________________
પૂરવણી
૨૫૯ ગુપ્ત સમ્રાટની પૂર્વે હિંદમાં કોઈ સર્વોપરી સત્તા નહોતી એમ કહેવું તદ્દન અયથાર્થ છે. એવી ટીકા અથવા કથન ઘડીભર પણ ટકી શકે એમ નથી. સામ્રાજ્યસત્તા ભોગવતા ગુપ્ત સમ્રાટના સમયમાં થએલા હિંદુત્વના પુનરૂથ્થાનનો આરંભ ચોથા સૈકામાં અને સમુદ્ર ગુપ્તના અમલ દરમિયાન જ થયો હતો એમ કહેવું બરાબર નથી; ખરું જોતાં હિંદુત્વના એ ઉથાનનો આરંભ તેની પહેલાં એક સૈકા પર, થઇ ગએલા “વાકાટક’ સમ્રાટે અથવા તેમનાથી પણ અર્ધી સદી વહેલા થઈ ગએલા “ભારશિવ મહારાજોના સમયમાં થયો હતો.
વિન્સેન્ટ સ્મિથના આખા પુસ્તકમાં “વાકાટકવંશ' વિષે એક . લીટી સુદ્ધાં નથી અને “ભારશિવો’ વિષે કોઈપણ પાઠવ્ય પુસ્તકમાં એક પાનું લીટી લખેલી જોવામાં આવતી નથી. “ભારશિ” વિષે કઈ ઐતિહાસિક કે પુરાતત્ત્વના માસિકમાં લખેલ એક પણ લેખ મારા જોવામાં આવ્યું નથી એમ શ્રી. જયસ્વાલ કહે છે, “ભારશિવ’ તથા “વાકાટક’ એ બંને વંશોને મુખ્ય ઇતિહાસ, સારાં સદ્ધર પ્રમાણરૂપ ગણાતાં તામ્રપત્રો કે શિલાલેખોમાં. આવી ગએલો છે તે જોતાં એ બાબતમાં થએલું આ દુર્લક્ષ ખરેખર આશ્ચર્યકારક છે. આનું ખરું કારણ એ છે કે એ લેખોના તંત્રી ડૉ. ફલીટ અને બીજાઓએ એ લેખો વાંચ્યા, તથા તેનો તરજુમો કર્યો, છતાં પણ તે લેખોમાં આપેલી હકીકત તરફ તેમનું લક્ષ જોઈએ તેટલું દોરાયું નહિ. ડૉ. વિન્સેન્ટ સ્મિથ તથા તેની પછીના બીજા ઇતિહાસકારોએ, પ્રાચીન લેખના આ અભ્યાસીઓનું નેતૃત્વ સ્વીકારી તેમના મત પર મતું માર્યા કર્યું, અને પરિણામે એ આખા ગાળાને તેમણે ઇતિહાસની દષ્ટિએ તદ્દન કરે અને કોઈપણ જાતની ચોકકસ માહિતીનાં સાધન વગરનો ગણી કાઢો. તે લેખોમાં “પ્રવરસેન' નામના રાજાનું નામ આવે છે. ચાર ચાર અશ્વમેધ યજ્ઞ કરી તેણે પ્રાપ્ત કરેલું “સમ્રાપદ પણ તેમાં લખેલું છે; છતાં ડૉ. ફલીટ તથા કિલહોર્ન જોવાની નજરે એ વાત ન ચડી એ કેવું?
આ બે વંશની હકીકત વિસ્તારથી વિષ્ણુ, વાયુ, બ્રહ્માંડ તથા
