમાં દૂતમંડળ મોકલ્યાનું આપણે સાંભળીએ છીએ; અને ‘પેરિપ્લસ ફ ધી થ્રિયન્સી’ના કર્તા તેમજ ભૂગોળશાસ્ત્રી રામ સાથે સંબંધ ટાલેમા એ બંને પાંડય દેશનાં વેપારી બંદરે તથા મથકોનાં નામ તથા સ્થાનથી સારા પરિચિત હતા. ઈ.સ. ૨૧૫માં કેરેકલ્લાએ અલેગ્ઝયિામાં કરેલી કત્લેઆમને પરિણામે દક્ષિણ હિંદ અને મિસર દેશ વચ્ચેના વેપારને અંતરાય નડો કે તે સમૂળગા તૂટી ગયા અને પછી તેા લાંબા યુગે માટે પાંડય રાજ્યાના ઇતિહાસ આપણી દૃષ્ટિમર્યાદામાંથી નીકળી જાય છે.
દક્ષિણ હિંદના ઘણા દેશાભિમાની અભ્યાસીઓને હાથે બહુ ખંત અને વેગથી શેાધાતું પ્રાચીન તામિલસાહિત્ય સંખ્યાબંધ રાજાને
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૨૨૫ તેમનાં કઢંગા અને કિલષ્ટ નામ તથા ઈલકાબ પ્રાચીન રાજાઓ સાથે નિર્દેશ કરે છે. તેમાંનાં કેટલાંક તો બહુ
જૂના જમાનાનાં હતાં એવો નિર્ણય કરી શકાય છે. પણ તદન ચોક્કસપણે સાલવારીમાં મૂકી શકાય એવો પહેલો પાંડ્યા રાજા નીડમચેલીયન હતો. તે ઇસ્વીસનના બીજા સૈકામાં થઈ ગયો હતો અને તે વધારે કે ઓછે અંશે કરિકાલ સેલના પૌત્ર નેકમુઠિકિલિનો, તેમજ બળવાન ચેરરાજા ચેનકુયુવન તથા લંકાના ગજબાહુ પહેલાના સમકાલીન હતો. હિંદના ઇતિહાસમાં સાધારણ રીતે બને છે તેમ એ બધી હકીકત જાણવાની કુંચી કાઈ પરદેશી રાજાના સમકાલીપણામાંથી મળે છે. લંકાના પ્રાચીન રાજાઓની સાલવારી ચોક્કસ રીતે નક્કી થયેલી છે એમ તો કહી શકાય એમ નથી, તોપણ પ્રો. ગીગરે ગરબાહુના અમલને ઈ.સ. ૧૭૩ થી ૧૯૧ની વચ્ચે મૂકેલો છે એ હકીકત લગભગ ખરી છે એમ આપણે સ્વીકારી શકીએ.
એ સમયના પાંડ્ય રાજાઓની એક ખૂબ જાણવાજોગ વિશિષ્ટતા એ હતી કે મદુરામાં તેઓ એક બહુ આબાદ સાહિત્યની મહાશાળા
અથવા સંગમ નભાવતા હતા. એ મહાશાળાના મદુરાની મહા- સભ્યો બહુ ઉત્તમ પ્રતિનું સાહિત્ય પેદા કરતા હતા. પાઠશાળા તામિલ પ્રજાનાં હદયમાં રમી રહેલું તિરૂવલ્લુવાના
પ્રખ્યાત “કુશલ નો સમય ઇ.સ. ૧૦૦ની સહેજ પહેલાં કે સહેજ પછીનો હતે એવો નિર્ણય થઈ શકે છે. “નૂપુર મહાકાવ્ય” અને “રત્નમેખલા” એ રસિક કૃતિઓ એથી એક સકે મોડી થયેલી છે. ખ્રિસ્તી સનના પ્રારંભના સૈકા દરમિયાનના પાંય રાજાઓની સળંગ વાત લખવાનું હાલમાં તો અશક્ય છે. અને તેથી વાચકે આ થોડીઘણું ટીકાઓથી સંતોષ માનવો પડશે. - ઈ.સ. ૬૪૦માં હ્યુએન્સગે દક્ષિણ હિંદની મુલાકાત લીધી ત્યારે તે સમયના દક્ષિણ હિંદના સૌથી બળવાન પલ્લવ રાજા નૃસિંહવર્માની
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
તે સમયની રાજ્યધાની કાંચીમાં તેણે બહુ સમય ગાળ્યા હતેા. એ સમયમાં તેણે ત્યાં ગાળેલા ચાતુર્માંસના પણ સમાવેશ થઇ જાય છે એ નિઃસંદેહ વાત છે. એ યાત્રીએ પેાતે એથી વધારે દક્ષિણમાં આવેલા પાંડય રાજ્યની જાતે મુલાકાત લીધી નહેાતી, પણ કાંચી મુકામે રહેતા પેાતાના ઔદ્ધ મિત્રાએ પૂરાં પાડેલાં વર્ણાની નોંધ લઇ સંતાષ માન્યા હતા. તે, તે દેશને મલફૂટ્ટા અથવા મલકાટા નામ આપે છે પણ તેના પાટનગરનું નામ તેમજ સ્થાનનિર્દેશ આપવાનું ચૂકી જાય છે. એમ માની શકાય કે તે મદુરા હશે. વળી તે ત્યાંના રાજ્યપ્રબંધની બાબતમાં પણ મૌન સેવે છે. સંભવ છે કે તે સમયને પાંડય રાજા કાંચીના બળવાન પલ્લવ રાજાને ખંડીએ હાય. ભલફૂટામાં તે બૌદ્ધ સંપ્રદાયને લગભગ લાપ થયેા હતેા અને પ્રાચીન મા ઘણે ભાગે ખંડીએરની હાલતમાં હતા. હિંદુ દેવતાનાં મંદિરા સેંકડાની સંખ્યામાં હતાં અને દિગંબર જતા પણ ટાળાબંધ હતા. તે મુલકના વસનારા, વિદ્યા માટે બહુ એછી કાળજી રાખવાની અને વેપારમાં ખાસ કરીને મેાતીના વેપારમાં રચ્યાપચ્યા રહેવાની શાખવાળા હતા.
૨૨૬
હ્યુએન્તાંગને અહેવાલ
આઠમા સૈકાની અધવચમાંથી માંડી દશમા સૈકાની શરૂઆત સુધી રાજ્ય કરતા પાંડય રાજાઓની યાદી એક શિલાલેખ પૂરી પાડે છે, પણ એ યાદીમાં નામેા સિવાય બીજું કાંઈ જ નથી. આઠમા સૈકામાં થઈ ગયેલા રિકેસરીએ પલ્લવાને પરાજય કર્યો એવું કહેવાય છે, અને શ્રી પુરંબીયના યુદ્ધમાં પલ્લવ અપરાજિતને હાથે પરાજય પામેલા વરગુણવર્માના રાજ્યારે હણની ચોક્કસ સાલ ઇ.સ. ૮૬૨-૬૩માં મૂકી શકાય એમ છે, એમ માનવા કારણ છે. આજ અરસામાં પલ્લવઅને પાંડય એવાં ઘંટીનાં બે પડ વચ્ચે દળાતું ચાલ રાજ્ય, નબળું અને કાંઈ અગત્ય વગરનું હતું, અને પલ્લવાનાં આક્રમણની સામે ઊભા રહેવાનું કામ મેાટે ભાગે પાંડય રાજાઓને શિર આવેલું
આમાથી દેશમા સુધીના સૈકા
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
રહ હતું. ઈ.સ. ૭૪૦માં વિક્રમાદિત્ય ચાલુ કરેલા નંદીવમીના પરાજયથી પલ્લવ સત્તા બહુ નબળી પડી ગઈ અને નવમા સૈકાના અંતમાં આદિત્ય ચાલે મેળવેલી જીતથી વળી તે વધારે દોદળી થઈ ગઈ. દશમા સૈકાની શરૂઆતથી પાંય રાજાઓને ચેલોની નિત્ય વૃદ્ધિ પામતી સત્તા સ્વીકારવાની ફરજ પડી. સ્વતંત્ર કે ખંડીઆ રાજા તરીકે પાંડય વંશ એ બધા યુગોમાં ચાલુ રહ્યો અને પડોશી રાજાઓ જોડેના તેમના ઝઘડાની નોંધ વખતોવખત શિલાલેખોમાં જોવામાં આવે છે, પણ એ નેધામાં ઉલ્લેખાએલા બનાવો કાંઈ યાદ રાખવા જેવા નથી.
ઇ.સ.૯૯૪ની સાલના અરસામાં એલરાજા મહાન રાજરાજે બીજો દક્ષિણનાં રાજ્યોની સાથેસાથે પાંચ રાજ્યને પણ ખંડિયા રાજ્યની સ્થિતિ
" માં આણી મૂકયું એ વાતમાં કાંઈ જ સંદેહ નથી. ચેલની સરસાઈ ત્યારપછી લગભગ બે સૈકા સુધી તે વધારે ઓછા
કે પ્રમાણમાં ચલ રાજ્યના તાબામાં જ રહ્યું, જોકે તેની અંતર્થ્યવસ્થા સ્થાનિક રાજાઓને જ હાથ રહી અને તે બંને રાજ્યોનો પરસ્પરનો સંબંધ વખતોવખત બદલાતો રહ્યો. તેરમા સૈકાના પહેલા અર્ધ ભાગમાં પાંડ્ય સત્તા કાંઈક અંશે ફરી પગભર થવા પામી હતી.
ઈ.સ. ૬૪૦માં ચીની યાત્રી હ્યુઆસાગે દક્ષિણહિંદની મુલાકાત લીધી ત્યારે પલ્લવ રાજ્ય (દ્રવિડ) અને પાંડય રાજ્ય (મલોદ) એ બંનેમાં દિગંબર
જેને તેમજ જૈનમંદિરે પુષ્કળ હતાં. તેના અહેજેને પર થએલો વાલ પરથી જેનો પર કાંઈપણ જુલમ થયાની જુલમ સૂચના મળતી નથી. આ ઉપરથી આપણે એ
નિર્ણય કરવો પડે છે કે આ સમયના અરસામાં જૈન પર જે જુલમ થયો તે આ યાત્રીની મુલાકાત પછી થયેલ હોવો જોઈએ. એ તે સિદ્ધ વાત છે કે કૂણ, સુંદર અથવા નેદુમારન પાંડય નામને રાજા જૈન ધર્મને માનતા માટે થયે હતો, પણ ચલ કુંવરી સાથે તેનું લગ્ન થયા બાદ, લગભગ સાતમા સૈકાની અધવચમાં તે તેની પત્ની તથા પ્રખ્યાત સંત તીરજ્ઞાનસંબંદરની અસરથી તેણે
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ ચોલ વંશની ઉત્સાહભરી ભક્તિને પાત્ર થયેલો શૈવ ધર્મ સ્વીકાર્યો. ધર્મફેર થયેલા માણસના ઉત્સાહની શાખ પૂરતી કહેવતો પરથી જણાઈ આવતા ઉત્સાહના કરતાં પણ રાજા સુંદરે પિતે સ્વીકારેલા નવા ધર્મ માટે અતિશય ઉત્સાહ દેખાશે અને ધર્મફેર કરવાની ના પાડતા પિતાને પહેલાંના સહધર્મીઓ પર અતિશય જંગલી કૂરતાભર્યો જુલમ કરવા માંડડ્યો અને ઓછામાં ઓછા આઠેક હજાર નિર્દોષ આદમીઓને સૂળીએ ચઢાવી મારી નાખ્યા. આર્ટમાં તિરૂવલુરના મંદિરની ભીત પરનાં અપ્રસિદ્ધ સ્થાપત્યને નમૂના એ વધની નેંધ લે છે અને લોકમાં ચાલતી પ્રણાલી કથાનું સમર્થન કરે છે. સંભવે છે કે આ જુલમની કથનીમાં અતિશયોક્તિ હશે, પણ જનો પર જુલમ થયો હતો એ વાત તે ખરી હોય એમ દેખાય છે. આવા કઠોર જુલમને કારણે દક્ષિણ હિંદમાં જૈન ધર્મ હાલડોલ થઈ ગયો.
સીલનના અને પાંડય રાજાઓ વચ્ચે વારંવાર વિગ્રહ થતા હતા. બહુ લંબાયેલા એ વિગ્રહમાં આશરે ઈ.સ. ૧૧૬૬માં કે તે અરસામાં
સીલોનના મહત્ત્વાકાંક્ષી રાજા પરાક્રમબાહુના સીન જોડેના બે સેનાપતિઓએ પાંડેય મુલક પર કરેલી ચઢાઈની વિચહે વાત છે. બે જુદાં દૃષ્ટિબિંદુએથી લખાયેલા આ
બનાવના બે વિગતવાર અહેવાલો થાતીમાં છે. તે દ્વીપના ઇતિહાસગ્રંથ મહાવંશ'માં આપેલી વાત આક્રમણકારીઓની કારકીદિને એક પણ પરાજ્યથી ખંડિત નહિ થયેલી વર્ણવે છે; પણ
૧ તીરજ્ઞાના સંબંદર અને કૂણ પાંડની સાલ ૧૯૯૪-પમાં હશે નક્કી કરી હતી. (એપિ. ઇન્ડિ. ii ૨૭૭). વળી જુઓ તામિલ એન્ટિ પુસ્તક (૧૯૯૬) નં. ૩ પૃ. ૬૫ આમ નિર્ણત થએલી આશરા૫ડતી સાલ દક્ષિણ હિંદના રાજકીય અને સાહિત્યના ઇતિહાસમાં નક્કી થયેલાં સ્થિર બિંદુઓમાંનું એક બહુ અગત્યનું બિંદુ છે. એ બનાવ મદુરામાં બન્યો હતો અને ત્યારે તે “જનોનો વિધ” તરીકે શિવમહોત્સવના ૭મા દિવસ તરીકે ઉજવાયેલો છે અને ઉત્સવ તરીકે મનાય છે. (ટી. એ. ગોપીનાથ રાવ. એલીમેન્ટસ
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિ ણ નાં રા જ્ય
૨૨૯
કાંચી પાસે અર્પક્કમ નામના સ્થાને એક લાંબા શિલાલેખમાં જળવાએલા અહેવાલ જે વધારે વિશ્વસનીય છે તે સાબીત કરે છે કે ચડી આવેલા લશ્કરે પહેલાંપહેલાં તો ખૂબ સફળતા મેળવી, પણ દક્ષિણના રાજાએ એકસંપી કરી એકત્ર થઇ સામા થયા એટલે આખરે તેમને પાછા ફરવાની ફરજ પડી. મદુરાની પાંડય ગાદીના વારસની તકરાર પડી હતી અને વારેઘડીએ મળી આવતા વીર અને સુંદર નામધારી હદારા વચ્ચેની હાસાતેાસીને કારણે સીલેાનને વચ્ચે પડવાના પ્રસંગ આવ્યા હતા. એકનાં એક નામ આમ વારેઘડીએ આવ્યા જ કરે એ હકીકત પાંડય ઇતિહાસના આધારરૂપ વંશાવળીનું ખેાખું ઊભું કરવામાં નડતી મુશ્કેલીઓમાંની એક છે.
પાછલા પાંડા
ઈ.સ. ૧૧૦૦ થી ૧૫૬૭ સુધીના લાંબા ગાળા દરમિયાન વધારે આછા વિસ્તારવાળા મુલક પર રાજ્ય કરતા સત્તર પાંડય રાજાઓની સાલવારી તૈયાર કરી કાઢવામાં પ્રેા. કીલહાર્ને સફળતા મેળવી છે. પણ એ નામેાની યાદી અપૂર્ણ મનાય છે અને તેમાંના ઘણાખરા રાજા બહુ ઓછી અગત્ય ધરાવતા સ્થાનિક રાજા હતા.એ બધા મધ્યયુગીન પાંડય રાજાઓમાં સૌથી વધારે સત્તાવાન જટાવમાં સુંદર પહેલે હતા. તેણે ઇ. સ. ૧૨૫૧થી ઓછામાં ઓછું ૧૨૭૧ સુધી રાજ્ય કર્યું હતું અને તેલેારથી કુમારી ભૂશિર સુધીના આખા પૂર્વકિનારા પર પોતાની સત્તા જમાવી હતી. એના સિક્કામાંના કેટલાક આજ એળખી શકાય છે. ઈ.સ. ૧૯૧૦માં તેમજ ત્યારપછીનાં વર્ષોમાં મલેક કાફૂર અને ખીજા મુસલમાન સરદારાએ આ પ્રદેશ કાંઇક અંશે જીતી લીધા
આફ હિંદુ આઇકોનોગ્રાફી, ૧૯૧૪. પરિચય પૃ. ૫૫),
તિરૂવાલાઆદાલ ૬૨ને ૬૩માં એ જુલમનું વર્ણન કરેલું છે (વીલસન મેકેંન્દ્રીયન બીજી આવૃત્તિ કલકત્તા ૧૮૨૮ પૃ. ૪૧) એ જ વાત રોડ્રિગ્યુઝ ફરી કહે છે (ધી હિંદુ પેન્થીઅન, મદ્રાસ, ૧૮૪૧-૪૫) અને શૂળી દીધેલાનાં કમકમાં ઉપાવે એવાં ચિત્ર તેમાં આપેલાં છે.
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૩૦
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ ખરો, પણ તેથી કાંઈ સ્થાનિક રાજવંશનો નાશ થયો નહિ. પરંતુ ઇતિહાસમાં મર્યાદા રૂપ ગણાતા આ રાજકીય ફેરફાર તેનાથી ઈતિહાસપટ પર અંકાઈ ગયા.
કેરલપુત્ર એ નામ નીચે અશોકનાં શાસનમાં કરેલા ઉલ્લેખ ચેર કે કેરલ રાજ્યને સૌથી પહેલો ઉલ્લેખ છે. પ્લિની તથા પેરિપ્લસના
લેખકના સમયમાં એટલે ઈશુ ખ્રિસ્ત પછીના ચેર અથવા કેરલ પહેલા સૈકામાં વપરાતા કાંઈક અપભ્રષ્ટ રૂપમાં રાજ્યના સૌથી તે નામ તેમની જાણમાં હતું. લગભગ તે જ પ્રાચીન ઉલેખે સમયમાં અથવા તેની પછીથી શરૂ થતું પ્રાચીન
તામિલ સાહિત્ય સાબીત કરે છે કે ચેર રાજ્યમાં પાંચ નાક અથવા જિલ્લાઓનો સમાવેશ થતો હતો. તે જિલ્લાઓ નીચે મુજબ છેઃ (૧) પૂલિ-રેતાળ; તે અગલપુલાથી આશરે ઉત્તર અક્ષાંશ ૧૦૦,પ૦૦માં આવેલી નાની નદીના મુખ સુધી; (૨) કુડમ-પશ્ચિમન; પિનાનીથી આશરે ઉત્તર અક્ષાંશ ૧૦° આગળના અનકુલમ પાસેની પરિયાર નદીના સૌથી દક્ષિણના મુખ સુધી વિસ્તરત હતા. (૩) કુષ્ઠામ, સરોવરની ભૂમિ, કોટ્ટાયમ અને કવિલનની આસપાસ. (૪) વેન કવિલનની દક્ષિણે લગભગ કન્યાકુમારિકા સુધી. અને (૫) કક અથવા ડુંગરાળ. કુડમની પૂર્વનો પહાડી પ્રદેશ, પ્લિનીનો કેટોનારા અથવા મરીકિનારે આમાંના સંખ્યાંક ૩ ને મળતા છે.
ખ્રિસ્તી સનના આરંભના સૈકાઓમાં મરી અને બીજી દુમિલ વસ્તુએનો વેપાર જે બંદરોએ ચાલતો હતો તેમાંનાં બે મુખ્ય હતાં. એક
મુઝિરિસ, એટલે કે હાલનું કાનગોર જે પરિયર . બંદરે નદીના મુખ પર આવેલું છે તે, અને બીજું
કોટાયમના દ્વાર જેવું બકારાઈ અથવા વૈકકારાઈ અનુકૂળ અગ્નિખૂણાનો મોસમી વાયુ મળે તો જુલાઈ અને ઓગસ્ટમાં અરબસ્તાનથી મુઝિરિસ જતાં ૪૦ દિવસ લાગતા હતા અને સોદા કરી વેપારીઓ ડીસેબર કે જાન્યુઆરીમાં પાછા ફરી શકતા હતા.
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૧
દક્ષિણનાં રાજ્ય
વેપારનાં વિસ્તાર અને પદ્ધતિની ગ્રીક તથા રોમન લેખકોએ કરેલી નો બેશક બહુ રસભરી છે, પણ કેરલના રાજકીય ઇતિહાસની ઉભારણના કામમાં તે ભાગ્યે જ કાંઈ સહાય આપે એમ છે. ખરી વાત એ છે કે દશમા સૈકામાં કેરલ આક્રમણકારી ચોલ સત્તાના સંસર્ગમાં આવ્યો ત્યાં સુધી એના વિષયમાં નહિ જેવી જ માહિતી આપણને મળે છે. દશમા સૈકા બાદ ચલના શિલાલેખો એ પશ્ચિમના રાજ્ય પર કાંઈક અછરતે પ્રકાશ નાખે છે.
ચેર રાજ્યનું સૌથી જૂ નું પાટનગર વનજી. વચી અથવા કરૂર હતું એમ કહેવાય છે. કોચીનથી પૂર્વ-ઈશાન ખૂણામાં ૨૮ માઈલ પર
પેરિયર નદી પર ખૂબ ઉપરવાડે આવેલું હાલનું પાટનગર તિરૂ–કરૂર નામનું ત્યજાયેલું ગામ એ પ્રાચીન
વનજીનું સ્થાન આજ બતાવે છે. પેરિયરના મુખ પાસેનું તિરૂ–વન–કલમ એ પાછળનું પાટનગર હશે. કાઈબટુરમાંના કરૂરને કેટલાક લેખકોએ બેટી રીતે ચેર રાજ્યનું પાટનગર માનેલું છે પણ એ મત ભૂલભરેલો છે એ બાબતમાં કાંઈ સંદેહ નથી.
આપણને જેની માહિતી છે એવા જૂનામાં જૂના સમયમાં કેગુ દેશમાં કોઈ બટુર અને સલેમના દક્ષિણ ભાગને સમાવેશ થતો હતો.
એ દેશ કેરલથી જુદો હતો એમ મનાય છે, જોકે . કોંગુદેશ પાછલા સમયમાં કેરલ અને કોંગદેશ એક જ
રાજ્યમાં સમાયા હોય એમ જણાય છે. વળી એથી પણ પછીના સમયમાં કેગુદા એકલો જ ચેરરાજ્ય તરીકે જાણીતો થયો હતો અને કેરલ તેનાથી ભિન્ન હતો. એ તો દેખીતું છે કે આ બધા ફેરફારોના સમયનો ચેકસ નિર્ણય કરે શક્ય નથી. કેરલ પિતે કાંઈ હમેશાં એક રાજ્યરૂપે રહેલ નથી. હાલ તેમાં અંગ્રેજી મલબાર જિલ્લો તેમજ કોચીન અને ત્રાવણકોરનાં દેશી રાજ્યો આવી જાય છે.
આગળ બતાવવામાં આવ્યું છે તેમ તામિલ સાહિત્ય ચેનકુ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ સ્વનને એક અપવાદરૂપ સત્તાધારી ચેર રાજા તરીકે અને તે પાંડ્ય રાજા
નીડમ ચેલિયન, કરિકાલના પાત્ર ચલ રાજા એક પ્રાચીન રાજ નમુકિકિલ્લિ તેમજ લંકાના ગજબાહુ પહેલાને
સમકાલીન તરીકે વર્ણવે છે. આ બધું જોતાં બીજા તામિલ રાજ્ય પેઠે ચેર અથવા કેરલ રાજ્યનો પ્રમાણરૂપ રાજકીય ઇતિહાસ ખ્રિસ્તી સનના પહેલા બે સૈકાની આગળ લઈ જઈ શકાય એમ નથી. તે સમયના બના વિષે પણ નહિ જેવી જ નોંધ મળી આવે છે.
સ્વ. પી. સુંદરમ પિલાઈ બહુ વિદ્વાન લેખક હતો. તે ત્રાવણકોરને વતની હતો. તે એવો દાવો રજૂ કરતો હતો કે તેને દેશ અસાધારણ
ધરાવવાનો દાવો કરે છે અને તે હિંદના ત્રાવણકેર અથવા સંક્ષિપ્તસાર તરીકે ગણવો જોઈએ. મુસલમાન આદક્ષિણ કેરલ ક્રમણોથી તેની પર કદી ગંભીર અસર થવા પામી
નથી એટલે “હિંદના નૃવંશવિજ્ઞાનમાં તે નહિ વિછેરાયેલા લુણાવશેષથી ભરેલા થરને ભાગ ભજવે છે.' એ રૂપકને બીજી રીતે મૂકીએ તે એ રાજ્યને એક અજાયબ ઘર લેખી શકાય કે જેમાં સૌ પ્રાચીન હિંદી લેકે, ધર્મ, કાયદા, તથા રીતરિવાજોના જીવંત અવશેષો સચવાઈ રહેલાં છે. બીજે કઈ સ્થળે શક્ય નથી એવે પ્રકારે એ મર્યાદિત વિસ્તારમાં નવા અને જૂનાનો અભ્યાસ કરી શકાય એમ છે. હું તો અગાઉ પણ એ મત તરફ લક્ષ દોરી ગયો છું કે હિંદી સંસ્થાઓનો વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ તે અભ્યાસ ઉત્તર હિંદ કરતાં દક્ષિણ હિંદમાં શરૂ થવો જોઈએ.
ઉપર જણાવેલા વિદ્વાને પહેલી જ વાર ત્રાવણકોરના રાજકીય ઇતિહાસનો ઊંડા ઊતરીને અભ્યાસ કર્યો. તેણે સો કરતાં વધારે શિલાલેખે એકઠા કર્યા. તે બધા મોટે ભાગે વફેલુ લિપિમાં હતા.
૧ એમ. એમ. હરપ્રસાદ શાસ્ત્રીના મત પ્રમાણે વદેલુફ્ટ લિપિ એ ખોટી લિપિનું એક જ વંશ જ છે. (જે. બી. એ. રીસ. સ. પુસ્તક પૃ. ૫૮)
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિ ણનાં રાજ્ય ત્રાવણકારના રાજા
૨૩૩
એ લેખાની મદદથી એ, તે રાજ્યના રાજવંશને ઇ.સ. ૧૧૨૫ સુધી લઇ જઈ શક્યા હતા, અને તે સાલથી માંડી એ સૈકા સુધીના રાજાઓની પૂરી યાદી લગભગ તૈયાર કરી શક્યા હતા.ર
ચેર સિક્કા
પ્રસિદ્ધ થયેલી નાંધા ઉપરથી જણાય છે કે બારમા સૈકાની શરૂઆતમાં ત્રાવણકાર અથવા દક્ષિણ કેરલ રાજેંદ્ર ચાલ કુલાનંગના ચાલ રાજ્યના એક ભાગરૂપ હતું, અને દેખીતી રીતે તે। તે સુવ્યવસ્થિત સુરાજ્ય ભાગવતું હતું. પ્રાચીન ગ્રામ પંચાયત અથવા ગ્રામ સભાએનાં કાર્યની વિગતા ખાસ રસ પડે એવી છે. તે સિદ્ધ કરે છે કે તે વખતનું રાજ્યતંત્ર કાંઇ માત્ર એકહથ્થુ આપખુદ નહોતું. ગ્રામ પંચાયતાને સારા પ્રમાણમાં વહીવટી અને ન્યાય ચૂકવવાની સત્તા હતી અને રાજ્યના અમલદારાની દેખરેખ નીચે તે સત્તાને ઉપયેગ કરવામાં આવતા હતા. ચેર રાજાએનું લાંછન ધનુષ્ય હતું. તેમના સિક્કા બહુ દુર્મિલ છે અને ધનુષ્ય લાંછનવાળા માત્ર બે પાછળના નમૂના જણાયેલા છે. સલેમ અને કાઈબટુરના કાંગુ દેશમાંથી તે મળ્યા છે. કેરલ અથવા મલબારકિનારાના સિક્કાને કોઇ પણ ઉલ્લેખ મારી જાણમાં નથી.
ચેર અથવા કેરલ રાજ્યના પ્રાચીન ઇતિહાસના કાળા તરીકે ઉપલી અસંબદ્દાંધ આપવાની સ્થિતિમાં હું છું. પાછલા ચેર રાજાઓમાં
૨ “સમ અર્લી સાવરેન્સ આફ ત્રાવણકોર” ઈન્ડ. એન્જિ. પુસ્તક XXVI (૧૮૯૫) પૃ. ૨૯૪, ૨૭૭, ૩૦૫, ૩૩૩; (તે જ પુસ્તક XXVI પૃ. ૧૦૯; મિસ લેનીયસ ત્રાવણકોર ઇન્ક્રિપ્સ' તે જ પુસ્તક XXVI પૃ. ૧૧૩, ૧૪૧. પાછળની હકીકત વી. નાગમ અધ્યનાં ‘ધી ત્રાવણકોર સ્ટેટ મેન્યુઅલ’ ૩ પુસ્તક, ત્રિવેન્દ્રમ ૧૯૦૬ અને ૧૯૧૦થી શરૂ થતી ‘ત્રાવણકાર આકીલાજીકલ સીરિઝમાં મળશે.
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
સાધનની ત્રુટિ
સૌથી વધારે અગત્યના રવિવાઁ હતા. તે ઈ.સ. ૧૨૬૬–૭માં જન્મ્યા હતા, ૧૨૯૯માં તેણે પાંડવ અને ચાલ બંને પર જય મેળવ્યા હતા અને ૧૩૧૨માં વિલાનમાં તેને રાજ્યાભિષેક થયા હતા. ચૌદમા સૈકાના પહેલા ચેાથા ભાગમાં તે દક્ષિણ હિંદમાં સૌથી આગળ પડતા રાજા જણાય છે. મલેક કારના વ્યવસ્થિત સામના કરવાની વ્યવસ્થા કરવામાં તેણે બહુ આગળ પડતા ભાગ લીધેા હતો. કલિકટના ઝામેરિનાને ઇતિહાસ આ પુસ્તકની મર્યાદાની બહાર રહી જાય છે. કેરલના પાછળના રાજા અને સરદારાના શિલાલેખાની યાદી પ્રેા. કિલ્હાન તૈયાર કરી છે, પણ તેણે રાજાઓની વંશાવળી કરવાના યત્ન કર્યાં નથી. એ લેખા મેટે ભાગે પી. સુંદરમ્ પીલાઈ એ એકઠા કર્યાં છે તે જ છે. વિભાગ ત્રીજો ચૌલ રાજ્ય
૨૩૪
પ્રણાલી અનુસાર ચેાલ દેશ અથવા ચેોલમંડલમની ઉત્તર મર્યાદા પેન્નર નદી અને દક્ષિણ મર્યાદા દક્ષિણ વેલ્લારૂં નદી બાંધતી હતી. ખીજા શબ્દોમાં કહીએ તે તે પૂર્વકનારે નેલારથી પુદુકાટ્ટાઇ સુધી તે વિસ્તરતા હતા અને ત્યાં પાંડવ દેશને જઇ અડતા હતા. પશ્ચિમે તે ફૂગની સરહદ સુધી પહાંચતા હતા. આ પ્રમાણે વર્ણવેલી મર્યાદામાં મદ્રાસ તથા બીજા કેટલાક બ્રિટિશ જીલ્લા તેમજ મહીસૂરના મેટા ભાગના સમાવેશ થઇ જતા હતા. આપણને ચોક્કસ ખબર છે ત્યાં સુધી સૌથી પ્રાચીન ઐતિહાસિક પાટનગર રૈયર અથવા જા નું ત્રિચિનાપાલી હતું. જેના સ્થાનની ખબર નથી એવું ઉત્તર મનાલુર નામનું ગામ ઐતિહાસિક યુગ પૂર્વનું ચાલ દેશનું પાટનગર કહેવાય છે.
ચોલ રાજ્યની પ્રણાલીગત મર્યાદા
પ્રણાલી અનુસાર અમુક રાજ્યેાની મર્યાદા આપણને પ્રાપ્ત થઈ હાય તે ઉપરથી તે મર્યાદાઓ હમેશાં ચાલ રાજ્યના મેાખરાને
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
ર૩પ
મળતી જ હતી એવું અનુમાન કરવું વાજબી રાજકીય હદમાં નહિ ગણાય. ખરું જોતાં તે ચલ રાજ્યની થતા ફેરફાર સરહદોમાં બહુ મોટા ફેરફારો થતા રહ્યા છે.
પ્રણાલી અનુસાર ચલ રાજ્યની ઉત્તર અને પશ્ચિમની નકકી થતી સરહદો રાજકીય મર્યાદાઓ નહિ પણ જાતિની મર્યાદાઓ બતાવે છે અને તામિલ તથા તેલુગુ, કનારી, મલાયાલામ અને તુલું વગેરે દ્રાવિડી ભાષાઓ બોલનારા પ્રદેશો વચ્ચેની ભેદરેખાથી એ મર્યાદા બહુ જુદી પડતી નથી. પણ તામિલ એ પાંચ રાજ્યની પ્રચલિત ભાષા છે તેવી જ રીતે ચલ રાજ્યની પણ છે અને પ્રણાલી અનુસાર ચોલ રાજ્યની દક્ષિણ મર્યાદા બનેલી વેલ્લાની ઉત્તરે તેમજ દક્ષિણે વસતા લોકોની વચ્ચે કોઈ સ્પષ્ટ જાતિભેદસૂચક રેખા દોરી શકાય એમ નથી.
પાંડચ રાજ્યની પેઠે જ પાણિનિને જેની માહિતી નહોતી એવું ચલ રાજ્ય નામથી તે કાત્યાયનને પરિચિત હતું અને અશોકે તેને એક
સ્વતંત્ર રાજ્ય તરીકે ઓળખ્યું હતું. એ મહાન ચોલ રાજ્યનાસોથી ભૈર્યની સત્તા મહીસૂરમાં ચિતલની દક્ષિણે પ્રાચીન ઉલલેખે છેક ૧૪ અંશ અક્ષાંશ સુધી વિસ્તરતી હતી એમાં
તે કોઈ પ્રશ્ન જ નથી એટલે મૌર્યયુગમાં ઘણું કરીને પિન્નર નદી ચોલ રાજ્યની ઉત્તર સીમા હશે. પાછળથી ઉત્તર અને દક્ષિણની સીમાઓ બહુ આગળ વધી જ્યારે એથી ઉલટું પલવોની સરસાઈના ગાળાના મધ્ય યુગમાં તે બહુ જ સંકોચાઈ ગઈ. આ પ્રાચીન તામિલ સાહિત્ય તેમજ ગ્રીક તથા રોમન લેખકે પૂરવાર કરે છે કે ખ્રિસ્તી સનના પહેલા બે સૈકામાં, કેરોમાંડલ અથવા ચલ
કિનારાનાં બંદરો પૂર્વ તેમજ પશ્ચિમના દેશો પ્રાચીન સમયમાં જોડેના ધીકતા વેપારના લાભ ભાગવતાં હતાં. વેપાર ચાલના કાફલા માત્ર કિનારે કિનારેની સફર
નહિ કરતા, પણ હિંમતથી બંગાળાનો ઉપસાગર
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ
ચીરી રાવદી તથા ગંગાનાં મુખ સુધી અને હિંદી મહાસાગરની પાર મલાયાના દ્વીપસમૂહો સુધી જતા હતા. મિસરદેશથી મલબાર અથવા કેરલ કિનારે આયાત થતા બધા માલ ચાલ દેશનાં બજારામાં તુરત વેચાઇ જતા. બીજા હાથ પર પશ્ચિમનાં બંદરા, પૂર્વ કિનારાનાં અજારામાંથી તેમનાં વેપારી વહાણામાં ભરી લઇ જવાના માલ મેળવતાં. એ પૂર્વકિનારાના પ્રદેશમાં મેાટા જથ્થામાં સુતરાઉ કાપડ પેદા થતું હતું. કાવેરી નદીના ઉત્તર મુખ પર આવેલું કાવીરીşનમ્ એ ચાલ બંદરામાં સૌથી મુખ્ય હતું. એક વારનું આ સમૃદ્ધ શહેર, જ્યાં રાજાને ભવ્ય મહેલ હતા અને જ્યાં પરદેશી વેપારીઓને રહેવું ફાવતું અને બહુ લાભદાયી જણાતું હતું તે લુપ્ત થયેલું છે અને વિશાળ રેતીના ઢગ નીચે દટાયેલું પડયું છે.
સૌથી પહેલા ઐતિહાસિક અથવા અર્ધ ઐતિહાસિક રાજા કરિકાલ છે. પ્રાચીન કવિએ તેને લંકા પર ચડાઈ કરી ત્યાંથી તેણે બાંધેલા એક માઇલ લાંબા કાવેરી નદીના બંધ પર કામ
કલિ
કરવા હજારે। મજૂરા લઇ જતા બતાવે છે. તેણે જ કાવીરીરૢિનમ્ વસાવ્યું અને ઉરૈયૂરથી તેણે પોતાનું પાટનગર એ નવા બંદરે ખસેડયું. તેણે લાંબે સમય રાજ્યના ઉપભાગ કર્યાં. એનેા લાંખે। અમલ તેના પાડેાશી પાંચ અને ચેરા જોડે લડવામાં રોકાયા હતા. તે ખ્રિસ્તી સનના પહેલા સૈકાના બીન્ત અર્ધ ભાગમાં કે કદાચ બીજા સૈકામાં થઇ ગયા જણાય છે. કરિકાલ પછી તેની ગાદીએ તેના પાત્ર નેકમુકિલ્લિ આવ્યા. તેના અમલમાં કાર⟩િનમના સમુદ્રથી નાશ થયેલા મનાય છે. નેકમુકિલ્લિ, એ ચેન ધ્રુવન ચેર અને લંકાના ગજબાહુ પહેલાના સમકાલીન હતા. ઘેાડા સમય માટે તે ચેર રાજા દક્ષિણના રાજાઓના નાયક થઇ પડચો હતા અને ચાલેાની સત્તા પરવારી ગઇ હતી. કેટલાય યુગેા સુધી ચાલેાની સત્તા એ પ્રદેશમાં ફરી ચાલુ થવા પામી નહિ.
સાહિત્યના ઉલ્લેખા સૂચવે છે કે ક્રાઇસ્ટ પછીના બીજા કે ત્રીજા
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિ ણનાં રાજ્ય
૨૦૦
પલ્લવાના ઉદ્દય
સૈકામાં ચાલ અને તામિલ રાજાઓની સત્તા નબળી પડી ગઈ અને તામિલાથી દેખીતી રીતે જુદી વર્ણની અવલર અને તેના જેવી બીજી જાતિના ઉદયથી તેમની જગા પુરા આશરે ચાથા સૈકાના આરંભની સાલવાળા આપણી જાણમાં આવેલા પલ્લવ શિલાલેખામાંના સાથી જૂના શિલાલેખા બતાવે છે કે તે સમયે પ્રણાલીથી જણાયેલા ચાલ દેશની મધ્યમાં આવેલા કાંચીનગરમાં એક પલ્લવ રાજા રાજ્ય કરતા હતા. અને એમ પણ હોય કે ઉપર જે જાતિના ખુલ્લા વિરાધના ઉલ્લેખ કર્યો છે તેની દોરવણી તથા વ્યવસ્થા તે પરદેશી અથવા અર્ધપરદેશી પલ્લવ વંશે કરેલી હોય. હવે પછી કહેવામાં આવશે તેમ તે જાતિના લેાક મણિપલ્લવમ્ એટલે કે લંકાના જાના દ્વીપકલ્પના રાજાએ જોડે વંશજોના સંબંધ કદાચ ધરાવતા હોય. એ વાત ગમે તેમ હાય, પણ આશરે ઇ.સ. ૩૫૦માં સમુદ્રગુપ્તે દક્ષિણ હિંદ પર ચડાઇ કરી ત્યારે કાંચીમાં એક પલ્લવ રાજા ગાદીએ હતા એ તેા ચેાક્કસ વાત છે. પરિણામે તે વખતે ચેાલરાજ્યના વિસ્તાર ઘણા જ ઘટી ગયેલા હશે. સાતમા સૈકા સુધી ચેાલના ઇતિહાસ વિષે આથી વધારે કાંઈ જાણમાં નથી.
હ્યુમસાંગ
શુઆમાંગની ટીકા તે સૈકાના અર્ધા ભાગમાં ચાલરાજ્ય વિષે બહુ રસિક ઉલ્લેખ કરે છે. એ ટીકાઓના મહત્ત્વની તેની યાત્રાના ટીકાકારાએ પૂરી કદર કરી છે. તે પલ્લવના પાટનગર કાંચી સુધી પહોંચ્યા હતા. તેની દક્ષિણ હિંદની મુલાકાત ચેાક્કસ રીતે ઈ. સ. ૬૪ની સાલમાં મૂકી શકાય એમ છે. તે સમયે ચેાલરાજ્ય ૪૦૦ થી ૫૦૦ માઈલ ઘેરાવાવાળા મુલકમાં મર્યાદિત થયું હતું અને તેની રાજ્યધાનીનું નગર ભાગ્યે જ બે માઇલ ઘેરાવાનું હતું. તે દેશ મેાટે ભાગે જંગલ છવાયેલા અને ત્યજાયેલા હતા અને તેમાં વારાકરતી ઉના પંકપ્રદેશ અને જંગલેા આવેલાં હતાં. તેમાં વસ્તી આછી હતી. લોકોની ટેવા ઝનૂની
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ હતી અને તેઓ લૂંટફાટને વ્યવસાયમાં લાગ્યા રહેતા. જે થોડા ઘણા બૌદ્ધ મઠ હતા તે ખંડિયેર હાલતમાં હતા અને તેમાં વસતા સાધુઓ તે મકાનો જેવા જ ગંદા હતા. તે પ્રદેશમાં ચાલુ ધર્મ જૈન ધર્મ હતો, પણ ત્યાં કેટલાંક વૈદિક હિંદુ ધર્મનાં મંદિર પણ હતાં. એ દેશ અમરાવતીથી નૈઋત્યમાં બસો માઈલ કે તેથી ઓંછે અંતરે હતો એમ બતાવવામાં આવે છે. આથી તે દેશ “સુપ્રતજિ૯લા” (સીટેડ ડિસ્ટ્રિકટ) ખાસ કરીને કડાપા જિલ્લો હશે એમ નક્કી થાય છે. એ પ્રદેશની હવા ગરમ છે અને તેમાં તે યાત્રીઓ નેધેલાં બીજાં પણ લક્ષણો જોવામાં આવે છે. ઈ. સ. ૧૮૦૦માં અંગ્રેજોએ ખાલસા કર્યો ત્યાં સુધી તે પ્રદેશ લૂંટફાટ માટે મોટી નામના પામેલ હતો. એ યાત્રી માત્ર ચોલદેશની વાત કરે છે, પણ કેઈ રાજાના નામનો નિર્દેશ કરતો નથી. આનું કારણ નિઃસંદેહ એ જ જણાય છે કે તે સ્થાનિક રાજા બહુ જ ઓછી અગત્યને આદમી હશે. બે વર્ષ બાદ ચાલુક્ય સત્તાનો નાશ કરનાર અને કચીના પલ્લવ રાજ્યકર્તા બળવાન નૃસિંહવામાને તે તાબે હશે. આઠમા સૈકા પહેલાંની લિપિમાં કોતરેલા, સ્થાનિક એલરાજાઓના કાપા જિલ્લામાં મળી આવેલા પથ્થરના લેખોની શોધથી હૃઆત્માંગે ચોલરાજ્યની કરેલી ટીકાના એ અર્થના ખરાપણાનું સમર્થન થાય છે.
એ સૈકાના શરૂઆતના ભાગમાં કાંચીના પલ્લે તથા દક્ષિણના ચાલુકો વચ્ચે દક્ષિણ હિંદમાં સર્વોપરિ સત્તાના પદ માટે ચડસાચડસી
થવા માંડી હતી. તે સમયે ચાલોનું તો કાંઈ લેખું જ પલવેની સત્તાનું નહોતું, પણ ઈ.સ.૭૪૦માં ચાલુક્ય રાજા વિકશિથિલ થવું માદિત્યને હાથે થયેલા પલ્લવના સખત પરાજયને
. કારણે કાંચીના રાજ્યની સત્તા નબળી પડી અને તેથી ઉત્તરે પહેલાના અને દક્ષિણે પાંડ્યાના દબાણથી કાંઈ ગણત્રીમાં નહિ રહેલા ચાલોને પિતાનું સ્થાન પાછું મેળવવાની તક મળી. આ અરસામાં, આશરે નવમા સૈકાની મધ્યમાં ગાદીએ આવેલા એલરાજા વિજયાલય વિષે આપણે સાંભળીએ છીએ. એ રાજાએ ૩૪ વર્ષ રાજ્ય
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૨૩૯ કર્યું હતું. એના પુત્ર આદિત્ય (આશરે ૮૮૦થી૯૦૭) પલ્લવ અપરાજિત પર જિત મેળવી અને તેમ કરી આખરે પલ્લવ સરસાઈનો અંત આણ્યો.
- ઈ. સ. ૯૦૭માં આદિત્યને પુત્ર અને અનુગામી પરાંત, પહેલો ગાદીએ બેઠો ત્યારથી ઈતિહાસકાર ચોક્કસ સાલવારીની ભૂમિ પર ઊભો
રહે છે. હવે તેને શિલાલેખોના ઉણપની નહિ પરાંત, પહેલે પણ અતિશયતાની મુશ્કેલી નડે છે. ૧૯૦૬ થી ૭
સુધી એક જ મોસમમાં પરાંત, પહેલાનાં ચાલીસ કરતાં વધારે શિલાલેખોની નકલ કરવામાં આવી છે. એ શિલાલેખ તેના અમલના ત્રીજાથી એકતાળીસ વર્ષની મર્યાદાની અંદરના છે એટલે કે ઈ. સ. ૯૦૯-૧૦થી માંડી ૯૪૭-૮ સુધીના છે. આ મહત્ત્વાકાંક્ષી રાજાને પલ્લવોની સત્તાનો ધ્વંસ કર્યો સંતોષ ન થયો તેથી તે વધતે વધતે. છેક હિંદને દક્ષિણ છેડે પહોંચ્યા. ત્યાં તેણે પાંડેયોનું પાટનગર મદુરા હાથ કર્યું, ત્યાંના રાજાને દેશવટે દીધો અને પછી લંકાઠી ૫ પર ચડાઈ કરી.
પરાંત, પહેલાના કેટલાક લાંબા શિલાલેખો ગ્રામ્ય સંસ્થાના અભ્યાસંઓને બહુ રસ પડે એવા છે, કારણ કે રાજાની સંમતિથી વિશાળ
| વહીવટી અને ન્યાય ચૂકવવાની સત્તા ભોગવતી ચોલને સુવ્યવસ્થિત સ્થાનિક સમિતિઓ અથવા પચારાજ્યવહીવટ થતો સ્થાનિક બાબતોને કેવી રીતે વહીવટ
કરતી હતી તેની વિગતો તેમાં આપેલી છે. બહુ દુઃખની વાત છે કે સ્થાનિક સ્વરાજ્યનું આ દેખીતી રીતે અતિ ઉત્તમ તંત્ર જેની ઉત્પત્તિ ખરેખર પ્રજાની અંદરથી જ થયેલી છે તે યુગો પહેલાં મરી જવા પામી છે. એના જેવી જ કાર્યસાધક પ્રતિનિધિ સંસ્થા મળી શકે તો હાલના યુગની સરકારે ખરેખર વધારે સુખી થાય. કેટલાક હિંદી અભ્યાસીઓએ આ વિષયનો કાળજીભર્યો અભ્યાસ કરેલો છે અને તેમના લેખો ખરેખર બહુ વાંચવા જેવા છે. જ્યારે પણ દક્ષિણ હિંદને મધ્યયુગનો ઈતિહાસ વિગતવાર લખવામાં આવશે ત્યારે ચેલ રાજ્યવહીવટની પદ્ધતિઓની ચર્ચા માટે એક લાંબું અને રસિક પ્રકરણ આપવું પડશે.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
પરાંતક પહેલા આશરે ૯૫૩માં કે એથી કાંઇક મેાડા મરણ પામ્યા. તેના પુત્ર રાજાદિત્ય તેના મરતાં પહેલાં જ ઈ. સ. ૯૪૭–૮ના અરસામાં તકકાલાના યુદ્ધમાં રાષ્ટ્રકૂટ રાજા કૃષ્ણરાજા ત્રીજાને હાથ માર્યો ગયા જણાય છે. પરાંતક પહેલા પછી આશરે પાંચેક પ્રખ્યાતિમાં નહિ આવેલા અનુગામીઓ થઇ ગયા. એ બધાનાં રાજ્ય ટૂંકાં અને આપત્તિએથી ભરેલાં હતાં.
૨૪૦
પરાંતક પહેલાના અનુગામીઓ
ઇ. સ. ૯૮૫માં મહાન રાજરાજદેવ જેવા બળવાન રાજા ગાદીએ આવતાં રાજ્યવંશની ખટપટાનો અંત આવ્યા અને દક્ષિણ હિંદમાં ચાલ સત્તાને અગ્રગણ્ય સત્તાને સ્થાને સ્થાપવાની લાયકાત ધરાવનાર એક પુરૂષ ચાલરાજ્યના ઉપરી તરીકે આવ્યું. આશરે ૨૮ વર્ષના ધમાલભર્યાં અમલ દરમિયાન રાજરાજ એક પછી બીજી એમ ઉપરાઉપરી છતા મેળવતા ચાલ્યા અને તેના મરણ સમયે તે દક્ષિણ હિંદના સર્વોપરી અને બિનહરીફ સમ્રાટ્ હતા. વળી હાલના મદ્રાસ ઇલાકા, લંકા તથા મહીસર રાજ્ય મળોને થાય તેવડા મેાટા મુલકના તે ધણી હતા.
ચેર દેશથી તેણે પેાતાની જયની કારકીર્દિની શરૂઆત કરી અને તેના અમલના ચૌદમા વર્ષમાં હિંદની મુખ્ય ભૂમિ પર મેળવેલા દેશમાં પહેલાં પલ્લવાને હાથ હતું તે બેંગીનું પૂર્વ ચાલુક્ય લંકાની જીત વગેરે.રાજ્ય, સૂર્ય, પાંડય મુલક અને દક્ષિણના ઉચ્ચ પ્રદેશમાંના વિશાળ મુલકાના સમાવેશ થતા હતેા. ત્યાર પછીનાં ત્રણ વર્ષ દરમિયાન મલબારકનારા પર કિવલા (કાલ્લમ) તથા ઉત્તરને કલિંગ દેશ તેના રાજ્યમાં ઉમેરાયા. ત્યાર બાદ રાજરાજ લંકા પરતી લાંચ્યા સમયની ચડાઇઓમાં રોકાયા. એ ચડાઓને પરિણામે આખરે તેના અમલના ૨૦મા વર્ષમાં એ દ્વીપ ખાલસા થઇ તેના મુલકમાં ભળી ગયે, ઈ.સ. ૧૦૦૫માં કે તે અરસામાં તેણે તલવાર મ્યાન કરી અને તેના વનનાં બાકીનાં વર્ષ શાંતિમાં વીતાવ્યાં. ૧૦૧૧થી
મહાન રાજરાજ
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૨૪૧ ચલના રિવાજ મુજબ તેનો પુત્ર રાજેંદ્ર તેની સાથે રાજકાજમાં જોડાયો.
ચાલુ અને પલ્લવો વચ્ચેના વેરનો વારસો ચોલોને મળ્યો. દક્ષિણ હિંદમાં પહેલાં પલ્લ જે સરસાઈનું સ્થાન ભોગવતા હતા તેની
પર હવે ચાલો આવ્યા હતા એટલે હવે તેમની ચાલુકયે સાથે અને ચાલુક્ય વચ્ચે ચાર વર્ષને વિગ્રહ જામ્યો વિચહ અને આખરે ચાલુકોને પરાજય થતાં તેનો
અંત આવ્યો. રાષ્ટ્રકૂટોની તાબેદારીમાંથી એ ચાલુ હમણાં થોડું થયાં જ મુક્ત થયા હતા તેવામાં તેમને આમ પરાજય થવા પામે.
રાજરાજની પાસે બળવાન નૌકાસૈન્ય હતું, અને તેને તેણે પૂરતો ઉપયોગ પણ કર્યો હતો. તેનું છેલ્લું પરાક્રમ ચેકસ નામનિર્દેશ વગરના
સંખ્યાબંધ ટાપુઓ જીતી લેવાનું હતું. આ ટાપુદરિયાઈ યુદ’ તે લક્ષદ્વીપ અને માલદ્વીપ હશે અને તે
તેના અમલના ૨૦મા વર્ષમાં છતાયા હશે. તેની આજ્ઞાથી તેના પાટનગર તાંજોરમાં (તાંજુવુર) બંધાયેલું ભવ્ય મંદિર, જેની ભીંતો પર તેના છવ્વીસમા વર્ષમાં નોંધાયેલી જીતની તારમાં મંદિર
રિ કથા ચિત્રરૂપે ચિલી છે તે રાજરાજની ઝળકતી
* કારકીર્દિના સ્મારક તરીકે આજ પણ ઊભું છે. જાતે શિવભક્ત હોવા છતાં તે એટલે ઉદાર વૃત્તિને હતો કે નેગાપટ્ટમનાં બંદરે આવેલાં બે બૌદ્ધમંદિરને તેણે ધનસહાય કરી હતી.
પંદરમા સૈકા સુધી એવાં બે મંદિર પરદેશી બૌદ્ધ સંપ્રદાય બૌદ્ધોનાં યાત્રાનાં ધામ તરીકે ચાલુ રહ્યાં હતાં.
તેમાંનું એક ઘણું કરીને રાજરાજની ધનસહાયનું પાત્ર બનેલું મંદિર ૧૮૬૭ સુધી ભાંગીતૂટી હાલતમાં નભી રહ્યું હતું. તે અરસામાં જેસ્યુઈટ સાધુઓએ તેને તેડી પાડયું અને તેના ઈમલાને નવાં ખ્રિસ્તી દેવળો બાંધવામાં ઉપયોગ કર્યો.
ગંગાઈડા અટકવાળા રાજરાજના પુત્ર અને વારસ રાજેન્દ્ર
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૨
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
ચેાલદેવ પહેલાએ તેના પિતાની મહત્ત્વાકાંક્ષાભરી કારકીર્દિ વધારે બળપૂર્વક અને વધારે સ્પષ્ટ સફળતા સાથે ચાલુ રાખી. બંગાળાના ઉપસાગરને ચીરી તેના કાલાએ પ્રોમ અથવા પેગુ રાજ્યના પ્રાચીન પાટનગર કદારમ તેમજ તે જ કિનારે આવેલાં તકકોલામ અને મતામ અથવા મર્તબાનનાં બંદર હુમલેા કરી કબ્જે કર્યાં. આ શહેરે પડતાં તુરતમાં થોડા સમય માટે તે આખું પેગુનું રાજ્ય ખાલસા થઈ. ચાલ સામ્રાજ્યમાં ભળી ગયું. પેગુ શહેરની પાસે આજ પણ ઊભેલા બે ગ્રેનાઇટ પથ્થરના સ્તંભો ઈ.સ. ૧૦૨૫ થી ૨૭ સુધીમાં થયેલી પેતાની જીતના સ્મારક તરીકે ચાલ રાજાએ ઊભા કરેલા મનાય છે. પેગુની જીત પછી નક્કવારમ (નીકોબારે) અને આંદામાન ટાપુએની જીત થઇ.
પાટનગર
તેના અમલનાં શરૂઆતનાં વર્ષોંનાં રાજેન્દ્ર ચેાલદેવ ઉત્તરના રાજ્યા જોડેના એક પછી એક થતા વિગ્રહેામાં રાકાયા હતા. આશરે ૧૦૨૩માં બિહાર અને બંગાળાના રાજા મહીતેના વિહે અને પાલ જેડે તે અથડાઇ પડયો અને છેક ગંગાને કિનારે પેાતાની સેનાને લઇ ગયા. આ પરાક્રમના સ્મરણમાં તેણે ગંગા કાંડાનું બિરૂદ ધારણ કર્યું અને ગંગા કાંડા-ચાલપુરમ નામનું એક નવું પાટનગર સ્થાપ્યું, તે શહેરની પાસે તેણે સેાળ માઇલ લાંબી પાળ ઊભી કરી એક કૃત્રિમ મહાસરાવરની રચના કરી. મેાટા વિસ્તારની ભૂમિને પવાણ કરવા માટે તેણે તેમાં દ્વાર તથા નહેરાની ગાઠવણ કરી હતી. એક ભવ્ય મહેલથી અને ૩૦ ફીટ ઊંચા કાળા કાળમીંઢ પથ્થરના એકશિલા શિવલિંગવાળા એક મેાટા મંદિરથી તે શહેરને શેશભીતું કરવામાં આવ્યું હતું. આંધકામને લાયકના સામાનની શોધમાં નીકળતા હાલના, માત્ર ઉપયેાગિતાની નજરે બધી ચીજો જોતા લેાકેાની લૂટથી બહુ જ ખીસમાર હાલતમાં આવી પડેલાં એ બાંધકામેાનાં ખંડિયેરા, ત્રિચિનાપાલી
રાજેન્દ્ર પહેલા ગંગાઇકોંડા. રાજ્યારાહણ ૧૦૧૮
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય જિલ્લાના એક વેરાન પ્રદેશમાં આજે પણ ભવ્ય એકાંતવાસ સેવતાં ઊભાં છે. એ મંદિરમાંનું કોતરકામ અદ્વિતીય ઉત્તમતાવાળું છે. રાજેન્દ્ર ગંગાઈડાના સમયમાં પણ પાંડવ રાજ્ય ચેલ સત્તા નીચે ચાલુ રહ્યું હતું અને એલ–પાંચના બિરૂદથી તેને પુત્ર તેના સુબા તરીકે તેને વહીવટ કરતો હતો.
રાજેન્દ્રને સૌથી મોટા પુત્ર રાજાધિરાજ જે ૧૦૧૮થી માંડી રાજવહીવટમાં તેના પિતાનો સહકર્મચારી હતા, તે ૧૦૩૫માં તેના
પછી ગાદીએ આવ્યો. પડોશી રાજ્યો સાથે રાજાધિરાજ; યુવ- તેના પિતાએ શરૂ કરેલા અનંત વિગ્રહે તેણે રાજ ઈ.સ. ૧૦૧૮; ચાલુ રાખ્યા. ઈ.સ. ૧૦૫ર કે ૫૩માં કોટયામના રાજા ઈ.સ. ૧૦૩૫ યુદ્ધમાં ચાલુક્ય સેના સાથે થયેલી ખૂનખાર
ઝપાઝપીમાં તે કામ આવ્યો. એ યુદ્ધથી તુંગભદ્રા નદી ચોલ અને ચાલુક્ય રાજ્યો વચ્ચેની સરહદરૂપ ગણવાનું કર્યું. એ યુદ્ધમાં રાજાધિરાજનું મરણ થયું છતાં યુદ્ધભૂમિ પર તેના વારસ તરીકે અભિષિક્ત થયેલા તેના ભાઇ રાજેન્દ્ર પરકેશરીવર્માએ બગડી બાજી સુધારી.
- આ રાજા તેમજ તેની પછી આવેલા ત્રણ રાજાઓના અમલ દરમિયાન આ ઝઘડાઓ ચાલુ રહ્યા. તેમાંની કોઈ વિગત ખાસ યાદ
રાખવા જેવી નથી. કૃષ્ણ અને પંચ ગંગા નદીના કુડાલસંગમનું યુદ્ધ સંગમ, કુંડલસંગમ આગળનું યુદ્ધ, એ તે ઝઘડા
એમાંનો જાણવા જેવો બનાવ છે; કારણકે તેમાં ચાલુક્યએ વરરાજેન્દ્ર ચોલને હાથે સજજડ હાર ખાધી હતી. (રાજ્યારહણ ઈ.સ. ૧૦૬૨-૩) ચાલુક્ય ગાદીના હરીફ હકદાર અને ભાઈ સોમેશ્વર બીજા અને વિક્રમાદિત્ય વચ્ચે આપ આપસમાં થયેલા કુટુંબવિગ્રહમાં વીર રાજેન્દ્ર બીજાનો પક્ષ લીધે અને તેની સાથે પોતાની કુંવરીનું લગ્ન કર્યું.
વીર રાજેન્દ્રનું મરણ થતાં તેના વારસા માટે તકરાર પડી અને
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ કૌટુંબિક વિગ્રહ જાન્યો. વિક્રમાદિત્ય ચાલુકયે દક્ષિણની ગાદી પર પિતાને
આ અધિકાર દદ કરીને જમાવ્યો અને પોતાના - વિલવ; સાળા અધિરાજેન્દ્રની વારેધા અને તેને ચેલ અધિરાજેન્દ્ર મુલકનો રાજા સ્થાપવામાં સફળ થે. (૧૯૭૨)
પણ તે નો રાજા પ્રજાને અકારો થઈ પડ્યો અને બે વર્ષ બાદ તેનું ખૂન થયું (
૧૪). તેની સાથે મહાન મધ્યયુગીન ચેલેની સીધી પરંપરાનો અંત આવ્યો.
રાજ્યની લગામ હાથમાં લઈ શકે એવો કોઈ પુરુષવારસ અધિરાજેન્દ્ર પિતાની પાછળ મૂક્યો હોય એમ જણાતું નથી. પરિણામે
" તેની પછી તેને રાજેન્દ્ર નામનો એક સગે ગાદીએ ચાલુક્ય-ચેલવંશ આવ્યો. પાછળથી તે કલોરંગ પહેલાના નામથી
ઓળખાતે થયો હતો. રાજેન્દ્રની માં પ્રખ્યાત ગંગાઈડાની પુત્રી હતી અને તે પોતે ૧૦૬રમાં મરણ પામેલા ગિના પૂર્વ ચાલુક્ય રાજાનો પુત્ર હતો. પણ રાજેન્ડે ચોલેના દરબારમાં રહેવું પસંદ કર્યું હતું અને પોતાના કાકાને કેટલાંક વર્ષ ગિમાં રાજ્ય કરવા દીધું હતું. ૧૦૭૦માં વેંગિના રાજા તરીકે રાજેન્દ્રને અભિષેક કરવામાં આવ્યો અને ચાર વર્ષ બાદ અધિરાજેન્દ્રનું ખૂન થયું ત્યારે તેણે આખા ચલ મુલકને વહીવટ પોતાના હાથમાં લીધો. આ પ્રમાણે તેણે નવા ચાલુક્ય-ચોલ વંશની સ્થાપના કરી અને કુલોતગ ચોલનું પદ ધારણ કર્યું. પોતે પ્રાપ્ત કરેલા આ સ્થાન માટે તે એગ્ય હતો અને ૪૯ વર્ષ સુધી તેણે બહુ સફળતાથી પિતાના વિશાળ રાજ્યને વહીવટ કર્યો. પૂર્વ ગંગા રાજા અનંતવર્મા ચોલને હરાવી તેણે કલિંગ દેશ ફરીથી જીતી લીધું. ઈંગ્લંડમાં કયામતનું પુસ્તક રચાયું તે જ અરસામાં ઈ. સ. ૧૦૮૬માં બહુ મોટા પાયા પર તેણે મહેસૂલની ફેરતપાસણની યોજના અમલમાં મૂકી તે કારણે તેને રાજ્યવહીવટ બહુ પંકાઈ ગયા છે.
દક્ષિણ હિંદના વૈષ્ણવોના સૌથી વધારે માનનીય ગુરુ, પ્રખ્યાત તત્ત્વજ્ઞ રામાનુજે કાંચીમાં વિદ્યાભ્યાસ કર્યો હતો અને અધિરાજેન્દ્રના
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૨૪૫ અમલ દરમિયાન તે ત્રિચિનાપલી પાસે શ્રીરંગમાં રામાનુજ રહેતા હતા પણ શૈવ ધર્મને માનનાર રાજાના
વૈર વિરોધને લઈ તેને મહીસૂરના મુલકમાં ચાલ્યા જવાની ફરજ પડી હતી. આખરે અધિરાજેન્દ્રના મરણે તેને ચિંતામુક્ત કર્યો. તે સંત ત્યાર બાદ શ્રીરંગ પાછા આવ્યા અને તેમના મરણ સુધી ત્યાં જ રહ્યા.
કુલોતંગના પુત્ર અને વારસ વિક્રમ ચલે ચાલતી આવેલી પ્રથાનુસાર પિતાના પડોશીઓ જોડે લડવાનું ચાલુ રાખ્યું અને પિતાના
- કુળની સરસાઈ જાળવી રાખવામાં તે સફળ વિક્રમચેલ. જ્યા- થયે હોય એમ જણાય છે. ત્યાર પછીના ત્રણ રેહણ ૧૧૧૮ રાજાઓના અમલ ટૂંકા હતા અને તે કોઈ પણ
આ પ્રકારે ખાસ જાણવા જોગ નહોતા. કાંઈક અગત્ય ધરાવતા ચોલ રાજાઓમાં છેલ્લા કુલવંગ ત્રીજો હતો. તેણે ઇ. સ. ૧૨૮૭થી માંડી આશરે ચાલીશ વર્ષ સુધી રાજ્ય
કર્યું. ત્યાર પછી તેની ગાદીનો વારસ તકરારમાં કલાંગ ત્રીજે. પડ્યો અને ચોલ રાજાઓ નહિ જેવું સ્થાન રાજ્યારોહણ ૧૨૮૭ રોકતા થઈ ગયા. થોડા સમય માટે પાંડેએ
ફરી માથું ઉચક્યું અને કાંઈક સરસાઈ મેળવી અને આખરે ૧૩૧૦માં, તેમજ ત્યાર પછીનાં વર્ષોમાં મલેક કાકુરના મુસલમાન લશ્કરની ફત્તેહથી દક્ષિણ હિંદનાં તમામ હિંદુ રાજ્યની સત્તાનો ધ્વંસ થયો. ચૌદમા સિકા દરમિયાન વિજયનગરની ઝડપી અભિવૃદ્ધિ થવાથી હિંદના દ્વીપકલ્પ વિભાગમાં હિંદુઓની સત્તાની ફરી
સ્થાપના થઈ. આશરે ઈસ. ૧૩૭૦માં હિદનો છેક દક્ષિણનો ભાગ વિજયનગરના અમલ નીચે પસાર થયો.
વિભાગ ચેાથે
પહલ - પલ્લવો કોણ હતા? તે કયાંથી આવ્યા? દક્ષિણના સત્તાધીશમાં
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ તેમણે આગળપડતું સ્થાન કેવી રીતે મેળવ્યું? આવા બધા સવાલોને
અત્યારે પૂરો જવાબ આપી શકાય એમ નથી, પહલની ઉત્પત્તિ જે કે એ પ્રશ્નોનું નિરાકરણ કરવામાં સારી પ્રગતિ
થયેલી છે. પલ્લવ' એ શબ્દ “પહલવ’ શબ્દને એટલો બધો મળતો છે કે પલ્લે અને પહલ એક જ છે એ વાદ તરફ પક્ષપાત દેખાડવા કેટલાક લેખકની વૃત્તિ થાય છે. પરિણામે કાંચીને પલ્લવ વંશની ઉત્પત્તિ આખર સરવાળે ઈરાનમાં હોવી જોઈએ એવો મત કેટલાક રજુ કરે છે. હાલની શોધો એ ખ્યાલના સમર્થનમાં કોઈ પણ પ્રકારના ઐતિહાસિક પૂરાવા રજૂ કરવામાં નિષ્ફળ થાય છે.
પ્રાચીન તામિલ સાહિત્યના ઊંડા અધ્યયનથી હાલમાં એવી સૂચના મળી છે કે પલ્લે મૂળ લંકા જોડે સંબંધ ધરાવતા હતા. “મણિમેલાઈ તથા ચિલપ્પટિકારણે એ બે તામિલ કાવ્યનું પરીક્ષણ એમ સૂચના કરતું જણાય છે કે ચોલની રાજ્યધાની પુહાર અથવા કાવરિ પઉિનમનો સમુદે કરેલો વિનાશ ઈસ્વીસનના બીજા સૈકાના ત્રીજા પાદના અંત ભાગમાં લંકામાં ગજબાહુના અમલનો અંત આવ્યો અને ચોલ રાજા કિલ્લિવલવાન અથવા નેકમુડિકિલ્લિ પિતાનું પાટનગર ત્યાંથી ખસેડી ઊરેયૂર લઈ ગયો તે પહેલાં થયેલો હશે.
હાલ થડા સમય પર જ કલબના બી મુડલિયાર સી રસનાયગમ એ તામિલ વીરકાના વધારે અભ્યાસને બળે જાહેર કરે છે કે આ ચેલ રાજાને મણિપલ્લવમના નાગરાજા પલેવાનમની નાગકુંવરી સાથે પ્રીતિ બંધાઈ હતી. એ મણિપલ્લવમ તે જ જાફનો દ્વીપલ્પ એવો નિર્ણય કરી શકાય છે. તે પ્રાચીન સમયે તે લંકાના કિનારાથી જરા દૂર આવેલો ટાપુ હતું. આ લગ્નસંબંધને પરિણામે તેડાઈમાન ઇબૂતરાયણ
૧ “આરિજિન ઓફ ધી પલ્લવ (ઈન્ડિ. એનિટ. riાં, એપ્રિલ, ૧૯૨૩ પૃ. ૭૫ થી ૮૦) આ લેખ અનુસાર એ કુંવરનું આવું નામ એટલા માટે
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
ર૪૭ નામને પુત્ર જન્મે હતો. બીજા સિકાના પાછલા ભાગના કોઈ સમયે તેના પિતાએ (કિલિવળવન) તેને ચલમંડલથી ભિન્ન કાંચી પાટનગરવાળા તેડાઈ મંડળને રાજા નીમ્યુ.આ પ્રમાણે જે રાજ્યવંશનો તેડાઈ માન બળતરાયણ આદિ પુરુષ થયો તેણે “મણિપલ્લવમ' પદના છેલ્લા અર્ધ ભાગને પિતાના વંશ નામ તરીકે સ્વીકાર્યો. તે તેની નાગમાતાનું ઘર હતું. તેની માતા તેના ચોલ પિતા કરતાં ઊતરતી પંક્તિની મનાતી હતી. આ મત પ્રમાણે પલ્લવ એ કઈ જતિ કે ગોત્ર નહિ, પણ એક વંશનું જ નામ હતું. તેઓ એક બાજુ ઉરિપુરના ચોલ કુટુંબમાંથી અને બીજી બાજુ હાલના લંકાના જાફના ઠપક૯૫ ભાગમાંના નાગ રાજ્યકર્તાઓમાંથી ઉતરી આવ્યા હતા.હિંદની મૂખ્ય ભૂમિ પર આવેલાં તામિલ રાજ્યો જોડે પલ્લાને ચાલુ દુશ્મનાવટ હતી તે ઉપરથી તેમજ પ્રણાલી પલવોના મુલકની કાંઈ મયદાનો ઉલ્લેખ કરતી નથી તે ઉપરથી સૂચના થાય છે કે જાતિ તરીકે પલ્લ તામિલેથી જુદા છે અને સતત પ્રણાલી અનુસાર દક્ષિણહિંદના આખા પ્રદેશ પર પથરાયેલાં પાંડ, ચોલ અને ચેર એ ત્રણ રાજ્યોના રાજાઓની ઉપર તેમની સત્તા પાછળથી જામી હતી. પ્રાચીન તામિલ કાવ્યો ઉપરથી સંભવિત જણાતી પલ્લવોની ઉપર મુજબની ઉત્પત્તિ આપણને જાણીતી વાતોની વિરોધી
પાડવામાં આવ્યું હતું કે મણિપહેલવમથી પહાર આવતાં રસ્તામાં તેનું વહાણ ખરાબ લાધ્યું હતું અને તેડાઈલતાને વળગી તે કિનારે ઘસડાઈ ગયો હતો. એનું નામ ઘણું કરીને તેની જ્ઞાતિ અથવા જાતિનું ચિહન બતાવે છે. ૨ એમ.સી. રસના પગમના મતાનુસાર “મણિપલ્લવમ' એ નામ માત્ર મણિમેકલાઇ' નામના ગ્રંથમાં જ જોવામાં આવે છે. બીજું પુસ્તકમાં તો એ દ્વીપ અથવા દ્વીપક૯૫ “મણિપુરમ” નામથી ઓળખાય છે અને તેમાં નાગોની વસ્તી હતી તથા ત્યાં નાગોનો અમલ હતો તેથી સિંહાવીઓ તેને મણિ–નાગદ્વીપ કહેતા હતા. તામિલો એમાંનું “માણિ” એ પદ રાખ્યું અને જેનો અર્થે પલવ અથવા ફણગો થાય છે એવું તામિલપદ “પકલવ' તેમાં ઉમેવું. હિંદથી લંકા આવતા મુસાફરને એ દ્વીપકલ્પને ભાગ મુખ્ય દ્વીપના
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ જણાતી નથી, એટલું જ નહિ, પણ કદાચ તે પલ્લવો અને તામિલ રાજ્યો વચ્ચેની નિઃસંદેહ દુશ્મનાવટ માટે વધારાનું કારણ બતાવે છે. પ્રો. એસ. કે. આયંગરનો એવો મત છે કે ઇતિહાસમાંના પલ્લવ દક્ષિણના સાત વાહનોના આશ્રિત રાજા હતા અને તેઓનાગકુટુંબનાહતા.
કલાર જાતિના મુખી તરીકે સ્વીકારાતો પુકોટ્ટાઇ રાજ્યનો રાજા હજુ પણ પિતાની જાતને રાજા પલ્લવ તરીકે ઓળખાવે છે
અને તે પ્રાચીન રાજવંશના વારસ હોવાનો દાવો પહલ જોડે સંબંધ કરે છે. સર વૅલ્ટર ઇલિયટ ટીકા કરે છે તેમ ધરાવતી જ્ઞાતિઓ “જેને આપણે લૂંટફાટ કરી જીવનારી જાતિઓ
ગણીએ છીએ તે જાતિના આ કલારે છે અને તેમની ‘હિંમતભરી, અદમ્ય લડાયક ટેવો ઈતિહાસ દ્વારા પ્રાચીન પલ્લ
ફણગા જેવો દેખાતો હશે તેના ઉલ્લેખમાં એ નામ તેને આપ્યું હશે. પલ્લવ રાજાઓ પોતાની જાતને ‘પોટ–ફાયર” કહેતા એ જાણવા જેવી વાત છે. એ શબ્દ તામિલના “પ” શબ્દ ઉપરથી થયેલો છે અને કેપિટ્ટને અર્થ પલ્લવ થાય છે. પાછળના પલવ રાજાઓ પિતાની ઉત્પત્તિની યાદમાં અંકારાંત સંસ્કૃત નામે ધારણ કરતા હતા. . ૩ ઇલિયટ “Èઈસ ઓફ સધર્ન ઈન્ડિયા' પૃ. ૪૨-૪. કલાર અથવા રાની જાતિ જે એ ધંધો પરંપરા પ્રાપ્ત ધંધા તરીકે ચલાવે છે તે મરવ દેશમાં જ જોવામાં આવે છે. એ દેશ કિનારાની અથવા મચ્છી પકડવાના કિનારાની લગોલગ આવેલો છે. એ પ્રદેશના રાજ્યકર્તા પણ એ જ જાતિના છે. પોતાની જાતને માટે કે પિતાના જતભાઇઓ માટે ઘાડપાડુને ધંધો તેઓ જરાએ હિણપતભર્યો માનતા નથી એનું સાદું અને સીધું કારણ એ છે કે તેઓ લૂંટને પોતાનો પરંપરા પ્રાપ્ત ધર્મ ગણે છે. પિતાની જાતિ કે ધંધા બદલ તેમના દિલમાં શરમની લાગણી થતી નથી. કોઈ આદમી કઈકલારને પૂછે કે તે કઈ જતને છે તે તે ઠંડે પેટે જવાબ દે કે “હું લટારે છું.” મદુરા જિ૯લામાં ખૂબ પથરાએલી આ જાતિ શુદ્રોમાં સૌથી વધારે આગળપડતી ગણાય છે. (ડુબોય. હિંદુ. મેનર્સ, કસ્ટમ્સ એન્ડ સેરીમનીઝ બા કેપ, ત્રીજી આવૃત્તિ પૃ. ૧૭).
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૪૮ વોનાં જે લક્ષણો આપણે જાણીએ છીએ તેને ઠીક મળતી થાય છે. છેક હાલના સમય સુધી કલારે કર્ણાટકના શાંતિપ્રિય વતનીઓ પર જબરો કાબૂ ધરાવતા હતા અને મરાઠાઓ “ચેથ'ના નામ નીચે પ્રજા પાસે નાણાં ઊઘરાવતા તેમ તેઓ તેમનું રક્ષણ કરવા બદલ તેમની પાસેથી નાણાં ઊધરાવતા હતા. પલ્લવોની રાજ્યસત્તાનો ઘણું કરીને એવો જ ઉપયોગ થતો હશે એમ જણાય છે, અને જુદાં જુદાં તામિલ રાજ્ય અને તેમની સત્તા બથાવી પાડનાર આ પલ્લવ જાતિનાં પરસ્પર બળના પ્રમાણમાં તેમના ઊઘરાણાનો વિસ્તાર બદલાતો રહેતો હશે. પાલ્લી જ્ઞાતિ અને લોક કહેવતોમાં કલાર અને મરવારની લુટેક જાતિઓ જોડે જોડાયેલી કૃષિકાર જ્ઞાતિ વેલ્લાલના કેટલાક વિભાગ પણ પલ્લવો જોડે પિતાનો સંબંધ હોવાનો દાવો કરે છે. એમ હોય કે લૂ ટેરૂ કહેવાતી જે જાતિઓ પર પલ્લવવંશે એકવાર સત્તા ભોગવી હશે અને તેમને એક આક્રમણકારી બળના રૂપમાં સંગતિ કરી હોય તે તામિલોથી ભિન્ન તથા તેમનાથી વધારે પ્રાચીન એવા વસ્તીના કોઈ વિભાગમાં આવી જતી હશે.
આ વંશના આપણું જાણમાં આવેલા લેખોમાં સૌથી જૂનાં ગંતુર જિલ્લામાંથી મળી આવેલાં તાંબાનાં દાનપત્ર છે. તે આપણને
કાંચીમાં રાજ્ય કરતા એક રાજા વિષે કહે છે. જનામાં જાના તે રાજાના મુલકમાં અમરાવતીનો સમાવેશ પલવ શાજાએ થતો હતો અને તેથી તે કૃષ્ણા નદી સુધી વિસ્તરતું
હશે. ત્રીજા કે ચોથા સૈકાની શરૂઆતની સાલનાં દાનપત્ર, પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયેલાં છે અને તે, એ રાજ્ય કેવી રીતે મેળવાયું તેનું કાંઈ જ સૂચન કરતાં નથી. તેની ઉત્પત્તિ ત્રીજા સૈકાના આરંભથી મોડી નહોતી એવો નિર્ણય કરવો એ સલામતી ભર્યું દેખાય છે. આશરે ઈ.સ. ૩૫૦માં સમુદ્રગુપ્તને હાથે પરાજય પામેલો રાજા વિષ્ણુગોપ પલ્લવ હતો, એમ માનવામાં બધા લેખકો સંમત થાય છે. તેનો સમકાલીન લેંગિનો રાજા હસ્તિવર્મા પણ
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૭
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ પલ્લવ જ હોવો જોઈએ. પલ્લવોની વંશાવળીઓમાં વિષ્ણુપ અને હસ્તિવર્મા એ બંને નામ આવેલાં છે. કાંચીને રાજા સિંહવર્મા બૌદ્ધ હતો.
ચાલુક્ય ઇતિહાસ શરૂ થાય છે તે છઠ્ઠા સૈકાના બીજા અર્ધ ભાગથી માંડી ઈ.સ. ૭૫૩માં રાષ્ટ્રકૂટોને હાથે ચાલુક્ય સત્તાનો ધ્વંસ થાય છે,
ત્યાં સુધી એક એકને કુદરતી દુશ્મન સમજનારા સિંહવિષ્ણુ પલ્લો અને ચાલુક્યો, સતત સંસર્ગમાં અને
- સાધારણ રીતે વિગ્રહની સ્થિતિમાં રહેતા હતા, અને પિતાને માટે દક્ષિણહિંદનું પ્રભુત્વ મેળવવા તનતોડ મહેનત કરતા હતા. આશરે બે સૈકાના આ ગાળા દરમિયાન સિંહવિષ્ણુથી (રાજ્યારોહણ આશરે ઇ.સ. ૫૭૫) માંડી નવ રાવાળી પલ્લવ રાજવંશની વંશાવળી, બરાબર નિશ્ચિત થયેલી છે. લંકાના રાજાઓ તથા ત્રણ તામિલ રાજ્યોને પરાજય પમાડ્યાનો દાવો સિંહવિષ્ણુ કરે છે.
સિંહવિષ્ણુને પુત્ર અને વારસ મહેન્દ્રવ પહેલાએ (આશરે ઈ.સ. ૬૦૦થી ૬૨૫) ત્રિચિનાપલી, ચિંગલપટ, ઉત્તર આર્કીટ તથા
દક્ષિણ આટ જિલ્લાઓમાં ઘણાં ગુફા મંદિરો મહેન્દ્રવર્મા ૧ લે ખેદાવી પિતાનું નામ અમર કર્યું છે. આર્કેટ તેના જાહેર કામે અને અનામ વચ્ચે આવેલા મહેન્દ્રવાડી
શહેરનાં ખંડિયેર તેમજ તેની પાસે આવેલા મહેન્દ્ર સરવર નામના એક મોટા તળાવથી પણ તેનો યશ કાયમને માટે જીવંત રહ્યો છે. એ તળાવને કિનારે વિષ્ણુને અર્પણ કરેલું એક ગુફામંદિર હજુયે હયાત છે.
યુદ્ધમાં ચાલુક્ય રાજા પુલકેશી બીજે તેનો જબરો પ્રતિસ્પર્ધી નીવડ્યો. ઈ.સ. ૬૦૯-૬૧ની સાલમાં પલ્લવ રાજાને સખત પરાજ્ય
આપવાનાં તે બણગાં ફૂંકતો હતો.એ જ સમયમાં તેનાં યુ કે તેની આસપાસમાં તે ચાલુક્ય રાજાએ પલ્લવ
રાજ્યના ઉત્તર વિભાગરૂપ ગિનો પ્રાંત ખાલસા કર્યો અને પૂર્વ ચાલુક્ય વંશના સ્થાપક પિતાના ભાઈને તેનો વહીવટ
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૫૧ સોંપ્યો. સંભવ છે કે વેગિ ખાવાથી પલ્લવો પિતાનો દક્ષિણ ખરો આગળ વધારવા પ્રેરાયા અને એ તો નક્કી જ છે કેત્રિચિનાપાલિતો મહેન્દ્રને તાબેહતું જ.એ રાજા મૂળજન હતું અને એક જાણીતા તામિલ સાધુને હાથે તે શિવમાગી થયો જણાય છે. ધર્મફેર કર્યા બાદ, આ રાજાએ દક્ષિણ આર્કોટમાં પાટલીપુદિરમ આગળ એક મોટા જૈન મકને નાશ કર્યો અને તે જ સ્થાને એક શિવ મંદિર ઊભું કર્યું. ભદ્રાસની છેક પાસે, જૂના પાટનગરનું નામ ઘણું કરીને જૈનો એ લાવ્યા એ બહુ જાણવા જેવી વાત છે. - મહેદ્રવર્માના અનુગામી નૃસિંહવામાં પહેલાના અમલમાં પલ્લવનાં સત્તા અને કળા પરાકાષ્ટાએ પહોંચ્યાં હતાં (આશરે ઈ.સ. ૬ર૫ થી
૪૫) ઈ.સ. ૬૪રમાં પોતાના વેરી પુલકેશી નૃસિંહવામાં બીજાની રાધાની વાતાપિ કબજે કરવાનો
સંતોષતેને મળે. એમ માની શકાય કે તે સમયે જ તેનો જાન ગયો હશે. એ તો નક્કી જ છે કે આ પરાજય એટલો તો સજીડ હતો કે ત્યાર પછીનાં તેર વર્ષ સુધી ચાલુક્ય સત્તાનો અસ્ત થયો અને પલ્લવરાજા કોઈ પણ જાતના પશ્ન વગર દક્ષિણ હિંદમાં સૌથી વધારે લાગવગ ધરાવનાર સમ્રાટું થઈ રહ્યો અને મહીસુર તથા દક્ષિણમાં ઘણે દૂર સુધી તેની સત્તાનો વિસ્તાર થવા પામે. તેના આ સાહસમાં માનવમ્મા નામના લંકાના એક રાજા તરફથી તેને, બહુ કાર્યસાધક સહાય મળી હતી. પાછળથી હિંદના રાજાએ તેના ઉપકારના બદલામાં જ કરી આપેલી સેનાની સહાયથી તે એ દ્વીપનો મુકુટધારી થવા શક્તિવાન થયો હતે.
હુઆત્સાંગે ઈ.સ. ૬૪૦માં નૃસિંહવ પહેલાના અમલ દરમિયાન કાંચીની મુલાકાત લીધી હતી અને ઘણું લાંબા સમય સુધી તે ત્યાં
રહ્યો હતો. કાંચી જેનું પાટનગર હતું એ દેશને તે કાંચીમાં હુઆનન્સાંગ દ્રવિડ કહે છે અને તેને પરીઘ આશરે ૧૦૦૦ ઇ.સ. ૬૪૦ માઈલ જેટલો હતો એમ તે વર્ણન કરે છે.
આ જોતાં તેણે વર્ણવેલો દેશ ઉત્તર પન્નર તથા
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________
પર
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
દક્ષિણ વેલ્લારૂ નદીની વચ્ચે આવેલા અને પ્રાચીન પ્રણાલીમાં ‘ચેાલદેશ’ના નામથી ઓળખાતા પ્રદેશ જ હાવા જોઇએ. તેની ભૂમિ રસાળ હતી નિયમિત રીતે ખેડાતી હતી અને તેમાં પુષ્કળ ધાન્ય, ફળ તથા ફૂલ પેદા થતાં હતાં. તેનું પાટનગર એક મેાટું શહેર .હતું અને તેના ધેરાવે આશરે ૫-૬ માઈલના હતા. એ રાજ્યમાં એ યાત્રીએ સેા કરતાં વધારે બૌદ્ધ મઠ્ઠા જોયા હતા અને તેમાં પુષ્કળ સાધુઓ રહેતા હતા. તેણે તેમની સંખ્યા દસ હજાર કરતાં વધારે અડસટેલી છે. લંકાના મેટા ભાગના સાધુ મહાયાનના સ્થવીર સંપ્રદાયના હાય છે, તેમ આ બધા પણ તેજ સંપ્રદાયના હતા. જૈનેાનાં તથા હિંદુઓનાં મળી આશરે ચાર કુડી મંદિરા હતાં અને દક્ષિણ હિંદના બીજા ભાગાની પેઠે અહીં પણ દિગંબર જૈન સંપ્રદાયના ઘણા અનુયાયીઓ હતા. એથી પણ વધારે દક્ષિણમાં પાંડવ દેશમાં તે બૌધ સંપ્રદાય લગભગ લુપ્ત જ હતા. હિંદુએનાં સાત પવિત્ર નગરેામાં જેની ગણના થાય છે એવું કાંચી બૌદોમાં પણ ખાસ નામના પામેલું હતું, કારણકે નાલંદાના મહાન મઠના અધિપતિની પઢી પર ઘુઆન્સાંગના ગુરૂ શીલભદ્રની પહેલાના તે માના અધિપતિ ધર્મપાલની તે જન્મભૂમિ હતી.
માલમપુરમ આગળનાં સાત એક શિલા મં દરેશમાંનું સૌથી પહેલું જે હાલમાં ધર્મરાજરથના નામથી ઓળખાય છે તે નૃસિંહવર્માની કૃતિરૂપ હતું. એ રાજા ‘મહામલ્લ'ની ઉપાધિ ધારણ કરતા હતા અને તેની એ ઉપાધિ ઉપરથી જ એ સ્થાનનું નામ પડેલું જણાય છે. એનાં જેવા જ બીજું મંદિર નૃસિંહવર્મા તથા તેના પરંપરાગત દુશ્મનાને હાથે કાંચી પડયું .ત્યાં સુધીના તેની પછી થયેલા રાજાની આજ્ઞાનુસાર રચાયેલાં છે. તેમાંનાં કેટલાંક મંદિર અપૂર્ણ રહેલાં છે એ બીનાની સમજૂતી કાંચી પર આવી પડેલી આપત્તિથી મળી જાય છે.
કાંચીમાં કૈલાસનાથના નામથી ઓળખાતું ઉમદા મંદિર તથા
ઇમારતા
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિ ણુ નાં રાં જ્ય
૫૩
સાત મંદિર આગળનું નટ મંદિર રાજસિંહના નામથી પણ એળખાતા નૃસિંહવમાં બીજાએ સાતમા સૈકાના અંત ભાગમાં બંધાવેલાં છે.
ઇ.સ. ૬૫૫માં કે તે અરસામાં પુલકેશીના પુત્ર વિક્રમાદિત્ય પહેલા નામના ચાલુકયે, પોતાના કુટુંબનું ગએલું ગારવ પાછું મેળવ્યું અને પલ્લવેાની ગાદીએ આવેલા પરમેશ્વરવાઁ પાસેથી પેાતાના પિતાને મુલક પાછા મેળવ્યેા. આ વિગ્રહ દરમિયાન પલ્લવાનું પાટનગર કાંચી, ચાલુક્યાએ
પરમેશ્વરવાઁ
લીધું અને કેટલાક સમય પોતાને કબજે રાખ્યું. બીજા હાથ પર પેવ્લ્લનુર આગળ જીત મેળવવાના પલ્લવાએ દાવા કર્યાં.
નંદીવમાં
ત્યારપછીના રાજાઓના અમલ દરમિયાન આ બારે માસને ઝગડેા ચાલુ જ રહ્યો. આશરે ઇ.સ. ૭૪૦ના અરસામાં ચાલુકય વિક્રમાદિત્ય ખીજાએ ફરીથી કાંચી કબજે કર્યુ અને પલ્લવરાજા નંદીવર્માને એવી તે સખત હાર આપી કે તે બનાવને પલ્લવાની સરસાઈના અંતની શરૂઆત તરીકે ગણી શકાય. પરમેશ્વરવમાં બીજાની પછી આશરે ઈ.સ. ૭૨૦માં ગાદીએ આવેલા નદીવમાં તે રાજાને દૂરના સગા હતા અને રાજા સિંહવિષ્ણુના એક ભાઇના વંશજ હતા. આનુપૂર્વીમાં થયેલા આ ફેરફાર પ્રજાની પસંદગીનું પરિણામ હતું એમ કહેવાય છે. કાંજીવરમ અથવા કાંચીમાં વૈકુંઠ પેમલ મંદિરમાં હજી પણ ભાંગીતૂટી અવસ્થામાં મળી આવતાં વિચિત્ર તથા અધુરા લેખાવાળી સ્થાપત્ય કૃતિઓની શ્રેણી, એ વંશની પરંપરામાં થયેલા આ મેટા વિપ્લવકારી ફેરફારની સમકાલીન નોંધરૂપ થવા માટે નિર્માણ થઇ હોય એમ જણાય છે.
નંદીવર્ષોંએ આશરે ૬૨ વર્ષે રાજ્ય કર્યું. એની પછી કેટલાય રાજા આવી ગયા. તે સામાં છેલ્લા અપરાજીત પલ્લવ હતા. શ્રી પુરંબીયના યુદ્ધમાં તેણે પાંડવ રાજા વરગુણ બીજાને હરાવ્યા, પણ નવમા સૈકાના અંત ભાગમાં આદિત્ય ચાલને હાથે તે પેાતે હાર પામ્યા. ઇ.સ. ૭૪૦માં ચાલુક્ય
અપરાજીત
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ છતથી હલમલી ગયેલી પલ્લવ સત્તા આ સમયે તદન પરવારી ગઈ અને ચોલોના હાથમાં પસાર થઈ, અને આગળ કહેવામાં આવી ગયું છે તેમ દસમા તથા અગિયારમા સૈકા દરમિયાન એલએ દક્ષિણનાં તમામ રાજ્યોને વધારે ઓછા પ્રમાણમાં પિતાની સત્તા નીચે આણ્યાં.
પિતાની પડતીના સમયમાં પલ્લવ રાજાઓએ કેટલાંક આગવાં યુદ્ધ કરવાની પેરવી કરી. આઠમા સૈકાની અધવચમાં રાષ્ટ્રએ ચાલુ
ક્યોની પૂરવણી કરી ત્યારે દક્ષિણમાંની સર્વોપરી રાષ્ટ્ર સાથેના સત્તા તથા તેના દાક્ષિણાવરી વચ્ચે પ્રણાલી વિચહ પ્રાપ્ત વૈરવૃત્તિ જરાયે ઓછી થઈ નહોતી અને
નવા રાજ્યકર્તાઓએ પલ્લવો જોડેને જુનો વિગ્રહ પાછો ચાલુ કર્યો. દંતિદુર્ગનો પિત્રાઈ રાજા ધ્રુવ, જેણે ચાલુક્ય વંશને ઊથલાવી નાખ્યો હતો તેણે ઇ.સ. ૭૭૫ના અરસામાં પલેને હાર આપી અને તેના પુત્ર ગોવિંદ ત્રીજાએ ઈ.સ. ૮૦૩માં કાંચીના રાજા દંતિગ પાસેથી ખંડણી ઉઘરાવી.
દસમા સૈકામાં આપણે પલ્લો તથા ગંગવાડી અથવા મહીસૂરના પ્રાચીન ગંગવંશના રાજાઓ વચ્ચેના વિગ્રહની વાત સાંભળીએ છીએ.
ગંજામ જિલ્લામાંના હાલમાં મુખલિંગમ નામથી ગ
ઓળખાતા પ્રાચીન કલિંગ નગરમમાં પિતાને
દરબાર ભરતા અને પૂર્વમાં કલિંગમાં રાજ્ય કરતા એ જ નામના કુટુંબથી ઓળખવા માટે તેઓ પાશ્ચય ગંગ તરીકે ઓળખાતા હતા. પાશ્ચત્ય ગંગેના વિવિધ શિલાલેખો ખાત્રીપૂર્વક ખરા છે અને લગભગ છેક પાંચમા સૈકા સુધીની સાલના જણાય છે. એ વંશ ઈ.સ ૭૨૫થી૭૭૬ સુધીના શ્રી પુરૂષના અમલમાં તેની સત્તાની શિખરે પહોંચ્યો જણાય છે. એ રાજાનો મુલક “ધન્ય દેશ' નામથી ઓળખાતો હતો. કલિંગના પર્વાત્ય ગંગેનો સૌથી વધારે જાણવા જેવો રાજા અનંતવ સેડ ગંગ હતો. તેણે ઇ.સ. ૧૦૭૬થી૧૧૪૭ સુધી ૭૧ વર્ષ સુધી રાજ્ય કર્યું અને ગંગાથી ગોદાવરી સુધી વિસ્તરતું
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________
દક્ષિણનાં રાજ્ય
૫૫ મોટું રાજ્ય પ્રાપ્ત કર્યું. એણે પુરીમાં જગન્નાથજીનું મંદિર બંધાવ્યું.
પાછળના પલવ સરદારો મોટાં રાજ્યની નોકરી કરતા અમલદાર અથવા આશ્રિત ઉમરાવોનો પદે ઊતરી પડ્યા. અને બારમા
- સૈકાના પ્રારંભમાં તેના ખંડિયા રાજાઓમાં પહલમાં છેલ્લે પલ્લવ રાજા પ્રથમ સ્થાન લેતો હતો એમ નોંધા
છે, ચેલું છે. એ વંશના રાજાઓ છેક તેરમા સૈકા સુધી મર્યાદિત સ્થાનિક સત્તા ભોગવતા આપણે જોઈ શકીએ છીએ; અને સત્તરમા સૈકાના અંત સુધી પલ્લવ ઉમરાવને નિર્દેશ થતો જોવામાં આવે છે. ત્યાર બાદ સ્વતંત્ર જાતિ અથવા ગેત્ર તરીકે પલ્લવેનું કાંઈ નામનિશાન મળતું નથી અને હાલ તો કલ્લર, પાલ્લી અને વેલ્લાલ જાતિઓમાં તેમનું લોહી મળી ગયું લાગે છે.
જેની ચોક્કસ સાલ આપી શકાય છે એવા સૌથી પહેલા પહેલવ રાજા સિંહવર્માએ પાંચમા સૈકામાં અમરાવતીમાં એક મૂર્તિની સ્થાપના
કરી અને બુદ્ધિને આમ ભક્ત તરીકે તે વર્ણવાયો ધર્મ છે. એ વંશના બીજા આદમીઓ પણ ઘણું
કરીને એ જ સંપ્રદાયના હતા. કેટલાક રાજા ખાસ વૈષ્ણવ સંપ્રદાયના હતા. મહેન્દ્રવ તેના જીવનના પ્રારંભમાં જૈન હતો, પણ પાછળથી તેણે શૈવ ધર્મનો સ્વીકાર કર્યો. તે પોતાના પહેલાના સહધર્મીઓનો વિરોધી બન્યા અને તેમના મુખ્ય મઠનો તેણે નાશ કર્યો.
પણ સામાન્યરીતે પ્રતિસ્પર્ધી સંપ્રદાયના અનુયાયીઓ, એકએક જોડે હળીમળીને રહેતા હતા તથા રાજ્ય તરફથી નિષ્પક્ષપાત રક્ષણ ભગવતા હતા એમ જણાય છે. હ્યુઆત્સાંગના કથન પરથી એમ અનુમાન થાય છે કે ઈ.સ. ૬૪૦ માં આવી સ્થિતિ હતી. એમ દેખાય છે કે પાછળના બધા પલ્લવ રાજાઓ શિવ ભક્ત હતા અને તેના નંદીને તેમણે પિતાને વંશનાં લાંછન અથવા ચિહ્ન તરીકે સ્વીકાર્યો હતો; એમાંના બે રાજા તે એટલા બધા ધર્મચુસ્ત હતા કે ૬૩ શૈવ સાધુઓમાં તેમનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો છે.
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૫૬
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
ડૉ. વિન્સેન્ટ અ. સ્મિથના પુસ્તકની આ ચોથી આવૃત્તિ છે. બીજી આવૃત્તિ ૧૯૦૮માં અને ત્રીજી ૧૯૧૪માં પ્રસિદ્ધ થઇ હતી. ત્રીજી આવૃત્તિને જનતા આગળ રજુ કરતાં લેખકે લખ્યું હતું કે ‘મારૂં કામ-શેખની મહેનત, હવે પૂરું થાય છે અને આ પુસ્તક કરીથી નવા રૂપે અવતરે છે, લેખકને લાગે વળગે છે ત્યાં સુધી તે તેનું આખર સ્વરૂપ હોય એ બનવા દ્વેગ નથી. એની મૂળ યેાજના પચીસ વર્ષ પહેલાં થઇ હતી અને ત્યાર પછી સેાળ વર્ષે બહુ જ અપૂર્ણ આકારમાં તેણે પહેલી વાર દેખા દીધી. એ દોષપૂર્ણ પહેલા ચીલા પાડનાર યત્નને મળેલા ઉદાર સત્કારથી એવી આશા રાખવાને ઉત્તેજન મળે છે કે આ તેનાથી ઘણી વધારે સુધરેલી આવૃત્તિ હિંદના પ્રાચીન ઇતિહાસના બહુ પ્રશંસાપાત્ર ઉત્સાહથી અભ્યાસ કરતા હિંદના પુત્રા તેમજ પરદેશી અભ્યાસીઓના અભ્યાસને ઉત્તેજવા તથા દોરવાની હજી વધારે સેવા કરવા શક્તિવાન થશે.' છેલ્લાં કેટલાક વર્ષો દરમિયાન અભ્યાસીઓએ કરેલી શેાધે અને નવી તપાસણીઓના પાયા પર રચાયેલું આ પુસ્તક, હિંદના પ્રાચીન પ્રતિહાસના અભ્યાસીઓને આ પુસ્તકની આગલી આવૃત્તિઓ જેટલું જ આવકારદાયક થઈ પડે અને પુનઃસંસ્કરણનું કામ એના સ્વર્ગસ્થ લેખકને તેમજ જે મહાન વિષય જોડે એનું નામ આવું નિકટ અને માનભરી રીતે જોડાયેલું છે તેને શેાભા આપે એવી આશાના પડઘા પુનઃસંસ્કરણ કરનાર માત્ર પાડી શકે.
ઉપસંહાર
આ પુસ્તકમાં હિંદુઓના હિંદની એટલેકે બ્રાહ્મણાની ભૂમિના રાજકીય ઇતિહાસ આપેલા છે, અને ખરૂં હિંદ તે બ્રાહ્મણાની જ ભૂમિ એ દેશનું ખાસ આકર્ષણ તેની અદ્વિતીય શિષ્ટતાને લીધે જ છે. વિલક્ષણતાને એ ગુણ, વધારે સહેલથી સમજાય એવી મુસલમાન તથા અંગ્રેજ વિજેતાઓની વાતા કરતાં યુરેપીય કે અમેરિકન સામાન્ય વાંચકને ઓછી આકર્ષક લાગે છે; પણ જે કાઇને હાલના હિંદને બરાબર સમજવાની ઇચ્છા હોય તેણે આધીનતાના લાંબા યુગો
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨પહ
દક્ષિણનાં રાજ્ય દરમિયાનના પ્રાચીન હિંદને અભ્યાસ કરવામાં કાંઈક મહેનત કરી સંતોષ મેળવવો જોઈએ.
શહેર કે રાજ્યનાં બંધારણમાં થતી ઉત્ક્રાંતિઓના ઉદાહરણ રૂપ થતા સાંપ્રત કાળનાં યુરેપ, રોમ કે ગ્રીસની સાથે હિંદનો રાજકીય ઇતિહાસ સ્પર્ધામાં ઊતરી શકે એમ નથી. બીજી એશિયાવાસી પ્રજાઓની પેઠે હિંદીઓ સાદા આપખુદ અમલથી સામાન્ય રીતે સંતુષ્ઠ રહ્યા છે અને પરિણામે એક સરકાર તથા બીજી વચ્ચેનો ભેદ, વિવિધ રાજકીય સંસ્થાએની કમેક્રમે થતી અભિવૃદ્ધિ કરતાં જુદા જુદા આપખુદ રાજ્યકર્તાઓનાં અંગત લક્ષણો અને શક્તિઓ ઉપર આધાર રાખે છે. ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય, અશોક અને અકબર જેવી શક્તિશાલી આપખુદ વ્યકિતઓએ જેલા નિયમો તેમના કર્તાના મરણની સાથે જ મરણ પામેલા છે. હાલ જે રાજ્યભધારણનું ઘડતર ચાલી રહ્યું છે અને જે હજુ અપૂર્ણ ઘડતરવાળું છે તે પરદેશીઓને હાથે બહારથી આયાત થએલું છે, અને જે લોકોના લાભ માટે તે જાએલું છે તે તેને અપૂર્ણ રીતે સમજેલા છે અને સંભવ છે કે કદાચ આ ભૂમિ તેને તદ્દન માફક ન પણ આવે.
હિંદના ઇતિહાસની સૌથી વધારે અગત્યની શાખા તેના ચિંતનોને ઇતિહાસ છે. દર્શન, ધર્મ, વિજ્ઞાન, કળા અને સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં હિંદી ખ્યાલોની કથા યોગ્ય રીતે રજૂ કરવા માટે, તે દેશની રાજકીય ઘટનાએનો સાલવારી ઇતિહાસ અનિવાર્ય પાયા રૂપ છે. જે વાચકોને એ ઇતિહાસ શુષ્ક અને કોઈ વાર કંટાળો આપનાર લાગે તેમણે એમ ભાની મન વાળવું કે તે ઇતિહાસ હશે તે સમયના ક્રમને યોગ્ય રીતે અનુસરી વધારે આકર્ષક ચર્ચાની રચના કરવાનું શક્ય થશે.
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
‘અર્લી હિસ્ટરી આફ ઇંડિયા’ નામના પુસ્તકની છેલ્લી આવૃત્તિમાં (૧૯૨૪) તેમજ તે પહેલાંની તે પુસ્તકની આવૃત્તિએમાં ડૉ. વિન્સેન્ટ સ્મિથે જાહેર કર્યું છે કે:—
૪ ‘પણ એટલું તેા સ્પષ્ટ જ છે કે હિંદમાં વિશાળ મુલક ધ્રાવનાર કુશાન રાજાઓમાં વાસુદેવ છેલ્લે હતેા. તેના મરણ પછી ઉત્તર હિંદમાં કોઇ સર્વોપરી સત્તા હયાત હોવાનાં કાંઈ જ ચિહ્ન નથી.’ (પૃ. ૨૯૦).
વ્ ‘ધણુંકરીને સંખ્યાબંધ રાજાએ સ્વતંત્ર થઇ બેઠા હશે અને તેમણે ટૂંકમુદતી રાજ્યેા સ્થાપ્યાં હશે. પણ ત્રીજા સૈકાના ઇતિહાસ માટેનાં સાધનાની એટલી બધી ઊણપ છે કે તે કેવાં અને કેટલાં હશે તે કહેવું અશક્ય છે'. (પૃ. ૨૯૦).
-
T આશરે ઇ.સ. ૨૨૦ કે ૨૭૦ના અરસામાં કુશાન અને આંધ્ર વંશના લેપ થયા અને ત્યાર પછી આશરે એક સૈકા બાદ સામ્રાજ્યસત્તા ભાગવતા ગુપ્તવંશના ઉદય થયા એ ગાળા હિંદના ઇતિહાસની આખી મર્યાદામાં સૌથી વધારે અંધકારમાં ડૂબેલા છે. (પૃ. ૨૯૨).
પટણાના સુવિખ્યાત વકીલ અને પ્રાચ્ય પુરાતત્ત્વના અ ંગ અભ્યાસી ડાઁ. કાશીપ્રસાદ જયસ્વાલ તેમના હિસ્ટરી આફ ઇંડિયા એ. ડી. ૧૫૦ થી એ. ડી. ૩૫૦' (૧૯૩૩) એ નામના પુસ્તકમાં લખે છે કે મળી આવેલાં સાહિત્યાને ઉપયાગ કરતાં મને જણાય છે કે ઉપર આપેલાં અવતરણામાંના એકના પણ સ્વીકાર કરવાની કે ભવિષ્યમાં તેવાં કથના કરી કથવાની કાંઇજ જરૂર નથી. આપણે આગળ બેઇશું તેમ તે ગાળાનાં ઇતિહાસ માટેનાં સાધન વિપુલ છે અને એ ગાળાના બે વિભાગ માટે તેા પ્રાચીન હિંદુ ઇતિહાસકારોએ તેને આપણે માટે બહુ વૈજ્ઞાનિક રીતે ગેાઠવેલાં છે,’
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૫૯ ગુપ્ત સમ્રાટની પૂર્વે હિંદમાં કોઈ સર્વોપરી સત્તા નહોતી એમ કહેવું તદ્દન અયથાર્થ છે. એવી ટીકા અથવા કથન ઘડીભર પણ ટકી શકે એમ નથી. સામ્રાજ્યસત્તા ભોગવતા ગુપ્ત સમ્રાટના સમયમાં થએલા હિંદુત્વના પુનરૂથ્થાનનો આરંભ ચોથા સૈકામાં અને સમુદ્ર ગુપ્તના અમલ દરમિયાન જ થયો હતો એમ કહેવું બરાબર નથી; ખરું જોતાં હિંદુત્વના એ ઉથાનનો આરંભ તેની પહેલાં એક સૈકા પર, થઇ ગએલા “વાકાટક’ સમ્રાટે અથવા તેમનાથી પણ અર્ધી સદી વહેલા થઈ ગએલા “ભારશિવ મહારાજોના સમયમાં થયો હતો.
વિન્સેન્ટ સ્મિથના આખા પુસ્તકમાં “વાકાટકવંશ' વિષે એક . લીટી સુદ્ધાં નથી અને “ભારશિવો’ વિષે કોઈપણ પાઠવ્ય પુસ્તકમાં એક પાનું લીટી લખેલી જોવામાં આવતી નથી. “ભારશિ” વિષે કઈ ઐતિહાસિક કે પુરાતત્ત્વના માસિકમાં લખેલ એક પણ લેખ મારા જોવામાં આવ્યું નથી એમ શ્રી. જયસ્વાલ કહે છે, “ભારશિવ’ તથા “વાકાટક’ એ બંને વંશોને મુખ્ય ઇતિહાસ, સારાં સદ્ધર પ્રમાણરૂપ ગણાતાં તામ્રપત્રો કે શિલાલેખોમાં. આવી ગએલો છે તે જોતાં એ બાબતમાં થએલું આ દુર્લક્ષ ખરેખર આશ્ચર્યકારક છે. આનું ખરું કારણ એ છે કે એ લેખોના તંત્રી ડૉ. ફલીટ અને બીજાઓએ એ લેખો વાંચ્યા, તથા તેનો તરજુમો કર્યો, છતાં પણ તે લેખોમાં આપેલી હકીકત તરફ તેમનું લક્ષ જોઈએ તેટલું દોરાયું નહિ. ડૉ. વિન્સેન્ટ સ્મિથ તથા તેની પછીના બીજા ઇતિહાસકારોએ, પ્રાચીન લેખના આ અભ્યાસીઓનું નેતૃત્વ સ્વીકારી તેમના મત પર મતું માર્યા કર્યું, અને પરિણામે એ આખા ગાળાને તેમણે ઇતિહાસની દષ્ટિએ તદ્દન કરે અને કોઈપણ જાતની ચોકકસ માહિતીનાં સાધન વગરનો ગણી કાઢો. તે લેખોમાં “પ્રવરસેન' નામના રાજાનું નામ આવે છે. ચાર ચાર અશ્વમેધ યજ્ઞ કરી તેણે પ્રાપ્ત કરેલું “સમ્રાપદ પણ તેમાં લખેલું છે; છતાં ડૉ. ફલીટ તથા કિલહોર્ન જોવાની નજરે એ વાત ન ચડી એ કેવું?
આ બે વંશની હકીકત વિસ્તારથી વિષ્ણુ, વાયુ, બ્રહ્માંડ તથા
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬૦
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
ભાગવત વગેરે પુરાણામાં આપેલી છે, પણ પુરાણોને ગપ્પાં માનનાર પાશ્ચાત્ય લેખકો તેના તરફ દુર્લક્ષ કરે એ સ્વાભાવિક છે. પુરાણાની હકીકત આપણને ન સમજાય એવી અથવા અસંગત લાગે; અથવા તેમાં લખેલી હકીકતાનું સમર્થન કરે એવા લેખ કે સિક્કાના સ્વતંત્ર પુરાવાના અભાવને જ કારણે તે હકીકતા ખોટી અથવા ગપ્પાં રૂપ માની લેવી એ વ્યાજબી નથી. પુરાણાના લખનારા ભાંગ પીને લખવા ખેડા હતા, સમય વીતાવવાના ખીન્ને કોઇ સુલભ માર્ગ નહિ સુઝવાથી, કલ્પનાને ઘેાડે ચડી કપાલકલ્પિત વાતા લખી કાઢવા તે બેઠા હતા એમ માનવાને કાંઇ કારણ નથી. એ લોકાને જૂઠીજૂડી વાતા કહેવામાં તેમને કાં સ્વાર્થ નહોતા. આજકાલ થએલી શેાધા પરથી જણાય છે કે તેમાં આપેલી વંશાવળીએ તથા બીજી ઐતિહાસિક માહિતીઓ વિશ્વાસપાત્ર છે. હા, એમની લખવાની પદ્ધતિની માહિતી ન હાવાથી એમણે લખેલી હકીકતાને યથાર્થ ક્રમમાં સમજતાં અડચણ નડે ખરી. પાશ્ચાત્ય ઇતિહાસના, આ ભૂલભરેલી ષ્ટિને લીધે, પુરાણેાની અંદર આપેલા માહિતીને ઉપયોગ કરતાં અચકાતા હતા, પણ પુરાણામાં આપેલી ઐતિહાસિક ઘટના પર તદ્દન દુર્લક્ષ કરવા કરતાં, ખીજા પુરાવા દ્વારા તેના સત્યાસત્યના નિર્ણય કરી બીજા સ્વતંત્ર પુરાવાઓ દ્વારા જેનું સમર્થન થતું હોય તેવી બાબતાને સ્વીકાર કરવાની રીત તેમણે અખત્યાર કરી હોત તો ઉપર દર્શાવેલા નિરાશાભર્યા નિર્ણય તેમને કરવા ન પડચા હાત અને હિંદના લુપ્ત ઋતિહાસને પાળેા મેળવવાનું કાર્ય વેગથી આગળ ધપી શકયું હાત.
‘ભારશિવ’ તથા ‘વાકાટક' એ બે વંશેાની હકીકત એકઠી કરી ક્રમ પુરઃસર ગોઠવવામાં શ્રી જયસ્વાલે પુરાણેાના છૂટથી ઉપયાગ કરેલા છે, અને તેમાંથી મળતી માહિતીનું શિલાલેખેા, તામ્રપત્રા તથા સિક્કાઆમાંથી મળતા પુરાવાથી સમર્થન કરી, અત્યારસુધીના હિંદના પ્રાચીન ઇતિહાસના અભ્યાસીએ જેને હિંદના પ્રાચીન ઇતિહાસના અંધકારભર્યાં યુગ કહેતા હતા, તે યુગના સળંગ અને વિગતાથી ભરેલા ઇતિહાસ
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૬૧
રજૂ કરી શક્યા છે. ‘હિંદુત્વના પુનરૂથ્થાનની બંધ સહસા સમુદ્રગુપ્ત અને ત્યાર પછીના ગુપ્ત સમ્રાટના અમલના ગાળામાં અણુચીંતવી ઊભી નહેાતી થઈ ગઈ, પણ તે સમયની પહેલાં લગભગ બેથી અઢી સૈકાના ગાળામાં આક્રમણકારી પરદેશીઓના, ખાસ કરીને ‘કુશાના’ના પ્રાબલ્યમાં દબાઇ ગએલા હિંદુત્વનું પુનરૂથ્થાન, વિંધ્યશક્તિ તથા તેના વંશો અને ભાશિવ નાગ મહારાન્તેના સમયમાં શરૂ થઈ ચૂક્યું હતું એટલું જ નહિ, પણ સારી સફળતાથી આગળ ધપી ચૂકયું હતું, એ હકીકત તે શ્રી આપણી આગળ રજૂ કરે છે. તેમણે કરેલી શેાધે અત્રે સારરૂપે આપવામાં આવશે.
ભારિશા તે કાણું ?
ડા. લીટના ‘ગુપ્ત ઇન્ક્રિીશન્સ' નામના પુસ્તકના પૃ. ૨૭૫-૨૩૬ પર નીચેના તામ્રપટના લેખની નોંધ છેઃ
अंशभारसंन्नि वेषित शिवलिडगोद्वहन शिव सुपरितुष्ठ राजवंशानां पराक्रमाधिगत भागीरथ्यमलजल मूर्धाभिषिक्तानां दशाश्वमेधावभृथस्नानानां भारशिवानाम् .
અર્થઃ—શિવના અંશ રૂપ શિવલિંગને ભાર ખભા પર વહેવાને કારણે સારી રીતે પરિતુ′ થએલા શિવપ્રસાદને પરિણામે ઉત્પન્ન થયેલા રાજવંશના અને પેાતાના પરાક્રમથી મેળવેલા અમલ ભાગીરથી જલથી જેને મૂર્ધાભિષેક થયા છે અને દસ અશ્વમેધનું અવથ સ્નાન જેમણે કરેલું છે એવા ભારિશવાનું ......
ત્રણ લીટી જેટલી ઘેાડી જગ્યામાં આ તાપમાં ટૂંકામાં છતાં અર્થસૂચક રીતે કેવા સુંદર અને સંક્ષિપ્ત ઇતિહાસ આપવામાં આવેલા છે!
કુશાનવંશને છેલ્લા રાજા વાસુદેવ હતા. કુશાન સંવત્તા ૯૮મા વર્ષ સુધી તે રાજ્ય કરતા હતા એમ એપિગ્રાફિયા ઇન્ડિકાના દસમા પુસ્તકની પૂરવણીમાં લ્યુડર્સે આપેલી યાદીમાંના મથુરાના ૭૬સંખ્યાંકવાળા લેખથી સમજાય છે. આ વાસુદેવના અમલનાં છેલ્લાં વર્ષોમાં એટલે આશરે ઈ. સ. ૧૬૫માં અથવા ઇ. સ. ૧૭૬માં તેના મણ પછી
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ સર્વોપરી સત્તાધારી કુશનવંશનો અંત આવ્યો. કુશનવંશના અંતને સમય, ભારશિવોના ઉદયકાલની લગોલગ આવી ગએલો છે. તેમને ઉદય થાય છે, ત્યારે સામ્રાજ્યની સત્તા ભોગવતા કુશાનોની સત્તાનો વંસ કરવાનું કામ તેમની સામે આવી પડેલું હોય છે.
કુશાન વર્ચસ્વની એક સદી પછી “ભારશિવવંશના રાજા રૂપે એક હિંદુરાજા ભાગીરથીના પવિત્ર જલથી અભિષેક પામી, એક હિંદુરાજ્યની ગાદીએ આવ્યો. એ સો વર્ષના ગાળામાં હિંદના ઉત્તર પ્રદેશમાં સત્તા જમાવી બેઠેલા પરદેશીઓ પુરાણોની ભાષામાં નૈવ મૂર્ધામિષિ#ાતે એટલે વેદોક્ત વિધિથી કરાતી અભિષેક ક્રિયા થયા વગર જ ગાદીએ આવેલા હતા.
આ “ભારશિવવંશના રાજાઓ નાગવંશ'ના ક્ષત્રિય રાજાઓ હતા. “વાકાટકો'ના લેખોમાં એક “ભારશિવ’ રાજાનું નામ આવેલું છે. તે નામ પરથી જણાય છે કે તે “નાગ’ રાજા હતો અને “ભારશિવવંશનો હતો. તેનું નામ હતું મહારાજા શ્રી ભવનાગ. આંધ્ર અને તેમના સમકાલીન તુખાર-મુફંડવંશ એટલે કે કુશનવંશના પતન પછી પુરાણો, કિલકિલા નદીને કાંઠે “વિંધ્યશક્તિ” નામના રાજાના ઉદયની વાત લખે છે. એ વિંધ્યશક્તિના પુત્રના અમલની અગત્યની સમજૂતિ આપતાં પુરાણો “નાગવંશનું વર્ણન કરવા માંડે છે. શુંગવંશના રાજાઓના સુબાઓની નગરી તરીકે સુવિખ્યાત થએલી વિદિશા નગરીમાં નાગવંશની ઉત્પત્તિ થઈ. પુરાણો વિદિશાના એ નાગવંશના બે ભાગ પાડે છે (૧) શુંગવંશના અંત પહેલાં થએલા અને (ર) શુંગવંશના અંત પછી થએલા. મત્સ્યપુરાણમાં નોંધેલું છે કે –
सुशर्मानं प्रसह्य तं . शुङ्गानां चैव यच्छेषं क्षपित्वातु बलं तदा. અર્થ–(આંધ્ર રાજાએ કાવું રાજા) સુશર્માને કેદ કરીને તથા તે સમયે શુંગાસત્તાનું જે કાંઈ બલ રહ્યું હતું તેને નાશ કરીને.
આ કથનમાં જેનો ઉલ્લેખ કરેલો છે તે તેના પિતૃગત નિવાસ
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૬૩ . સ્થાન વિદિશામાં ટકી રહેલી શુંગાસત્તાનો છે. આંધ્ર અથવા સાત વાહન રાજા શુંગાસત્તાનો નાશ કરી દક્ષિણાપથના સમ્રાટો હોવા ઉપરાંત આર્યાવતના પણ સન્નાટો થયા તે સમયનો ઉલેખ ઉપલા કથનમાં છે. તે સમય આશરે ઈ.સ. પૂર્વે ૩૧ને હશે. એ અરસામાં શુંગાસત્તાનો નાશ થયો. પુરાણોમાં લખેલા શુંગવંશના અંત પહેલાં તથા તેના અંત પછી થએલા વિદિશાના નાગરાજાઓ આ દૃષ્ટિએ જોતાં ઇ. સ. પૂર્વે આશરે ૩૧ની પહેલાં તથા તેની પછી થએલા હોવા જોઈએ.
પુરાણોની નેંધને અનુસરતાં ઈ. સ. પૂર્વે ૩૧ પહેલાના નાગવંશના રાજાઓ નીચે મુજબના છે?—
(૧) શેષ-નાગેને રાજા, તેના દુશ્મનના પાટનગરને વિજેતા. બ્રહ્માંડપુરાણ મુજબ તે પાટનગર “સુરપુર’ હતું. આ સુરપુર કદાચ ઈંદ્રપુર હોય અને બુલંદ શહેર જિલ્લાનું ઈદોર ખેટ એ ઈદ્રપુરનું સ્થાન બતાવતું હોય એવો સંભવ છે. ત્યાં મથુરાના કહેવાતા સિકકાઓ મોટી સંખ્યામાં મળેલા છે.
(૨) ભેગી--શેષને પુત્ર. (૩) રામચંદ્ર–ચંદ્રાંશુ—શેષનો પત્ર.
(૪) નખાન અથવા નખયાન એટલે કે નહપાણ. વિષ્ણુપુરાણની યાદીમાં આ નામ મૂકી દેવામાં આવ્યું છે. એનો અર્થ એવો થાય કે નાગવંશની યાદીમાં એ નામ વાંચવાનું નથી.
(૫) ધન અથવા ધર્મવર્ધન.
(૬) વંગાર—એના નામનો નિર્દેશ કર્યા વગર જ વાયુ અને બ્રહ્માંડપુરાણ તેને શેષથી ચોથી પેઢીએ આવેલો વર્ણવે છે. ધર્મ ઘણું કરીને તેની ત્રીજી પેઢીએ થયો હશે. .
આટલાં નામની સૂચિ આપ્યા પછી, ત્યાર પછીના રાજાથી પુરાણો સ્પષ્ટ ભેદરેખા દોરે છે. ભાગવતમાં તે પહેલાના રાજાઓનાં નામ આપેલાં જ નથી જ્યારે વાયુ અને બ્રહ્માંડપુરાણમાં એવું કહેવું છે કે ત્યાર પછીના રાજા શુંગવંશના અંત પછી થયા છે.
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ भूतनन्दि ततश्चापि वैदेशितु भविष्यति
Rાનાં તું થાજો . . . એટલે કે નહયાન પર જીત મેળવ્યા પછી સાતવાહને મધ્ય હિંદમાં આવ્યા અને ત્યાં આવી તેમણે ગુંગ અને કાર્વ રાજાઓ પર જીત મેળવી ત્યાર પછી.
શુંગવંશના અંત પછી થએલા નાગ રાજાઓની યાદી નીચે મુજબ છે: (૭) ભૂતનંદિ અથવા ભૂતિનંદ " (૮) શિશુનંદિ (૯) શેનિંદિ–શિશુનંદિને નાન ભાઈ.
બીજા રાજાઓનો નામનિર્દેશ કરવામાં આવ્યો નથી. વાયુપુરાણ આ વિદિશા નાગેને “વૃષ” અથવા શિવના આખલા અથવા નંદિ કહે છે. શુંગવંશના અંત પછી ગાદીએ આવેલા નાગવંશના આ રાજાઓનાં નામને અંતે નંદિપદ જોડેલું જોવામાં આવે છે.
ઈસ્વીસનના પહેલા સૈકામાં શુંગવંશના અંત પછી શરૂ થએલા નાગવંશના રાજાઓની હયાતીનું સમર્થન કરતો એક લેખ “પદમાવાયાં ગામ આગળથી મળી આવ્યો છે. આ હાલનું “પદમાવાયાં પ્રાચીન પદ્માવતીના સ્થાન પર આવેલું છે. કોઈ જાહેર સંસ્થાના સભ્યોએ યક્ષમણિભદ્રની મૂર્તિની સ્થાપના કરી હતી. તેની પરના સ્થાપના લેખમાં તે સ્થાપના રાજા સ્વામીશિવનંદિના અમલના ચોથા વર્ષમાં થયાનું જણાવેલું છે. લિપિ જોતાં એ લેખ ઇસ્વીસનના પહેલા સૈકામાં મૂકી શકાય. આ જોતાં એમ જણાય છે કે શિવનંદિ–ચશોનંદિ પછી થઈ ગએલા તથા પુરાણોમાં જેનાં નામો આપવામાં આવ્યાં નથી તેમનો એક રાજા હે. જોઈએ. પુરાણોમાં આપેલી વંશાવળીઓની બાબતમાં એક વાત લક્ષમાં રાખવા જેવી છે. જ્યારે કોઈ વંશ સ્વતંત્ર મટી જઈ કોઈ બીજા સર્વોપરી સત્તાધારી વંશના રાજાના અમલ નીચે પસાર થાય છે, ત્યારે પુરાણ તે વંશના રાજાઓનાં નામ આપતાં અટકી જાય છે; સંભવ છે કે તેના અમલના ચોથા વર્ષ પછી આ શિવમંદિરાજા કનિષ્કની સત્તા નીચે આવી
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૬૫ ગયો હોય. પુરાણમાં એ વાતની નોંધ તો છે જ કે પદ્માવતી નગરી કનિષ્કના સુબા મહાક્ષત્રપ વનસ્પારના તાબામાં પસાર થઈ ગઈ
ત્યારે અત્યાર સુધીના નાગવંશના ઈતિહાસને આપણે નીચે મુજબ ગોઠવી શકીએ — .
ઈ.સ. પૂર્વે ૩૧ની સાલની પહેલાં શેષથી વંગાર સુધીના નાગ રાજાઓ થયા. ભાગવતમાં આ રાજાઓનાં નામ આપેલાં નથી તે જોતાં એમ જણાય કે ભૂતનંદિના સમયથી એ વંશની ફરી સ્થાપના થઈ અને તે વંશે પદ્માવતીને પોતાનું પાટનગર બનાવ્યું. આ સ્થળે “સ્વર્ણબિંદુ એવા નામના પ્રખ્યાત શિવલિંગની સ્થાપના કરવામાં આવી હતી. હાલમાં પદમાવાયાં આગળ મી. ગડેએ એ સ્વર્ણબિંદુ શંકરના મંદિરનો એટલો તથા બીજાં કેટલાંક શિલ્પકામોની શોધ કરી છે. એની સ્થાપના પછી સાત સૈકા જેટલા સમયે કવિ ભવભૂતિના વખતમાં લોકોમાં એવી વાત ચાલતી હતી કે તે લિંગ સ્વયંભૂ છે.
આ તો પુરાણમાંથી મળતા ઈતિહાસની વાત થઈ. હવે સિકકાઓ આપણને આ નાગવંશની શી માહિતી આપે છે તે જોઈએ. કેટલાક જૂનાં સિક્કા મથુરાના કહેવાય છે. શ્રી જયસ્વાલ તે સિકકા નાગવંશના પહેલાના રાજાઓના છે એમ માને છે. બ્રિટિશ સંગ્રહસ્થાનમાં દાત, રામદાત અને શિશુચંદ્રદાતના સિકકાઓ છે. લિપિ જોતાં શેષદાતના સિકકા સોથી વધારે પ્રાચીન અને ઇસ્વીસનના પહેલા સૈકાના હોય એમ જણાય છે. એ સિકકાઓ પર જેનાં નામ છે તે ત્રણ રાજાઓ નાગવંશની યાદીમાં આપણે આગળ આપેલા શેષનાગ, રામચંદ્ર તથા શિશુનંદ હોય એમ જણાય છે. આ ઉપરાંત ઉત્તમદાત, પુરૂદાત, તેમજ કાળદાત, શિવદાત અને ભવદાતના પણ સિક્કાઓ છે. પુરાણોની વંશાવળીમાં આવતાં નાગવંશના રાજાઓનાં નામ, તથા સિક્કાઓ ઉપરથી મળી આવતાં નામો પરથી નાગવંશની વંશાવળી સાલવારી ક્રમમાં ગઠવીએ તો નીચે પ્રમાણે ગોઠવી શકાયઃ
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૬
વિદિશા
શેષ (ઈ. સ. પૂર્વે ૧૧૦ થી ૯૦) ભેાગી (ઈ. સ. પૂર્વે ૯૦ થી ૮૦) રામચંદ્ર (ઈ. સ. પૂર્વે ૮૦ થી ૫૦)
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
નાગેાની વંશાવળી
સિક્કા મળ્યા છે.
સિક્કા નથી મળ્યા.
ઘણા સિક્કા મળ્યા છે. તેથી જ તેને અમલ લાંબે હશે એવી ધારણા. સિક્કા નથી મળ્યા. સિક્કા નથી મળ્યા.
ધર્મવર્મા (ઈ. સ. પૂર્વે ૫૦ થી ૪૦) વંગાર (ઈ. સ. પૂર્વે ૪૦ થી ૩૧)
આ શુંગવંરાના અંત પહેલાના નાગ રાજાઓની યાદી કહી શકાય. મથુરામાં રાજ્ય કરતા શુંગવંશના સુબાઓને ત્યાંથી કાઢવામાં આ પહેલાના નાગરાજાઓએ ભાગ ભજવ્યા હાય એ બનવાજોગ છે; જોકે એ. રાજાએ મથુરામાં રાજ્ય કર્યું હશે કે કેમ તે આપણે તેમના સિક્કા મથુરામાંથી મળી આવ્યા છે તે ઉપરથી કહી શકીએ નહિ; કારણકે મથુરાં તે મેટું શહેર હતું અને તેની પડેશમાં આવેલાં પદ્માવતી, વિદિશા, અહિચ્છત્ર વગેરે શહેરાના સિક્કા ત્યાં આવતા હતા. ગમે તેમ હાય પણ વિદિશા તથા મથુરાં વચ્ચે ઘણા જૂના સમયથી સંબંધ ચાલુ હાવાનું જણાય છે.
99 99
39
ઈ.સ. પૂર્વે ૩૧ પછીના નાગવંશના રાજાઓની યથા સમય યાદી નીચે મુજબ થાયઃ— (૭)આશરે ઇ.સ. પૂર્વે ૨૦ થી૧૦ સુધી-ભૂતનંદે સિક્કા મળ્યા નથી. (4) ૧૦થી ૨૫ સુધી-શિશુનંદિ ધણા સિક્કા મળ્યા છે. (૯) આશરે ઇ.સ. ૨૫ થી ઇ.સ. ૩૦-યશાનદ સિક્કા મળ્યા નથી. ઉપર આપેલી અને યાદીએમાં આવેલા નવે રાજાઓને એકએક જોડેના સંબંધ આપણે જાણીએ છીએ. ભૂતનંદના સમયથી આ નાગરાજાએ પદ્માવતીમાં રાજ્ય કરતા હશે. યશે દિ પછીના રાજાઓનાં નામ પુરાણા આપતાં નથી. શિવનદિ, જેનું નામ યક્ષમણિભદ્રની પ્રતિમા સ્થાપનના લેખમાં છે. તે આશરે ઇ. સ. ૫૦માં થયા હશે અને પુરાણામાં જેનાં નામના નિર્દેશ નથી, તે પૈકાના હશે. ઇ. સ. ૮૦ના અરસાથી ઈ. સ. ૧૫૦ સુધીના ગાળામાં ઉત્તર હિંદમાં કુશાનાની સત્તાની સ્થાપના
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૬૭
પૂરવણી થાય છે એટલે નાગરાજાઓ પુરિકા, નાગપુર, નંદિવર્ધનવગેરે મધ્ય હિંદમાં આવેલા પરદેશીઓથી સુરક્ષિત સ્થાનોમાં હઠી જાય છે.
ઉપરની બે યાદીઓ ઉપરાંત નીચેના રાજાઓનાં નામ, સિક્કા તથા શિલાલેખો મળી આવ્યાં છેઃ
પુuદાત, ઉત્તમદાસ કામદાર ભવદાત
શિવનંદિ અથવા શિવરાત આ બધા રાજાઓ મળી આશરે ઈ. સ. પૂર્વે ૧૧૦ થી માંડી ઈ. સ. ૭૮ સુધીનાં લગભગ ૧૦૦ વર્ષનો ગાળો ઢાંકે છે.
નાગવંશ અને વાકાટકવંશ પુરાણોના કથનાનુસાર નાગવંશની મોટી શાખા લગ્નસંબંધથી વાકાટકવંશમાં ભળી ગઈ. એક વાકાટક શિલાલેખથી આ હકીકતનું સમર્થન થાય છે. પુરાણો કહે છે કે “યશોનંદિ પછી તેના અથવા વિદિશા નાગવંશમાં રાજાઓ થશે.'
___ तस्यान्वये भविष्यन्ति राजानस्तत्र यस्तु वै । ___ दौहित्रः शिशुको नाम पुरिकायां नृपोऽभवत् ॥
અર્થ–તેના વંશમાં રાજાઓ થશે અને તેમાં સાધારણરીતે શિશુકના નામથી ઓળખાતો તેનો દૌહિત્ર પુરીકામાં રાજા થયો.
દેખીતી રીતે ઉત્તર હિંદમાં થતા કુશાનની સત્તાના દબાણની અસરથી નાગરાજાઓએ પદ્માવતી છોડવું. પુરાણોમાં એવું સ્પષ્ટ કથન છે કે વિશ્વસફાની પદ્માવતીમાં અને છેક મગધ સુધી રાજ્ય કરતો હતો. આ બધી હકીકતો ઉપરથી આપણે એમ માની લઈએ કે આશરે ઈ. સ. ૮૦ થી ઈ. સ. ૧૦૦ ના અરસામાં નાગવંશ વિદિશાથી મથુરાં જતો ધેરી રસ્તો છોડી મધ્ય હિંદનાં દુર્ગમ જંગલ પ્રદેશને આશરો લે છે.
પુરાણો નાગવંશનો ઇતિહાસ કહેતાં કહેતાં “શિશુક’ આગળ આવી
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
પહોંચે છે એટલે વળી પાછું વિંધ્યશક્તિના સામાન્ય રીતે પ્રવીર નામથી એળખાતા પુત્રને ઇતિહાસ આપતાં વિંધ્યશક્તિના વંશની કથા કહેવા માંડે છે. વિષ્ણુપુરાણનું એવું સ્પષ્ટ કથન છે કે ‘શિશુક’ અને ‘પ્રવીરે’ એકી સાથે રાજ્ય કર્યું. ભાગવતમાં ‘શિશુક’નું નામ જ આવતું નથી. એ તે દેખીતું જ છે કે પુરાણના ઇતિહાસકારા આ સ્થળે એમ સૂચવવા માગે છે કે એ ‘શિશુક’ તેના માતામહ નાગરાજાની ગાદીના વારસ થયા, અને તે દૌહિત્રને નામે વિંધ્યશક્તિના પુત્ર રાજ્ય કરતા હતા. વાયુ અને બ્રહ્માંડપુરાણેા પ્રવારને અમલ ૬૦ વર્ષના કહે છે અને તે પુરી, કાંચનકામાં અથવા વધારે ખરીરીતે પુરિકા અને ચણકામાં રાજ્ય કરતા હતા એમ કહે છે. શિલાલેખામાં ભાશિવ અને વાકાટક ઇતિહાસની જે વિગતે આપેલી છે તેની જેડે આ હકીકત મળતી થાય છે એટલું જ નહિ પણ તેનાથી પુરાણમાં આપેલી હકીકતાનું સમર્થન થાય છેઃ એક ‘વાકાટક’ શિલાલેખ નીચે મુજબ છેઃ---
भारशिवानां महाराज श्रीभवनागदोहित्रस्य गौतमीपुत्रस्य पुत्रस्य वाकाटकानां महाराज श्रीरुद्रसेनस्य
આ લેખ પરથી જણાય છે કે ‘પ્રવીર’ એવાં ઉપનામથી એળખાતા મહારાજ પ્રવરસેનનેા પુત્ર ગૌતમી પુત્ર તેની પછી ગાદીએ આવ્યા નહાતા પણ મહારાજ પ્રવરસેનને પાત્ર તથા ભારશિવ મહારાજ ભવનાગને દોહિત્ર સેન તેની પછી ગાદીએ આવ્યા હતા. મહારાજ પ્રવરસેનના પાત્ર કરતાં ભારશિવ મહારાજ ભવનાગના દોહિત્ર તરીકેનું તેનું પદ વધારે ગૌરવભર્યું હતું. એક વાકાટક તામ્રપ‰માં આ રૂદ્રસેનને ‘ભાશિવ’ તરીકે વર્ણવેલા છે. તેમાં લખેલું છે કે મરશિયાનાં મહારાન શ્રીસ્વસેનસ્ય. વાકાટક શિલાલેખા રુદ્રસેનના મરણ સુધીના ગાળાને પૃથ્વીસેન ૧લાથી શરૂ થતા ત્યાર પછીના વાકાટક ગાળાથી જુદા પાડી નાખે છે. આનું કારણ સ્પષ્ટ છે. સમ્રાટ્સમુદ્રગુપ્તને હાથે હાર ખાઈ સ્ત્રસેન મરણ પામ્યા એટલે વાકાટકવંશ ગુપ્તવંશને આધીન થઈ ગયા. સાર્ સમુદ્રગુપ્તે જીતેલા રાજાએની જે યાદી અલ્લાહાબાદના વિજયસ્તંભના
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી લેખ પર છે તેમાં એનું નામ આપેલું છે. પૃથ્વીન નાગરાજાઓના મુલકને વારસ થઈ ગાદીએ આવ્યો ત્યારે “વાકાટકીવંશનો સો વર્ષને ગાળો પૂરા થયા હતા. એ સો વર્ષને ગાળો તે વાકાટકના સ્વતંત્ર રાજ્ય અમલનો ગાળો. એ ગાળાનો ઉલ્લેખ કરતાં લખાયું છે કે વર્ષરતમfમવર્ધમાન શષ્ટસાધન. વાયુ અને બ્રહ્માંડપુરાણમાં વિંધ્યશક્તિનાં વંશનો ગાળો ૯૬ વર્ષનો આપેલો છે. તેમાં પળાવર્તિ મૂત્વા પૃથિવી તુ મિથ્થત. એટલે કે “૬ વર્ષ પૂરા થતાં એમનો અમલ પૂરે થઈ જશે.'
ભારશિવ નાગરાજાએ ઉપર આપણે જોયું કે વાકાટકવંશના પ્રતાપી મહારાજ પ્રવસેનનો પુત્ર ગૌતમીપુત્ર “ભારશિવ’ નાગરાજા મહારાજ શ્રી ભગનાગની કુંવરી વેરે પર અને તેનાથી તેને થએલો પુત્ર સેન મહારાજ પ્રવરસેન તથા ભવનાગના મુલકોનો વારસ થયો. એ દ્રસેનને હરાવી તથા રણમાં હણી સમુદ્રગુપ્ત તેનાં પદ અને સત્તાનો વારસ બન્યો. હવે આ નાગવંશની કાંઈક વધારે વિગતે મેળવીએ.
આગળ આપણે એ પણ જોયું છે કે સૌથી પહેલા નાગવંશના રાજાઓ આશરે ઈ.સ. પૂર્વે ૧૧૦ થી ઈ.સ. પૂર્વે ૩૧ સુધીમાં મથુરાં કે વિદિશામાં રાજ્ય કરતા હતા. એ ગાળામાં પાંચ રાજા અને ચાર પેઢી થયાનું પુરાણો જણાવે છે તથા તેમાંના કેટલાક રાજાઓનાં હોવાનો સંભવ હોય એવા સિકકા પણ મળી આવેલા છે. તે સિક્કા કોના તેનો અત્યાર સુધી નિર્ણય કરવામાં આવ્યો નહોતો. ઈ. સ. પૂર્વે ૩૧ ના અરસામાં આંધ્રરાજાઓને હાથે શુંગાસત્તાનો ધ્વંસ થયો જણાય છે. એ સીમા પછી થએલા નાગવંશના રાજાઓને પુરાણો તેની પહેલાં થએલા નાગરાજાઓથી જુદા પાડે છે. તેમના નામને છેડે “નદિ પદ લગાડેલું હોય છે. એવા ત્રણ રાજાઓનાં નામ આપી પુરાણ ત્યાર પછીના રાજાઓનાં નામ આપતાં નથી. સંભવ છે કે એ અરસામાં કુશાવંશનું આધિપત્ય ઉત્તર હિંદમાં સ્થપાયું હોય અને પરિણામે એ નાગવંશના રાજાઓએ, મથુરાથી વિદિશાને ધોરી માર્ગ છોડી મધ્ય હિંદનાં
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________
(Co
હિંદુસ્તાના પ્રાચીન ઇતિહાસ
જંગલથી ઢંકાએલા પ્રદેશનેા આશ્રય લીધા હેાય. મહાક્ષત્રપ વિશ્વસાનિ પદ્માવતીમાં સત્તા જમાવી રહેવાનો સ્પષ્ટ ઉલ્લેખ પુરાણોમાં છે.
લગભગ એકસો વર્ષ સુધી ઉત્તર હિંદમાં કુશાનેાનું પ્રાબલ્ય રહ્યું. ત્યાર પછી વળી પાછા એક નાગરાજાને આશરે ઇ.સ. ૧૭૫ કે ૧૮૦ માં મથુરામાં હિંદુસત્તા કરી સ્થાપતા આપણે જોઇએ છીએ. પુરાણા એ નાગકુળને નવનાગ એવે નામે ઓળખે છે. એ નવનાગવંશના રાજાએ ની રાજમુદ્રા ‘ભાશિવ’ની હતી. સિક્કા તથા પુરાણા ઉપરથી એની શી હકીકત મળે છે તે હવે આપણે જોઇએ.
કૅટેલેગ આક્ ધ ઇન્ડિયન મ્યુઝીઅમ’ નામના પુસ્તકના પૃ. ૨૦૬ પર ૨૩સંખ્યાંકની પ્લેટમાં વિન્સેન્ટ સ્મિથે ૧૫ તથા ૧૬ સંખ્યાંકમાં એક સિક્કાની નકલ છાપમાં આમી છે. એના સંબંધમાં એ લખેછે કે ‘તે આગ્રા અને અયેાધ્યાના સંયુક્ત પ્રાંતમાં બહુ સાધારણ છે. બહુ મેટા વિસ્તારમાં એ સિક્કો મળી આવે છે તે ઉપરથી એવું અનુમાન થાય છે કે જે રાજાનેા એ સિક્કો છે તે તિહાસમાં બહુ અગત્યની વ્યક્તિ હશે.' સિક્કાના અભ્યાસીઓને આ સિક્કો એક કોયડારૂપ હતા. તેની પર ફેણ માંડી બેઠેલા નાગનું ચિત્ર તથા તાડના ઝાડનું નિશાન છે. તેની પરના શબ્દનું વાંચન વિન્સેન્ટ સ્મિથે વૈવસ્લ એવું કરેલું. શ્રી જયસ્વાલ એને નાગફ્ટ્સ વાંચે છે, અને તેમ કરી એસિક્કા પરનાં અક્ષરને તેની પરના નાગના ચિત્ર જોડે વાંચી એ સિક્કાને નવનાગના ઠરાવે છે, એસિક્કા પરના અક્ષર વિક–વાસુદેવના લેખાને મળતા હેાવાથી તે રાજા વિક–વાસુદેવને સમકાલીન હેાવા જોઇએ, એટલે તે આશરે ઈ. સ. ૧૪૦ થી ૧૭૦ સુધીમાં થએલા હશે. પુરાણા જેને નવનાગ અથવા નવનાકવંશ કહે છે તેનેા એ નવનાગ રાજા મૂળ પુરુષ હશે.
આશરે ઇ.સ. ૧૭પ માં કે ૧૮૦માં મથુરામાં એક નાગરાજાએ હિંદુ અમલની પુનઃસ્થાપના કરી. આ રાજા વીરસેન હતા. વીરસેનને ઉદય, માત્ર નાગવંશના જ નહિ પણ આખા આર્યાવર્તના તિહાસમાં એક નવા પલટાનું પ્રસ્થાન બિંદુ છે. તેના સિક્કાએ ઉત્તર હિંદમાં
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૭૧ લગભગ આખા યુક્ત પ્રાંતમાં તેમજ પંજાબમાં બહુ મોટા પ્રમાણમાં મળી આવે છે. મથુરામાં તો તે બહુ જ સામાન્ય છે. આ ઉપરથી જણાય છે કે મથુરાં તેને કબજે હતું અને આખા આર્યાવર્તના ગંગા જમના-દોઆબ પર તેની આણ વર્તતી હતી. તેના બધા સિક્કાઓમાંથી બહુ સામાન્ય રીતે મળી આવતો નમૂનો નાના લંબચોરસની આકૃતિને છે. તેની આગળની બાજુએ તાડના ઝાડની છાપ છે અને પાછળની બાજુ સિંહાસન પર બેઠેલી આકૃતિ છે. તેના સિક્કાના બીજા એક પ્રકારમાં એક મનુષ્યાકૃતિએ ઊભો નાગ પકડેલો હોય છે. ત્રીજા એક પ્રકારમાં છત્રવાળા સિંહાસન પર એક સ્ત્રી બેઠેલી છે, અને તે સિંહાસનના છત્રને પકડી રાખતો હોય એ એક નાગ તે સિંહાસનના પાયાથી છત્ર સુધી આવી રહેલો હોય છે. સ્ત્રીના જમણા હાથમાં પાણીનો કળશ હોય છે. એની પાછલી બાજુ તાડનું ઝાડ છે. આ બધા પ્રકારમાં નાગની આકૃતિ નાગવંશ સૂચવે છે. વજન, આકાર તથા સંજ્ઞાની ભાષામાં આ બધા સિક્કા હિંદુ પદ્ધતિના છે. એ ઉપરથી જણાય છે કે વીરસેને કુશાન સિકકાએનો વપરાશ બંધ કર્યો હશે. આ ઉપરાંત ફરૂકાબાદ જિલ્લાની તીર્વા તહેસીલમાં જાનખાટ ગામ આગળ ભાંગીતૂટી ઈમારતના ટુકડાઓમાં સ્વામૌન વીરસેનસ સંવરે ૨૦-એવા અક્ષરોવાળો એક લેખનો ટુકડો મળી આવેલો છે. તે લેખનો બાકીનો ભાગ એટલો બધો તૂટી ગએલો છે કે તેની ઉપરથી એ લેખના હેતુની કાંઈ સમજણ પડતી નથી. કુશાનોના બધા લેખોમાં કુશાન સાલવારી હોય છે, પણ જાનખાટના લેખમાં તો વીરસેનના પિતાના અમલમાં વર્ષ લખેલાં છે અને શિવનંદિને લેખની પેઠે આમાં પણ હિંદુ રીતને અનુસરી સત્તાધારી પદસૂચક “સ્વામી' પદ વાપરેલું છે એટલે વીરસેન એ સ્વતંત્ર હિંદુ રાજા જ હશે, તથા કુશાનોના આધિપત્ય નીચે નહિ હોય એ દેખીતું જ છે. સિક્કાઓને સમય તથા તેના પરનાં લખાણો કુશાનના લેખો જોડે સરખાવતાં જણાય છે કે કુશાન વર્ષ૯૮ પછી થોડા જ સમયમાં નવા
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ રાજા વીરસેને મથુરા કબજે કર્યું હશે. આ બનાવ આશરે ઈ.સ. ૧૮૦ ની ની આસપાસમાં બન્યો હશે. એના કેટલાક સિક્કાઓ પર તેના અને મલના ૩૪ બે વર્ષની સંખ્યા છે તે જોતાં તેના અમલનો સમય લાંબો અને લગભગ ૪૦ વર્ષને હશે. આ બધું જોતાં આપણે તેના અમલને ગાળો ઈ.સ. ૧૭૦ થી ૨૧૦ને મૂકીએ તો તે વ્યાજબી જ ગણાશે.
- એની પહેલાં થઈ ગએલો રાજા નવનાગ, વાસુદેવના સમયમાં યુક્ત પ્રાંતના પૂર્વ ભાગમાં સ્વતંત્ર રાજા હશે. વિરસેનના અમલનું ૧૦મું કે ૧૩મું વર્ષ અને વાસુદેવના અમલનું છેલ્લું વર્ષ એક જ હશે. એટલે વીરસેન ૧૭૦માં ગાદીએ આવ્યો હશે. આ બધું જોતાં પુરાણો જેને નવનાગ કહે છે તથા શિલાલેખો જેને “ભારશિવનાગ” કહે છે તે વંશનો વીરસેન એક પ્રબળ સત્તાધારી રાજા હશે. લેખો ઉપરથી આપણને એમ પણ જણાય છે કે આ ભારશિવનામાને છેલ્લો નાગરાજા ભવનાગ હતો. સિક્કાઓ ઉપરથી જણાય છે કે નવનાગ તથા ભવનાગની વચ્ચે એ જ વંશના બીજા કેટલાક રાજાઓ થઈ ગયા છે. સિકકાઓના પુરાવા ઉપરથી આપણને સમજાય છે કે નવનાગ અને વીરસેન પછી ૩૦ વર્ષના અમલવાળા યનાગ, ૩૦ કે તેથી વધારે વર્ષ રાજ્ય કરનાર ચરજનાગ, તથા બહિતનાગ અને ત્રયનાગ એવા ચાર રાજાઓ થઇ ગયા હશે.
ભવનાગ વાકાટક મહારાજ પ્રવરસેનનો સમકાલીન હતો અને પ્રવરસેન સમુદ્રગુપ્તને વયોવૃદ્ધ સમકાલીન હતો એ હકીકત તથા ઉપર આપેલી વીરસેનથી માંડી ભવનાગ સુધીના ચાર નાગરાજાઓની હકીકત એક સાથે મૂકતાં નવનાગની મુખ્ય શાખા અથવા ભારશિવોની વંશાવળીનું ખોખું નીચે મુજબ તૈયાર થઈ શકે છે - આશરે ઈસ ૧૪૦ થી ૧૭૦ (૧) નવના સિક્કા મળે છે. ર૭કે વધારે વર્ષ
રાજ્ય કર્યું હશે. ,, ,, ૧૭૦ થી ૨૧૦(૨) વીરસેન(નાગ) સિકાઓ અને રાજ્યનો અમલ
શિલાલેખ ૩૪ કે તેથી વમળે છે. ધારે વર્ષ
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
આશરે ઈ.સ. ૨૧૦થી ૨૪૫ (૩) હયનાગ સિક્કાઓ મળે છે.
""
22
,,
,,
,,
29
39
૨૪૫ થી ૨૫૦ (૪) ત્રયનાગ
૨૫૦ થી ૨૬૦ (૫) અહિંનનાગ
૨૬૦ થી ૯૦ (૬) ચરજનાગ
૨૩
૩૦ કે તેથી વધારે વર્ષ રાજ્ય કર્યું હશે.
રાજ્યને અમલ
૭કે તેથી વધારે વર્ષે.
૩૦ કે તેથી વ
ધારે વર્ષે રાજ્ય કર્યું.
૨૯૦ થી ૩૧૫ (૭) ભવનાગ લેખા મળે છે.
""
આ વંશાવળી પુરાણા જોડે બરાબર સંમત થાય છે, કારણકે નવનાગવંશની સાત પેઢીએ થઇ એમ તે નોંધે છે.
કુશાનાએ લગભગ ૧૦૦ વર્ષ સુધી ઉત્તર હિંદમાં રાજ્ય કર્યું. તેમનું પ્રાબલ્ય હતું તે અરસામાં નાગરાજાઓએ મધ્ય હિંદના જંગલ પ્રદેશાને આશ્રય લીધેા હતેા. કુશાનરાજા વાસુદેવના અમલના અંત ભાગમાં હ।સંગાબાદ અને જબલપુરનાં જંગલોમાંથી નીકળી, ‘નવનાગ’ એવા ખાસ નામથી પુરાણામાં ઉલ્લેખાતા, ભારશિવ નાગરાજાએ બાગેલખંડમાં થઇ ગંગા કિનારે પહોંચે છે. વળી વિષ્ણુપુરાણમાં લખેલું છે કે નવના: પદ્માવત્યાં. ઢાંતિપુર્થાં મથુરાયામ્. બીજાં પુરાણામાં ‘કાંતિપુરી'નું નામ લેવામાં આવતું નથી. બીજાં પુરાણાના કર્તાએને નહિ મળેલાં એવાં ઇતિહાસ સાધન વિષ્ણુપુરાણકારને મળેલાં હાવાથી નવનાગાનાં પાટનગર અનુક્રમે પદ્માવતી, કાંતિપુરી અને મથુરાં થયાં એવી તે નોંધ કરે છે. આપણને જાણીતી હકીકતાથી એ નોંધ ખરી જણાય છે.
શેષથી મંગાર સુધીના સૌથી પહેલાના નાગરાજા ‘વૈદેિશનાગ' કહેવાય છે. તે વિદિશા કે મથુરામાં રાજ્ય કરતા હતા. ભૂતીથી માંડી શિવનંદના અમલ સુધી અથવા તેથી પણ ૫૦ વર્ષ આગળ
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૪
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
સુધીના નાગરાજા પદ્માવતીમાં રાજ્ય કરતા હતા. તે ગાળામાં તેમનાં નામને અંતે ‘દિ’પદ જોડવામાં આવતું હતું. તે સમયે અથવા ઈ.સ. ૧૫૦ થી ૧૭૦ સુધીમાં તેમની સત્તાને ફરી ઉદય થયા ત્યાં સુધી તે ‘ભારશિવનાગ’કહેવાતા હતા. ત્યાર પછીના નાગરાજા મથુરામાં રાજ્ય કરતા હતા અને પુરાણામાં તે ‘નવનાગ’ એ નામથી એળખાતા હતા, પણ તેમનું જાહેર વહીવટી (Official) નામ ‘ભારશિવ’ હતું. તેમના સિક્કાઓ પર તેમનાં નામને છેડે ‘દાત’ ને બદલે ‘નાગ’ પદ જોડવામાં આવે છે. ભાગવતમાં ‘નવનાગ’ શબ્દના પ્રયાગ જોવામાં આવતા નથી. તેમાં તે ભૂતનંદિથી પ્રવીરક સુધીના રાજાએનાં નામ આપેલાં છે.
ભૂતનાંદેથી માંડી શિવનંદ સુધીના ભારશવ રાજાએ અથવા તા તેની પછીનાં પચાસ વર્ષ સુધીના રાજાએ પદ્માવતીમાં રાજ્ય કરતા હતા. કુશાનેાનું પ્રાબલ્ય થતાં પદ્માવતી પરદેશીઓના હાથમાં ગયું. સામ્રાજ્યસંત્તા ભાગવતા મુશાનાના અમલના પાછલા ભાગમાં એટલે આશરે ઇ.સ. ૧૫૦ના અરસામાં ગંગા કિનારે આવેલી કાંતિપુરી સુધી તે આગળ ધપી આવ્યા હતા. હાલ જ્યાં હિંદુ વિદ્યાપી છે તે ‘નગવા’ નામથી એળખાતા સ્થાને અથવા તેા વારાણસીમાં તેમણે તેમના અશ્વમેધ યજ્ઞા કર્યાં, અને ગંગાજળથી મૂર્ખાભિષિક્ત થયા. પછીથી વીરસેનની સરદારી નીચે તેએ પશ્ચિમ તરફ આગળ ધપે છે અને પદ્માવતી તથા મથુરાં પાછાં મેળવે છે. મથુરાં કે તેની પણ પેલી મેર આવે સુધી પહોંચી, આશરે એક સૈકા પર કુશાનોએ તેમની પાસેથી લઈ લીધેલા પશ્ચિમ બુંદેલખંડના નાગ મુલકાને તેમણે ક્રી કબન્ને મેળવ્યા.
‘ભારશિવ’ કે ‘વૈશિક' કે ‘વૃષ’ નાગ એવા શબ્દને સ્થાને પુરાણા જાણીબુજીને ‘નવનાગ’ એ શબ્દને પ્રયાગ કરે છે. કારણકે તે રાજાઓને દર્શાવનાર જૂના રૂઢ શબ્દ ન વાપરતાં ‘નવનાગ’ શબ્દ વાપરવાથી એક નવા વંશ તરીકે તેમના પુનરૂથ્થાનની વાત
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૭પ
પૂરવણું આગળપડતી થઈ જાય છે અને તેમ કરવાનો તેમનો ખાસ ઉદ્દેશ જ હતો. કુશાનોના પ્રાબલ્યથી તેમના અમલમાં પડેલી તૂટ આ રાજાઓએ સાંધી અને કુશાન સત્તા તોડી તેની જગ્યાએ પિતાની સત્તા પહેલાં હતી તેવી પાછી જમાવી એ વાત સ્પષ્ટ રીતે રજૂ કરવાનો પુરાણોને પ્રધાન ઉદ્દેશ જણાય છે. વિધ્યક” એટલે “વાકાટકો'ના સામ્રાજ્યનું વર્ણન કર્યા પછી, અને ગુસોની સમ્રાાખાનું વર્ણન શરૂ કરતાં પહેલાં, પુરાણો નવનાગના અમલને સરવાળો બાંધી તે વંશનું વર્ણન બંધ કરે છે. આ રીતે “વાકાટક યુગમાં છેક સમુદ્રગુપ્તના અમલ સુધી એ નાગવંશ ચાલુ રહ્યો. સાલવારી તેમજ મુલક વિસ્તારની દૃષ્ટિએ પુરાણો, નવનાગોનાં સ્થાનનું બહુ ચોક્કસ વર્ણન આપે છે. મગધ અને પદ્માવતીમાં રાજ્ય કરતા કુશાન સુબા વિન્ડસફાનિ તથા નવનાગના અમલ દર-- મિયાન ઉદય પામેલા મગધના ગુણોની વચ્ચેના ગાળામાં પુરાણો નવનાગવંશને મૂકે છે. વાકાટક સામ્રાજ્યના ઇતિહાસ પછી નવા વિભાગ તરીકે શરૂ થએલા મગધના સામાન્ય ઈતિહાસમાં આ નવનાગવંશનો ઇતિહાસ દાખલ કરી દેવામાં આવ્યો છે. આ નવાગે માત્ર સંયુક્ત પ્રાંતના જ નહિ, પણ પૂર્વ અને પશ્ચિમ બિહારના પણ રાજાઓ હતા. વાયુ અને બ્રહ્માંડ એ બંને પુરાણોની બધી નકલોમાં મથુરાં અને ચંપાને તેમનાં પાટનગર તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યાં છે. કશાનઅમલદરમિયાનનાગરાજાઓએ મધ્ય હિંદમાં લીધેલો આશ્રય અને તે દરમિયાન તે ભાગ પર તેમના અમલની થએલી અસર
કુશનવંશનું પ્રાબલ્ય થતાં, નંદિ–નાગરાજાઓ વિદિશા અને પદ્માવતી છોડી આશરે ઈ.સ. ૮૦માં મધ્ય હિંદમાં જઈ રહ્યા અને લગભગ અર્ધી સદીથી વધારે સમય સુધી, તેમણે તેના પર્વતપ્રદેશમાં રહી સલામતીભરી રીતે રાજ્ય કર્યું. શાકે ૮૫ર અથવા ઈ.સ. ૯૪૦૪૧ની સાલવાળા રાષ્ટ્રકૂટરાજા કૃષ્ણરાજ બીજાના દેઓલી દાનપત્રમાં બક્ષિસ આપેલી જાગીર નાગપુર-નંદિવર્ધન જિલ્લામાં આવેલી જણાવી છે. હવે આ બંને નામોનો “નંદિનાગ” જોડે સંબંધ છે. પ્રભાવતી ગુપ્તનાં
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૭૬
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ પૂણાના દાનપત્રોમાં પણ “નંદિવર્ધન નામની નોંધ છે. નાગપુરથી ૨૦ માઈલ પર આવેલું હાલનું “નગર્ધન” તે જ પ્રાચીન નંદિવર્ધન” એવો રાય બહાદુર હીરાલાલનો મત છે. પાછળના “ભારશિવો” તથા “વાકાટકો'ના સમયમાં “નંદિવર્ધન એ નામ પડવાનો સંભવ નહોતો, કારણકે તે સમયે તો તેમના નામને છેડે અંત્યપદ તરીકે “નંદિ' લખવાની રીત છોડી દેવામાં આવી હતી; પણ નાગરાજાઓ વિદિશા અને પદ્માવતી છોડીને મધ્ય હિંદ તરફ ગયા તે વખતે તો તેમના વંશની નિશાની તરીકે તેઓ “નદિ પદ ધારણ કરતા હતા. - એમ જણાય છે કે લગભગ અર્ધી સદી જેટલા સમય સુધી નાગરાજાઓ વિધ્યાની આ મેર આવેલા મધ્ય હિંદને તેમનું આશ્રયસ્થાન તથા સ્વાધીનતા રક્ષાનું તીર્થ બનાવી રહ્યા હતા. ત્યાં કુશાનો તેમને નડે એમ નહોતું. આર્યાવર્તમાંના એક રાજવંશે મધ્ય હિંદમાં કરેલા આસ્થાનાંતરની ત્યાર પછીના આર્યાવર્તના ઇતિહાસ પર બહુ ભારે અસર કરી છે. એને પરિણામે ભારશિવના અને તેમની પછી સત્તામાં આવેલા વાકાટકોના અમલમાં આર્યાવર્તનો દક્ષિણાપથના એક ભાગ જોડે સંયોગ થવા પામ્યો. ઈ. સ. ૧૦૦ થી માંડી ઇ. સ. ૫૫૦ સુધીના સમયમાં મધ્યપ્રાંતો, વિંધ્યાની પાસે આવેલા આર્યાવર્ત જોડે એટલે કે બુંદેલખંડ જેડે વણાઈ એકરૂપ થઈ ગયા. હિંદના એ બંને વિભાગોનો એ ગાઢ સંયોગ છેક આપણા સમય સુધી ચાલ્યો આવેલા છે. બુંદેલખંડને એક ભાગ તથા પ્રાચીન દક્ષિણાપથનો નાગપુરવાળો ભાગ જાતિ, ભાષા તથા સંસ્કૃતિની બાબતમાં તદ્દન ઉત્તર હિંદની છાયાવાળો હિંદુસ્તાની પ્રાંત બની ગએલો છે. આથી “આર્યાવર્તની મર્યાદા છેક ‘નિર્મલ'ની પર્વતમાળા સુધી લંબાઈ છે. નાગરાજાઓના ૬૦ વર્ષના આર્યાવર્તમાંથી થએલા દેશવટાનો આ વારસો છે. એક બાજુ નાગપુરથી પુરિકા સુધી (હાસંગાબાદ) અને બીજી બાજુએ સીઓની અને જબલપુરમાં થઈને તેઓ અનુક્રમે પૂર્વ ભાળવા અને બાગેલખંડ (રેવા) સાથે પિતાનો સંપર્ક જાળવી રાખતા હતા અને આખરે બાગેલખંડમાં
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૯૭ થઈને જ તેઓ ગંગા કિનારે પહોંચ્યા હતા. ગુણોના સમયમાં આ જ પ્રદેશ “વાકાટક'નું બીજું ઘર થઈ પડ્યો હતો. તેને લીધે જ તે પ્રદેશ અજંટાની કળા સમૃદ્ધિથી સમૃદ્ધ થયે. અજંટાની કળા મુખ્યત્વે નાગર એટલે ભારશિવ અને વાકાટક કળા જ છે. સાતવાહનોના હાથમાંથી ઈ.સ. ૨૫૦ થી ૨૭૫ના અરસામાં, અજંટા ભાશિવ-વાકાટકના હાથમાં પસાર થયું હતું. પદ્માવતી અને મગધમાં કુશાનેને અમલ આશરે ઈ. સ.
૮૦ થી ઈ. સ. ૧૮૦ સુધી નવનાગ તથા ગુપ્તાના ઉદય પહેલાંના પદ્માવતી અને મગધનાં ઇતિહાસને પૂરો કરવા, પુરાણો વનસ્પરિનો ઈતિહાસ વચમાં દાખલ કરી દે છે. એપિગ્રાફિયા ઇન્ડિકાના વોલ્યુમ VIIIના પૃ. ૧૭૩ પર આવેલાં બે સારનાથના શિલાલેખ ઉપરથી આપણને જણાય છે કે કનિષ્કનાં અમલના ત્રીજા વર્ષમાં વારાણસી અથવા કાશી જે પ્રાંતમાં આવેલું હતું તેની પર તેના સુબા તરીકે વનસ્પારનો અધિકાર હતો. આ ઉપરથી ઈ. સ. ૯૦ થી ઈ.સ. ૧૨૦ સુધી એ ભાગમાં કુશાન મહારાજના સુબા તરીકે પહેલાં સાદા ક્ષત્રપ તરીકે અને પછીથી મહા ક્ષત્રપ તરીકે તે રહ્યો હશે એમ જણાય છે. આ જ ગાળામાં વિદિશા નાગને મધ્ય હિંદના જંગલ છાયાપ્રદેશમાં રહી પિતાની સલામતી સાધવી પડી હશે. ઉપર જણાવેલા સારનાથના લેખોમાં જેના નામની જોડણું “વનસ્કાર' અને વનસ્પાર’ એવી આપેલી છે તેને જ પુરાણોમાં “વિવાટિ', “વિવફાનિ વિશ્વાસ્ફટિ' (૬) કે “વિશ્વાસ્ફનિ એવાં એવાં જુદીજુદી જોડણવાળાં નામોથી નિર્દેશ કરવામાં આવે છે.
આ વનસ્કાર એવી તો અગત્યની વ્યક્તિ હતો કે બનાફર નામથી ઓળખાતા તેના વંશજો છેક ચદેલ સમય સુધી સારા લડવૈયા તરીકે પંકાતા રહ્યા હતા; વળી બુંદેલખંડમાં બનાફરી' નામથી ઓળખાતી એક બોલાતી ભાષા તેના નામથી ઓળખાય છે. તેના વંશજ બનાફરો, બહાદુર લડવૈયા હોવા છતાં કુળમાં ઊતરતા ગણતા હતા અને તેમને
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૮
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ રજપૂત કન્યાઓ મેળવતાં બહુ મુશીબત પડતી. આજે પણ સમાજમાં તેમનું સ્થાન બહુ હલકું છે. - આ વનસ્કારે પિતાને મુકામ પદ્માવતી'માં રાખ્યો હતો અને ત્યાંથી માંડી છેક મગધ સુધી તેને અમલ ચાલતો હતો. પુરાણો કહે છે કે તે બહુ બહાદુર હતો તથા પદ્માવતીથી બિહાર સુધીનાં તમામ મોટાં નગર તેણે જીતી લીધાં હતાં. યુદ્ધમાં તે વિષ્ણુ જેવો પરાક્રમી હતો, પણ દેખાવમાં તે વ્યંડળ જેવો હતે. મહાન ઈતિહાસકાર ગિબને દૂનનું વર્ણન કરતાં લખ્યું છે કે તેમને દાઢી તે બીલકુલ ઊગતી જ નહિ તેથી યુવાનીની મરદાનગીની છટા કે વૃદ્ધાવસ્થાની આદરપાત્ર છાયા તેઓ કદી ધારણ કરતા નહોતા. પાછળથી દૂનનું ગિબને કરેલું આ વર્ણન પુરાણોએ તેનાથી ઘણું વહેલું કરેલું છે. પુરાણોએ તેનું જે વર્ણન કરેલું છે તે ઉપરથી જણાય છે કે તેનો દેખાવ દૂન અથવા મેંગોલ જેવો હશે.
તેની રાજનીતિની ખાસ નેંધ લેવામાં આવી છે. તેણે તેના રાજ્યની વસ્તીને લગભગ અબ્રાહ્મણ કરી નાંખી હતી તેની પ્રજાનું વર્ણન કરતાં પુરાણ કહે છે કે કાશાત્રામૂચિછાઃ ઉંચ વર્ણના હિંદુઓને તેણે હલકા પાડ્યા અને હલકી વર્ણના લોકોને તથા પરદેશીઓને મોટે મોટે ઓઢે નીમ્યા. જૂની ક્ષત્રિય વર્ણના લોકોને રાજ્યના મોટાં મોટાં અધિકાર પદેથી દૂર રાખી, તેણે તે વર્ણને લગભગ લેપ કરી નાંખે અને દેશના આદિવતની કૈવર્ત નામની હલકી કોમના લોકોને તથા શકો કરતાં પણ અધમ ગણાતા અને અસ્પૃશ્ય એવા પાકોમાંથી તેણે નો અમલદાર વર્ગ અથવા નવી ક્ષત્રિય વર્ણ ઊભી કરી અને પંજાબના વતની મદ્રક તથા ચક–પુલિદો અથવા પુલિંડ–વૃઓને તેણે તેમના મૂળ સ્થાનમાંથી બેલાવી, આ પ્રદેશમાં વસાવ્યા.
કુશાન સુબા વનફારના અમલના ઉપર આપેલા વર્ણન ઉપરથી હિંદમાં કુશાનોને અમલ કેવા પ્રકારનો હતો તેને ખ્યાલ આવે છે. કાશ્મીરના ઇતિહાસ “રાજતરંગિણ માં કુશાન અમલ વિષે જે વાંચીએ છીએ તેનાથી પણ ઉપર લખેલી હકીકતનું સમર્થન થાય છે. સનાતની
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
ર૯૯
હિંદુ સમાજ વર્ણવ્યવસ્થાના પાયા પર રચાએલા હતા. તેમાં આ મ્લેચ્છ રાજ્યકર્તાઓ માટે સ્થાન ન હતું. એ સનાતની હિંદુઓને પેાતાના ઊંચાપણાને ભારે ગર્વ હતા અને તેએ આ પરદેશી મ્લેચ્છ રાજ્યકર્તાઓને બહુ હલકા ગણતા હતા. સનાતની વર્ણવ્યવસ્થાવાળા હિંદુ સમાજનુ પાતા પ્રત્યેનું આવું તિરસ્કારભર્યું વર્તન એ પરદેશીઓને બહુ સાલતું હતું. પેાતાને સ્થાન ન આપનાર, વર્ણવ્યવસ્થાવાળી સમાજરચનાને તેડી નાંખવા તે વિવિધ ઉપાયેા અજમાવતા હતા.
વિક્રમાદિત્ય શાલિવાહને હરાવી કાઢી મૂકેલા શકોએ શું શું કર્યું હતું તેનું વર્ણન કરતાં ઈસ્વીસનના પહેલા સૈકામાં થઈ ગએલા ગુણાચ ‘કથાસરિત્સાગર’ના પુસ્તક ૧૮માં લખે છે કે આ (મ્લેચ્છા) બ્રાહ્મણાને કતલ કરે છે, તથા યજ્ઞયાગમાં ભંગ પાડે છે. સાધુઓની છેકરીઓને તે ઉઠાવી જાય છે. ખરેખર એ હરામી કયે ગુનેા નથી કરતા ? મહાભારતના વન પર્વના અધ્યાય ૧૮૮-૯માં બૌદ્ધ સંપ્રદાયની અસર નીચે આવેલા હિંદને સનાતન હિંદુ પ્રજા કઈ દૃષ્ટિએ જોતી તે સાર રૂપે આપેલું છે.
‘પછી આ ભૂમિ પર ઘણા મ્લેચ્છ રાજાએ રાજ્ય કરશે. અસત્યમાં પ્રીતિવાળા આ પાપી રાજાએ અધર્મને અનુસરી રાજ્ય કરશે. તે મિથ્યાવાદમાં રત રહેશે. પછી આંધ્રો, શકા, પુલિન્દો, યૌન, કામ્બેાજો, બાહીકા અને સુર આભીરા રાજ્ય કરશે. ત્યારે વેદવાણી નિષ્ફળ થશે. શુદ્રો બ્રાહ્મણાને ‘ભા’ એવા સરખાપણાના સંમેાધનથી ખેલાવશે, જ્યારે બ્રાહ્મણેા તેમને આદરપદથી સંમેાધશે. કરના ખેાજાની બીકે નાગિરકા ચારિત્રહીન થશે. ઈંદ્રિયભાગને તૃપ્ત કરતા ઐહલૌકિકમાં તે મચ્યા રહેશે આખી દુનિયા મ્લેચ્છમયી થઈ જશે. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય તથા વૈશ્ય વર્ણના લાપ થશે. એ સમયે બધી વર્ણો મટી એક વણું થઇ જશે. આખી દુનિયા મ્લેચ્છમયી થઈ જશે. શ્રાદ્ધથી કાઈ દેવાને તૃપ્ત નહિ કરે તથા પિતૃએની પિંડેાદક ક્રિયા કાઈ કરશે નહિ. દેવાની પૂજાના પ્રતિબંધ કરી તેએ અસ્થિએને પૂજશે. બ્રાહ્મણાના લત્તામાં તેમ જ મહર્ષિઓના
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૦
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ આશ્રમમાં દેવસ્થાનોમાં, ચેત્યોમાં તથા નાગાલયોમાં પૃથ્વી એકાચિહ્નવાળી થઈ જશે, અને દેવગ્રહોથી ભૂષિત નહિ રહે છે.
ગર્ગ સંહિતામાં શક અમલ નીચેના હિંદનું જે વર્ણન આપેલું છે, તેમાંના કેટલાક ભાગ આખાને આખા ઉપલા વર્ણનમાં સામેલ કરેલા છે. કોઈ નજરે જોનાર લખતા હોય એવું એ વર્ણન છે. તે વખતે રાજ્ય કરનારી જાતિઓની જે યાદી તેમાં આપેલી છે તે ઉપરથી તે વર્ણન કુશાન અમલના પાછલા ભાગનું હશે એવો નિર્ણય થાય છે: એનો સાર એ છે કે તે અમલ દરમિયાન આખો હિંદુસમાજ પ્લે
છતાને પામ્યો હતો. વર્ણવ્યવસ્થાને ઊંચી મૂકવામાં આવી હતી અને ચાર વર્ણને બદલે માત્ર એક જ વર્ણ રહી હતી. શ્રાદ્ધ તથા બીજી વૈદિક વિધિઓનો લોપ થયો હતો તથા હિંદુ દેવોને બદલે લોકે અસ્થિશેષને પૂજતા થઈ ગયા હતા. જુલમને પરિણામે પ્રજા ચારિત્રહીન થઈ હતી અને ધર્મને નાશ થયો હતો. એ શક અમલનો હેતુ હિંદુઓની રાષ્ટ્રભાવના તોડવાને તથા તેની રાષ્ટ્રીય સમાજ પદ્ધતિના પાયાને નાશ કરવાનો હતો. એ શકે ઈરાદાપૂર્વક હિંદની પ્રચલિત સમાજ વ્યવસ્થાનું પરિવર્તન કરવાની નીતિ અખત્યાર કરી રહ્યા હતા અને તેથી રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિના સંરક્ષક તથા રાષ્ટ્રીય સ્વાતંત્ર્યના ટ્રસ્ટીરૂપ ઉચ્ચ અને ગવિષ્ઠ બ્રાહ્મણ તથા ક્ષત્રિઓને હલકા પાડવાના તમામ ઉપાયો તે
જતા; પદ્ધતિસર દમદાટી તથા ધર્મ પલટાથી તેઓ સામાન્ય પ્રજાને ચારીત્રહીન કરવા મથતા હતા, કારણકે તેમણે જીતેલા હિંદુઓના શસ્ત્રબળ કરતાં તેની સમાજવ્યવસ્થાનો તેમને બહુ ડર હતા. તેઓ ઘણા જ ધનલોભી હતા. આ દેશમાંથી ખૂબ ધન લૂંટી તેઓ તેને પિતાના મૂળ દેશમાં લઈ ગયા હતા એટલું જ નહિ પણ આ દેશમાં ભારે અને ર કલેઆમ કરી સંખ્યાબંધ સ્ત્રી પુરૂષોને તેઓ પોતાના દેશમાં ઉઠાવી ગયા હતા. ટૂંકામાં વૈદિક ધર્મને પૂરો લેપ થવા બેઠો હતો અને હિંદુ જાતિનું નામનિશાન નીકળી જાય એ સમો આવી પહોંચ્યા હતો. આવી ભયંકર રાજકીય તથા સામાજિક આપત્તિમાં પિતાના દેશને
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૧
પૂરવણી મુક્ત કરવાનું કાર્ય હાથ ધરવાની અનિવાર્ય જરૂર ઊભી થઈ હતી.
આ મહાકાર્ય, આ રાષ્ટ્રીય ઉદ્ધારનું કાર્ય ભારાશિવોએ કર્યું હતું. ભારશિવનું સામ્રાજ્ય તથા તેમણે કરેલી કાર્યસિદ્ધિ - પરદેશી અને પરધર્મી. કુશાનોના જુલમી અમલમાં હિંદુ જતિ તથા સનાતન વૈદિક ધર્મ તથા વર્ણાશ્રમ વ્યવસ્થાને સાવ લેપ થવા બેઠો હતો, તે મહાન આપત્તિમાંથી ભારશિએ હિંદુ પ્રજાનો બચાવ કર્યો. તેમણે એ કશાનોની સત્તા તેડી. તેમણે ઉપરાઉપરી દશ અશ્વમેધો ક્ય એ બતાવી આપે છે કે તેમણે ઉપરાઉપરી કુશાન સત્તાને પડકાર કર્યા કર્યો અને પિતાનાં પરાક્રમથી, ધીમેધીમે તેમના તાબાના મુલકો જીતી લઈ તે તેમને હિંદની પશ્ચિમ સરહદ તરફ હાંકતા ગયા. વીરસેનના ઉદય પછી થોડા જ સમયમાં એ કુશાનો ગંગાની ખીણના પ્રદેશમાંથી છેક સરહિદ સુધી પાછા હઠી ગએલા જણાય છે. વીરસેનના સિકકા આખા યુક્ત પ્રાતમાં તેમજ પંજાબમાંથી મળી આવે છે એ હકીકતથી ઉપલી વાતનું સમર્થન થાય છે. વીરસેનના અમલના અંત ભાગમાં તો આ ભારશનું એ પાછા હઠતા કુશાને પર એટલું બધું દબાણ થાય છે કે ઇ. સ. ૨૩૮ થી ૨૬૯ના ગાળામાં તેઓ સસાનીઅન સમ્રાટ શાહપુરનું રક્ષણ શોધતા જાય છે અને પિતાના સિકકાઓ પર તેની છાપ છાપે છે. સમુદ્રગુપ્તના અમલ પહેલાં તે પંજાબનો પણ ઘણોખરો ભાગ કુશાનોની સત્તાથી મુક્ત થયાનું જણાય છે. સમુદ્રગુપ્તના સમય પહેલાં જ મદ્રક પિતાના સિકકા પાડતા થયા હતા અને તેમણે જ તેની જોડે સંધિ કરી તેનું આધિપત્ય સ્વીકાર્યું હતું. આનો અર્થ એ થયો કે તેના અમલ પહેલાં તેઓ સ્વતંત્ર થઈ ચૂક્યા હતા.
એકસો વર્ષથી આર્યાવર્તમાં પગદંડો જમાવી બેઠેલા આ કુશાનોને દેશમાંથી હાંકી કાઢવાનું કામ કાંઈ જેવીતેવી કાર્યસિદ્ધિ ગણાય નહિ. એ કુશાનની સત્તા આક્ષસ નદીના તીરથી માંડી બંગાળના ઉપસાગર સુધી, યમુનાથી માંડી નર્મદા સુધી, તથા પશ્ચિમમાં કાશ્મીરથી માંડી, પંજાબ, સિંધ, કાઠિયાવાડ સુધીના વિશાળ પ્રદેશ પર દઢ રીતે જામેલી
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
હતી. મધ્ય એશિયામાં એનું અનામત બળ જમા પડયું હતું અને જ્યાં જરૂર હોય ત્યાં, ત્યાંથી સેનાએ દોડી પહોંચતી હતી. લેાખંડી પંજાથી તેઓ તેમના તાબાના મુલક પર અમલ ચલાવતા હતા. વળી એ કુશાના કાંઇ દૂર રહ્યા રહ્યા તેમના નામની હાકે રાજ્ય નહાતા કરતા, પણ જાતે પોતે આ દેશમાં વસી રાજ્ય કરતા હતા, એટલે તેમની સત્તાના ધ્વંસ કરવા એટલે તેના આધિપત્યના અસ્વીકાર કરવા એટલું જ નહિ, પણ દેશમાં જામેલી બળવાન સત્તા પર આક્રમણ કરી તેને નાશ કરવા એ હતેા. આ પરાક્રમ, રાષ્ટ્રે ઉથ્થાનનું આ મહાકાર્ય ભારશિવાએ કર્યું.
કોઇ પણ પ્રજામાં, કોઈ પણ દેશ અને કોઈ પણ યુગમાં આવાં મહાન રાષ્ટ્રાથ્થાનનાં કાર્ય થાય છે, ત્યારે તેવાં મહાન કાર્યની સિદ્ધિ કરનારા માનવ સંઘમાં તેમને એ કામ માટે પ્રેરનારી કોઈ ભાવના, કાઇ મહાન આદર્શ હોય છે. એ આદર્શમાં પરમ ભક્તિ અને શ્રદ્દા રાખવાથી તેવા માનવ સમાજમાં જે અતુલ મળ ઉત્પન્ન થાય છે, તે આખરે પરમસિદ્ધિમાં પરિણમે છે. રાષ્ટ્રાસ્થાનનાં કારણરૂપ આવાં રાષ્ટ્રીય આદર્શ અને ભાવનાઓના અભ્યાસ વગર કેાઈ ઇતિહાસકાર એ ઉથ્થાનની હકીકતો યથાર્થ રીતે સમજી શકે નહિ. પેાતે સ્વીકારેલા આદેશરૂપ કાર્યમાં ભાશિવાએ કયા રાષ્ટ્રઆદર્શ પર શ્રદ્દા રાખી ઝુકાવ્યું તે આપણે જોઇએ. આપણા દેશમાં રાષ્ટ્રસેવા હમેશાં મનુષ્યના ભાવિના આખર નિર્ણય કરનાર મહાન શક્તિ-જગન્નિયંતાને સર્વોપણ કરવાના કાર્યનું અને તે તે સમયના રાષ્ટ્રભાવને અનુકૂલ એવા જગન્નિયંતાના સ્વરૂપની ખાસ ભક્તિનું રૂપ લે છે. ભારશિવેાના ઇષ્ટદેવતા શિવ હતા. યેાગમાં મગ્ન થએલા અને અંશતાંડવ નૃત્ય કરતા શિવ તેમના ઇષ્ટદેવતા હતા. ભારશિવેા, શિવના ભક્ત હતા. શિવે જ તેમના વંશની અને રાજ્યની સ્થાપના કરી હતી. તે જ તેમને તથા તેમની પ્રજાના રક્ષક હતા. પેાતાની પ્રજાને મુક્ત થયેલો, પાતાના ધર્મ અબાધિત રીતે પાળવા મુક્ત થએલી તથા તેમની ઇશ્વરદત્ત ભૂમિ આર્યાવર્તમાં તદ્દન સ્વતંત્ર થએલી
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૮૩ જેવા તે જાતે ઉદ્યત થએલ હતા, અને ગંગાની ખીણમાં વસતા તેના લોકે દ્વારા તે તાંડવ નૃત્ય કરવા ઊભા થયા હતા. માનવ ધર્મશાસ્ત્રના સમયથી માંડી છેક મેધાતિથિ અને ત્યાંથી પણ આગળ છેક વિશળદેવના સમય સુધી આપણા દેશનો આદર્શ એ જ હતો કે આર્યાવર્તમાં તે ગૌબ્રાહ્મણ પ્રતિપાળ, તથા વૈદિક ધર્મને અનુસરવાવાળે રાજા જ તેનો યથાર્થ રાજા હોઈ શકે. આ પવિત્ર સિદ્ધાંતનો ભંગ થયો હતો એટલે જે ખોટું થયું હતું તે શિવને સુધારવું રહ્યું. તેને તો તેની પદ્ધતિએ, વિનાશના તાંડવથી કરવાનું હતું. ભારશિવ નાગ રાજાઓએ સફળતાથી એ રાષ્ટીય તાંડવ નૃત્યનો અમલ કર્યો.
ભારશિની સંસ્કૃતિ રાષ્ટ્રોસ્થાનના પ્રેરક બળરૂપ ભારશિવની શિવભક્તિની પ્રબળ છાયા, તેમના સમયની આખી સંસ્કૃતિ પર પડેલી છે. તે સમયનાં ભાષા લિપિ, શિલ્પ એ સી પર તેની પ્રબળ છાયા છે. તેમની રાજ્યપદ્ધતિ પણ એ જ કારણે વિલક્ષણ અને વિશિષ્ટ રૂપ ધારણ કરે છે. આપણે હવે એક પછી એક આ મુદ્દાઓની આલોચના કરીશું.
રાજ્યપદ્ધતિ ભારશિવોના અમલનું મુખ્ય અને આંખે ચડે એવું લક્ષણ તેની સાદાઈ હતી. તેમણે માથે લીધેલા કઠણ અને કપરા કાર્યની ભવ્યતા સિવાય ગુપ્ત સમ્રાટોના જેવો કોઈ પ્રકારનો ઠાઠમાઠ કે દબદબો તેમના અમલમાં જોવામાં આવતો નથી. તેમના ઇષ્ટદેવતા શિવની પેઠે તેઓ વૈરાગ્યવૃત્તિ સેવતા. તે કોઇને કાંઈ આપવાની વૃત્તિ રાખતા, કોઈનું પડાવી કે પચાવી લેવાની નહિ. તે સમયના સ્વતંત્ર હિંદુગણ રાજ્યોને તેમણે સ્વતંત્ર જ રહેવા દીધાં અને પિતાના સિકકા પાડી, પિતાની મરજી માફક જીવન ગાળવાની પૂરી શૂટ તેમણે તેને આપી. શિવની આસપાસ તેના ગણરેહેતા, તેમ પિતાના રાજ્યની આસપાસ તેમણે સ્વતંત્ર હિંદુગણ રાજ્ય રાખ્યાં હતાં. તેઓ તે માત્ર એ રાજ્યોના સમવાય તત્ર પર પ્રમુખ તરીકે દેખરેખ રાખતા હતા અને સર્વત્ર સ્વાતંત્ર્યની
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૪
- હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ ભાવના પિતા હતા. તેમણે અશ્વમેધ ક્ય, પણ સમ્રાપદ ન ધારણ કર્યું તેમના દેશમાં તે રાજકીય શો તથા આંતરરાષ્ટ્રીય યોગીએ રહ્યા.
શકેએ હિંદુઓના ચારિત્રને શિથિલ કરી નાંખ્યું હતું એટલે તેને સુધારવા માટે શૈવપતિપણાની જરૂર હતી. કુશાનોના ધનલોભી સામ્રાજ્યવાદનો નાશ તેમને હાથે થયો તથા હિંદની પ્રજામાં પેઠેલો અધર્મ નીકળી ગયું. આ કાર્ય પૂરું થયું એટલે ભારશિવો નિવૃત્ત થયા. શિવનું કાર્ય પૂરું થયું એટલે આધ્યાત્મિક વિજય પ્રાપ્ત કરી ભારશિવો તેમના ઇષ્ટદેવમાં લીન થયા. તેઓ છેક છેલ્લે સુધી અછત તથા ઔહલૌકિક સ્વાર્થથી મુક્ત રહ્યા હતા. શિવ તથા તેની પ્રજાના ખરા ભક્ત એ ભારશિવો, તેમનું કાર્ય પૂરું થતાં શાંતિથી ઇતિહાસની રંગભૂમિનો તખતો છોડી ચાલ્યા જાય છે.
ભારશિએ આર્યાવર્તમાં હિંદુ સામ્રાજ્યની સ્થાપના કરી. રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિ તથા હિંદુ સામ્રાજ્યની ગાદીની તેમણે પુનઃસ્થાપના કરી અને તેમ કરી દેશને નવું જીવન આપ્યું. ચાર સૈકાની તૂટ પછી તેમણે અશ્વમેધની પ્રથા ફરી ચાલુ કરી. ભગવાન શિવની પ્રિય અને પવિત્ર નદી ભાગીરથીની પવિત્રતાનો ભાવ તેમણે પાછો જાગ્રત કર્યો. ગંગા તથા યમુનાની આસપાસની ભૂમિને પરદેશીઓની સત્તામાંથી મુક્ત કરી. તેમણે તેને અતિ આદરપાત્ર બનાવી અને તે એટલી હદ સુધી કે મંદિરના દ્વારો પર પવિત્રતાની સંજ્ઞા રૂપે તે નદીઓની મૂતિઓ કોતરવાની પ્રથા તે સમયના શિલ્પમાં ચાલુ થઈ. આ બધું તેમણે કર્યું, છતાં પોતાનું કાંઈ ખાસ સ્મારક તેમણે પાછળ મૂક્યું નથી. પોતાનાં સુકર્મો તેમણે પિતાની પાછળ મૂક્યાં, પણ પોતાની જાતને તેમણે ભૂસી નાંખી.
નાગ રાજાઓની રાજ્યપદ્ધતિ એક સમવાય તંત્રરૂપ હતી. તેમાં ત્રણ મુખ્ય રાજ્યસત્તા ભોગવતાં કુટુંબો તથા કેટલાંક સ્વતંત્ર ગણરાજ્યોને સમાવેશ થતો હતો. રાજ્યસત્તા ભોગવતાં નાગ રાજકુટુંબોમાંનું એક ભારશિનું હતું અને તે આ આખા સામ્રાજ્યસત્તા ભોગવતા સમવાય તંત્રના નેતાપદે હતું. આ રાજ્યકુટુંબોની સત્તા
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૧૮૫
નીચે કેટલાંક કુટુંબે હતાં અને તેમના તાબાના મુલકના જુદાજુદા ભાગાની સુન્નાગીરિએ તે તે કુટુંબેાના નાયકાને હાથ હતી. પદ્માવતી તથા મથુરામાંની રાજ્યસત્તા ભાગવતી નાગ કુટુંબની શાખાએ તેમની પેાતાની સ્વતંત્ર વંશ ઉપાધ સાથે ભારશિવાએ જ સ્થાપી હતી. પદ્માવતી શાખા તવંશની અને મથુરાની શાખા યદુવંશની હતી.
માળવામાં, ગુજરાત આખામાં, રજપુતાના તથા પૂર્વ પંજાબના અમુક ભાગોમાં સ્વતંત્ર ગણરાજ્યે આવી ગએલાં હતાં આ રીતે ગંગાની ખીણના પ્રદેશની પશ્ચિમે આવેલા દેશોમાં અનેક સ્વતંત્ર ગણરાજ્યા આવેલાં હતાં. માળવામાં માલવા, ગુજરાતમાં આભીરા, તથા પૂર્વ પંજાબમાં મદ્ર લેાકેાનાં એ રાજ્યા હતાં. માળવામાંના રાજ્યામાં વસતા લેાક.નાગાને મળતા લેાકેાથી વસાયેલાં હતાં. વિદિશાની આસપાસનાં રાજ્ગ્યામાં વસતા લેાક ધણા પ્રાચીન કાળથી નાગાને આદર કરતા આવ્યા હતા. વંશ તથા સંસ્કૃતિની દૃષ્ટિએ નાગલેાક તથા આ ગણરાજ્યના લોકો વચ્ચે ખૂબ સંધ હતા. આ બધાં ગણરાજ્યેા તથા બીજાં નાગરાજ્યેાએ ભારશવાનું નેતૃત્વ સ્વીકારી, તેમની સરદારી નીચે લડી હિંદમાંથી કુશાનેાને હાંકી કાઢવાના કાર્યમાં સફળતા મેળવી. શિલ્પ
ભારશિવાએ અશ્વમેધની પ્રથા ફરી ચાલુ કરી રાજકીય જાગૃતિ આણી તથા હિંદુ રાષ્ટ્રનું પુનરૂથ્થાન કર્યું એટલું જ નહિ, પણ તેમણે આખી સનાતન સંસ્કૃતિનું પુનરૂથ્થાન કર્યું. પ્રાચીન આર્ય સંસ્કૃતિનું પુનરૂત્થાન એ તેમના યુગનું વિશિષ્ટ લક્ષણ છે. તેમણે કુશાન સિક્કા પદ્ધતિને સંપૂર્ણ ત્યાગ કરી, વજન, આકૃતિ તથા છાપ મહેારની આબતમાં જૂની હિંદુ પતિના સ્વીકાર કરી, તે પાછી ચાલુ કરી. કુશાન સાલવારીને ઉપયોગ કરવા તેમણે ખેાડી દીધેા. સિક્કા પરની ચિત્ર સંજ્ઞાઆમાં તેમણે ઉપલી દષ્ટિએ ફેરફારા કર્યાં. શિલ્પમાં ‘નાગરઢ’ નામે ઓળખાતી દ્રવ્યમાં ‘નાગર’ એ શબ્દ ‘નગર’ ઉપરથી નહિં પણ ‘નાગ’ વંશના નામ ઉપરથી છે. મત્સ્યપુરાણુ પાતાના
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ ઐતિહાસિક વિભાગ ઈ.સ. ૨૪૩ ની સાલના અરસામાં બંધ કરી દે છે એટલે તેની અંદર આવેલા શિલ્પ વિભાગમાં “નાગરઢબ' નો નિર્દેશ નથી, પણ ગુપ્તવંશ દરમિયાન કે તેની પછી થએલા માન–સાર નામના શિલ્પ ગ્રંથમાં એ ઢબનો નિર્દેશ છે. ઘણુંખરાં ગુપ્તવંશનાં ચોખંડા મંદિર “નાગઢબ’નાં છે. અને આગળનું પાર્વતી મંદિર તથા ભૂમરાનું ભારશિવ મંદિર એ ઢબના નમૂના રૂ૫ છે. ચોખંડા મંદિરો પર ચાર બાજુઓવાળાં શિખરો એ સમયની શિખરની ખાસ ઢબ બતાવે છે. સરજમાઉ આગળનું નાગ બાબાનું મંદિર તથા ખજૂરાઓ આગળનું ચોસઠ જોગણીનું મંદિર એ બંને આ ઢબના નમૂના છે. ‘નાગર શિખર એ એક ખાસ અથવા નવી તરાહ છે. એ તરાહ ઘણું કરીને નાગ યુગમાં નવી પેદા થઈ. નીનાના ચતુર્મુખ શિવ મંદિરમાં નાગર શિખર’ જોવામાં આવે છે. ત્યાંનું પાર્વતી મંદિર, પર્વતના અનુકરણપ છે. તેમાં ગુફાઓ અને જંગલી પ્રાણીઓના નમૂના જોવામાં આવે છે ભૂમરાનું મંદિર તે ભારશિવ ઢબનું મકાન છે. તે શિવ મંદિર છે. તેની પર વિલક્ષણ તાડવૃક્ષ શેભા માટે ચીતરેલાં છે તે પરથી તેના પરની નાગ યુગની અસર જણાઈ આવે છે. આ લક્ષણ બીજો કોઈ શિ૯૫ નમૂનામાં નજરે ચડતું નથી. કુશાનોએ જ્યાં જ્યાં તેમનાથી બની શક્યું ત્યાંત્યાં જૂના હિંદુ મંદિરોનો નાશ કરેલો જણાય છે, કારણ કે તેમના સમય પહેલાનાં જૂના મંદિરે કે મકાનોના નમૂના કઈ સ્થળે જોવામાં આવતાં નથી. તેમણે કરેલો નાશ એટલા મેટા વિસ્તારનો હતો કે તેમની પહેલાના યુગમાં હિંદની જૂના સમયથી ચાલી આવતી શિલ્પકળા કેવી હતી તે જાણવા જજૂનાં પુરાણુ કે શિલ્પનાં પુસ્તકો સિવાય કોઈ સાધન આજે મળી શકે એમ નથી. સભાગે બુંદેલખંડ તથા બાગેલખંડમાં એ જૂની હિંદી શિલ્પકળાના નમૂના કુશાનોને હાથે થએલા નાશમાંથી બચી જવા પામ્યા જણાય છે.
જેવી રીતે શિલ્પમાં લાક્ષણિક “નાગરબ' હતી તેવી જ લાક્ષણિક નાગરબી ચિત્રકળામાં પણ હશે જ અજંટા ઈ.સ. ૨૫૦ના અરસામાં
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૮૭ નાગ સામ્રાજ્યના ભાગ રૂપ બન્યું એટલે અજંટાની ગુફાઓના ભીત્તિચિત્રોમાં “નાગરબનું ચિત્રકામ ભવિષ્યમાં કદી મળી આવે તો તેમાં નવાઈ જેવું કાંઈ નથી..
- ભાષા નાગ રાજાઓએ પ્રાકૃતના ઉપયોગનો વિરોધ કર્યો જણાતો નથી. તેમની કચેરીઓમાં પ્રાકૃત ભાષા વપરાતી હતી. “વાકાટકના સમયના લેખોમાં અક્ષરો ઉપર પેટી જેવા આકારનાં માથાં બાંધેલાં જોવામાં આવે છે તેવાં ચોથા સૈકામાં તેમજ પાંચમા સૈકાના પ્રારંભમાં વપરાતી લિપિ. માં હતાં. તે લિપિને “નાગરી’ એવું નામ આપવામાં આવ્યું હશે. એ લિપિ ઉપરથી હાલની નાગરી લિપિ ઇ.સ. ૮૦૦ ના અરસામાં ચાલુ થઈ. તેમાં પેટી આકારનાં માથાને બદલે માત્ર સાદી લીટીથી અક્ષરોનાં માથાં બાંધવાની પ્રથા ચાલુ થઈ જાય છે. '
મકાનો પર શેભાની કૃતિઓ તરીકે ગંગા તથા યમુનાની આકૃતિઓ અથવા સંજ્ઞાઓ કોતરવાની ઢબ આ નાગ યુગમાં જ નવી ઉદ્ભવી. ત્યાર બાદ એ નવી ઢબ વાકાટકોના યુગમાં ચાલુ રહી એટલું જ નહિ પણ ગુપ્ત શિલામાં ચાલુ રહી આખરે ચંદેલ કલાના યુગ સુધી જીવંત રહી. '
ગાયની પવિત્રતા - બીજી પણ એક સામાજિક બાબતમાં આ નાગ યુગમાં એક નો મોટો ફેરફાર થયો છે. ગુપ્ત લેખોમાં ગાયો તથા આખલા પવિત્ર પ્રાણી જાહેર થએલાં છે અને તેમને મારવાની મને છે. આ માન્યતા ઘણું કરીને નાગ યુગમાં ઊભી થઈ હતી. એ ભારશિવનું પવિત્ર અને પૂજા કરવા જેવું પ્રાણું હતું, કારણ કે તે તેમના ઈષ્ટ દેવ શંકરનાં વાહન હતાં. કુશાનો તો ગાય તથા આખલાને મારી ખાનારા લોક હતા. પણ ભારશિની સત્તા સ્થપાતાં, આખલા તથા ગાથના પવિત્રપણાની માન્યતા સાર્વત્રિક થઈ ગઈ. - આ બધી ચચો ઉપરથી જણાય છે કે હાલના હિંદુત્વનો પાસે
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૮૮
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઈતિહાસ નાગ મહારાજાઓએ નાંખે, વાકાટકોએ તેની પર હિંદુત્વની ઈમારત ઊભી કરી અને ગુતોએ તે ઈમારતને ભવ્ય અને સુશોભિત કરી.
“વાકાટકવેશ તુખારવંશ એટલે કે કુશનવંશના અંતની નેંધ લીધા પછી પુરાણ તુરત જ “વિંધ્યો'ના વંશનો નિર્દેશ કરે છે. તે વંશના સ્થાપનારનું નામ પુરાણો વિંધ્યશક્તિ આપે છે. વિંધ્યશક્તિનો ઉદય વર્ણવતાં પુરાણો કહે છે કે તે કિલકિલા રાજાઓમાંથી ઊભો થયો હતો. હવે એ વાત તો ચોક્કસ છે કે કિલકિલા રાજા તરીકે પુરાણો જેનો નિર્દેશ કરે છે તે વિદિશાના નાગરાજાઓ હોવા જોઈએ. તે સમયે એ રાજાઓ કિલકિલા જોડે બહુ આગળપડતો સંબંધ ધરાવતા હતા અને વિદિશા વૃષ' એ નામને બદલે તેઓ “કિલકિલા વૃષો'ના નામથી ઓળખાય છે? ભાગવત પણ ભૂતનંદિથી શરૂ થતા પાછળથી થએલાં નાગરાજાઓને કિલકિલાના રાજા કહે છે. આ ઉપરથી એટલું તે સિદ્ધ થાય છે કે ‘કિલકિલા નદી પર અથવા કિલકિલાના પ્રદેશમાં “વાકાટકવંશનો ઉદય થયો હશે. આજ પણ પન્ના શહેરની પાસે કિલકિલા' નામની એક નાની નદી છે. એ ઉપરથી જણાય છે કે અજયગઢ–પનાના વિસ્તારમાં એટલે કે ગંજ-નચેના જિલ્લામાં એ વાકાટકવંશનો ઉદય થયો હશે. જૂનામાં જૂના વાકાટક લેખો આજ પ્રદેશમાંથી મળી આવેલા છે. વિદિશાનાગનું તથા પ્રવીરકનું વર્ણન કરતાં ભાગવત એ તમામ રાજાઓના સમૂહને કિલકિલાના રાજા તરીકે વર્ણવે છે એટલે કે વિદિશા અથવા પૂર્વ માળવા તથા કિલકિલાને તે એક પ્રદેશ ગણે છે. આ ઉપરથી વાકાટકવંશનું મૂળ સ્થાન બુંદેલખંડ હતું એ વાતમાં તો આ બધાં પ્રમાણ એકમત થાય છે.
હવે એ વંશનું નામ “વાકાટક’ શા ઉપરથી પડ્યું તે જોઈએ. “વાકાટક' શબ્દનો અર્થ એવો થાય કે “વાકાટ’ના. ત્યારે એ વાકાટ તે કઈ જગા ઓછ રાજ્યના સૌથી ઉત્તરમાં આવેલા પ્રદેશમાં અને ઝાંસીના બ્રિટિશ જિલ્લાના ચિરગામની છ માઈલ પૂર્વે બાગાટ' નામનું એક
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૮૮ નાનું ગામ છે. તેની પાસે જ બિૉર નામનું એક બીજું નાનું ગામ છે તે ઉપરથી એ બંને ગામ “બિરબાગાટ” એ નામે ઓળખાય છે. એ એક મોટું અને પ્રાચીન બ્રાહ્મણોની વસ્તીવાળું ગામ છે. એ ગામ મૂળ દ્રોણાચાર્યનું ગામ હોવાનું મનાય છે. એમ જણાય છે કે પુરાણો જેને વાટકવંશના મૂળ સ્થાપનાર આદ્યપુરુષ તરીકે વર્ણવે છે તે વિંધ્યશક્તિએ પોતાના ગામના નામ ઉપરથી પોતે સ્થાપેલા નવા વંશનું નામ પાડયું હશે. “વાકાટકો' બ્રાહ્મણ હતા તથા ભારદ્વાજ ગેત્રના વિષ્ણુવૃદ્ધ નામના પેટા શેત્રના હતા. ગુરુ દ્રોણ પણ એ જ ભારદ્વાજ ગોત્રના હતા. દ્રોણાચાર્યના ગામ તરીકે પ્રસિદ્ધ એ ગામમાં તેની ગૌરવાન્વિત પ્રણાલી તે સમય સુધી ચાલુ રહી હોય એ બનવાજોગ છે.
વિંધ્યશક્તિ, કિલકિલા રાજાઓમાંથી ઊભો થયો એ કથનને એવો અર્થ થાય કે શરૂઆતમાં તે તેમના ખંડિયા તરીકે અથવા તેમના સમવાય તંત્રના એક પૂરા પાકા સભ્ય તરીકે તેણે તેની કારકીર્દિ શરૂ કરી હશે. તે સમયના રાજ્યબંધારણમાં તેનું સ્થાન સ્વતંત્ર રાજ્યકર્તાનું નહિ, પણ કોઈ સર્વોપરી સત્તાના તાબેદાર કે ખંડિયા રાજાનું હશે, કારણકે “વાકાટકો'નાં રાજ્ય દસ્તાવેજોમાં તેનું નામ જોવામાં આવતું નથી. તે લેખો સ્વતંત્ર વાકાટક રાજાઓના વંશની શરૂઆત તેના પુત્ર પ્રવરસેનથી કરે છે. માત્ર અજટાની ગુફા નં. ૧૬માં એક શિલાલેખમાં આપેલી ક્ષિતીપાનુપૂર્વમાં વિંધ્યશક્તિને “વાકાટક' વંશના સ્થાપનાર તરીકે વર્ણવવામાં આવ્યો છે. તે વર્ણન પરથી જણાય છે કે મોટાં યુદ્ધોમાં જેનું બળ વધતું ગયું, તથા પોતાના બાહુ બળથી રાજ્ય પ્રાપ્ત કરનાર તથા આખી કારકીર્દિ દરમિયાન અણિશુદ્ધ બ્રાહ્મણ રહેનાર આ વિધ્યશક્તિ શરૂઆતમાં કિલકિલા વૃષને સેનાપતિ હશે. પોતાના વંશને તેણે પિતાના ગામનું નામ આપ્યું તે ઉપરથી જણાય છે કે તે મૂળે કોઈ રાજવંશનો નહોતો, પણ એક સાધારણ નાગરિક હતો. આંધ્ર તથા નૈષધ-વિદૂર દેશમાં તેણે મોટી છતો કરી હતી એમ જણાય છે.
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ વાકાટકો બ્રાહ્મણ હતા એ તો નિઃસંદેહ વાત છે.વિંધ્યશક્તિને તે ખી રીતે ડિજ કહેવામાં આવ્યો છે. તેમનું “
વિષ્યવૃદ્ધ' ગાત્ર માત્ર બ્રાહ્મણોમાં જ હોય છે, અને આજે પણ એ ગોત્રના બ્રાહ્મણે મહારાષ્ટ્રમાં છે. વળી આ રાજાઓએ બૃહસ્પતિ સાવ યજ્ઞ કર્યા છે અને એ યજ્ઞો તો માત્ર બ્રાહ્મણો જ કરી શકે.
વિધ્યશક્તિને પુત્ર પ્રવરસેન હતું. સામાન્ય લોકોમાં તે તેના લોકપ્રિય નામ પ્રવીરથી જાણતો હતો. તેના સમય પહેલાં પાંચસો વર્ષ પર કેટલાક સૈકાથી બંધ પડી ગએલી અશ્વમેધની પ્રથા શુંગ મહારાજ પુષ્યમિત્રે તથા દક્ષિણાપથના સમ્રા શ્રી સાતકર્ણી પહેલાએ ચાલુ કરી હતી. તે બંને મહારાજાઓએ બબ્બે અશ્વમેધ કરી “દિરશ્વમેધયાજીનું પ્રાચીન સનાતન સમ્રાટોને અપાતું પદ પ્રાપ્ત કર્યું હતું. પ્રવરસેન તો તેમનાથી પણ આગળ વધ્યો હતો, તેણે તો ચાર અશ્વમેધ યજ્ઞો કર્યા હતા. ભારશિવ રાજાઓની રીતથી જુદા પડી તેણે “સમ્રાટું પદ પણ ધારણ કર્યું હતું. તે એ “સમ્રા” પદને પૂરે લાયક હતો, કારણકે આર્યાવર્ત ઉપરાંત દક્ષિણાપથના મોટા ભાગને, ખાસ કરીને તેના ઉત્તર ભાગને તેણે પિતાની સત્તા નીચે આણ્યો હતો. મૌર્ય સમ્રાટોના સમય પછી પહેલી જ વાર આવી મહાન કાર્યસિદ્ધિ કરવામાં આવી હતી. તેણે ચાર અશ્વમેધ કર્યા તે ઉપરથી એવું અનુમાન થઈ શકે છે કે તેનો અમલ લાંબો હતો. અને એ વાત ખરી છે. તેને પુત્ર ગૌતમીપુત્ર તેની પછી ગાદીએ આવી શક્યો નહિ. તેના પુત્ર ગૌતમીપુત્રના નામ ઉપરથી જ જણાય છે કે તે બ્રાહ્મણીનો પુત્ર હતો. આમ છતાં પણ બ્રાહ્મણરાજા પ્રવરસેનનો, તેની બ્રાહ્મણ પત્નીથી ઉત્પન્ન થએલો પુત્ર તમીપુત્ર, ક્ષત્રિય ભારશિવ રાજા ભવનાગની કુંવરી વેરે પરણ્યો હતો. આ લગ્નથી રૂદ્રસેન નામનો પુત્ર થયો હતે. એ રૂદ્રસેન પ્રવરસેનનો પત્ર અને ભારશિવ મહારાજ ભવનાગનો દોહિત્ર થાય. એ રૂદ્રસેનને પુત્ર પૃથિવીસન પહેલો હતો. તે ગાદીએ આવ્યો ત્યારે “વાકાટકી વંશનાં ૧૦૦વર્ષ પૂરાં થયાં હતાં.
પુરાણોમાં આપેલી હકીક્તને અનુસરતાં જણાય છે કે કાના
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી પતન પછી મગધ આંધોના હાથમાં ગયું. અલ્લાહબાદ જિલ્લામાં ભીતાગામ આગળનાં ખોદકામમાં સાતવાહનોના સિક્કા જડી આવેલા છે તે ઉપરથી ઉપલી હકીકતનું સમર્થન થાય છે. પણ આ સાતવાહનો ભગધમાં પચાસ વર્ષથી વધારે સમય નહિ રહ્યા હોય. ઈ. સ. ૭પ૮ની સાલ ધારણ કરતા લિચ્છવીવંશના જયદેવ બીજાના નેપાલમાંથી મળી આવેલા એક શિલાલેખમાં જણાવેલું છે કે તેના પૂર્વજ જયદેવ પહેલાની પહેલાં ૨૩ પેઢીએ તેને પૂર્વજ સુપુષ્પલિચ્છવી પુષ્પપુરમાં જો હતો. જયદેવ પહેલાના સમય ઈ. સ. ૩૩૦ થી ૩૫૦નો હતો એવી ડૉ. ફલીટની ગણત્રી છે. એક પેઢીનાં ૧૫ વર્ષ લેખે ગણતાં ર૩ પેઢીનાં ૩૪૫ વર્ષ થાય, અને એ હિસાબે સુપુષ્પનો જન્મ ઈસ્વીસનના પહેલા સૈકામાં આવે. આનો અર્થ એ થાય કે એ સમયના અરસામાં સ્વતંત્ર રીતે અથવા સાતવાહન રાજાઓની આજ્ઞાનુસાર તેમણે પાટલીપુત્રનો કબજો લીધો હોવો જોઈએ. વળી એ અરસામાં ઉત્તર હિંદમાં કડફીસીસ તથા વેનકડફીસીસના ઊતરી આવવાથી થએલા ક્ષોભને કારણે સાતવાહન રાજાઓ ત્યાં ગુંચાયા હશે એટલે ઘણાં વર્ષથી જેની પર દાઢ હતી તે પાટલીપુત્રને કબજો મેળવવાની લિચ્છવીઓને બહુ સારી તક મળી હશે. પણ એ જ સિકાના અંતમાં કનિષ્કના સુબા વનસ્પારની મગધ પરની ચઢાઈને કારણે તેમને પાટલીપુત્ર છોડવાની ફરજ પડી હશે.
આ બનાવ પછી લગભગ એક સૈકા બાદ ભારશિએ ગંગાની ખીણના પ્રદેશને કુશાનની સત્તામાંથી છેડો, તે સમયે લિચ્છવીઓને પાટલીપુત્રનો કબજો લેવાને પોતાને હક્ક છે એમ લાગ્યું હશે; પરંતુ ભારશિવોએ પોતે જીતેલા મુલકની પુનર્વ્યવસ્થા કરી, તે સમયે મગધ અ-બ્રાહ્મણ લિચ્છવીઓના હાથમાં નહિ પણ એક વૈદિક ક્ષત્રિય કુલના હાથમાં હોવાનું જણાય છે. “કૌમુદી-મહોત્સવ' નામના તે સમયના પ્રસંગે વર્ણવતા એક નાટકમાં તે કુટુંબને “મગધ કુટુંબ કહેલું છે. અને સમુદ્રગુપ્ત તેને “કોટ-કુલ” કહેલું છે. આ ઉપરથી એમ જણાય છે કે એ કુલના સ્થાપનારનું નામ “કેટ’ હશે. એ કોટના વંશના સમુદ્રગુપ્તના
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૨
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઈતિહાસ સમકાલીનનું નામ અલાહબાદના શિલાલેખમાં નષ્ટ થએલું છે, પણ તેમાં તેને “કોટ કુલજ' કહેવામાં આવ્યો છે. મગધના એ કુટુંબના રાજાઓના નામને અંતે “વર્મા પદ લગાડવામાં આવતું હતું.
“ગુણે આશરે ઈ.સ. ર૭૫ના અરસામાં મગધમાં કોઈક સ્થળે દેખા દે છે. પૂણાપ્લેટ એપિગ્રાફિયા ઇંડિકા. XVના પ્રભાવતી ગુપ્તને લેખ જેમાં પહેલો ગુપ્ત એક ખંડિયા રાજા તરીકે ઊભો થાય છે. આથી ઉપલા લેખમાં તેને “અધિરાજ પદ લગાડવામાં આવ્યું છે. પાછળથી પહેલાના ગુણોનો સંબંધ પ્રયાગ તથા અયોધ્યા સાથે જોવામાં આવે છે એ ઉપરથી જણાય છે કે મહારાજા ગુપ્તની જાગીર પ્રયાગની આસપાસ કાંઈ હશે એમ જણાય છે. તેનો પુત્ર ઘટોત્કચ હતો. એ ઘટોત્કચના પુત્રે પોતાના પૂર્વજ ગુપ્તના નામ ઉપરથી પોતાના વંશને એ નામ આપવાનો આરંભ કર્યો. ઘટોત્કચના તે પુત્રનું નામ ચંદ્ર હતું. “કૌમુદી-મહોત્સવમાં એને એના પ્રાકૃત નામ “ચર્ડસેનીથી ઉદ્દેશવામાં આવે છે. તેના વખતમાં પાટલીપુત્રમાં સુંદરવર્મા નામનો મગધકુળનો રાજા રાજ્ય કરતા હતા. રાજા સુંદરવર્મા વૃદ્ધ હતો અને નિ:સંતાન હોવાથી તેણે ચંદ્રને દત્તક લીધે હતો. પાછળથી એ વૃદ્ધ રાજાને તેની એક નાની રાણથી પુત્ર થયો. દત્તક પુત્ર હોવા છતાં મોટે હોવાને કારણે ચંદ્ર પિતાની જાતને મગધની ગાદીનો વારસ ગણતો હતા. મગધ નગરીના દુશ્મનરૂપ ગણાતી લિચ્છવી જાતિની એક રાજકન્યા જેડે ચંદ્ર લગ્ન સંબંધ બાંધ્યો, અને તેમની સહાયથી પાટલીપુત્રને ઘેરો ઘાલ્યો. આને પરિણામે થએલા યુદ્ધમાં સુંદરવર્મા હણાયો, સુંદરવર્માના નિમકહલાલ મંત્રીઓએ તેના પુત્ર કલ્યાણવર્માને તેની ધાવ જોડે કિષ્કિધાની ટેકરીઓમાં આવેલા પપાનગરમાં મોકલી આપ્યો. વિજયી ચંદ્ર એક નવા રાજવંશની સ્થાપના કરી. કૌમુદી–મહોત્સવની કુદ્ધ થએલી લેખિકા લિચ્છવીઓને મ્લેચ્છ કહે છે અને ચડ્ડસેનને હલકી કારસ્કર' જાતિને અને તેથી રાજગાદી માટે નાલાયક વર્ણવે છે. ' રાજા ચંદ્રની જાત હલકી હતી, તથા મગધના શત્રલિચ્છવીઓની
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૯૩ મદદથી તેણે પાટલીપુત્ર જીતી લીધું હતું; અને પોતાને દત્તક લેનાર પિતાતુલ્ય સુંદરવને ઘાત કર્યો હતો તેથી તેને લોકો પિતૃઘાતી અને બળજબરીએ પારકું રાજ્ય બથાવી પાડનાર ગણતા હતા. વળી તેણે જેની જોડે લગ્ન કર્યા હતાં તે કન્યા મગધની નહોતી એટલું જ નહિ પણ હિંદુઓની ચાર વર્ણમાંની નહોતી. વળી તે પ્રણાલીબદ્ધ હિંદુ શાસન પદ્ધતિને અનુસરવામાં નિષ્ફળ થયો હતે. મગધના લોકે જેડે તેનું વલણ કડક અને દુશ્મનાવટ ભર્યું હતું. પાટલીપુત્રના અગ્રગણ્ય નાગરિકોને તેણે કેદ કર્યા હતા. આવી રીતે લિચ્છવીઓની સહાયથી પાટલીપુત્ર કબજે કરી મગધની રાજ્યસત્તા પિતાને હાથ કરવામાં તેણે બ્રાહ્મણરાજા વાકાટક પ્રવરસેન પહેલાની સર્વોપરી સત્તાની અવગણના કરી હતી. હિંદુઓના ધર્મશાસ્ત્રમાં બંધારણનો એક એવો કાયદો છે કે પિતૃઘાતી અથવા જુલમી રાજાનો પ્રજાએ નાશ કરવો ઘટે. આ કાયદાને અનુસરી લોકેએ માંહોમાંહે મસલત કરી બળવો કર્યો, પંપાસર ગએલા કલ્યાણવર્માને બોલાવી લીધો અને તેનો અભિષેક કર્યો.
ચંદ્રગુપ્ત પહેલાના લિચ્છવીના નામવાળા સિક્કા ઈ.સ. ૩૨૦ માં પાડેલા છે. એ ઉપરથી એમ જણાય છે કે તેણે એ અરસામાં પાટલીપુત્રને કબજે કર્યો હશે. પંપાનગરમાં સલામતી માટે મોકલી દેવામાં આવેલો કુમાર કલ્યાણવર્મા આશરે પાંચેક વર્ષને હશે. તેને બોલાવી મગધની ગાદી પર તેને અભિષેક કર્યો ત્યારે તે અભિષેકને યોગ્ય વયનો એટલે ૨૫ વર્ષને થયો હશે. આ ઉપરથી એમ જણાય છે કે ચંદ્રગુપ્ત પાટલીપુત્રનો કબજે કર્યો ત્યાર પછી લગભગ ૨૦ વર્ષે એટલે કે આશરે ઈ.સ. ૩૪૦માં આ બનાવ બન્યો હશે. ચંદ્રગુપ્ત પહેલાના લિચ્છવીના નામવાળા સિક્કા નવ વાર પડાયા લાગે છે એ ઉપરથી એમ જણાય કે તેમ થતાં લગભગ વીસ વર્ષ થયાં હશે. આમ આ બંને વાતનો મેળ બેસે છે. “કૌમુદી–મહોત્સવ” તેમજ સમુદ્રગુપ્તનો લેખ એ બંને ઉપરથી એટલું તો સિદ્ધ થાય છે કે સમુદ્રગુપ્તના અમલ પહેલાં તેના ગુપ્તવંશને પાટલીપુત્ર છોડવાની ફરજ પડી હશે. સમુદ્રગુપ્તના “વ્યાધ્ર’
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૪
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
છાપવાળા સિક્કા ચંદ્રગુપ્ત પહેલાના સિક્કાઓ જોડે કદી જોવામાં આવતા નથી તે ઉપરથી પણ ઉપલી હકીકતને ટેકા મળે છે. એ ગાળામાં સમુદ્રગુપ્ત એક સાધારણ રાજા તરીકે સાકેતમાં અથવા તા કાશી અને સાકેત વચ્ચે કાઈ સ્થળે રહી રાજ્ય કરતા હશે. એના એ પહેલાના સિક્કાએની આગલી બાજુ માત્ર ‘રાજા સમુદ્રગુપ્ત’ એટલું જ લખાણ અને પાછલી બાજુ શિશુમાર પર ઊભેલાં ગંગાજી લેવામાં આવે છે. ગંગા અને યમુના એ વાકાટકાનાં મુદ્રાચિહ્ન હતાં. ભારશિવ રાજાએ તથા પ્રવરસેનના સિક્કાઓ ઉપર ગંગાજીનું ચિત્ર જોવામાં આવે છે. વાકાટકાના માંડલિક તરીકે સમુદ્રગુપ્તે એ મુદ્રાચિહ્ન લીધેલું હેાય એવા સંભવ છે.
આ બધી હકીકત ઉપરથી જણાય છે કે ચંદ્રગુપ્ત પહેલાના ઉદય વખતે મગધમાં રાજ્ય કરતું કુટુંબ, ભારશિયાના સામ્રાજ્યના સભ્ય રૂપ હશે. તે આશરે ઈ.સ. ૨૫૦ના અરસામાં હયાતીમાં આવ્યું હશે અને ચંદ્રગુપ્ત પહેલાએ લિચ્છવીએની મદદથી તેના હાથમાંથી પાટલીપુત્ર પડાવી લઇ ભારશિવાના આધિપત્યની તેણે અવગણના કરી હશે. આ બનાવ પ્રવરસેન પહેલાના સમયમાં થયા હશે. પ્રવરસેન પહેલાના પ્રાબલ્યના કારણે ચંદ્રગુપ્ત પહેલાની મહત્વાકાંક્ષા બહુ મર્યાદિત થઇ ગઇ હતી એટલુંજ નહિ, પણ વાકાટક રાજ્યના પંપાનગરમાં બાળ રાજા કલ્યાણવર્માએ આશ્રય લીધા હતા અને તેનીજ મદદથી તે ગાદીએ આવી ગયા હતા અને ચંદ્રગુપ્ત પહેલાને પાટલીપુત્ર છેડવાની કરજ પાડવામાં આવી હતી. કલ્યાણવર્મા ઇ.સ. ૩૪૦ના અરસામાં મગધની ગાદીએ આવ્યા ત્યાર પછી ચારેક વર્ષમાં પ્રવરસેન પહેલાનું મરણ થયું. સમુદ્રગુપ્ત માટે એ ઉત્તમ તક હતી. તેના પિતાની સિદ્ધ થવા નહિ પામેલી આર્યાવર્તના મહારાજાધિરાજ થવાની સંધિ પ્રાપ્ત થએલી તેને લાગી, અને મગધની ગાદી તેણે પાછી મેળવી. વાકાટક તથા ભારશિયાની એકત્ર ગાદીએ આવેલા રૂદ્રસેન તથા તેની કુમકે આવેલા ગણરાજાઓને યુદ્ધમાં હરાવી તેણે આર્યાવર્તમાં પેાતાની સત્તાને સર્વોપરી સ્થાપી. તેના પિતા ચંદ્રગુપ્ત પહેલાને હરાવી પાટલીપુત્રમાંથી
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૦૫ હાંકી કાઢવામાં આવ્યો તે અરસામાં જેની મદદથી તેણે મગધની ગાદી મેળવી હતી તે લિચ્છવી જાતિઓનો પરાજય પ્રવરસેનને હાથે થએલો હશે, અને સમુદ્રગુપ્ત સમ્રા થયો તે પહેલાં લિચ્છવી જાતિનું પ્રાબલ્ય તૂટી ગયું હશે, કારણકે ચંદ્રગુપ્ત પહેલાને પાટલીપુત્ર છેવાની ફરજ પડી ત્યાર પછીના ગાળામાં સમુદ્રગુપ્ત પાડેલા સિક્કાઓમાં લિચ્છવીનું નામ કે વ્યાઘારૂઢ દેવીનું તેમનું નિશાન જોવામાં આવતું નથી. ઈ.સ. ૩૩૦ થી ૩૫૦ના ગાળામાં લિચ્છવીઓએ નેપાલમાં સ્થાનાંતર કરી ત્યાં રાજવંશ સ્થાપ્યો એ તો નક્કી જ છે. ..
આશરે ઇ.સ. ૩૪૪માં પ્રવરસેન પહેલાનું મરણ થતાં તેનો પત્ર અને નાગરાજા ભવનાગનો દૈહિત્ર રૂદ્રસેન ગાદીએ આવ્યો. આ અરસામાં સમુદ્રગુપ્ત કૌશાંબી આગળ થએલા એક જબરા યુદ્ધમાં અશ્રુત, નાગસેન તથા ગણપતિનાગ એ ત્રણ રાજાઓને હાર આપી. કૌશાંબીના વિજયસ્થંભ પરની પ્રશસ્તિ ઉપરથી આ વાત જાહેર થાય છે. એમ જણાય છે કે તેણે પ્રથમ પાટલીપુત્ર પર હુમલો કર્યો. બહુ સહેલાઈથી એ શહેર તેને હાથ ગયું તથા તેનો “કોટકુલનો રાજા કેદ પકડાયો. બળવાન નાગ યોદ્ધા ગણપતિનાગની સરદારી નીચે, અય્યત તથા નાગસેન અને બીજા રાજાઓને અલ્લાહબાદ પાસે સમુદ્રગુપ્ત સજ્જડ હાર આપી હશે. મથુરાના રાજા કીર્તિસેન જે મગધના કલ્યાણવર્માનો સસરો થતો હતો તેનો પુત્ર નાગસેન હશે એમ જણાય છે. અશ્રુતનંદિ અહિચ્છત્રમાં રાજ્ય કરતો હશે, કારણકે તે સ્થળેથી તેના સિકકા મળી આવે છે. ગણપતિનાગને ધારાધીશ કહેલો છે એટલે તે માળવાનો રાજા હશે અને ધાર તથા પદ્માવતી એવી એની બે રાજ્યધાનીઓ હશે. મથુરા, અહિચ્છત્ર તથા પદ્માવતીથી મગધરાજની કુમકે જવા, નીકળનારી સેનાઓ કુદરતી રીતે કૌશાંબી આગળ જ એકઠી થાય એ દેખીતું જ છે. આ યુદ્ધને પરિણામે ગંગાની ખીણને મોટો ભાગ સમુદ્રગુપ્તને હાથ ગયો, અયોધ્યા તો તેનું મથક હતું જ; એટલે એ પાયાથી એનું રાજ્ય ઉત્તરે હરદ્વાર તથા શિવાલિક પહાડ સુધી વિસ્તરતું હતું
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૬
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ અને પૂર્વમાં અલ્લાહબાદથી આખા બંગાળા પર નહિ તો ભાગલપુર સુધી તે તે વીસ્તરેલું હતું જ. યમુનાની ખીણમાં પિતાની સત્તા જમાવવાનું તે સમયે મેકુફ રાખી સમુદ્રગુપ્ત મગધ દેશમાં પોતાની સત્તા જમાવી અને પછી વાકાટક મહારાજ્યના અગ્નિ ખૂણામાં આવેલા પ્રદેશ પર હુમલો કરવાનો નિર્ધાર કર્યો. વાકાટક સામ્રાજ્યનો એ ભાગ, તેમના પાટનગરથી બહુ દૂર હતો, જ્યારે સમુદ્રગુપ્તને છોટાનાગપુર રસ્તે ત્યાં પહોંચવાનું અંતર એટલું બધું મોટું નહોતું વાકાટકે એમનાં આ કેસલ-મેકલા પ્રાંતો પર દૂર મધ્ય હિદમાં રહ્યા રહ્યા રાજ્ય કરતા હતા એટલે છોટાનાગપુર રસ્તે જઈ એ બે પ્રાંત તથા આંધ્ર પર હુમલો કરી તે તેમને તદ્દન પાંગળા કરી દે એમ હતું. આર્યાવર્તની પહેલી છત પછી વાકાટક સત્તાને આ રીતે ફટકો મારવાની નીતિ લશ્કરી દષ્ટિએ કેવળ જરૂરી હતી. ગણપતિનાગ, નાગસેન તથા અચુત વગેરે રાજાઓએ ખમેલી હારનું વેર લેવા આંધ્રમાંથી વાકાટકની એક છોટી શાખા તરીકે રાજ્ય કરતા પલ્લવ રાજાઓ બિહાર પર ધસી આવે અને બુંદેલખંડની બાજુએથી પ્રવરસેનના પુત્ર રૂદ્રદેવ તથા તેના મિત્ર રાજાઓ ધસી આવે તો સમુદ્રગુપ્ત બે દાવાનળની વચ્ચે સપડાય એમ હતું. આમ હોવાથી કૌશાંબીના યુદ્ધ પછી તે છોટાનાગપુર રસ્તે સંભલપુર તથા બસ્તાર થઈવેંગી પ્રદેશમાં દાખલ થઈ કેલાર સરોવર આગળ પહોંચી ગયો. ત્યાં એકઠા થએલા પલ્લવ તથા બીજા રાજાઓને તેણે નિર્ણયાત્મક હાર આપી. યુદ્ધ પછી ઉદાર વર્તાવથી એ પલ્લવ રાજાઓને પોતાના પક્ષમાં લઈ તે પાછો બિહાર આવી પહોંચ્યો અને ત્યાંથી આખરે બુંદેલખંડ પર ચઢાઈ કરી વાકાટક રાજ્યસત્તાને તેના પિતાના સ્થાનમાં જઈ તેણે તોડી. રૂદ્રદેવ તથા તેના મિત્ર રાજાઓ જોડેનું યુદ્ધ એરન આગળ થયું હશે; કારણકે કુદરતી રીતે તે પ્રદેશમાં તે રણભૂમિ થવા લાયક છે. એ યુદ્ધમાં રૂદ્રદેવ માર્યો ગયો. તે મરણ પામતાં વાકાટક તથા ભારશિવોએ જમાવેલી સામ્રાજ્ય સત્તાનો વારસ સમુદ્રગુપ્ત થયો. આમ વાકાટકે સર્વોપરી સત્તાધીશો મટી ગુપ્ત સત્તાના માંડલિકો
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૨૭
થઇ રહ્યા છતાં પણ બીજા માંડલિક રાજાએ કરતાં તેમનાં સ્થાન અને સત્તા વધારે મહત્ત્વનાં ગણાતાં રહ્યાં. વિજયી સમુદ્રગુપ્ત, તેમને જીત્યા ખરા, પણ તેમને તદ્દન ઉખેડી નાખી તેમનાં મુલકને પેાતાના મુલકમાં ભેળવી ન દેતાં, તેમને તેમના જૂના મુલકમાં કાયમ રાખ્યા. પેાતાનું આધિપત્ય સ્વીકારતા માંડલિકો તરીકે આ સમય પછીની ગુપ્તવંશની આખી કારકીર્દિમાં એ જૂના સત્તાધીશ વાકાટકો બહુ આગળપડતું અને અગત્યનું સ્થાન ભાગવતા રહે છે, છતાં એ સમયથી સ્વતંત્ર અને સ્વાધીન સામ્રાજ્યસત્તા ભાગવતું વાકટક કુળ તા પૂરૂં જ થયું ગણી શકાય. આ કારણે જ પુરાણા રૂદ્રદેવના મરણ વખતે લગભગ સે। વર્ષ સુધી આયુવર્તમાં સમ્રાટ્સત્તા ભોગવતા વાકાટક વંશની વંશાવળી સંકેલી લે છે, અને પુરાણેાની પ્રથાને અનુસરી ગુપ્તવંશના માંડલિકની સ્થિતિને પામેલા એ વંશના રાજાએનાં નામ તથા અમલના અવિધ આપવાનું બંધ કરે છે.
આશરે ઇ.સ. ૨૩૮ થી ઇ.સ. ૨૪૩ ના અરસામાં સાતવાહનાને તથા આશરે ઇ.સ. ૨૪૩ કે ૨૪૭માં તેમના સમકાલીન મુડ-તુખાર એટલેકે કુશાનાને અમલના અહેવાલ બંધ કરી પુરાણા વિંધ્યક પ્રદેશમાં વિધ્યશક્તિના ઉદયની વાત શરૂ કરે છે, આ હકીકત જોતાં વિંધ્યશક્તિના ઉદયના સમય આશરે ઈ.સ. ૨૪૮ના લેખી શકાય. ત્યાર બાદ પુરાણે। તથા શિલાલેખ અને સિક્કાઓના પુરાવાના ઉપયાગ કરતાં વિધ્યશક્તિએ સ્થાપેલા એ નવા વાકાટકવંશની વંશાવળી નીચે મુજબ ઊભી કરી શકાય છે:
=
૧ વિધ્યશક્તિ
૨ પ્રવેસેન ૧ લા ૩ રૂદ્રસેન ૧ લા
આ વખતે સ્વતંત્ર અને સ્વાધીન સત્તા ભાગવતા વાકાટકવંશના અંત
આવ્યેા. હવે પછીના રાજા ગુપ્તવંશના ખંડિયા હતા.
૪ પૃથિવીસેન ૧ લેા
ઈ.સ. ૨૪૮ થી ૨૮૪
ઈ.સ ૨૮૪ થી ૩૪૪ ઈસ. ૩૪૪ થી ૩૪૮
ઈ.સ. ૩૪૮ થી ૩૭૫
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯૮
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ ૫ રૂદ્રસેન ૨ જે . ઈસ. ૩૭૫ થી ૩૯૫ ૬ પ્રભાવતી ગુપ્ત પાલક તરીકે. દિવાકરસેનના પાલક તરીકે ઈ.સ. ૩૫ થી ૪૦૫ દામોદરસેન-પ્રવરસેન ૨ જાના પાલક તરીકે
ઈ.સ. ૪૦૫ થી ૧૫ ૭ દામોદરસેન-પ્રવરસેન ૨ જે ઉમરલાયક થતાં.
.. ઈ સ. ૪૧૫ થી ૪૩૫ ૮ નરેન્દ્રસેન આઠ વર્ષની વયે
. ગાદીએ આવ્યો.
.સ. ૪૩૫ થી ૪૭૦ ૯ પૃથિવીસેન ૨ જે
ઈ.સ. ૪૭૦ થી ૪૮૫ ૧૦ દેવસેન (ગાદીત્યાગ કર્યો.) ઈ.સ. ૪૮૫ થી ૪૯૦ ૧૧ હરિસેન
ઈસ. ૪૯૦ થી પ૦. આમ વાકાટકવંશની કારકીર્દિના ત્રણ ભાગ પડે એમ છે. પહેલોઃ સામ્રાજ્ય ભોગવતા વાકાટકો ઈસ. ૨૪૮ થી ૩૪૮ સુધી. બીઃ ગુપ્તવંશ દરમિયાન તેમને માંડલિક થઈ રહેલા વાકાટકે ઈ.સ.
૩૪૮ થી ૪૭૫ સુધી. ત્રીજો ગુણોની પછી થએલા વાકાટક નરેન્દ્રસેનથી હરિસેનના અમલ સુધીનો.
વાકાટકોએ કરેલી કાર્યસિદ્ધિ ગંગા તથા યમુનાની ખીણના પવિત્ર પ્રદેશમાંથી ભારશિવોએ પરધર્મી પરદેશીઓને હાંકી કાઢ્યા હતા અને તેમ કરી હિંદની એ બે પવિત્ર નદીઓને પરદેશીઓના અધિકારમાંથી છોડાવી હતી એ વાત ખરી; પણ પરદેશી કુશાનોને હિંદની બહાર હાંકી કાઢવાનો યશ તે શુરવીર પ્રવરસેન પહેલાને ભાગી જાય છે. એ પ્રવરસેન વિંધ્યશક્તિ જેવા મહાન યુદ્ધવીરને પુત્ર હતો એટલું જ નહિ, પણ જાતે પણ એક માટે યુદ્ધવીર હતા. તેના સમયમાં કુશારાજા માત્ર કાબુલને જ રાજા થઈ ગયો. હિંદમાંથી તેને પગ નીકળી ગયો. ઈ.સ. ૨૪૦-૪૫ સુધીમાં તેને ગંગા તથા યમુનાની અંતર વેદિના પ્રદેશમાંથી નીકળી જવાની ફરજ
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
૯૯
પડી હતી, પણ તે તદ્દન હિંદની બહાર નીકળી ગયા નહોતા એમ ચીની પુસ્તકા ઉપરથી જણાય છે. તે પુસ્તકમાં એવું લખાણ છે કે ચીનના રાજાએ હિંદના મુડરાજા પર કેટલાક ધાગ મેાકલ્યા હતા.
વાકાટક સામ્રાજ્યના ત્રણ મેટા કાળા હતા. ભારશિવેાના અમલનાં છેલ્લાં ચાળીશ વર્ષામાં પ્રવસેનને પિતા વિંધ્યશક્તિ તેમનાં યુદ્દો લડનારા તથા ભારશિવ સામ્રાજ્યનું નિર્માણ કરનારા યુવીર હતા. તેનાં ઉત્સાહ અને આદર્શોને વારસામાં મેળવી પ્રવરસેને પેાતાના મનમાં એક સ્પષ્ટ રાજકીય આદર્શ કલ્પ્યા. તેના એ આદર્શ હિંદભરમાં હિંદુ સામ્રાજ્ય સ્થાપવાના તથા વૈદિક ધર્મને તેના મૂળના પ્રતિષ્ઠિત પદે મૂકવાના હતા. કુશાનાને હિંદુ બહાર હાંકી કાઢી હિંદભરમાં હિંદુ સામ્રાજ્ય સ્થપાવવાના તેના આદર્શમાં તેણે સફળતા મેળવી.
J.
આશરે ઇ.સ. ૨૫૦ના અરસામાં હિંદના સાહિત્યના ક્ષેત્રમાં સંસ્કૃત ભાષા માટેના પક્ષપાતની મોટી હીલચાલ શરૂ થતી તેવામાં આવે છે. પચાસ વર્ષમાં એ હીલચાલ બહુ ઉંચી કક્ષાએ પહોંચી જાય છે અને ત્યાંથી ગુપ્તો તેને ઉંચકી લઇ એથી પણ આગળ લઇ જાય છે. ઈ.સ. ૩૪૦ના અરસામાં વાકાટંક સમ્રાટ્ના કોઇ માંડલિકના દરબારમાં એક સ્ત્રી લેખિકાએ કૌમુદી–મહાત્સવ નામનેા નાટક સંસ્કૃત ભાષામાં લખેલા છે. એમાં આ સાહિત્ય હીલચાલનું ચિત્રપટ આપણી આગળ રજૂ થાય છે. તે નાટક લખનાર ખાઈ કાવ્યના વિષયમાં ભાસ કે કાલિદાસ જેવી જ સિદ્ધ હસ્ત હતી. પ્રાકૃતના જેવી જ સંસ્કૃત તેની નિત્ય વપરાશની ધરગથ્થુ ભાષા થઇ ગઇ હતી. તે સમયે સંસ્કૃત રાજદરબારેામાં સામાન્યરીતે વપરાતી ભાષા થઈ હતી એમ જણાય છે. વિચાર। દર્શાવવાની રીતે તથા વાણી બરાબર પાકાં બંધાઈ ચૂક્યાં હતાં અને સરકાર દરબારમાં સૌકાઈ લખાણ તથા વાણીવ્યવહાર સંસ્કૃતમાં જ કરતાં હતાં. પાટનગરમાં અથવા તેા તેની પાસેનાં સ્થાનેાએથી મળી આવતાં વહેલામાં વહેલાં શિલાલેખા પણુ સંસ્કૃત ભાષામાં જ લખેલાં છે. વાકાટક શિલાલેખામાં લેવામાં આવતી પેઢી દરપેઢી ચાલુ
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૦૦
હિંદુસ્તાનનો પ્રાચીન ઇતિહાસ થતી આવતી પાકી વંશવર્ણનની શૈલી ઉપરથી જણાઈ આવે છે કે પ્રવરસેન પહેલાના સમયમાં તે સંસ્કૃતમાં લેખો તથા દસ્તાવેજો લખવાની શૈલી લાંબી વપરાશથી સ્થિર થઈ હતી. સમુદ્રગુપ્ત તથા તેના અનુગામીઓ એ વાકાટક લેખન શૈલીને જ બરાબર અનુસરે છે.
કૌમુદી-મહત્સવ વાંચતાં જણાય છે કે આ જ સમયમાં સારીપેઠે સામાજિક પુનરૂજીવન પણ થયું હશે. વર્ણાશ્રમ વ્યવસ્થા પાછી સજીવન કરવામાં આવી. હિંદુઓની ધર્મચુસ્તતા ફરી સજીવન થઈ. કુશાના અમલ દરમિયાન હિંદુસમાજમાં પડેલા સડાઓને ધોઈ નાંખવા વાકાટકોના સમયને હિંદુસમાજ ખૂબ મથી રહ્યો હતો. આ હિંદુત્વ શુદ્ધિની હીલચાલને પ્રવરસેને ખૂબ પિષી એટલું જ નહિ, પણ બહુ મોટા પ્રમાણમાં પિતાના આખા સામ્રાજ્યમાં તેનો ફેલાવો કર્યો.
એ જ વાકાટકના સમયમાં સ્થાપત્યમાં ગંગા અને યમના રાષ્ટ્રીય ઉસ્થાનની સંજ્ઞારૂપ બની ગયાં. સાતવાહનોના સમય સુધીનાં સ્થાપત્યના પાઠોને સમાવેશ કરતા મત્સ્યપુરાણમાં શિવ, વિષ્ણુ કે બીજા દેવનાં મંદિર પર અલંકાર માટે ગંગા કે યમુનાની પ્રતિમાઓ મૂકવાનો કાંઈ જ ઈસાર નથી. કલાકૃતિ તરીકે ગંગા યમુનાની પ્રતિમાને સ્થાન અપાયું તેનું કારણ એની પાછળ રહેલો રાજકીય અર્થ અથવા સંકેત છે. ગંગા તથા યમુનાની એ પૂજામાં ફરીવાર જ્યાં વૈદિક સનાતન ધર્મ ચાલુ થયા એ ગંગા તથા યમુનાની વચ્ચેના આંતરવેદી પ્રદેશની પરદેશીએના હાથથી થએલી મૂક્તિનું સૂચન છે. ભૂમરા તથા નચના આગળનાં મંદિરોમાં એ બે નદીઓની સંદર્યભરી પ્રતિમાઓ નાગ-વાકાટક સંસ્કૃતિના પ્રતિબિંબ રૂપ છે. વાકાટકે ખરેખર બહુ સપ્રમાણ અને સુડોળ આદમીઓ હતા. વાકાટકના અમલ નીચે પ્રતિમાવિધાન તથા હુબહુ ચિત્રવિધાન બહુ ચેતનવંતાં બન્યાં હતાં. અજંટા તેમના સીધા અમલ નીચે હતું–જાળીદાર બારી, ગવાક્ષ-છાં, ઉપસતા શિખરનો પ્રકાર, ગુંચળાવળના નાગનો નાગપાસ; કોતરકામ તથા અલંકારવાળી બારસાખો, ચોખંડું મંદિર વગેરે એરન, ઉદયગિરિ, દેવગઢ તથા અજંટામાં પૂરી
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________
પૂરવણી
હા
અભિવૃદ્ધિ પામતી સ્થાપત્યની વિવિધ પદ્ધતિઓનાં ખીજ નચના આગળનાં વાકાટક મંદિરામાં લેવામાં આવે છે.
સિક્કાની બાબતમાં પણ કુશાનેાના દેખાવડા સિક્કા પાડવાની પ્રથાના ત્યાગ કરી તેમણે પહેલાંની હિંદુ ઢબના સિક્કા પાડવાનું શરૂં કર્યું. આથી એમ નથી સમજવાનું કે કુશાનેાના જેવા સિક્કા પાડવાની કળા તેમનામાં નહાતી; પણ દેશનાં દુશ્મન રૂપ અને જેને તેએ અધર્મ મ્લેચ્છ ગણુતા હતા તેના સિક્કાઓનું અનુકરણ કરવાના તેમને અણુગા હતા.
વાકાટકાએ પેાતાનું રાજ્યતંત્ર ભારશિવા પાસેથી લીધું હતું અને આગળ જતાં સમુદ્રગુપ્તે એ વાકાટકોનું રાજ્યતંત્ર જ લીધું હતું. એ બંનેએ મૂળના ભારશિવેાના રાજ્યતંત્રમાં કેટલાક ફેરફાર દાખલ કર્યાં હતા. વાકાટકતંત્રમાં તેમના સીધા અમલ નીચે એક માટું મધ્યસ્થ રાજ્ય હતું. તેમાં એ પાટનગરા રહેતાં, તથા તે ઉપરાંત તેમના હાથ નીચે સંખ્યાબંધ પરંપરાપ્રાપ્ત સુબાગીરિ ભાગવતા સુબા હતા. આ સુબાએ મોટે ભાગે સમ્રાટ્ના સગા અથવા લગ્નસંબંધથી જોડાએલા સગા હતા. આ ઉપરાંત મધ્યસ્થ અને સામ્રાજ્યસત્તા ભગવતા રાજ્યનું આધિપત્ય સ્વીકારતાં સ્વતંત્ર ગણરાજ્યાનું મંડળ પણ એ તંત્રના ભાગ રૂપ હતું. ભારિશવેાના સમયમાં મધ્યસ્થ રાજ્ય અને ગણરાજ્ય મંડળ એ છે સરખી કક્ષાનાં અંગ હતાં જ્યારે વાકાટકાના સમયમાં મધ્યસ્થ રાજ્ય એ સૌથી વધારે અગત્યનું અને આગળપડતું અંગ બની ગયું હતું. વાકાટકા ધર્મે ચુસ્ત શૈવ હતા. રૂદ્રસેન ખીજાના અમલ દરમિયાન તેની પત્ની પ્રભાવતી ગુપ્ત તથા તેના સસરાના પ્રભાવ નીચે એક પેઢી સુધી વૈષ્ણવ ધર્મ ચાલ્યે, પણ ચંદ્રગુપ્ત બીજાની અસર દૂર થતાં, રાજકુટુંબમાં વળી પાછેા મૂળના જ રશૈવધર્મ ચાલુ થયેા. વાકાટક સમયનાં મંદિરાનાં ખંડિયેરા સ્પષ્ટરીતે શિવના સંહારક રૂપનાં છે. નાગ-વાકાટકોનું વિશિષ્ટ લક્ષણ તેમની શિવભક્તિ છે જ્યારે ગુપ્તોનું વિશિષ્ટ લક્ષણ તેમની વિષ્ણુભક્તિ છે.
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
_