________________
ગુ ખ઼ સા બ્રા ય અ ને પશ્ચિમના ક્ષત્રા
૨૯
વસ્તીની બાબતમાં પાછાં પડયાં હતાં. આપણને કહેવામાં આવે છે કે ગયા શહેર ખાલી અને વેરાન હતું. તેનાથી દક્ષિણે છે માઇલ પર આવેલાં એધિ–ગયાનાં પવિત્ર સ્થાનાની આસપાસ જંગલ ઊગી નીકળ્યાં હતાં. હિમાલયની તળેટીને વિસ્તીર્ણ પ્રદેશ જે ઈ.સ. પૂર્વે પાંચમા સૈકામાં મેટી વસ્તીથી ભરચક ભરેલા હતા તે આ સમયે આછી વસ્તીવાળા થઈ ગયા હતા. રાષ્ટિ નદીના મૂળ તરફના ભાગ આગળ આવેલી મેાટી શ્રવસ્તી નગરીમાં આજે માત્ર બસેા ઘરની વસ્તી હતી, અને કપિલવસ્તુ તથા કુશનગરનાં પવિત્ર સ્થાનકા વેરાન અને ત્યજાયેલાં હતાં. માત્ર ઘેાડા સાધુએ તથા તેમના સંધની બહારના પિરચારક એ પવિત્ર સ્થાનાને વળગી રહ્યા હતા અને દીકદી આવતા યાત્રીઓના દાન પર જેમતેમ કરી કથાવટીએ નભી રહેતા હતા. આ પડતીનાં કારણેાની કાંઈ જાણ પડતી નથી. વિક્રમાદિત્યની રાણીએમાંની ધ્રુવદેવી નામની રાણીના પુત્ર યુવાન કુમારગુપ્ત ઇ.સ. ૪૧૩માં ગાદીએ આવ્યા. તેણે ચાલીસ કરતાં વધારે વર્ષ રાજ્ય કર્યું.તેના તે જ નામના પ્રાત્રથી એળખાવવા માટે ઇતિહાસમાં તેકુમારગુપ્ત૧લાના નામથી ઓળખાય છે. આ રાજાના અમલનાં બનાવાની વિગતાની કંઈ માહિતી નથી પણ આખા સામ્રાજ્યમાં ડામઠામથી મળી આવતા સંખ્યાબંધ સમકાલિન લેખા અને સિક્કાએથી એટલું તેા નિઃસંદેહ નક્કી થાય છે કે તેના અસાધારણ લંબાયેલા રાજ્યના ઘણાખરા સમય દરમિયાન તેના મુલકના વિસ્તારમાં કાંઈ ઘટાડા થયેા નહેાતા. એથી ઊલટું તેમાં કાંઈક વધારા થયા હતા, કારણકે પેાતાની સાર્વભૌમ સત્તાની જાહેરાત માટે કુમારગુપ્તે તેના દાદાની પેઠે અશ્વમેધ યજ્ઞ કર્યાં હતા. સફળ યુદ્દ કરવાની શક્તિ વગર તેણે આવી બડાશભરી હીલચાલ કરી હાય એ બનવાજોગ નથી. પણ જે નાંધા મળી આવે છે તેમાં ચેાકકસ બનાવાની કાંઈ માહિતી નથી, સિવાય કે તેના રાજ્યના અંત ભાગમાં એટલે પાંચમા
ઇ સ. ૪૧૩ કુમારગુપ્ત ૧૯
