________________
ૐ
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
બ્રાહ્મણેાની સર્વ વિદ્યા શીખેલા અને સનાતન હિંદુ ધર્માવલંબી સમુદ્રગુપ્ત, યુદ્ધને રસીએ મહત્વાકાંક્ષી યાદ્દો હતા. યુવાવસ્થામાં તેના પિતાની આજ્ઞાને અનુસરી તે બૌદ્ધ સાધુ વસુબંધુની શિક્ષામાં રસ લેતા થયા હતા, છતાં ધર્મની જીતને ‘પરમજય' ગણનાર અશોકના અતિ નમ્ર અને શાંત નીતિ ઉપદેશને પડખે, પેાતાના લેાહી વહાવતા વિગ્રહાની નિર્દય વડાએ મૂકતાં એને જરા ય થડકા લાગ્યા નહિ.
પેાતાના પરાક્રમેાની યાદદાસ્ત ભવિષ્યમાં રહે એ બાબતની સમુદ્રગુપ્તની ચિંતા નિષ્ફળ ન થઈ. તેના રાજકવિએ રચેલી તેના પરાક્રમેાની તધે આજે પણ લગભગ પૂર્ણપણે કાળચક્રના સપાટામાંથી બચી રહી છે અને બીજા અનેક હિંદી શિલાલેખા કરતાં વધારે ચઢીઆતી રીતે એના રાજ્યના બનાવાના સમકાલીન વિગતવાર અહેવાલ પૂરા પાડે છે. કમનસીબે એ લેખી શિલાદસ્તાવેજ પર સંવત્ લખેલા મળ્યા નથી, છતાં પણ તેને સમય લગભગ ઇ.સ. ૩૬૦ કે તેથી ઘેાડેાક મેાડા હશે એમ નક્કી કરી શકાય છે અને તેથી ઐતિહ:સિક દૃષ્ટિએ તેના મૂલ્ય કરતાં, ગદ્ય-પદ્યમાં લખાયેલા ચોકસ સમય, નિર્ણય તથા કર્તાની નેાંધવાળી અગત્યની સંસ્કૃત કૃતિ તરીકે બહુ જ જાણવા જેવા છે. પુસ્તકાલયેામાં સચવાયેલાં પુસ્તકાનેાજ માટે ભાગે ઉપયાગ કરતા અભ્યાસીએ ચાકસ સાલવારીવાળા મહાન ઐતિહાસિક લેખાની કિંમત પૂરી આંકતા થયા નથી, જોકે ઘણા વર્ષ પૂર્વે ડૉ. ખુલ્હરે તે તે બાબત પર ખૂબ ભાર મેલ્યા હતા. પણ હિરસેનની એ પ્રખર કૃતિ જોડે અત્યારે તેા એક ઐતિહાસિક લેખ તરીકે તેમાં સમાયેલી બાબતા પૂરતીજ આપણે લેવાદેવા છે. સંસ્કૃતના વિકાસમાં એનું સ્થાન, તેમજ ભાષા અને સાહિત્યના માર્ગદર્શ કસ્તંભ તરીકેની તેની અગત્યનું વિવરણ તે તે વિષયના ખાસ અભ્યાસી માટે જ છેડવું જેઇએ.
પ્રશસ્તિનેા લેખક તેના સ્વામીની ચઢાઇએના ભૂંગાળની દૃષ્ટિએ ચાર વિભાગ કલ્પે છેઃ (૧) દક્ષિણના અગિયાર રાજાએ સામે, (૨)
