________________
૪૨
હિંદુસ્તાનના પ્રાચીન ઇતિહાસ
રીતે જાણીતી નહિ થયેલી એવી પુષ્પમત્ર નામની પડેાશી, સમૃદ્ધ અને બળવાન પ્રજા જોડેના વિગ્રહના ગંભીર સંકટમાં તેનું રાજ્ય આવી પડયું હતું. સમ્રાટની સેનાએ હાર ખાધી હતી, અને એ હારની લશ્કરી થાપટથી એના વંશની સ્થિરતા ભયમાં આવી પડી હતી; પણ એટલામાં કુમારગુપ્તના યુવરાજ સ્કંધગુપ્તે હેાશિયારી તથા સાહસથી દુશ્મનને ઉથલાવી પાડી, ડગુમગુ થઈ વિનાશ પંથે વળેલા પેાતાના વંશની રાજ્યલક્ષ્મીને ટકાવી રાખી. તે સમયના સમકાલીન લેખમાં નોંધેલી એક નાનીશી વિગતથી એ વિગ્રહની કંડારતાનું સૂચન થાય છે; કારણકે આપણને કહેવામાં આવે છે કે આવી પડેલી આફતમાંથી પેાતાના વંશને બચાવવા મથતા યુવરાજને એક રાત કાઇપણ જાતની શય્યા વગર ખુલ્લી જમીન પર સૂઇને ગાળવી પડી હતી.
હુનેની હાર
૪૫૫ની વસંતમાં સ્કંધગુપ્ત ગાદીએ આવ્યા ત્યારે તેને માથે આફતનું વાદળ તૂટી પડયું. પુષ્યમિત્રને ભય તા દૂર થયા હતા, પણ તેને પગલે જ તેનાથી વધારે ભયંકર આકૃત આવી પડી. મધ્ય એશિયાનાં ધાસ ઢંકાયેલાં મેદાનેામાંથી ઊભરાઈ વાયવ્ય ધાટા દ્વારા હિંદમાં ઘૂસી તેના હસતાં, ખુશનુમાં રસાળ મેદાનેા અને ભરચક વસ્તીવાળાં શહેરા પર વિનાશ વરસાવતાં જંગલી હુનેાનાં ટોળાં ઊતરી પડચાં હતાં. સ્કંધગુપ્ત તે વખતે પુખ્ત ઉમરના અને પાકટ અનુભવના રાજા હશે. ઊભી થયેલી જરૂરિયાતને તે પહોંચી વળ્યે અને તે જંગલીએનાં ટાળાંને તેણે એવી તે સખત અને નિશ્ચયાત્મક હાર આપી
૩ ફલીટ અટકળ કરે છે કે એ નર્મદાના પ્રદેશના હશે (ઈન્ડિ. એન્ટિ.xviii, રર૦) પણ વધારે સંભવિત એ છે કે તે ઉત્તરમાં થઈ ગયા હતા. હાર્નલે પુષ્યમિત્રા તે વલ્લુભિ વંશના સ્થાપનાર ભટ્ટાર્કના હાથ નીચેના મૈત્રકા હતા એમ કહે છે અને તે ખરૂં હોય એમ લાગે છે. પુરાણા પરચુરણ વંશેામાં પુષ્યમિત્ર અને પહુમિત્રાને ગણાવે છે. તે દેખીતી રીતે પરદેશી હતા. (પાઈંટર-ડોનેસ્ટીઝ ઑફ ધ ‘કલિએજ' પૃ. ૭૩.)
